T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANA BLM DALI YAKINA TARH BLM DALI

II. ABDLHAMDE SUNULAN LYHALAR

Doktora Tezi

Mustafa OUZ

Ankara -2007

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANA BLM DALI YAKINA TARH BLM DALI

II. ABDLHAMDE SUNULAN LYHALAR

Doktora Tezi

Mustafa OUZ

Tez Danman Prof. Dr. Musa ADIRCI

Ankara -2007

II

T.C. ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS TARH ANA BLM DALI YAKINA TARH BLM DALI

II. ABDLHAMDE SUNULAN LYHALAR

Doktora Tezi

Tez Danman : Prof. Dr. Musa ADIRCI

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad Prof. Dr. Musa ADIRCI Prof. Dr. Ycel ZKAYA Do. Dr. Mehmet SEYTDANLIOLU Yrd. Do. Dr. Eftal . BATMAZ Yrd. Do. Dr. Bekir KO mzas .. .. .. .. ..

Tez Snav Tarihi : 17 / 05 / 2007

III

NDEKLER
NDEKLER ..........IV KISALTMALAR...VII NSZ X GR ......1

BRNC BLM

II. ABDLHAMD DEVR NCES LYHALARI ..12 1.1. Nizam- Cedit ..............12 1.2. Keecizade zzet Molla ..13 1.3. Sadk Rifat Paa .13 1.4. Mustafa Reid Paa ........................14 1.5. li Paa 14 1.6. Mehmet Rd Paa ...15 1.7. Ziya Paa .............15 1.8. Mustafa Fazl Paa .............15 1.9. Fuad Paa 15 1.10. Midhat Paa ..16

KNC BLM

II. ABDLHAMD DNEMNN GENEL DURUMU 17 2.1. II. Abdlhamidin Hayat ve Kiilii ............17 2.2. II. Abdlhamidin Memleket daresi 19 2.3. II. Abdlhamid Dnemi Siyasi Olaylar ...22

NC BLM

II. ABDLHAMDE SUNULAN LYHALAR..25 3.1. II. Abdlhamide Sunulan Lyihalarn Genel Nitelikleri ..25 LYHA SUNAN KLER25

IV

3.2.1. Devlet Adamlar .25 3.2.1.1. Sadrazamlar .............25 3.2.1.2. Nazrlar ............27 3.3. Askeri ve Mlki Erkan .30 3.3.1. Devlet Memurlar ...33 3.3.2. Gayri Mslim Memurlar ...36 3.4. Devlet Hizmetindeki Yabanclar ..36 3.5. Eliler ve Dierleri ............38 3.6. Resmi Grevi Olmadan Lyiha Sunan Kiiler ...38

DRDNC BLM

II. ABDLHAMDE SUNULAN LYHALARIN KONULARI....39 4.1. ISLAHAT LYHALARI. .53 4.1.1. Hayreddin Paann Islahat Lyihalar .53 4.1.2. Kk Mehmed Said Paann Islahat Lyihalar ...73 4.1.3. Kbrsl Mehmed Kmil Paann Islahat Lyihalar ...81 4.1.4. Ahmed akir Paann Islahat Lyihalar .............84 4.1.5. Ahmed Cevdet Paann Islahat Lyihalar ..............90 4.1.6. Fuad Paann Islahat Lyihas ................100 4.1.7. ngiltere Elisi Henry Layardn Islahat Lyihalar ..............110 4.1.8. Romanya Sefirinin Islahat Lyihas 118 4.1.9. Nusret Paann Islahat Lyihas .............125 4.1.10. smail Hakk Beyin Islahat Lyihas 130 4.1.11. simsiz ve Tarihsiz Islahat Lyihalar ...132 4.2. LYHALARDA ANADOLUNUN DURUMU.143 4.2.1. Kolaas Mehmed Tevfik Beyin Layihas ..............143 4.2.2. Adana Nfus Nezareti Bakatibi zzet Sami Beynin Lyihas. 148 4.2.3. Mardin Mutasarrf kr Paann Lyihas ................149 4.2.4. Hamidiye Alay Yzbalarndan Mehmed Beyin Lyihas .151 4.2.5. simsiz ve Tarihsiz Bir Islahat Lyihas ..............153 SONU ..............161 KAYNAKA .167 EKLER ..............193 V

1.1. II. Abdlhamidin Lyihalar Hazrlanmasna Dair rade-i Seniyyesi..193 1.2. Nusret Paann, Devlet daresinin Islahna Dair Tarihsiz Lyihas ....196 1.3. Ahmed Cevdet Paann, Ahval-i Hazraya Dair Lyihas ....207 1.4. Karapano'nun ark ile Avrupa'nn Durumu, Osmanl Devleti ile Yunanistan Arasnda Samimiyetin Gerekliliine Dair Lyihas ..210 1.5. Dreysse Paa'nn Padiah'n Etrafna Ehliyetli Devlet Adamlarnn Getirilmesi Hakkndaki Lyihas 212 LYHALARIN KONULARINA GRE TASNF..............215 2.1.1. MEMLEKET YNETMNE AT LYHALAR 215 2.1.1.1. Anadolu Hakkndaki Lyihalar 215 2.1.1.2. Balkanlar Hakkndaki Lyihalar ......225 2.1.1.3. Arap Yarmadas Hakkndaki Lyihalar .............236 2.1.1.4. Kuzey Afrika Hakkndaki Lyihalar ................249 2.1.1.5. Girit ve Dier Adalar Hakkndaki Lyihalar ..............258 2.1.2. ASAY ve ASKERYE HAKKINDAK LYHALAR...........262 2.1.3. AVRUPA HAKKINDAK LYHALAR ..271 2.1.4. HABERLEME ve ULAIM HAKKINDAK LYHALAR ......282 2.1.5. DEVLET ve ISLAHAT HAKKINDAK LYHALAR ...288 2.1.6. ADALET HAKKINDAK LYHALAR ...304 2.1.7. MAARF ve MATBUAT HAKKINDAK LYHALAR .306 2.1.8. MALYE HAKKINDAK LYHALAR ...312 2.1.9. TARIM, MADEN ve ORMANLARA AT LYHALAR ............324 2.1.10. HNDSTAN ve RAN HAKKINDAK LYHALAR ...............328 2.1.11. ERMEN MESELES HAKKINDAK LYHALAR ................330 2.1.12. ETL KONULARDAK LYHALAR ..............332 ZET .336

VI

KISALTMALAR
a.g.b. a.g.e. a.g.m. a.g.t. B bkz. BOA BTTD c. C Ca ev. der. DH.MKT. DH.MU. : Ad geen belge : Ad geen eser : Ad geen makale : Ad geen tez : Receb : Baknz : Babakanlk Osmanl Arivi : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi : Cilt : Cemaziyelahir : Cemaziyelevvel : eviren : Derleyen : Dahiliye Nezareti Mektbi Kalemi : Dahiliye Nezareti Muhaberat- Umumiye daresi

DH.UMVM. : Dahiliye Nezareti Umum Vilayetler Maruzat haz. .DH. .HR. .HUS. .MTZ(04). L M N OTAM R Ra s. S. S : Hazrlayan : rade, Dahiliye : rade, Hariciye : rade, Hususi : Sadaret Eylt- Mmtze Kalemi Bulgaristan Evrak : evval : Muharrem : Ramazan : Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi : Rebilahir : Rebilevvel : Sayfa : Say : Safer : aban

VII

TDVA TOEM trhsz Y.A.HUS. Y.A.RES. YEE. YEE.KP. Y.MTV.

: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi : Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas : Tarihsiz : Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak : Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak : Yldz Esas Evrak : Yldz Esas Evrakna Ek, Kamil Paa Evrak : Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak

Y.PRK OMZ. : Yldz Perakende Orman, Meadin Ve Ziraat Nezareti Maruzat Y.PRK. A. : Yldz Perakende Sadaret Maruzat

Y.PRK.ASK. : Yldz Perakende Askeri Maruzat Y.PRK.AZJ. : Yldz Perakende Arzuhaller ve Jurnaller Y.PRK.AZN. : Yldz Perakende Adliye Ve Mezahib Nezareti Maruzat Y.PRK.BK. : Yldz Perakende Mabeyn Bakitabeti Maruzat Y.PRK.DH. : Yldz Perakende Dahiliye Nezareti Maruzat

Y.PRK.EA. : Yldz Perakende Elilik ve ehbenderlik Maruzat Y.PRK.HH. Y.PRK.HR. : Yldz Perakende Hazine-i Hassa Nezareti Maruzat : Yldz Perakende Hariciye Nezareti Maruzat

Y.PRK.KOM. : Yldz Perakende Komisyonlar Maruzat Y.PRK.M. Y.PRK.MF. : Yldz Perakende Mteferrik Evrak :Yldz Perakende Maarif Nezareti Maruzat

Y.PRK.MK. : Yldz Perakende Mfettilik Ve Komiserlikler Tahrirat Y.PRK.ML. : Yldz Perakende Maliye Nezareti Maruzat Y.PRK.MYD.: Yldz Perakende Yaveran ve Maiyet-i Seniyye Erkan- Dairesi Y.PRK.PT. : Yldz Perakende Posta Ve Telgraf Nezareti Maruzat Harbiye

Y.PRK.SGE. : Yldz Perakende Mbeyn Erkn Ve Saray Grevlileri Arizalar Y.PRK.SH. : Yldz Perakende Shhye Nezareti Maruzat Evrak

Y.PRK.SRN. : Yldz Perakende Serkurenalk Maruzat Y.PRK.D. : Yldz Perakende ura-y Devlet Maruzat

Y.PRK.TKM. : Yldz Perakende Tahrirat- Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii Y.PRK.TNF. : Yldz Perakende Ticaret Ve Nafia Nezareti Maruzat Y.PRK.TF. Y.PRK.UM. : Yldz Perakende Terift- Umumiye Dairesi : Yldz Perakende Umum Vilayetler Tahrirat VIII

Y.PRK.ZB. : Yldz Perakende Zabtiye Nezareti Maruzat yay. Z Za : Yaynlayan : Zilhicce : Zilkade

IX

NSZ

Bu alma Babakanlk Osmanl Arivlerinde (BOA) Yldz Tasnifinde bulunan ve 1876-1908 tarihleri arasnda II. Abdlhamide takdim edilmi olan lyihalarn tasnif ve deerlendirmesini konu edinmitir. Trk devlet gelenei ierisinde devlet adamlarnn sultana siyasetname, nasihatname sunma gelenei Osmanl Devletinde Koi Beyin Risalesi ve onu takip eden lyihalar ile devam etmitir. Lyihalar Osmanl Devletinin son asrnda nicelik olarak byk bir art gstermitir. II. Abdlhamid dneminde de lyiha gelenei devam ettirilmitir. Bu dnemi nceki devirlerden farkl klan zellik ise daha nce siyasi ve askeri konulara younlukta iken, II. Abdlhamid dneminde ok eitli meseleler hakknda yzlerce lyiha sunulmutur. Osmanl Devletinin en buhranl dneminde tahta kan II. Abdlhamidin devleti ayakta tutabilmek iin btn arelere ba vurmutur. evresine toplad devlet adamlarndan devletin iinde bulunduu skntlardan kurtaracak zm areleri isteyen padiah, kendisine sunulan lyihalardaki grleri uygulanabilirliine gre uygulama alanna sokmaya almtr. Ele aldmz dnem Osmanl Devleti iin hayatta kalma mcadelesinin verildii bir dnem olmas hasebiyle hem dahilde hem de harite bir ok sorun ile kar karya kalmtr. II. Abdlhamit clusunun ilk yllarnda Rusya ile devlet iin byk bir ykm olan savaa girerek byk hezimet yaam, akabinde ise Avrupa mdahalesi ile kar karya gelmitir. Maliyenin iflasa srklenmesi, Ermeni meselesi, Kbrs meselesi, Msr meselesi, Hicaz blgesinin devlete ballnn yeniden kuvvetlendirilmesi gibi problemlerle uramak zorunda kalmtr. Bu problemlerle urarken devleti ayakta tutabilmek iinde bata eitim olmak zere askeri, mali, idari alanlarda slahatlar yapmak mecburiyetinde kalmtr. Osmanl Devletinin bu sreten baar ile kmas ise slahatlarn uygulanmas

esnasnda kendisini rahat hissetmesi ve dardan zorlamalarn olmamas gerekirken bunun mmkn olamamasdr. zerinde altmz II. Abdlhamit dnemi bu skntlarn yaand bir devredir. ncelediimiz lyihalar Babakanlk Osmanl Arivinde arlkl olarak Yldz Tasnifinde toplanmtr. II. Abdlhamitin devlet adaml titizlii ierisinde dzenli ve sistematik bir ekilde saklanan belgeler, o dnem hakknda bize deerli bilgiler sunmakta ve kaynak zelliini muhafaza etmektedir. Lyihalar ounlukla Yldz Esas Evrak (YEE) tasnifi ierisinde bulunmaktadr. Amacmz II. Abdlhamite sunulan lyihalar konularna gre tasnif ederek, kimlerin lyiha sunduklarn ve sonularn ortaya koymaktr. imdiye kadar lyihalar zerinde yaplan almalara baktmzda, yaplan almalar balk altnda toplayabiliriz. Birinci grupta lyihalar ile ilgili tezler vardr. kinci grupta lyihalarn makale eklinde transkripsiyonu ve

deerlendirmesinin yapld almalar vardr. nc grupta Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrlnn yaynlar bulunmaktadr. Arivde yaptmz almalar sonucunda, tasnif edilen lyihalar ieriklerine gre tasnif etmeye altk. Lyihalarn bir ksmnn yazarnn isminin belirtilmediini, tarihinin de hatal olduunu fark ettiklerimizi tespit ederek eksiklikleri dzeltmeye altk. Tezimiz giri ve drt blmden olumaktadr. Giri blmnde tarihi srete lyiha gelenei hakknda bilgi verilmitir. Birinci blmde II. Abdlhamit dnemine kadar yazlan lyihalar anlatlmtr. kinci blmde II. Abdlhamid dneminin genel durumu, II. Abdlhamidin hayat ve kiilii, iktidar dnemi ve siyasi olaylar anlatlmtr. nc blmde lyiha kavram, eitleri ve lyiha sunan kiilerin listesi verilmitir. Drdnc blmde lyihalarda sunulan teklifler alntlarla birlikte anlatlmtr. Ekler blmnde ise birka lyihann transkripsiyonu verilmi ve II. Abdlhamide sunulan lyihalarn tasnifi yaplmtr. Bu blmde lyihann BOA katalogunda hangi tasnif ve fonda kaytl olduu ve Dosya ve Gmlek numaras verilmitir. rnein YEE. 7-7 ifadesinde YEE Yldz Esas Evrak fonunu, ilk rakam Dosya numarasn, ikinci rakam ise Gmlek numarasn iaret etmektedir. Lyihalarn hangi tez, kitap ve makalede transkripsiyonu ve deerlendirmesi yaplm ise dipnotlarda belirtilmitir. Sonu blmnde ise lyihalarn genel bir deerlendirmesi yaplmaktadr.

XI

Lyihalara genel olarak baktmzda, Osmanl devlet adamlar ve aydnlarnn meselelere nasl baktklarn, problemlere yaklam tarzlarn ve dnemin siyasi, ekonomik ve sosyal problemlerini de grmek mmkn olmaktadr. Bu almamzda II. Abdlhamitin saltanat sresini kapsayan 1876-1908 yllarna ait devletin uramak zorunda kald problemleri lyihalar altnda ortaya koymaya allmtr. Aratrmamz sresince yardmlarn esirgemeyen muhterem hocam Prof Dr Musa adrc, Prof. Dr. Ycel zkaya ve Do. Dr. Mehmet Seyitdanloluna teekkr etmeyi bir bor bilirim.

Mustafa OUZ ANKARA 2007

XII

GR

nsan olunun tarih sahnesine ktktan sonra, birlikte yaamaya balamalar ile birlikte kendilerine bir lider, idareci seme ve onun idaresi altnda hayatlarn devam ettirme mecburiyeti ve gerekliliini duymulardr. Bylece toplu halde yaamann kurallarn ve her ferdin kendi sorumluluk alanlarnn belirlenmesi salanm ve toplumun dzen iinde yaamas iin gerekli olan kurallar ortaya konmutur. Toplumun bandaki idarecinin, idaresi altndakileri nasl ynetmesi gerektii, onlara nasl davranmas gerektii tarih boyunca aydnlar megul etmi ve hkmdarlar ve idareciler iin kitaplar yazlmtr. Hem batda hem de douda aydnlar, devletin en iyi nasl idare edilmesi gerektii, halkn skntlarnn ortadan kaldrlmas iin nelerin yaplmas lazm geldii hakknda nasihat edici ve yol gsterici Siyaset-nameler yazmlardr.1 Batda zellikle Eflatun ve Aristo, eserlerinde devlet idaresi ve idarecide olmas gereken zellikleri anlatmlardr. Eflatunun ya kraln filozof olmas ya da filozofun kral olmas gerektii ynndeki dsturu gnmze kadar tartla gelen temel ilke olma zelliini korumutur. Douda ise Hint ve ran geleneinde nasihatname tr eserler daha yaygn ve tarih olarak daha da eskidir. bn-i Mukaffa tarafndan 750 li yllarda Kelile ve Dinme olarak evrilen Panatantra ile masal eklinde hayvanlar konuturularak idarecilere rnek olacak davranlar kazandrlmaya allmtr. slamiyetin douundan sonra ise bata Kuran- Kerim ve peygamberin hadisleri olmak zere Hint, ran ve Yunan dnyasnn eserleri tercme edilerek siyaset-name gelenei yaygnlamtr. Trk tarihinde alimler ve devlet adamlar tarafndan yazlm olan eserlerin listesi byk bir yekun oluturmaktadr. Bu eserler sultanlara takdim edilmi ve ieriklerinin yaanlan dnemin siyasi, askeri, ekonomik ve kltrel hayat ile devlet adamlarnn siyaset anlay hakknda deerli bilgiler vermesi bakmndan nemli birer kaynak olmulardr.

Ahmet Uur, Osmanl Siyset-nmeleri, tarih ve yer ad yok, s. 14.

Yusuf Has Hacibin Karahanl hkmdarna takdim ettii Kutadgu Bilig ve Nizamlmlkn Seluklu sultanna takdim ettii Siyasetname adl eserleri, bu trn ilk nemli eserleri olarak kabul edilmektedir.2 Siyasetname gelenei ile

balayan ve devlet adamlarna nasihat ve iyi bir hkmdar nasl olunur ile devam eden bu gelenek Osmanl Devletinin yklna kadar devam etmitir. Lyiha gelenei ierisinde XIX. yzyla gelinceye kadar devlet adamlarnn hazrlam olduklar lyihalar daha ok devletin kanun- kadime geri dnmek ve bu kanunlar yeniden uygulamak gerei zerinde durulmutur. Devlet adamlarnn kaleme aldklar lyihalar dnem dnem farkllklar gstermitir. Her dnemin kendine ait zellikleri farkllk arz etmitir. XVI. yzyln son eyreinden itibaren devlet adamlar, devlet sisteminin bozulmaya doru gittiinin farkna varmaya balamlard.3 XVIII. yzyln sonuna kadar olan dnemde kaleme alnan lyihalarn en nemli zellii, herhangi bir sipari zere yazlmam olmalar ve zm kanun- kadimin tavizsiz uygulanmasnda grmeleridir. XIX. yzyln balarndan itibaren kaleme alnan lyihalarn ilk zellikleri ise, bizzat hkmdarn istei zerine kaleme alnmtr.4 Lyiha Arapa levh kknden gelen bir kelime olup lgat manas hatrlanacak ey, hatra gelen demek olan lyh kelimesinin mennesidir.5 Osmanlca szlklerde Bir madde hakknda tafsilat havi kaleme alarak makam- resmiyeden birine takdim edilen varakadr6 eklinde tarif edilen lyiha, Osmanl brokrasisinde dnlen bir eyin yaz haline getirilmesidir. Osmanllar lyihay rapor ve taslak olma zere iki ayr belge tr iin kullanmlardr.7 Rapor eklindeki lyihalar kendi aralarnda da birka snfa ayrlrlar. Bunlarn iinde de en ok kullanlan ve bilineni slahat lyihalardr. Islahat lyihalar herhangi bir konuda dnlen slahatn bir kii, grup veya daire tarafndan kaleme alnm metni ve belgesidir. Islahat lyihalarnn en mehurlar Tatarck Abdullah Efendi, Koca Yusuf Paa, Abdullah Birri Efendi, Sadullah Enveri, Faik Paa gibi ahslar tarafndan yazlm olanlardr.8
Ali brahim Sava, Lyiha Gelenei inde VXIII. Yzyl Osmanl Islahat Projelerindeki Tespit Ve Teklifler, Bilig, S.9, Ankara 1999, s. 88. 3 Mehmet z, Osmanlda zlme Ve Geleneki Yorumcular, stanbul 2005, s. 37-54. 4 Ali brahim Sava, a.g.m., s. 88. 5 Mbahat S. Ktkolu, Osmanl Belgelerinin Dili (Diplomatik), stanbul 1998, s. 335. 6 emseddin Sami , Kms- Trki, stanbul 1989, s. 1236. Muallim Naci, Lugat- Naci, stanbul 1987, s. 651. 7 Mbahat S. Ktkolu, Lyiha, TDVA, c 27, stanbul 2003, s. 116. 8 Ktkolu, a.g.m., s. 116.
2

Islahat lyihalarnda kadn st orta yerinde lyihann muhteviyat hakknda ksa veya uzun bir balk kullanlr. Bunlara rnek verecek olursak : Rumeli-i ahanede Bulunacak Olan Kuvve-i Askeriyeye Dair Lyihadr.9 Politikaya Dairdir10 arkta Hakimiyet-i Osmaniyenin Lzum- damesi11 Badad ve Btn Htta-i Irakiyyede ntiar Eylemekde Bulunan iliin Men-i ttisana Dair Lyiha-i Memlukanemdir12 Rusya mparatoru III. Aleksandr ile mparatorie Hazeratna Taraf- Erefi Hazret-i Padiahiden ta ve hsan Buyurulan Nian- li-i mtiyaz le efkat Niannn Petersburg Sefaretine sali Memuriyetiyle Rusyaya Vukubulan Azimet-i Acizaneme Dair Tertib Klnan Bir Kta Lyiha-i Kemteranemdir13 Yukardaki rneklerinde gsterdii gibi balklar ksa ve uzun olarak konup lyihay yazan kii ve grup grlerini maddeler halinde, bend bend veya soru-cevap eklinde yazdktan sonra lyihann sonuna tarih ve imza veya mhrn basar. Genellikle mhr veya imzann stnde bende abd-i memlkleri kullar ibaresi yer alr. Bununla birlikte Osmanl Arivlerinde tarihsiz ve imzasz birok lyiha da bulunmaktadr. Rapor eklindeki lyihalarn dieri de bir memuriyet veya tefti devresi sonrasnda tespit edilen hususlarn kaleme alnd belgelerdir. Bu tip lyihalara bir rnek Ahmet akir Paann Anadolu Umum Mfettii olarak 1895-1899 tarihleri arasnda grev yapt dnemde tefti ettii blgeler hakknda devaml ve dzenli olarak hazrlad lyihalardr.14 Memuriyet sonucunda sunulan lyihalar ise, yabanc bir devlet nezdine gnderilen memurlarn intibalarn anlattklar lyihalardr. Mesela Yaver Sleyman ve Yzba Asaf Beylerin ran memuriyetleriyle ilgili lyihalar.15 II. Abdlhamidin Rus arlarna hoamedi iin gnderdii Fuad ve Turhan Paalar ile Hseyin Kazm ve Ali Cevad Beylerin takdim ettikleri lyihalardr.16

Rza Paann lyihas: YEE. 12-32. Kastro Efendinin lyihas: YEE. 58-5 11 Artin Paann lyihas: YEE. 9-7 12 Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi Drdnc ubesine Memur Binba Ali Rza Bey'in lyihas: YEE. 7-17. 13 Yaveran- Hazret-i Padiahiden Erkan- Harb Miralay Ahmed Edib Beyin lyihas: YEE. 7-14. 14 Ali Karaca, Anadolu Islahat ve Ahmet akir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s. 79-157. 15 M. Ktkolu, a.g.m., s. 335. 16 Mahir Aydn, Livadya Sefretleri ve Sefretnmeleri , Belgeler Trk Tarihi Belgeler Dergisi, Ankara 1992, s. 321-359.
10

Gr bildiren lyihalar, ilgili ve sz sahibi bir grevlinin her hangi bir mesele hakkndaki grlerini anlatmak zere kaleme ald lyihalardr. Bu lyihalara rnek olarak II. Abdlhamid dnemi ncesinden Mustafa Reid Paann 1856 Paris Muahedesi ve gayri mslim tebaaya verilen imtiyaz ferman hakknda ki itirazlarna dair olan lyihas gsterilebilir.17 II. Abdlhamid dneminde ise bata Cevdet Paa olmak zere Said Paa, Kamil Paa gibi devrin ileri gelen devlet adamlar tarafndan yazlm onlarca lyiha vardr. Esbab- mucibe lyihalar ise yeni konulacak bir kanun veya bir kanunda yaplacak deiikliin sebeplerini aklamak zere kaleme alnmtr. Elviye-i selase ile ilgili olarak hazrlanan lyiha bu gruba misal olarak gsterilebilir.18 Taslak mahiyetindeki lyihalar kanunname, nizamname, talimatname, mukavelename, artname gibi belgelerin taslaklar niteliindedir. Bunlar resmi daireler tarafndan hazrlanabildii gibi devletle bir mukavele yapan irket veya ahslar tarafndan da kaleme alnp resmi makamlara sunulabilirdi.19 Trk tarihinde nasihat gelenei slamiyetin kabulnden sonra dini kimlie brnerek kaynan Kuran- Kerim ve peygamberin hadislerinin dahil edilmesiyle yeni bir ehre kazanmtr. Gnmze kadar ulaabilen eserlerden ilki ise Yusuf Has Hacibin mutluluk bilgisi anlamna gelen Kutadgu Bilig adl eseridir. 1017? ylnda Trkistann Balasagun ehrinde doan Yusuf Has Hacip 1077? de Kagarda vefat etmitir. Yusuf Has Hacip eserini 1070 ylnda hkmdar olan Hkmdar Tabga Bura Karahana takdim etmitir. Kut Trkede saadet ve devlet manalarna gelmektedir. Kutadgu Bilig, mutluluk bilgisi, devlet idaresi bilgisi anlamlarna gelmektedir ve hem dnyada hem de ahirette saadete ulamay salayan bilgidir. Mesnevi tarznda yazlan eser 6645 beyitten olumaktadr. Kutadgu Biligin yazl tarz diyalog eklinde olup, adalet, saadet, akl ve kanaat ile akbeti kiiletirerek drt ahs zerinden hkmdara nasihatler vermektedir.20 Byk Seluklu mparatorluunda Alp Arslan ve Melikahn vezirliini yapm olan Nizamlmlkn (1018-1092) kaleme alnan Siyasetnameyi, Karahanl

Melikahn devlet adamlarndan devlet idaresi ve idarede grlen hatalar ve hangi tedbirlerin alnmas gerektii konusunda kendisine bir lyiha sunulmasn emretmesi
17 18

Cevdet Paa, Tezkir 1-12, yay. Cavid Baysun, Ankara 1991, s. 76-83. M. Ktkolu, a.g.e., s. 336. M. Ktkolu, a.g.m., s. 337. 19 M. Ktkolu, a.g.m., s. 337. 20 Nihad Sami Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. 1, stanbul 1971, s. 230-240.

zerine yazmtr. Melikah, bizden ncekilerin yappta bizim yapamadmz bir ey var mdr? nceki sultanlarn kanun ve kurallar ne idi? Bizim zamanmzda divanda, mahkemede, sarayda ve kabul salonunda dzgn ilemeyen bir ey var mdr? Sorular zerine yazlan Siyasetname elli blm ve drt esas zerine kurulmutur. Bunlar gemi zaman hikayeleri, Kuran- Kerimden ayetler, Hz. peygamberden hadisler ve sahabelerin davranlar ve Nizamlmlkn kendi hayat tecrbesidir. Nizamlmlke gre gemiteki slam devletlerinin uygulamalar ve dinin emirleri iyi bir devlet kurmak iin yeterlidir. Sultan gzel karaktere sahip olmaldr. Adil ve cesur olmal, sanat ve teknii sevmelidir. Halkn iyiliine almal, din adamlarna, alimlere, bilim ve fikir sahiplerine saygl olmal, fakirlere sadaka vermeli ve cmert olmaldr. Adalet ve saray hayat hakknda da bilgiler iermektedir.21 Osmanl vezirlerinden olan Ltfi Paa (1488-1563), Asafname adl eserinde vezirlerin grevlerini ve bu makama gelen devlet adamlarnn nelere dikkat edip, hangi ilerde nasl hareket etmeleri gerektiini anlatmaktadr. Kitap balksz olarak bir giri ve drt blmden ibarettir. Birinci blmde veziriazamn vasflar, yetkileri, sorumluluklar, padiah, devlet erkan ve halkla mnasebetleri; ikinci blmde kara ve deniz seferlerinin nemi ve hazrlklar; nc blmde hazinenin nemi, idaresi, maliye meseleleri ve emeklilik; drdnc blmde reayann korunmasnn gereklilii ile ilgilidir.22 Gelibolulu Mustafa li (1541-1599), Nushatus-Selatin isimli kitabn 1581 ylnda Halepte Tmar Defterdar iken yazmtr. Mukaddime, drt blm ve hatimeden oluan kitabn birinci blmnde padiahn yapmakla sorumlu olduu iler anlatlmaktadr. kinci blmde kanuna aykr olarak ortaya kan bidatlerden bahsedilmektedir. nc blmde baz irkin hallerden dolay halkn aczi ve son blmde kendisinin urad hakszlklardan bahsetmekte ve hatime ksmnda ise baz nasihatlerde bulunmaktadr. Sultan III. Murat devrindeki sosyal, ekonomik ve hukuki bozukluklar rneklerle anlatmaktadr.23

21 22

Ahmet Uur, a.g.e., s. 80-82. Ahmet Uur, a.g.e., s. 88-89; Banarl, a.g.e., s. 608; Franz Babinger, Osmanl Tarih Yazarlar Ve Eserleri, ev. Cokun ok, Ankara 1992, s. 90. Cokun Ylmaz, Osmanl Siyaset Dncesi Kaynaklar ile lgili Yeni Bir Kavramsallatrma: Islahatnmeler, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, c. 1, S. 2, stanbul 2003, s. 302-303. 23 Mehmet z, a.g.e., s. 23-24, 63-69; Ahmet Uur, a.g.e., s. 89-90; Banarl, a.g.e., s. 612. C. Ylmaz, a.g.m., , s. 304-306.

Mustafa liye gre padiahta olmas gereken hususlar unlardr: Halka kendini sevdirmek, iyi bir musahibe sahip olmak, hizmetindekileri ho tutmak, hafiyeler vastasyla halk ve idarecileri daima gzetlemek, taradaki tefecileri ortadan kaldrmak, kanunu gzetmek, iini iyi yapanlar dllendirmek, hayr eserleri yapmak, israftan kanmak, iltica edenlere sahip kmak, vb. 24 Yazar bilinmeyen ve hkmdarlarn tlsm manasna gelen Hrzlmlk adl eser III. Murata sunulmutur. Drt blmden oluan kitapta, srasyla padiahlarn, vezirlerin, beylerbeyi ve dier merann ve askerin, ulema, eyh ve seyyidlerin durumlar anlatlmaktadr. Padiahta bulunmas lazm gelen eylerin salah, adalet, felah ve diyanet olduu belirtilerek, saltanatn devam iin adaletin ve faydal askerin olmasna balamaktadr.25 Hasan Kafi el-Akhisari (l. 1616) tarafndan III. Mehmete ithaf edilen Usll-Hikem fi Nizmil-lem isimli kitap, mukaddime, drt blm ve sonu ksmndan olumaktadr. Hasan Kafi halk kl ehli, kalem ehli, ifti snf, sanat ve ticaret ehli olmak zere drt snfa ayrr. Yazar mevcut bozukluklarn sebeplerini adaletin ihmal edilmesi, maverenin ihmal edilmesi, asker tedarikinde ve tedbirinde ihmal ile rvetin yaygnlamas ve kadnlarn szleriyle hareket etmek olarak ortaya koymaktadr.26 Yazar bilinmeyen ve 1620 ylnda II. Osmana ithaf edilen Kitab- Mstetab isimli kitap, giri, on iki blm ve bir zeylden olumaktadr. Kitapta toplumdaki dzeni bozan ve eski kanunlarn ihlaline sebep olan gelimelerin neler olduu anlatlarak, o dnemdeki devlet tekilat ve toplum dzeni detayl bir ekilde tahlil edilmektedir. Koi Be Risalesinin hazrlaycs kabul edilen eser, ynetici elitin, kul ve tmar sistemi ile Osmanl toplum dzeninin esasn oluturan ilkelerin nasl bir zlmeye uradn misallerle ortaya koymaktadr.27 Koi Be (l. 1648) tam ad Telhisat der Ahval-i Alem-i Sultan Murad Han olan risalesini IV. Murata sunmutur. Geleneki slahat anlaynn en bilinen ve tipik rneidir. Osmanlnn altn an Kanuni dnemi olarak kabul eden Koi Be, bu dnemden sonra gelen deiiklik ve bozulmalarn ancak tekrar Kanuni devrindeki uygulamalara dnld zaman dzelebileceini ifade etmektedir.

24 25

Mehmet z, a.g.e., s. 65-66. Mehmet z, a.g.e., s. 24-25,70. C. Ylmaz, a.g.m., , s. 306-307. 26 Ahmet Uur, a.g.e., s. 90-91; Mehmet z, a.g.e., s. 73-74. C. Ylmaz, a.g.m., , s. 307-308. 27 C. Ylmaz, a.g.m., , s. 309-310.

Koi Bee gre ideal devlet dzeni, padiahn bizzat memleket ileriyle ilgilenmesi, devlet memurlarnn grevden alnma korkusundan emin olmalar, kul ve tmar sisteminin kati ve kesin kurallar ierisinde uygulanmasn ve toplumu oluturan drt snfn yani idareciler, askeriye, ilmiye ve reaya arasnda dengenin salanmas ile sistemin dzenli bir ekilde ileyeceini belirtmektedir.28 Katip elebinin (1609-1658) kaleme ald ve bozukluklarn dzeltilmesinde yaplmas gerekenleri anlatt ve mukaddime, fasl ve netice ve neticenin neticesi blmlerinden oluan ve IV. Mehmetin tahta kt ilk yllarda yazlan DsturlAmel li Islahil-Halel isimli bir risaledir. Mukaddimede etvar- devlet, birinci blmde reaya, ikinci blmde asker, nc blmde hazine ve neticeler ksmnda ise alnmas gereken tedbirleri anlatmaktadr. Katip elebi, toplumu insan vcuduna benzeterek, toplumu oluturan ulema, asker, tccar ve halkn birbiriyle olan balantsn anlatr. Ulemay bedenin en nemli unsuru olan kana, askeri balgama, tccar safraya ve halk ise sevdaya benzeten Katip elebi, sultan toplumun merkezine yerletirerek nasl insan vcudu bu drt elementin uyumu ile salkl alrsa toplumunda bu unsurlarnn dzenli ilemesi ile salkl bir sisteminin oluacan belirtmektedir. zm yolu olarak bn-i Haldunun ifade ettii gibi vergilerin azaltlmas ve halka yaygnlatrlmasn, rvetin nlenmesini, devlet memurlarnn grevlerinde uzun sre kalarak azil korkusu yaamamalarn tavsiye etmektedir.29 Osmanl Devletinin iinde bulunduu buhrann zm yollar hakknda kaleme alnan bir baka eser ise Hezarfen Hseyin Efendinin (l. 1691-2) TelhislBeyan fi Kavanin-i l-i Osman adl eseridir. On blmden oluan kitapta Hseyin Efendi, Osmanl Devletindeki bozukluklar tespit ederek gzlemlerini ve zm yollarn aklar. I. Selim dnemini ideal dnem olarak kabul eden yazar, Yavuz Sultan Selimin her ite liyakati esas aldn ve devlet ileriyle bizzat ilgilendiini belirtir. Kanuninin saltanatnn ikinci yarsndan itibaren kadnlarn idareye karmalar ve ehzade Mustafann ldrlmesiyle lkedeki ucuzluun pahalla ve yoklua terk ettiini, tabiatn dengesinin bozulduunu belirtir. Geleneki, muhafazakar bak

Ahmet Uur, a.g.e., s. 92; Mehmet z, a.g.e., s. 82-86; Banarl, a.g.e., c. 2, s. 697-698. C. Ylmaz, a.g.m., , s. 310-311. 29 Ahmet Uur, a.g.e., s. 91; Mehmet z, a.g.e., 98-102; Banarl, a.g.e., c.I, s. 682-688; C. Ylmaz, a.g.m., , s. 312.

28

asyla olaylar deerlendiren Hseyin Efendi, kanun- kadime dnlmesini ve idari alanda slahat yaplmasn teklif etmektedir.30 Defterdar Sar Mehmet Paann (l. 1717) yazd Nesyihl-Vzer velmer adl eser geleneki slahat anlaynn dier bir temsilcisidir. deal dnem olarak Kanuni dnemini esas alan Mehmet Paa, kitabn mukaddime, dokuz bab ve iki zeyl halinde yazmtr. Yazar, eitli devlet memurlarnn sahip olmalar gereken vasflar ve gstermeleri gereken davran biimlerini aklar. Kendi dnemindeki devlet kurumlarn zellikle defterdarlk kurumu bata olmak zere grd aksaklklar, kul taifesinin, tmar sisteminin dzeltilmesi iin slahat tekliflerini izah eder. Defterdar Mehmet Paa, daha nce yazlm ayn tarzdaki eserlerden byk lde istifade ederek ve kendi tecrbelerini de katarak kaleme ald kitabnda, kanun- kadime aykr her trl yeniliin ortadan kaldrlmasn, rvetin nlenmesini, mansblarn layk olanlara verilmesini, halka adaletle hkmedilmesini, veziriazamn bamsz ve azledilme korkusu olmadan grevini yerine getirmesine izin verilmesinin nizam- alemin olmas iin elzem olduunu ifade etmektedir.31 Osmanl Devletinin Kanuniden sonra kar karya kald skntlarn devam etmesi XVII. ve XVIII. yzyllarda da devam etmitir. Devlet adamlar bu durumu dzeltmek iin eitli areler dnmler, bunu da lyihalar ve risaleler eklinde dnemin padiah ve devlet adamlarna sunmulardr. Defterdar Sar Mehmet Paann Nesayihl-Vzera vel-mera adl eserinden baka Damad Ali Paann Talimat- Hikmet-ayat- ehid Ali Paa, Drri Mehmet Efendinin Nuhbetl-Emel fi Tenkihil-Fesadi Vel-Halel, Canikli Ali Paann Tedbir-i Devlet-i Aliyye ve Tedbir-i Cedid-i Nadir, Sleyman Penah Efendinin Mora htilali ve Tarihesi ve Penah Efendi Mecmuas gze arpan lyiha ve risalelerdir.32 XVIII. yzylda kaleme alnan lyihalarda da tpk XVII. yzylda yazlan eserlerde olduu gibi geleneki, muhafazakar bir anlayla yazlmtr. Kanuni dnemini altn a olarak grme anlay hakimiyetini muhafaza etmektedir. Bu dnemden sonra gelen devirde yaplan yenilikleri sapma ve bidat olarak kabul ederek, altn aa dn istemektedirler. Toplumu organizmac bir anlayla insana benzetmekte ve anasr- erbaa, erkan- erbaa, fezail-i erbaa, aksam- erbaa

30 31

Mehmet z, a.g.e., s. 102-104. C. Ylmaz, a.g.m., , s. 313. Ahmet Uur, a.g.e., s. 93-94; Mehmet z, a.g.e., s. 104-108. C. Ylmaz, a.g.m., , s. 313-314. 32 A. . Sava, a.g.m., s. 87-110.

eklinde tasnif ederek bu drt snfn yani idareci ve askeriye, ilmiye, tccar ve halkn arasndaki ilikinin dzenli ilemesi iin gerekli tedbirlerin alnmasn tavsiye etmektedirler. Padiahn devlet ileri ile bizzat ilgilenmesini, devlet adamlarn ehliyetli olanlardan semesini ve uzun sreli grevde tutmasn, adaletin tesis edilmesini, kanun- kadime bal kalnmasn, verginin dzenli ve eit ekilde alnmas gibi tedbir ve tavsiyelerde bulunmulardr.33 XVIII. yzyln yetitirdii nemli devlet adamlarndan biri olan Ahmed Resmi Efendi (1700-1783), Osmanl devlet dzeni hakkndaki dnce ve nerilerini lyihalar eklinde dnemin devlet adamlarna sunmutur. 1769 ylnda Sadrazam Halil Paaya, 1772de de Sadrazam Muhsinzade Mehmed Paaya lyiha sunmutur. 1768-1774 savandan sonra yazd Hlasatl-tibar adl eseri, hali hazr devlet dzeni iin eletiriler ve zm areleri sunmaktadr. Ahmed Resmi Efendi, 1769 ylnda yazd lyihasnda Osmanl askeri sitemindeki iae temini ve asker toplama usulnn tamamen km olduunu on madde halinde aklamaktadr.34 Ahmed Resmi Efendi ikinci lyihasn 1772 ylnda Bkrete Osmanl-Rus bar grmeleri devam ederken yazmtr. Lyihann yazl gayesini, Sadrazam Muhsinzade Mehmed Paann grlerine k tutacak bilgileri derlemek ve Ruslarn Eflak ve Bodandan kendi istekleriyle ekilmelerini ya da zor kullanarak atlmalarnn mmkn olmadn syleyenlere cevap vermek iin olduunu belirtmi ve Safevilerin k, Osmanl-Rus mcadelesi, Cengiz Hann torunlarndan rnekler vererek grlerini aklamtr. Ahmed Resmi Efendi iki lyihasnda da padiahlara den vazifenin, iradelerini savan getirecei felaketlerden kanma ynnde kullanp, hakimiyetleri altndaki halkn refahn korumann ncelikli olduu tezi zerine kurulmasdr. Ayrca bir lkenin dierine kar zafer kazanmasnn mukadder olmayp, o lkenin kaynaklarna ve azami snrlarna ulatn grebilmesine bal olduunu belirtmektedir. Kanuni ve Cengiz Han gibi tarihi ahsiyetleri eletirmesi ve Osmanl sisteminin temel iki dayana olan askeri g ve darl-slamn snrlarnn sonsuz

A. . Sava, a.g.m., s. 109-110. Virginia Aksan, Savata Ve Barta Bir Osmanl Devlet Adam Ahmed Resmi Efendi (17001783), ev. zden Arkan, stanbul 1997, s. 186-192.
34

33

olduu anlayna kar kmas kendi dnemi iin farkl ve aykr bir anlay gstermektedir.35 brahim Mteferrika (1674-1745) Macar mhtedisi olup Osmanlya matbaann getirilmesi ve yayn hayatna balamasnda nemli hizmetleri olmutur. 1731 ylnda kaleme ald Usull-Hikem fi Nizaml-mem eserini I. Mahmuda takdim etmitir. Eser mukaddime, bab, be fasl, iki tenbih, iki tezyil, faide ve sonu blmnden olumaktadr. Mukaddimede eserin yazl gayesi, faydalanlan kaynaklar verilmitir. Birinci bab, askeriyede nizamn gereklilii ve askeri nizamn faydalar hakknda olup be fasldan olumaktadr. Bu be faslda, devlet adamlar ve sultanlarn lzumu, devlet ekilleri hakknda filozoflarn fikirleri, devletin askeri tekilata ihtiyac, askeri tekilatn tertip ve tanzimine ihtiya, eski ordularn askeri tekilat ve sava usulleri ile bu usullerin tenkidi yaplmaktadr. Tenbih ksmnda ise Avrupann gelime sebepleri ve Osmanlnn malubiyetinin sebepleri ile bu durumdan kurtulma areleri anlatlmaktadr. Tezyil ksmnda ise askeri tekilatta nizamn sosyo-ekonomik sonular anlatlmaktadr. kinci babda, corafya ilminin faydalar anlatlmaktadr. nc babda ise Avrupa devletlerinin harp ilminde eskilerden farkl olarak gelitirdikleri yeni sava usulleri ve bu konuda Osmanl Devletinin almas gereken tedbirler anlatlmaktadr. Faide ksmnda bakomutann ordusunu tertip ve tanziminin lzumu, tenbih ksmnda ise bakomutann sudan sebeplerle azledilmemesi gerektii belirtilmektedir. Sonu blmnde ise askeri tekilata dair mukayeseli malumat ve tavsiyeler verilmektedir.36 Humbarac Ahmet Paa (1675-1747), Fransz asilzadelerinden olup asl ad Alexandre Compte de Bonnevaldir. Osmanl hizmetine giren ve Mslman olan De Bonneval, humbarac ocann kurulmas ve Hendesehanenin almasnda hizmetleri olan bir Franszdr. Hazrlad raporlarla devlet adamlarna cesaret ve kahramanln bu ada yetmediini, ada askerlikte eitim ve disiplinin, asker maalarnn dzenli denmesinin en nemli i olduunu belirtir. Yaplmas gerekenlerin ise Fransz ve Alman ordu tekilatlar, askere alm ve eitim metodlar hakknda bilgiler vermi ve bu sistemin kabul edilmesini tavsiye etmitir. On sekiz yl Trkiyede kalmasna ramen Trkeyi renememi ve raporlarn Franszca yazmtr. Galata

35 36

V. Aksan, a.g.e., s. 192-196. Niyazi Berkes, Trkiyede adalama, yay. haz. Ahmet Kuya, stanbul 2002, s. 50-55; Adil en, brahim Mteferrika ve Usull-Hikem fi Nizaml-mem, Ankara 1995, s. 69-74.

10

Mevlevihanesi Mezarlnda gmldr. Anlar iki cilt halinde 1806da Pariste yaynlanmtr. 37 Hac Ali Paa (1776), I. Abdlhamide 1768de Badat taraflarnda ba gsteren ayaklanma dolaysyla alnan tedbirlerden ve lkenin slahndan bahseden bir lyiha vermitir.38 Koca Sekbanba Hlasatl-Kelam fi Reddii-Avam adl risalesini ehzade Mustafaya (IV. Mustafa), III. Selimin saltanatnn son yllar olan 1806da takdim etmitir. ehzade Mustafann dnya ahvalini renme istei zerine, devlet idaresini retmek amacyla yazlmtr. Eserde daha ok halkn Nizam- Cedide gsterdii tepki anlatlarak cevaplandrlr. Lyihada Nizam- Cedidin kurulmas, Yenieri Ocann kuruluu ve imdiki durumu, askeri eitimin hedefleri, casuslara kar dikkatli olma, bir ordunun nasl bozguna urad ve rad- Cedid blmlerinden olumaktadr.39

Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, c. III-IV, haz. Neet aatay, Ankara 1992, s. 331.Berkes, a.g.e., s. 64-65; Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. 5, Ankara 1988, s. 57; Karal, Osmanl Tarihine Dair Vesikalar. Bonnevalin Osmanl Bahriyesine Dair Raporu-Nizam- Cedid Hakknda Vesikalar-Osmanl Devletinin Durumuna Dair Rapor, Belleten, Ankara 1940, S. IV/14-15, s. 175189. 38 Agah Srr Levend, Siysetnmeler, TDK Belleten, Ankara 1963, S. 217 s.193. 39 Koca Sekbanba, Koca Sekbanba Risalesi, yay. haz. Abdullah Uman, stanbul 1974.

37

11

BRNC BLM

II. ABDLHAMD DEVR NCES LYHALARI

1.1. Nizam- Cedit

III. Selim tahta ktktan sonra devletin durumunu dzeltmek ve slahatlarn hangi ekilde, nasl yaplmas gerektii hakknda bir Meveret Meclisi toplamtr. ki yze yakn devlet adam ve ulemann katld mecliste padiah yaplmak istenen slahat hakknda toplantya katlanlarn dncelerini hr bir ekilde ifade etmelerini ve bunu lyiha eklinde kendisine sunulmasn istedi. Toplantya katlanlardan ancak onda biri yani yirmi iki kii grlerini lyiha eklinde padiaha takdim etmilerdir.40 Lyiha sunan yirmi iki kiiden yirmisi Trk ve iki kiide Osmanl hizmetinde bulunan Avrupal olup, Osmanl ordusunda grev yapan Baron Breteno ve sve eliliinde memur olan DOhsson idi. Lyiha sunan kiiler ise, Sadrazam Koca Yusuf Paa, Tevkii El-Hac Mehmed Hakk Bey, Defterdar Mehmed erif Efendi, Tatarck Molla Abdullah Efendi, avuba Mehmed Raid Efendi, Reislkttab Abdullah Reid Efendi, Kethda Mustafa Reid Efendi, El-hac Mehmed Efendi, Rikab- Hmayun Kethdas Rasih Efendi, Mevali-i zamdan Salihzade Ehmed Esad Efendi, Mevali-i zamdan Veli Efendizade Emin Efendi, Defter Emini Ali Raik Efendi, Mabeynci Mustafa ffet Efendi, Suni Efendi, Enver Efendi, Firdevsi Efendi, Hayrullah Efendi, Moral Osman Efendi, Laleli Mustafa Efendi, Air Efendi.41 Lyihalarn arlk noktasn askeri alanda yaplmas dnlen slahat tekil ediyordu. Lyihalarda farkl yol tavsiye edilmekteydi:

Karal, a.g.e, s. 62; Berkes, a.g.e., s. 92. Islahat lyihas verenlerin listesi ve lyihalarn ierikleri iin bkz. Adil en, Osmanlda Dnm Noktas (III. Selim Hayat ve Islahatlar), Ankara 2003, s. 219-247. Karal, a.g.e., s. 62-64; Berkes, a.g.e., s. 91-96,126; Karal, Nizam- Cedide Dair Lyihalar, Tarih Vesikalar, I,6(1942),s. 411-425; II, 8(1942), s. 104-111; 11(1943), s. 342-351; 12(1943), s. 424-432; Selim-i Salis Devrinde Nizam- Devlet Hakknda Mtalaat, TOEM, stanbul 1916, S. 38, s. 74-88; TOEM, stanbul 1916, S. 41, s. 257-284 ; TOEM, stanbul 1916, S. 42, s. 321-346 , TOEM, stanbul 1917, S. 43, s. 19-34; Levend, a.g.m., s. 192.
41

40

12

a-Yenieri Oca ve dier asker ocaklar, Kanuni Sultan Sleyman devrindeki kanunnamelerine gre dzenlenmelidir. b-Yenieri Oca ile dier asker ocaklarna, Kanuni Sultan Sleyman kanunnameleri icaplarndandr diyerek, Frenk eitim ve retim usulleri ve silahlar kabul ettirilmelidir. c-Yenieri ocann kaldrlmas veya slah edilmesi mmkn

olamayacandan, bu ocak bir kenara braklarak yannda Frenk esaslarna gre yeni bir ordu kurulmaldr.42 Lyihalar verenlerinden birinci gruba girenler, gemi devirdeki lyiha sunanlar gibi zmn Kanuni ve ncesi devirdeki kanun- kadim anlay ile hal yoluna konulaca dncesinde idiler. kinci gruptakiler ise Tanzimat ile balayan devlet kurumlarndaki ikilik anlaynn habercileri olarak grnmektedirler. nc gruptakiler ise devletin bekasnn batda olduu anlaynda idiler. Bu sonuncu dnce II. Mahmut ve halefleri tarafndan kabul ve takip edilecektir.

1.2. Keecizade zzet Molla

Keecizade zzet Molla ilk lyihasn 1827 ylnda II. Mahmudun emriyle hazrlamtr. Osmanl Devletinin baz i ve d meselelerini Avrupa kltrn de dikkate alarak tetkik ve mtalaa etmitir. Lyiha ksa, ak ve sade bir slupla yazlmtr. kinci lyihasn 1828 Osmanl-Rus Harbi hakknda yazmtr. Bu lyihasnda, devletin iinde bulunduu siyasi ve askeri artlarn elverisizlii dolaysyla Rusya ile harbe girmenin vatan ve millet iin ok zararl sonular douracan, savaa devam etmek yerine bir an evvel savatan klmasn istemitir. Keecizade zzet Molla bu lyihasndan dolay Keana srlmtr.43

1.3. Sadk Rifat Paa

1807-1858 yllar arasnda yaayan Sadk Rfat Paa, devlet kademelerinde alm, Viyana sefirlii, hariciye mstearl, maliye nazrl, drt defa hariciye nazrl, drt kez Meclis-i Vala-y Ahkam- Adliye bakanl yapt. Tanzimat dneminin nemli reformcularndan olan S. Rfat Paa, askerlik, maliye, eitim ve
42 43

Karal, a.g.e.,s. 62-63. Levend, a.g.m., s. 193; Banarl, a.g.e., s. 805,834-836.

13

devlet idaresi konularnda risale ve lyihalar II. Mahmud ve Sultan Abdlmecide takdim etmitir. Paann lyiha ve risaleleri Mntehabat- Asr- Rfat Paa adl eserde toplanmtr. Sultan Abdlmecide i politikalarn esaslarna ve memuriyetlerdeki deiikliklere dair tekliflerini ieren bir lyiha sunmutur.44

1.4. Mustafa Reid Paa

Tanzimat dnemi ile ad zdeleen Mustafa Reid Paa, elilik, hariciye nazrl, be defa sadrazamlk yapmtr. Sultan Abdlmecide birok slahat lyihas sunmutur. Ayrca 1856da kabul edilen Islahat Fermannn Osmanl Devletinin menfaatlerine aykr olduunu iddia eden bir lyiha kaleme alarak Sultan Abdlmecide takdim etmitir. Bundan baka li Paann icraatlarna dair de bir lyiha hazrlamtr.45

1.5. li Paa

Tanzimat dnemine damgasn vuran devlet adamlarndan bir olan li Paa, Sultan Abdlmecide sunduu lyihasnda devletin btn messeselerinin ve bilhassa eitim sisteminin slah hakknda grlerini izah eder.46 li Paa 1857 tarihinde Sultan Abdlazize de bir lyiha sunmutur. Bu lyihada, Avrupada ihtilaller neticesinde ortaya kan yeni prensipleri ve bunlara istinaden kurulan devlet idarelerini aklayarak, Osmanl Devletinde rk ve mezhep fark gzetilmeksizin btn tebaann siyasi haklara sahip olmasyla yeni bir idare tarznn kurulmas lzumunu belirtmi; hukuk mevzuatnn yeniletirilmesi suretiyle de slahat lzumunu ifade etmiti. li Paa, Girit meselesi hakknda da layiha sunmutur.47

Abdurrahman eref Efendi, Tarih Musahabeleri, sad. Enver Koray, Ankara 1985, s. 96-109. A. Hamdi Tanpnar, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1988, s. 120-124. A. eref Efendi, a.g.e., s. 61-69. Karal, a.g.e.,c. VI, s. 106-107; bnlemin M. K. nal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul 1982, c. III, s. 1540-1543. 45 A. Cevdet Paa, Tezkir 1-12, haz. Cavid Baysun, Ankara 1991, s.76-83; Karal, a.g.e., c.VI, s. 8, 82 ; nal, a.g.e., c. I, s. 14-15. 46 Karal, a.g.e., s. 24-27,32-33,126,145-146 47 A. eref Efendi, a.g.e., s. 72-78. Karal , a.g.e., c. VII, s. 126,146,197 ; nal , a.g.e., c. III, s. 1239,1280,1313.

44

14

1.6. Mehmet Rd Paa

Tanzimat dnemi devlet adamlarndan olan M. Rd Paa, birok nazrlk ve sadrazamlk grevlerinde bulunmutur. Sultan Abdlmecide Katoliklerin durumu hakknda bir lyiha sunmutur.48

1.7. Ziya Paa

Yeni Osmanllarn nde gelenlerinden olan Ziya Paa, Osmanl Devletinin 19. yzyln milliyetilik rzgarlarnn estii dnemde kurtulu ve reformlarn ancak meruti bir idare ile mmkn olabileceine inanan ve bunun iinde Bab- linin politikalarna muhalefet etmilerdir. Muhalefetlerine Avrupaya kaarak srmlerdir. Ziya Paa, Sultan Abdlazize Londray ziyareti esnasnda devletin inhitat sebeplerini ve slahat are ve tedbirlerini belirten bir lyiha sunmutur.49

1.8. Mustafa Fazl Paa

Maarif, adliye maliye nazrlklar yapan Mustafa Fazl Paa, Sultan Abdlazize sunduu lyihasnda Osmanl Devleti ile Avrupa devletleri arasnda hkmet idaresi ynnden mevcut farklar belirttikten sonra yaratl bakmndan Trklerle dierlerinin ayrs gayrs olmadn sylyordu.50

1.9. Fuad Paa

Tanzimat dneminin Mustafa Reid ve li Paa ile beraber devletin modernlemesi ve kmemesi iin mcadele eden isimlerinden olan Fuad Paa, Sultan Abdlazize mali durum hakknda bir lyiha sunmutur.51

48 49

nal, a.g.e. c. I, s. 136. nal, a.g.e., s. 211 ; Karal , a.g.e., 37,242,277,279-280,295,305. 50 Karal, a.g.e., s. 295,326. 51 Karal, a.g.e., s. 225-229,232-233.

15

1.10. Midhat Paa

Midhat Paa, Tanzimat dnemi devlet adamlar ierisinde valilik yapt yerleri imar eden ve eitli slahat faaliyetlerinde bulunan nemli devlet adamlarndan biri olarak temayz etmiti. Sultan Abdlazize birok kez deiik konularda lyihalar sunmutur.52

Karal , age, s. 198. Yusuf Halaolu, Midhat Paann Necid ve Havalisi le lgili Birka Lyihas, Tarih Enstits Dergisi, S. III, stanbul 1973, s. 149-185.

52

16

KNC BLM

II. ABDLHAMD DNEMNN GENEL DURUMU

2.1. II. Abdlhamidin Hayat ve Kiilii

II. Abdlhamid, Topkap Saraynda toplanan vkela, ulema ve meradan mteekkil Meclis-i Umuminin huzurunda okunan fetva mucibince tahttan indirilmesine karar verilen kardei V. Muradn yerine 11 aban 1293-31 Austos 1876 Perembe gn Osmanl Devletinin 34. padiah olarak 34 yanda tahta kmtr.53 II. Abdlhamid, Sultan Abdlmecidin V. Muraddan sonra doan ikinci olu olup, annesi Abdlmecidin 4. Kadnefendisi erkes asll Tir-i Mjgan KadnEfendidir. 22 Eyll 1842de dodu. On yanda iken annesini kaybetti. Sultan Abdlmecidin ba ikbali olan Perestu Hanmefendinin himayesine alnmtr.54 Amcas Abdlaziz ve aabeyi Muradn ardndan tahtn nc varisi olan II. Abdlhamid ehzadelii zamannda kardei Murad ile birlikte sarayda zel eitim grd. Gelenksel eitimin yannda Avrupa kltrnn saraya girmesinin etkisi ile bat mzii ve Franszca eitim de grd.55 Amcas Sultan Abdlaziz tahta knca ikinci veliahd olan II. Abdlhamid, on be yl boyunca bu mevkide kalmtr. Sultan Abdlaziz ile birlikte Avrupa ve Msr seyahatlerine katlmtr.56 kametine ayrlan Tarabyadaki iftliinde, Maslak Kknde ve manevi annesi Perestu Kadnn Makadaki saraynda gnlerini ticaret, spor, avclk ve benzeri faaliyetlerle geirdi. Olduka tutumlu olan Abdlhamid Efendi, kendisine tahsis edilen maa ve iftliini ileterek byk bir servet edindi. Bu servetinin bir
Cevdet Kk, Abdlhamid II, TDVA, c. 1, stanbul 1988, s. 217. Kk, a.g.m., s. 216-217. 55 Kk, a.g.m., s. 217. 56 Judy Upton-Ward, Abdlazizin Avrupa Seyahat, Osmanl, c. 2, Ankara 1999, s. 119-129. Franois Georgeon, Sultan Abdlhamid, ev. Ali Berktay, stanbul 2006, s. 36-40.
54 53

17

ksmn clusunda datmtr. Para piyasalar ve iletmecilik konusunda mali ilerine bakan sarraf Zarifi Efendiden pek ok yararland.57 Sultan Abdlazizin hal edilmesi ile beraber veliahd ehzade olan II. Abdlhamid hakknda devrin devlet adamlar ve halkn fazla bilgisi

bulunmamaktayd. Bunun sebebi ise II. Abdlhamidin gzlerden uzak durmay tercih etmesidir. V. Muradn tahta ktktan sonra hastalanmas ile dikkatler II. Abdlhamide evrilmi ve Mtercim Rd Paa, Midhat Paa ile yapm olduu grmelerde Kanun-i Esasi ve Merutiyeti ilan edeceini kabul etmesi zerine kardei V. Muradn yerine tahta kmtr. 23 Temmuz 1908de yeniden II. Merutiyeti ilan eden II. Abdlhamid, 13 Nisan 1909da kan 31 Mart isyan zerine hal edilmi ve Selanike srgn gnderilmitir. Balkan Savann kmas zerine stanbula getirilerek lmne kadar Beylerbeyi Saraynda ikamet etmitir. 10 ubat 1918de yetmi alt yanda iken vefat etmi ve dedesi II. Mahmudun yanna defnedilmitir. II. Abdlhamid, Osmanl hanedannn btn karakteristik zelliklerine sahipti. ri burunlu, parlak ve iri gzl idi. Vehimli bir mizaca sahipti. Bunun olumasnda ise amcas ve kardeinin hal edilmeleri ve saltanatnn ilk yllar ierisinde V. Murad tekrar tahta karmak iin yaplan teebbslerin etkisi vardr. Ayrca devlet adamlarnn bu mizacn bildiklerinden dolay eitli menfaatlerle daha da vesveseli bir karaktere ulatrmlardr. Vehimli olmasna ramen soukkanl ve cesur olduunu Yldz Camiindeki bombal suikast hadisesinde ispat etmitir. Yrrken ve otururken hafif ne doru meylederdi. Sesi titrek ve kalnd. Kendisiyle konuanlara sayg telkin eder, herkese kar nazik davranrdr. Hafzas kuvvetli idi. Her sabah lk su ile du yapard. Nianclkta ve kl kullanmakta usta idi. Bat mziinden, operadan ve tiyatrodan holanrd. Polisiye romanlara merakl idi ve yaynlanan romanlar tercme ettirerek gece uyumadan nce kendisine okutturur idi.58

Yorgo L. Zarifi, Hatralarm Kaybolan Bir Dnya stanbul 1800-1920, ev. Karin Skotiniyadis, stanbul 2006, s. 158-161. 58 Kk, a.g.m., s. 223-224. II. Abdlhamidin kiilk ve karakter zellikleri hakknda hatrat ve biyografik eserlerde detayl bilgiler verilmektedir. Bkz. Aye Osmanolu, Babam Sultan Abdlhamid (Htralarm), stanbul 1994; Tahsin Paa, Sultan Abdlhamid Tahsin Paann Yldz Hatralar, stanbul 1990; Ali Said, Saray Hatralar Sultan Abdlhamidin Hayat, haz. Ahmet Nezih Galitekin, stanbul 1994; Sabuncuzade Luis Alberi, Sultan II. Abdlhamidin Hal Tercmesi, haz. Mahir Aydn, stanbul 1997; Adnan Nur Baykal, Gn Kurtarma Sanat II. Abdlhamidin Yneticilik Srlar, stanbul 2004; Mehmet Aydn, II. Abdlhamid Hann Liderlik Srlar, stanbul 2005; Sleyman Kni rtem, Bilinmeyen Abdlhamid Hususi ve Siyasi Hayat, haz.

57

18

2.2. II. Abdlhamidin Memleket daresi

II. Abdlhamidin iktidar ve ynetim anlay ve uygulanan politikalar anlayabilmek iin iki temel etkenin bilinmesi gerekmektedir. Birincisi II. Abdlhamidi iktidar mevkiine getiren artlar, olaylar ve tarihi sreler. kincisi ise II. Abdlhamidin karakter yapsdr.59 II. Abdlhamid tahta kt ilk gnlerden 93 Harbinin sonuna kadar mevcut kadrolar ile yani Tanzimatn deiik ekollerine mensup devlet adamlar ile birlikte almtr. Bu srete hem devletin ileyiini renme hem de mevcut olan idari kadrolar tanma imkan domutur.60 Kendisi iin bir eit stajyerlik dnemi olan bu devre evresini tanma ve kendi iktidarn salamlatrmak iin n hazrlklarn yapld bir gei srecidir.61 II. Abdlhamidin silik bir karaktere sahip olmad tahta kt ilk zamanlarda anlalmt. Midhat ve Rd Paalara; Sadullah, Namk Kemal ve Ziya Beyleri mabeyne alacana sz verdii halde, bu szn tutmam ve Kk Said Bey ile Lebib Efendiyi mabeyn katipliklerine getirmitir.62 II. Abdlhamidin Osmanl-Rus Savann bitmesi ve ngiltere ile Fransann Tunus ve Msr igal etmeleri ile sonulanan 1880li yllarn balarnda i ve d politika konusunda saltanatnn sonuna kadar devam edecek olan temel ynetim ilkelerini oluturmutur. Bu ilkeleri u ekilde sralayabiliriz: Ar merkeziyetilik, meruti monariye kar mutlakiyetilik, Tanzimatn devam niteliinde sosyal, ekonomik ve askeri alanda reform siyaseti, sk mali politika, slama bir din ve siyasi ideoloji olarak zel nem vermesi, hususi karakterinden kaynaklanan ve her sahada uygulanan ar ihtiyatkarl.63 II. Abdlhamid dnemini zetlemek istesek ve bunun iinde tek bir kelime kullanmak zorunda kalsak merkeziyetilik kelimesi bunun iin yeterli olurdu. Tarihi olaylarn zorlamas ve devletin paralanma tehlikesi ile kar karya kalmas da ar

Osman Selim Kocahanolu, stanbul 2003; Sleyman Kni retm, Sultan Abdlhamid ve Yldz Kamarillas, haz. Osman Selim Kocahanolu, stanbul 2003. 59 Gkhan etinsaya, ban Ba Koparmamak: II. Abdlhamid Rejimine Yeniden Bak, Trkiye Gnl, S. 58, Ankara 1999, s. 54. 60 etinsaya, a.g.m., s. 55. 61 etinsaya, gei srecini 1882 ylna kadar devam ettirirken, bkz. etinsaya, a.g.m., 55-56. Franois Georgeon, ise Midhat Paann 5 ubat 1887de srgn edilmesi ile Tanzimat devrinin kapandn ve II. Abdlhamidin iktidarn salamlatrdn ifade etmektedir, bkz. Franois Georgeon, a.g.e., s. 81. 62 Georgeon, a.g.e., s. 65. 63 etinsaya, a.g.m., s. 56.

19

merkeziyetiliin uygulanmasn zorunlu klmtr. dare merkezini Bab- liden Yldz Sarayna kaydran II. Abdlhamid lkenin her tarafna yayd telgraf hatlar ile dorudan doruya irtibat kurarak lkeyi ynetmekte ve Bab- linin yetkilerini sadece sembolik hale getirmekte idi. Tahsin Paa, II.Abdlhamidin tahta kt andan balayarak devletin btn ilerini Saraya toplamak siyasetini takip ettiini ve idari, iktisadi, mlki, askeri, mali, ilmi ve dini btn mesail ile temas etmek imkann bulmu olduunu belirterek, tecrbesini artrdn, her meseleyi bilmek istediini, herkesin ahvalini aratrdn, mlki ve askeri byk memurlarn seimi ve tayinlerini yakndan takip ettiini, tayinlerin bazlarn iade, baz nemli memuriyetlere de uygun grdklerini resen tayin ettiini, Bab- linin grev ve yetkilerine mdahale demek olan bu siyasetin Yldzn merkeziyet siyaseti gerei olduunu ifade etmekte ve II. Abdlhamidin mdahale etmedii tek memur snfnn ise hakimler olduunu hatralarnda anlatmaktadr.64 Saltanat boyunca uygulanan btn politikalarn fikir aamasndan hayata geirildii ana kadar en ince ayrntsna kadar bizzat kendisi kontrol etti. Yldz Saraynda oluturduu danmanlar grubundan faydaland. Bu danmanlarn oluturduu komisyonlar alternatif bir hkmet gibi alt. dari kararlarn uygulama sreci u ekilde ilemekteydi: Sadrazamdan Saraya sunulan her trl teklifler padiah tarafndan komisyonlara havale edilmekteydi. Komisyonlarn grlerini havi olan lyihalar zerine danmanlar fikirlerini yazl ve ifahen belirtiyorlar ve son sz de II. Abdlhamid sylyordu.65 II. Abdlhamid vilayetlere gnderdii irade-i seniyyesinde de merkeziyetin devletin temel esas olduunu belirtmitir. Islahat- idare-i vilayat bahsine gelince bu babda bir lyiha tanzim olunmu icab derdest-i icra bulunmudur. Bunda daima devletin sebeb-i kuvvet ve hayat olan usul-i merkeziyet esas ittihaz olunmu ve maazalik valilerin mezuniyeti lzumu mikdar tevsii olunmudur.66 Merkeziyetilik ile ilgili kendisine Romanya Sefirinin sunduu lyihada da merkeziyetiliin ifrat derecede uygulanmas eletirilmektedir.67

64 65

Tahsin Paa, a.g.e., s. 31-32. etinsaya, a.g.m., s. 56. 66 YEE. 3-60. II. Abdlhamitin devletin her trl idare dalnn durumunun slah hakknda alnmas gereken tedbirlerin lyihalar hazrlanarak sunulmas hakkndaki irade-i seniyyesi. 67 Y.PRK.EA. 18-15. Romanya sefirinin, Osmanl devlet nizam hususunda takdim ettii lyihas.

20

II. Abdlhamid kardei V. Muradn yerine tahta karken meruti bir idare tarzn kuracana dair Midhat ve Mehmed Rd Paalara sz vermiti. Saltanatnn ilk yllarnda bu sznde durarak Kanun-i Esasiyi ilan etmi ve meruti bir ynetim uygulamtr. Gen Osmanllarn gayesi olan Osmanllk fikri etrafnda uygulamaya sokulan meruti idare, imparatorluktaki btn unsurlarn birlii inancnn idealini tamaktayd. II. Abdlhamid Kanun-i Esasi ve Merutiyeti kendi arzusu ile ilan ettirdiini68 ifade etmitir. Ancak ona gre millet henz meruti bir idareye hazr deildi. 1877-1878 Osmanl-Rus savann gsterdii ac gerek devletin tek bana ayakta durmasnn mmkn olmad anlay idi. 93 Harbine kadar Osmanl Devletini destekleyen ngilterenin bu savata devleti yalnz brakmas ve Kbrsa sahip olmas II. Abdlhamidin geleneksel Osmanl-ngiliz siyasetini deitirmesinde etkili olmutur. Fransann da ngiltere ile ayn politikay takip etmesi sultan yeni mttefikler arayna itmiti. 1882 ylnda ngilterenin Msr igal etmesi ile birlikte ngiltere siyaset sahnesinde yalnz kalmt.69 II. Abdlhamidin d politikada ki amac devleti ngiltereye olan bamllktan kurtarmakt. Bu sebeple ngiltere karsnda siyasi bir rakip olarak kan Almanyaya yaklam70, Rusya ve Avusturya ile de iyi ilikiler gelitirmeye almtr.71 Otuz yllk saltanat boyunca denge siyasetini takip edecek olan II. Abdlhamid, bunun amacnn da 93 Harbi ile devletin byk bir sarsnt ve darbe almt. Bu darbenin etkisini ortadan kaldrabilmek iin bar ortamna ihtiya duyulmaktayd. Bu bar ortam salanamazsa devletin yklmasndan endie edilmekteydi.72 II. Abdlhamidin Avrupadaki denge oyununda kulland bir dier argman hilafet kurumudur. 93 Harbi ile Balkanlar kaybeden Osmanl Devletinin nfusunda nemli deiiklikler olmu ve Mslman nfusu Hristiyan nfusa stnlk salamtr. Msr ve Tunusun kaybedilmesi, douda Rusyann Trkistan istila
M. Metin Hlag, Sultan II. Abdlhamidin Srgn Gnleri Hususi Doktoru Atf Hseyin Beyin Hatrat, stanbul 2003, s. 80. 69 Selim Deringil, D Politikada Sreklilik Sorunsal, Toplum ve Bilim, S. 28, stanbul 1985, 96. 70 Jehuda L. Wallach, Bir Askeri Yardmn Anatomisi Trkiyede Prusya-Alman Askeri Heyetleri 1835-1919, ev. Fahri eliker, Ankara 1977, s. 25-98. Kemal Beydilli, II: Abdlhamit Devrinde Gelen lk Alman Askeri Heyeti Hakknda, ..E.F. Tarih Dergisi, S. 32, stanbul 1979, s. 481-494. 71 Georgeon, a.g.e., s. 127-130. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 1998. 72 S. Deringil, a.g.m., s. 98-99.
68

21

etmesi ve slam dnyasnda bamsz konumda olan tek devlet olarak Osmanl Devletinin kalmasna ve Hicaz blgesinin Osmanl topraklarnda olmas sebebi ile Mslmanlarn dikkatlerini stanbula evirmelerinde etkili olmutur. Osmanl sultanlarnn manevi anlamda kulland Halife nvan II. Abdlhamid ile birlikte siyasi bir anlama dnmtr. zellikle ngilterenin smrgesi altnda yaayan Mslmanlarn okluu sebebiyle bir eit silah olarak ngiltereye kar uygulanmaya allmtr. Padiaha sunulan lyihalarda da hilafet kurumunun manevi gcnden yararlanlmas tavsiye edilmekteydi.73 II. Abdlhamid Pan-slamist faaliyetlere saltanat sresince devam etmi ve slam dnyasnn her tarafna eliler yollayarak Kuran- Kerim ve dini kitaplar gndermi, manen halifeye ballklarn salam, haclarn hac ibadetini rahat bir ekilde yerine getirebilmesi iin Hicaza kadar demiryolu hattn dettirmi ve bunun iinde kampanyalar yaparak dnyann her tarafndaki Mslmanlarn bu faaliyete katlmalarn salamaya almtr.

2.3. II. Abdlhamid Dnemi Siyasi Olaylar

II. Abdlhamid tahta kt zaman uluslar aras bir bunalm ile karlamt. Balkanlarda Panslavist yaylmaclk faaliyetlerini srdren Rusya, Srbistan ve Karada zerindeki emellerini gerekletirmek iin faaliyetlerini artrmt.74 Avrupa devletlerinin Balkanlardaki sorunu zmek iin stanbulda bir konferans

dzenlemiler ve Osmanl Devletine slahat yaplmas iin bask oluturmaya almlard. Sultan Abdlazizin hal edilmesi V. Muradn tahta karlmasnn asl gayesi olan meruti bir dzen amac ile Mithat Paann istedii Kanun- Esasi iin almalar balam ve 7 Ekim 1876 tarihinde Mithat Paa bakanlnda anayasa komisyonu kurulmutu. On alt brokrat, on ulema ve iki de askeri yeden olmak

Bkz. YEE. 80-53. Fuad Paann devletin her kurumunda slahat yaplmas hakkndaki mufassal lyihas. YEE. 38-124. Cevdet Paann slam dnyasn halifeye balamak iin bir Darl-Ulum almas hakkndaki lyihas; YEE. 81-44. aramba kazasnda bulunan drt medresenin mderrislerinin dini ilimlerin ner ve tamimi ile erbab- iktidar yetitirilmesi hakkndaki mterek lyihalar. 74 Bekir S. Baykal, 93 Harbi Esnasnda Muhtelif Tavassut ve Sulh ayia ve Teebbsleri, Belleten, S. V/19, Ankara 1941, s. 351-395. Bekir S. Baykal, 93 Merutiyeti, Belleten, S. VI/21-22, Ankara 1942, s. 45-83. Stanford Shaw-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu Ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, c. 2, stanbul 2000, s. 217-218; Karal, a.g.e., c. VIII, s. 14-24; Akdes N. Kurat, Trkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 92-93.

73

22

zere toplam yirmi sekiz yeden oluuyordu. Komisyonun almalar sonucunda 23 Aralk 1876da ilan edilen Kanun-i esasi 12 blm ve 119 maddeden olumaktayd.75 Osmanl-Rus Sava, Osmanl Devleti iin tam bir felaket olmutur. nk devletin sava finanse edecek mali durumu olmad gibi askeri tehizat da byk eksiklikler vard. Bunun yan sra askeri kurmay ekibinin de ordunun durumu hakknda ki bilgi eksiklii de byk bir hezimeti getirmitir. Savan ynetimi ve subay zafiyeti de malubiyetin sebeplerinden birisidir.76 Sava sonucunda imzalanan 3 Mart 1878 tarihli Ayastefanos Antlamas Rusyann Panislavizm isteklerine karlk geliyordu. Ancak Avrupa devletleri Osmanl iin ok ar artlar havi olan ve devletler arasndaki siyasi dengeyi Rusya lehine eviren bu anlamay kabul etmediler ve 13 Temmuz 1878de sona eren Berlin Kongresi ile bu dengeyi yeniden salamaya altlar. Osmanl Devletine burada da sz hakk verilmeyerek kendi haklarn tam anlamyla koruyamad.77 Berlin Antlamas sonucunda ngiltere Kbrs, Avusturya Bosna-Hersek, Rusya Dou Anadolunun kuzey ksmna yerleiyor; Srbistan, Karada, Yunanistan ve rana halledilmesi antlama sonrasna braklan hudut dzenlemeleri ile toprak vaatlerinde bulunuluyordu. Rusyaya ar bir sava tazminat demek zorundayd. Anadolu ve Giritte slahat yapmak taahhdn stleniyordu. Antlamann sonucunda Osmanl Devleti bu problemlerin zm iin gayret ederken, ngilterenin Msr igali, ardndan Fransann Tunusu igali, Dou-Rumeli meselesi dahilde de Ermeni Meselesi ile uramak zorunda kalmt. Berlin Kongresinin imzalanmasndan sonra ortaya kan sorunlarn zlmesi iin hummal bir almaya giriilmi ve meselelerin nasl hal yoluna koyulaca hakknda devlet adamlar ve konu ile alakal olanlarn sunduklar lyihalarla skntlar almaya allmtr. Siyasi meselelerde verilen lyihalarda II. Abdlhamid dneminin karlat sknt ve problemler nmze konulmutur. 1876 yl olaylar Srplarn Osmanlya
Cezmi Eraslan-Kenan Olgun, .Osmanl Devletinde Merutiyet Ve Parlamento, stanbul 2006, s. 31-55; Karal, a.g.e., s. 215-227; Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), stanbul 1998, s. 132-136. Selda Kaya Kl, 1876 Kann- Essinin lan ve Meclis-i Mebsann Al, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1990. Selda Kaya Kl, 1876 Anayasasnn Bilinmeyen ki Tasars, OTAM, S. 4, Ankara 1993, s. 557-631. A. eref Efendi, a.g.e., s. 156-168. Kemal H. Karpat, Osmanlda Deiim, Modernleme ve Uluslama, ev. Dilek zdemir, Ankara 2006, s. 371-391. 76 93 Harbindeki malubiyetimizin sebepleri hakknda detayl bilgi iin bkz. Mehmed rif Bey, Bamza Gelenler 93 Harbinde Anadolu Cephesi-Ruslarla Sava, Haz. M. Erturul Dzda, stanbul 2006. 77 Shaw, a.g.e., s. 238-240. Karal, a.g.e., s.74-80.
75

23

kar sava amas ve yenilmesi zerine Rusyann Balkan meselesini tek tarafl olarak zmeye kalkmas, ngilterenin meseleyi konferans yoluyla zmek istemesi ve stanbul Konferansnn toplanmas, Kanun- Esasinin ilan edilmesi, bu yln siyasi olarak youn ve Osmanl Devleti iin skntl bir sene olmasn salamtr. Rusya ve Avrupa devletlerinin stanbul Konferans kararlarnn uygulanmasn istemeleri, Osmanl Devletinin bunu reddetmesiyle ortaya kan Osmanl-Rus Sava, uranlan yenilgi, Ayastefanos ve ardndan Berlin Kongresi ile devletin urad maddi ve manevi kayplar lkede karamsarlk havas ortaya karmtr.78 Osmanl-Rus Harbinin sona ermesinden sonra II. Abdlhamid dikkatini devletin i ilerine evirmi, savan yaralarn sararak gelecekte ayn felaketli sonularla karlamamak iin eitli tedbirler almaya alm ve bunlar uygulamaya koymutur. Bata maliye olmak zere adalet, askeriye, maarif, nafia, idari alanda yaplmas gereken slahatlar gibi pek ok sorunla kar karya kalnmt.

78

YEE. 12-1. Eski Vali Cemil Paa'nn Edirnenin tahliyesine dair Meclis-i Vkela'ya verdii layiha; 10-8. Berlin Ahidnamesi le 4 Haziran 1878 Tarihli ngiltere-Devlet-i Aliye

YEE.

Mukavelenamesinin Akdini Mteakiben Osmanl Devletinin Hali balkl imzasz lyiha; YEE. 8332. Said Paann ngiliz Sefiri Goschen'nin Londra'ya gitme sebepleri ve ngiltere'nin Osmanl Devleti'ne kar olan siyasetine dair layihas; YEE: 42-100. Hazine Hassa Nazr Said Paa'nn, Ayastefanos'da bulunan Ruslarn stanbul'a girmek tehlikeleri karsnda Devlet-i Aliyye'nin ittihaz edecei hareket hakknda Londra'dan mahremane istifsarda bulunulmas hakkndaki muhtasar layihas; Y.PRK.HR. 20-56. Berlin Andlamas'na gre Osmanl Devletine verilen layiha; Y.PRK.MYD. 1-22. Dreysse Paa'nn, Padiah'n etrafna ehliyetli devlet adamlarnn getirilmesi hususlarndaki lyihas; Y.A.HUS. 159-109. Toskalk Cemiyet-i ttihadiyesi tarafndan yazlan iki adet lyiha; Y.PRK.ASK. 4-44. arki Rumeli ahalisi zerinde Bulgarlarn emelleri, blgenin dini ve ekonomik durumu. Pomaklar Bulgarlatrma plan ve saire hakknda mufassal layiha.

24

NC BLM

II. ABDLHAMDE SUNULAN LYHALAR

3.1. II. Abdlhamide Sunulan Lyihalarn Genel Nitelikleri

II. Abdlhamide takdim edilen lyihalara baktmzda sayfa says, dil ve anlatlan konu hakknda byk bir eitliliin olduunu grmekteyiz. Sayfa says asndan her hangi bir snrlama sz konusu deildir. Tek varak eklinde sunulan lyihalar olduu gibi risale ve kitap halinde sunulan lyihalar da vardr. Genellikle temize ekilmi olarak BOA Yldz Tasnifinde bulunan lyihalarn msvedde halinde olanlar da bulunmaktadr. Msvedde halinde olanlarda ise kat iki stn eklinde blnerek tek stuna yazlm bo kalan stuna ise kmalar yaplmtr. Ahmed Cevdet Paa ve akir Paann lyihalar bu ekildedir. Lyihalarn dili genellikle sadedir. Tanzimat ile balayan dilin Arapa ve Farsa terkiplerden arndrlmas ve halkn da anlayabilecei bir seviyeye getirilmesi anlay lyihalarda ak ve net bir ekilde grlmektedir. Lyihalarn ele ald konular ise olduka eitlidir. Osmanl Devletinin karlat meselelerle ilgili sunulan yzlerce lyiha vardr. Ancak arl askeriye, maliye ve dahili slahat hakknda ki lyihalar oluturmaktadr.

LYHA SUNAN KLER

3.2.1. Devlet Adamlar

3.2.1.1. Sadrazamlar

II. Abdlhamid dnemi sadrazamlarnn tamamna yakn padiaha lyiha sunmulardr. Hem sadaretleri esnasnda hem de grevde olmadklar zamanda

25

fikirlerini kada dkmlerdir. Sadarete k tarihlerine gre lyiha takdim eden sadrazamlarn isimleri unlardr: (Ahmed efik) Mithat Paa (1822-1884)79, Ahmed Hamdi Paa (18261885)80, Mehmed Sadk Paa (Karavezir) (1825-1901)81, Mehmed Esad Safvet Paa (1814-1883)82, Tunuslu Hayreddin Paa (1821-1890)83, Mehmed Said Paa (Kk) (1838-1914)84, Abdurrahman Nureddin Paa (1836-1912)85, Mehmed Kmil Paa (Kbrsl) (1832-1913)86, Ahmed Cevad Paa (1851-1900)87, Halil Rfat Paa (18271901)88, Mehmed Ferid Paa (1851-1914).89
Tanzimat dneminin en nemli devlet adalarndan olan Midhat Paa, II. Abdlhamid dneminde 1876 Haziran-Aralk tarihleri arasnda ura-y Devlet reislii, Aralk 1876-ubat 1877 arasnda Sadrazamlk yapm, Nisan 1877-ubat 1878 arasnda Avrupaya srgne gnderilmi, affedildikten sonra Kasm 1878-Austos 1880 arasnda Suriye valilii, Austos 1880-Mays 1881 arasnda Aydn valilii yapmtr. Sultan Abdlazizin hal vakasndan dolay yarglanarak sulu bulunmu ve Taife srgn edilmiti. 7-8 Mays 1884 gecesi hcresinde boularak ldrld. II. Abdlhamide Suriye hakknda lyiha sunmutur. 80 II. Abdlhamidin drdnc sadrazam olan Hamdi Paa, eski Sadrazam Melek Ahmed Paann ahfadndan Yahya Beyin oludur. Austos 1876-Kasm 1877 arasnda Hazine-i Hassa Nazr, Kasm 1877-Ocak 1878 arasnda Dahiliye Nazr, Ocak-ubat 1877de Sadrazam, ubat 1878-Austos 1880 aras Aydn valisi, Austos 1880Eyll 1885 arasnda Suriye valilii yapmt. Msrn ileri gelenlerinden Ahmed Minavi hakknda lyihas vardr. 81 Abdlaziz dneminde eitli nazrlk ve valilik makamnda bulunan M. Sadk Paa, Ekim 1875-Mart 1877de Paris sefirlii, ubat-Mays 1877de Tuna valilii, Nisan-Mays 1878de Sadrazamlk ve Dahiliye Nazrl, Mays 1878-Haziran 1881 tarihleri arasnda Cezayir-i Bahr-i Sefid valilii grevlerinde bulundu. 82 1814te stanbulda doan Safvet Paa, Abdlmecid devrinde sarayda sultanlara Franszca dersi vermi, Abdlaziz zamannda ise Ticaret, Adliye, Hariciye ve Maarif Nazrl ve Paris elilii grevinde bulunmutur.82 II. Abdlhamid dneminde ise, Aralk 1876-Haziran 1877 arasnda Hariciye Nazrl, Haziran-Austos 1877de Nafia Nazrl; Austos 1877-ubat 1878de Adliye Nazrl; 721 ubat 1878de ura-y Devlet reislii; ubat-Aralk 1878de Hariciye Nazrl ve Haziran-Aralk 1878de Sadrazamlk; Aralk 1878-Temmuz 1879da Paris elilii; Temmuz-Ekim 1879 ve 30 Kasm3 Aralk 1882 arasnda Hariciye Nazrl grevlerinde bulunmutur. 83 Tunuslu Hayreddin Paa, Tunusta eitli idari kademelerden geerek Vezir-i Kebirlie kadar ykselmitir. 1867de Tunus Beyine sunduu Akveml-Meslik fi Marifet-i Ahval-i Memlik adl eseri ile slam dnyasnn gelime ve ilerlemesi iin areler arayan bir devlet adam portresi izen Paa, padiah tarafndan stanbula davet edilmi ve Osmanl Devletinin hizmetine girmitir. stanbula gelir gelmez Aralk 1878de Meclis-i Ayan azas ve Aralk 1878-Temmuz 1879 arasnda sadrazamlk yapmtr. II. Abdlhamide tarihi ve siyasi konularda ve devletin slah ile ilgili eitli lyihalar sunmutur. 84 1838de Erzurumda doan Said Paa, Austos 1876-Ocak 1878 arasnda Mabeyn Bakatibi; Kasm 1877-Ocak 1878de Mabeyn Bakatibliine ilaveten Hazine-i Hassa Nazrl; Nisan 1877de Meclis-i Ayan azal; Ocak-ubat 1878de Dahiliye Nazrl; ubat-Nisan 1878de Hazine-i Hassa Nazrl; Nisan-Haziran 1878de Meclis-i Ayan reislii; Haziran-Kasm 1878de Hdavendigar valilii; Kasm 1878-Ocak 1879da Hazine-i Hassa Nazrl ve Aralk 1878-Ekim 1879da Adliye Nazrl; Ekim 1879-Haziran 1880, Eyll 1880-Mays 1882, Haziran-Kasm 1882, aralk 1882-Eyll 1885, HaziranEkim 1895, Kasm 1901-Ocak 1903 ve Temmuz-Austos 1908de olmak zere yedi kez sadrazamlk; Kasm 1908-Eyll 1911 arasnda Meclis-i ayan reislii grevlerinde bulunmutur. 85 Abdlaziz dneminde valiliklerde bulunan Abdurrahman Paa, Austos 1876-Nisan 1877 ve ubat 1879-Ocak 1880 tarihleri arasnda 6. Ordu Komutanl, Diyarbakr, Badat, Kastamonu, Aydn ve Edirne valilikleri yapt. Mays-Haziran 1882de Sadrazamlk, Kasm 1895-Austos 1908 tarihleri arasnda Adliye Nazrl grevinde bulundu. 86 Kbrs Lefkoede doan Kamil Paa, Arapa, Acemce, Rumca, Franszca ve ngilizce gibi eitli dou ve bat dillerini biliyordu. Valilik dneminden nce Kbrsta evkaf mdrl, kaymakamlk, muhasebecilik ve mutasarrflk grevlerinde bulunmutu. ubat 1877-Mart 1879 arasnda Halep
79

26

3.2.1.2. Nazrlar

II. Abdlhamid devrinin nazrlar da birok konu hakknda lyiha sunmulardr. Lyiha sunan nazrlar u ekilde sralayabiliriz: Ahmed Cevdet Paa (1823-1895)90, Ahmed Zhd Paa (1834-1902)91, Mehmed Asm Paa (1827-1886)92, Hafz Mehmed Paa (Hac) (?-1884)93, smail Hakk Paa (1842-1895)94, Hasan Fehmi Paa (Batumlu) (1836-1910)95, Hseyin Nazm Paa (1854-1927)96, Mahmud Nedim Paa (1818-1883)97, Mehmed Faik Memduh Paa (1839-1923)98, Selim Melhame Paa (?-1937)99, Hseyin Rza Paa
valilii; Mays-eyll 1880de Evkaf Nazrl; Eyll 1880-Aralk 1881 arasnda Maarif Nazrl; Kasm 1882-Eyll 1885 arasnda tekrar Evkaf Nazrl; Eyll 1885-Eyll 1891 ve Ekim-Kasm 1895 tarihlerinde Sadrazamlk; Kasm 1895-Ocak 1907 arasnda Aydn valilii; Austos 1908-ubat 1909 arasnda Sadrazamlk; Temmuz-Ekim 1901-1902 arasnda ura-y Devlet reislii ve Ekim 1912-Ocak 1913te Sadrazamlk grevlerinde bulunmutur. 87 II. Abdlhamidin yirminci sadrazam olan A. Cevad Paa st dzey resmi grevlerini II. Abdlhamid devrinde balamtr. ubat 1884-Temmuz 1888 aras Karada Devletinde etine elisi, Haziran 1890-Eyll 1891 aras Girit vali vekili ve komutan, Eyll 1891-Haziran 1895 arasnda Sadrazam, Haziran-Aralk 1897 tarihinde Girit valisi ve Temmuz 1898-Temmuz 1900 yllar arasnda 5. Ordu Komutanl yapt. Karada ve Girit hakknda lyihalar hazrlamtr. 88 II. Abdlhamide sadakati sebebiyle sadarete getirilen Halil Rfat Paa, 1876 tarihinden itibaren srasyla Tuna, Kosova, Selanik, Sivas, Aydn, Manastr tekrar Aydn valilii grevlerinde bulundu. Kasm 1891-Kasm 1895 arasnda Dahiliye Nazr ve ilaveten Haziran-Kasm 1895 arasnda ura-y Devlet reislii yapt. Kasm 1895-Kasm 1901 tarihleri arasnda da Sadrazamlk mevkiinde bulundu. 89 II. Abdlhamid devrinin II. Merutiyet ilanndan nceki son Sadrazamdr. Konya valilii srasnda yapt hizmetler ile padiahn dikkatini ekmitir. ubat 1898-Kasm 1902 aras Konya valilii, Ocak 1903-Temmuz 1908 yllar arasnda Sadrazamlk, Mart 1909a kadar meclis-i Ayan azal ve MartMays 1909 tarihleri arasnda Aydn valilii yapt. Vali, kaymakamlarn vazifeleri hakknda padiaha lyiha sunmutur. 90 II. Abdlhamid dneminde srasyla Maarif, Adliye, Dahiliye, Evkaf, Ticaret nazrlklar ve ura-y Devlet reislii, Suriye valilii yapan Cevdet Paa, padiaha deiik konularda birok layihalar sunmutur. 91 A. Zhd Paa, srasyla Maliye, Maarif ve Nafia nazrlklar ve Hdavendigar valilii grevlerinde bulunmutur. 92 M. Asm Paa II: Abdlhamid dneminde Edirne valilii, Adliye Nazrl, Meclis-i Ayan azal, ura-y Devlet reislii, Hariciye, Evkaf, Adliye, Hariciye nazrl ve Trabzon valilii grevlerinde bulunmutur. 93 II. Abdlhamid dneminde Ocak-Aralk 1878 tarihleri arasnda Zabtiye Nazrl yapmtr. 94 II. Abdlhamid devrinde iki defa Ticaret Nazrl ve srasyla Ankara, Cezayir-i Bahr-i Sefid, Hdavendigar, Hicaz ve Erzurum valilii grevlerinde bulunmutur. 95 Hasan Fehmi Paa, II. Abdlhamid dneminde Hazine-i Hassa, Nafia, Adliye Nazrl ( kez), Aydn ve Selanik valilii, iki kez ura-y Devlet reislii ve Meclis-i Ayan azal grevlerinde bulunmutur. 96 Temmuz 1890-Kasm 1896 tarihleri arasnda Zabtiye Nazrl yapan H. Nazm Paa, srasyla Beyrut, Suriye (iki kez), Cezayir-i Bahr-i Sefid, Aydn valilii grevlerinde bulunmutur. Hseyin Nazm Paann hayat hakknda bilgi iin kendisinin Zabtiye nazrl dnemindeki Ermeni olaylarn anlatt eserine bkz. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, c. I, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yay. Ankara 1998, s. LV-LVIII. 97 Abdlaziz dneminde valilik ve sadrazamlk mevkilerinde bulunan Mahmud Nedim Paa, II. Abdlhamid dneminde Eyll 1879-Mart 1883 tarihleri arasnda Dahiliye Nazrl grevini yapmtr. M. Nedim Paann hayat iin bkz. M. Zeki Pakaln, Mahmud Nedim Paa, stanbul 1940. 98 Konya, Sivas ve Ankara valilii yapan Memduh Paa, Kasm 1895-Austos 1908 tarihleri arasnda Dahiliye Nazrl yapmtr.

27

(Ramazanolu) (1838-1904)100, Turhan Hsn Paa (1846-1930)101, Mustafa Zihni Paa (1838-1912)102, Mehmed Thir Mnif Paa (1828-1910)103, Abidin Paa (18431906)104, Ahmed Ratib Paa (Topuba) (1846-1913)105, Ali Rza Mmtaz Paa (1857-1901)106, Hseyin Hilmi Paa (1855-1923)107, Hseyin Hsn Paa (18391896)108, zzet Paa (Arap) (?-1891)109, Mahmud Celleddin Paa (orlulu) (18391899)110, Mehmed Ali Paa (1845-1912)111, Abdllatif Subhi Paa (1818-1886)112, Mehmed Nazif Paa (Manastrl) (1832-1889)113, Mehmed Hurid Paa (1813Beyrutlu olan Selim Melhame Paa, ubat 1893-Austos 1908 tarihleri arasnda Orman Maadin Ziraat Nazrl yapmtr. Selim Melhame hakknda bilgi iin bkz. Abdlhamit Krmz, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Osmanl Brokrasisinde Gayrimslimler, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1998, s. 46-49. 100 II. Abdlhamid dnemi nazrlarndan olan H. Rza Paa, srasyla Bulgaristan Komiserlii, Aydn, Yanya, Hdavendigar, Adana ve Selanik valilii, Ocak-Mays 1890da Evkaf Nazrl, Mays 1890Kasm 1895 yllar arasnda Adliye Nazrl grevlerinde bulunmutur. 101 Osmanl Devletini Roma, Madrid ve Petersburgda sefir olarak temsil eden Turhan Paa, iki kez Girit valilii ve ura-y Devlet reislii yapt.. Haziran-Ekim 1895de Hariciye Nazrl, Eyll 1904Austos 1908 tarihleri arasnda Evkaf Nazrl grevlerini yapt. 102 1879-1885 yllar arasnda Sadaret mstear olan M. Zihni Paa, Selanik, Halep ve Hdavendigar valilii, Meclis-i ayan azal ve ura-y Devlet reislii yapt. 27-29 Eyll 1885te Evkaf Nazrl, 30 Eyll 1885-Aralk 1886da Ticaret Nazrl, Mays 1890-Ekim 1891de Evkaf Nazrl, Ocak 1899Austos 1908 tarihleri arasnda Ticaret Nazrl grevlerinde bulundu. 103 Osmanl Devletini Tahran sefiri olarak iki kez temsil eden Mnif Paa, ubat-Kasm 1877de Maarif Nazrl, Kasm 1877-Ocak 1878de Ticaret Nazrl, Nisan 1878-Eyll 1880 ve Eyll 1884Eyll 1891de Maarif Nazrl grevlerinde bulundu. Daha ncede lyiha sunmutur. Mnif Paann hayat iin bkz. Ali Budak, Batllama Srecinde ok Ynl Bir Osmanl Aydn Mnif Paa, stanbul 2004. smail Doan, Tanzimatn ki Ucu: Mnif Paa Ve Ali Suavi (Sosyo-Pedagojik Bir Karlatrma), stanbul 1991. Mjgan Cunbur, Mnif Paann Lyihas ve Deerlendirmesi, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, c. 2, S. 2-3, Ankara 1964, s. 223-231. 104 Abidin Paa, Sivas (iki kez), Selanik, Adana, Ankara ve Cezayir-i Bahr-i Sefid Valilii grevlerinde bulundu. Haziran-Eyll 1880 tarihleri arasnda Hariciye Nazrl yapt. 105 Ahmed Ratib Paa, 30 Kasm-2 Aralk 1882de Bahriye Nazrl, Aralk 1892-Haziran 1894 ve Haziran 1895-Austos 1908 tarihleri arasnda Hicaz valilii yapt. 106 Ali Rza Paa, Kasm 1878-Temmuz 1879 ve Haziran 1880-Eyll 1885 tarihleri arasnda Mabeyn Bakatiplii, Temmuz 1879-Ocak 1880 arasnda da Hazine-i Hassa Nazrl yapt. 107 Adana ve Yemen valilii yapt. Kasm 1908-Nisan 1909 tarihleri arasnda Dahiliye Nazrl yapt. 108 Temmuz 1880-Ocak 1881 ve 30 Kasm-3 Aralk 1882 tarihleri arasnda Harbiye Nazrl Yapt. 109 Mabeyn ikinci katiplii yapan zzet Paa, Mart 1876-Ocak 1880 ve Haziran 1880-Mays 1888 tarihleri arasnda Posta ve Telgraf Nazrl yapt. 110 stanbulda doan M. Celaleddin Paa, III. Ahmedin sadrazamlarndan Damad orlulu Ali Paann torunlarndandr. Aralk 1887-Austos 1888de Maliye Nazrl, ubat 1890-Eyll 1891de Hdavendigar valilii, Eyll 1891-Austos 1894 arasnda Girit valilii ve Kasm 1895-Ocak 1899 arasnda da Ticaret Nazrl yapt. M. Celaleddin Paann Mirat- Hakikat, Ravzatl-Kmilin, efiknme (1703 Edirne vakas hakkndadr) ve Girid htilali Tarihi adl eserleri bulunmaktadr. Hayat hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Mahmud Celaleddin Paa, Mirt- Hakikat, c. I-III, haz. smet Mirolu, stanbul 1983. 111 ubat 1906-Austos 1908 tarihleri arasnda Sadaret Mstearl grevinde bulunan Mehmed Ali Paa, 3-7 Austos 1908 arasnda da Evkaf Nazrl yapt. 112 Abdlaziz dneminde eitli nazrlk ve valilik grevlerinde bulunan A. Subhi Paa, ubat-Nisan 1878de Evkaf Nazrl ve Maarif Nazrl, Ekim 1879-Mays 1880de Evkaf Nazrl, Mays 1880Ocak 1881de Maliye Nazrl, Aralk 1880-Mays 1882de Evkaf Nazrl, Mays 1882-Eyll 1885de Ticaret Nazrl ve Eyll 1885-Ocak 1886da Evkaf Nazrl yapt. 113 Abdlaziz dneminde valilik grevlerinde bulunan M. Nazif Paa, Eyll-Aralk 1880de Evkaf Nazrl ve srasyla Kosova, Trablusgarp, Cezayir-i Bahr-i Sefid, Hdavendigar, Aydn ve Suriye valilii grevlerinde bulundu.
99

28

1882)114, Mehmed Tevfik Paa (1834-1917)115, Mehmed Rauf Paa (1833-1909)116, Mehmed Namk Paa (Konyal) (1804-1892)117, Reid Akif Paa (1863-1920)118, Mehmed Said Paa (Einli/ngiliz) (1830-1896)119, Mehmed Said Paa (Krt/Sleymaniyeli) (1834-1907)120, Server Paa (1821-1886)121, Agop Ohanes Kazasyan Paa (1832-1891)122, Sava Paa (1832-1904)123, Karateodori Paa (18331906)124, Mikael Portakalyan Paa (1841-1897)125, Bedros Kuyumcuyan Efendi (?-

Abdlaziz dneminde valilik ve nazrlk vazifelerinde bulunan M. Hurid Paa, Ocak-ubat 1878de Sadaret Mstearl, Mart-Nisan 1878 ve 30 Kasm-3 Aralk 1878de Adliye Nazrl, Ekim 1878de Meclis-i Ayan azal ve Aralk 1878-ubat 1882 arasnda da Ankara valilii yapt. 115 M. Tevfik paa, Ekim 1890-ubat 1906 tarihleri arasnda Sadaret Mstearl, 2-7 Austosta Orman Maadine ve Ziraat Nazrl, Austos-Kasm 1908de ura-y Devlet reislii ve Aralk 1908de Meclis-i Ayan azal grevlerinde bulundu. 116 Abdlaziz devrinde valilik, ordu komutanl ve nazrlk yapan M. Rauf Paa, Ocak-Aralk 1877de Bahriye Nazrlna ilave olarak Temmuz-Eyll 1877de Osmanl-Rus Harbinde Tuna ark Ordusu Komutanl ve Eyll-Kasm 1877de Balkan Ordusu Komutanl, Aralk 1877-Nisan 1878de Seraskerlik, Aralk 1877-Nisan 1878de Serdar- Ekremlik, Haziran 1878-ubat 1879da Tophane Mirlii, ubat 1879-Ocak 1882de Edirne valilii ve Ocak 1882-Austos 1908de Hassa Ordusu Komutanl yapt. 117 Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinde valilik, nazrlk ve seraskerlik makamlarnda bulunan M. Namk Paa, II. Abdlhamid dneminde Mart 1877de Meclis-i Ayan azal, Ocak 1878de Hazine-i Hassa Nazrl ve ubat-Nisan 1878de Tophane Mirlii grevlerinde bulundu. 118 II. Abdlhamid dnemi idarecilerinden olan Reid Paa, Ocak 1902-Austos 1903 arasnda Sivas valilii, 6-25 Austos 1908de Dahiliye Nazrl yapt. 119 ngiliz lakab ile anlan Said Paa, Aralk 1877-Nisan 1878de Bahriye Nazrl, Haziran-Kasm 1878de Ankara valilii, Kasm 1878-Austos 1879da Kastamonu valilii, Eyll 1879-Ocak 1881 Haleb valilii, Mart 1881-Temmuz 1887 arasnda da Konya valilii yapt. 120 M. Said Paa, Haziran 1881-Nisan 1882de Cezayir-i Bahr-i Sefid valilii, Mays-Kasm 1882de Hariciye Nazrl, Mart 1883-Eyll 1885 arasnda Berlin sefirlii, Eyll 1885-Haziran 1895 ve EkimKasm 1895de Hariciye Nazrl, Kasm 1895-Ekim 1907 tarihleri arasnda ura-y Devlet reislii yapt. 121 Abdlaziz dneminde nazrlk ve sefirlik makamnda bulunan Server Paa, ubat 1876-Haziran 1877de Nafia Nazrl, Mart-Haziran 1877de Meclis-i Ayan reislii, Austos 1877-ubat 1878de Hariciye Nazrl, Austos-Kasm 1878de Adliye Nazrl, 30 Kasm-3 Aralk 1878de Dahiliye Nazrl, Eyll 1880-Mays 1882de ura-y Devlet reislii ve Eyll 1885-Haziran 1886da Adliye Nazrl yapt. 122 Agop Paa, II. Abdlhamidin ehzadelii srasnda para ilerine bakarak gvenini kazanm ve tahta kt zamanda Ocak 1880-Ekim 1891 arasnda Hazine-i Hassa Nazrl ve ilaveten 28-30 Austos 1885 ve Aralk 1886-Mart 1887 ve Austos 1888-Mart 1891 tarihleri arasnda da Maliye Nazrl yapmt. Bkz. A. Krmz, a.g.t., s. 20-21. 123 Abdlaziz dneminde Mekteb-i Sultani mdrl yapan Sava Paa, II. Abdlhamid dneminde ubat 1877-Mays 1878de Cezayir-i Bahri Sefid valilii, Temmuz-Aralk 1878de arki Rumeli valilii, Aralk 1878-Temmuz 1879da Nafia Nazrl, Ekim 1879-Haziran 1880de Hariciye Nazrl ve Haziran 1885-Ocak 1887de Girit valilii yapt. 1889dan sonra Parise yerlemi ve orada lmtr. Bkz. A. Krmz, a.g.t., s. 29. 124 Abdlaziz dneminde Roma sefirlii yapan Karateodori Paa, II. Abdlhamid dneminde HaziranKasm 1878de Nafia Nazrl, Aralk 1878de Girit valilii, Aralk 1878-Temmuz 1879da Hariciye Nazrl, Mays 1879da Meclis-i Ayan azal, Mays 1885-Aralk 1894de Sisam Adas Beyi ve Mart 1895-Mays 1896da Girit valilii yapt. Bkz. A. Krmz, a.g.t., s. 117-120. 125 II. Abdlhamid dneminde Ekim 1891-Kasm 1897 tarihleri arasnda Hazine-i Hassa Nazrl yapt. Bkz. A. Krmz, a.g.t., s. 19.

114

29

1899)126,

Ali

Saib

Paa

(Grc)

(?-1891)127,

Mehmed

Redif

Paa

(Bursal/Kakzade/Topal) (1836-1907).128

3.3. Askeri ve Mlki Erkan

Bu blmde sunan vali, mutasarrf, miralay gibi askeri ve mlki erkann isimleri belirtilerek, takdim etmi olduklar lyihalarda imza ve mhr ksmnda rtbe ve grevlerini belirten nvanlar dipnotlarla aklanmtr. Abdullah Reid Paa (erkez) (1837-1910)129, Abdlvahap Paa (1843-?)130, Ahmed Hfz Paa (1832-1900)131, Yaveran- Hazret-i Padiahiden Erkan- Harb Miralay Ahmed Edib Bey, Ahmed Muhtar Paa (Katrcolu/Gazi) (1839-1919)132, Ahmed Rasim Paa (1826-1897)133, Akif Paa134, Ali Srri Paa (1827-1890)135, Ahmed Aziz Paa (1835-1903)136, Behcet Paa137, Blent Paa138, Miralay Celaleddin Bey (Hsrev Bezade), Cemal Paa139, Hseyin Cemil Paa (1833-1890)140, brahim

Bedros Efendi, Eyll 1878-Haziran 1880 aras Orman ve Maadin Nazrl, Haziran-Eyll 1880 arasnda Ticaret Nazrl yapt. Maliye komisyonlarnda bulundu. 127 Abdlaziz dneminde valilik ve ordu komutanl yapan Ali Saib Paa, Nisan 1877-Mays 1878de 3. Ordu Komutanl, ubat 1879-Austos 1891de Tophane Mirlii ve ilaveten Eyll 1885-Austos 1891 tarihleri arasnda Seraskerlik grevlerinde bulundu. 128 Abdlaziz dneminde valilik ve ordu komutanlklar yapan Redif Paa, II. Abdlhamid devrinde Haziran 1876-Mart 1878de Hassa Ordusu Komutanl ve Eyll 1876-Temmuz 1877de Seraskerlik yapt. 129 Ocak-Ekim 1891de kodra valilii; Temmuz 1896-ubat 1897de 5. Ordu Komutanl; ubatHaziran 1897de Girit valilii; Temmuz 1897-Ekim 1904de 7. Ordu Komutanl ve ilaveten Ekim 1902-austos 1904de Yemen valilii grevlerinde bulundu. 130 II. Abdlhamid dneminde Musul, Badat ve Erzurum valiliklerinde bulunmutur. 131 II. Abdlhamid dneminde 1881-1883 aras Kosova ve 1889-1897 yllar arasnda Yanya Valilii yapt. 132 1877-1878 Osmanl-Rus savanda Anadolu Ordusu komutan olan ve baarlarndan dolay Gazilik nvann verilen Ahmed Muhtar Paa, Ocak-ubat 1877de Girit valilii; Mart 1877-Ocak 1878de 4. Ordu Komutan; Nisan-Aralk 1877de Tophane Miri; Mart 1879-Austos 1880de 3. Ordu Komutan ve Manastr valilii; aralk 1885-Ocak 1909 tarihleri arasnda Msr Fevkalade Komiseri olarak grev yapt. Hayat iin bkz. Gazi Ahmed Muhtar Paa, Anlar Sergzet-i Hayatm, c. 1-2, haz. Nuri Akbayar, stanbul 1996. Rifat Uarol, Gazi Ahmet Muhtar Paa Bir Osmanl Paas ve Dnemi Askeri ve Siyasi Hayat, stanbul 1976. 133 Abdlaziz dneminde eitli valiliklerde bulunan Ahmed Rasim Paa, II. Abdlhamid dneminde Trabzon, Hdavendigar, Yanya ve Trablusgarp valilii yapt. ubat-Nisan 1878de stanbul ehremini oldu. 134 Necid Mutasarrf. 135 Trabzon, Sivas ve Konya valilii grevlerinde bulundu. 136 II. Abdlhamid dnemi valilerinden olan A. Aziz Paa, srasyla Mamuratlaziz, Ankara, Trabzon, Diyarbakr, Yemen, Beyrut ve Musul valilii yapt. 137 el Mutasarrf. 138 Yaveran- Hazret-i ehriyariden, Jandarma Dairesinde memur. 139 Tophane-i Amire Tecrbe Dairesi Reisi. 140 Abdlaziz dneminde Serkurenalk yapan Cemil Paa, Edirne, Haleb ve Hicaz valilii yapt.

126

30

Dervi Paa (Lofal) (1817-1896)141, Edhem Paa (Gazi) ( 1842-1909)142, Mehmed Esad Paa (1862-1952)143, Es-Seyyid Edhem Nuri Paa144, Es-Seyyid Hasan Hilmi Paa (Hac) (?-1902)145, (Abdl)Hamid Paa (?-1887)146, Hayri Paa (Hac) (18461908)147, Hseyin Fahri Paa148, Miralay Hseyin Hsn Bey, brahim Halil Paa149, smail Hakk Bey150, smail Hakk Paa151, Sana eski Mutasarrf smail Hakk, smail Hakk Paa (Kurt/Hatunolu) (1819-1897)152, smail Hakk Paa (Botgorieli) (?1891)153, Miralay brahim Muhiddin Bey, Mardin Mutasarrf Hurit Bey, Kamil Paa154, Kazm Paa (1839-1936)155, Mahmud Muhtar Paa (Katrcolu) (18661935)156, Malatya Mutasarrf Mahmud Nedim, Mazhar Paa157, Mehmed Akif Paa (Arnavud/Kalkandelenli) (1822-1893)158, Mehmed Ferid Paa159, Mehmed Mansur160,

Abdlaziz dneminde valilik ve ordu komutanl yapan Dervi Paa, II. Abdlhamid dneminde de Manastr ve Selanik valilii yapt. 142 Mir, Erkan- Harbiye Reis-i Sanisi, 1897 Osmanl-Yunan Harbi Bakomutan ve Alasonya Ordusu Komutan, Meclis-i Ayan azal ve Nisan-Mays 1909 tarihleri arasnda Harbiye Nazrl yapt. 143 II. Abdlhamid dneminde nc Ordu-y Hmayun Vekili ve Haziran 1907-Haziran 1908de nc Ordu Komutanl yapt. 144 Hamidiye Alay Drdnc Suvari Frka-i Hmayun Kumandan. 145 II. Abdlhamid dneminde srasyla Mamratlaziz, Konya, Hicaz ve Sivas valilii grevlerinde bulundu. 146 Hamid Paa, 1884-1887 tarihleri arasnda Van valilii yapt. 147 kinci Ordu-y Hmayun Erkan- Harbiye Reisi. 148 Altnc Ordu-y Hmayun Erkan- Harbiye Reisi. 149 II. Abdlhamid dneminde Van, Sivas, Hdavendigar ve Beyrut valilii yapt. 150 II. Abdlhamid dneminde r-y Devlet azal yapt. 151 smail Hakk Paa, Mart 1880-ubat 1882 aras Sivas valilii, Mart 1882-Eyll 1885 tarihleri arasnda Selanik valilii yapt. 152 Abdlaziz dneminde valilik ve ordu komutanl yapan smail Paa, II. Abdlhamid devrinde Aralk 1876-Mart 1879 aras Erzurum valilii ve 1877-1878 Osmanl-Rus Harbinde Anadolu Ordusu Komutanl ve Aralk 1877-ubat 1878de 4. Ordu Komutanl, Temmuz 1880-Ocak 1881 arasnda da Hassa Ordusu Komutanl yapt. 153 smail Paa, 1879-1891 tarihleri arasnda Yemen valilii ve Yedinci Ordu Kumandanl grevlerini yapt. 154 Erkn- Harbiye mirlivalarndandr. 155 II. Abdlhamid dneminde nc ve Beinci Ordu komutanlklar, kodra ve Hicaz valilii grevlerinde bulundu 156 Gazi Ahmed Muhtar Paann olu olan M. Muhtar Paa, 1885te Galatasaray Sultanisini bitirdi. Almanyada askeri eitimini tamamlad. Alman Genel Kurmaynda alt. stanbulda Erkan- Harbiye-i Umumiye kinci ubesinde grev yapt. 1897de albay oldu. 1897 Osmanl-Yunan Harbinde bir svari alayna kumanda etti. 1900de Seraskerlik Piyade Dairesi kinci Reisi oldu. II. Merutiyetin ilannda ve 31 mart olay srasnda 1. Ordu (Hassa Ordusu) kumandanyd. Msr meselesi hakknda II. Abdlhamide lyiha sunmutur. Hayat iin bkz. Mahmud Muhtar, Maziye Bir Nazar Berlin Antlamasndan Harb-i Ummiye Kadar Avrupa ve Trkiye-Almanya Mnasebetleri, haz. Erol Kln, stanbul 1999, s. 9. 157 Basra Mutasarrfl yapt. 158 Abdlaziz dneminde Adliye nazrl ve valilik yapan M. Akif Paa, II. Abdlhamid dneminde Badat, Konya, Cezayir-i Bahr-i Sefid valilii ile ura-y Devlet reislii yapt. 159 Yemen Heyet-i Teftiiye Reisi, Ferik rtbesindedir. 160 ura-y Devlet Muavinliinden mtekaid olmutur.

141

31

Mehmed Rza161, Mehmed akir Paa (?-1898)162, Musa Kazm Paa (?-1893)163, Mustafa Asm Paa (Giritli) (?-1891)164, Mustafa Zihni Paa165, Muzaffer Paa (Comte Ladislas Tchaikowski) (1840-1907)166, Mehmed Nafiz Paa (Mudurnulu) (?1894)167, Ferik Es-Seyyid Mehmed Nuri168, Yedinci Ordu Beinci Alay Miralay Mustafa Sabri Bey, Prizrin Mutasarrf Nasrzade Mahmud Hamdi, Midilli Mutasarrf Namk Kemal Bey (1840-1888)169, Nusret Paa (erkez) (1824-1896)170, Osman Nuri Paa (Hac/Topal) (1840-1898)171, mer Paa172, Mutasarrf mer Ali Bey, Rstem Paa (1810-1895)173, Yvern- ehriyri'den Miralay Sadk elMeyyed, Salih Mnir Paa (orlulu) (1857-1939)174, Salih Sfi Paa175, Bkre Sefiri Sleyman Hurit Bey, Sleyman Hsn Paa176Ahmed akir Paa (apanzade) (1838-1899)177, kr Paa178, kr Paa179, etine Sefiri Tevfik Bey, Tevfik Paa180, Yunus Zhd181, Yusuf Ziya Bey182, Zeki Paa (?-1929).183
II. Abdlhamid dneminde ura-y Devlet azal yapt. II. Abdlhamid dneminde Kosova ve Adana valilikleri yapt. 163 II. Abdlhamid dneminde 1885-1888 tarihleri arasnda Bingazi valilii yapt. 164 Abdlaziz dneminde eitli valiliklerde bulunan Mustafa Asm Paa, II. Abdlhamid dneminde Yedinci Ordu Komutanl, Yanya, kodra, Badat ve Suriye valilii yapt. 165 II. Abdlhamid dneminde Gmhane Mutasarrfl yapt. 166 Tefti-i Askeri Komisyonu azas, 1902-1907 yllar arasnda Cebel-i Lbnan sanca mutasarrfl yapt. 167 M. Nafiz Paa, Ocak 1877-Haziran 1878de Serkurenalk, Drdnc ve Altnc Ordu Komutanlklar yapt. Basra ve Hdavendigar valiliinde bulundu. 168 Karin-i Sani ve Yaver-i Fahr-i Hazret-i ehriyari. 169 Sultan Abdlazizin tahtan indirilip V. Muradn tahta gemesinden birka gn sonra Avrupadan stanbula dnen N. Kemal, II. Abdlhamidin Tahta kt srada ura-y Devlet azal ve Kanun-i Esasi Komisyonunda grev yapt. Mithad Paann srgn edilmesinden sonra tutukland ve be ay tutuklu kald. Midilliye srgn edildi. Aralk 1879da adann mutasarrflna atand. Adadaki Rumlarn ikayeti zerine Ekim 1884te Rodos mutasarrflna atand. Aralk 1887de Sakz mutasarrflna atand ve burada zatrreden vefat etti. Bkz. Namk Kemal, Tanzimattan Bugne , c. II, s. 701-702. 170 Abdlaziz dneminde Ankara, Trabzon ve Adana valilii yapan Nusret Paa, Haziran-Aralk 1877de Selanik valilii, Ocak-Eyll 1884de Drdnc Ordu Komutanl ve Haziran 1888-Aralk 1890da Altnc Ordu Komutanl yapt. 171 II. Abdlhamid dneminde Beinci ve Yedinci Ordu Komutanlklar ile Hicaz (iki kez), Haleb (iki kez), Yemen ve Suriye (iki kez) valilii yapt. 172 II. Abdlhamid dneminde Asir Kumandan ve Mutasarrfl yapt. 173 Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinde Torino ve Petersburg sefirlii yapan Rstem Paa, II. Abdlhamid dneminde 1873-1882 yllar arasnda Cebel-i Lbnan Mutasarrfl ve Kasm 1885Kasm 1895 arasnda Londra Bykelilii yapt. 174 S. Mnir Paa, Ocak 1896-Austos 1908 yllar arasnda Paris Sefirlii yapt. 175 II. Abdlhamid dneminde Mu Mutasarrfl yapt. 176 Sleyeman H. Paann hayat iin bkz. Erol zbilgen, Osmanlnn Balkanlardan ekilii Sleyman Hsn Paa ve Dnemi, stanbul 2006. 177 1838de stanbulda doan akir Paa, Tuna vilayeti ve Badat vilayetinde mutasarrf olarak grev yapt. Mays 1878-Austos 1889 tarihleri arasnda Petersburg Sefirlii, Austos 1889-Haziran 1890 arasnda Girit valilii ve lmne kadar olan srede ise Anadolu Islahat Umum Mfettilii grevinde bulundu. Bkz. Ali Karaca, a.g.e., s. 17-36. 178 kinci Ordu Svari Feriki. 179 II. Abdlhamid dneminde Mardin Mutasarrfdr. 180 Hille Frka-i Askeriye Kumandandr.
162 161

32

3.3.1. Devlet Memurlar

Bu blmde lyiha sunan askeri ve mlki devlet memurlarnn isimlerini, takdim etmi olduklar lyihalarda imza ve mhr ksmnda rtbe ve grevlerini belirten nvanlar dipnotlarda gsterilmitir. Abdurrahman b. Ahmed lyas el-Medeni184, Abdlhak Hamid [Tarhan] (18511937)185, Abdlmecid Efendi (Minkarzade)186, Binba Abdlvahid Efendi, Binba Ahmed Bahri bin Emin187, Kolaas Ahmed Efendi, Sason Naibi Ahmed Fazl Efendi, Kaymakam Ahmed Hurid Bey188, Cidde Evkaf Mdr Ahmed zzet Efendi, Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi (1817-1907)189, Ahmed Midhat Efendi (18441912)190, Erkan- Harbiye Binbas Ahmed Muzaffer Bey, Gazaran Kaymakam Vekili Ahmed Necib, Selanik Telgraf ve Posta Dairesi Mfettii Ahmed Niyazi, Mabeyn Mstear Ahmed Refik Bey, Aydn vilayeti mektubi mmeyyizi Ahmed Rifat bin Mustafa, Tebriz Baehbenderi Ahsene Bey, Ali Cevad Bey (1858-1930)191, Maarif mfettii Ali Enver Efendi (Dastanl), Ali Ferruh Bey (bnrreat) (1865-

II. Abdlhamid dneminde lbasan Mutasarrfdr. ura-y Devlet Mlkiye Dairesi azasndandr. 183 II. Abdlhamid dneminde Haziran 1888-Austos 1908 tarihleri arasnda Drdnc Ordu Komutanl yapt. 184 El-Haremeyn-i erifeyn mderrisi ve hadimi. 185 Tarihi Hayrullah Efendinin olu olan A. Hamid, II Abdlhamid dneminde Haziran 1876-1881 aras Paris sefareti ikinci katiplii, 1881-1883 aras Poti (Rusya) ve Golos (Yunanistan) ehbenderlii, Ekim 1883-Aralk 1885 aras Bombay Baehbenderlii, Aralk 1886-Austos 1888de Londra sefareti bakatiplii, Mays 1895-ubat 1898de Lahey sefirlii, Temmuz 1908-Aralk 1912de Brksel elilii yapt. Hayat hakknda bilgi iin bkz. Abdlhak Hamid Tahran, Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c. II, stanbul 2003, s. 957-958. Hayat hakknda bilgi iin bkz. hsan Sfi, Altn Suyuna Batrlm Bir Hayat Abdlhak Hmid Tahran, stanbul 2006. 186 Hudeyde Bidayet Mahkemesi eski reisi. 187 Levazmat- Umumiye Dairesi kinci ubesinde memur. 188 Hara-y Hmayunlar mdavimi. 189 A. Ltfi Efendi, 1852-1865 arasnda Takvimhane musahhihlii, Tbbiye Meclisi azal, Tbbiye Mektebi Hocal ve Matbuat Nazrl grevlerinde bulundu. 1886da vakanvislie getirildi ve lmne kadar bu grevde kald. Bkz. Mnir Aktepe, Ahmed Ltfi Efendi, TDVA, c. 2, stanbul 1989, s. 97-98. 190 Ahmed Midhat Efendi memuriyet hayatna Midhat Paann yannda balam ve onunla birlikte Tuna ve Badatta almtr. II. Abdlhamid dneminde Takvim-i Vekayi ve Matbaa-i Amire mdrlnde, Meclis-i Shhiye yeliinde, daha sonra bakanlnda ve eitli okullarda hocalklarada bulundu. 1889da Stockholmde toplanan 8. arkiyatlar Kongresine katld. Ardnda roman, hikaye, tiyatro olmak zere iki yzn zerinde eser brakt. Bkz. Ahmet Mithat, Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c. I, stanbul 2003, s. 30-31. 191 Austos 1908-Nisan 1909 arasnda Mabeyn Bakatiplii yapt. II. Merutiyetin ilan ve 31 Mart hadisesi hakkndaki hatrat vardr. Bkz. Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln Ve Otuzbir Mart Hadisesi II. Abdlhamidin Son Mabeyn Baktibi Ali Cevat Beyin Fezlekesi, haz. Faik Reit Unat, Ankara 1991.
182

181

33

1904)192, Binba Ali Rza Bey193, Rusumat Emaneti Muavini Ali Rza Bey, Ali Suavi (1838-1878)194, Edirne Meclis-i dare Bakatibi Asaf Bey, Waington ataemiliteri Aziz Bey, Celaleddin Mehmed El-Nihami195, Kosova Vilayeti Polis Komiseri Dervi Efendi, Ebubekir Efendi196, Ebzziya Tevfik (1849-1913)197, Bordo ehbenderi Emin Arslan, Maliye Hukuk Maviri Esad Bey, Erkan- Harbiye Binbas Es-Seyyid smail Bey, Es-Seyyid Mehmed Kemal198, Kaymakam Es-Seyyid Mehmed Halid bin Mustafa199, Maliye Meclisi azas Ethem Efendi, Defterdar Ethem Sabri Efendi, Feraizcizade Muhammed akir Efendi, Komiser Fethi Bey, Kolaas Fethi Efendi, Maarif Nezareti Evrak Mdr Galib Bey, zmid Ceza Reisi Galib Efendi, Bombay Ba ehbenderi Galip Bey, Londra ehbender vekili Halil Halit, Suriye Maarif Mdr Halil Kemal, Mze-i Hmayun Mdr Hamdi Bey, Ereli Kazas Kaymakam Hasan Tahsin Efendi, Yanya Posta ve Telgraf Bamdrl Bakatibi Hasan Tahsin, kinci Ordu Kolaalarndan Haydar Bey, Doktor Kaymakam Hayreddin Bey, Dyun- Umumiye dare Maviri Hseyin Efendi, Evkaf Mfettii Hseyin Hsn, Viyana Sefareti Ataemiliteri Hseyin Sabri Bey, Mabeyni Hmayun mtercimlerinden brahim Hakk Bey, brahim Hamdi200, Erkan- Harb Kaymakam brahim Muhiddin Efendi, Atina Sefaret-i Seniyyesi Ateenevvali smail Hakk Bey, stinaf Mdde-i Umumi Muavini smail Hakk Bey, Ka'tabe Kazas Kaymakamlndan mstafi smail Rahmi Bey, Adana Vilayeti Nfus Nezareti Ba Katibi zzet Sami, Hamidiye Ticaret Mektebi Mdr zzeti Efendi, Mabeyn
192

Londra ve Paris eliliklerinde katiplik, Petersburgta mstearlk yapt. Eyll 1897-Austos 1900 aras Washington sefiri, Mart 1902-Kasm 1904 arasnda Bulgaristan Komiserlii yapt. Bkz. Ali Ferruh (bnrreat), Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c. I, s. 82. 193 Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi Drdnc ubesinde memur. 194 Jn Trklerin nemli temsilcilerinden olan Ali Suavi, hkmete muhalefeti sebebiyle Avrupaya kam, gazeteler kararak muhalefetine devam etmitir. II. Abdlhamidin ilk yllarnda Galatasaray Sultanisine mdr atand. Bir sre sonra grevden alnd. V. Murad tekrar tahta karmak iin raan basknn planlayp uygulam ve bu srada hayatn kaybetti. Bkz. Hseyin elik, Ali Suavi ve Dnemi, stanbul 1994, s. 1-41. 195 Sudan Valisi smail Eyyb Paa'nn yannda miralay rtbesiyle almtr. 196 1823te ehrizorda dodu. Bir sre Erzurumda devlet hizmetinde alt. 1863te mitburnuna gitti. Gney Afrikada Osmanlnn gnll eliliini yapm ve 29 Austos 1880de Cape Townda vefat etti. Hayat hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Ahmet Uar, 140 Yllk Miras Gney Afrikada Osmanllar, stanbul 2000. 197 Yeni Osmanllarn faal bir yesi olan Ebzziya Tevfik, Kanun-i Esasiyi hazrlayan kurulda ve sarayda kurulan Cemiyet-i Mterciminde grev ald. Temmuz 1878de Bosna mektupuluuna atand. 1 Kasm 1891de Mekteb-i Sanayi mdrlne getirildi ve bir yl sonra grevden alnd. 1893-1900 arasnda ura-y Devlet azal yapt. 1900de Konyaya srgn edildi II. Merutiyetin ilanna kadar burada kald. Bkz. Ebzziya Tevfik, Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c. I, s. 343-344. 198 Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonunda memur. 199 Yaveran- Hazret-i ehriyari ve Tefti-i Askeri Komisyon- lisi Azas. 200 Fahri Yaveran- Hazret-i ehriyarilerinden ve Erkan- Harbiye Kaymakam.

34

katiplerinden Kamil Bey, Yzba Kasm Bey, Mekke shhiye tabibi Kasm zzeddin Bey, Mabeyn katiplerinden Kazm Bey, Rumeli-i arki Tahrirat- Trkiye Mdr Kazm Bey, Erkan- Harbiye Kaymakam Mehmed Ali Bey, Hamidiye Otuz Beinci Alaynn nc Bl Yzbas Mehmed Bey, Edirne Belediye Tabib-i Evveli Mehmed Nuri Efendi, Erkan- Harp Yzbas Mehmed Sabit Efendi, Berlin Sefareti Ataemiliteri Mehmed Sabit, Mehmed Salahi Bey, Asir Tahrirat Mdr Mehmed Sddk Bey, Posta ve Telgraf Mfettii Mehmed evket Efendi, Maden Muhasebecisi Mehmed kr Bey, Cezair-i Bahr- Sefid Vali Muavini Mehmed Tevfik Bey, Maha Kaymakaml Mehmed Ziya, Kolaas Mehmet Tevfik Bey, Konya Vilayeti Maiyyet Memuru Memduh Bey, Yemen Vilayeti stinaf Mahkemesi Reisi Muhammed Hilal Efendi201, (Mizanc) Murat Bey202, ura-y Devlet Temyiz Mddei-yi Umumisi Mustafa Nazm Bey, Erzincan Bidayet Mahkemesi Ba Katibi Mustafa efik Efendi, Mezahib Mdr Mustafa Zuyur Efendi, Reji Komiseri Nuri Bey, Kurena-y sani Osman Bey, Roma Osmanl Sefareti Ataemiliteri Erkan- Harbiye Kaymakam Osman Bey, Kolaas Osman Fuad Efendi, Kurenadan Ragb Bey, Doktor Kaymakam Rasim Bey, Yunan Hududu Kumandanl Erkan- Harbiye Binbas Recai Bey, Maliye Mfettii Rumi, Siroz Mekteb-i dadi-i Mlkiye Lisan- Osmani ve Farisi Muallimi Sadi, Matbuat- Ecnebiyye Mdr Salih Mnir Bey, Kolaas zmirli Seyfeddin Bey, Atina Ateemiliteri Erkn- Harbiye Kaymakam Seyfullah Bey, Seyyar Topu Nmune Alay Kolaas Sleyman efik Keml Bey, Haydar Paa Hastahanesi doktorlarndan akir Paa, emseddin Sami Bey (1850-1904)203, Yemen Vilayeti Mektbi Kalemi Mmeyyiz-i Sabk kr Efendi, Kanun- askeri memuru Talat Bey, Paris Sefareti Ataemiliteri Erkan- Harb Kaymakam Tevfik Bey, Yemen Vilayetinin sabk Defterdar Tevfik Bey, Has frn hademeliinden mtekaid Veli Aa, Topu Kaymakam Yakub Vasfi Bey, Hdavendigar Vilayeti Vali Muavini

M. Hilal Efendi 1840-41de Halepte dodu. Medrese eitimini Msrda tamamlad. Zor Sanca, Halep, Hama, Yemen, Adana, Trablusgarp ve Konyada mahkeme azal ve reislii grevlerinde bulundu. 1897-1907 yllarnda Zabtiye Nezareti Tahkik memurluunda alt. eitli eserleri vardr. Daha fazla bilgi iin bkz. Nejat Gyn, Trablusgarba Ait Bir Lyiha, Osmanl Aratrmalar, S. 1, stanbul 1980, s. 235-236. 202 [Mizanc] Murat Bey (Dastan 1854-stanbul 1917), Mlkiye Mektebinde tarih dersleri verdi. 1879-1882de Maarif Nezareti tefti ve muayene heyeti azal yapt. 1891-1895 arasnda Dyun- Umumiye Komiserlii yapt. Kasm 1895te Avrupaya kat. 1899da stanbula dnd ve ura-y Devlet maliye dairesi azal yapt. Bkz. Murat (Mizanc), Tanzimattan Bugne , c. II, s. 687-688. 203 Dil alimi, szlk, romanc ve oyun yazar olan . Sami Bey, II. Abdlhamidin onay alnarak kurulan Cemiyet-i lmiye-i Arnavudiyenin kurucular arasnda yer ald. 1881de II. Abdlhamidin iradesiyle Mabeynde kurulan Tefti-i Askeri Komisyonu katipliine getirildi ve hayatnn sonuna kadar bu grevde kald. Bkz. emsettin Sami, Tanzimattan Bugne , c. II, s. 916-917.

201

35

Yusuf Bahaddin Bey, Komiser Zeynelabidin Be, Halep Arazi-i Seniyye Mdr Vekili Ziya Efendi.

3.3.2. Gayri Mslim Memurlar

Bu blmde lyiha sunan gayrimslim memur ve vatandalarn isimleri belirtilerek, takdim etmi olduklar lyihalarda imza ve mhr ksmnda rtbe ve grevlerini belirten nvanlar dipnotlarda belirtilmitir. Andon Anadyan, Antonyavis, Selanikli Apostol Margarit Efendi, Artin Dadyan Paa204, Diran Dadyan205, Trhalal Banaki Papadimo Kastanl, Bogos Efendi (Nubar Paazade), Krkkiliseli Dimitraki, Gavriel Paa (Hristovic) (?-1898)206, Karami Efendi, Karapano, Kastro Efendi, Mahkeme-i Temyiz Azas Kostaki Efendi, Leonidas Baltac, Manastr Vilayeti tercman- sabk Makri Yanko, Mihran Boyacyan, Sakz Mutasarrf Miltiyadi Paa, Minas Efendi, Minas Ohannesyan, Musurus Paa (Kostaki)) (1807-1885)207, Nikoloki Sartinski Paa (?-1893)208, Dava vekili Robin Kuyumcyan, Teodor Madrogani, Yanko Lombardo, Eczac Yorgaki Efendi.

3.4. Devlet Hizmetindeki Yabanclar

Bu blmde layiha sunan devlet hizmetinde alan yabanclarn isimleri belirtilerek, takdim etmi olduklar layihalarda imza ve mhr ksmnda rtbe ve grevlerini belirten nvanlar dipnotlarda belirtilmitir.

Paris sefareti bakitabeti, ura-y Devlet ve Islahat Komisyonu azalklar, Maliye Nezareti mstearl, Orman ve Maadin Umumi mdrl, Altnc daire-i Belediye Riyasetinde bulunduktan sonra memuriyetinin son zamanlarnda Hariciye Mstearl ve ura-y Devlet azaln uhdesinde bulundurdu. A. Krmz, a.g.t., s. 32-34. 205 Artin Paa'nn oludur. Mekteb-i Sultaniyi bitirdikten sonra ura-y Devlet ve Hariciye Nezaretinin eitli kademelerinde memur olarak alt. 1897de Memurin-i Mlkiye Komisyonu azal, 1904te ura-y Devletin Tanzimat Dairesi azalna getirildi. 1908 Devriminden sonra kadro d brakld. A. Krmz, a.g.t., s. 34-35. 206 Mays 1884-Eyll 1885 tarihleri arasnda ark-i Rumeli valilii yapt. 207 Abdlmecid ve Abdlaziz dnemlerinde Atina, Viyana ve Londra elilikleri yapan Musurus Paa, II. Abdlhamid tahta ktnda Mart 1851den beri Londra Sefirliine devam ediyordu. lmne kadar bu grevde kald. Olu Stefanaki Musurus Paada 1902-1907 arasnda Londra sefirlii yapt. A. Krmz, a.g.t., s. 35-37. 208 Polonyal Sartinskinin oludur. 1881de Edirne merkez mutasarrf ve sonra Edirne vali muavini oldu. Mays 1888-Austos 1889 tarihleri arasnda Girit valilii yapt. A. Krmz, a.g.t., s. 77.

204

36

Amiral Silvin, Antuan Jorjiyani, Tnbek ve Reji daresinde alan Antuan Jorjiyani, Baron de Landsie, Belikal Baron de Makar, Emil Bertram Efendi209, Beyker Paa, Charles Bonkowski Paa (1841-1905)210, Henri-Alexis Brialmont (1821-1903)211, Amiral Constern, Dr. Dojaro, Birinci Ferik D Corcis Paa, Dreysse Paa212, Kaptan Ferholm, Osmanl Bankas Mdr Morgan Foster, Dr. Galayer, General George B.Williamms, (Wilhelm Leopold ) Colmar von Goltz Paa (18431916)213, Hobe Paa214, Dr. stakoli, Bahriye maviri Kalau von Hofe Paa, Kamphofner Paa215, Kaehler Paa, Klayzer, Kont Hatchfield, M. Bolland, Miel Nolinsky, ngiliz miralaylarndan Msy Bakir, General Perpalmon, Topu Mirlivas Risto Paa, Dr. Saviki, Selestin Bonen216, Msy Serviye217, Bahriye Mirlivas Alman Starcke Paa, Maliye Mstear Wetendroff Bey, William Brayt, tfaiye Alay Kumandan Zini Paa.

Emil Bertram Efendi, Prusyada Maliye Mavirliine kadar ykselmi olan bir Almandr. 41 yandayken 1881de Rsumat Emaneti Mstear olarak Osmanl hizmetine girmitir. 1884-1886 yllar arasnda Reji daresi Direktrl, 1897de Maliye Nezareti Mstearl Vekaletine nakledilmitir. Rusumat Emaneti Mstear iken emekli olmutur. A. Krmz, a.g.t., s.43. 210 Polonya kkenli bir Osmanl ailesine mensuptur. Tahsilini Pariste tamamlamtr. 1879da Cemiyet-i Eczacyan der Asitane-i Aliyyenin kurucu azas ve ilk dare Heyeti Reisi ve Cemiyet-i Tbbiiye-i ahane azas ve baarl almalarndan dolay Serkimyager-i Hazret-i ehriyari ve Deraadetle Bilumum Vilayat- ahane Hfzs-Shhiyye-i Umumiye Sermfettii gibi nvanlar verilmitir. 1893te Paalk rtbesi tevcih edilmitir. Tababet ile ilgili dzenlenen uluslar aras toplantlarda Osmanl temsilcisi olarak katlmtr. A. Krmz, a.g.t., s. 18. 211 Belikal askeri mhendis. Topu ateine dayanakl yeni bir srekli askeri tahkimat sistemi gelitirmitir. Kentlerin yeni tr namlularla donatlm toplara kar savunulmas sorunlarn inceledi ve sklebilir, hareketli tahkimatlardan oluan bir alan savunma sistemi gelitirdi. Bkz. Brialmont, Henri-Alexis, Ana Britannica, c. 4, stanbul 1988, s. 609. 212 II. Abdlhamidin ehzade iken Avrupa seyahatinde Fransada mihmandar. Tahta getiinde devlet hizmetinde alt. Askerin tenkisi iinde alt. Bkz. M. Metin Hlag, a.g.e., s. 237, 271. 213 1883 yl balarnda Trkiyeye gelen Goltz Paa, 1885te Trkiyedeki Alman heyetinin bana geti 1 kasm 1895te Trkiyeden ayrld. Goltz Paa, Muzaffer Paa ile birlikte Osmanl ordusunun zellikle gen subaylarn eitiminde etkin rol oynad. 4000 sayfadan fazla Trke bror ve ders kitab yaynlad. II. Merutiyetin ilanndan sonra 1909-1913te tekrar Trkiyeye geldi. Kasm 1914te V. Mehmed Readn yaveri oldu. Iraktaki I. Ordunun komutanln yapt. 1916da Badatta ld. Goltz (Baronu), (Wilhelm Leopold) Comlar, Ana Britannica, c. 9, s. 530. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 2003, s. 113-116. Goltz Paann hatrat iin bkz. Von Der Goltz Paa, mparatorluk Dneminde Trk-Alman likileri Goltz Paann Hatrat, haz. Faruk Ylmaz, Ankara 2004. 214 Almanyada topu yzbas olan von Hobe, gnde yzbalktan albayla terfi ettirildi. 1894 ylnda ise paala ykselmiti. Almanya elisi ile srtmeleri sonucunda Ekim 1894te Trkiyeden ayrlmak zorunda kald. Ortayl, a.g.e., s. 108-111. 215 lk gelen Alman heyetinde yzba olan Komphofner, 1897de mir olmu ve padiah kendisine yaver-i ekremlik unvan vermiti. Ortayl, a.g.e., s. 112. 216 Fransann en mehur polis erkanndan Paris sabk polis mdir-i sanisi Msy Bonine evvelemirde sefaret vastasyla mtalaas alnarak polis tensikat hakknda bir bir lyiha-i hususiye tanzim ettirilmi ve bir mddet sonra tahsisat- kafiye ile stanbula celb olunmutu. Tahsin Paa, a.g.e., s. 297. 217 Sanayi mektebinin slah iin Fransadan getirilmitir.

209

37

3.5. Eliler ve Dierleri

Kagar Emri Yakub Han'n olu Beykulu, Atina Rasathanesi Mdr D. Eginitis, ngiliz Sefiri Austen Henry Layard (1817-1894)218, Lord Salisbury219.

3.6. Resmi Grevi Olmadan Lyiha Sunan Kiiler

Ahmed isimli ahs, Ahmed Ali isimli ahs, Cemiyyet-i lmiyye-i slamiyye Vekili Ali bin E-eyh Muhyiddin, Muteberandan Ali Mcahid, Cezayirli Emir Abdkadirzade Muhyiddin, Hac Fehim isimli vatanda, Muhbir-i sadk Hac Rafet, Plevneli Avukat Halit Efendi, Hamidiye Medresesi mderrisi Hami Mustafa Efendi, Edirne vilayeti ahalisinden Hseyin, smail Kemal220, Namiye Medresesi mderrisi Mahmud Naim Efendi, Hseynik karyeli Mustafa Beyzade brahim Edhem, Yusuf olu Osman Saik, Resul Musta Efendi zade Abdlmecid Efendi, Rfat Vehbi Bey, Kozanzde Sleyman Hilmi, lsizde akir Efendi.

1877-1880 yllar arasnda stanbul elisi olarak alt. Mezopotamyada arkeolojik kazlar yaparak Babil ve Asur medeniyetlerine ait ok deerli buluntular ortaya kard. 1839-1842 aras at srtnda Anadolu ve Suriyeyi dolat. 1851e kadar Musul ve evresinde arkeolojik kazlar yapt. 1852-57 ve 1860-69 arasnda parlementoda yer ald. Layard, Sir Henry Austen, Ana Britannica, c. 14, s. 340. 219 Bekir S.Baykal, Lord Salisburynin Osmanl mparatorluunu Taksim Plan, BTTD, S. 78, stanbul 2003, s. 55-60. B. S. Baykal, Lord Salisburynin stanbul Fevklade Elilii, BTTD, S. 79, stanbul 2003, s. 88-94. 220 1844 Avlonya(Arnavutluk)-1920 talya. Giritli Mustafa Paa himayesine girdi. Tercme Odasnda alt. Yanya Valisi Akif Paann hizmetine girdi. 1900de Parise kat. Brkselde Arnavut milliyetiliini savunan Albania ve La Salut de lAlbanie adyla iki gazete kard. II. Merutiyet devrinde Berat (Arnavutluk) Mebusu oldu. Osmanl Ahrar Frkasna katld. 31 Mart olayndan sonra yurt dna kat. Ayn yl geri dnd ve Mutedil Hrriyetperveran Frkasnn kurucular arasnda yer ald, frkann bakan oldu. 1912de Arnavutluka kat. Savan sonunda kurulan hkmetin bana getirildi. Bkz. smail Kemal, Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c. I, stanbul 1999, s. 674.

218

38

DRDNC BLM

II. ABDLHAMDE SUNULAN LYHALARIN KONULARI

II. Abdlhamid dneminin

anlalabilmesi iin kendisinin tahta geme

srecini bilmek gerekmektedir. 1870li yllarn balarndan itibaren, zellikle li Paann lm ile birlikte ynetimde iktidar boluu ortaya km ve Tanzimat politikalar siyasi, mali, idari btn alanlarda iflas etmeye balamtr. Osmanl Devletinin bu dnemden balayarak iine girdii kriz ortamnda devlet adamlar yeni areler aramaya balayarak zm yollar aramlardr. Sultan Abdlazizin idaresindeki keyfilik ve 1875 ylndan sonra arlaan bunalm ortam, devleti bir kargaa ortamna srklemitir. Devletin maliyesi iflas etmi ve Balkan vilayetlerinde ard ardna isyanlar patlak vermitir. Bu gidie bir zm olur inancyla Sultan Abdlaziz hal edilerek Kanun- Esasi ilan edilmi ve Meruti bir ynetim kurulmutur. Ancak bu yeni durum da sorunlar zmeye yetmemitir. Bir yl ierisinde padiahn deitirilmesi ve Rusya ile girilen savatan byk bir hezimetle klmas gelecek iin karamsar bir tablonun olumasna sebep olmutur. II. Abdlhamid byle bir ortamda tahta km ve devleti iinde bulunduu skntl durumdan karmak iin byk bir gayretle almaya balamtr. Tezimizin konusu olan II. Abdlhamide takdim edilen lyihalarda da bu abay grmek mmkndr. Tahta getiinin ilk yllarnda kendisine sunulan lyihalarda Trk devlet gelenei ierisinde nemli bir yer tutan siyasetnamelerdeki anlayla sultanlarn vasflarndan olan etraflarna ehliyetli adamlar toplamas ve ileri danarak halletmesi ilkesi gereince II. Abdlhamide de ehliyetli devlet adamlar atamas ynnde tavsiyelerde bulunulmutur. Lyihalarn ierii dneminin zelliklerine gre eitlilik arz etmektedir. Osmanl Devletinin dahili ve harici siyasi sorunlar hakknda sunulan lyihalar bize II. Abdlhamid dneminin genel bir panoramasn da vermektedir. Bu dnemin olaylarna bakacak olursak bu olaylar :

39

Merutiyetin ilan, 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi, Ayastefanos ve Berlin Muahedeleri, Msr meselesi, Dyun- Umumiyenin kurulmas, Dou Rumeli meselesi, Ermeni meselesi, Trk-Yunan Harbi, Makedonya meselesi, Akabe meselesi, ttihad- slam, Avrupa devletleri olan ilikilerde denge siyasetinin yrtlmesi, ttihad ve Terakki Cemiyetinin ieride ve darda yapt muhalefet. Yukardaki sorunlar hakknda II. Abdlhamid devlet adamlarndan lyihalar isteyerek zm areleri aramtr. Enver Ziya Karal, sunulan lyihalarn sadece devletin slah amac tamadn, bu lyihalarn II. Abdlhamidin kafasn allak bullak ettiini, lyiha sahiplerinin gerek maksatlarnn ise gvenliklerini salamak, rahatlarn temin etmek ve ahsi menfaatlerini korumak olduunu ifade etmektedir.221 Osmanl Devleti hizmetinde bulunan yabanc subay ve memurlarda devaml olarak padiaha lyiha sunmulardr. Almanya ile yaplan anlama ile 1880li yllarda devlet hizmetinde alan Alman subaylarn verdikleri lyihalarn sonunda silah siparileri ile sonuland, ayrca askeri konularda verilen lyihalarn da padiah tarafndan Trk komutanlara havale edildiini ve bu lyihalarn hasr alt edildii belirtilmektedir.222 Sultan Abdlhamid tahta kt vakit Osmanl Devleti harici ve dahili birok skntlarla boumaktayd. Devlet bir yandan taht deiiklikleriyle sarslmt. Sultan Abdlazizin hal edilmesiyle tahta V. Murad km ancak salk sorunlar sebebiyle yerine II. Abdlhamid kmt. Rusya ile 93 Harbi patlak vermi, devlet bu savatan byk bir hezimetle karak, maddi ve manevi birok kayplar verilmitir. Bu srada meclis alm V. Murad tekrar tahtta karmak iin baarsz darbe giriimlerinde bulunulmutur. II. Abdlhamid devletin hali hazrdaki durumu ve hal areleri iin devlet adamlarndan gr ve tekliflerini istemi ve yaynlad muhtra-i hmayun ile de devlet adamlar ve valilerden bu konuda lyihalar hazrlamalarn istemitir. II. Abdlhamid devletin slah iin hal areleri aramakta ve durum tespiti yaparak sorunlarn zlmesi iin nezaretler ve kurumlardan lyihalar isteyerek skntlardan kurtulmaya almaktadr. II. Abdlhamidin devlet adamlarndan eitli konularda grlerini lyiha eklinde sunmalarn ou zaman ifahi olarak belirtmitir. Sadrazam Said Paann

221 222

Karal, a.g.e., c. VIII, s. 274-275. Ortayl, a.g.e., s. 110-115.

40

ve Ahmed Cevdet Paann lyihalarnn giri ksmlarnda bu husus ifade edilmektedir. Devletin iinde bulunduu durumu ve hangi alanlarda slahatn gerekli olduunu aklayan bir irade-i seniyyede devletin dahili durumunda grlen eksiklikler ve zamann ihtiyalarna gre yeniden tanzim edilmesi ve devlet ile tebaa zellikle Mslman tebaann haklarn koruyucu olacak ekilde olmas, evremizdeki milletlerle ilikilerin yrtlmesinde gerekli olan dirayet ve idare usulnn slah, memleketin servetini oaltmak, devletin gelirini artrmak, devleti glendirmek gerektii ifade edilmi, yaplacak ileri on balk altnda toplamtr. Bunlar ise medreseler, askeriye, adliye, maarif, maliye, nafia, vakflar, asayi ve vilayet idarelerinin slah konulardr.223 II. Abdlhamide sunulan lyihalarn yazl gayesi ve ekline baktmz zaman, lyihalarn nasl ve niin yazldn anlamak mmkndr. II. Abdlhamidin vilayetlere gnderdii irade dnda devletin st kademesinde grev alm ve halen almakta olan devlet adamlarndan da lyiha istemitir. Bu istei lyihalardan anlamaktayz. Bu lyihalara misal vermek gerekirse: Said Paann 03/Ca/1298-03 Nisan 1881 tarihli lyihasnda Adliye ve evkaf ve daire-i meihat ve zabtiyenin slah ve duyunat meselesinin hitamn mteakib dyun- umumiye meselesinin dahi bir suret-i tesviyeye rabt hakknda olan mtalaatn arz ifahen eref-mteallik buyurulan emr u ferman- hmayun cenab- tacdari iktiza-y mnifeden olmala imtisalen li-emrl-arz- havatr- kasreye ibtidar olunur.224 Sadettin Paann 29/Ca/1314-05 Kasm 1896 tarihli lyihas Ba kitabet-i celile vesatetiyle telkkisiyle erefyab- mzahir olduum irade-i seniye-i cenab- veliyyinimet bi-minnet azmi ve akdesileri mantuk- mnifine tevfikan Anadolu vilayat- ahanelerince olan mehudat ve malumat- akeranemi atebe-i mualla-y cenab- hilafet-penahilerine ber-vech-i zir cret-yb- arz ve tezbir ediyorum.225 ngiltere sefiri Layardn 09//1299-08 Austos 1878 tarihli lyihas Defaatle mlakat- seniye-i padiahilerine nailiyetle olduum zere Memalik-i Mahruse-i ahanelerinin idarece slahat ve menbi-i adide-i mehammesinin ezdiyad hakknda
Bkz. YEE. 3-60. II. Abdlhamitin devletin her trl idare dalnn durumunun slah hakknda alnmas gereken tedbirlerin layihalar hazrlanarak sunulmas hakkndaki irade-i seniyyesi. rade-i seniyyenin sadeletirilmi ekilde yaynlanmas iin bkz. Mehmed Hocaolu, II. Abdlhamidin Muhtralar, stanbul 1998, s. 128-133. Belgenin tarnskripsiyonu iin bkz. Ekler blm. 224 YEE. 82-26. 225 YEE. 13-9.
223

41

vaki olan baz mtalaat- halisanemin icmalen ve tahriren arz ve beyan babnda sadr buyurulan irade-i ahanelerine imtisalen gerek bu hidmet-i fahirenin edas ve gerek teden ber arzu-ke olduum vecihle tebaa-i ahanelerinin istikmal-i asayi ve saadeti zmnnda nezd-i mlukanelerinde mevsuk olan hulus ve safvetle beyan- keyfiyete ibtidar iderim.226 Ahmed Cevdet Paann tarihsiz bir lyihasnda ifahen vuku bulan mkalemat zerine bir lyiha tertip ve tanzimi hususunda emr u ferman- hmayun cenab- hilafet-penahileri erefsadr buyurulmu olunmasyla ber-vech-i ati bend bend arz ve beyan- hale ictisar klnr.227 Ahmed Cevdet Paann tarihsiz baka bir lyihasnda Ahval-i hazraya dair bir lyiha tahrir ve takdimi hakknda kurena-y ehriyarilerinden Arif Be kullar vastasyla erefyab telakki olduum emr u ferman- hmayun hazret-i padiahi mucib-i alisi zere mukaddem ve muahharan ahval-i hazra hakknda hissiyat ve mtalaat- abidanem ber-vech-i ati arz olundu.228 Ahmed Cevdet Paann II. Abdlhamide sunmu olduu birok lyihada yukardaki belgede olduu gibi ifadeler yer almaktadr.229 Devlet adamlarnn bazs da tadklar mesuliyet gerei devletin durumunun dzeltilmesi iin kendiliklerinden padiaha lyiha sunmulardr: Fuad Paann dahili slahat hakkndaki lyihas Her eyden birer misal olmak ve fihrist kabilinden bulunmak zere slahat- dahiliyeye dair hatr- kasr- bendeganeme lyh olan baz tedabir ve mtalaatn arz ve beyanna mcaseret olunur.230 ura-y Devlet azasndan smail Hakk Beyin 16/N/1293-05 Ekim 1876 tarihli lyihas Veliy-yi nimet bi-minnetimiz padiah- alem-penah efendimiz hazretlerinin msaade-i hikmet ve merhamet-made-i ahaneleri erzan buyurulduu takdirde atiyl-beyan malumat ve mtalaat- kemteranemi hudud- hal haricinde arz ve yedi madde itibaryla min gayr-i haddin ifadesine ictisar eyledim.231 Dahiliye Nazr Mahmud Nedim Paann 02/Z/1296-17 Kasm 1879 tarihli lyihas Dahiliye Nezareti vezaifinin bu kere ittihaz ve tevsi buyurulan mkellefiyeti ihtiyacatyla veliy-yi nimet-i bi-minnetimiz padiahmz efendimizin ma-bihil-iftiharm
226 227

YEE. 7-7. YEE 39-5. 228 YEE 38-95. 229 Bkz. YEE 39-19; YEE 39-18; YEE 39-15; YEE 39-9; YEE 39-8; YEE 39-7. 230 YEE 80-53. 231 YEE 10-36.

42

olan ubudiyet-i sadka-i ahaneleri ilcaatyla ve Devlet-i Osmaniyeye hcum eyleyen buhran- maddi ve manevinin vehameti mlahazatyla nezaretin vazifesine mtehattim ve imdilik icras mhim olan mevad- slahiyenin arz ve tadadna ibtidar olunur.232 Lyihalarn bir ksm da kk dereceli memurlarn sunmu olduklar lyihalardr. Bunlar ise dorudan doruya deil saraya yakn olan kiiler vastasyla padiaha ulatrlmaya allmtr: Kolaas Mehmed Tevfikin 19/Ra/1301-17 Ocak 1884 tarihli lyihas smail Beye Birader ifadesiyle balamaktadr. Kendisinin iki senedir askeri komisyonu refakatiyle Anadoluda gezmekte olduunu ve bir hayli malumat istihsal ettiini belirtmektedir. Bu bilgilerin ise cihet-i askeriyeye, umur- siyasiyeye ve hususat- mhimme-i saireye ait olduunu ve bu bilgileri gvenilir biri aracl ile padiaha iletmenin en byk arzusu olduunu anlatmaktadr. Ancak bunu baarmasnn hem hadd-i abidanemin fevkinde ve hem de iktidarmn haricinde bulunduunu ve bu sebeple lyihay gndermi olduu smail Beyin saraya mensubiyeti sebebiyle elde etmi olduu bilgileri pi-i nazarna arz ettiini izah etmektedir.233 II. Abdlhamide sunulan lyihalarda evresine ehliyetli devlet adamlar toplamas gerektii ifade edilmitir. Ali Paazade Ali Fuad Beyin 28/C/1297-07 Haziran 1880 tarihli mahrem lyihasnda emaneti ehline tevdi ediniz kazyyesi hkmnce evresine ehil adamlar toplamasn salk veriyor. Cezm u itikad- akeranemce amal- hayr- mal- ehriyarinin fiiliyat ve semeratn gsterecek tarike medhal emaneti ehline tevdi ile kalbl-ilham- edeb hmayunlarnn ve bu sayede bil-cmle tebaa ve bendegan- mlukanelerinin asayi ve istirahatini temin eylemekdir. Emanet ehline tefviz buyurulubda huzur- kalb-i hmayun hasl olmadkca hsn-i idare-i umur- devletde Eflatun ve Aristolar aciz ve hayran ve netice-i mesaileri heybet ve hsran olur. nk dnyada hibir hakikat tul mddet mestur ve nihan kalamayacandan vkela ve mena-y devlet nezd-i metbu- azimde haiz-i itimad ve itibar olmad etrafa mnakis olunca tadad- kabil olmayan amal ve araz- muhalifenin cmlesinin sem-i hmayuna vsuluna bir yol alm olacandan byle yekdieriyle kabil-i telif ve tevfik olmayan la-yuadd vela yuhsa ilkaat ve ismaat iinde tabi-i ali-i hazret-i ehinahiye enva ztrab ve melal-i

232 233

YEE 95-22. YEE 58-14.

43

mstevli olur. Ve hsn-i tevcihat- seniyyeden nai erkan ve ekabir-i devlet dahilen ve haricen vaki ve haysiyetini bil-klliyen zayi itmi bulunur.234 Ayn lyihada Ali Fuad Bey, Hukuk- mnhasra-i hkmdariden bulunan intihab ve nasb- vkela vezaif-i aliye-i hkmdarinin en mhimi ve en ardr. nk zat- hkmdari vkela intihab ve nasbnda Cenab- Hakka ve halka karu bir taahhd-i manevi tahtnda bulunur. ifadesiyle vkelann seiminin padiah iin en nemli ve ar grevi olduunu belirterek, lkede yaayan btn halkn can, namus ve malna ve kaffe-i hukuk- meruasna mteallik mesail ve mesalihi vkelann ellerine teslim ettii, vkelann btn sorunlar karsnda alm olduu tedbirler ve zmlerden dolay padiahn bata Allah olmak zere halka kar da kefil olduunu ifade etmektedir. Byle ar bir taahhd-i maneviyenin hakkyla ifas iin vekaletlerin devlet ilerine vukuf ve tecrbesini ispat etmi, ayrca sadakat ve hamiyet sahibi olan ve ihtiyacat- asriye ve ahkam- zamaneye gre idare ederek sefine-i devleti tehlikeli ve korkun bir girdaba drmemee muktedir olan ve bu cihetle halkn gven ve itimadna layk kiilere tevdi edilmesini salk vermektedir.235 Padiaha evresine ehliyetli devlet adamlar toplamas konusunda tavsiyede bulunan dier bir kii de Dreysse Paadr. 15/S/1296-08 ubat 1879 tarihli lyihasnda devletin durumunu ve yaplmas gerekenleri anlatrken etrafnda ehliyetli devlet adamlar bulunmasn da tavsiye etmitir: Zat- evketsimat- mlukanelerinin etrafnda mstakim ve halis ve ehliyetli adamlar bulunmal ve anlara zat- mlukaneleri izhar- emniyet buyurub entrikaclar merhamet itmeyerek tebid itmelidir.236 Dreysse Paa ayn lyihasnda Hayreddin Paann sadrazam olmasn devlet ve padiah iin bir talih olduunu belirtmektedir: Cenab- Hakk zat- evket-simat- mlukanelerine bir sadr- azam virmidir ki tecrbeli ve mstakim ve metin bir zatdr. okdan ber byle bir bendeye nail olmamlardr. Kendsn medh sitayie hacet yokdur. nk zat- ahaneleri dahi takdir buyururlar.237 ura-y Devlet azas smail Hakk Beyin 16/N1293-05 Ekim 1876 tarihli lyihasnda devletin durumunu yedi madde halinde izah etmi ve sonuncu maddede de vkelann haiz olmas gereken artlar ile hal-i hazrda grev yapan vkela
234 235

YEE 11-20, s. 1. a.g.b., s. 2. 236 Y.PRK.MYD. 1-22, s. 2. 237 a.g.b., s. 4. Lyihann verildii tarihte Hayreddin Paa sadrazamlk makamndadr.

44

heyetindeki kiilerin ahsiyetleri hakknda ksa ve keskin hkmler vermitir. Bunun yannda vkela heyetinde yer almasn istedii kiiler de ne karmtr: de bulunan vkelann ahval ve istidadlar kemayenbagi nezd-i mekar- mfid-i ahanede malum oldukda ahval ve istidadlarna gre istihdam olunmalar maddeleridir. Vkelay- hazrann ahval ve istidadlarna atf- kelam olununca Mehmed Rd Paa hakikaten dr-bin ve dirayetkar ve ahval-inas bir zat olub geri vehmi galib deyu vaktiyle bir nam kazanm idiyse de ibu Srp ve Karada meselesinde ibraz eyledii ikdam ve gayret bu nam dahi halkn efkarndan mahv ve izale idb btn halk Rd Paadan elyevm sadaret in kimseyi gremez. Midhat Paa ashab- dirayetden ve imdiye kadar taralarda bulunduu yerlerde her bir validen ziyade imar- mlk ve sair vesait-i mlk-i irade ibraz- gayret ve maharet itmidir. Marn-ileyhde grnen kusur baz ilerde acelesidir ve Rd Paa ile Midhat Paann efkar evailde mbayin iken bir iki aydan ber mttefik olub geri mesailin baz vekaykna elan biraz ihtilaflar olduu mervidir. eyhlislam Hasan Hayrullah Efendi ehl-i rz bir zat ise de ilmi naks ve bir mikdar da sade-dildir. Mamafih marn-ileyhden daha layk mesned-i meihatpenah in kimse tasavvur olunamaz. Serasker Redif Paa muktedir ve dirayetkar ve tara ilerine vakf ve hlasa marn-ileyhe ve andan sonra elan kodrada bulunan Dervi Paadan maada mesned-i Seraskeriye mteallik umuru laykyla icra idecek imdilik kimse grnmyor. Serdar- Ekrem geri mstakim ve ashab- nfuzdan ise de bateti seraskerlik mesnedinin ihrazna mani olur. Kapudan- Derya Ahmed Paa geri cahil ve akl belki ortadan bile aa bir zat ise de sinn-i sagirinden ber umur- bahriyede bulunduundan bahriyeye taalluk iden ilerde kesb-i vukuf idb gayreti mehurdur. Adliye Nazr Halil erif Paann bir zamandan ber vcudunca bir tagayyur- r-nma olub ahvali izale olmaynca meslih-i cariyenin ryetine mani olur. Rza Paa geri vaktiyle iler grm hret kazanm bir zat ise de laykyla vsat- efkar olmadndan ve bu zamana da messis olan nizamat ve cari olan ahvale vukufu olamamas hasebiyle bulunduu mesnedden baka ie yarayamayaca zan olunur. Namk Paa marn-ileyh Rza Paann tarifine dahil olur. 45

Maliye Nazr Galib Paa ehli-i rz ve mstakim ve olduka mukaddem ise de akl orta bir zatdr. Defter-i Hakani Nazr Yusuf Paa zeki ve hesap-inas bir zatdr. Evkaf- Hmayun Nazr Kemal Paa birok ilerde bulunmu ve istikameti derkar ise de aklnn adem-i vsati gayr-i mnkerdir. Hariciye Nazr Safvet Paa ashab- dirayetden ve politika-inas ve halkn ahvalini bilr bir zat olub lakin Hariciye Nazrna ilzam olan ikdam ve cesaretden mahrumdur. Nafia Nazr Server Paann yalnz tecaribi Safvet Paadan daha az olub andan baka Safvet Paann tarifine dahil olur. Cevdet Paa ilm-i fkh ve tarih-inas ve gayet mukaddem ise de ilmine gre akl- zatiyesi olmadndan umur- cesimeye teebbs ider ise netayic-i hayriye memul olunamaz. Hazine-i Hassa Nazr Hamdi Paa mstakim ve akl ve umur-inas bir zatdr. Kani Paa gayet mukaddem ise de acelesi ve sinnin adem-i msaadesi ice baz hatalara ilka itmekdedir. Zabtiye Nazr mer Fevzi Paann vsat- akl olmayub kendsnden hsni umur memul olamaz.238 Hayreddin Paada ehliyet erbabnn kullanlmas hakknda padiaha 13/R/1296-06 Nisan 1879 tarihli bir lyiha sunmutur. Hayreddin Paa bu lyihasnda kadim ve medeni milletlerin alim ve hkemasnn zerinde ittifak ettikleri, her memleketin eitim ve medeniyet seviyesinin zamann gerektirdii ihtiyalara cevap verebilmesi, mebni-i adl ve hakkaniyetin tesisi derecesiyle mtenasib ve mtevzinolduunu belirtmektedir. Adaletin tesisi ise memleket ve ahalinin ihtiyalarna gre kanunlarn yaplmas ile beraber iin ehline verilmesi, byk ve kk devlete hizmette yekdierine nispeten tecrbe ve iffet ile temeyyz etmi erbab- iktidarn istihdam edilmeleri ile olacan ifade etmitir. Ayrca devlet memurlarna mkafat ve mcazat sisteminin uygulanmasnn da nazar- dikkate alnmasnn izahtan vareste olduunu belirtmitir. 239 Hayreddin Paann yine 12/Ca/1297-22 Nisan 1880 tarihli bir baka lyihasnda da ayn konu zerinde durarak devlet memurlarnn ehliyetli ve dirayetli
238 239

YEE: 10-36. ayn lyiha Y.PRK.AZJ. 1-31de de kaytldr. YEE.: 80-26.

46

olmas, kanun ve nizamlara uyulmas, vazife yapt blgenin adet ve geleneklerini bilmesi ve halkla iyi ilikiler de bulunmas gerektiini belirtmitir.240 25//1297-02 Austos 1880 tarihli baka bir lyihasnda da Hayreddin Paa devlet hizmetinde alan insanlar drt grupta mtalaa etmektedir : Birincisi afif ve cahil olandr, ikincisi her ne suretle olabilirse olsun velev ki devletin her trl harabiyyetini mstelzim bulunsun intifa ve irtikab seven ve cehl ile muttasf grlenlerdir, ncs intifa ve irtikaba mail arif ve akil add edilenlerdir, drdncs merd-i kamil olan yani hem afif ve arif ve akil hem de her ne suretle olur ise olsun hukuk- zatiye-i cenab- mlukane ile saltanat ve memalik-i ahanelerinin hukukunu bi-hakkn muhamat ve muhafaza sfatn ez dil can haiz bulunanlardr.241 Hayreddin Paa bu drt grup memur ierisinden drdnc grup memurlarn devlet hizmetinde faydal olacaklarn belirterek bunlar da tekrar snfa ayrmaktadr: Birincisi mesail-i mhimme ve mkilat- daime bahsinde idare-i fikr ve isabet-i rey ile beraber u ara-y saibe ve tedabir-i hasenesi kuvveden fiile dahi karmak ve bu cihetle devlet ve millete semere-i menafi iktitaf etdirmek haslet-i mmtazesiyle muttasf olur, ikincisi resanet-i rey ve teati-i efkarda isabeti msellem ise de kuvveden fiile ihraca ve ahkamn tenfize her naslsa mtehalli olamad baz evsaf- hasenenin fkdanndan dolay muktedir olamyanlardr, ncs mnferiden rey ve tasavvurca halli mesail ve tedkik-i meagil bahsinde aciz olduu nmayan ise de dierinin ara ve tedabir-i saibesini matlub vecihle mevki-i icraya getrmee iktidar taayyn edilenlerdir.242 Bu snflandrma ile Hayreddin Paa, dncelerini kuvveden fiile karan memurlar ile bu yetenei daha az olan memurlar ile fikri bakmdan dier iki gruba gre daha az yetenekli olduklar halde icraata geirmede iktidar sahibi olanlar olarak belirtmi ve devlet hizmetinde bu drdnc grubu oluturan memurlarn istihdam edilmesi ve faydalanlmasndan devletin byk menfaatinin olacan ifade etmitir. II. Abdlhamid saltanatnn ilk yllarnda kendisine sunulan lyihalarn bir ksm da Kanun- Esasi ve Merutiyet sistemi hakkndadr. Hayreddin Paa, Ahmed Midhat Efendi, Ubeydullah Efendi gibi Kanun- Esasi ve Merutiyet hakknda lehte ve aleyhte lyihalar sunulmutur. Hayreddin Paann sunmu olduu 12/Ca/1297-22

240 241

YEE.: 80-29. YEE. 80-32. 242 YEE. 80-32.

47

Nisan 1880 tarihli lyihasnda243 devletin skntlarndan kurtarlmas ve gelecek olan tehlikenin bertaraf edilebilmesi iin devletin bir esas zerine kurulmas ve bunun merkezine de Kanun- Esasi hkmlerinin uygulanmasnn artna balamaktadr. Kanun- Esasinin yrrle konulmas ve meclisin toplanmas yaplacak btn slahatlarn temeli olacaktr. Hayreddin Paa bu grlerini dier lyihalarnda da srarla belirtmitir.244 Kanun- Esasi devletin mihver-i icraat- selamet-gayat olduunu kimse inkar edemeyecei cihetle frundan olan Meclis-i Mebusann celb ve cemi iktiza eder fakat bu maksad- mukaddesin tezebzb ve teetttden masun olmas in 245 Kanun- Esasi ve Meclis-i Mebusan hakknda Ahmed Midhat Efendi de 10/C/1297-20 Mays 1880 tarihli mufassal bir lyiha sunmutur.246 Ahmed Midhat Efendi Avrupa gazetelerinde kan ve stanbuldan gnderilen mektuplarda II. Abdlhamidin anayasay ve meclisi yeniden aacan ancak evresindeki baz kiiler ile vkeladan bir ksmnn bunu engellemek iin trl entrikalar evirdiklerine dair yazlar ktn belirterek dedikodulara konu olan bahisleri drt balk altnda anlatmtr. Bu bahisler, eriata gre hilafet meselesi, hkmranlk haklar meselesi, Kanun- Esasinin vaznda tehlike veya menfaat ve Kanun- Esasinin mahvnda ki menfaat veya tehlike maddeleridir. Ahmed Midhat Efendi Kanun- Esasi ve meclisin almasnda herhangi bir sakncann olmadn belirtmitir. Baka bir lyihada Ubeydullah Efendi tarafndan yazlmtr.247 Lyihada Kanun-i Esasinin zararlar detayl bir ekilde anlatlmtr. Mektep talebelerinin yurt dna kap yaptklar yaynlarla fesada sebebiyet verdiklerini Usul-i Merutiyet ve Meclis-i Mebusan gibi yaygaralara baladklarn anlatarak, eriatn, akln ve tecrbenin nemli olduu vurgulanm, parlamento usulnn eriata, akla ve tecrbeye uygun olmadn ifade eder: mcerred Avrupaly taklid iin yaplm ve yaplacak eylere bir hayr tasavvur itmek efkar- kahharanemce abestir. te abd-i ahkar, evvela eriat- Ahmediyye, saniyen tarik-i akl, salisen tecrbe-yi reh-nma-y tedkik ittihaz iderek acizane ve min-gayr-i haddin arz ve beyan- efkara cesaret iderek derim ki,
YEE. 80-29. YEE. 80-30; 80-33. 245 YEE. 80-30. 246 YEE. 71-31: Ahmed Midhat Efendinin, Kanun- Esasiye ve Mebusan Meclisine dair lyihas. 247 YEE. 71-32; layihann deerlendirmesi iin bkz. Ycel zkaya, Birinci Kanun-i Esasi ve Merutiyet Hakknda Ortaya Konulan Grler ve Parlamento Usul Hakknda Bir Layiha, A..DTCF Dergisi, C. XXXI, S. 1-2, Cumhuriyetin 60. Yldnm Armaan, Ankara 1987, s. 397415.
244 243

48

parlamento usul ere de muvafk deildir. Akla da muvafk deildir. Tecrbeye de muvafk deildir. u halde Meclis-i Mebusan almak iktiza itse memalik-i ahanelerinde slamdan gayri olan anasr da meclis-i mezkurda aza olabileceine gre saltanat- seniyyeleri slamiye halinden kub erbab- muhtelife ashabndan mrekkeb bir halkn dinsiz hkmeti olur ki (Jn Trk) dinilen erazilin istedikleri de budur.248 Meclisin hkmeti murakebe etmesinin szn ayaa dmesi olacan u cmlelerle ifade etmitir : Umur ve icraat- devleti mrakebe itmek vazifesiyle mkellef ve azas tarafndan mntehib meclis yapmak dimek hkm yksekden alaa indirmek, yani avam havass zerine karmak veya tabir-i aharn sz ayaa drmek, daha dorusu bir iin altn stne getirmek dimektir. srf slamdan mrekkeb bir Meclis-i Mebusan tekili mmkn ise bile parlamento usulnn yine caiz olamayaca sabit olur. nk her memleketde avam- ahali hayr ve erri fark idemeyen takmdan olduu ve memalik-i ahanelerinde idrak ve malumat yznden sunuf- mmtazeyi ve havass ve ealiyi memurin takm tekil itdii cihetle bunlardan gayri olan ahalinin meratibe idecei hkmetin mesleki olamaz.249 Ubeydullah Efendi yukarda verdiimiz misallerden de anlalaca gibi parlamento usulnn devlet iin bir felaket olacan bu sebeple hal-i hazr durumun en iyisi olduunu belirtir.250 Kanun-i Esasi ve Merutiyetten bahseden bir baka lyiha da 27/C/1314-03 Aralk 1896 tarihli Fatih mezzinlerinden Cemiyyet-i lmiyye-i slamiyye Vekili eyh Alizde E-eyh Muhyiddinin lyihasdr.251 Lyihasn Msrdan sultana gnderen eyh Muhyiddin olduka sert bir slup kullanmtr. Lyihasn ayet, hadis ve slam tarihinden eitli kssalarla ssleyerek kurtuluun Kanun-i Esasi ve meclisin yeniden almas ile olacan belirtmitir. Padiaha, ulemadan biri huzurunuza kp Kanun-i Esasi ve meclisin yeniden almasn sylese bu kiiye ne yaparsnz, ldrmeseniz bile srgn edersiniz deil
YEE 71-32, s. 1-2. a.g.b.,. s. 4-5. 250 a.g.b., s. 9. 251 YEE. 71-89. Layihann bir sureti Msrda kan Kanun-i Esas Mecmuasnn 12 Ramazan 1314 ve 23 Receb 1314 tarihli sene 1 ve numara 1 ve 2de yaynlanmtr. Lyihann transkripsiyonu iin bkz. Mustafa Mercan, Jn Trklerin Msrdaki Faaliyetleri Ve Kanun-i Esasi (1896-1899), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trk Tarihi Anabilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 2003, s. 159-173. Hayri Mutlua, Abdlhamite Unutamyaca Dersi Veren Bir Yiit Hoca, BTTD, S. 1, stanbul 1967, s. 8-19.
249 248

49

mi diye sorduktan sonra bu tutumunu terk etmesini, nk bu yolun hem padiah hem de milleti ne gibi tehlikelere sevk eylediinin grlmekte olduunu syler. II. Abdlhamide lmnn yaklatn, dnyann ahiretin tarlas olduu hatrlatlarak, buradaki hareketlerinin ahirette sorulacan ihtar etmektedir. nsanlarn adlarn lmszletirmek iin her trl fedakarla katlandklarn, Avrupal bilim adamlarnn insanlara hizmet fikriyle kutuplarda buz tabakalar iinde lerek adlarn dnya tarihinin sayfalarna yazdrrken, padiahn slam aleminin mahv yolunu seerek tarihlerde kt adla anlmak m istiyorsunuz diye sormaktadr. Millete hizmet etmenin tam zamandr. Yirmi sene mstebidane mr srdnz, o yolda kendinizce bir zevk buldunuz ise yeterlidir. mrnzn sonunda millete hrriyet ve saadet vererek devletin bekasna yegane hadim olabilen ura-y mmeti anz dedikten sonra, o zaman sizi tenkit ile uraan ahrar- mmet ayak- turabnz olacak ve onlarn hakikaten kendisine dost bulacan belirtmektedir.252 eyh Muhyiddin lyihasnda Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Meclis-i Mebusann almasn talep ettike padiahn Avrupaya kar Meclis-i Mebusann almasna hocalar ve softalar raz deildirler, bizde ahali nazarnda ulema frkasnn sz geer. Bu sebeple meclisi amamakta mazurum eklinde cevaplar verdiini belirterek bunun tamamen hilaf- hakikat ve ahkam- diniyeye tecavz olduunu ifade etmitir. Usul-i merutaya slam ulemasnn hibir vakit itiraz etmediklerini hatta Kanun- Esasinin ilannda n ayak olann yine ulema snf olduunu belirterek bunu padiahn da gayet iyi bildiini syler. Yunan ve Bulgar devletlerinde dahi meclisleri ald halde alt yz senelik koca Devlet-i Osmaniye ve Hilafet-i slamiyenin meruti sistemi kabul etmemesi sebebiyle dvel-i muazzamaca devlet-i messes nazaryla baklmadn belirtir. Rusyadan baka btn devletlerin bu sistemi kabul etmeye mecbur olduklarn nk tebaalarnn uyandn, Osmanl halknn Rusya ahalisinden nce uyanm ve hrriyete kesb-i istihkak ettiini belirtir. Sultan Abdlazizin haline sebebin meclisin tekiline muhalefeti deil midir? diye soran Muhyiddin Efendi, o zaman ki eyhlislamn fetvas zerine stanbulun her tarafna yaylan ulema ve softalarn gayretleri ile sonuca ulaldn syler. Meclis-i Mebusann asl kurucularnn hocalar olduunu tekrarlar. II. Abdlhamidin rade-i seniyyesi ile yazlm olan ss-l-nklabda dahi kendisinin anlatt hususlarn tasdik edildiini belirterek, imdiki halde slam ulemasnn Hristiyan

252

a.g.b., s. 3..

50

devletlerine kar Merutiyet sistemini kabul etmemek gibi insaf ve hakkaniyete smayan bir ekilde sulamann hamiyet-i diniyeye sar m? diye sormaktadr. Muhyiddin Efendi taralardaki hkmetin usul-i idaresini anlamak gibi bir fikr-i istikbale mebni hilaf- meslek olduu halde yedi sene sresince sancak mstantklklarnda katlandn, byk kk her snf memurun usul-i mezalimini tetkik ile vakit geirdiini, hali hazrdaki idare sisteminin devletin bekasn tehlikede braktn, sadrazamlarn, valilerin bile beka-y devlet de emniyet yoktur diyerek para kazanalm dediklerini anlatmaktadr. Bu sistemi Kanun- Esasinin kefil olduu usul-i adalete dntrmesini istemekte, bu konuda yardmc olacaklarn, din ve milleti canlandran, ihya eden bir padiah olarak greceklerini ifade etmektedir.253 eyh Muhyiddin, Meclis-i Mebusan yerine ura-y Devletin ikame edildiini ve ok hzl bir ekilde kanunlar karldn, ancak bunun hayrl bir sonu vermediini, ayrca meclisi amamak iin Hristiyan mebuslarn olacann bahane edildiini belirtmektedir. Avrupa devletlerinin Sultan Abdlmecid devrinden beri Meclis-i Mebusann almas talep ve srarlarna kar onlar aldatarak alan ura-y Devlete bir alay alak ve baya kiileri topladn belirten Muhyiddin Efendi, hallac gibi harl harl pamuk atarcasna kanun maddeleri sayorlar demektedir. Acaba oraya topladnz kiilerin iktidar var mdr yok mudur diye bir kere ulemadan milletden soruyor musunuz dedikten sonra bu kiilerin slam hukuku, Avrupa medeniyetinin fnuna vakf adamlar mdr tedkik ediyor musunuz, yoksa bunu herkese ura-y mmet gibi kabul ettirerek alemi ikna fikrinde misiniz, diye sorup ne gezer diye kendisi olumsuz cevab vermektedir. ura-y Devletin bir takm cahil, hain derbederlerden yeri olmadn, sefahat ve denaetden baka bir ey dnmeyen uyumu beyinleriyle, mabeyn avatnn, mabeyn hafiyelerinin iaretine vakit ve mizalarna uyarak kanunname eklinde hezeyan mecmualar yaynladklarn anlatr. Padiaha yaptklar kanunlar i bilen kiilere okutturmasn, bu adamlarn kanun yapma iktidarna haiz midirler diye sormasn, syleyeceklerini dinlemesini tavsiye eder. ura-y Devlet azas iinde her cins ve mezhebden bir takm felah bulmaz yadigarlarn mevcut olduunu, taralarda vilayet, sancak ve mutasarrflklarn idare meclislerinde hukuk, ceza ve ticaret mahkemelerinde, msavat kaidesi zerine bir slam bir de Hristiyan

253

a.g.b., s. 5-6.

51

azas mevcut olduunu belirtir. Bu kiilerin mecelleden, kanunlardan bilir bilmez atr atr hkm verdiklerini ve esrar- hkmete vakf olduklarn iddia eder. Gayri mslimlerin nazr, vali ve mutasarrf muavini olduklarn belirtip, bunlarn eriate muhalif olmayp da Meclis-i Mebusanda slam hkmetine emniyet-i reayay celb in bulundurulabilecek birka Hristiyan azasnn m eraite aykr olduu, Meclis-i Mebusann eriate uymayan cihetleri olduunun bir cahil-i eriat imzasyla Tercman- Hakikat gazetesinde ezhan- umumiye tedhi itmek isteniliyor diye sormaktadr.254 II. Abdlhamidin saltanatn ilk yllarnda yukarda rneklerini verdiimiz lyihalarda belirtildii gibi ehliyetli devlet adamlar ve Kanun-i Esasi ve Meclis-i Mebusan konularnda eitli fikirler ortaya konulmutur. Devletin iinde bulunduu sknt ve buhrann kaynaklar hakknda lyiha yazarlar genel olarak ortak noktalara iaret etmilerdir. Bu dnemde lyiha sunan bata Hayreddin Paa olmak zere Said Paa, Kamil Paa, akir Paa, Fuad Paa, A. Cevdet Paa, Nusret Paa gibi sadrazamlk ve nazrlk yapm kiiler Osmanl Devletinin hal-i hazr durumunun panoramasn ortaya koyarak, zm yollar getirmilerdir. Bunlar ise devletin dahili idaresinin slah yani mlki slah; memurlarn atama, terfi, emeklilik, mkafat ve mcazat ileri; adliyenin slah, maliyenin slah, askeriyenin slah konulardr. Bu blmde bu konularn nasl ortaya konduu ve hangi zmlerin sunulduunu belirtmeye alacaz. II. Abdlhamid tahta ktktan sonra ve saltanatnn sonlarna kadar devlet meseleleri ile yakndan ilgilenmitir. Tanzimattan sonra lkenin idaresinin saraydan Bab- liye gemesi ve brokratlarn lke ynetiminde etkin duruma gemeleri, II. Abdlhamidin clusundan sonra tedrici olarak azalm ve 1880li yllarn banda ise g ve iktidar tamamen Yldza gemitir. Bu dnemden itibaren sadrazam ve nazrlarn rol sadece grntden ibaret kalm ve her konuda btn bilgi ve belgeler sarayda toplanp idare edilmitir. Bu sebeple sultan her konuda gr almak ve bunlar ierisinden devletin menfaatine en uygun olann semek iin abalamtr. Kendisine sunulan lyihalar ve kendisinin istemi olduu lyihalar bunu gstermektedir.

254

a.g.b., s. 9.

52

4.1. ISLAHAT LYHALARI

4.1.1. Hayreddin Paann Islahat Lyihalar

Hayreddin Paa, padiahn daveti ile 1878 ylnda Tunustan stanbula gelmi ve birka ay sonra da sadrazamla getirilmitir.255 II. Abdlhamidin fikir ve grlerinden yararlanmak istedii, siyasi ve idari konularda szl ve yazl olarak mtalaalarn sorduu Hayreddin Paada bu dncelerini lyihalar hazrlayarak padiaha sunmutur.256 Hayreddin Paa devletin dahili ve harici durumunun slahna dair verdii lyihalarnda dncelerini her defasnda biraz daha geniletmi ve bir program eklinde geni bir yenilik program ortaya koymutur.257 Hayreddin Paa devletin slah ile ilgili olarak II. Abdlhamide 13/R/1296-06 Nisan 1879258, 21/C/1296-12 Haziran 1879259, 11/B/1296-01 Temmuz 1879260, 12/Ca/1297-22 Nisan 1880261, 22/Ca/1297-02 Mays 1880262 ve 22//1297-02 Austos 1880263 tarihli slahat lyihalarnda gr ve dncelerini sistematik bir ekilde ortaya koymutur. II. Abdlhamide takdim ettii lyihalarda Osmanl Devletinin dahili sorunlarndan ve dardan gelen basklardan kurtarlmas, memleketin saadet ve imar, tebaann emniyet, servet ve refahnn hangi vastalarla mmkn olaca anlatlmtr. Hayreddin Paa 13/R/1296-06 Nisan 1879 tarihli lyihasnda bir lkenin kalknmas adalet ve hakkaniyetin tesisi ve memleketin ihtiyacna gre kanun ve nizamlarn yaplmas ile mmkn olacan belirtmektedir.264 Devletin memur saysnn ihtiyatan birka kat daha fazla olduu ve memurlarn grevde kalmak veya greve gelebilmek iin her trl fenala teebbs ettikleri bunun da Devlet-i Aliyye iin tehlike arz ettiini belirtmitir. Devlet hazinesinin sknt ve yokluk ierisinde olmasndan dolay emekli olan memurlara

Atilla etin, Tunuslu Hayreddin Paa, Ankara 1999, s. 267-281. Hayreddin Paann slahat lyihalarnn transkripsiyon ve deerlendirmesi iin bkz. Atilla etin, a.g.e., s. 369-416. YEE. 80-26; YEE. 80-27; YEE. 80-28; YEE. 80-30; YEE. 80-31; YEE. 80-32; YEE. 80-33. 257 Atilla etin, a.g.e., s. 369. 258 YEE. 80-26. 259 YEE. 80-27. 260 YEE. 80-28. 261 YEE. 80-29. 262 YEE. 80-30. 263 YEE. 80-32. 264 YEE. 80-26, s. 1.
256

255

53

maa tahsisine imkan bulunamadn, ayrca ksm- mansbda bulunanlarn yerlerine gemek in rz eb kapu kapu gezb dolaarak hibir ehl-i gayret ve hamiyetin tecviz idemeyecei vesail ve vesiti muzrra ve fasideye tevessl ve tavassut ve nice iftiraat ve tesvilta teebbs ve hatta bu yolda icabndan dahi istine eylemek emr-i makduhunu irtikab itdikleri gibi mansb ve memuriyetde bulunanlar dahi mazuliyenin u harekatn hiss iderek ve emsali delaletiyle nail-i meram olabilecei endiesine derek vazife-i memuriyetini hsn-i ifaya hasr eylemesi vecaib-i hamiyetden bulunan fikrini kendsnn muhafaza ve memuriyetinin devam ve bekasna sarf ile mazuliyenin slik olduklar tarik-i na-mstakime ve belki andan daha muzr yollara gitmek ve bununla beraber ilerinden bazlar devam- memuriyetinden emin olamad cihetle emval-i hazine ve tebaay irtikaba medd-i eydi cret itmek gibi akl- selim ve fikr-i mstakimin raz olamayaca bir hal-i vahiml-akibede bulunmakda olduklar ve bir gruhu dahi arzusuna nail ve memuriyet-i sabkasn istihsalle netice-i amaline mtevasl olmak in gayret ve hamiyet-i vataniye ehline teebbh iderek ve kendlerini halka erbab- hakkaniyetden gstererek memuriyetlerde bulunanlara itirazatla imrar- eyyam ve bu cihetle iktisab maksad ve devam idegeldikleri anlalmdr.265 Memurlarn bozulmasndaki en nemli etkenin i blm olmamas ve birbirlerinin ilerine mdahale olduunu belirterek i blm kaidesinin uygulanmas gerektiini belirtmitir.266 Hayreddin Paa yaplmas gerekenin, elde mevcut bulunan memurlarn tedariki zmnnda mstahsen-i tarik amak in olan varid-i hatr- sadakat-i meser olan tedabirin en ehemm ve akdemi tanzim-i kavanin ile ilct- hazraya gre idare-i umura iktiza iden memuriyetlerin suret-i mazbuta ve muntazamede hasr ve tahdid olunarak ehl u erbabna tevdi meseleleri olub bilgi ve yeteneklerine gre yerletirilmesi, vilayetlerin snrlarnn valinin ylda birka kere tefti edecek surette yeniden izilmesini tavsiye etmektedir. Asayiin salanmas iin jandarma tekilatnn tanzim edilmesi ve biran evvel uygulamaya konulmasn istemektedir. Vilayetlerde bulunacak memurlarn tayin ekilleri ve istihdamlar, mahkemelerin slah, memurlarn teftii, hazine gelirlerinin zamannda ve tam olarak toplanmas, devlet btesinin tanzimi, kara ve deniz kuvvetlerinin memleketin hukukunu korumak iin yeniden yaplandrlarak saysnn azaltlmas iin kanunlar hazrlanmas, temdid
265 266

a.g.b., s. 1. a.g.b., s. 2.

54

ve tayin olunacak memuriyetlere memurin-i mevcudeden ahlak ve iktidarca yekdierine nisbeten rchan olanlarn intihab ve tayini, keyfi ekilde memuriyetten azil etmemek, kanunun hilafna olarak memur saysn artrmamak, maalarn dzenli verilmesi, emeklilik maalarnn verilmesi, memur sicil defteri tutulmas, mkafat ve mcazat sisteminin uygulanmasn tavsiye ettikten sonra, umur- siyasiyeden biride devair-i merkeziyenin ve ana merbut olub vilayetlerde bulunan idarelerin ahval ve efal ve muamelatnn hakikatna muttali olmak ve ana gre Bab- lice idare-i kaffe-i umurda malumat- sahiha mfideye tebeyyn vaz- esas- icraat ve teebbsat olunmak kaziyesinden ibaret bulunduundan her sene-i maliye hitamnda devair ve mevaki ve mahal-i mezkurada tarik ve meabir ve kpr tanzim ve inas ve cemiyet ve irket-i ticariye ve ziraiye ve fenniye ve edebiyye tekili ve maarifce mekatib-i rdiye ve ibtidaiye feth ve kad gibi umuma fevaidi emel olan esbab ve levazm- terakki ve mamuriyetde ve slahat- mlkiye ve umur- siyasiyeden ne drl eyler meydana getrlmdr. Ve bade-t-tecarib vesile-i husul- mnafi olan mevadndan ibaretdir. Ve kang maddelerde taayyn itmidir ve mucib-i zarar ve emr-i mamuriyet ve temeddnce bais-i tehir olan ahval nedir buralarn ve daha buna aid ve mteferri bir hayli malumat amil ve mbeyyen birer lyihann tanzim ve Bab- liye takdiminin usul ittihaz idilmesi hususlardr. gibi birok slahat tedbirleri sralamtr.267 Hayreddin Paann 21/C/1296-12 Haziran 1879 tarihli lyihasnda kendisinin sadarete tayin edilmesini ve sadaretin devlet iin nemini anlattktan sonra karlat skntlar rneklerle anlatm ve bu verdii rneklerin hem devletin yaps hem de sadaretin ilevini etkisizletirdiini belirterek yaplan hatalarn dzeltilmesi gerektiini belirtmitir. Bizzat karlat olaylar maddeler halinde sralayarak devlet gelenei eski ve oturmu olan Devlet-i Aliyyenin bu hatalar yapmamas gerektiini ifade etmitir. Hayreddin Paann bahsettii yanllar ise unlardr: Vkelann yaplan ileri sadrazama bildirmemesi. Namk Paa hazretleri Rusya mparatoruyle mlakat zmnnda zimet idb avdet eyledii halde birka gn sonra mabeyn-i hmayunda tesadfen mlakat olundukdan baka mlakat- akeriye rabet itmemidir. Halbuki Rusyann Devlet-i Aliyye ile olan politikasndan iktisab eyledii malumat ifade eylemek muktezyat- umurdandr.268
267 268

a.g.b., s.2. YEE. 80-27, s.3.

55

Kurulan komisyonlarda sadarete bilgi verilmesi gerekirken buna uyulmamas. tesri-i mesalihine ve tedkik-i umuruna nezaret olunmak zere Bab- lide bir komisyon tekili lzumunu atebe-i ulya-y veliyy-i nimetlerine arz ve istizn etmi olduum zerine komisyon- mezkurun bab- seraskeride tekili lzumuna dair emr ferman- hmayun- cenab- mlk-darileri eref-snuh buyurulmudur. Evvelce Beyker Paaya bu babda bir kta takrir tertib eylemesini tenbih etmi ve kendsiyle bid-defaat mzakereye girimi olduuma binaen suret-i tekilat sylemi idi sonra bir daha gremedim hakikat ve icraat- meseleye dair malumat vermemesinin sebebini ahiren istisfar eylediimde bu ie mteallik makam- sadarete malumat virilmemesi bab- seraskeriden kendye tenbih olunduu ifade ve jandarma tekiline mteferri bu komisyonda bulunan refikleri ile beraber tanzim itdii lyihalar bab- seraskeriye virmi ise de birka aydan ber kabul olunub olunmadna dair henz cevab alamam olduunu hikaye eyledi bu mesele mesail-i mhimmeden olduu halde bu babda gnderilen tezakir-i akeranemin cevablarndan maada ne ifahen ve ne de tahriren bab- seraskeriden bir-guna tebligat ifa edilmemi olmasn garibeden grdm ve bu misillu srf bab- seraskeriye mteallik olmayub makam- sadaretden mesul olan umur- zabta-i dahiliyeden bulunan mevadd hakknda sadr- azamn muttali olmas lzumuna dair olan kaidenin hilafna bab- seraskerice tenbih virilmee bir mana viremedim.269 Nazrla atamada sadrazamn fikrinin alnmamas ve bundan dolay da nazrlarn sadrazama kar kendilerini mesul grmemeleridir. Zabtiye Nazrnn yalnz nezarete tayin buyurulduu gn grlmesi ve ne makam- sadarete ve ne de Dahiliye Nezaret-i celilesine ehemm-i vezaifinden olan vukuat jurnalini takdim etmemesi dakikasdr halbuki nazr- marn-ileyh siyaset-i cariyye hkmnce makam- sadaretden her vakt tenbihat ve talimat alarak Darlhilafe ahalisinin rahat ve huzurunu muhafaza itmek ve istirahat- fikri ve emniyet-i umumiyeyi calib olan umurda iltizam-i teyakkuz ve tabassur eylemek hususlarndan ibaret olan bir hidmet-i mutena-behaya memurdur.270 Hayreddin Paa mabeyn-i hmayundaki memurlarn kendisine kar olduklarn bunun da iltimas ve adam kayrmacla izin vermemesinden kaynaklandn belirtmektedir.

269 270

a.g.b., s.3-4. a.g.b., s. 4-5.

56

rivayet-i vakaya ve hiss teferrs itdiim ahvale nazaran mabeyn-i hmayun- cenab- mlukanelerinde bulunan byk memurlarn ounun akerlerine zdd olmasdr bunun azam- esbb marn-ileyhimin iltimasat- vakalarnn tervicine havale-i sem-i itibar itmemekliim ve memuriyetlerine mugayir umura mdaheleden kendlerini men itmemekliim kaziyyesidir zddiyet-i meruha marn-ileyhimin aker-i keminelerinden tenfir-i kalb-i madelet celb-i ehinahilerine sebeb olmak zere abd-i sadakat-siretlerinden sudur itmemi olan akval ve efali tervic itmelerine bdi olabilr bunun ise hidmet-i sadaretde nech- akeranemi tatil iden mefasidden olduu bedihidir beyana hacet olmad vechle baz umur ve ahvalde menfaat- devlet baz devletin politikasna muvafk olamyacak bir hareket-i siyasiye ihtiyarn istilzm idb bu emr-i hatirin hayyiz- fiile getrlmesinden mukaddem ketm idilmesi elzem-i levazmdandr bu halde hakayk- meham- maruzaya muttali olan kurena-y cenab- mlukanelerinden zdd- akeranem bulunanlarn ya hidmetde adem-i nech- acizanemi veyahud sebeb-i ahar kasd iderek bu esrar devletce faidesi mevki-i husule gelmeksizin ifa ve izaa idebilmeleri ihtimalden baid deildir bunun devlete menfaat-i matlubeyi gaib ideceinden maada enva- mahazir ve muhatarat intac eyleyecei bedihidir.271 Sefirlerin Bab- aliyi yok sayarak dorudan doruya sarayla irtibata gemesi. sufera-y dvelin Bab- alinin malumat olmakszn mabeyn-i hmayuna gitmeleridir adet-i kadime ise sfera-y marn-ileyhimin huzur- hmayuna vsul olmalar makam- sadaretden istizan olundukdan sonra vaki olmak ve makarr hariciye nezareti dairesinde bulunan divan- hmayun tercman ol anda hazr bulunmak merkezinde dair olub buna sebeb sefirin ifadesini murad eyledii mesele-i mhimmede zat- kudsiyyet-ayat- mlukaneden sadr olan irade-i seniyyeye muhalif Bab- alice bir hareket vukua getrlmesinden ihtirazen huzur- hmayunda sefir-i mmaileyhle cereyan iden mfavazata sadr- azamn muttali olmas lzumu meselesidir.272 Taradaki vali ve memurlarn Bab- aliyi atlayarak dorudan doruya saraydaki byk memurlarla irtibata geip ilerini bu ekilde halletmeleri.273 Bab- ali ile saray arasndaki yazmalarn gecikmesi ve gereksiz yere bekletilmesi.

271 272

a.g.b., s. 5. a.g.b., s. 6. 273 a.g.b., s. 6.

57

canib-i sadaretden mabeyn-i hmayuna takdim klnan maruzatn bazlar ehemmiyetini tedkik zmnnda mabeyn-i hmayunda teehhr idb birka gn sonra irade-i seniyyesi eref-sudur itmekde ve arz tezkeresinde mevzu tarih ile mverrahan kmakda olduunun grlmesidir halbuki irade-i seniyye kaffe-i umurda rehber-i icraat id ve kavanin ve nizamatn icras ann mantk- mnifine tabi olduu derkardr bu halde maruzat takdim olunarak bir mddet teehhr eyledikden sonra ann hkm ve icrasna dair irade-i seniyye eref-snuh ider ise tefavt-i mddetden nai maslahatn cevaz viremeyecei mazarrat- adide hudus ideceine binaen mabeyn-i hmayun bakitabet-i celilesine tahriren ihtar eylemidim adet byle caridir deyu ifahen cevab aldm adet-i meriyyenin tehir-i tarih-i irade-i seniyyede olan mazarratdan tevelld idecek mesuliyete tekabl idemeyecei fikrindeyim.274 Sadrazama kar gvensizlik ve peine hafiyelerin taklmas. baz vkelay taam veyahud ahar bir maslahat in davet eyledike bir takm hafiyelerin etraf- sahilhane-i akeriyi tecesss itmeleridir buna delil Rumeli-i arki kavanini tahrir iden komiserleri sahilhane-i kemteride ber-mutad davet itdiim in ba mabeyinci mahdumiyle uaklarndan bazlarn gnderb misafirleri getren kaykc ve arabaclardan sadr- azamn yalsna kimi getrm olduklarn sual ve meduvvlarn avdetine kadar yalnn etrafn nazar- tecessse almaa ibtidar itdirmi olmas kazyyesidir bu misill tecesssn vukunu bildiklerine mebni memurin-i devletin akerlerinden tebdlerine sebeb olduunada bhe idilemez bu halde ise ancak zat- kuddisiyet-sft- hazret-i mlukanelerinin hususen ve Devlet-i Aliyyenin umumen en ziyade eminl-menas olan sadr- azama layk grlmemek gerekdir.275 Hayreddin Paa yukardaki misalleri verdikten sonra devletin kadim geleneinden biri olan ve makamca byk bir igal eden, devlet hizmetinde sadrazama yardmc olmas hasebiyle Mabeyn-i Hmayun Bakatibinin Sadrazama danlarak seilmesi ve sadrazama muhalif bir kiinin bu greve atanmamas gerektiini belirtmektedir. Hayreddin Paa, isteinin yerine getirilmesi halinde son savatan sonra ortaya kan sorunlarn halledilmesinin ve memleket idaresinin slahnn kanun- kadim ve Kanun-i Esasi ahkamna gre idare edilmesi ile mmkn olacan ifade etmektedir.276

274 275

a.g.b., s. 6-7. a.g.b., s. 7. 276 a.g.b., s. 7-8

58

Hayreddin Paann 11/B/1296-01 Temmuz 1879 tarihli lyihas padiahn hukukunun muhafazas ve devletin slahnn zamann ihtiyalarna gre yaplmas ile ilgilidir.277 Bu lyihada 21/C/1296-12 Haziran 1879 tarihli layiha ile ayn fikirleri savunmaktadr. Bunlar sralayacak olursak: Bab- alinin saraydan bamsz olmas. Vkelann padiah ile tebaa-i ahane arasnda ner-i adaletin vesait-i merkeziyesi bulunmalar sebebiyle, padiaha kar mesuliyetlerinin yerine getirilmesi ve Meclis-i Vkelann faaliyetlerinde bamsz hareket etmelerini salayacak kanunun biran evvel karlmasnn salanmas.278 Vali ve mutasarrflarn, stanbuldaki memurlar ile yaplan resmi

yazmalarnn Bab- linin yetki ve sorumluluunda olmas sebebiyle Bab- linin taht- nezretinde olmasnn zorunlu tutulmasn istemektedir.279 Hayreddin Paa, yabanc devletler ile yaplacak grmelerin Hariciye Nezareti vastas ile yaplmas gerekliliini daha nce vermi olduu lyihada ifade ettii gibi burada da srarla tekrar etmektedir: Dvel-i ecnebiye ile icra-y politikada mesul olan Hariciye Nezret-i celilesi bulunmas mlbesesiyle ann her bir ahval- hariciye ve metalib ve mklemt- mteferriaya kesb-i malmt iderek ana gre icra-y hsn-i tesviye-i siyasete muvaffak olmas esbab- mkemmele ve mshilesinin istihsali akdem-i feraiz-i meham- dveliyeden bulunduundan bdema dvel-i ecnebiye sefirlerinden ve anlara mteallik memurlardan mabeyn-i hmayuna azimetle umur- siyasiye ve mesail-i mevcudeye dair ifahen bir gne mkaleme ve mzakereye kyam iden bulunur ise ann bu babda adem-i malmt eseri olarak bir gne mklata dar idilmemek zere heman bila-ilmata-i vakt harfiyen ve tahriren tercman- divan- hmayun tarafndan nezret-i marn-ileyhaya tebli ve ir idilmesi cmle-i vezaif-i mutena behadan add olunacakdr.280 Hayreddin Paann devlet dzeninin slah iin zerinde durduu dier bir konu ise memurlarnn konumlardr. Her snf memurun, bulunduklar dairede vazifelerini mevcut olan memur nizamnamesi hkmleri dorultusunda yerine getirmee mecbur olduklarn, amirinden baka kimseye kar mesul olmadn, ayrca grevi ile ilgili hibir durumu da amirinden baka kimseye ne yazl ne de szl olarak arz ve ifade edemeyeceini belirtir. Bu suret-i arz ve mracaat
277 278

YEE. 80-28. a.g.b., s. 1. 279 a.g.b., s. 2. 280 a.g.b., s.2-3.

59

Dersaadetce aklm ve uabt memurlarndan riyaset ve nezretlere ve taralarda nahiye memurlarndan vlta ve vltdan Dahiliye Nezret-i celilesine kadar mteselsilen meriy-yl-icra tutulur. Memurlarn bu silsile dorultusunda hareket etmelerinin kanun ve nizamlar erevesinde hareket etmeleri resve nzzrn dahi nce makam- sadarete arz etmeleri gerektii ve dorudan doruya saray ile irtibata geerek iini yapmasna izin verilmemesini bu ekilde hareket edenlerin ise cezalandrlmasn ister.281 Btn memurlarn, byk ve kk kaffe-i memurin-i saltanat- seniyyenin hudud ve vezaif-i memuriyetleri muayyen olmala hi birisi dierinin memuriyetine mdahaleye hibir vechle cret idememei vacibat- memuriyetden add idecekdir. Rical-i devlet miyanna ilka-y fesad ve fitneye her kim tarafndan cret iden olub da tahakkuk ve tebeyyn eyledii anda bulunduu memuriyetinden azl ve tard olunacakdr. 282 Hayreddin Paa ilk lyihalarnn ardndan II. Abdlhamidin iradesi ile her seferinde daha da geniletilmi ekilde slahat lyihalarn hazrlad.283 22/Ca/1297-02 Mays 1880 tarihli lyihasnn yazma sebebini u ekilde ifade etmektedir:284 Devlet-i Aliyye-i ebediyyd-devamn imdiki bulunduu hal-i mzayaka-i dahiliye ve tazyikat- hariciyeden kurtarlmas ve memleketin irtifa-y saadet ve mamuriyyeti vesailinin istihsal klnmas ve milletin celb-i emniyet ve servet ve refahiyeti teden ber levha-i zamir-i ilham semiri cenab- zllullahilerinde menku- yedd-i kudret ve ftrat olduundan bu vesailin esbab- husuli neye mtevakkf idinin atebe-i felek mertebe-i hazret-i hilafet-penahilerine arz ve ref-i hakknda ltfen ve ifahen eref-sadr olan emr ferman- hikmet beyan- mlukanelerine imtisalen layih-i hatr- acz mzahir-i abd-i aciz olan mtalatn hasbes-sadaka bila-ketm arz ve iarna ictisar klnr. 285 Hayreddin Paa bu lyihasnda Osmanl Devletinin ykselme, Kanuni Sultan Sleymandan sonra bozulma ve gerileme sebepleri, yabanclarn mdahaleye frsat bulmalar, Glhane Hatt- Hmayunu, Tanzimatn getirdii yenilikler ve

deiikliklerden bahsetmekte, Kanun-i Esasi ve Meclis-i Mebusann toplanmas, yaanan skntlar ve zm yollarn anlatmaktadr.

281 282

a.g.b., s. 3-4. a.g.b., s. 4. 283 YEE. 80-29; YEE. 80-30; YEE.80-32. 284 YEE. 80-29. 285 YEE. 80-29, s. 1.

60

Hayreddin Paaya gre slahatlarn baarya ulaabilmesinde temel art, adalet ve hakkaniyetin, btn medeni milletlerde uyguland gibi Osmanl Devletinde de adalet sisteminin fiilen yaylmas ve uygulanmas, kanunlarn herkese istisnasz bir ekilde hakkyla uygulanmasna baldr.286 Hayreddin Paa, devletin ilerleme sebeplerini izah ederken, iki kuvvetle yani bir taraftan askeri gc Seyf-i sarm- zafer ve dier taraftan eriat hkmleri Ahkam- er-i mutahhar ile adaleti temel esas tutarak, bu iki kuvvetin icra vastas olan memurlar en sekin, ahlak ve tavrlar devlet ve millet huzurunda denenmi olan kiilerden istihdam edilmi olduunu belirtir. Memurlar, kanun ve adalet haricinde, istenilmeyen bir hareket ve davranlar ortaya kp sabit olmadka grevlerinden azl edilmezler ve kabiliyetleri ve ehliyetleri stnde bir memuriyete atanmazlard. Bu sebeple de huzur ve gven ierisinde grevlerini yerine getirmilerdi. Tebaa huzur ve mutlulua kavumutu. Sultan Sleyman zamanna kadar idare bu ekilde ilemi ve devlet en yksek zirveye kmtr. Osmanl Devletinin kudret ve adaleti, Avrupa lkeleri ve halknca da kabul edilmi ve hariten snanlar da kabul edilip korunmulardr. Zamanla devlet idaresi bozulmaya balam, zellikle memurlarn seim ve atamasnda suistimaller balam bu da devletin bnyesini zayflatmtr. Frsat bekleyen devletlerde i ilerimize karmak imkann elde etmilerdir. Duraklama ve gerileme dnemlerinde devletin idaresi, ehliyetli ve yetenekli devlet adamlarnn sayesinde baz slahat ve yenilikler yaplm fakat devaml olamamtr. nk devlete salam bir kaide hkmne konulamad iin slahatlarn grevlerinden ayrlmasyla gerileme ve bozulma artarak devam etmitir.287 Hayreddin Paann devletin ilerleme ve gerileme sebeplerini anlattktan sonra, kt idarenin zaman ierisinde lkenin tamamna yaylm olduunu syler. Memurlarn ahlaknda oluan fesat, tebaann fikir ve zihinlerinde meydana gelen yeis ve karamsarlk Avrupann bir kat daha istifade etmesine sebep olmutur. Savalar ve siyasetle elde edemedikleri emellerini ounlukla baz memurlar eitli menfaatlerle celb ederek elde etmilerdir. Memalik-i Mahrusann her bir cihetine sirayetle taammm etmesinden dolay ahlak- memurine tareyan eden fesaddan ve efkar ezhan- ahaliye bit-tabi hasl olan yes fturdan Avrupa devletleri bil-istifade vesait-i harbiye ve siyasiye ile ele
286 287

Ayn yer. YEE. 80-29, s. 1-3; YEE.80-30, s. 3-4; YEE. 80-32, s. 3-4.

61

getremedikleri emellerini ekseriya baz memurlarmzn vasta ve incizabiyle bissuhule husule getrb bu mlasebe ile dahi hayli fenalk zuhura gelmi 288 Gerileme devri Sultan Abdlmecid zamanna kadar devam etmitir. Sultan Abdlmecid, gelecein vehametini, devlet ve millet ilerinin perianln gayet hakimane, tedbirli ve uza gren bir tarzda dnerek, o zamanki cari usul deitirip, adaletin icras ve saadetin yaylmas amacyla Glhane Hatt- Hmayununu ner ve ilan etmitir. Bylece atalarna nazaran stnlk salamtr.289 Hayreddin Paa, Glhane Hattnn ilannn yeterli olmad kanaatindedir. nk, Hattn tamamlaycs olmas gereken baz nemli tedbirler dncede kalm, salam bir esasa balanmamtr. Bunlarn en nemlisi, vkelann sorumluluklar, memurlarn ceza ve mkafatlandrlmas hususlardr. Bu hususlarn tatbiki ise greve gelen sadrazamn liyakat ve ehliyetine kalm ve kt idare giderek yaylm ve adeta kabna samayacak bir hale gelmitir: krk seneden ber bi-hakkn u mkafat ve mcazat emr-i ehemi metruk kald gibi pek kk bir memuriyetde iken vuku bulan su-i hali cihetiyle azl olunan bir memur daha umum nazarnda sabit olan seyyiat zihinlerden kmam iken ya bir vastann kuvvet-i nfuz veyahud dier bir ahval-i gayr-i meruann hudusyle daha mhim ve byk memuriyetle istihdam gibi fevkalade muzr haller vuku bulmu ve umur- idare-i devletin zirve-i maksuda irtifa veyahud haziz-i tevie ika mesned-i sadaret ve makam- makderete gelecek ve ann efkarna muin ve zahir olacak zevatn hasais-i ahsiye ve malumat- zatiye ve makasd ve araz- nefsiyyelerinin iddet ve iffetine vabeste bulunmu velhasl memurin-i devletin su-i idaresi refte refte kesb-i intiar ve tevess ederek gerek hal zamann ve gerek harekat- maziye-i eslafn tevlid ve tehyic etdii mesaib ve mkilatn cmlesi bir yere toplanub ve adeta kabna samyacak bir hale gelb 290 Hayreddin Paaya gre, yllar boyunca devam eden suistimallerin sonularnn birden bire azaltlmas veya yok edilmesi zor olduundan tedrici olarak zararlarn telafisi ve devlet ve millete fayda salamas iin Kanun-i Esasi ilan edilmi ve Meclis-i Mebusan toplanmtr. Devlet ileri Meclis-i Mebusann ortak ve umumi mesuliyetlerine verilmitir. Ancak baz aksaklklar da ortaya kmtr. Bu aksaklklar ise; semen ve seilenin vasflarn belirleyen seim kanununun yaplmam olmas,

288 289

YEE. 80-29, s.3; YEE. 80-30. s. 5; YEE. 80-32, s. 4. YEE. 80-29, s. 3; YEE. 80-30, s. 5; YEE. 80-32, s. 4. 290 YEE. 80-29, s. 3-4.; YEE. 80-30, s. 5-6; YEE. 80-32, s. 4-5.

62

seimin aceleye getirilmesi, mebuslarn iinde devletin ve milletin durumunu bilmeyen ve ahsi menfaatlerini ne karan insanlar meclise girmi olmalardr. Bundan dolay da meclis ve anayasa almalar baarszla uramtr. Meclisteki oturumlarn, snr ve esas konularndan karacak derecede kiisellie dklerek bo yere igal edilmesi ile allmas engellenmitir. Vekiller heyeti ile mebuslar arasndaki ilikilerde bu sebeple etkisiz kalmtr.291 Hayreddin Paa bu ekilde II. Abdlhamid zamanna kadar olan dnemi genel hatlar ile izdikten sonra, devletin mevcut olan skntlarndan kurtulmas ve gelecekte karlalabilecek tehlikenin nlenmesi iin devletin salam bir esas zerine bina edilmesi ve bunun da merkezinin Kanun-i Esasinin uygulanmasna bal olduunu belirtir. Bid-defeat huzur- dakayk nur- cenab- padiahilerine arz ve tebli klnd vechle bu mkilat- mevcudenin esbab- indifa ve vehamet-i mstakbelenin adem-i ittisa idare-i umur- devletin bir kaide-i esasiye ve mazbutaya hasr ve cemine ve amir ve memur ve tabi ve metbu tarafndan bi-hakkn riayetle hsn-i muhafaza ve icrasna menut ve bu ise Devlet-i Aliyyenin icraat ve muamelat- siyasiyyesince mihveri olan Kanun-i Esasinin infaz- ahkamna merbutdur. 292 Kanun-i Esasi ve meclisin toplanmasn slahatlarn esas art olarak belirttikten sonra Hayreddin Paa yaplmas gereken slahatlar u ekilde sralamaktadr. Mebuslarn seim kanununun yaplmas ve mebus olacak kiilerin iffet ve istikamet sahibi, devletin iyiliini isteyenlerden olmas.293 Yaplacak olan ise vkelann mesuliyeti ile ilgili kanunun yrrle sokulmas, vekiller heyetinin padiahn itimadn ve emniyetini kazanm ve halk nazarnda gvenilir olan ve padiahn hukukunu koruma noktasnda anlam kiilerden tekil edilmi olmasna dikkat edilmesidir.294 Btn devlet memurlarnn su-i ahvalleri sabit olanlarnn azl ve tebdil edilmesi, mkafat ve ceza sisteminin memurlarn tamamna uygulanmas, susuz olan memurlarn da azilden korunmalarnn teminat altna alnmasn belirtir.295 Tebaann byk ounluunun Arap olduu halde devlet memurluunda yeteri kadar Arap memur istihdam edilmediini, ehliyet ve kabiliyetlerine gre her kademede grev verilmesini, bu sayede Araplarn devlete olan ballklarnn
291 292

YEE. 80-29, s. 4-6; YEE. 80-30, s. 6-7; YEE. 80-32, s. 5-6. YEE. 80-29, s. 7. 293 a.g.b., s. 6. 294 a.g.b., s. 6-7. 295 a.g.b., s. 7.

63

salanmasn tavsiye etmektedir.296 Hayreddin Paa padiahn, eriatn koruyucusu ve uygulaycs olduunu belirterek, bu iin daha iyi bir ekilde yrtlmesinin ise, diyaneti ve ilmi faziletleri beenilen ve ileri gelen alimlerin istihdamyla elde edileceini ifade etmektedir. Bunun iin de eriyye mensuplar ve meslei iin yeni dzenlemeler sunmutur. Bunlar on kiiden oluan er-i meclis kurulmasn ve bu meclisin iki ksma ayrlarak; birinci ksm memurlarn tayin, terfi vb. ilerle ilgilenmelidir. kinci ksm ise medreselerin slah, ders kitaplarnn seimi ve dzenlenmesi, yetim mallarnn korunmas, slam aleyhinde bulunan hristiyanlarn yayn yoluyla susturulmalar, slam lkelerindeki slam alimleri ile haberleme ve mektuplamalarn salanmas ve misyoner faaliyetlerin nlenmesi; memurlarn grevlendirildikleri blgenin adet ve ahlakna vakf dilini bilenlerden seilmeleri, eriyye memurlarnn yl gemedike terfi ettirilmemesi, eriyye memurlar tarafndan verilen ilamlar hakknda yeni dzenlemeler yaplmas vb. dzenlemelerle ilmiye mesleinin yeniden ihya edilebileceini ifade etmektedir.297 Hayreddin Paann, medreselerin yeniden dizayn edilmesi, misyonerlik faaliyetlerine kar Osmanl Devletinde ve dier slam lkelerindeki slam alimleri ile ibirlii salanmas ynndeki teklif ve dnceleri nemlidir. zellikle II. Abdlhamidin ileriki yllarda faaliyet sahasna koyaca Hilafet Anlaynn filizleri bu lyihada yeermektedir. Hayreddin Paann 22/Ca/1297-02 Mays 1880 tarihli lyihas da bir nceki layihasnn geniletilmi halidir.298 Lyihasnn balangcnda slam dininin ve eriatn tahkimi, Mslmanlarn hakkyla korunmas, elilerin i ilere

mdahalelerinin nlenmesi, devlet memurlarnn yabanclara temayl gstermelerine frsat verilmemesi gibi hususlarda alnmas gereken tedbirleri, II. Abdlhamidin iradesi dorultusunda kurulan komisyon almalar ve kendi grlerini bir slahat program erevesinde takdim etmitir. esas- adiml-indras eriat- garrann bir kat daha tarsin ve tahkimi ve beyza-i slamiyenin bu iki cenah- mucibl-felah altnda bi-hakkn hfz savni ve sfera-y ecnebiyenin mesalih-i dahiliye-i Devlet-i Aliyyeye mehud olan mdahalat- muzrralarnn meni ve bunlarn tervic-i amal ve makasidleri yolunda memurin-i Devlet-i Aliyyeden kendlerine temayl gsterenlerin redd zecri ve bu fikre dmek

296 297

a.g.b., s. 7. a.g.b., s. 7-11. 298 bkz. YEE. 80-29.

64

arzusunda bulunanlara mecal braklmamas teden ber makasid-i madelet merasidi cenab- hilafet-penahiden bulunmu olduu malum- hass hamdr efkar- hayriyet disar- cenab- mlukaneye tevfik-i hareketle bu babda ittihaz lazm gelen meslek ve minhac her ne ise bil-mzakere neticesinin huzur- ali-i cenab- padiahiye arz ve refi in ba-irade-i seniyye tekil buyurulan komisyon- ali bid-defaat mnakid olmu 299 Hayreddin Paa lyihasnn balarnda, Bir devletin umur ve hususatnca memurlarnn efal ve harekatlarn nazar- dikkatden geirecek ve ana gre bi-hakkn mkafat ve mcazatlarn tayin ve tenfiz edecek ve buna mteferri bir takm muamelat- esasiyeyi tatarruk- halelden masun eyliyecek kaide-i siyasiye ve asliyesi olmad halde nokta-i adalete erimek ve mamuriyet-i devlet ve millet istihsal klnmak gayr-i mmkn id milel-i mtemeddinenin kaffe-i ukala ve hkemas nezdinde meczum ve Devlet-i aliyyenin tuttuu meslek-i kadim-i mstakimden kazand fevz necah buna delil-i mahsus ve mehuddur. kullanmaktadr. Hayreddin Paa, Osmanl Devletindeki gayri mslim tebaann durumu hakknda da padiahn dikkatini ekmektedir. Nfusun te birini tekil eden bu grup eitim ve zenginlik bakmndan ileri seviyededirler ve Mslman halkla siyasi ynden eitlik istekleri gereklemi ve Avrupann destei ile arzu ve istekleri daha da artmaktadr.301 Osmanl Devleti iin sknt karacak olan meselelerden biri de Berlin Antlamasna gre arki Rumelideki idari slahatn, Anadoludaki Hristiyanlara da sirayet etmesi ve Avrupann buna da kararak Bab- liye bask uygulamasdr. Devletin bu slahat red veya kabulde akn bir vaziyette kalacan, nk bu kararn Meclis-i Mebusana istinad etmedii iin Avrupa devletleri bunu kabul etmeyecek ve Suriye, Irak ve Yemen gibi yerlere de sirayet ederek devlet iin byk sknt douracan, bu sebeple siyaset-i Devlet-i Aliyyenin yar ayar nezdinde slah ve tahsini ve her gn bir dadaa karmaa mterakkb bulunan mfsidlerin zihinlerinde galeyan eden efkar- heyecann teskini behemehal bir idare-i salime ve
300

ifadelerini

299 300

YEE. 80-30, s. 1. a.g.b., s. 2-3. 301 a.g.b., s. 8.

65

mnciyyenin ittihaz ve icrasyla husul bulacakdr 302 ifadesi ile slahatn yaplmasn istemektedir. Hayreddin Paann bu lyihada zerinde srarla durduu dier bir konu, yabanc devletlerin ve elilerinin devletin i ilerine mdahale etmeleridir.303 Paaya gre, Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti ile olan ilikileri menfaatlerinin derecesine gre e ayrlabilir. Birinci ksmdaki devletlerin amac Devlet-i liyyenin ortadan kalkmasn istemektedirler. Bunun iinde adem-i muvaffakiyetini ve memalik dahilinde uri ve ihtilalin devamn talebden feragat etmezler. kinci ksmdaki devletlerin gayesi ise geri menafi-i ticariyyece mstefid ise de siyasete hissedar- menfaat olmamalarndan dolay saltanat- seniyyenin menfaat ve mazarratn birinci mertebe nazar- itinaya almazlar. nc ksmda bulunan devletler ise Devlet-i Aliyyenin bekasn Rusya ile kendleri meyannda bir sedd-i metin ve haciz-i hasin olmak itikadnda ve ticareten dahi istifade etmekde bulunmalaryle Devlet-i Aliyye avakb- satvet ve evketinden korkular olmyacak suretde selamet ve istikamet zere bulunduu halde Memalik-i Osmaniyyenin muhafazasn arzudan mtebaid olmaz halbuki ahval-i hazrann adem-i intizamn ve usul-i Devlet-i Aliyyenin fiilen ayan- emniyet olamyacak raddede cereyan ve devam cihetiyle Devlet-i Aliyyenin bir takm kuyud ve urut ile hayr-hah add ve itibar olunan ksm- salis ikinci ksmn fikrine zehab etmee ve temam- mlkiyet-i saltanat- seniyyeyi nazar- bi-kaydi ile bakmaa ve bir istidad kesb etmi ve Devlet-i Aliyyenin umur- siyasiyyesi bu minval zere devam eder ise birinci ksma meyyal olabilmak havf ve endiesi dahi hatrdan kmayacak raddeye gelmidir. 304 Devletin siyasi ileri slah edilmezse ikinci ve nc ksmn birinci gruptakilere meyletmesi ihtimal dahilinde olduunu belirtmektedir. Avrupa devletleri, Osmanl Devleti ile ilikilerini bu esas zerine devam ettirmektedirler. Osmanl Devletinde her biri kendi menfaatlerine gre kar temin etmee almaktadr. Siyasi faaliyetleri birbirine ters dtnde, eitli siyasi anlamazlklar kmasn istemektedirler. Avrupa devletleri, Osmanl tebaasn kendi yanlarna ekerek, gizli niyetlerini meydana karacak surette eitli tekliflerini hkmete bildirmekten bir an bile geri durmamaktadrlar. Teklifleri kabul edilmediinde ise, suret-i haktan grnerek dier devletleri de Osmanl Devletine

302 303

a.g.b., s. 8-9. Bkz. YEE. 80-27, s. 5-6. 304 YEE. 80-30, s. 9-10.

66

kar kkrtmaktadrlar. Dier devletler de ayn yolu takip ettikleri iin Osmanl Devletinin idare tarzn beenmemekte ve yeni yeni meseleler karmaktadrlar.305 Hayreddin Paa, Avrupann politika ve emellerini bu ekilde izah ettikten sonra devlet memurlarnn yabanclarla olan ilikilerine daha dikkatli bakmak lazm geldiini belirtmektedir. Memurlarn saysnn ihtiyacn birka kat olduu ve sadece devletin verdii maaa bakt iin mazul olanlarn tekrar ayn mevkiye gelebilmek iin baz naho davranlarda bulunduklar ve zellikle yabanclarn nfuzundan yararlanmak istemeleri devlet idaresini yabanclarn arzusu istikametine girdiini esefle mahade ettiini sylemektedir.306 Hayreddin Paa, elilerle memurlarn ilikilerini izah ettikten sonra menfaatleri asndan gruba ayrd devletler ierisinde Osmanl devleti iin faydal ve yardmc olabilecek olann nc gruptakiler olduunu ve bunun iinde devletin bir kaide-i mazbuta ve usul-i salime tevfikan vaz ve tesisine ve aled-devam hsn-i ifasna mtevakkfdr. ifadesi ile belirli kaidelere oturmu bir sisteme bal olduunu belirtmektedir.307 Hayreddin Paa lyihasnn bundan sonraki ksmnda ise programn maddeler halinde sralamtr. Daha nce vermi olduu lyihalardaki grlerini burada da yinelemitir. Birinci art Kanun-i Esasinin devletin btn faaliyetlerinde temel dayana olduuna gre bunun tamamlaycs olan meclisin toplanmasnn gerekliliidir. Seim kanunu yeniden yaplmal, iki aamal bir seim sistemi olmaldr.308 Vekillerin yetki ve sorumluluklarn belirleyen bir kanunun yaplmas ve memurlarn grevden alnma ve yerlerinin deitirlmesinden yetkili nazrlar sorumlu olmaldr. Btn memurlara ceza ve mkafatn eit uygulanmas ve susuz olanlarn azilden masun olmaldr.309 Tebaann ounluunu oluturan Araplarn yetenek ve kabiliyetleri nisbetinde devlet memurluunda istihdam edilmelidir.310 Hayreddin Paa, vilayetlerin idaresindeki baz aksaklklardan da bahsederek, vilayetin vali, defterdar ve mektupcunun icraat ve faaliyetleri ile idare meclislerinin almalarnn faydal bir sonu hasl edemediini belirtmektedir. nk vali dirayet sahibi olsa bile, bir blgenin esas ihtiyalarn ve ne ekilde mamur olacan yerli halk daha iyi bilecei iin, dirayet ve hamiyetli kiilerin ikaz ve yardmna muhtatr.
305 306

a.g.b., s. 10. a.g.b., s. 11. 307 a.g.b., s. 12. 308 a.g.b., s. 12-13. 309 a.g.b., s. 13. 310 a.g.b., s. 13-14.

67

Vali az bir zaman zarfnda azl olunacan bildii iin uzun vadeli ilere teebbs etmeyecek, halefi de onun yapt ileri bozup, baka ilerle uraacandan dolay idari iler danklk ve hatadan kurtulamayacaktr. Dier taraftan Bab- li bir vilayetin gerek durumunu renmek iin ya valinin yazdklarna yada halkn ikayetlerine mnhasr kalaca iin, gerekleri tam anlamyla anlamas mmkn olamayacaktr. Hayreddin Paa bunun giderilmesi iin mebuslarn seim usul gibi her vilayette halkn ileri gelenlerinden seilmi bir meclisin tekiliyle kanunlarn tatbik edilebileceini ve ilerin adaletli ve doru bir ekilde yryeceini belirtir.311 Memleketin asayiinin muhafazas iin de kuvve-i zabtann slah edilmesi gerektiini312 belirten Hayreddin Paa, lyihasnn bundan sonraki ksmnda 12/Ca/1297-22 Nisan 1880 tarihli lyihasnda313 ifade ettii gibi Meihat ve eriyye memurlarnn slah hakkndaki grlerini tekrar ifade etmektedir.314 Adalet sistemi de Hayreddin Paaya slah gereken nemli bir meseledir. Adalet, tebaann tamamnn kanun nnde eit olduu ve davalarn hzl bir ekilde sonulandrld bir sistemdir. Kiiler arasnda hatr ve gnle bakmadan, devlette sahip olduu rtbe ve nfuzuna baklmakszn adilane bir ekilde davalara baklmaldr.315 Hayreddin Paann devletin slah konusunda zerinde durduu dier nemli bir konu, d politika asndan Berlin Muahedesi hkmlerine gre zlmesi gereken ve Avrupann mdahalelerine imkan veren i ve d problemlerin sratle halledilmesi meselesidir. Bunun iin de Avrupa devletleri ile anlama ve artlara uygun olarak hareket edilmeli ve i ilerimize karmalarna izin ve frsat verilmemeli ayrca bu devletlerde birisiyle ittifak yolu aranmaldr. indel-hace hace Devlet-i Aliyye ile ittifak edecek ve dier devletlerin vuku bulacak tasallutlarna haciz ve hail olacak ve muavenet-i lazime ve mmkinede bulunacak suretde Avrupa devletlerinin bu babda daha ziyade meyl ve incizab kabil bulunanlardan birisiyle akd-i rite-i ittifak ve ittihad ve bu vesile ile revabt- hariciyenin tahkimine celb-i istidad olunmas.316

311 312

a.g.b., s. 14. a.g.b., s. 15. 313 YEE: 80-29, s. 7-10. 314 YEE. 80-30, s. 15-17. 315 a.g.b., s. 17-18. 316 a.g.b., s. 18.

68

Hayreddin Paa, lyihasnn son ksmnda ise devletin hastalna ifa olabilmesinin ancak acil ila ve tedbir olarak gelitirdiini belirttii programnn uygulanmasna bal olduunu ifade etmektedir. Bunun iin de : Binaen aleyh bu da-i kabil-ifaya mukabele eder bir deva-y acil ve nafi tedbiri zmnnda balada maruz icraata mbaeret farizadandr. u kadar ki icraat- mezkurenin esas- mhimi iki nokta-i siyasiyyeden mteferridir ki ann biri arz ve beyan olunan mesuliyete merbut heyet-i vkelann levazm- iltizam- adalet olan teferruatiyle beraber tertibi ve dieri Heyet-i Mebusan ve Ayann celb ve cemi esaslardr.317 Hayreddin Paa, II. Abdlhamidin irade-i seniyyesi zerine 22//1297-30 Temmuz 1880 tarihli lyihasn sunmutur. Bu lyihada daha nceki lyihalarn baz yeni ilavelerle geniletilmi halidir.318 Hayreddin Paa bu lyihasnn giriinde slam ve eriat hkmlerinin uygulanmasnn gereklilii ve adalet kavram zerinde durmaktadr. Padiahn btn tebaasna adaletle ynetmesinin dinin bir emri olduunu belirtmektedir.319 Devletin idaresinde eriatn tam anlamyla uygulanmas gerektiini, yabanc bir lkeden alnan kanunlarn, ne memleketin adetlerine ve ne de kayna eriat olmad iin halkn adet ve ahlakna faydal sonular veremeyeceini ifade etmektedir. Fransay rnek olarak veren Hayreddin Paa, Fransada karlan kanun orada iyi sonular verdii halde Osmanl Devletinde tam tersi etkiye sebep olur. nk Osmanl adetlerine ve eriata dayanmamtr. Bu sebeple takliden yaplan kanunlar ne ahaliyi memnun eder ne de hkmete bereket ve feyz verir. Bunun iin Avrupa devletleri adaletin icrasnda esasta ayn fikirde iseler de, teferruatta her biri kendi mlknde geerli olan kanuna tabidir. Avrupa kanunlarn ortaya koyup, zamann gerei olarak devlet iin faydal olabilecek hkmleri almak, kanunlarn kaynan eriatten karmak gerektiini belirterek bu i iin seilecek olan memurlarn Avrupa kavaninini ortaya koyub hasbel-zeman mndericatndan Memalik-i Mahrusaca icrasna lzum grnen ahkam menba- eriatden istinbat eylemek memurin-i devletin bi-hakkn umur- eriyye ve siyasiyyeye vukuf- kamil ile siyasan- Avrupada kesb-i tebahhur eylemi

317 318

a.g.b., s. 19-20. YEE. 80-32. 319 a.g.b., s. 1.

69

takmndan bulunmasna ve bunlara cidden peyrev olmasna vabestedir. zellikleri olduunu ifade eder.

320

Hayreddin Paa, daha nceki lyihalarndaki fikirleri burada da tekrar etmekte ve baz eklemeler de bulunmaktadr. Bunlardan birisi de devlet memurlarnn nitelikleridir. ster akli, isterse ilahi kaynaa dayansn kanunlarn iyi uygulanmas ve yrtlmesi iffetli ve dirayet sahibi kiilerle mmkndr. Devlet memurlarn miza, karakter ve tecrbeleri sebebiyle drt gruba ayrmaktadr. hidmet-i devlete girmi olan rical muhtelifl-ahval drt ksmdr. Birincisi, afif ve cahil olandr. kincisi, her ne suretle olabilrse olsun velev ki devletin her drl harabiyetini mstelzim bulunsun intifa ve irtikab seven ve cehl ile muttasf grlenlerdir. ncs, intifa ve irtikaba mail arif ve akil add edilenlerdir. Drdncs, merd-i kamil olan yani hem afif ve arif ve akil ve hem de her ne suretle olur ise olsun hukuk- zatiye-i cenab- mlukane ile saltanat ve Memalik-i ahanelerinin hukukunu bi-hakkn muhamat ve muhafaza sfatn ez-dil can haiz bulunanlardr. 321 Hayreddin Paa, bu drt grup ierisinde devlet hizmetine yarayacak olanlarn drdnc gruptakiler olduunu belirtmekte ve bu grubun da kendi iinde e ayrldn belirterek, Birincisi mesail-i mhimme ve mkilat- daime bahsinde idare-i fikr ve isabet-i rey ile beraber u ara-y saibe ve tedabir-i hasenesi kuvveden fiile dahi karmak ve bu cihetle devlet ve millete semere-i menafi iktitaf etdirmek haslet-i mmtazesiyle muttasf olur, ikincisi resanet-i rey ve teati-i efkarda isabeti msellem ise de kuvveden fiile ihraca ve ahkamn tenfize her naslsa mtehalli olamad baz evsaf- hasenenin fkdanndan dolay muktedir olamyanlardr, ncs mnferiden rey ve tasavvurca halli mesail ve tedkik-i meagil bahsinde aciz olduu nmayan ise de dierinin ara ve tedabir-i saibesini matlub vecihle mevki-i icraya getrmee iktidar taayyn edilenlerdir. 322 Bu snflandrma ile Hayreddin Paa, dncelerini kuvveden fiile karan memurlar ile bu yetenei daha az olan memurlar ile fikri bakmdan dier iki gruba gre daha az yetenekli olduklar halde icraata geirmede iktidar sahibi olanlar olarak

320 321

a.g.b., s. 2. a.g.b., s. 20-21. 322 a.g.b., s. 22-23.

70

belirtmi ve devlet hizmetinde bu drdnc grubu oluturan memurlarn istihdam edilmesi ve faydalanlmasndan devletin byk menfaatinin olacan ifade etmitir. Hayreddin Paann II. Abdlhamide sunduu lyihalarn dnda, II. Abdlhamidin aklamasn istedii baz konularda sormu olduu sorular lyiha eklinde cevaplar vermitir. Kanun-i Esasi, Meclis-i Mebusan ve Ayan meclisi, vkelann sorumluluu, vilayetler kanunu, jandarma tekilat, Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin i ilerine mdahalesinin nlenmesi, sadaretin grevleri gibi konularda II. Abdlhamidin cevaplandrmasn istedii sorulara, Hayreddin Paa gerekli cevaplar vermitir.323 Hayreddin Paa, II. Abdlhamidin sorularna cevap olarak 10/B/1297-18 Haziran 1880 tarihli lyihasn sundu.324 Sorulan yedi adet soru da; Kanun-i Esaside slah ve tebdil edilmesi icap eden maddelerin olup olmad; mebusann seim kanunun nasl olmas gerektii; mesuliyet-i vkela iin Bab- linin yapt kanunun yeterli olup olmad; Rumeli vilayetleri iin Avrupa komisyonu tarafndan hazrlanan kanunun Anadoluda icrasnn mmkn olup olmad; jandarma tekilat iin hazrlanacak kanunun hangi Avrupa devletinden alnmasnn uygun olaca; Avrupa mdahalesini nlemek iin mlki slahatn nasl olmas gerektii; Avrupa devletlerinin i ilerimize karmasn nlemek iin ne yaplmas gerektii hakkndadr. Altnc soruda, Avrupallarn mdahalelerinin engelleyecek ekilde umur- mlkiyenin hangi tedbirlere bal olduunu soran II.Abdlhamide Hayreddin Paa, iki yol teklif etmektedir. Birincisi d borlar arttrmadan idare etmek, ikincisi ise gerek bir slahat iin ngiltere ve Fransa ile anlaarak yeniden bor almaktr. Bu iki yoldan hangisinin tercih edilmesi gerektiini II. Abdlhamide brakmtr.325 Yedinci soru da, Avrupa devletlerinin Osmanl Devletinin i ilerine mdahalelerini nleyecek tedbirlerin neler olduu sorulmaktadr. Hayreddin Paann cevab ise, Berlin Muahedesindeki yerine getirilemeyen hkmlerin zlmesi, Avrupa devletlerinin ve tebaalarnn hak ve hukuklarnn muhafaza edilmesi, dahili slahatn yaplmas, memurlarn iyi bir tarzda seilmesi ile hal ve hareketlerinin ciddi bir ekilde tefti edilmesine bal olduunu belirmektedir.

323 324

YEE. 80-31; YEE. 80-33. YEE. 80-31. 325 a.g.b., s. 4-5.

71

Avrupa mdahalatnn meni emr-i mhimin srat ve temami-i icra ve iltizamna mtevakkfdr. Evvelen Berlin Muahedesi ahkamndan henz mevki-i icraya vaz olunamam olan meselelerin ihtiyar- ehaff- zararin kaidesine tevfik-i hareket ve kemal-i dikkat ile serian ve acilen bil-ifa slahat- dahiliyeye balanmak ve bunun zerine urut- muahedata tevfikan devletlerle bir meslek ittihaz edilmek. Saniyen eriat- mutahharaca ehl-i ahd hakknda icras vacib olan adalet ve kavanin iktizasna gre Avrupa devletlerinin ve tebaalarnn hukuklarn muhafaza edecek suretde hakikaten ifa-y vezaif-i hkmet olunmak. Salisen umur- dahiliyenin iktizay siyaset-i eriyyeye tatbikan slah ve ana gre hidmet edebilecek memurin-i eriyye ve adliye ve icraiyye sahihan hsn-i intihabyle beraber amal ve harekatnn hemie taht- nazar- murakabe ve teftii ciddi istikamet-karanede bulundurulmasn iltizam etmek hususlarndan ibaretdir. 326 Hayreddin Paa, 04/Ra/1298-04 ubat 1880 tarihli lyihasnda da327 II. Abdlhamidin sorduu drt konuda dncelerini aklamaktadr. Sorulan birinci soru, padiah ile sadrazam arasndaki karlkl emniyet ve gven ile beraber aralarnda gr birlii olmas ilerin yrtlmesinde ayrlmaz bir art olmas gerekir. Bu konudaki grleri nedir. kincisi, sadrazamn belli bir siyasi gr olmas gerekir. Bunlar Liberalizm ve Muhafazakarlktr. Hayreddin Paann bu iki grten hangisine mensup olduu. ncs, Meclis-i Mebusann toplanmas zamann icab olarak uygun deildir. Sadrazamn bu hususta teklifte bulunmamas ve yabanclardan bu ynde bir teklif gelirse sabr ve kararllkla kar koymas gerekir. Bu konudaki fikrinin ne olduu. Drdncs, vkelann sorumluluu ve sadrazamn bamsz hareket edebilme yetkisi, saltanat baka bir ele teslim etme demektir, bu da mmkn deildir. Sadrazamn padiahtan izinsiz bir ey yapmamas uygundur. Bu konudaki fikirleri nelerdir. Hayreddin Paa, lyihalarnda ortaya koyduu grlerini, sorulan bu sorulara verdii cevablarda da tekrar etmitir.

326 327

a.g.b., s. 5 YEE. 80-33.

72

4.1.2. Kk Mehmed Said Paann Islahat Lyihalar

II. Abdlhamidin saltanat boyunca yedi kez sadrazamlkta bulunmu olan Said Paa, sunduu lyihalar328 ile Osmanl Devletinin btn ynlerden yeniden slah iin aba sarf etmi devlet adamlarndandr. Devletin en buhranl dneminde grev yapm olan Said Paa, gerek grevde iken gerekse mazul iken II. Abdlhamidin sk sk kendisinden fikir sormas zerine yazm olduu lyihalarda, devletin slah iin zm teklifleri sunmutur. Bu fikirlerin bir ksm uygulanm bir ksm da uygulama ans bulamamtr. Tahsin Paa hatralarnda Said Paa iin ok yazar, muttasl tezkere ve layiha yadrrd demekte ancak netice elde edecek iler yapmadn belirtmektedir.329 Ercment Kuran ise tam tersini dnmekte ve Said Paay slahat olarak kabul etmekte ve Tanzimat dneminde balayan slahat almalarnn onunla birlikte belli bir sistematie dntn ve ok milletli bir imparatorluktan Anadolu ve evresindeki Mslmanlardan oluan ada bir Trk devletine dntrme amacn hedeflediini sylemektedir.330 Said Paa, II. Abdlhamidin istei dorultusunda bir ok lyihalar vermitir.331 Bu layihalarnda devletin o zamana kadar geirdii tarihi sreci betimleyerek yaplmas gereken slahatlar anlatmtr. Said Paa, Rebilevvel 1296-ubat Mart 1879 tarihinde Adliye Nazr iken ve Berlin Kongresinden hemen sonra yazd ilk lyihasnda, askeri sistemi slah etmek iin maliyenin slah edilmesini; Osmanl Devletindeki muhtariyet isteklerini durdurabilmek iin merkez ve eyalet idarelerinde mlki slahatn yaplmas gerektiini; Osmanl tebaasnn padiaha olan ballnn daha da kuvvetlendirmek iin de maarif alannda slahatn art olduunu belirtmitir.332

Said Paann lyihalarnn deerlendirmesinin yapld yksek lisans ve doktora dzeyinde iki adet tez bulunmaktadr. Her iki tezde BOA lyihalarn yerine Said Paann hatralarndaki lyihalar kullanmtr. Bu tezler, Zekeriya Kurun, Kk Mehmed Said Paa (Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri) 1838-1914, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Blm Yakna Tarihi Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1991. Zeki evik, Sadrzam (Kk) Mehmet Said Paa (Siyasi Hayat), Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1988. 329 Tahsin Paa, a.g.e., s. 115-116. 330 Ercment Kuran, Trkiyenin Batllamas ve Milli Meseleler, Der., Mmtazer Trkne, Ankara 1994, s. 161-172. 331 YEE 82-10; YEE 82-26; YEE 82-28; YEE 82-30; YEE 82-31; YEE 82-55; YEE 82-59; YEE 8310; YEE 83-32; YEE 83-63; YEE 83-70. 332 Said Paa, Said Paann Hatrat, c. 1, stanbul 1328, s. 378-390.

328

73

Said Paa, 25/N/1297-31 Austos 1880 tarihli, Osmanl Devletinin kurulu, gelime ve gerilemesi sebebleri; mali ve hukuki durumun dzeltilmesi, idare usulnn slah gibi hususlar hakknda II. Abdlhamidin istei ile yazd mufassal layihasnn333 giri ksmnda bni Haldunun devletler hakkndaki grn Osmanl Devleti iin de uygulamtr. Devlet-i Aliyyeleri kk bir airet hal ve suretinde zuhur idb cihangirlik mertebesine kadar km olduu halde heman asra karib mddetden ber kudret ve evketi muttariden ve mtevaliyen tedenni itmekdedir. Tarih ve hikmet nokta-i nazarndan bakld halde bir insann mryle bir devletin mr beyninde pek ok ebahet ve mnasebet grlr. Bir insann bymesi ve cemiyet iinde hsn-i hal ile yaayub feyz u saadet kesb itmesi in lazm gelen esbab baht ve tali msaadeleri mstesna olmak zere hsn-i hilkat ve muarefet ve istikamet olduu gibi bir devlet ve cemiyetin vcuda gelmesi ve sair devlet ve cemiyetler karusunda yaayub kuvvetlenmesi maddelerinde dahi ibu ey sslesasdr. Devlet-i Aliyyeleri hilkat ve anasr gayet kavi olarak tesis itmi olduu gibi bir vakit tedbir-i memleket usulnde mtefennin adamlara ve istikamet ve adalet ve sebat ve mekanet ve ahde vefa gibi birok hasail-i fazlaya malik idi.334 Said Paa, daha sonra devletin gerileme sebeplerini madde halinde sralamaktadr. Birincisi tarik-i ilmiyenin nizamna ve kavanin-i mlkiye ve askeriyeye halel gelmesidir. kinci olarak erkan- devlet ile baz mukarribin iinde mrteiler zuhur itmesidir. ncs ise ecanibden garazkar olanlarn tesvilatnn ve ecnebi casuslar ifalatnn hkm srmesi maddeleridir. Devletin gerilemesini bu ekilde sebebebe dayandrdktan sonra, Zira tarik-i ilmi nizam muhtel olmala hukuk- ibad na-ehil ve gaddar hkkam eline dd. Ve kavanin-i mlkiyece adem-i mbalat ehliyet ve hamiyet erbabna merut olan devlet memuriyetlerinde na-ehil ademler kullanlmasn intac eyledi. Nizamat- askeriyeye adem-i riayetle taife-i askeriye arasnda itaatsizlik zuhura geldi. Ve menfaat- faside-i ahsiye garazyla idi ki vkela arasnda ikak ve her birinde sadaret mansbna itiyak zuhuruyla bu mansba gelmek in devletin hesab ve zararna birok oyunlar oynand. Rvetle memuriyet alan naehil ademler virdikleri akeyi kryla ele getrmek in reva grdkleri zulmler ve idare-i memleketde vukua getrdkleri hatalar zerinedir ki on yedinci ve on
333 334

YEE 83-70; Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1, stanbul 1328, s. 418-436. YEE 83-70, s.1.

74

sekizinci asrlarda Anadolu ve Krdistan ve Irak ve am ve arazi-i Yemaniye ve Hicaziyede ve daha nice memalikde ahali ref-i ribka-i itaat idb memalik ihtilal ateleri iinde kaldndan dmenler bu halden frsat bularak devleti byk sademata uratdlar. 335 suretinde izah etmitir. Said Paa, slahatn temelinin eitim olduunu, bu yaplmadan dier slah almalarnn fayda etmiyeceini ve gayrimslim tebaann da ancak eitim sayesinde devlete balanabileceini belirtmektedir. bu hali dzeltmek in evvel be evvel terbiye-i umumiyeye cidden ve kaviyyen gayret itmek lazm gelr. Maarif intiar itmedikce Devlet-i Aliyyeleri umur- dahiliye ve hariciyesini hsn-i idare idecek rical ve hukuk- ammeye hakkyle hall u fasl idecek hkkam ve askeri hsn-i istimal eyleyecek kumandan ve varidat- devletin menabiini fenn-i tedbir-i servete gre imal ve tevsi-i esbabn gsterecek mal memurlar bulamaz ve servet ve saadet-i ammeye hidmet idecek tesisat ve ve ameliyatn hibirisi bunsuz vcuda gelemez. Elhasl reis-i umurda bulunanlarn vazife-i memuriyetlerini cehl ve hatadan salim olarak ifa itmeleri ve bir cemiyet-i medeniyeye layk olacak hal ve heyetde geinilmesi ve dmanlarmza mukavemet olunmas ve maarif kuvvetiyle zihinleri almakda olan ahali-i hristiyaniyenin badema taht- idarede tutulmas maarife merbutdur. 336 Said Paa, sadece maarifin de yeterli olmadn belirterek, bunun gzel ahlakla btnlemesi gerektiini belirtmitir. Ahlakn bozulmasnn balca sebeplerini ise nifak ve kizb ve fkdan- hubb- vatan olarak tavsif etmitir. Bunlarn da devleti felakete gtren sebepler olduunu ifade etmitir. Ancak Osmanl Devleti iin teselli kayna olan ey bu sebeplerin halka sirayet etmemi olmasdr. Halka bulamadan bunun nne gemek iin de memurlardaki rveti iddetli bir ekilde engellemekten gemektedir. Bu mefasid gitdikce tezayid itmekde olduundan bir devletin alamet-i nekbet ve ilali olan bu halden pek ziyade korkulur. Yalnz medar- teselliyet olan bir ey vardr ki o da fesad- ahlakn tabakat- adiye-i halka sunuf- aliye kadar sari olmamasdr. Binaenaleyh cesim-i heyete istila itmeden bu marazn menbalarn kurutmak lazm gelr. O da memurini irtikabdan ediden men ile hasl olur. 337 Ayn konuda layihasnn ileriki sayfalarnda da bunu tekrar etmitir:

335 336

a.g.b., s. 3. a.g.b., s. 3-4. 337 a.g.b., s. 5-6.

75

Devlet-i Aliyyelerinin dahilen teceddd ve hayat in ihtiyac- zaruri hkmnde bulunan esbab erh olunan kuvva-y selase ki hsn-i ahlak ve maarif ve adaletdir. Anlardan tereuh idecekdir. 338 Said Paa, eitim alannda yaplmas elzem olan slahattan sonra adalet alannda da slahatn art olduunu belirtmektedir. Adaletten ayrlma ile beraber devletin de k srecine girdiini ve gayrimslim halkn da devletten soumasnn bu sebebe bal olduunu ifade etmektedir. ayan- dikkatdir ki devletin inhitat dahi adaletden araz itdii tarihden balad gibi Hristiyan tebaa arasnda umumi bir honudsuzluk zuhuruna dahi bu madde sebeb oldu. Bazlar Hristiyanlarn bu halini mnhasran haricden anlara ilka idilen fikr-i iftiraka tahmil itmek isterler ise de ifalat- hariciyenin tesiri dahi dahildeki sebebin eseri idi. Bu hal devletin vaktiyle Hristiyanlara Mslmanlardan ziyade vesait-i hrriyet ve marifet virmesinden dahi neet itmedi. Bu msaade yalnz birini dierinin mahsudu idb imtizac tasib eylemidir. 339 Adaletin tam anlamyla yerleebilmesi iin hukuk mekteblerinin gerekten hakiki manada hakim yetitirecek halde olmas ve su-i intihabatdan uzak durulmasn istemekte, ayrca hapishanelerin de slahnn ihtiyacat- beeriye ve medeniyeye gre gerekli olduunu belirtmektedir.340 Said Paa, lyihasnn bu ksmnda ark Meselesi341 ve Otonomi342 hakkndaki grlerini akladktan sonra gayrimslimlerin devlet memurluu hakkndaki grlerini izah etmektedir. zellikle devletin ittihad- menafi-i memleketi kabul edenlerin devlet memurluunda istihdam edilmesinde bir saknca olmadn ancak, diplomaside zellikle olduunu belirtmektedir.343 Said Paa, askeri alanda da slahatn yaplmas gerektiini ve bunun iinde maliyenin kuvvetli olmas lazm geldiini belirttikten sonra, zellikle devletin asker deposu olan ve tedbir alnmazsa tkenme noktasna gelen Anadoluya dikkati ekmektedir. Devletin kurulu merkezi ve k kayna olan Anadoluda silah sanayinin kurulmasn, madenlerin iletilmesi ve fabrikalarn tesisini tavsiye etmekte mslmanlardan seilmesinin elzem

338 339

a.g.b., s. 8. a.g.b., s. 6. 340 a.g.b., s. 7. 341 a.g.b., s. 8-10. 342 a.g.b., s. 11-12. 343 a.g.b., s. 12-13.

76

gebe airetlerin iskan edilmesi ve blgeye dirayetli valilerin atanmas gerektiini belirtmektedir. Devlet-i Aliye askerini ktaat- sairede birka mahal mstesna olmak zere Anadolu halkndan ve daha dorusu drt be milyon nfusun iinden almaa bu hal pek ezman daha devam ider ise ihtiyacat- askeriyemize nisbeti olmayan ibu nfus askerlik bari altnda ezilb hkmetin kaffe-i ahvalde medd-i dersi olan Anadolu ktasnn anasr- slam mnhasran bu sebeble mahv olarak sefer zuhurunda devlet meydana karacak asker bulamayacandan bunun in mklat- maliye ile kabil-i telif olacak tedabire iddet-i ihtiyac derkardr. Devlet-i Aliyyenin esbab- bekasna mteallik ve slahat- askeriyeye merbut olmak zere yapaca pek balu ve gayet mhim bir tedbirde Asyann ierlerine sanayi-i harbiye idhali ve meadin-i mevcude ve esbab- mtenevvia-i saireden istifade ile oralarda muamel ve tesisat- askeriye ihdas ve Irak ve Anadolu sahillerinde kuvve-i bahriyeye msaid ve mdafaaya salih limanlar tesisidir. ecere-i devletin kk Asyada olduundan saltanat- seniyyeleri Asya ktasnda vcud ve bekasn temin itmedikce ktaat- sairede devamn mtehammil grse becadr. Kta-i mezkurenin u dakika ve menafi-i sahiha-i devlete gre idaresi her eyden evvel muktedir ve mstakim valilere muhtacdr. 344 Said Paa, mlki slahatn da gerekli olduunu ve elimizde kalan blgelerin slah ve imarna allmasn, vali ve valinin emrinde imara vasta olan mutasarrf, kaymakam ve nahiye mdrlerinin lke idaresi konusunda iyi yetitirilmesi gerektiini, asayiin salanmas iin tedbirler alnmas gerektiini belirtmitir.345 Said Paa, lyihasnn son ksmnda maliye meselesini ele almtr. Ona gre Devlet-i Aliyyelerinin mesele-i esasiye-i hayatiyesini arz iderim. Bu da mesele-i maliyedir. Devlet-i Aliyyeleri maliyesini tanzim ve itibarn iade ider ise her fenal izale ve aksi takdirde her fenal celb itmi olur
346

dedikten sonra bte a,

alnacak bolarn lkenin bayndrlk ilerinde kullanlmas halinde alnmas gerektiini, patent meselesini, meskukatn slahn, verilecek imtiyazlarn devletin menfaatlerini korumas gerektiini ifade eden grlerini izah etmitir. Said Paann 02/S/1300-13 Aralk 1882 tarihli ecnebi gazetelerin fesad yaynlar mnasebetiyle Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine kar gtt

344 345

a.g.b., s. 14-15. a.g.b., s. 16. 346 a.g.b., s. 17.

77

siyasete, dahili slahata ve ecnebi gazetelerin muhbirleri hakkndaki II. Abdlhamide sunmu olduu lyihasnda347, Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti hakknda ki politikalarn anlatrken Hayreddin Paann vermi olduu lyihalardaki grleri ile benzerlik ifade eden fikirler ileri srmtr. Said Paada Avrupann Osmanl Devleti hakknda ki siyasetlerini e grupta tasnif etmitir. Birincisi istatkonun muhafazas yani memalik-i mezkurenin hal-i aslisinde ibkasdr. kincisi

mukasemeye mukaddeme olmak zere ecza-y mctemea-i memalik-i ahanelerinin tefrikidir. ncs ise Devlet-i aliyyelerinin bekasna asabiyet-i hristiyaniyenin mtehammil olmamas maddeleridir.348 Said Paa, II. Mahmuddan itibaren zellikle ngilterenin ve Lord Palmerston liderliindeki muhafazakar kanadn devletin toprak btnln koruma siyaseti gttn belirtmi ve Mustafa Reid Paann bu konudaki rolnn hi derecesinde olduunu belirterek onun yerinde en adi bendesini sadarete ve hariciye nezaretine grevlendirilmi olsayd bile yine ayn sonucun olacan belirterek Msr meselesi ile Krm Harbini rnek olarak vermektedir.349 Said Paa, devletlerin politikasn anlattktan sonra, Avrupa gazetelerinin aleyhimizdeki yanl ve tarafl haberlerinin ark Meselesinin uzants olduunu ve bunu engellemek iin de Reid Paa zamannda uygulanan ama imdi kalkan gazete ve gazetecilere maddi yardmn yaplmas ve para verilmesi gerektiini ifade etmitir.350 Said Paa, yaplacak ilerin en nemli ve esasl olannn askeri alandaki dzenlemeler olacan belirterek, sava zaman askerin vatan savunma grevini iyi bir ekilde yapmas ve bar zamannda ise asker saysnn azaltlarak yaplan tasarrufun dier alanlarda kullanlmas ile devlet ve halkn huzur ve refaha kavuacan sylemektedir. Bir tarafdan Devlet-i Aliyyenin vakt-i seferde dmanlarna mdafaa idecek suretde askerini tanzim ve vakt-i hazer in az asker kullanub masarif-i cariye-i askeriyeden tasarruf idecei mebalii masraf aklarnn kapanmasna ve masarif-i saire-i mfideye tahsis itmesi ve dier tarafdan memleketin servet-i maddiye ve terbiye-i umumiyesinin ilerledilmesidir. Askerliin tanzim ve tamimindeki faide Almanyann terakkiyatyla dahi istidlal olunur. Malum- hmayunlar buyurulduu
347 348

YEE 82-58. a.g.b., s. 1. 349 Ayn yer. 350 a.g.b., s. 3.

78

zere askerliin tanzim ve tamimi devletin yalnz kuvve-i maddiyesini ikmal itmeyb her snf halk ve herkesi hal-i intizam ve itaate aldrarak kuvve-i maneviyesini dahi slah eyler. Servet-i maddiye ki ziraat ve ticaret ve sanatn terakkisi ve umur- nafiann tevsiidir. Ve servet-i maneviyeki terbiye-i umumiyeden ibaretdir. Bunlar kemale geldikce herkes kend kar ve kesbiyle ve fevaid-i meruasyla uraub ahlak- faside ve araz- seyyie mnkarz olur. Elhasl gerekden malumatl ve terbiyeli ve akil ademler ve feyz ve taayylerini gayr-i meru yollarda aramaa mecbur olmayanlar padiahlarna en ziyade sadk ve muti ve muhibb olurlar. 351 Said Paa, devlet memurlarnn bir st makama ulamak iin her eyi yapmakta olduklarn, ekememezlik ve hasetlik ortaya ktn belirterek Reid Paann uygulad sistemin yeniden hayata geirilerek sadaret iin birka aday bulunmasn ve srayla greve getirilmesini, dierlerinin de meclis yeliklerinde grevlendirilmesinin devlet iin faydalarnn byk olduunu belirtmektedir.352 Said Paa daha sonra lkedeki gazete ve gazetecilik mesleinin durumunu deerlendirerek, hibir lkenin bizde olduu gibi gazetelerin sahibinin yabanc olmasna izin vermediini ve bizim de yerli gazete sahiplerini desteklememiz gerektiini sylemektedir. Ayrca yalan, yanl ve olmayan olaylar sanki olmu gibi gsteren gazeteciler olduunu ve bunlarn cezalandrlmas gerektiini ancak arkalarnda bulunan devletler sebebiyle bunun mmkn olmadn belirtmektedir.353 Said Paann 03/Ca/1298-03 Nisan 1881 tarihli lyihasnda adliye, vakflar, meihat, zabtiye ve devletin borlar hakknda yaplan ve yaplmas gereken slahatlar hakkndaki grlerini yazmtr.354 Adliyenin slahnn yeni kanunlarn kabul ve uygulanmas ile mmkn olduunu belirten Said Paa, yeni uygulamalar ile beraber bundan ikayeti olanlarn olduunu ifade ederek bunun sebebinin ise yeni uygulama ile menfaatlerinin zarara uramas olduunu sylemektedir. Yeni durumdan ikayeti olanlar gruba ayrmaktadr. Birinci gruptakiler, kavanin-i cedidenin tesisinden evvel mahakimde olan mteneffizn- ahali mahkeme azaln menafi-i gayr-i merualarna alet itmi olduklarndan ikayat ve itirazat- vakann bir byk ksm anlardan dolaub gelmekdedir diyerek mahkeme azal yapanlarn gayri meru ilerinin

engellenmesini gstermektedir. kinci gruptakiler, bu tekilatdan evvel valilerden

351 352

a.g.b., s. 3-4. a.g.b., s. 4. 353 Ayn yer. 354 YEE 82-26.

79

nahiye mdirlerine kadar memurin-i mlkiye ve alay belerinden blk aalarna kadar zabtiye zabitan ve anlarn haricinde dahi memurin-i hkmetin her snf istedikleri gibi adem hapis itmee ve istedikleri mttehimleri ne nevi crm ve thmet zerine mevkuf ve mahpus olurlar ise olsunlar bir takrib ve tevil ve mahkemelere icray- nfuz ile salvirmee ve hukuk- adiye davalarna mdahele itmee almlar idi. Bu imdiki usul bu gibi menfaatperestlere veyahud mahkemelere ve erbab- davaya gre keyfe-ma-yea hareketden mtelezziz ve memnun olanlara dokundu. nc gruptakiler ise yabanclarn ikayetleridir. Ecanibin iki maksad olub birisi tekilat- adliyeden evvel cari olan nfuz ve mdahalelerini muhafaza itmek ve ikincisi idare-i adliyenin intizam ve terakkiye kabil olmadndan bahisle Msrda yaplan idare-i muhtelita-i adliyeyi burada da yrtmek ve mahkemelere ecnebilerden hakimler tayin itdirmekdir. 355 Evkaf meselesi hakknda da grlerini izah eden Said Paa, vakf sisteminin bozulmasndan evvel lkenin imar ve geliiminde byk katklar olduunu belirterek, hali hazr durumda ise vakflarn gelirlerinin vakf artnamesine aykr bir ekilde kullanldn belirtmiti. Evkafn ciddi olarak slaha muhta olduunu, zmn ise Birincisi her mahalde birer muntazam evkaf meclisi tekiliyle muhasebeci ve mtevelli ve cabilerin fesadatna sed ekilmesi ve ikincisi mahlulatn tefviz ve mzayedesinde s-i istimalat men ile hukuk- vakfn muhafazasdr. olduunu belirtir. Said Paa, ilmiyenin slah iinde iki yol nermektedir. Naiblerin slah ve ilmiye snfnn slahdr. Naiblerin keyfe m ye harekete alm olduklarn, ancak yeni adliye kanunu ile buna son verilmi olduunu belirtir. Fakat nvvb- erinin mstakim ve fakih ve mteerri zevatdan olmalar in mesanid-i ilmiyenin ehl erbabna tefvizi lazm olduu gibi bundan drt asr ncesindeki gibi tarik-i ilmi nizamat nasl muntazam ve mkemmel bir esas zerine kurulmu ise bugn de benzer bir nizamn yaplmas slahat iin gerekliliini ifade etmitir. Said Paa, bunun ise birka asrdan beri rtbe-i izafiye ve rtbe-i ilmiyeye takaddm ve mesanid-i ilmiye ekseriya asilzadegan ve himayet-didegana tahasss eylemi olduundan bunun eski haline dndrlmesi iin bir ok tedabir-i hakimaneye ihtiya olduunu
356

355 356

a.g.b., s. 1. a.g.b., s. 2.

80

belirtir. Bunun iinde makam- meihat ve ilmiye snfndan bir mecliste grlmesini tavsiye eder.357 Zabtiyenin slahnn da devlet iin hayati bir neme sahip olduunu belirten Said Paa, lkedeki asayiin eksiklii ve ba bozukluun giderilmesi iin gerekli olan kanun ve nizamnamelerin bir an nce hayata geirilmesi gerektiini belirtmektedir. imdiki zabtiye adeta ba bozuk heyetinde olduundan geende bilmnasebe arz olunan tafsilata tevfikan bu snfn heman tecdid-i tekilat ve ol vecihe daire-i askeriye tarafndan kaleme alnm ve maksad ve gayeti yalnz snf- mezkrun muntazam bir asker haline vazyla asayi ve emniyeti muhafazaya kafi dereceye gtrlmesinden ibaret bulunmu olan nizamnamelerin mevki-i icraya konulmas ve polis nizam lyihasnn dahi kezalik kabul ve ilan maksud- ali olan slahat hasl ider. 358

4.1.3. Kbrsl Mehmed Kmil Paann Islahat Lyihalar

II. Abdlhamid dneminde Eyll 1885-Eyll 1891, Ekim-Kasm 1895 ve Austos 1908- ubat 1909 tarihleri arasnda kez sadrazamlk yapan Kamil Paa, padiaha birok lyiha sunmutur.359 19/Ca/1296-11 Mays 1879 tarihli layihasnda360 devletin durumu hakknda grlerini belirtmitir. Kamil Paa lyihasnn giriinde bir kavim veya milletin idaresinin adalet, kuvvet, mal ve ricalin birbiriyle olan irtibat ile mmkn olabileceini belirtmektedir. Bir kavmin yahud akvam- mteaddideden mrekkeb bir milletin idare-i ahval ve himayesi adalete ve adaletin icras kuvvete mtevakkf olduu gibi kuvvetin tekili mala ve maln husulde ricale muhtacdr. Binaenaleyh bir sahib-i devlet malik olduu ricalin semerat- mesa ve hidematyle istihsal-i emval ve mal ile tekil-i kuvvet ve kuvvet vastasyla icra-y adalet idb men indallah- mevdu yed-i emaneti olan milletin ahvalini idare ve himaye ile erike-i saltanatna olan irtibat ve tabiiyetini vikaye eyler. 361

Ayn yer. Ayn yer. 359 Kamil Paann lyihalarnn zetlerinin ve alntlarnn bulunduu kaynak iin bkz. Hilmi Kmil Bayur, Sadrazam Kmil Paa-Siyasi Hayat, Ankara 1954. 360 YEE.KP. 1-39. 361 a.g.b., s. 1.
358

357

81

Kamil Paa, gemiten beri tekrar edilen ve adalet, asker, mal/para ve devlet adam arasndaki irtibat ifade ettikten sonra millet ve hkmdar iin dirayetli ve ehil devlet adamlarnn olmasnn ans, aksi halde ise felaket olacan belirtmektedir. Bir milletin esbab- fevz felah mefatihl-hayr olan ecille-i rical-i devlet olduundan sahib-i saltanat erbab- dirayet ve hamiyetden sadakatle muttasf olan ricale malik olursa o millet mahzar- hayr u menfaat ve aksi halinde dar- err mazarrat olur. Her devletin mizan- terakkisi ve tedennisi hamiyet-mendan ricalinin derece-i maharet muvaffakiyet-i lednnisidir. 362 Kamil Paa ricalin nemini anlatmaya devam ederek dirayetli olanlarn devletlerini ilerlettiini ve dier devletleri hakimiyeti altna aldklarn, dier durumda ise ricalin zafiyeti sebebiyle devletlerini zayflattn ve hatta ykmna sebebiyet verdiini anlattktan sonra rnek olarak Fransa ile Prusya arasndaki sava vermitir. Daha sonra talyann birliini salamas, Yunanistann kurulmas, Srbistan, Romanya ve Karada devletlerini misal olarak vermitir. Kamil Paa, adalet kavram zerinde durarak kastettiinin iki kii arasndaki adalet olmayp devletlerin birbirleri ile olan ilikilerinden bahsettiini ifade etmektedir. adalet tabirinden maksad tarifden mstani olduu zere iki kii beynindeki hukuk davasn er-i erif ve nizama tevfikan ryetle ihkak- hak itmek dimekden ibaret olmayub mesela bir taifenin dier taife zerine olan taaddiyatn ve kezalik akvam- ecnebiyeden nakz- ahd ile memalik-i ahaneyi yahud hukuk- devlet ve millete tecavz iden adann tasallutatn men ile beraber bil-mukabele dman hakknda el-ceza-i men cinsl-amel hkmn icra eylemek olduundan ite bu misll icraat adliye ile muhafaza olunur. 363 Kamil Paa, u anda devletin bu ekilde adaleti tesis etmesinin mmkn olmadn, nk ricalden yoksun olduunu Fransay rnek gstererek izah etmektedir. Prusya savandan malubiyetle kan Fransann hamiyetli ricali sayesinde tekrar eski gcne kavutuunu, bizimde bunu yapmak iin sanayimizin gl olmas gerektiini ancak rettiimiz buday, pamuk gibi mallar Fransann hammadde olarak alp ileyerek maml madde halinde bize daha pahalya sattn belirtmektedir. imdiki halde Devlet-i Aliye bu vecihle icra-y adalet kuvvetine malik olmak in mal ve ricale muhtac olub mal ise baluca araziden hasl olduu ve memalik-i
362 363

Ayn yer. a.g.b., s. 3.

82

ahane ezcmle Fransann mstemlekatndan kat kat ziyade bulunduu halde o derece gnaya malik olamamas memalik-i ahanede sanayin klleti sebebiyle ekser mahsulat- arazinin Avrupa masnuatyla bil-mbadele kymetinin ksm- kllisi heder olmasndan nai olub 364 Osmanl Devletinde kaht- rical olmadn belirten Kamil Paa, esas meselenin plan ve programszlktan kaynaklandn belirterek, gnmzde hkmetlerin be-on yllk kalknma planlarnda olduu gibi, yaplacak iin seilecek hedef dorultusunda belli bir srelik plan yaplarak o plana gre allmas ve her sene plann ne kadarnn gerekletirildiinin bilinmesi ile mmkn olduunu belirtmektedir. imtina-y saltanat- seniyye nezdinde mahrem tutularak ann hayr- husule vusl ne kadar mddete ve ka seneye tevkif idecei bil-hesab o kadar zaman in tedabir-i lazme tesis olunub ve mesela ibu tedabirin icras krk seneye taksim olunmu ise birinci seneden krknc seneye kadar beher sene zarfnda inaat ve ihtiraatdan nerelerde neler yaplacak ve memuriyet-i mlkiye ve askeriye ne tavr ve hareketde ne gibi icraatda bulunmak ve mnasebat- dveliyede ne tarzda kullanlmak lazm gelecei tayin klnub ana gre tedabir-i mezkurenin tamamiye-i icrasna taraf- eref-i hazret-i padiahiden irade ve ferman buyurularak umur- saire-i cariye bakaca mihver-i layknda deveran itmelidir. 365 Kamil Paa, ilerin yrmesi iin en byk memurdan en kne kadar hepsinin ahlaken doru yola ekilmesi gerektiini ve bunun iinde, hakkyle hidmet idecek rical eksik olmayub noksan olan nesne yalnz baz ahlak- hasene ise de bununda istikmali yed-i meyyed-i hazret-i padiahide olduundan evvel be evvel buna atf- nazar- itina ile rical-i azamdan en kk memura kadar kaffe-i bendegann hsn-i meslei taht- temine alnmas art- mukaddem ve ber-vech-i ati memurinin slah- ahlak takdirde usul-i mstahsine-i idarenin cmle-i

muhsenatndan olmak zere varidat- umumiye-i hazine-i celilenin birinci seneden itibaren bir zamm mikdar artub sene be sene daha tezayd idecei idare-i ehliyenin seyyiatna vukufu olanlar indinde msellemdir. 366 demektedir. Kamil Paa memurlarda dirayet, hamiyet ve sadakat olmak zere ahlaki hasletin olmas gerektiini belirttikten sonra, memurlarn mkafat ve mcazat

364 365

Ayn yer. a.g.b., s. 3-4. 366 a.g.b., s. 4.

83

usulnn uygulanmas ve bu sayede hak edenlerin nian, mansb ve madalya ile dllendirilmelerini, rvet ve grevi ktye kullanan memurlarnda meslekten tard ve eitli cezalara arptrlmalarn istemektedir.367

4.1.4. Ahmed akir Paann Islahat Lyihalar

II. Abdlhamid dneminde Anadolu Islahat Mfettilii grevinde bulunan akir Paa, Anadoluda vazife yapt dnem ierisinde birok lyihalar hazrlamtr.368 Bu lyihalardan Anadolunun sosyal, ekonomik ve eitim durumu hakknda arpc bilgilere sahip olmaktayz. akir Paann 29/Z/1307-16 Austos 1890 tarihli devletin mali durumunun dzeltilmesi hakkndaki grlerini anlatt lyihasnda369 memurlarn durumundan bahsederken ekilen maddi skntlar sebebiyle gayri meru yollara saptklarn anlatmakta ve memur maalarnda tasarruf iin kesintiye gidilmesi fikrinin yerinde olmadn belirtmektedir. Bir memur teden ber irad ve masrafn uydurub dolabn dndrmekde iken iradndan bir ksmnn tenksi hasebiyle evvelki hesabna halel gelmi bulunacandan memurin iinde hamiyetli ve namuslu olan takm masarfndan birazn tenks yoluyla bu hastala devasaz olmak istemi olsalar bile dier ksm tenks- maa noksann gayr-i meru suretde cebr itmee kalkmlar ve ikinci icra olunan tenkihatda ise evvelkilerin bir ksm- kllisi dahi su-i misale tabiiyetle o tariki gayr-i meruaya slk mecburiyeti karusunda bulunmu olaca derkardr. te bu halin delili olarak ber-minval-i maruz maaat- tenzilat hadd-i marufu geb evlad ve yalini geindirmek bir tarafa kalsun baz memurlarn maa ahslarn bie geindirmek derecesinden dun bulunduu ve bu mikdar maan dahi bir ksm senesi iinde virilemedii halde yine herkesin memurin talebinden feragat eylemedii grlmekdedir. 370

a.g.b., s. 4-5. YEE 11-4;YEE 12-38; YEE 12-39; YEE 13-3; YEE 81-2; YEE 81-4; YEE 81-32; YEE 81-51; YEE 119-16; YEE 131-21; YEE 132-27; YEE 132-34; YEE 132-36; YEE 132-38; YEE 132-40; YEE 132-41; YEE 134-62. 369 YEE 12-38 ve 11-4; layihann biraz hatal olan tarnskripsiyonu iin bkz. Mustafa Durusoy, Sultan II. Abdlhamite Sunulan Layihalar Inda Dnemin ktisadi zellikleri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Anabilim Dal ktisat Tarihi Bilimdal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1995, s. 88-104. 370 YEE 12-38, s. 1.
368

367

84

akir Paa, bu kiilerin hem yaptklar gayri meru ileri mazur gstermek hem de hkmet aleyhinde konumalar ise yaplacak slahatlarn esasn oluturan asayi ve emniyetin bozulmasna sebep olduunu derin bir yeis ile mahade edildiini ifade etmektedir. Bundan baka gayr-i meru bir suretle maietini istihsal ve ikmal fazahatn irtikaba alan yad-garlar bu hareketlerini oldukca mazur gstermek zere idare-i hkmet aleyhine lisan- itiraz aub herkesden iler gitmekde ve ahval-i hazrann mntic-i vehamet idn azna gelen tabirat- edide ile iaa iderek icraat ve slahat iin en muktezi olan emniyet-i umumiyeyi dahi esasndan oynadub umuma emniyetsizlik ilkasna meccanen himmet idi virmekde bulunduklar kemal-i teessf ile grlyor.371 akir Paa, 22/Ra/1308-05 Temmuz 1890 tarihli lyihasnda372, umur- nafia hakkndaki grlerini izah etmektedir. Layihasnn giriinde halkn yetitirmi olduu rnleri yollarn olmamas sebebiyle deerinde satamadn ve bundan dolay da fakirliin azalmadn ifade ederek yollarn yaplmas ile hem halkn, hem de devletin zenginleeceini belirtmektedir. Mahsulata ne hacet vesait-i nakliyesi teshil olunmu mahallerde bulunan arazinin bile kymeti terakki ideceinden bir kylnn bu gn yz guru itmeyen arazisi ol halde iki yz guru kymet hasl iderek servet-i umumiye o nisbetde tezayd itmi bulunur. Bundan baka hazine-i devletden mecburen virile gelen nakliyat- askeriye ve mlkiye dahi hafifleerek bdcede bile menfaat his olunabilr. te bu nokta-i nazardan bakarak abd-i memlkleri vesait-i nakliye ve inaat- nafiann her nasl mmkn ise tezyid ve teksiri ile servet-i umumiyeyi ve muvazane-i maliyeyi tehdid itmekde olan buhrandan kurtarmak maddesi saltanat- seniyyeleri in mesele-i mabel-hayatdr zan ve itikadndaym. 373 akir Paann Anadoludaki tefti devresinden sonra hazrlad 01/N/1315-24 Ocak 1898 tarihli lyihasnda374 devletin slah iin yaplmas gerekenleri izah etmektedir. Layihann giri ksmnda maarif meselesini ele alan akir Paa, ner-i maarif sznn tefsir-i hakiki olmak zere umumiyet-i ahalinin maarifden hissedar
371 372

a.g.b., s. 2. YEE 12-39. 373 a.g.b., s. 1. 374 YEE 81-32, layihann dier suretleri iin bkz. YEE 11-4 ve YEE 132-40da kaytldr. Ayrca ksmen hatal olan transkripsiyonu iin bkz. Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 143-153.

85

idilebilmesi olduunu belirterek eitimin halka yaylmas gerektiini ve bu sebeple idadi mektepleri yerine ibtidai mekteplerin almasna nem verilmesini, bu mekteplerin mslm gayri mslim kark olmasn ve bylece aralarnda birliin salanacan, Trkenin mecburi olmasn, drt ilemin retilmesi ve dini eitim iin Cuma ve Pazar gnleri cami ve kiliselerin kullanlmasn tavsiye etmektedir.375 akir Paa, eitim ile ilgili dier bir meselenin de meslek ve sanat okullar olduunu belirtmekte ve bu mekteplerin ihmal edildiini ve servet-i umumiyenin artmas iin bu mekteplerin yeniden yaygnlatrlmas gerektiini ifade etmektedir. Marifin bir mhim ksmda hiref ve sanyi olduu halde bu ksm dahi marif-i aliye derecesinde pek gir kalmdr. Mahsulat- arzyenin kymetsizliinden ve href ve sanyiin bil-klliye ataletinden dolay servet-i umumiyenin tehlike-i istikbaliyesine karu ahaliye zanaat talimine mahsus dars-snaalar tesisi l-bdd iken vilayet merkizinde bulunan mekatib-i sni kamilen ilga olunub ebniyelerinden bir takm hastahane ve anbar ve bir azda karagolhane ve askeri klas haline irc ile bu kapu btn btn sedd olunmu bulunur. lk bir iki sene baz mertebe iane idilerek mekatib-i mezkure dars-sna haline konulacak ve idareleri fahri olarak baz memurin veya muteberan- ahaliye tafviz olunacak olur ise birka sene sonra bu mektebler kendi mahsuliyle idare olunabileceine nazaran Marif Nezaretince ibu mekatib-i snn yeniden ihyas cihetine muavenet ve bazen bunlar haricinde dier sni mektebleri tekiline badema atf- nazar himmet ve inayet olunmak lazm gelr.376 akir Paa, eitim ile ilgili grlerinden sonra adliye meselesi hakknda da fikirlerini ve gzlemlerini anlatmaktadr. Adaletin nemini emniyet-i umumiye ciheti adliyenin vezaif-i mukaddesesi cmlesinden olmasyle cihet-i maneviyesinin dorudan doruya ve cihet-i maddiyesinin ise zabta-i adliye vastasyla muhafaza ve kefaleti mehakim-i adliyeye aiddir. cmlesi ile zetleyen akir Paa, mahkemelerin durumu, mahkemede grevli naib, hakim, savc, azalarn vazife ve durumlarn anlatmaktadr.377 akir Paa, lyihasnn nafia bahsinde ise, Anadolu iftisinin mahsulatn deerlendirmede ki skntsn anlatmakta ve yollarn olmamasnn yannda Amerikan

375 376

YEE 81-32, s. 1. Ayn yer. 377 a.g.b., s. 1-4.

86

rnleri ile rekabet edememesi sebebiyle fakr u zaruret ierisinde gayri meru yollara sapdn belirtmektedir. nk bugn Anadolu vilayat- ahanesinde mehud olan ahval-i na-marziye ahalisinin dar olduu fakr u zaruret eseri olub marz-zikr rabetsizlikden yevmenfe-yevmen ziraat azalmak ve ticaret yolu dahi bulunamamak hasebiyle ahali in medar- maiet tedariki glemekde ve varidat- devlet dahi ahalinin fakr nisbetinde tedenni itmekde bulunuyor ki aresizlik tesiriyle dar- fakr u ztrar olan efrad- ahali aher vatandann emval-i mktesebe ve mevcudesine atf- nazar tama itmek mecburiyetini his ile baz uygunsuzlua cret ideyor. 378 akir Paa, devletin gelecei iin byk bir tehlike arz eden ve halkn rnlerini deerinde satamamas sebebiyle karlat skntdan kurtarlmas iin teshil-i nakliyat iinin hal yoluna koyulmasn tavsiye etmektedir. Bunun iinde ticari yollarn yaplmasn, demiryollarnn liman ve iskelelere kadar uzatlmasn, nehirlerde vapur iletilmesinin salanmasnn hem halkn ticari ve zirai ynden zenginlemesine hem de devletin asker sevkiyatnn kolaylaacan belirtmektedir.379 Ancak demiryolunun maliyetinin yksek olmas ve bu ii yapan irketlerin de kendi menfaatlerini dikkate alarak ifti ve halk dnmedikleri iin bunun yerine nehirlerde vapur iletilmesi ve yerli irketlerin tevik edilmesi gerektiini belirtmektedir. imdilik seyr-i sefayine istidadlu enharda baz ameliyat- tadiliye icrasyla bunlarn mcaren ticaret haline vaz ve tahvili are-i mnferid kalm buluyor. Ancak vilayat- ahanenin her ksmnda arz olunduu vecihle enhar- kebire mevcud olmamala nehirlerde ve gllerde vapur tedariki teebbsatyla beraber nehirlerden uzak mahallerin mahsulatna arabalarla ehven suretle nakle msaid tark- ticariye inas ihtiyacndan Nfa Nezareti hibir vakitde vareste olamaz nehirlerin seyr-i sefayine mstaid hale ifra zmnnda enharn gzergahna masarif-i devair-i belediye ve nfa sandklar hissedarl altnda srf yerl Osmanl irketleri tekil olunmasna 380 akir Paa, Anadolunun tamamnda zellikle vilayat- sitede umur- nfa kaydszl eseri olarak halkn servetinin gnden gne azaldn ve bu fakr u zaruretin artmas orannda asayi ve emniyetin halkn efkarnda azaldn belirterek

378 379

a.g.b., s. 4. a.g.b., s. 5. 380 a.g.b., s. 5-6.

87

saltanat- seniyyenin ve tebasnn menfaatine muvafk olarak icras lazm gelen slahatn fatihas umur- nfa vcuda getrerek servet-i ahalinin tecdid ve tezyidi hususuna say ve ikdamdan ibaret id efkar sakil-i kazayay- bedihiden olmu olur. 381 demektedir. akir Paa, maliye konusunda da yaplmas gereken slahatlar u ekilde sralamaktadr. Halktan alnan vergilerin birletirilmesi ve bir kalem altnda toplanmas, devletin vergileri zamannda toplamas ve bakayaya brakmamas, devletin masraflarnn kslmas, ancak bunun maalardan kesinti yaplmadan olmas, gayri mslimlerden alnan bedelat- askeriye vergisinin slah edilmesi meselelerinin zme kavuturulmasdr.382 akir Paa, memur maalarndan kesinti yaplmamas ve vergilere yeni zam ilavesi haricinde yaplacak slahatlarn fayda vereceini belirtmektedir. El-hasl tenzil-i maa suretinde tasarrufat veyahud hal-i hazr tayir olunmayarak mkellefiyet zerine zamayim icrasyla tezyid-i varidat fikrine mstenid her gne tedbir mutlaka aksi netice hasl ideceine kanaat getrlb slahat namyla ittihaz olunacak tedabir u muzr iki kaidenin haricinde bulunmak zere karargir olmak lazm gelr. 383 akir Paa, lyihasnn mlkiye ve dahiliye balkl blmnde ise bata nfs saym ve vilayetlerin taksimi konusunda grlerini aktarmaktadr. Nfus saymnn nemine deinen akir Paa, vilayetlerin taksiminde nfusun gz nne alnarak yaplmas gerektiini, bunun iinde ciddi bir nfus saymnn yaplmasn ifade ederek, zellikle vilayat- sitte iin nfus saymnn daha da elzem olduunu belirtmektedir.384 Vilayetlerin tekili ve yeniden tanzim edilmesi hakkndaki grleri ise u ekildedir. Nfus tahriri olundukda dahi anlalaca zere vilayet suretiyle idareye tahamml olmad halde klli masarif ihtiyariyle baz kk merkezlerin vilayet halinde idaresinden ise vazi corafi ve ehemmiyet-i mevkii nazara alnarak bir dereceye kadar vilayetlerin tevsi daire-i hududuyla ehemmiyetsiz ve lzumsuz vilayetlerin liva haline irca lazmedendir. Fikr-i kasr- akeraneme gre umum vilayat- ahanenin evvel emirde kazalar tertib ve la-akal be kazadan bir liva terkib
381 382

a.g.b., s. 6. a.g.b., s. 7-9. 383 a.g.b., s. 9. 384 Ayn yer.

88

olunarak ibu livalar dahi arz olunduu vecihle merakiz-i mnasebe-i vilayata rabt ve ilhak olunmak suretiyle tadil olunur ve bunda mlhakatnn eski merbutiyetine ehemmiyet virilmeyerek mnasebet-i mevkiyeye ve vaz- corafiye gre tertibi nazara alnur ise umur- inzibatiye behemehal kesb-i intizam itmi bulunur. Bu noktai nazardan baklarak beher sancak ehemmiyet-i mevkiyeye gre la-akal iki yz bin ve beher vilayet bir milyon nfusu derecesinde sekenesi bulunacak suretde terkib olunur ise Anadolu vilayat- ahanenin umumundan ekl-i ma-yekn alt vilayat- sitteden iki vilayetin lav ve bundan vcub sarf his olunan masarif zamayine karu ehri bir hayli tasarruf istihsali kabildir.385 Nfus ve vilayetlerin snr ve tekili hakkndaki grlerinden sonra, kaymakamlarn durumlarna deinen akir Paa, devlet ve padiah temsil eden kaymakamlarn maddi bakmdan desteklenmesini ve hizmetine bata hayvan olmak zere ev, a ve hizmeti tutulmasn tavsiye etmektedir.386 akir Paa, mali dengenin korunmas iin memur maalarndan kesinti yaplmas yerine vilayet saysnda kesinti yaplmasn istemekte ve bu sayede yaplacak tasarrufla kaht- rical skntsnn giderilmesi iin allabilecektir.387 Zabta memurlar ve jandarmann da valilere balanmasnn art olduunu ifade eden akir Paa, yetki karmaasna bu ekilde son verilebileceini, vali ve kaymakamlarn da tefti iin makam odalarn terk etmelerinin gerekli olduunu belirtmektedir.388 akir Paa, lyihasnn askeriye ksmnda Hamidiye Hafif Svari Alaylarnn durumu, redif subaylarnn hali, drdnc ve beinci ordu-yu hmayun hakknda bilgiler ve buralarda grlen yolsuzluklar ve slah areleri hakknda bilgiler vermektedir.389 akir Paa, lyihasnn evkaf blmnde390 vakflarn u andaki durumunu ve slah iin yaplmas gerekenleri ifade ettikten sonra orman ve madenler hakknda da grlerini anlatmaktadr. zellikle vilayet-i sittede bulunan madenler ve bunlarn karlmas iin aba sarfedilmesi, maden mhendisi ihtiyac, ormanlarmzn

385 386

Ayn yer. a.g.b., s. 9-10. 387 a.g.b., s. 10-11. 388 a.g.b., s. 11-12 389 a.g.b., s. 12-14. 390 a.g.b., s. 14.

89

bilinsizce yok edilmesi, numune iftliklerinin durumu ve hayvanclk hakkndaki grlerini aklamaktadr.391 akir Paann 02//1316-22 Aralk 1898 tarihli lyihasnda392 Anadoludaki gayri mslimlerin servet ve eitim bakmndan Mslmanlardan stn konumda olduklarn, bu durumun devam etmesi halinde devletin batma tehlikesi ile yzyze kalacan bunu engellemek iin de Mslmanlarn servet ve eitim bakmndan desteklenmesi gerektiini belirtmektedir. Bu destein ise: imdilik bunlarn ellerinde mal tlakna ayan servetler arazi ve emlakden ve varidatlar ise arazi haslatndan ibaret olduundan bunlarn terakki-i servetlerine hidmet idecek arazilerinin hasln mahrece isal zmnnda vesait ve mecari-yi nakliyenin teksir ve teshiline ve snat ciheti dahi medaris-i snayi tekiline menut olub bunlarn fatiha-i tesirat ise maarif-i ibtidaiyenin baya umumiyet derecesinde ner ve tamimiyle hasl olabilecei inkar olunamayacak hakikatlerdendir.393 akir Paann 26/M/1314-07 Temmuz 1896 tarihli lyihasnda394 vilayat- sittede yapt teftilere gre maarif alanndaki durumu ve yaplmas gereken slahatlar belirtmektedir. Eitimin temel insani bir ihtiyac olduu ve bunun okuma yazma retimi ve daha ileri seviyeye karlmas gerektiini ifade etmektedir. maarif-i umumiye tesisinden maksad- asli efrad ve avam ahali ihtiyacat- beeriyeden olduu zere hi olmaz ise okuyub yazmak renmek ve havas- etfali dahi ulum- aliye tahsil itmek zere maarifin ner ve tamimi kazyyesinden ibaret olmak lazm gelb.395

4.1.5. Ahmed Cevdet Paann Islahat Lyihalar

Osmanl Devletinin son asrda yetitirmi olduu alim ve devlet adamlarndan birisi olan A. Cevdet Paa, medrese kl olduu halde mlkiyeye intisap ederek devletin deiik kademelerinde deerli hizmetlerde bulunmu, ayn zamanda devletin resmi tarihisi sfatyla da kendisinden nceki vakanvislerden farkl ve gnmz tarih anlayna yakn bir metod takip etmi bir tarihidir. II. Abdlhamidin gvenini kazanm bir devlet adam olan Cevdet Paa, lmne kadar
391 392

a.g.b., s. 15-18. YEE 81-51. 393 a.g.b., s. 2-3. 394 YEE. 131-21. layiha msvedde halindedir. 395 a.g.b., s. 1-2.

90

olan sre ierisinde padiaha bir ok lyihalar sunmutur.396 Bu lyihalarnda devletin genel durumundan eitim, adalet, nfus saym, Tuna ve kodra vilayetleri, Senusiler, Hindistan, Avrupa hakkndaki konulara dair ok eitli konular hakkndadr. Babakanlk Osmanl Arivinde asl ve msvedde halindeki bu lyihalar ile Cevdet Paann olaylara bakn rahatlkla grmek mmkn olabilmektedir. A.Cevdet Paann, 09/S/1299-31 Aralk 1881 tarihli ve II. Abdlhamidin iradesi zerine kaleme ald ve mahkemelerin sadece Mslman hakimlerin bakanlnda olmas hakkndaki lyihasnda397 Krm Harbi sonunda imzaladmz Paris Kongresi ile Hristiyan tebaaya da devlet memuriyeti yolunun aldn ve eitli grevlerde bulunduklarn belirten Cevdet Paa, stanbulda drt tane mahkemede gayri mslim bakan bulunduunu ve Mslmanlardan da ehliyetli hakim kana kadar da bunun devam edeceini belirtmektedir. El-hasl Dersaadetde Ticaret Mahkemesi reisleri hayli vakitden ber Hristiyanlardan intihab oluna gelmidir. Ve tekilat- adliyede mezkur mahkeme-i fevkalade birinci ticaret mahkemesi itibar idilmidir. Bu mahkemenin reisi hem kavanin-i Devlet-i Aliyyeyi ve hem de Avrupa kavanini bilmek ve Fransz lisannda maharet ve zekavet ve ftriye ashabndan bulunmak artdr. Ve imdi ehl-i slamdan olan adliye memurlar iinde bu iktidar haiz zevat bulunmad cihetle bir mddet daha bu riyasetde Hristiyan bulunmak emr-i zaruridir. 398 Cevdet Paa, mahkemelere seilen aza ve bakanlarn snfan seildiini, bunlarn ilmiye snf, adliyede istihdam edilen ve alarak ykselen bendegan ve Avrupada hukuk eitimi alan kiiler olduunu belirterek kendisine kalsa sadece ilmiye mensuplarn seeceini nk kendisinin de ilmiye snf mensubu olmas hasebiyle, ilmiye snfn tercih ettiini ancak ilmiyedeki yozlamadan tr bunun imkansz olduunu itiraf etmektedir. rteb-i ilmiyenin na-ehline tefviz oluna gelmesiyle rndan kub yalnz adam kayrmak in bir meslek olmudur. Ve sunuf- tebaann taralarda naiblerden mddet-i medide grlen yolsuz hareketler tarik-i ilmiye ashabnn enzar- yar u

YEE. 31-27; YEE. 31-33; YEE. 32-2; YEE. 32-3; YEE. 32-4; YEE. 36-43; YEE. 36-53; YEE. 37-25; YEE. 38-94; YEE. 38-95; YEE. 38-102; YEE. 38-103; YEE. 38-111; YEE. 38-118; YEE. 38-124; YEE. 38-126; YEE. 38-133; YEE. 39-1; YEE. 39-5; YEE. 39-6; YEE. 39-7; YEE. 39-8; YEE. 39-10; YEE. 39-15; YEE. 39-18; YEE. 39-19; YEE. 79-8. 397 YEE. 31-27. 398 a.g.b., s. 3.

396

91

ayarda kadr meziyetlerini imha eylemidir. Bu tariki vaz- asliyesine irca itmek dahi imkansz bir hale gelmidir. 399 Cevdet Paa, lyihasnn bundan sonraki sayfalarnda hukuk mektebinin iyi yolda olduunu, taradaki mahkemeler ve adliye mfettilikleri hakkndaki grlerini anlatmaktadr.400 Cevdet Paann 24//1309-24 Mart 1892 tarihli Mekatib-i Umumiyenin dersleri hakknda II. Abdlhamidin istei ile yazd lyihasnda,401 Sultan Abdlmecidin saltanatnn ilk yllarnda mekatib-i umumiyenin tanzim edilmesi iin Arif Hikmet Be, Emin Bezade Abdlkadir Be, Rd Paa, li Paa ve Fuad Paadan oluan bir meclis-i muvakkat tekil edilerek mekteblerin, sbyan mekteblerinin slah, rdiye mekteblerinin almas ve bir Darlfnun tesisi hakknda karar altna alndn belirttikten sonra402 yaplan uygulamalar hakknda tarihi bilgiler vermektedir. Lyihann sonunda ise mekteblerin her derecesinde dini ilimlerin okutulmasn ve hangi seviyede hangi kitaplarn okutulmas gerektiini tavsiye etmektedir. Ahval-i meruhaya nazaran mekatibin her derecesinde ulum- diniyeye dair bir kitab okutmak lazm gelr. Ve mekatib-i sbyanda bir ilm-i hal okutmak kafidir. nk ilm-i hal didiimiz ilm-i akayidden (amenet) ten erhi ve fkhdan feraiz-i hamsenin icmalen beyan ve taharet ve salatn tarifidir. Fakat ilm-i ahlakdan dahi muhtasaran ve mfid cmleler ilave olunmak mnasib olur. Bir mertebe yukaru kldkda akayidden mufassalca ve fkhdan muhtasarca birer kitab ve daha yukaru kldkda daha mufassal kitablar okutmak lazm gelr. Fakat bu kitablar hal ve zamana muvafk olarak mceddiden telif olunmaldr. 403 Cevdet Paann bu grleri ve tavsiyeleri II. Abdlhamid tarafndan kabul grm, eitimin her sahasnda dini ilimler mfredata konulmutur. Cevdet Paann hal-i hazr durum hakknda II. Abdlhamidin istei zerine kaleme ald baka bir tarihsiz lyihasnda,404 Osmanl devletinin sadece kendi kuvveti ile ayakta kalmasnn zor olduunu ifade ederek, Avrupa devletlerinin birbirleri ile olan iktidar mcadeleleri ile bunun mmkn olduunu, devletin iyi idare

399 400

a.g.b., s. 5. a.g.b., s. 6-9. 401 YEE. 39-7. Layiha msvedde halinde YEE 38-94de kaytldr. 402 a.g.b., s. 1. 403 a.g.b., s. 4. 404 YEE 38-95.

92

edilmez ise stanbulda idare-i mtereke kurulabileceini Mustafa Reid Paann szlerini delil gstererek ortaya koymaktadr. Merhum Reid Paa ile bir gice musahebet olunur iken dimidi ki (biz bu mevki kendi kuvvetimizle muhafaza idemeyeceiz. Bundan sonra bu mevki bizi muhafaza idecek. Fakat hsn-i idare artdr. Ve elan dvel-i Avrupa bizi rahat brakmazlar. stanbul ise her devletin matmah- nazar olduu halde kabil-i taksim deildir. Eer hsn-i idareye muvaffak olamaz isek burada bir idare-i mtereke teekkl ider.)405 Cevdet Paa, Napolyon Bonapart ve ar Aleksandr arasnda, Osmanl Devletinin paylalmas konusunda anlald halde stanbulun paylalmas hususunda anlaamadklar iin ark Meselesinin zmlenemediini belirtmi ve stanbulun mevki bakmndan neminin inkar edilemez bir gerek olduunu ifade etmitir. stanbulun kabil-i taksim bir noktada olmas sebebiyle Avrupa devletlerinin paylamasnn imkan haricinde olduunu ifade eden Cevdet Paa, hali hazr durumda Avrupann iki ksma mnkasm olan dvel-i mahmiyenin kuvve-i mtekabilelerinin muvazenesinde Devlet-i Aliye denkta gibi bulundurub iki taraf dahi Devlet-i Aliyyeyi daire-i ittifakna almaa altn, zellikle Rusyann Karadenizin ngilterenin saldrsndan korunmas iin Osmanlnn tarafszln, ittifak kadar kymetli olduunu belirtir. Ancak bir sava esnasnda Osmanlnn tarafszlna gvenemediini de belirten Cevdet Paa, her devletin kendi mevkiini muhafaza ettiini, buna Devlet-i Aliyyenin de dahil olduunu, ancak hsn-i idare art olduunu, gelecekte stanbul iin idare-i mtereke bahsinin mutlaka ortaya konacan belirtir.406 Layihasnn bundan sonraki ksmnda ngiltere ve Rusyann Osmanl Devleti hakkndaki politikalarn deerlendiren Cevdet Paa, Ermeni meselesinin k ve Ermeni Komitelerinin yaptklar terr olaylarn anlattktan sonra dahili ilerde hatalarn olduu gibi idare-i umur- hariciyesinin btn btn bozuk olduu msellematdandr ifadesiyle harici ilerde de hatalar yaptklarn ve bunun sebebinin de memurlarda olduunu ve slah edilmesi gerektiini belirtmektedir.407 Cevdet Paa, lyihasnn sonunda ise zm aresinin mmkn olduunu bunun iin de Fakat bizzat azm-i kati ile tedabir-i melhumiyet ayat- hmayuna

405 406

a.g.b., s. 1. Ayn yer. 407 a.g.b., s. 2.

93

mevkufdur olarak bizzat padiahn kesin, kararl ve yerinde tedbirler almasna bal olduunu, ancak bunun tek bana yeterli olmadn vesait-i icraiye olan vkela ve menasyla ryet-i mesaliha mecbur olurlar ve ehliyetli ve iini bilen devlet adamlar semek ile skntlarn ortadan kalkacan ifade etmektedir.408 Cevdet Paann Avrupa gazetelerinde hanedan ve zellikle II. Abdlhamid aleyhindeki yaynlar hakkndaki tarihsiz olan bir lyihasnda,409 hkmdarlarn hem mutlakiyet rejimlerinde hem de merutiyet idarelerinde her nevi itirazdan salim ve her halde mukaddes olmalar intizam- devlet ve iktidar- hkmetce gayet mhim bir esas olduunu kesin bir ifade tarz ile syleyen Cevdet Paa, bu durumun II. Abdlhamid iin saltanat ve hilafeti cami olan bir hkmdar hakknda bu esasn ne mertebe kesb-i ehemmiyet ve mukaddesiyet itdiinin tafsiline hacet grlmez ifadesiyle bu konumun daha da nemlilik arz ettiini, bu temel esasn ise vkelann her gune teebbsat ve muamelat ve her trl ifadat ve icraat zat- kudsiyet-ayat- hazret-i padiahiyi her nevi itiraz ve muahezeden beri tutacak yolda olmak farize-i zimmetdir nemli bir grevi olduunu belirtmektedir.410 Cevdet Paa, devlet idaresinde gizliliin esas olduunu ancak Bab- lide irade-i seniyyelerin elden ele dolatn ve hkmetin yabanclarn itirazlarna kar koymak iin bu iradeleri gsterdiklerini ve bunun devlet idaresi ciddiyeti ile badamadn ifade etmektedir.411 Bu gibi hallerin yukardan aa halk tabakasna yayldn ve Avrupa

gazetelerine aks ederek Avrupa devletlerinin ellerine Osmanl Devletine kar kullanlmak zere bir koz verildiini belirten Cevdet Paa, Avrupa gazetelerinde kan haberlerin engellenmesi iin devletin kavaid-i esasiyeye uygun ekilde idaresi ve vkelann mesalih-i mhimmeyi daire-i mektumiyetde tutarak mahremiyeti temin idecek yolda davranmalar gerektiini belirtmektedir.412 Cevdet Paa, Avrupa gazetelerinde kan yalan ve kt niyetli haberler iin de fazla nem verir gibi grnmemek gerektiini nk iin bu sefer daha da dallanp budaklanmasna sebep olacan ancak gizlice tedbirler alnmasnn faydal olacan belirtmitir.413

408 409

a.g.b., s. 3-4. YEE 38-102. 410 a.g.b., s. 1-2. 411 a.g.b., s. 2-3. 412 a.g.b., s. 6. 413 a.g.b., s. 7.

94

Cevdet Paann tarihsiz bir baka lyihasnda414 ise II. Abdlhamidin byk bir medrese ina etme fikrinde olduunu rendiini belirterek bir Darl-ulum almasnn faydalarn anlatmaktadr. Bunun sebeplerini anlatrken genel olarak ahlak ve terbiyenin bozulduunu ve slah edilmesi gerektiini sylemektedir.415 Medreselerin durumunu ve buradan yetien hocalarn ilmi bakmdan ok yetersiz olduunu belirten Cevdet Paa, Darl-ulum ald takdirde sadece terbiye-i umumiyeyi slah etmeyecek ayrca buradan mezun olanlar slam dnyasna seyahat ederek hilafet makamn daha da glendireceklerdir. ilerinden bir takm diyar- baideye seyahat iderek Dersaadete an ve kuh- saltanat- seniyyelerini ala idecek malumat- vasa getrrler. Ve hem de vardklar yerlerde ner-i envar- slam ile bir ok halkn efkarn merkez-i hilafet-i seniyyeye rabt iderler. 416 Cevdet Paa, Yavuz Sultan Selimden itibaren saltanat ve hilafetin Osmanl padiahlarnda birletirildiini ve hilafet makamnn nemini anlattktan sonra, devletin Mekkeye gnderdii hatiblerin kifayetsizliinden yaknmaktadr. zellikle hac mevsiminde slam dnyasnn her tarafndan gelen haclara Arafatta hutbe okunduunu ve bu hutbe ile halifeye balln arttn syleyen Cevdet Paa, halbuki halife adna hutbe okuyan hatiblerin bindii devenin devecisine ifade-i meram idemez derecede Arapa bilmeyen kiiler olduklarn byk bir yeis ile ifade etmektedir.417 Alacak olan Darl-ulumun esas amac olan ner-i din hususunu hem dahilde hem de harice kar gizlemek iin iki yzl davranmak gerektiini belirten Cevdet Paa, ulema snfna yksek dini ilimler tahsili iin medrese ina edilecei sylenirken, yabanc dilde yayn yapan gazetelere ise slam fkh ile Avrupa hukukunun retilecei bir okul alaca ilan edilecek ve bylece gizli tutulan esas ama yani slam dininin yaylmas gayesi herkesten saklanacaktr.418 Tarihi belli olmayan bu lyiha, belki de II. Abdlhamidin iktidar mddetince uygulayaca Halifelik kurumunun ilk fikri alt yapsn oluturma ihtimali vardr.

414 415

YEE 38-124. a.g.b., s. 1. 416 Ayn yer. 417 a.g.b., s. 2. 418 a.g.b., s. 3.

95

Cevdet Paann II. Abdlhamide sunduu ve eitli konularda grlerini aklad tarihsiz baka bir lyihasnda,419 stanbulun nemi ve devletin dayand temeller hakkndaki fikirlerini anlatmaktadr. stanbulun konumu asndan ok nemli ve muhafazasnn da bu sebeple g olduunu belirtir. Hilfetin Yavuz Sultan Selim zamanndan beri devletin nemli bir kurumu olduunu ve bu sebeple Devlet-i Aliyyenin din zerine messes bir devlet-i azimedir olduunu, ancak devleti kuranlarn Trk olmalar hasebiyle Devlet-i Trkiye olduunu, balangta devleti tekil edenlerin l-i Osman olduklarn belirterek Osmanl Devletinin drt esas zerine bina edildiini belirtir. Bu drt esas; hkmdar- Osmani ve hkmet-i Trkiye ve din din-i slam ve payitaht stanbul dur. Cevdet Paa, bu drt esastan hangisine zaaf gelse bina-y devletin drt direinden biri sakatlanm olacan belirtir. Devlet-i Aliyyenin her hal ve zamanda bu drt esas muhafaza etmesinin zorunluluk olduunu ancak tayir-i ezman ile baz ahkam- eriyye bile tayir eylediinden bir asr evvelki hali iade kabil olamaz diyerek zamann artlarna gre yeni tedbirler ve yeni yollar denenmesinin elzem olduunu ifade eder. Bu yeni yolun ise mutedil meslek olarak tarif etmektedir.420 Devlet ilerinde gayri mslimlerin kullanlmas ile ilgili bata Abbasiler olmak zere tarihten rnekler vererek aklayan Cevdet Paa, Krm Harbinde Osmanl Devletine yardm eden Avrupaya kar gayri mslimlere baz haklar verilmesinin tabii olduu ve gerekliliini izah etmitir.421 Devletin takip edecei politikay Devlet-i Aliyye hasbel-hal her hususda meslek-i itidali iltizam itmek lazm geldii gibi Hristiyan memur istihdam hususunda dahi bu meslekde devam itmek feraiz-i umurdandr.422 ifadesi ile veciz ekilde anlatan Cevdet Paa bu yolda devam edilmesi gerektiini belirtmektedir. Avrupann Osmanl Devletine mdahale iin devaml bahane aradn ve daha ok maliye alannda bu imkann ihtimal dahilinde olduunu belirten Cevdet Paa, buna meydan verilmemesi iin ok dikkatli olmak gerektiini ifade etmektedir. mmkn mertebe ecanibin yalnz mdahalesinden deil itirazatndan bile saknmak icab- halden grnr. Ve komisyon- enternasyonali davet idebilecek

419 420

YEE. 39-5. a.g.b., s. 1. 421 a.g.b., s. 2. 422 a.g.b., s. 3.

96

her drl esbabdan ihtiraz olunmaldr. Ve imdi bu esbabdan meydanda grlen balca sebeb umur- maliyedir.423 Cevdet Paa, dier lyihalarnda olduu gibi bu lyihasnda da eitim konusuna deinmekte mekatib-i cedidenin ald yol beenilmeyecek bir halde olduu mnker deildir. Fakat bunun mazarrat ati indr ifadesiyle okullarn durumunun iyi olmadn ve bunun zararnn gelecekte kacan belirtmektedir.424 Eitim meselesinde Midhat Paaya da dokunduran Cevdet Paa, onun zamannda azgn fikirli kiilerin okullara toplandn belirterek, zellikle medrese talebelerinin yaptklar yry ve gsterileri misal olarak vermektedir. Ancak bunlarn azaldn ve genlerin yanl fikirlere sapmamalar iin sbyan mekteblerine arlk verilerek byklerinden grdkleri gibi sadakat ve doruluk zere eitilmelerinin gerekliliini belirtmektedir. Midhat Paa zamannda bir ok azgn fikirli ehas- muzrra tecemmu itmi idi. Bunlar krlub dklerek azald. Ve yine o fikirlere zahib ehas var ise de o kadar ok deildir. Fakat yeniden yetiecek genlerin yle yanl fikirlere zahib olmamalar in daima tekid olunmaldr. Ve o drl ehas- muzrrann bakiyesi olanlara yz virilb de emsalini teksirden saknmaldr. Ve efrad- nassn aba ve ecdadndan grdkleri meslek- sdk ve istikametde devam itmeleri in mekatib-i ibtidaiyeye yani sbyan mekteblerine itina olunmaldr. Alel-husus kylerde vaktiyle birer mescid ve mekteb yaplub ocuklara umur- diniye talim oluna gelmi iken imdi ekser kurada o mekteblerin asar kalmamdr. Elhasl bu hususu dahi terbiye-i umumiye emrine aid mevaddandr.425 Cevdet Paa, devletin eitli kavimlerden meydana geldiini ve bu kavimleri birbirine balayan kuvvetin slam olduunu, bununla birlikte devleti kuran esas unsurun Trkler olduunu ifade ederek, Trklerin de devlet iin devaml canlarn feda etmelerinden dolay, Trklerin dier kavimlere gre ncelii bulunmas gerektiini belirtmi ve btn kavimler arasnda eitlik ilkesinin gzetilmesini tavsiye etmitir. Devlet-i Aliyye akvam ve sunuf- muhtelifeden mrekkeb bir heyet-i cesime olub bu ecza-y mtebayineyi birbirine rabt iden kuvvet-i mukaddese-i hilafetdir. Zira Arab Krd Arnavud Bonak kavimlerini yek vcud iden cihet vahdet-i slamdr. Vaka

423 424

a.g.b., s. 4. a.g.b., s. 4. 425 A.g.b., s. 5.

97

Devlet-i Aliyyenin asl kuvveti Trklerdir. Bunlar mahv oluncaya kadar hanedan- Osmani uurunda can feda itmek kend kavmiyetlerince ve hem de diyanetlerince vacibat- umurdandr. Bu cihetle saltanat- seniyyece Trklerin kaderi akvam- saireye nisbetle byk bilinmek tabiidir. Lakin lisanlar dince lisanmz olan Arablara dahi ihtiram olunmak lazme-i haldendir. Ve akvam- saire dahi gerek Trk gerek Arabla farksz muamelelere mahzar olmalar lazm gelr.426 Osmanl Devletinin Arabistan siyasetinin de Araplara kar ihtiram ve sayg olduu halde sonralar cahil ve gafil memurlarn artmas ile Arabistan taraflarnda devlet memurlarndan bazlar fellah dey Arablar tahkir idiyorlar. Bit-tabi Arablar da Trklerden nefret idiyorlar ifadesiyle belirten Cevdet Paa, bu meselenin dzelmemesi halinde Araplarn devlete kar gelerek kendi yollarn izeceklerini belirtmektedir.427 Cevdet Paa, Sultan Abdlazizin saltanatnn son zamanlarna kadar yar ve ayara karu vkela-y devlet sed ve siper olmak bu Devlet-i Aliyyenin usul-i kadimesi iktizasndan iken daha sonra bunun bozulduunu belirtip, bunun dzeltilmesi iin grevde olmadklar zamanda da kimseye muhta edilmemesi gerektiini Sultan Abdlmecid zamanndan misaller vererek izah eden Cevdet Paa, padiahlnda bunu gerektirdiini belirtmektedir.428 Osmanl Devletinin corafi konumu bakmndan nemli bir yerde olduunu ve Avrupa devletleri arasndaki ittifaklarda bir denk ta vazifesi grdn belirten Cevdet Paa, Msr ve Ermenistan meselesinin ve Avrupann Osmanl Devleti zerindeki menfaat abalarnn devletlerin birbirleri ile olan rekabetleri dolaysyla hayata geirilemeyeceini ifade etmektedir.429 Cevdet Paann 12/M/1311-26 Temmuz 1893 tarihli hususi mektepler hakkndaki lyihasnda430 Osmanl Devletinin Kanuniden beri uygulad d politika ve kapitlasyonlar zerinde durmaktadr. Devletler aras ilikilerin mtekabiliyet esas zerine kurulu olduu halde, Osmanl Devletinde imtiyaz olarak verilmesinin hata olduunu belirtmektedir. Beyned-dvel mbadele olunan muahedat ve mukavelat hep menafi-i mtekabile zere bina olunageldii halde Devlet-i Aliyye ile dvel-i Avrupa
426 427

a.g.b., s. 6. Ayn yer. 428 a.g.b., s. 6-7. 429 a.g.b., s.7-8. 430 YEE. 39-15.

98

meyanelerinde akd olunan muahedeler bu kaideden haric olarak taraf- Devlet-i Aliyyeden msaade-i mahsusa yolunda yaplmdr. Ve Devlet-i Aliyyenin en kuvvetli zamannda yle bir yanl yola gidilmidir. 431 Cevdet Paann, Fransa kralna yardm iin gnderilen Fil-asl Rum klelerinden iken saray- hmayunda perverde olarak hem sadrazam hem de damad- ehriyari olan ve han nvann alan brahim Paann mecburiyet yok iken verdii imtiyazn yani muahedat- atikaya (kapitlasyon) daha sonralar Avrupa devletleri tarafndan kazanlm bir hak hukuk- meksube olarak kabul etmeleri, devletin gerilemesi ile kapitlasyon maddelerini daha da genilettiklerini belirtmektedir.432 Kapitlasyonlarn zamanla genilediini ve Osmanl Devleti aleyhine kullanldn, bata gmrk ve ticaret iin verilmiken adalet ve maarif alanna da genilediini syleyen Cevdet Paa, devletin tara yneticileri elinde bu anlama metinlerinin olmamas sebebiyle konsoloslar karsnda aciz duruma dtklerini belirtmektedir.433 Avrupadaki mlteciler meselesi ve Krm Harbi ile Paris Kongresi kararlarndan bahseden Cevdet Paa, Paris Kongresinde Osmanl Devletinin Islahat Ferman ile eitim meselesi zerinde durulmu ve her cemaatten karma bir meclisin kurulmas ve okullar almasn kararlatrm olduunu belirterek, buna Reid Paann kar ktn anlatan Cevdet Paa, 1869 ylnda Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yaynlanmas zerine yerli Hristiyanlar ve yabanclarn lkenin her yerinde zel okullar atklarn belirtmitir. zel okullarn alabilmesi iin artn yerine getirilmesi gerektiini ifade eden Cevdet Paa, bunlarn, retmenlerin Maarif Nezareti veya mahalli idareler tarafndan verilen diplomalar olmas, terbiye ve ahlak kurallarna ve devletin politikasna aykr ders okutulmamas ve resmi izin verilmesi gerektii.434 Cevdet Paa, bu okullara rabetin sebeplerini ve zm ise u ekilde belirtmektedir: Tebaa-i gayr-i mslimenin ehl-i rz takmndan bazlar biz ticaret ile geinir bir halkz bu cihetle evladlarmz ecnebi mekteblerine virmee mecbur oluyoruz. Yoksa fnun- lazmeyi mekatib-i slamiyede tahsil idebilseler o mekteblere virirdik, hem malumat- lazmeyi tahsil iderler hem de gzel Trkce renrler ve daha kolay
431 432

a.g.b., s. 1. Ayn yer. 433 a.g.b., s.2. 434 a.g.b.,. s. 3-4.

99

taayy idecek i hidmet bulurlar ve frenkleb de bamza bela olmazlar diyorlar. Bazlar ise tam alafranga olmak in ecnebi mekteblerini tercih idiyorlar. Teessf olunur ki ehl-i slamdan dahi bu yanl yola sluk idenler var. Artk Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin ber-vech-i bala 129 maddesinde mnderic olan urut- selase dairesinde tesviye-i maslahat ile mehazir-i melhuzann def ve refi aresine baklmak lazme-i hal ve maslahatdan grnr ise de bunlar hep mtalaat- kasra kabilindendir. 435

4.1.6. Fuad Paann Islahat Lyihas

II. Abdlhamidin Yaver-i Ekremlerinden biri olan Fuad Paa, dahili slahat hakknda padiaha mufassal bir lyiha sunmutur.436 Layihasnn ilk ksmlarnda vali, kaymakam, mutasarrf ve nahiye mdr gibi idarecilerin devletin kanun, nizam ve devletler aras hukuk ile yaplan anlamalar bilmesinin art olduunu ve atamalar yaparken bu noktann da pi-i nazar- itinaya alnmas gerektiini ifade etmektedir.437 Bunun sebebinin ise Osmanl Devleti iindeki konsoloslarn, idarecilerin en kk hatalarn edna mertebe vukua gelen bir sehvi ser-rite-i agrz ittihaz ile bilhire tahadds iden bir takm tekalif-i siyasiyeye devletce mukavemet imkann ekl eylemekde bile devletler aras soruna dntrmek iin frsat kollamalardr. Bu sebeple valinin sadece devletin kanun ve nizamlarn deil ayn zamanda devletler aras hukuk ile yaplan anlamalar bilmesi devletin bekas iin nemli olduunu belirtmektedir.438 Fuad Paa, valinin grevini hakkyle yerine getirebilmesi iin vilayetin idaresinde mutasarrf ile mali muamelelerden dolay tefti hakknn Maliye Nezaretine ait olmak zere bir defterdarn ve dier mlkiye memurlarnn valinin; merkez livada bulunan muhasebeci ile tahrirat mdrnn ve bir kaza kaymakamyla refakatinde bulunan mal mdr, tahrirat katibi vs. mutasarrfn; nahiye mdrlerinin de kaza kaymakamnn rey ve intihabna braklmas eklinde adem-i merkeziyeti bir yap teklif etmektedir. Ayrca merkez vilayet, liva ve kazalarda bulunan belediye reisleri ve azalarnn, idare meclislerine seilecek kimselerin devlet ve ahalinin
435 436

a.g.b., s. 5. YEE. 80-53. 437 a.g.b., s. 1. 438 Ayn yer.

100

emniyet

ve

itimadn

kazanm

olanlardan

olmasna

dikkat

edilmesini

nermektedir.439 Ancak II. Abdlhamidin devlet idaresinde merkeziyeti bir idareyi benimsemi olmas bu teklifin uygulanma ihtimalini ortadan kaldrmtr. Fuad Paa, Ermeni meselesinin zm iinde bir tefti komisyonunun kurularak Anadolu ve Rumeli blgesinde her yl dzenli olarak teftie kmalarn ve sonucunda istatistik tutularak, yaplan ve yaplmayanlarn tespiti ile kusuru grlenlerin grevden alnmasn, bu sayede Avrupann bu slahat almasndan dolay Ermeni meselesinin kendiliinden hal olunacan sylemektedir.440 stanbulun belediye hizmetleri konusundaki grlerini de ifade eden Fuad Paa, Avrupal seyyahlarn stanbulda grdkleri olmayan belediye himetleri sebebiyle hakkmzda ho olmayan dncelerle dndklerini belirtmektedir. Fuad Paa, seyyahlarn stanbulun tabii ve tarihi gzellikleri ile hepsinin hayran kaldn, fakat yollarnn darl ve zukaklarnn nezafetden ari olmas ve kaldrmlarnn bozukluu ile beraber adi tadan yaplm bulunmas makarr- saltanat- seniyyelerini enzar- yar ve ayarda irkin gstermekde olduundan, seyyahlarn lkelerine dndklerinde aleyhimizde neriyatta bulunduklarn ifade etmektedir.441 stanbuldaki bu mezbeleliin sebebinin belediye olduunu rneklerle aklayan Fuad Paa, gereinden fazla memurun alnmas ile kaynaklarn belediye hizmetlerinde kullanlamadn belirterek, i bilmez mhendis ve idarecilerden ikayet etmektedir. bu fenalklara sebeb-i mstakil ise ehremanetince unun bunun tavsiyesiyle lzumundan ziyade tayin olunan kifayetsiz memurlara varidatn nsfndan ziyadesi virilerek tezyinat ve tanzimat- memlekete para kalmamasndan neet idiyor. nk devair-i belediyeden birine tayin olunan mhendis fenn-i hendeseye vakf olmadndan zukaklarn suret-i tanzim ve tesviyesi fenne muvafk olmad gibi mfetti ve avularn dahi bayat ve rk meyve ve emsali eylerin satlmasna msaade ile beraber esnaf ve amele takmnn rencide ve tazyik ve emr-i tanzifata adem-i itina ile keyfe ma ittifak hareket eylemeleri ve belediye mdirlerine gelince bunlarn vazife-i asliyeleri belediyenin her cihetine ve refakatinde bulanlarn ahval ve

439 440

Ayn yer. a.g.b., s. 2-3. 441 a.g.b., s.3.

101

harekatna atf- nazar- dikkat itmekden ibaret olduu halde buralara ehemmiyet virmedikleri442 Fuad Paa, belediye hizmetlerinin en nemlilerinden birinin de ekmek fiyatlarnn kontrol olduunu ve bu konuda belediyenin yetersiz kaldn sylemektedir. Dier nem verdii konu ise kira arabalar meselesidir. Bu arabalarn bu gnk anlamda trafiinin dzenlenmesi ve atlarn devaml kontrol ve eitimi iin dzenlemeler yaplmasn teklif etmektedir.443 Adalet sistemi ve hakimler hakkndaki grlerini de aklayan Fuad Paa, mahkemelerin verdii ilk karar ile daha sonra verilen kararlarn birbirine uymadn ve bu hatalarn mahkemedeki tercmanlar vastasyla Avrupa tarafndan aleyhimize kullanldn ve hatta Fransann Sar Kitap ve ngilterenin Mavi Kitaplarna geerek alay konusu olduunu belirtmitir. Hakimlerin seiminde kanun ve nizamlar bilen, iffet ve istikametle muttasf olmu, beka-y memuriyetinden emin olmu, hibir surette nfuzlu kiilerin etkisine girmemi, ahsi kin ve nefretten ari olanlardan seilmesini istemitir. Ayrca baz hakimlerde grlen adem-i istikametin maalarnn kifayetsizliiyle ihtiyac neticesi olduundan maalarnn yeterli bir seviyeye karlmasn, mugayir-i sadakat ve istikamet bir hal ve hareketi grlecek olanlarn ediden mcazat olunmas tavsiye etmektedir.444 Mahkemelerde bulunan tercmanlarn, kanunen mahkemede olmamas gerektii halde bu kurala uyulmadn ve ecnebilerle ilgili davalarda lehimize olan kararlar azalar etkileyerek aleyhimize evirdiklerini ifade eden Fuad Paa, icra dairelerinin de slah edilmesi gerektiini belirtmektedir.445 Avrupadaki hakimler ile Osmanldaki hakimlerin maalarn kyaslayan Fuad Paa, hakimlerin grevlerini tam anlamyla yerine getirebilmeleri ve rvet ve iltimasn olmamas iin maalarnn dzeltilmesini teklif etmektedir. Ayrca hakimlerin Avrupada olduu gibi hakimleri ayrc bir elbisenin olmasn istemektedir. nk adliye memurlarnn ekserisi kimi aket ve kimi setre ve kimi de redingot iktisa eylemekde olmalar enzar- halka kar irkin idnden ve halbuki Avrupada hakimlere mahsus elbise-i resmiye olub ashab- deavi o elbiseyi lbis olan hkkam grnce an kanun ve adaletin bir misal-i zi-hayat olmak zere telakki ideceinden nai mcerred tezhib-i ahlaka hadim olmak in hkkam mahkemede
442 443

a.g.b., s. 4. Ayn yer. 444 a.g.b., s. 5. 445 a.g.b., s. 5-6.

102

yle bir elbise-i resmiye iktisa ile beraber o elbiselerde veyahud mahkemelerin derecat tesbitinde adalet ve hakkaniyetle alamet olacak birer alamet-i farika bulunmasn hatra kabilinden olarak arz eylerim. 446 Devlet memurlarnn tamam kanun ve nizamlarn, vergilerin tenfiz ve icrasna vasta ve alet olduklarndan devlet dairelerindeki ilerin dzenli bir ekilde almas, memurlarn sadakat ve idarelerinden olunca meslek ve mkafatlarnn tayini dahi nemli olduu halde, genellikle mhim devlet hizmetleri unun bunun sahabet ve iltimasyla akdan adam yerledirilmekde olduunu belirtmektedir. Bu durumun ise mddet-i medide ifa-y hidmetle kesb-i liyakat iden ve amal-i hal ve istikbalini marzi-i ali-i ehinahilerinde arayan tecrbeli ve kr-in memur yetidirmek maksad- mhimmesini hkmsz brakmakda olduunu ifade eden Fuad Paa hayatn devlet hizmetinde baaryla geirmi namuslu ve drst memurlarn gzetilmesini, aksi takdirde devlet iin skntnn olacan belirterek gelimi olan her lkede olduu gibi devlet memurluunun belli kural ve nizam altna alnarak bunun titizlikle uygulanmasn istemektedir.447 Fuad Paa lyihasnn bu ksmnda modern ordu iin gerekli olan btn tertibatn alnmas gerektiini, sava zaman uygulanacak planlarn ve askeri harekatn nasl olmas gerektiini belirterek, 93 Harbinde asker ve mhimmat bakmndan Rusya devletine denk durumda olduumuz halde erkan- harbin yetersiz kalmas ve hatta kullandmz haritalarn bile yetersizlii, Anadolunun sahih bir haritasnn dahi olmamas448 ve korkak ve dirayetsiz subaylarn kumandan seilmesi449 sonucunda felaketle bittiini ifade etmektedir.450 Ordunun her zaman savaa hazrlkl olmas iin de her sene askeri tatbikatn yaplmasnn elzem olduunu ifade etmektedir: Avrupada maharet-i askeriyenin tezyid ve takviyesin her sene ateli talimler ve manevralar icra olunmakda bulunduundan ordu-y hmayunlar merkezlerinde efrad- cedideye nefer ve blk ve tabur ve alay ve liva ve frka ve tabiyetl-cey ve sevkl-cey ve dman arazisinin mdafaa ve gemilere asker erkab olunub karmak ve mdafaa idilen dman arazisine asker karub almak
a.g.b., s. 7. Ayn yer. 448 Cevdet Paann 93 harbi ile alakal olarak Redif Paa ile yapm olduu tartmada haritalarn Krm Harbinden evvel yapld hakknda bkz. Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, s. 171, ayn konu iin bkz. YEE. 31-6. 449 Mehmed Arif Bey, Bamza Gelenler 93 Harbinde Anadolu Cephesi-Ruslarla Sava, haz. M. Erturul Dzda, stanbul 2006, s. 140. 450 YEE. 80-53, s. 8-10.
447 446

103

talimleriyle beher sene yedi ordu-y hmayunlarndan biri tarafndan bil-mnavebe iki devlet beyninde icra olunacak muharebeye mmasil manevralar icras lazm olub bu talimlere snf askerin efrad ve zabitan gz nnde alaca gibi asakir-i bahriye-i mlukaneleri dahi karaya asker karub alabilmek talimlerinde kesb-i maharet ideceklerdir 451 Askerin klfet-i ihtiyacdan vareste olursa askerliin sknt ve zorluklarna daha kolay alabileceini ifade eden Fuad Paa, ngiliz askeri ile Trk askerini kyaslamaktadr. ngiliz askerinin her trl ihtiyacnn karlandn ve bu husuta eksiklik olur ise grevlerini noksan olarak yaptklarn ifade etmektedir. ngiliz askeri ay ve biftek ve karyola ve merubat ve bilad- harrede dahi buzlu ay ve kutular iinde muhafaza idilmi luhum ve sair mekulata aldklarndan bu eylerin muharabe halinde tedariki mmkn olamaz ise vazife-i askeriyelerini o nisbetde noksan ifa itmekdedirler.
452

Osmanl askerinin ise bu kolaylklara almadklarn ve daha zor artlarda askerlik grevini ifa ettiklerini belirtmektedir. Asakir-i nusret-i messir-i mlukaneleri ise byle ay ve sair eylere almadklar cihetle icabna gre bazen ala ve fusul-i erbada ak ordugahlarda adrsz kalmaa tahamml itmek ve kesilen hayvan derilerinden kendi elleriyle ark yapmak ve kuru peksimet ve dalarda hdayi nabit ebe gmeci ve bazu ve bunlara mmasil nebatat ile tagaddi eylemek gibi meziyet-i askeriyeyi haiz olduklarndan her hal ve mekanda kahramanane muharebe itmekdedirler. Binaenaleyh asakir-i ahanelerinden bu
453

fazilet

gaib

olmamak

in

kendilerini

izzet-i

nefse

aldrmamaldr.

Askeri meselelere detayl bir ekilde deinen Fuad Paa, Osmanl Devletinin nemli mevkilerine istihkamlar yaplmasn tavsiye etmektedir. Daha sonra ordu hayvanlar hakknda bilgi vermi, mir ile ferik arasnda bir rtbenin ihdasnn iyi olacan, Tophane-i Amirenin Seraskerlie balanmasn, jandarma tekilatndaki alayl ve mektepli subaylarn terfi ve atamas hakkndaki grlerini aklamtr.454 Asayi-i umumiyenin temini iin polislerin yetitirilmesi ile ilgili olarak polis okulu kurulmasn ve her milletten renci alnmasn teklif etmektedir.

451 452

a.g.b., s. 10. Ayn yer. 453 a.g.b., s.11. 454 a.g.b., s. 11-13.

104

Asayi-i umumiyeyi muhafazaya vasta olan polisler vuku bulacak cerayim-i mehudann nevi ve mahiyetini temyiz idebilmek in kanun- ceza ile usul-i muhakemat- cezaiyeye vakf ve vezaif-i esasiyelerine mteallik daha sair malumat haiz olmak ve kem-maye olmamak la-bdd olduundan bunlar in bir mekteb tesis ve kad idilb bu mektebde her milletden adem alnarak Arabca ve Farisiyece ve Rumca ve Ermenice ve Yahudice ve Franszca ve Almanca ve talyanca ve slavca ve ekce ve Romanyaca ve Macarca ve Lehce talim ile mtefennin ve malumatl polis yetidirilmesi lazmdr. 455 Fuad Paa, yaplmas gereken slahat ve tekliflerini anlatmaya devam etmektedir. Devamla Mekteb-i Harbiye rencilerinin ve bu okulun idarecileri olan subaylarn vasflarn, Avrupa ile yaplacak ticaret anlamalarnda kurulan komisyonlarda bir tane bile Mslman memurun olmamas ve devletin bu sebeple zararna anlamalara imza atmas sebebiyle bu komisyonlara Mslman memurlarn tayin olunmasn, sanayi ve ticaret mekteblerinin slah ve gelitirilmesini ve sanayi mekteblerinden faydalanmak iin gerekenleri yedi madde halinde sralayarak tekliflerini izah etmektedir.456 Medreselerin durumuna da deinen Fuad Paa, askerden kurtulmak bahanesiyle stanbuldaki medreselerin talebelerle dolup tatn ve fakirlik ierisinde eitimlerini devam ettirmeye altklarn belirterek, medreseden mezun olanlarn faaliyetlerini sadece Osmanl topraklarnda yaptklarn halbuki be ktada yaayan Mslmanlara amil olamadn ifade etmektedir.457 Halifeliin slam aleminde daha ziyade tevsi ve takviyesi iin Fuad Paann teklifleri u ekildedir. stanbulda byk ve mkemmel bir Dart-tedris almasn istemektedir. Dini ilimlerin yannda usul-i cedid zere ulum- tabiiye ve corafya, tarih ve emsali fnun ile Franszca, ngilizce, Rusa, Hinde, ince vs. lazm olan lisanlar retilmelidir. Dart-tedrisden mezun olanlarn slam dnyasna gnderilerek, oralardaki halklarn halifeye ballklarnn salanmasn ve gittikleri yerlerde okullar amalarn tavsiye etmektedir. Hac mevsiminde haclarn arasna kararak Arafatda Arapa, Trkmence, aatayca ve dier dillerde etkili vaazlar etmeleri ve ittihad- slama hizmet edecek risaleler ner edilmelidir. Bu faaliyetin yabanclarn dikkatini

455 456

a.g.b., s. 13. a.g.b., s. 14-15. 457 a.g.b., s. 15.

105

ekmemesi iin de gayr-i resmi ve gizli ekilde yaplmasn salk vermektedir.458 Fuad Paann bu teklifleri II. Abdlhamidin saltanat sresince uygulayaca Panilamizm ilkesi ile rtmektedir. Bedelli askerlik konusuna da deinen Fuad Paa, Mslmanlarn askerlik hizmetini yapmalar sebebiyle Anadolunun Mslman nfusunun azaldn ve fakirletiini belirtmekte ve gayri mslimlerin ise ok czi bir miktar para ile askerlik hizmetinden muaf olduklarn ifade etmektedir. Bu sebeble hem zenginlikleri artmakta hem de Mslmanlara kar stnlkleri artmaktadr.459 Hukuk ve dier alanlarda Mslmanlarla eit olan gayri mslimlerinde askere alnmasnn gerektii hakknda tarihten eitli misaller vermektedir. Fuad Paa, bu olmaz ise devletdeki gayri mslim nfusun artaca ve Avrupann gayri mslim nfusun fazla olduu yerlerde uygulad polika ile mdahalesine sebeb olacan belirttikten sonra Giritde byle olduunu ve Ermenistan iin yaplan faaliyetler gz nne alnrsa gayri mslimlerinde askere alnmas gerektiinin ak bir biimde ortaya ktn belirtmektedir.460 Gayri mslimlerinde askere alnmas ve bedel-i askeriyenin nakdi olarak deil bedenen ifasna allmas ile ilgili grlerini aklarken, bu sayede bunlarn devlete sadakatlerinin artacan ve gayri mslimler ile Mslmanlar arasnda kardelik bann kuvvetleneceini belirtmektedir. Bunlardan bir mddet sonra mekteb-i idadi ve harbiyeye akird alnmas tabii olduundan bu vesile ile ihtida eylemeleri maksad istihsal idilmi olur. Hususuyle elyevm ahz- asker kanununun tebaa-i gayr-i mslime dahi temil idilmemesini Avrupalu nazarnda hkmet-i seniyyenin taassubuna haml idilmekde ve tebaa-i gayr-i mslimenin dahi slam ile adem-i msavatlarndan bahs ve ikayete sebebiyet virmekde olmasna ve kanun- mezkur ahkamnn umum tebaa-i ahaneleri efrad hakknda dsturl-amel ittihaz buyurulduu ilan klnd halde bu cihet dvel-i saire nazarnda Devlet-i Aliyyenin derece-i temeddn ve terakkisine ve umum tebaas hakknda msavat icrasna bir delil-i aleni ittihaz ile slahatn en mhim ksm sfatyla telakki idilecei ve maa-haza dahil-i insan olan slamdan nfusca vuku bulacak zayiatdan baka slamdan bir nfusun snf- muvazzaf ve redif ve mstahfazdan ellier liradan yz elli lira bedel-i nakdi virmesi lazm geleceine ve tebaa-i gayr-i mslime ise yz seksen be nakd itibariyle bir nfus in an- cemaatin

458 459

a.g.b., s. 16. Ayn yer. 460 a.g.b., s. 17.

106

yalnz yz elli lira bedel-i askeri ifa eylemekde olmalarna mebni tebaa-i mslimenin mkellefiyet ve zayiat anlara nisbeten kat kat ziyade olaca gibi zaten Hristiyanlar rahat ve refaha alm ve bedel-i nakdi ifasna muktedir olanlarn hi biri hidmet-i askeriyeyi bedenen ifaya rabet itmeyeceinden bedel-i nakdi kabl hakkndaki msaadenin lavyla hidmet-i askeriyenin tamimiyle beraber mnhasran bedenen ifas hususunun usul ittihaz Devlet-i Aliyyelerinin hal ve mevki-i icabet-i mhimmesinden bulunmudur. 461 Askerlik meselesine devam eden Fuad Paa, askeriyedeki terfi sistemindeki hatalar anlatarak rtbelerin kdem ve ehliyete gre verilmesinin elzem olduunu belirtmitir ve emeklilik ile lm halinde ailesine verilecek emekli maann dzenlenmesi lzumundan bahsetmitir.462 Hariciye Nezareti ve sefaretlerdeki gayri mslim memurlarn Dahiliye Nezaretine aktarlmas ve yerlerine Mslman memurlarn yerletirilmesinin devlet iin nemli olduunu belirten Fuad Paa, bu konuda unlar ifade etmektedir : Hariciye Nezaretiyle sefaret-i seniyyede bulunan memurin-i gayri-i mslimenin bekalar mahzurdan salim olamadndan kendilerine hibir ey sezdirilmeksizin temaylat- kavmiyelerinin husulne meydan- cevelan olmayan Adliye Nezaretine memuriyetlerine hasr ve tahvili ehem ve elzem mekteb-i mlkiye ve sultaniden neet iden memurin-i slamiye meyannda hukuk ve menafi ve nfuz ve haysiyet-i devleti muhafazaya muktedir erbab- zeka ve sadakat mevcud bulunduuna mebni Hariciye Nezaretiyle sefaret-i seniyye memuriyetlerine anlardan bil-imtihan intihab ve tayini ve sefaret-i seniyyeye mahsus olan hafiye tertibatnn mevzu- lehine sarfyle su-i istimalden muhafazas esbabnn istikmali ayan- itina mevaddandr.
463

Yaver-i Ekremlik kurumunun da Avrupada olduu gibi terifatda yerlerini almas gerektiini belirten Fuad Paa, askerlerin giydikleri elbiseler ile renkleri hakknda da slah edilmesi gerekenler olduunu belirterek, renklerinin dikkat ekmeyecek zellikte ve toprak renginde olmasnn lzumunu belirtmektedir.464 Fuad Paa, toplumu ifsad eden yalanc ahitlik meselesine de temas ederek yalan ahidler mahkemelerin civarnda veya kahvehane derununda ve havlusunda ictima iderek kemal-i serbesti ile ashab- deaviyeye yalan ahide lzum olub
461 462

a.g.b., s. 18. a.g.b., s. 18-19. 463 a.g.b., s. 19. 464 a.g.b., s. 19-20.

107

olmadndan

bahisle teklifatda

bulunduklarn,

yalanc

ahitlerin

ortadan

kaldrlmas iin tedbirler alnmas gerektiini belirtmektedir.465 Fuad Paa, denizciliin gelimesi ve posta, asker, yolcu ve haclar tamak iin, ayrca askeri amal da kullanlmak zere Bahriye Nezareti ile Seraskerlie bal Osmanl Seyr-i Sefain Kumpanyasnn kurulmasn teklif etmektedir. Bu irket ile dnyann btn sahillerine gidilerek ticaretimizin gelieceini belirtmektedir. Bahriye Nezareti ve Bab- Seraskerinin konturolleri tahtnda olarak bervech-i maruz bir Osmanl Seyr-i Sefain Kumpanyasnn tekiliyle bu kumpanyann mbayaa idecei vapurlar Asya ve Avrupa ve Afrika-y Osmani sevahiliyle Hinde ve in ve Japon ve Tunus ve Cezayir ve Fas ve Zengibar ve Madagaskar sevahiline seyr sefer ile bunlarn vakt-i hazarda husule getrecei ticaret ve menafi bir tarafdan idadiyeti teksir ve az zaman iinde en cesim kumpanyalara rekabet idecei derkar bulunduuna ve bu kumpanyann tekilinde ne kadar istical ve fedakarlk ihtiyar olunmu olsa o nisbetde ehemmiyeti haiz ve bu emr-i mhimin mevki-i icraya vazna 466 Fuad Paa, lyihasnn ura-y Devletin nasl ilemesi gerektiini ve yaplmas gerekenleri anlatmaktadr. ura-y Devlet, Tanzimat ve Dahiliye ve Muhakimat ve Bidayet dairelerinden ibaret olmak zere drt ksma mnkasm ise de tanzim ve tedvin-i kavanine memur olan Tanzimatn Meclis-i Mahsus- Vkelann bir ubesi olarak oraya ve Dahiliye dairesinin dahi taalluk- tabiisi hasebiyle drt azadan mrekkeb olduu halde nezaret-i marn-ileyhaya ve kaffe-i tebaa ve zir-i destan- mlukaneleri beyninde hukuk- umumiyeden dolay tahadds iden deavinin merkez tedkik ve ryeti Adliye Nezaretine merbut mehakim-i cezaiye olduu halde memurin muhakemesi in bakaca mahkeme tekili ve hususuyle tara mecalis idaresinde bulunan azalar ile mdde-i umumilik vazifesini ifa iden mektubcu ve tahrirat mdir ve katiblerinin kanuna adem-i intisab ve vukuflar cihetiyle o gibilere hukuk- devlet memuriyetinin tevdii adl u hakka ve trad- muamele ve msavat maksadna menafi olacandan mezkur muhakemat ve bidayet dairelerinin dahi nezaret-i marn-ileyhaya rabt ve ilhak muhsenat- adideyi davet idecei msellemat- umurdandr. Zira bil-cmle vilayat ile devair-i merkeziyeden bazlarna merci-i muamele olan Dahiliye Nezareti evrak ve iradeyi makam- sadarete ita ile alaca evamir ve mukarrerat icab iden
465 466

a.g.b., s. 20. Ayn yer.

108

mahallere tebli itmee memur olduundan ve mracaat itibaryla refakatinde bir meclis-i idare bulunduu halde iar ve istiar gibi klfet-i muamele ihtiyarna hacet-i messi itmeksizin umur- mlkiyeye aid ahval ve muamelatn icabat bit-tezekkr muktezalar srat- mmkine ile ifa olunacandan nai bunun hsn-i temeiyet-i maslahatca suhulet-bah olaca derkardr. Vaka Rusya ve Fransada ura-y Devlet var ise de bunlarn usul ve muamelat klliyen baka olduundan ura-y mezkurun lavyla orada bulunan dairelerin ber-vech-i maruz tayin-i irtibat idare ve tasarruf nokta-i nazarndan tesri-i musalaha faide-i adide husulne hidmet idecei vareste-i arz ve beyandr.467 Yabanc tccarlarn Osmanl Devleti iinde ticari faaliyette bulunmas sebebiyle bunlardan patent resmi alnmasn iin Bab- linin gerekli tedbirleri almasnn468 gerektiini belirten Fuad Paa, Osmanl Bankasnn da yatrm iin gelen yabanc sermayeyi sadece kendisinin ilgilenecei tarznda tamamen yanl bir kanaatle her trl zorluu kardn ve bundan menfaati olan devlet memurlarnn da bykten ke kadar rvet ile i grdklerini ve delil olarak bu memurlarn emlak ve gelirlerinin incelenmesi ile bunun ortaya kacan belirterek drst ve namuslu memurlar tayin edilmesi ile bu skntnn nlenebileceini ifade etmektedir.469 Fuad Paa, lyihasnn sonlarna doru ksa ksa dier meseleleri de sralayarak zm arelerini anlatmaktadr. Bunlar ksaca yledir : Dyun- Umumiyenin kurulu ve tekilat ile ksa zamanda geliip terakki ettii ve Umur- maliyenin de Dyun- Umumiye rnek alnarak yeniden yaplandrlmasna allmaldr.470 Vkela maalarnn ngiltere ve Fransa vkela maalar ile mukayesesi ve maa oranlarnn hakkyla belirlenmesi.471 ngilizlerin, zadeganlarn mhim memuriyetler ve mevkilerde tutarak millete rnek olmas gibi bizim zadeganlarmzn da ayn usul benimsemesi gerktiini ifade etmitir. ngilizlerin bu gnk servet ve saman zadegan snfnn serkarda ve mhim memuriyetlerde istihdam eylemelerinin neticesidir. nk zadegan memleketin saadet ve selametine ve devletin evket ve kudretinin kvam ve tezayidine fru-maye olanlardan ziyade alakadar olduklarndan anlar tahsil-i ulum ve fnuna sevk ve
467 468

a.g.b., s. 21. a.g.b., s. 21-22. 469 a.g.b., s. 22. 470 a.g.b., s. 23. 471 Ayn yer.

109

hsn-i terbiye ile refte refte makamat- aliyeye irtika itdirmek ve bazen sefahate meyl idenlerin dahi emval ve eyasn sarf ve istihlakden men ve tahzir eylemek muktezidir.472 Fuad Paann bu dnceleri hayata geememitir. nk 19. yzyln ikinci yarsnda taht deiiklikleri ve rekabet ve zellikle II. Abdlhamidin iktidar dneminde Osmanl hanedan yeleri devaml gzetim altnda tutulduklar iin nderlik sorumluluunu almalar mmkn olamamtr. Fuad Paa, memurlarn yetki ve sorumluluklarnn belirlenmesi iin her snf memurun hatt- hareketini belirleyen dahili nizamnameler yaplmasn teklif etmektedir.473 Muhacirler meselesine de deinen Fuad Paa, Osmanl Devletinin Darleman- slamiyat olmas hasebiyle, Osmanl Devletine slam dnyasndan gn tevik edilmesini ve bu sayede devletin gleneceini ifade etmektedir. eri mahkemelerdeki hakim, nvvab ve katiplerin rvet ve kt idareleri ve bunlarn dzene sokulmas iin iffet, istikamet ve edeb sahibi kimselerin atanmas gerektiini ifade etmitir. stanbuldaki Katolik, Protestan ve Ortadoks okullarndaki okunan dersler, rencilerin terbiyeleri, salk ve iaeleri ile btn talebelerin ibtidaiye, rdiye ve liye derecesindeki okullarda Trkenin okutulmasnn mecburi tutulmasn, devaml tefti edilmesinin Maarif Nezaretinin grevi olduunu belirtmitir.474 Lyihasnn sonunda ise Fuad Paa, devlet memurlarnn seimi hususuna deinmi ve memurlarn seiminde ahlaken iyi ve sadk olanlarn bulunub alnmas gerektiini belirtmitir.475

4.1.7. ngiltere Elisi Henry Layardn Islahat Lyihalar

ngilterenin stanbulda 1877-1880 tarihleri arasnda elilik grevini yapan Henry Layard,476 bu sre ierisinde bata II. Abdlhamid olmak zere Bab- li ile sk ilikilerde bulunmutur. II. Abdlhamid ile randevusuz grecek kadar yaknlaan Layard, Osmanl Devletinin iinde bulunduu buhrandan kurtulmas
Ayn yer. Ayn yer. 474 a.g.b., s. 24. 475 a.g.b., s. 25. 476 Henry Layardn hayat ve stanbuldaki elili hakknda bkz. Yulu Tekin Kurat, Henry Layardn stanbul Elilii, Ankara 1968.
473 472

110

iinde bizzat padiaha lyihalar sunmutur.477 Layardn padiah ve hkmet ile ilikilerinin iyi olmas stanbuldaki devletler aras rekabette eitli ekimelere de sebep olmutur. Layardn II. Abdlhamid ile yakn temas zerine Fransz Dreyse Paann, padiaha Layarddan uzak durmas ynnde lyiha takdim ederek uyarmtr.478 Dreyse Paa, Layardn yalanc ve entrikaclarn kral olduunu belirterek dikkatli olunmasn sylemektedir. Msy Layard Bank- Osmaninin eski idare azalarndan ve entrikaclarn kraldr. Eer kizb ve entrika madum olayd bu zat icad ider idi.479 Layard hakknda bu kadar ar konuan Dreyse Paa, bunu ahsi kin veya devletinin kar iin mi yoksa sadece gerekleri ifade etmek iin mi bu ifadeleri kullanmtr. Byk ihtimalle devletinin menfaatlerini kollamak iin olsa gerektir. Henry Layardn 93 Harbi sonrasnda vermi olduu ve 09//1295-08 Austos 1878 tarihli lyihasnda480 Osmanl Devletinin iinde bulunduu skntl durumdan kmas iin yapmas gerekenleri anlatarak ve ngiltere Devletinin bu konuda elinden gelen gayreti gstereceini ifade etmektedir. Layard Osmanl Devletinin almas gereken esas ve aciliyeti olan meseleleri drt balk altnda ifade etmektedir. Bunlar, emniyet ve asayiin yeniden tesisi, maliyenin dzeltilmesi, adalet sisteminin slah ve vilayetlerin hali hazr durumlarnn tespit edilerek ilerleme ve gelimenin salanmasna allarak menabi-i cesime-i tabiyelerinin artrlmas iin gerekli tedbirlerin alnmas.481 Layard, Osmanl-Rus Sava sonucunda zellikle Asya ktasnda asayiin hi kalmadn Krt, Arap ve erkes airetlerinin yaptklar gasb, yama ve adam ldrme sebebiye halkn can, mal ve namusundan emin olamadklarn, bunun sonucu olarak ticaret ve ziraatin bitme noktasna geldiini ve ehirlerin harap halde olduunu belirtmektedir.482 Asayiin yeniden tesisi iin vakit kaybetmeden asayiin olmad yerlere nizamiye askerleri gnderilmeli ve vilayetlerde de iade-i ibka-y usul-i intizamiye ve serian mstaid zabta idareleri tekiline ihtiyac- hakiki vardr kurulmasn tavsiye etmektedir.483
477 478

YEE. 7-7 bu layiha YEE. 7-10da da kaytldr. YEE. 9-27; YEE. 11-8. Y.PRK.MYD. 1-22. 479 a.g.b., s. 2. 480 YEE. 7-7 ve YEE. 7-10. 481 YEE. 7-7, s. 1. 482 a.g.b., s. 1-2. 483 a.g.b., s. 2.

111

Geimlerini salamak iin alan ehl-i rz gruhunun himaye edilmesi, ticaret ve ziraatin gelitirilmesi, fetret-i umumiye durumunda olan lkenin miri gelirlerinin slah edilmesi iin elzem ve gerekli olann Krd ve Arab haaratnn hasaratna dahi tiz elden keide-i sedd-i mmanat edilmesini isteyen Layard, Van, Sivas, Diyarbakr, Musul, Badad ve Suriye vilayetinden byk ksmnn hali hazr durumunun bu airetlerin ekiyalklarnn engellenmesiyle hem Hristiyan hem de Mslman halkn maduriyet ve mazlumiyetlerininortadan kalakacan belirtir.484 lkenin batsnn ise muhacir erkes kabilelerinin asayisizlii ile uratn ve bir an evvel erkeslerin de cezalandrlmas gerektiini ifade etmektedir. Muhacirin-i erakese dahi her kang mahalde iskan idildi ise oralarn ahalii edibesine mucib-i dehet olub hususiyle Anadolunun cihet-i garbiyesinde kat- tarik ve gasb- anam ve emval ahali-i kurra ve kasaba ve muhalefet idenlerin katline kadar cret eylemekde olduklar malum olmakdan nai bunlarn bir muktedir ve muntazam bir heyet-i zabtiye marifetiyle taht- zabta ve rabta alnmalar ve ilerinden ashab- cinayetden olanlara serian mcazat idilmesi dahi elzemdir. Emniyet-i can ve mal olmayan hibir belde ve hibir memalik imar olamayub hibir ahali dahi memnun ve mutmain olamaz.485 lkenin her tarafnda dahil-i taht- intizam- tam olmadan halkn refah ve saadetinin elde edilemeyeceini, arzu edilen slahatlarn yaplamayacan syleyen Layard, heyet-i muntazama-i zabtiyenin kurulmas iin ngiltere Devletinin subay konusunda yardmda bulunduunu, bu tekilatn hzl bir ekilde faaliyetlerine balamas gerekliliini ifade etmektedir.486 Asayi meselesini izah eden Layard, maliye sisteminin de bir komisyon kurularak ameliyat masasna yatrlarak terih edilmesi gerektiini belirtmektedir. Derece-i saniyede mltezem olan madde-i mhimme-i Devlet-i Aliyelerinin heyet-i umur- maliyesinin bir taht- tedkik-i tama alnmas olub bu dahi ruhsat ve salahiyet-i kamile ile tekil olunmas lazm gelen bir komisyon marifetiyle ve illet-i mevcudenin maye-i asliyesine kadar terih ve tamika muhtacdr.487 Layard, komisyonu tekil edecek kiilerin her trl etkiden muaf, ahsi menfaatleri olmayan ve hareketlerinde tamamen bamsz olmamas halinde hayrl

484 485

Ayn yer. Ayn yer. 486 a.g.b., s. 3. 487 Ayn yer.

112

hibir sonu elde edilemeyeceini belirtir. Komisyona seilecek kiilerinde mutlaka Avrupal olmasn tavsiye etmektedir.488 Komisyonun tam yetkili klnmas ve her trl evrak ve belgelere ulamas ve tavsiyelerine titizlikle uyulmasnn elzem olduunu syleyen Layard, devletin vergilerinin ancak te birini toplayabildiini, gmrklerde ve limanlarda rvetin normal olduunu ve bunu nlemek iin de Avrupadan uzmanlar getirilerek ilerin bana geirilmesi gerektiini belirtmitir. mdi gmrklerde mstakim ve ehliyetl memurin istihdam olunarak Avrupadan dahi ashab- malumat- istikamet ve tecaribden bir takm muteber zevat celb birle Asitane zmir Selanik Beyrut ve sair mutena limanlara mfettiler tayin olunmas icab iden nizamatn vaz in bunlara salahiyet-i kamile virilmesi lazm gelecei ite bu makule tedabir-i hasenenin semerat- hayriyesi serian mahede olunub devletin bu ubesi varidat olsun serian kesb-i tezayid ider dyunat- umumiye senedatn hamil olanlar hakknda dahi tedabir-i lazmenin ittihaz umur- mehamdandr. 489 Devletin mali meselelerini tek tek sralayan Henry Layard, bunlardan birisinin de hisse senedi sahiplerinin uram olduklar zarar olduunu ve bunun iin de Mahmud Nedim Paa fermanyla itibar- maliye-i devlet payimal olmu olduundan hissedarlar ile grerek meselenin zlmesini istemektedir.490 Devletin borlanabilmesi iin kaime meselesinin de halledilmesi ve sarraflarn elinden kurtulunmasnn elzem olduunu ifade etmektedir.491 Mali meselelerden birinin de memur maalar olduunu ifade eden Layard, memurlara hem kafi miktarda hem de aydan aya dzenli maa verilmediini, bununda memurlar vasta-i ahr ve gayr-i meru ile iaeye tevik dimek olduunu ve bir millete bundan daha byk bir ktln yaplamayacan belirtir. Memur saysnn tespit edilerek fazlalk varsa azaltlmasn, maalarn zamannda verilmesini tavsiye etmektedir.492 Rvet konusunda ise : Hidmat- devletde riyasetde bulunanlarn irtikab bit-tabi maiyetde bulunanlara sirayet ideceinden u mazarratn esasen izalesi her ne mesned ve rtbeden olur ise olsun thmet-i irtikab ile mttehim olanlarn nail-i mcazat
488 489

Ayn yer. a.g.b., s. 4. 490 Ayn yer. 491 Ayn yer. 492 a.g.b., s. 5.

113

olmalar ve bir daha hidemat- seniye-i ahanelerinde istihdam olunmamalarna tevakkuf ider. 493 Osmanl Devletinin mali perianlktan kurtulabilmesi iin gelir ve gider dengesinin yaplmasna ve kaynaklarnn iyi kullanlmas ile mmkn olduunu ifade eden Layard, Osmanl Devletinin sahip olduu topraklarda yaam gemi medeniyetlerin brakt izler bu kuvvetin bu topraklarda bulunduunu ve bunun tekrar ortaya kabileceini belirtmektedir.494 Osmanl Devletinde slah edilmesi gereken dier bir kurumunda adalet olduunu ve dzeltilmesi iin padiahn samimi gayret iinde olduunu belirten Layard, Mekteb-i Mlkiye-i Adliyeyi buna rnek olarak vermektedir. Memalik-i mahrusede mebni adalet zat- hazret-i mlukaneleridir. Masarifat- lazmesi ceb-i hmayunlarndan tesviye buyurularak ihdas buyurduklar Mekteb-i Mlkiye-i Adliyelerinde saye-i ahanelerinde bil-cmle talebe ve akirdann tahsil-i ulum- fkh ve Mekteb-i Sultanide dahi tahsil-i fnun- hukukiye eylemeleri cadde-i umur- adliyenin medhali makamndadr.495 Hakimlerin hibir etki ve ynlendirme altnda olmakszn, tam yetkili ve bamsz hareket edebilmelerinin adaletin tesisi iin art olduu belirtilmektedir.496 Osmanl tebaasnn eitli rk ve dinlerden meydana geldiini belirten Layard, bu hususun dikkate alnarak kanun ve nizamlarn yaplmasn, itikad ve ayinlerine de karlmamasn, Osmanl milletlerinin bir arada yaayabilmeleri iin mtehabbiran- hukuk-inasan- Osmaniyede ve sekenesi Mslim gayr- mslim ahaliden mrekkeb olan diyarlarda hakimlik ve reislik idb kesb-i nam ve eref itmi olan Avrupalulardan mrekkeb bir komisyon marifetiyle kabil olabilr, Hindistan rnek vererek tavsiye etmektedir.497 Henry Layard, lyihasnn drdnc maddesi olan lkenin her tarafnda terakki ve gelimenin salanmas iin fikirlerini izah ederken, Osmanl Devletinin sahip olduu topraklarn verimli olduunu, gemi medeniyetlerin brakt izlerden grmenin mmkn olduunu belirterek iyi bir idare ile bunun tekrar mmkn olacan sylemektedir.498

493 494

Ayn yer. Ayn yer. 495 a.g.b., s. 6. 496 Ayn yer. 497 Ayn yer. 498 a.g.b., s. 7.

114

Osmanl Devletinin servet kaynaklarnn neler olduunun tam olarak bilinmediini ifade eden Layard, Avrupallardan oluan bir komisyon ile bu kaynaklarn neler olduu ve nasl deerlendirilecei tespit edilebileceini belirtmektedir.499 Bu kaynaklarn hayata geirilebilmesi iin Avrupa sermayesi ve

sermayedaranna ihtiya olduu, bunlarn lkeye celbi iin mevzuatlarn hazrlanmas gerektii ve demiryollar, yollar, kprler, ormanlarn ve madenlerin iletilmesi, nehirlerde ulam ve tama iinin yaplmasn, bu sayede istiklaliyet-i devletin salanabileceini ifade eder.500 Henry Layardn II. Abdlhamide sunduu dier bir lyiha501 27/B/1296-17 Temmuz 1879 tarihlidir. Bu lyihasnda Berlin Muahedesiyle beraber ngilterenin Osmanl Devletine savan getirmi olduu musibetleri def ve izalesi zmnnda kudreti taalluk etdii mertebe say itmek oldukdan baka refah- halde bulunan ve kuvvetli bir hkmete aid olan tensikat ve nizamat- messesenin tertib ve tekiline muavenet itmekden ibaret olduunu, ayrca Rusyaya kar ittifak yapldn belirtmektedir.502 Henry Layard, Osmanl Devleti ile yaplan mukaveleye ramen, Osmanl Devletinin zerine den sorumluluu yerine getirmediini belirttikten sonra Osmanl Devletinin Asya cihetinde olan topraklarnn genellikle pek fena halde bulunduunu syler. Can ve mal emniyetinin olmadn, zellikle Hristiyan halkn zulm altnda, kt muameleyle idare edildiini ve Mslmanlarla msavatta denk olmadklarn belirtir. Bab- linin resmen taahht ettii halde Avrupallar istihdam olunmak artyle kurulmasn kabul ettii candarma ve slahat- maliye ve idare-i umur- adliye mfettiliinin henz icraata balamadn ifade eder. ehadeti mevsuk olan zevatn efkaryla msbet irtikabat idarece vukubulan su-i istimalat ve emniyet-i umumiyenin ademi ve ihkak- hakdan imtinaat gibi ahval-i na-meruann ne derecelere vasl olduunu belirterek hkmetin ve padiahn biran evvel szlerini yerine getirmelerini ister. 503 ngilterenin her zaman Osmanl Devletinin yannda olduunu ve dostluunu devam ettirdiini belirten Layard, hkmetin politikasn Rusya tarafna evirdiine
Ayn yer. a.g.b.,s. 8. 501 YEE. 9-27. Layihann farkl bir tercmesi YEE. 11-8de kaytldr. Layihann tarihi 17 Temmuz 1879dur. 502 a.g.b., s. 1-2. 503 a.g.b., s. 3.
500 499

servet ve kuvvet ile

115

dair duyumlar aldn ve ngilterenin tavsiye ettii slahat politikasnn ise srncemede brakldn ifade ederek bunun kaynann da Osman Paa olduunu belirtmitir.504 Osman Paa hakknda ise Mehur ve ehliyetli generallerin kaffesi bila-istisna vkelann akln haiz olmalar merut deildir. Zann- acizaname gre Osman Paa bu kabilden ve idare-i umur- askeriyeden kamilen acizdir. ifadelerini kullanr. Osman Paann yaplmak istenilen slahatlara zellikle Avrupal subaylarn yardmyla yaplacak olan jandarmann tekiline engel olmak iin elinden geleni yaptn belirten Layard, jandarma tekil olunmad srece tebaa ve zir-i destann ve memalik-i ahanelerinin hali ve bit-tabi varidat- miriyenin izdiyad kabil olamaz eklinde iddia etmektedir.506 Osman Paann ileri engelleme ve yolsuzluklar hakknda dnceleri aklayan Layard, slahatn gzel bir ekilde yaplabilmesi iin dirayetl ve el erbab ve sahib-i hamiyet olan zevatdan mrekkeb bir heyet-i vkelaya kurulmasn ve vkela arasnda hem-efkar olmasnn gerekli olduunu belirtmitir.507 Vkela arasnda fikir birlii olmaz, ayrca uzun sreli grevde kalmaz ise her devlete lazm olub sebat- kamileye mstenid usul-i politikiyeye sluk idilemez demektedir.508 Henry Layard, sadaret koltuunda oturan Hayreddin Paa, hakknda iltifatkar szler syleyip padiahn onun gayretlerine sahip kmasnn elzem olduunu belirtmektedir.509 Malum- keramet-meczum- ehinahileri buyurulduu zere bil-fiil makam- sadaretde mukim zatn mesned-i mezkureye kuud itdii gnden ber bu ana dein alet-tevali baz rfekasnn ve zat- seniyyelerinin sluk itmee arzu-ke buyurduklar serbest ve adl ve mnasib meslek-i politikiyenin dmanlar olub zikri sebkat iden zevatn vuku bulan eedd-i itirazatna hedef olmudur.510
505

Henry Layardn Gazi Osman Paa hakkndaki dnceleri iin bkz. Metin Hlag, Gazi Osman Paa Yaral Mareal, stanbul 2006, s. 267-268. ve Yulu Tekin Kurat, a.g.e., s. 190. 505 YEE. 9-27, s. 6. 506 a.g.b., s. 7. 507 a.g.b., s. 9. 508 a.g.b., s. 10. 509 Layardn Hayreddin Paa hakkndaki dnceleri iin bkz. Y. Tekin Kurat, age, s. 184-190. ve M. Hlag, a.g.e., 259-264. 510 YEE. 9-27, s. 10.

504

116

Hayreddin Paa ile ilgili olumlu grlerini devam ettiren Layard, onun sadarette kalmasnn lke iin iyi olacan belirtmitir. Ayn grleri Dreyse Paada II. Abdlhamide sunduu bir lyihasnda ifade etmitir.511 Layard lyihasnda lkedeki irtikab ve yolsuzluklarn en st noktaya ulatn belirterek bykten ke kadar btn memurlarn ve hakimlerin rvete bulatklarn ve baz memurlarn para kuvvetiyle padiaha yakn olabildiklerini ifade etmektedir. Valilerin de yolsuzluk yaptklar halde daha byk memuriyetlere atandn belirtmitir.512 Rvetin engellenmesi iin, rvet alan memurlarn daha nce yapld gibi daha yksek mevkilere atanmamas gerektiini, bu memurlarn cezalandrlmas ve bir daha devlet hizmetine girmemesinin salanmasn tavsiye eder.513 Rvetin nlenmesi iin de mstahdem kaffe-i memurin-i askeriye ve mlkiye ile beraber akdemce hidemat- saltanat- seniyyelerinde bulunanlar ve memuriyet taleb idenlerden her birinin ahval-i sabkas ve sebeb-i infisallerini mbeyyin bir kta defterin tanzim edilmesinin faydal olacan, memur sicil kaydnn tutulacan bizzat padiahn kendisinin sylediini ifade eden Layard, bu sayede rvet ve yolsuzluk yapanlarn devlet hizmetine giremeyeceini belirtmektedir.514 Rvet ve yolsuzluun devam etmesi halinde btn snf ve dinlere mensup olan ahalinin yeis ve honutsuzluunun devam edeceini belirten Layard, 4 Haziran tarihli mukavelename gereince zellikle Asya ktasnda yaplmas gereken slahatlarn hkmet iindeki muhalifler sebebiyle hayata geirilemediini ve eski halin devam edecei endiesinin ngiltere tarafndan korku ve endie ile takip edildiini belirtmitir.515 Layard devletin bu slahatlar yapmamas halinde aralarnda yaplm olan ittifak gerei, eer Asya ktasnda isyanlar kar ise ngilterenin yardm etmesinin mmkn olmadn belirterek, padiahn sz verdii gibi bir an nce ehliyetli ve adil memurlar vastasyla slahata balamasn bir nevi tehditvari ekilde belirtmitir.516

511

Y.PRK.MYD. 1-22. Hayreddin Paann da hakkndaki iftira ve sylentilere dair Dreyse Paay gndermi olduu tezkire iin bkz. YEE. 80-47. 512 YEE. 9-27, s. 12. 513 a.g.b., s. 13. 514 Ayn yer. 515 a.g.b., s. 14. 516 a.g.b., s. 15.

117

4.1.8. Romanya Sefirinin Islahat Lyihas

Romanya sefiri tarafndan 29/Z/1310-14 Temmuz 1893 tarihinde II. Abdlhamide takdim edilen mufassal lyiha517 Osmanl Devletinin slah iin nelerin yaplmas gerektiini ihtiva etmektedir. Sefr lyihay yazma sebebini ise padiaha olan ballna ve tm gerekleri bilmek ve bunlara are olmak mevkiinde bulunan hkmdara ait olduunu belirtmektedir.518 Osmanl Devletinin bir usul ve kaide-i hasenenin eksiklii ierisinde bulunduunu, kural ve kaidesiz almann hibir ey yapmamaktan daha fena olduunu belirtir. Avrupada eskiden Trkler iin Trkler teebbsatnda biraz ge davranur lakin bir kere ie baladklar gibi grrsnz ne mahir ukul eyler yaparlar inancnn hakimken, imdiki halde ise Trkler pek ok alyorlar fevkalade mesai ve ikdamat sarf idiyorlar lakin hibir eser ortaya koyamazlar dimekle bir ey yapmaa muktedir deildirler ve kendi kendlerine mahkumdurlar o halde yerlerine dieri gelmesi lazmdr eklinde szlerin dolatn ifade eder.519 Sefir devletin idare sistemindeki bozukluu dzeltmede grlen engellerin belli balcalarn ifrat derecesine varan ar merkeziyetilikten, ciddi bir tefti ve nezaretin olmamasndan, sonu gelmeyen toplantlar yaplmasndan, yrtme sistemindeki kark kurallar ve memurlarn okluundan ileri geldiini ifade etmektedir.520 Devletin en iyi ekilde idare edilebilmesi iin merkeziyet usulnn yerine yerinden ynetimin uygulanmas ile her blgenin kendi geliriyle kalknabileceini ifade eden Romanya sefiri, dnyada yerinden ynetimin yaygnlatn ve Trklerin de bu sistemi kolaylkla uygulayacan ifade etmitir. En iyi idare olunan ve en ehemmiyetsiz mevkileri telgraf ve demiryollar vastasyla payitaht ile bal olan devletlerde bile idarenin ar derecede merkezi olmasnn kabul edilebilir olmadn belirten sefir, bir memleketin kesb-i mamuriyet etmesi iin her eyaletin her memleketin kendi geliriyle mamur olmas ve kendi kendine idare olunmasnn doruluunun kabul edildiini syler. Uzakdan hkmet itmek mmkn olub fakat idare ancak yakndan olabilr kazyyesi bir kaide-i klliye hkmne girmi olmala el-yevm her yerde inksam- idare usulnn tesisine
517 518

Y.PRK.EA. 18-15. a.g.b., s. 1. 519 Ayn yer. 520 Ayn yer.

118

alldn, Osmanl Devletinde haberleme aralarnn kurulmu olmas hasebiyle lkenin stanbuldan idare edilmesi ve en kk iler iin bile payitahta sorulmasnn ilerin yrmesini engellediini belirtir. Bylece btn aba ve gayretin sonusuz kaldn ve bunun da terakkiye mani olduunu ifade eder. Devlet-i Aliyyenin menafi-i umumiyesine mteallik olan mesail-i mhime mstesna olamak zere ilerin ait olduu memurin-i mahalliyenin iktidar ve vazifesi dahilinde bulunmal ve her vilayet ve her mahal kendi mesuliyeti tahtnda olmak zere ilerini kendi kendine grp idare olunmaldr. Sefir Devlet-i Aliyyenin fazlasyla geri kald iin byle bir idare sistemine uyuamyacan iddia edemiyeceini syleyemez demektedir. Kendisinin Osmanllar kadar uyank ve bununla beraber idaresi kolay ve kendi kendine idare olunmaa kabiliyetli hibir kavim tanmadn ifade eder. nemli olan bir balangta bulunmak olduunu, iyice yzmei renmek iin yzmee devam etmek lazm olduunu misal vererek, iini gzel bir ekilde yapmak iin dahi tecrbeye bal olduunu belirtir.521 Osmanl Devletinde tefti ve kontrol eksiklii bulunduunu belirten sefir, en kk bir tccarn ilerini tefti etmedike iflas tehlikesinde bulunurken ciddi bir teftiden mahrum olan devlet dahi karanlkta gezen ve nereye gittiini veya nereye vasl olacan ve nerede bulunduunu asla bilmeyen bir adam gibi olduunu belirtir. Devlet-i Aliyyede tefti ve nezaret istenilen seviyede olmadndan memurlar sui istimalat irtikabna meyl ettilerini, bundan manen ve maddeten fenalklar ortaya ktn, gerek hazine ve gerek ahali zarara uradn, memurlarn dahi su-i ahlak kazandklarn ifade eder. Bunun nne gemek iin ise, umumi hizmetlerin yle bir surette tertip olunmaldr ki kendi kendine tefti olunabilsin ve en czi bir intizamszlk vukua gelse, vukua gelen msamaha veya hilenin her vakit ve saatte ispatna dair bir iz ve eser bulunsun. Sadece maliye ilerinde deil belki alel-umum memurin-i liyeden sudur iden kavanin ve nizamat ve evamirin icra ve tenfizinde dahi emr-i tefti gayet gevekdir eklinde olduunu, halbuki muntazam surette teftiin bir idare-i hasenenin art- mutlak olduunu ifade eder.522 Devlet-i Aliyyede yaplacak birok eyler bulunduundan ve her ey aciliyet gsterdiinden ve her taraftan bask geldiinden vakt-i seferde olduu gibi mzakerat az ve abuk ve harekat ise ok ve daimi olmaldr. Sefir zlerek hkmet dairelerinde layenkati mzakeratdan baka bir ey gremediini syler.
521 522

a.g.b., s. 1-2. a.g.b., s. 2.

119

Hemen her gn ve hatta ok kere gnde iki defa Meclis-i Hass- Vkela suret-i manada ve fevkaladede olarak gerek Bab- lide ve gerek Saray- Hmayunda toplanmaktadr. Bu suretle vkela daima mecliste bulunduklar iin kendi dairelerinin ileriyle itigal etmee vakit bulamazlar ve dairelerine getiklerinde az bir sre bulunurlar ise de zaten zihnen ve bedenen yorgun olduklarndan hibir i grmee muktedir olamamaktadrlar. Sefir bunun yannda vkelann maiyet memurlarnn, amirlerinin meclis-i vkelada bulunduklarn bildikleri iin i grmemek veyahut kalemlerine asla gitmemek gibi hareketlere girdiklerini ve bylece kelimenin manay sahihinde olarak idarenin mefkud ve nezaretlerin bir kuvve-i icraiyeden ziyade heyet-i mavereden ibaret id istidlal olunur demektedir. Sefir vkela toplantlarnda meseleler hakknda ittifak hasl olamad halde ikinci veya nc mecliste ittifak olumasn beklememelidir. Daha on ve belki yz meclis olsa daima itiraz olunacak bir ey bulunur. Halbuki her eyde bir had vardr demektedir.523 Romanya sefiri, Meclis-i Vkela toplantlarna padiahn itirak etmemesini ancak ok nemli meselelerde toplantya katlmasnn uygun olacan belirterek, padiahn tasavvurat- aliyesi hal ve mevkiin heyet-i umumiyesine dair olmaldr yani her konu ile ilgilenmemesi gerektiini, zihnini daha ok teferruat ile deil genel konulara hasr etmesinin iyi olacan ifade etmektedir.524 Romanya sefiri, meclis-i vkelann hkmdar ile memleketin arzu ve emellerine uygun i grebilmesi iin sahib-i iktidar ve bamsz hareket edebilmesinin art olduunu ve mutlu bir hkmdarn yaknlarnn devlet ilerine karmad bir hkmdar olduunu belirtmektedir.525 Padiahn iki snf insandan ekinmesi gerektiini ifade eden sefir, bunlarn birincisinin ifrat derecede tabasbus iden ve daima hkmdara houna giden eylerden baka bir eyi sylemeyen ve her eyin yolunda olduunu inandrmaa alan grh olduunu ve bu snf insanlarn sadece kendi menfaatlerini gzetip, servet biriktirmekten baka ey dnmezler. Dier snf adamlar ise daha ziyade tehlikelidir. Kendilerini hkmdara elzem gstermek ve kesb-i nfuz eylemek amacyla hkmdara bir volkan zerinde oturduunu ve tehlikeler ile etrafnn

523 524

Ayn yer. a.g.b., s. 3. 525 Ayn yer.

120

sarldn ve her yerde ittifak- hafiler mevcut bulunduunu, ancak kendilerinin muhafazasyla ber-hayat olduuna inandrmaa altklarn belirtir.526 Osmanl Devletindeki brokrasinin nasl krtasiyecilie dnt ve memurlarn grevlerinin belli olmamas sebebiyle birka saatte bitecek olan bir iin aylarca srncemede kalmasnn zaaf olduu belirtilmitir. Bir hsn-i idarenin erait-i esasiyesinden bulunan taksim-i vezaif ve her bir memurun daire-i vezaifinde mesuliyet-i tammesi esaslar el-yevm idare-i Osmanide mefkud olduundan birka saat zarfnda ryeti kabil olan bir meselenin hal ve tesviyesi haftalar ve aylarca srer. En czi bir i in bir kalem mmeyyizinden bavekile varncaya kadar derecat- muhtelife memurlar dolamak lazmdr. En ehemmiyetsiz bir ie mteallik bir varaka bir dairenin kalem mmeyyizinden zabtna ve andan bir mdire ve andan msteara ve msteardan nazra ve nazrdan dahi bavekile gnderilr. Memurlar o varakann daha byk bir memura geeceine istinaden mtalaa itmek klfetini ihtiyar itmez ve her kad nihayet nazra ita olunduundan nazr dahi evrak tedkik deil belki kraat itmee bile vakti msaid olmamala o dahi kendsne virilen evrakn cmlesini ekseriya bakmakszn imza eyler. 527 Memurlarn yetki ve sorumluluklarn bilmeleri, ilerin hzlanmas ve dzene girmesine sebep olacandan nazrn nne gelecek evrak azalaca ve kendi karar ile ilerin daha iyi idare edilmesi salanacaktr.528 Osmanl Devletinde memur saysnn haddinden fazla olduunu ve iki memurun yapaca ii on kiiye havale edildiini belirten sefir, memur saysnn azaltlmas ile hem hazinenin hem de devletin halka sunduu hizmetin daha faydal hale geleceini tavsiye etmektedir.529 Romanya sefiri gnmzde de devam eden devlet kapsna girme anlayna da are olarak memur saysnn azaltlmasn ve bu sayede yetimi insanlarn devlet memuriyeti yerine ticaret sanat ve sanayi dallarna yneleceini ve medeniyet sahasnda ilerleme katedeceini ifade etmektedir. te ahali-i mslimenin kesb-i terakki ve servet-i milliyeyi tezyid idebilmeleri ve vadi-i medeniyetde ecnebilere yetierek anlardan kamilen kurtulmalar in bundan baka are yokdur. Bundan baka memurin daha az kalur ve mterakki maa
526 527

Ayn yer. a.g.b., s. 4. 528 Ayn yer. 529 a.g.b., s. 5.

121

ile tavzif olunurlar ise vezaif-i memurelerini hsn-i ifa in evsaf- matlubeyi haiz-i muktedir memurlar bulmak daha kolay olur. 530 Vkelann sadece stanbulda kalp ileri merkezden ynetmesi yannda belli aralklarla taraya kp tefti yapmasn ve bunun da habersizce olmasn tavsiye etmektedir. Teftie de hkmet konandan deil doru merkez mal sandn ve vilayet aklamn ve daire-i belediye ile mehakim ve mekatibi ve kla ve hastahane ve habishaneleri ziyarete gitmelidir. Badehu hkmet konana giderek ilk teftiinde mahede ve muayene ve tahkik eyledii eyleri isticvab in valiye muntazr olmaldr. 531 Romanya sefiri vkela ile sefirler arasndaki mnasebetlerinde dzene konulmasn tavsiye etmektedir. Halen resmi bir ekilde o da sadece bir protesto veya bir olay hakknda iddiada bulunmak iin grmelerin yapldn, bu sebeple sefirlerin vkelay adeta dman olarak grdklerini bunu ortadan kaldrmak iin gayri resmi grmelerin yaplmasn, vkelann sefirleri eve ay imee davet gibi etkinlikler ile ilikilerin dzeltilebileceini belirtmektedir.532 Osmanl Devletinin yabanc sermayeyi ekmedeki skntlarn anlatan Romanya sefiri, zellikle imtiyaz dilekesi veren sermaye sahiplerinin red veya kabul cevab verilmeyerek oyalandn ve dilekelerin srncemede brakldn belirterek bunun ise devletin Avrupadaki itibarn zedelediini, yatrmlarn yaplabilmesi iin yabanc sermayeye ihtiya olduunu ifade etmitir.533 Yabanc sermayeyi celb etmek iin dilekelerin sratli bir ekilde incelenip ileme konularak red veya kabul edildii bildirilmelidir. Ayrca yabanc sermaye lkede yatrm yapt iin Avrupada Osmanl Devletinin menfaatini korumada destek olacan belirtmektedir. Devlet-i Aliyyenin sermayedaran- ecnebiyeyi celb itmesi politikaca dahi fevaidden hali olamaz. nk kimseye hafi olmad vecihle sermayedarann Avrupa mecalisinde nfuzu olduundan sermayeleri memalik-i ahanede teebbsat- cesimede balu
534

oldukca

bunlar

Devlet-i

Aliyyeye

muavenet-i

kaviyede

bulunabilrler.

530 531

Ayn yer. Ayn yer. 532 Ayn yer. 533 a.g.b., s. 6. 534 Ayn yer.

122

Osmanl Devletinde vergi toplanmas usulnn de eksik ve kusurlu olduunu, muhasebe-i muntazama ile ciddi bir teftiin fkdan sebebiyle vergi mkelleflerinin vermeleri gerekenin iki mislini verdikleri halde hazineye ancak yarsnn girdiini belirten sefir, bunu nlemek iinde halka makbuz senedi verilmesini, vergi memurlarna sadece maa vermekle yetinilmeyip topladklar verginin belli bir yzdesinin verilmesi gibi tedbirler ile salkl bir ekilde toplanabileceini ifade etmektedir.535 Osmanl Devletinde emniyet-i umumiyenin eksikliinden de bahseden Romanya sefiri, bir devletin siyasi ve itimai olarak gelimiliinin lkedeki asayi ve huzurun tam olmas ile mmkn olabileceini belirterek, Memalik-i ahane ehri ve kasabatnda emniyet-i umumiyenin fkdan gibi Devlet-i Aliyyenin an ve itibarna iras- halel ider hibir ey yokdur diyerek, buna sebebiyet veren cinayet ve yaralamalarn artmasnda polis tekilatnn yetersizlii ve kt idare edilmesi, ayrca her tarafdan tard olunub memalik-i ahaneye mstevli olan ecnebi serserilerinin kesretidir lkedeki huzuru bozduunu ifade etmektedir.536 Osmanl Devletinin zellikle ehir merkezlerinde asayiin korunmas iin detayl tavsiyelerde bulunan Romanya sefiri, geceleri cadde ve sokaklarda emniyeti salamak iin er kiilik gruplar halinde devriye dolamalarn, resmi kyafet ve silahlarnn olmasn tavsiye etmektedir.537 Bekilerin ise hibir faydasnn olmadn u ifadelerle anlatmaktadr : geceleri kaln sopalaryla sariklere firara meydan virecek suretde patrd itmekden baka hibir ie yaramayan mahalle bekileri 538 Avrupadan gelen serseri takmnn ise lkeden karlmas iin geimlerini nasl saladklarnn ispat etmelerinin salanmasn ve elilerin bu serserileri korumamalar iinde gerekli tedbirlerin alnmasn tavsiye etmektedir. Avrupada nemli servete sahip kiiler sosyalist fikirlerinden dolay lkelerinden karldklarn rnek olarak vermektedir: Hatta baz devletlerde ashab- haysiyet ve servetden baz adamlar bile mmza sosyalist efkarnda bulunduklar zan olunduu in tard ve tebid olunurlar.539
535 536

a.g.b., s. 6-7. a.g.b., s. 7. 537 Ayn yer. 538 Ayn yer. 539 a.g.b., s. 8.

123

Tarada ise asayiin jandarma marifetiyle salanmasna alldn ancak hem masrafl olduu hem de etkili olamadn belirten Romanya sefiri talyada bile jandarma tekilatnn baarsz olduunu belirterek Romanyada baaryla uygulanan karala sisteminin uygulanmasn tavsiye etmektedir. Bir eit svari milis kuvveti olan ve masraf yok denecek kadar az olan bu kuvvet ile asayiin salanabileceini kendi lkesindeki uygulama ile izah etmektedir. II. Abdlhamidin kurmu olduu Hamidiye Svari Alaylarna benzeyen karala sistemi belki de Romanya sefirinin layihasndan esinlenilme ihtimali vardr. Romanyada karala dimekle maruf olan ve devletce masarifi heman hi hkmnde bulunan bir svari milis askeri vastasyla ekiyann kamilen mahv u istisali myesser olmudur. Bu milis askeri svari asakir-i nizamiye efradndan mrekkebdir. Romanyann byle on iki alay vardr. Bu karala heyeti asakiri kendi masarifini grmee ve bargir tedarikine mecbur ve mddet-i hidmetinin iki slsnde hanelerinde ikamet itmek imtiyazn haiz olduklarndan ibu frkaya mensub olanlar nevahinin en ziyade vakt u hali olan familya genlerinden mrekkebdir. Bunlar muharebe vukuu ve byk talimler icras mstesna olmak zere kendi nahiyelerinden gayr mahalde ifay- hidmete mecbur deildirler ve haftada yalnz bir hafta hidmetde bulunub ksur iki hafta hanelerinde ikamet iderler. Yalnz hidmetde bulunduklar gnler in gerek kendi ve gerek hayvanlarnn masarifi devlete aiddir. Hidmetde bulunduklar gnlerden dolay matlublar olan mebladan niformalarnn paras dahi tevkif olunur. Her Pazar gnleri bil-mnavebe nahiyelerinin kaim-makam ve mutasarrflk merkezlerine gidb orada bulunan kumandanlar kendlerine askeri talimleri icra itdirirler. Ashab- cinayeti takib itmek ve tahtel-hfz gtrmek ve muhafaza eylemek gibi iler in memurin-i mlkiyenin maiyetine virirler. Bu karala frkas efrad hem piyade ve hem de svari manevralar icra idiyorlar. Silahlar bir kl bir ihaneden ibaret olub hidmetde bulunmadklar vakit silahlarn hanelerinde saklarlar. Mamafih silahlar

mutasarrflk ve kaim-makamlkda hfz olunub yalnz ifa-y hidmet itdikleri vakit kendlerine teslim olunabilr. Frka-i mezkure efrad polis hidmetinden baka devlet in dahi pek az masrafl muntazam bir asker dimekdir. Binaenaleyh memalik-i ahanede dahi bu yolda bir frka tesis olunur ise devletce pek byk bir hidmet idilmi olur.540

540

a.g.b., s. 8-9.

124

Bedelli askerlik meselesinde ise gayri mslim tebaann da isteyenlerinin askere alnmasnn devlet iin faydal olacan belirtmektedir.541 Romanya sefiri, Osmanl Devleti iindeki gayri mslim cemaatlerinin ruhani liderlerine verilen imtiyazlarn hkmet iinde hkmet gibi olduunu belirterek bu durumun devletin kne sebep olacan ve halen yrrlkteki kanunlarla her trl hakka sahip olan dini cemaatlerin imtiyazlarna son verilmesini tavsiye etmektedir. Devlet-i Aliyyenin nizamat- hazras serbesti-i icra-y ayini mutazammn ve kang din ve mezhebde bulunur ise bulunsun bil-cmle tebaa-i Osmaniyenin muvacehe-i kanunda msavatn musaddk bulunduundan artk cemaat-i ruhaniye-i gayr-i mslimenin memalik-i ahanede nail olduklar imtiyazat- azimenin vcuduna lzum kalmad. Cemaat- ruhaniye-i mezkure hkmet iinde icra-y hkmet kabilinden olarak hakk- kaza-y ruhaniyeden maada hukuka mteallik ileri ryet ve hatta papaslarn elinde devletin izmihlali esbabnn tehiye ve istihzarna sarf olunan bir takm rsm dahi ahz u istifa itmekdedirler. Hkmet-i seniyyenin devletce tehlikeyi mucib olan u hali cidden nazar- itinaya almas ve cemaat-i ruhaniyeyi bir an evvel hukuk- umumiye dairesine ircaa almas lazmdr. 542 Osmanl Devletinin tamannda slahata girimenin maddi bakmdan imkansz olduunu ve zaman kaybna sebebiyet vereceini belirten sefir, bunu yerine her sene bir vilayetin slah almalarnn yaplmasnn dikkati tek noktada younlatrmak olaca iin daha faydal olmasnn mmkn olacan belirtmektedir.543

4.1.9. Nusret Paann Islahat Lyihas

Layihann ieriinden Berlin Kongresi sonrasnda ve Hayreddin Paaya atfta bulunmu olmasna binaen 1878-1879 tarihleri arasnda yazlm olmas gereken Nusret Paann lyihasnda544 devletin iinde bulunduu siyasi krizden kmas iin slahat yaplmas gerektiini ancak halen devlet kademelerinin en stnde bulunan kiilerin ounun ehliyetsiz ve kifayetsiz olduklarn, bu kiilerle slahatn yaplmasnn mmkn olamayacan belirtmektedir.

541 542

a.g.b., s. 9. Ayn yer. 543 Ayn yer. 544 YEE. 9-26.

125

Osmanl Devletinin durumunu hastalktan muzdarip birisine benzeten Nusret Paa, tehis etmeden tedavinin fayda etmeyeceini belirtmektedir.545 Nusret Paa, devletin beka ve evketinin siyasetin devamllk ve dzen ierisinde olmasna bal olduunu belirterek, siyasetin yokluunun hakikatin yok olmasna ve hakikatn olmamasnn ise adaletin ortadan kalkmasna, adaletin ortadan kalkmasnn ise halk ve memleketi harap ve perian edeceine ve bunun da devleti yok olmaya gtreceini belirtmektedir.546 Osmanl Devletinin kuruluundan gnmze kadar devlet idaresinde bu usuln uygulandna dikkati eken Nusret Paa, devletin atlatt Timur ve dier felaketler de yok olma tehlikesi ile kar karya gelindii halde bu usul-i siyaset sayesinde ayakta kaldn belirterek, u anda karlan skntlardan kurtulmak iin, sorunun hangi taraftan geliyorsa ilk nce o tarafa ynelerek meseleyi zmek gerekirken bunun tersinin yaplmaya alldn ve kiisel ihtiraslar iin bir ok meselenin hasr alt edildiini ifade etmektedir. Bunun yerine padiah ve halk suladklarn iddia eder: lisana alnmasndan teeddb olunur szlerle yani kain bu felaket ve musibeti evvel ve ahir makam- mualla-y hilafete arz- hakikate muktedir olamamalar ve taraca idarenin yolsuzluu ve milletin terbiyesizlii sebebiyet virdiini iaa ile irtikab tezvir idilmekdedir.547 Nusret Paa slahat konusunda sorunun kayna olan merkez yerine tara ile uramann dahili skntlar ile muzdarip olan bir hastaya harici tedavi uygulamak kadar abes olduunu belirtmektedir.548 Devletin ektii skntlarn esas kaynann Reid Paa ve onun yetitirdii devlet adamlar olduunu belirten Nusret Paa, bu kiilerin askeri, mlki idarede ki yolsuzluk ve kendi yaknlarn yerletirmelerinin lke iin byk bir felaket olduunu belirtmektedir. Bu bina-y metin devleti otuz krk seneden ber tahribe alet ve vasta olan heyet-i idare-i merkeziye arasnda Reid Paa merhumun mnasebat- hariciye-i devleti idareye sebkat iden hidmeti inkar olunamaz ise de o hidmetin gururi- seyyiatndan veyahud araz- nefsiye ilcaatndan olarak dahil-i daire-i hkmetde ak olduu meslek-i idare cism-i devletde o gnden itibaren bir ir-pene olub bu
545 546

a.g.b., s. 1. Ayn yer. 547 Ayn yer. 548 a.g.b., s. 2.

126

gnk gn ekdiimiz elem-i beyyinay ann tesiratndan inbias iden su-i neticedir ki nk ahlaf dahi mteveffa-y marn-ileyhin mekteb-i terbiyesinden km ve filhakika bazlarnn ehliyeti dahi gayr-i mnker bulunmu ise de o esere iktiza ile mevki-i sadaret ve meihat ve nezaret ve riyasete gelenler ve hele tekil-i vilayatda vilayet valileri bulunanlar her birerleri eyyam- memuriyetlerinin aded-i mislisi mikdarnca evlad ve ahfadlarna ve bir takm eclafa na-bi-mehil tevciye-i menasb ve meratyla devair-i idarenin her ksmnda bu memuriyete yzden ziyade mlazm tekessr itmi ve daire-i askeriyede yetidirilen miran ve mera dahi nfusu nisbetini kat ender kat aub tam olduundan varidat- devlet ve milletin kmesi uabat- idareye hasr ve tahsis olundukdan baka imdiye kadar hesab ve muvazeneye alnamayan bu su-i esas- mazul ve mansub kaffe-i mera ve bendegann fesad- ahlakn dahi meddi ve fesad- ahlak ise izae-i hakikat ve siyasetle her fenaln tevlidine sebeb-i kavi olub hatta henz tesirat altnda ezildiimiz muharebeye ve muharebeden evvel ika- muhasmede o fesad- ahlak ile mahv- hakikat-i seyyiatnn sebeb-i mstakil olduu grleceinde ek yokdur. 549 Devletin bu kadar kt idare edilmesinin sebeplerinin renilmek istenirse, bunda mesuliyeti byk olan ve halen hayatta olan Mtercim Rd Paaya sorulabileceini ifade eden Nusret Paa, bu kadar felaketin geleceinin bilinmesine ramen ehliyetli memurlarn neden yetitirilemediini, devlet gelirlerinin nasl israf edildiini, kanunlarnn neden yaplmadnn sorulmas gerektiini belirtmektedir.550 Devleti idare eden kiilerin hatalarn tek tek saymann ciltler dolusu kitap olacan yazan Nusret Paa, bunun yerine ksaca olaylar ele alacan belirterek son bir sene ierisinde sadarete gelen Rd, Hamdi, Vefik, Sadk ve Safvet Paalarn iki eit hastalkla mall olduklarn belirtmektedir. Birincisi iin bana geldikleri gn devletin mid-i bekasndan ve tevfikat- ilahiyenin imdad ve ianesinden yeis-i kati ile kat- mid itmek. kincisi ise, her hususda huzuzat- nefsiye ve hevasiyelerini menfaat- devlet ve millete tercih ve infisallerinde tahdi-i ezhan halk mucib olur kelimat- araziye iaa eylemekdir szleriyle ifade etmektedir.551 Nusret Paann bu kadar ar ifadeler kullanmas byk ihtimalle bu kiilerle aralarndaki husumetten ileri gelmektedir. ok daha ar ifadeleri dier devlet erkan iin de kullanmtr. Nusret Paa, bu kiilerin slahatlarn baarya ulaamamasnn

549 550

Ayn yer. a.g.b., s. 3-4. 551 a.g.b., s. 4.

127

sebebi olarak devaml yabanclarn lke iinde kardklar problemleri ne srdklerini belirterek bunun bahaneden baka bir ey olmadn sylemektedir.552 Nusret Paa, btn skntlarn kaynann umum kaidesiz mera ve memurin yetidirmek ve erkan- sabka mnasib ve meratibi kend evlad ve ekariblerine ve birer suretle mensubatlarna hasr itmek meslek-i vahiminden mnbais olduunu ve Avrupada ise bunun tam tersinin olduunu belirttikten sonra Avrupann idarece grdkleri su-i ahlak ve sefahet ve bu yzden tebaa ve ahalide bulduklar adem-i honudi ve mnaferet maddelerinin tehiye ve tahriz eyledii ahvalden olduunu ifade etmitir.553 Askeriyenin de dierlerinden bir farknn olmadn belirten Nusret Paa, kumandanlk makamnda olan mera ve mirann ekserisinin su-i ahlak belasyla mbtela olduklar kibr ve ruunet bazlarnn dahi ecaat ve malumatca adem-i kifayetleri devlet iin tehlike arzettiini belirtir. Mlkiye, adliye ve askeriyesi keyfi bir ekilde idare edilen bir devletin bekas ne kadar olursa Osmanl Devletinin bekasnn da o kadar olacan ifade etmektedir.554 Nusret Paa, lyihasnda bahsettii devlet adamlarnn karaktersizlii hakknda da detayl bilgiler vermektedir. Bu bilgiler gerekten ok ar ithamlar iermektedir. Bunlara misal vermek gerekirse irvanl Mehmed Paa iin : Herkes bilrki irvanl Mehmed Efendi Bayezid medresesinde bir odada ikamet ve bir ift fodulaya kanaat ve Aralkda Bayezid Camiinin havlusunda bulunan gvercinlerini sirkate kadar tenezzl ider bir hoca idi bir bitli suhte iken kendsn zirve-i ikbale getren cennet-mekan Sultan Abdlaziz Han hazretlerini hal itmee kends gibi kfran- nimet olanlardan bazlaryla ittifak eyledii haber-i mevsukdur. 555 Serasker Hseyin Avni Paa iin : Maktul-i erir Avni Paa Ispartaya srld zamanda fakr u muzayakasndan feryad itdii halde Ispartadan avdet ve end sene mevki-i ikbalde icra-y hkmet eylediinde yaplan sahilhane ve konaklar ve tedarik eyledii irad ve akarlar ve sarf idilen akceler ve yetidirdii devlet ve milletin ba belas olan erazillerden baka veliyi-nimeti hakknda mtecasir olduu hyanet ve cinayet meydandadr.556

552 553

a.g.b., s. 5. a.g.b., s. 5-6. 554 a.g.b., s. 6. 555 Ayn yer. 556 a.g.b., s. 8.

128

eyhlislam Hayrullah Efendi iin : Hele ocaklar bir akce dikmeyen Hayrullah Efendi meziyet-i insaniyeden beri bir ahs iken kendsn mesned-i meihata kadar getren bir padiah- celil-an hakknda lisan- eriatle ibtidar eyledii zulm ve gadri mucib-i laan ve nefrindir. Yolsuz ve kaidesiz ve emeksiz yetidirilen ve iltifat idilen ve tecrbe idilmeden mevki-i iktidara getrlen adamlardan bu drl hyanet ve cinayet kesirl-vukudur.557 Midhat Paa iin : vkela-y sairenin ve siyemma Midhat Paann yetidirdii eraziller Bab- Alinin emr-i siyaset ve hakkaniyeti btn btn terk eylediine ilamat ve nianedir.558 Nusret Paa, slahatn gerekli olduunu ve bunun kat zerinde kalmayp uygulamaya geilebilmesi iin devleti otuz krk seneden ber mevki-i iktidara gelb gemi ve elyevm ber-hayat bulunmu ve hamiyet ve gayretden ari ve beri olduklar nazar- umumide sabit olmu baz vkela-y bi-vefadan ve onlarn yetitirmesi olan Dahiliye Nazr sabk Said Efendi ve Veliyeddin ve Takyeddin ve Sreyya ve Abdurrahman ve Nazif ve Rifat ve Kamil ve Hayri ve Asm ve Ziya ve Emin ve Mazhar ve Zabtiye Nazr- sabk Safvet ve Eref ve Tevfik ve Cemil Paalar ile ipden kazkdan kurtulmu mutasarrflar, sirkate koyulmu bulunan defterdarlar ve rsumat nazrlarndan idare eden u andaki kiilerden kurtulunmas gerektiini aksi takdirde ayn kiilerle devam edilirse slahatn mmkn olamayacan belirtmektedir.559 Nusret Paa, iki yze yakn kiinin rahat iin otuz milyon insann geleceinin karartlmamas gerektiini belirterek, bu kiilerin devlet hizmetinden el

ekdirilmesini ve ilerinden belki yzde yirmi kadarnn devlet hizmetinde kullanlabileceini sylemektedir. Bylece geri kalanlarn emekli edilerek mazuliyet maa verileceini, bu sayede hazinenin de karl kacan ifade etmektedir.560 Yabanc mdahalesinin sebebi ve uradmz belalarn sebebinin umur- dahiliyedeki bozukluk olduunu en vukufsuzlarn dahi bildiini ifade eden Nusret Paa, Said, Cevdet ve Kadri Paalar ile Zhd ve Mnif Efendilerden oluacak bir komisyon ile devletin ihtiya duyduu slahatn nasl olmas gerektiinin hakkyla yerine getirileceine inanmaktadr. Eer bu yaplmaz ise:

557 558

Ayn yer. a.g.b., s. 9. 559 a.g.b., s. 10-11. 560 a.g.b., s. 11.

129

Ve ite eedd-i ihtiyacla muhtac olduumuz u intihab ve tekilat tehir ider de yine elde bulunan bir alay idraksiz ve insafszlar ve saika-i sahabet ve arz ile ie girmi olanlar kemafissabk mlkde istihdam idilrse artk bizim in mid-i beka-y selamet ve saadet baidl-ihtimaldir. 561 Osmanl Devletinin iinde bulunduu skntl durumun sebebini kaht- rical ile aklayan Nusret Paa, lyihasnda ar ifadeler ile eletirdii devlet adamlarnn lkeyi bu duruma soktuunu belirtmektedir. Lyihasnda geen devlet adamlar ve memurlar hakkndaki ithamlarnn gereklii ile beraber nk, padiaha sunulan byle bir lyihada isim verilerek yaplan ithamlar hakknda bilgi ve delil sahibi olunmas gerektiine gre, nce bu kiilerin devlet idaresinden

uzaklatrlmasn istemekte ve yerine yenilerinin lkenin her tarafnda ehliyetli ve namuslu devlet memurlarnn greve getirilmesini tavsiye etmektedir.

4.1.10. smail Hakk Beyin Islahat Lyihas

Eski ura-y Devlet azasndan smail Hakk Bein, II. Abdlhamidin clusundan iki ay kadar sonra Osmanl Devletinin iinde bulunduu dahili ve harici durumu ve zm yollarn sunduu 16/N/1293-05 Ekim 1876 tarihli lyihasnda562 imdiye kadar halk mutlu etmek iin hibir ey yaplmadn ve kt idare sebebiyle halkn fakirlik ve ztrabnn arttn ve hkmete gvenlerinin kalmadn hkmetin hsn-i idaresinden adem-i emniyetleri artmdr szleriyle ifade etmektedir.563 smail Hakk Be, meselelerin zm iin iki neri teklif edildiini belirterek, bunlardan birincisinin millet meclisi tekil edilmesi ve dierinin ise mevcut kanun ve nizamlarn iyi bir ekilde uygulanmas ile mmkn olabilecei ynnde olduunu belirttikten sonra asrmzda birinci grn baskn olduunu ve bundan kanmann imkan dahilinde olmadn ifade ettikten sonra, hkmetin uygulamalarnn denetlenmesi, memurlarn devaml kontrol ve denetim altnda tutulabilmesi iin kendisinin de meclis tekilini onayladn ancak Hristiyanlarn ounluk olmasn engellemek ve sadece maliyeye mnhasr olarak her vilayetten er yeli bir meclisin uygun olacan belirtmektedir.

561 562

a.g.b., s. 12. YEE. 10-36. layihann bir sureti Y.PRK.AZJ. 1-31de kaytldr. 563 YEE. 10-36, s. 2.

130

yalnz umur- maliyenin hsn-i cereyanna ve memurinin zulm ve idaresizlii vukunda ahvalini meydana koyub ana gre pene-i kanuna drmek zere ahaliden olarak beher vilayetden cer azann intihabyla Der Aliyeye celbleri lazmedendir. (c adedinin ihtiyar o meclisde slam olanlarn ekseriyeti hasl olmak indr. Zira azade-i eyyide olunduu zere c azadan bit-tabi her vilayetden ikisi olsun ehl-i slamdan intihab olacakdr.)564 .Hakk Be, umur- askeriyenin ise Devlet-i Aliyyenin en mhim meselelerinden ve belki de birincisi olduunu sylemekte, bu meselenin zm iin de iki tedbire muhta bulunulduunu, ilk olarak her ne ekilde olursa olsun birok silahn tedarik edilmesini, dier tedbirin ise Mslman halkn tamamnn istisnasz haftada bir kez askeri eitim aldrlmaldr. Bu iki konuda gereken tedbirler alnmaz ve ehemmiyet verilmez ise Avrupada bir karklk zuhur ettiinde, Rusyann saldrsndan korunulmu olacan ve bu ekilde top yekn bir seferberlik iin hazrlkl olunmasn tavsiye etmektedir.565 . Hakk Bein devletin iinde bulunduu mali krize ramen silah alnmas ynndeki tavsiyesinde, silahlarn satn alnmasnda mali kaynan nasl bulunacan belirtmemitir. Lyihada nasl olursa olsun ifadesi ile bunu kendisinin de bilmedii anlalmaktadr. Dier husus btn Mslman halkn haftada bir kez askeri talim almas maddesidir. Bunun nasl yaplaca, yeterli subayn olup olmamas ve bu talimler yaplrken Hristiyanlarn buna dahil edilmemesinin, onlarn devlete kar olan gven ve emniyet hislerini daha da azaltacak olmasn, Avrupadan medet umma ihtiyacn daha da kuvvetleneceini dikkate almamtr. Maliye konusunda ise durmun vehametini ifade ederek gayet muktedir ve ekonomi politik fnunu bilr bir Maliye Nazrnn ile maliyenin dzeleceini ifade etmektedir.566 Halkn padiaha kar ubudiyet ve muhabbetini celb iin de bir dizi tedbirin alnmasn isteyen .Hakk Be, bunun iin de halkn yabanc mallar kullanmamas iin yerli malnn olumasna destek vermesini, halkn ahlakn bozan baz ahval-i muzrrann refine ve o ahvalin yerine baz esas makbulenin vazna, ziraatin gelimesi iin her vilayette mkemmel nmune iftlikleri kurulmasn ve bu iftliklerin durumlarn kontrol etmek zere ziraat meclisine ashab- iktidardan

564 565

Ayn yer. a.g.b., s. 3. 566 a.g.b., s. 4.

131

olan azalarn tayin edilmesini, Rusya ile olan dostane politikann halkta nefret uyandrdn ve bundan dolay da izlenen politikann deitirilmesini, halkn sunduu dilekelerin ileme konularak sonulandrlmas ve buna nezaret edecek bir memurun atanmasn, stanbulda baslan yabanc gazeteleri devletin yanna ekmek iin para yardm yaplmasn, devletin masraflarn tefti ederek tasarrufun salanabilmesi iin zel bir komisyonun kurulmasn teklif etmektedir.567 smail Hakk Be, lyihasnn son ksmnda ise hali hazrda grev yapmakta olan vkela heyetini tek tek zelliklerini sayarak kimin greve layk olup olmadn belirtmektedir.

4.1.11. simsiz ve Tarihsiz Islahat Lyihalar

Yazar ve tarihi belli olmayan ve devletin yeniden din kurallarna dayanarak yaplandrlmasn tavsiye eden lyihada,568 yazar gemiteki hakimlerin ve mukaddes kitaplarn zerinde mutabk olduklar esaslardan ilkinin bir devletin ancak adalet zerine tesis edilebileceini ifade ettiklerini belirtir.569 Lyihada Kuran- Kerim ve hadislerden rnekler verilerek hkmdar ile tebaa arasndaki ilikilerin nasl olmas gerektii ve adaletli bir ynetimin olmas iin gereken artlar, Emeviler, Abbasiler, Endls ve Seluklulardan rnekler ile anlatlmaktadr.570 Lyihann suver-i icraiyye balkl blmnde her devletin, cemiyetin hatta bedevilik halinde bulunan kavimlerin bile iki esas zerine kurulduunu ifade etmektedir. Bunlar ise menfaat ve mazarratdr. Menfaatini celb ve istihsal ve mazarratn def ve istisal iderler.571 Bu ekilde devletlerin kendi menfaat ve karlar ve zararlarn ortadan kaldrmak iin takip ettikleri siyaseti deerlendiren lyiha yazar, Avrupa devletlerinin takip etmi olduu politikay izah etmektedir. Rusyann takip ettii slav politikas ve ngilterenin zellikle Osmanl Devletinin hilafetinin gayri meru

567 568

Ayn yer. YEE. 9-24. 569 a.g.b., s. 1. 570 a.g.b., s. 1-2. 571 a.g.b., s. 2.

132

olduuna ynelik politikalarn anlatmaktadr.572 ngilterenin siyasetini ise u ekilde deerlendirmektedir : ngilterenin tedarikat- maddiye ve maneviyesi en ziyade gze arpmaktadr. Mesela Kbrs ceziresini elde eylemesiyle beraber Devlet-i Aliyyenin cmle-i sermayeye-i mtebakiyesi olan Anadolu ve Suriye ve Hicaz ve Irakiyye dahilinde makam- hilafetden ziyade icra-y nfuz itmee yol buluu ve Devlet-i Aliyyeyi enva- bahaneler ile gavail-i hariciye ve dahiliyeden hali brakmayub Devlet-i Aliyye anlar ile uraur iken ktaat- mezkurenin istilasna medar olabilecek celb-i kulub- ahali ile hkmet-i mevcudelerinden tenfiri hususlarn fiiliyata karmakda bulunmas ve bu husus in birok mstahdemin-i Devlet-i Aliyyeyi kendsne celb ve imale itmi olmas Devlet-i Aliyyeyi adam ve akesiyle bila-muharebe-i zahireye pek kolaylkla ve heman bad- heva tahrib ve aciz brakmakdadr. 573 ngilterenin politikasnn bu ekilde olmasnn gayet doal olduunu belirten lyiha yazar, Devlet-i Aliyye-i slamiyenin de takip edecei siyasetin Kuran ve snnet dorultusunda olmasnn elzem olduunu ve milletin btn ferdinin Kuran ve snnet dorultusunda yaamas ve devletin buna nayak olmasn ve devlet memurlarnn en stten en alttakine kadar halen ve kavlen slam yaayanlardan seilmesinin, belirtmitir.574 Osmanl Devletinin eski zamanlarnda, Enderun- Hmayun ve Divan- Hmayundan yetien kiilerin devlet ve millet iin byk iler ortaya koyarak devletin kudretinin artmasna sebep olduunu belirtmitir. Ancak son bir asrdr Avrupa efkar namyle bir takm efkar- fasideye meyl ve lfet itmi bulunan nevresidegann mader-zad- lisann ve ba-husus lisan- din ve eriat renmeksizin elsine-i ecnebiyeden biraz eyin redilmesiyle derhal mnker-i saltanat ve devlet olmak yle dursun efkar- uluhiyyet ve nbvvete kadar mcaseret ve cret peyda itdirilmi olduklarn, bunlardan bazlarnn gittikleri yolun kar yol olmadn ve ellerinde millet ve devlete yarar ilm marifetleri dahi olmadn anladklarndan kendilerine hempa ve arkada bulmak sevdasyle yine Avrupa mfsidlerinin talimat tahtnda olarak Saltanat- slamiye aleyhinde enva- cemiyet-i fesadiyelerin kuvvetlenmelerine yardmc olmu ve halen de olmaktadrlar. Bu padiah iin ulul-emre farz- ayn derecesinde olduunu

572 573

Ayn yer. a.g.b., s. 3. 574 Ayn yer.

133

durumun devam etmesi halinde ise devlet iin ok kt sonularn ortaya kacan ihtar etmektedir.575 Zamann gerektirdii terakkiyat- mefsedet ve tezvirat- eytaniyetin nasl izale edilecei hakknda sorulan soruya cevap olarak on bir bend halinde cevaplandrp erh etmi olan lyiha yazar ilk olarak Mebusan Meclisi benzeri olan Meclis-i lmiye-i slamiye kurulmasn ve kanunlarn bu meclis tarafndan yaplmasn ayrca padiaha da danmanlk hizmeti vermesini teklif etmektedir.576 Btn hakimler ile devlet memurlarnn Meclis-i lmiye-i slamiye tarafndan yaplan imtihan gemi ve mtedeyyin ve diyanet ve dirayet sahibi kiilerden olmasn tavsiye etmektedir.577 Eitim alannda da ilk mektebden balayarak dini bilgilerin verilmesini isteyen lyiha yazar, bunun sonraki eitim srecinde de devam ettirilerek devlet ve millete faydal nesillerin yetitirilmesini elzem olduunu ifade etmektedir.578 Mlkiye ve askeriye okullarnn slam dini erevesinde yeniden

yaplandrlmasn tavsiye eden layiha yazar, Arapann resmi dil olmasn teklif etmektedir. Maarif namyla mlk istila itmi olan cehaleti ve ashabn mahv ve izale ile mutabk- slamiyet olarak yeni badan usul-i tahsiliye ve tedrisiyeyi bir esas- teshiliye irca ve lisan ve muamelat- devletin mmkn mertebe tedricen lisan- Arabiyye tahvili ve bunun husuln evvel emirde ulema-y Arabiden birok zevatn payitaht- hilafete celb ve cemi pek elzemdir.579 Bu konuda II. Abdlhamidin hatralarnda da Hayreddin Paann sadareti srasnda Arapann resmi dil olmas iin teklifde bulunduunu ve Said Paann Trklk kalmaz itiraz zerine vaz geildiini belirtmektedir.580 Lyiha yazar medaris-i vakfiyenin derslerinin ulum- matluba aksam nisbetinde slah edilerek devlet ve milletin her bir ksm iin gerekli olan hideme-i ilmiye ve mlkiye ve askeriye ve ashab- ticaret ve sanaiyenin bu medreselerden yetitirilmesini istemektedir. Bu sayede maarif hem inzibat altna alnm olcak, hem de maarif iin yaplan masraflarn yar yarya azalcan, ayn zamanda maarif-i

575 576

a.g.b., s. 4. a.g.b., s. 5. 577 Ayn yer. 578 Ayn yer. 579 Ayn yer. 580 Karal, a.g.e., c. 8, s. 403. M. Hlag, Atf Bey, s. 224.

134

sahihenin derun- memleketde terakkiyat az bir sre ierisinde salanm olacaktr.581 Askerlik konusuna da deinen lyiha yazar sadece askerlerin elbisesine younlamtr. slam tarihinin incelenerek hangi kyafetlerin kullanldnn tespit edilmesini, bu elbiselerin gnmze aktarlmasnn gerekliliini ifade etmitir. Bu ekilde ok yzeysel bir ekilde askeri konulardaki bilgi eksikliini gsteren lyiha yazar, batllama tarihimizde askerlerin sadece ekil itibar ile deimesi ile meselenin hal olunabilecei anlaynn devam konusunda gzel bir rnek vermektedir. elbise-i askeriyeye efrad- milletin taklid ve hevesi ziyade ve tabii bulunduuna mbteni evvel emirde elbise-i askeriye-i slamiye ve kisve-i cyu- saltanat- Osmaniyeyi asla irca ile yani vakt-i saadet-i nebeviye-i aliye ikmalttahiyede ve Hulefa-y Raidin zamanlarnda esna-y muharebede iksa buyurmu olduklar elbise ve serpular siyer ve tevarihden bit-tetebbu vet-tahriri harice karlub muharebat ve tanzimat- harbiye-i asriyeye gre tahfiflendirmek zere birer numunesinin yapdrlmas ve memalik-i ahanenin mevaki-i muhtelifesi nisbetinde her memleketde imal olunabilen mensucat ve akmie ile asker-i ahanenin elbas olunmas ve akl u dini cem itmi mera yetidirilmesi Devlet-i Aliye-i slamiyeyi bir gnde ayaklandraca aklen ve naklen sabit bulunmu olmala kemal-i srat ve himmetle ibu umur- hayriyenin hayyiz- husule vusulne damen-i dermeyan olunmak hal-i hazr heyet ve saltanat- slamiyece farz- ayn hkmne girmidir. 582 Maliye meselesinde ise hazineyi slama gre Beytl-mal olarak adlandran lyiha yazar, beytlmale sadece aar ile zekat ve anam vergisinin dahil edilmesini ve dier vergilerin ise baka bir yerde toplanmasn ve bunlarn birbirleri ile kartrlmamasnn gerektiini belirtmitir.583 Sefaretler konusunda da grlerini aklayan lyiha yazar, slam tarihi boyunca slam tebli ve ner etmek iin yaplan almalar anlatarak, Kanuniye kadar bu iin cihad ile olduunu daha sonra ise ilim ve fende olmas gerektiini belirtmitir.584 Sefaretlerde alacak kiilerin vasflarnn nasl olmas gerektiini belirten yazar, elinin vasfn ifa-y sefarete tayin buyurulacak zatn batne-i ahvali ve
581 582

YEE. 9-24, s. 6. Ayn yer. 583 a.g.b., s. 7. 584 a.g.b., s. 8.

135

muamelat- zahiresi mena-y millet vasta ve tasdikiyle nezd-i hilafetpenahide biletraf malum olanlardan intihab olunmas
585

eklinde bir cmle ile zetlerken

sefaret hocas hakknda da sayfann yarsn ayrmtr.586 Avrupaya gnderilen rencilerin sefaret hocas gzetiminde olmasn, dindar rencilerin seilip gnderilmesini, devletin baz gelirlerinin sefarete aktarlmasn ve diplomatik ilikilerde resmi dilin kullanlmasn tavsiye etmektedir.587 Sefaretin cmlesi seyf ve kalemi cem itmi diyanet ve dirayeti mcerreb olmas ve mmkn mertebe lisan bilmesi lazm ise de maslahat- devlet zmnnda vuku bulacak mkalemat ve muhatabatda mutlaka sefaret tercman vastasyla lisan- devletle tekellm eylemesi ve kaffe-i tebligatn sair devletler gibi ve mukaddema Devlet-i Aliyyenin gitdii meslek zere lisan- devletle yazub tercmesiyle beraber ita eylemesi ve tercmesinden mesul olmayub Trkce veyahud Arabcasndan mesul tutulmasnn mutlaka icras lazme-i hal ve maslahatdan ve erait-i istiklaliyetden bulunmudur. 588 lkenin imar iin ise btn vilayetlere ziraat mekteblerinin kurulmasn ve buralarda ifti ocuklarnn okutulmasn, ayrca ziraat mekteplerinin ihtiyac olan ara ve gereci yapmak iin fabrikalar kurulmasn ve vilayet dahilinde ne kadar eramil ve eytam var ise, hem bu fabrikalarda altrmal hem de eitimlerini yaptrmaldr. Bu sayede yerli ehl-i maarif ve sanayi yetiip memleketin imarna gayret ve almaya balayacaktr. Bu suretle bir kere ilerlemeye balaynca dost ve dmann hayretini ekecek derecede badi-i terakki-i mamuriyet olacan belirtmektedir.589 Lyihasnn son ksmnda ise lkenin genelinde araba ve hayvanlarn geebilmesi iin yollarn yaplmas, nehirlerde vapur iletilmesi ve bunun masrafn karlamak iin her vilayetteki gelirin yzde onunun bu ie sarf edilmesi ile askerlerin iaeleri iin zahire depolarnn kurulmasn teklif etmektedir.590 Osmanl Devletinin gelirlerinin artrabilmesi iin yaplan slahatlarn yeterli olmadn ve yaplmas gereken slahatlarn neler olmas gerektiine dair gr ve dncelerini izah eden imzasz ve tarihsiz baka bir lyihada591 slahatlarn
585 586

Ayn yer. Ayn yer. 587 a.g.b., s. 9. 588 Ayn yer. 589 a.g.b., s. 10. 590 Ayn yer. 591 YEE. 9-36.

136

yaplmasnn sebebini: Memalik-i Osmaniyenin haiz olduu hasais-i tabiiye-i mahsuldar ve kabiliyet-i sahiha-i mamuriyetkar cmlenin msellem olduu halde emniyet-i mnselibeyi iade itmek mteassir olmayub ancak alem-i medeniyetin bizden diledii esbab- terakkiyat bulub meydana karmak lazmdr. aklamaktadr. Lyihasn yazmasnn sebebini bu ekilde izah eden yazar, daha sonra Osmanl Devletinin kuruluundan II. Mahmud dnemi, Tanzimat Ferman, Krm Harbi ve Islahat Fermann tarihi sre ierisinde anlatarak tarihi iki dneme ayrmaktadr. Birinci dnem II. Mahmuda kadar, ikinci dnem ise Tanzimat ile balayan devirdir. Birinci devirde yaplan en byk hatann Fasl- evvelin seyyiatdr ki en mhim ve cesim ktaat bir takm kuyud- imtiyaziyeye rabt olunarak devlet anlardan istifade idecek yerde mutazarrr oluyor ifadesi ile kapitlasyonlarn verilmesini iddia eder. kinci devrede ise tabii geliimi ile oluan gelirin hazineyi doldurmas gerekirken bor batana batmamz olduunu belirtmektedir.593 Lyiha yazar halkn fakirliinin sebebi olarak devletin hsn-i idareye adem-i ihtimam maddesi belirtir.594 dare-i mlkiyenin slahnn ise ne memurlarn yerlerini ara sra deitirmekle ne de vilayetlerin saysn azaltp artrmak ile olamayacan idare sisteminin esas- idare kaide-i kaviyyeye rabt olunmadka mmkn olamayacan belirtmektedir.595 Tanzimattan nce can, mal ve namusun devlet gvencesinde olmadn ve gl olann hakl olduu bir sistem olduunu belirten yazar, insann doutan kazand tabii haklarn olduunu ve esas slahatn bu alanda yaplmas gerektiini belirtmektedir. esas- slahat ahsi ve malik ve anlara mteferri hukuk- tabiiyenin temininden ibaretdir.596 Osmanl Devletinin topraklarnn genilii ile u andaki nfusun katn besleyebilecek artlara sahip olduunu, ithalat ile ihracatn denk olmas gerektiini
592 593

592

cmlesi ile

olduunu, idarenin slah yerine halkn zerindeki vergileri

artrmann ise ieride ve darda heyecandan baka bir fayda salayamayacan

a.g.b., s. 2. a.g.b., s. 4. 594 a.g.b., s. 5. 595 Ayn yer. 596 a.g.b., s. 7.

137

belirten yazar, lkenin kalknmas iin yabanc gn tevik etmemiz gerektiini, Amerikann arazisine nazaran bizim topraklarmzn daha verimli olduunu belirtmi ve yabanclar lkeye ekebilmek iin ahsi hrriyet, mlk edinme ve canndan emin olmas gerektiini bunlar iin de gerekli slahatlarn yaplmasnn elzem olduunu ifade etmitir. Sermayeli ve her ide maharetli ve asl devletce matlub olan

mutavaatkarlkla hretli milyonlarca Alman ve ngiliz koca Bahr-i Muhiti aub Amerikann efreniden? ber hal-i vahiyetde kalm ihtimali ve her drl beliye ile dolu olan sahraya gideceklerine bizim letafet-saz ve asar- medeniye ile mmtaz olan ktaatmza gelb tavattun itmek mreccah olmak lazm gelr idi. Fakat ngilize ve Almana kimsenin ban kesmiyeceine kimsenin kznn iffetine dokunmayacana kimsenin tarlasnn mahsuln almayacana dair olan teminat kafi deildir 597 Layihann bundan sonraki sayfalarnda kiisel zgrlk, mal ve mlk sahibi olabilme hakkndaki dncelerini izah ettikten sonra maddeler halinde bu aklamalarn zetlemektedir. Birinci fkra : Btn Osmanl tebaas ile Osmanl topraklarnda yaayan yabanclarn snf, din ve cinsine baklmayarak serbesti-i ahsiyeye sahip olmas, yaplmas kanunlarda yasak olmayan eylerden men olunmamalar, kanunen cezay gerektiren bir fiil ve halde bulunup yarglanmadan hi kimsenin susuz yere cezalandrlmamas. kinci fkra : Tebaa-i dahiliye ve ecnebiyenin mesken ve mlk mukaddes olup hibir taraftan mdahale edilmemesi, meru olmadka zorla kimsenin meskenine girilerek mlknn zabt olunmamas, bunun iinde kanunlarn yaplmas. nc fkra : Btn Osmanl tebaasnn din, mezheb ve snf farkna baklmayarak hukuk- medeniye ve vezaif-i umumiyece eit tutulmas. Drdnc fkra : Nizamiye mahkemelerinin ve mlkiye memurlarnn hukuk ahsiye ve medeniye ve mlkiyeyi temin edecek bir kaideye balanmas. Beinci fkra : Topraklarn tasarrufunun mlkiyet-i mutlaka-i sahihaya tahviliyle arazi kanununun ve nizamnamesinin tadili, borlu len kiinin mutasarrf olduu arazinin borcu iin satlmamas hakknda olan kanun maddesinin feshi. Emlak ve arazi senedat muamelatnn vazifeleri iin zel nizamnamesinin olmas ve zabt

597

a.g.b., s. 6.

138

memurlarna havalesi ve bu zabt memurlarnn merkez ve merci-i defterhane-i hakani olmak zere her yere tayini. Altnc fkra : Ziraat ve sanayin gelimesi iin ziraat ve sanat ehli uygun faiz ve uzun vadeli kredi verecek bankalarn tesisi iin kanun ve ynetmeliklerin karlmas. Yedinci fkra : Herkese eit bir ekilde uygulanmayan vergi ve dier ykmllklerin kaldrlmas ile btn tebaann eit derecede mkellef olmas, aarn yerine geecek daha uygun ve yararl bir verginin konulmas ve dahili gmrk resminin ilgasyla denizden sevk olunacak eyadan yalnz yzde bir resm alnmas. Sekizinci fkra : Devlet-i Aliyyenin yllk gelir ve gider btesinin hazrlanmasnn bir heyet-i mahsusa-i mstakileye havale edilmesi. Her nezaret ve idare iin tahsis edilmi olan masraftan ziyade bir akenin sarfna cevaz verilmemesi. Her nezaret nazryla, idare mdrnn kendi yetkisinde olan masraftan dolay mesul tutulmas. 598 mzasz ve tarihsiz baka bir lyihada599 ise, Osmanl Devletindeki gayri mslim tebaann devlet idaresine dahil edilmesi hakkndadr. 93 Harbi ncesi yazld anlalan lyihada, Osmanl Devletinin durumu Paris Muahedesi ncesi ile kyas edildikten sonra zellikle Fransann takip etmi olduu politika sonucunda Rusya ile kar karya kalnd ifade edilmektedir. III. Napolyonun her milletin kendi kendini ynetme hakknn olduunu sylemesi ile Osmanl Devletindeki gayri mslimlerin zihnini kartrdn ifade etmektedir. Ve bir de her kavim istedii hkmdar ve hkmeti intihab ve ihtiyar itmek iktiza ider. Bir kavme istemedii bir baka kavim-i ecnebinin icra-y hkmete hakk olamaz. Usul-i fesad muln dahi derpi idb bil-umum akvam- muhtelifenin ve bil-husus bizim Hristiyanlarn ezhann klliyen tedhi ve teevv eyledi. 600 ngilterenin politikasnn da deitiini ifade eden yazar, ngilterenin ticaret ve menfaatine dorudan doruya tesiri olmayan ilerde usul-i bi-kaydi ve bi-tarafi yolunu tercih ettiini, kendisinin dahili idaresinin serbestlik esas olduundan dolay da kavmiyet usulne muhalefet edemediini, bu sebeple onun yardmndan midimizi kesmemiz gerektiini belirtmektedir.601 Rusyann Buk Petrodan beri Osmanl Devleti zerindeki emellerini anlatan yazar, ngiltere ve Fransann siyasetlerini deitirmesi ile Rusyann
598 599

a.g.b., s. 10-11. YEE. 10-17. 600 a.g.b., s. 1. 601 a.g.b., s. 1-2.

139

karsna kacak bir kuvvetin kalmadn belirterek, Osmanlnn gayri mslimleri bask, tahakkm ve ikence altnda tuttuuna dair propagandasnn, hem Osmanldaki gayri mslimleri hem de efkar- politikalarnda menba-i eracif olan gazetelerden tedris iden milyonlarla Avrupa halkn ifade ettii Avrupa kamuoyunda baar ile uyguladn, bylelikle gayri mslimlerin hamiliine soyunduunu ifade etmektedir.602 Rusyann bu ekildeki politikas sebebiyle Osmanl Devletinin bu tehlike karsnda tek ve yalnz kaldn, devaml tehlikeden dolay nfusunun ziraat ve zanaatle uamas gereken ksmnn silah altnda tutmas sebebiyle gerekli slahatlarn yaplamadn ve bu sebeble kar tarafa frsatlar verilmekte olduunu ve on milyonun zerindeki gayri mslim halkn devlete ballnn uzun srmeyeceini belirtmektedir. Devlet-i Aliyye u mkilat ve mehalikin karusunda ferid ve vahid kalub milletimizin tenslce ve ziraat hrsetce en nafi ve elzem olan efradn daima silah altnda ibtli ve varidat- muayenesini bu uurda sarf itmee mecbur olduundan ne imar- mlke harc idecek bir ake ve ne de devlet ve millete hayr ve menfaat mucebi nizamat dnmee bir dakika bulamyor ve ite bu da dmenlerimizin arayub istihsaline aldklar netice-i mhlikeyi bir yandan tacil ideyor. Zira millet-i slamiyenin asker viren nfusunun mddet-i medide bu hale mtehammil olamayaca ve hazine-i devletin yle semeresiz masarif-i klliyeye dayanamayaca ve ahslar asker basgsnda ve kalbleri fesad ve halas arzusunda olan on milyondan mtecaviz tebaann daha bir ok zamanlar taht- itaat ve tabiyetde tutulamayaca aikardr. 603 Lyiha yazar Osmanl Devletinin dmanlar tarafndan ortadan kaldrlmaya altklar bu zamanda ufak tefek sakncalara baklmayarak ikinci dereceden baz fedakarlklar ile asrn gerektirdii eyleri yapmann art olduunu ve bylece yabanclarn taarruzundan kurtulunabileceini belirtir. Aksi takdirde byk bir

felakete sebep olacak olan cephede Rusya ile ieride ise isyanlar ile uramakla baa kamayacan ve yklma tehlikesi ile kar karya kalacan belirtmektedir.604 Avrupada gelien ahsi hrriyet, eitlik ve topluma ait ilerde halkn reyine bavurulmas ile eitim ve yeteneklerine gre devletin her kademesinde grev

602 603

a.g.b., s. 3. Ayn yer. 604 a.g.b., s. 3-4.

140

alabilmesi, din ve mezhep farkna baklmamas anlaynn Avrupa dna da sirayet ettiini belirtmektedir.605 Osmanl Devletindeki gayri mslimlerin her trl imkan kullanarak ocuklarn Avrupa ve Yunanistana gndererek eitimlerini salamaya altklarn hatta buna muktedir olmayanlar bu yolda meklt- zatiyesinden kesmei ve borc itmei ihtiyar idb ve nasl ise bir are bulub tahsil itdirmekde olduklarndan ve Avrupada grdkleri eitlik, hrriyet ve adalet fikrinin neden Osmanlda uygulanmadn sorguladklarn ve kendilerini bu lkenin vatanda olarak gremediklerini belirterek bunlarn devlete olan ballklarnn azalacan ve taht- tabiiyetde tutmann mmkn olamayacan belirtmektedir.606 Gayri mslimlerin devlete olan ballklarn salamak ve yabanclarn himayesine muhtac olmalarn engellemek iin onlar devletin mahkumu deil bir vatanda muamelesi yaplarak devlet hizmetinde kullanlmalarn tavsiye etmektedir.607 Lyiha yazar, gayri mslimlerin maliye, mlkiye ve hukukta daha iyi bir eitim aldklarn ve saylarnn arttn ancak bu tahsilleri ile kazandklar bilgiyi kullanabilecekleri alanlarn ok snrl olduunu, devletin toplad verginin te birini verdikleri halde bakalarnn yararlandn grerek kendilerini saman- koyun yerine konulduunu farkettiklerinden dardan yaplan telkinleri can kulayla dinleyeceklerini ve kendilerine btn kaplarn ak olduu bir hkmet ekline meyledeceklerini belirtmektedir.608 Hristiyanlarn devlet hizmetinde kullanlmalarnn, bilim ve fnunda ileri olmalar sebebiyle btn devlet kademelerini istila etmeleri gibi bir tehlikenin olmas ihtimalinin olduunu belirten yazar, Mslman halkn Hristiyanlarla ayn seviyeye gelene kadar buna katlanlmas gerektiini ve ayrca devleti ulum ve fnunu tahsil itmeksizin ve kendmz etrafmzda olan milel-i mtemeddine-i saire ile msavata getrmeksizin onlar olmadan idare edemeyeceimizi belirtmekte ve bu durumda da devletin yklma tehlikesi ile kar karya kalacan ifade etmektedir.609 are olarak devlet hizmetinde kullanlacak gayri mslimlerin Trke okuyup yazma artnn aranmasn ve hi gecikmeksizin Mslmanlarn ulum ve fnunda
605 606

a.g.b., s. 4-5. a.g.b., s. 5. 607 Ayn yer. 608 a.g.b., s. 5-6. 609 a.g.b., s. 6.

141

ilerlemelerini salamak gerektiini ifade etmektedir. Aksi takdirde etrafmz in divar ile evirsek bile Avrupann bize kar galip olacan belirtmektedir.610 Hristiyanlarla Mslman ahalinin aralarndaki farkllklarn giderilmesi iin karma eitim verilen okullarn kurulmasn tavsiye eden yazar, gayri mslimlerin eitimlerini Bulgaristan, Yunanistan ve Rusyada aldklarn ve devlet dman olarak yetitirildiklerini sylemektedir. Bir dier are olarak Kod Sivil ve karma mahkemelerin kurulmasn istemektedir. Bylece btn halkn din ve mezhep haricinde tamamen birleeceini ve birlik ve beraberliin oluacan iddia etmektedir.611 mzasz baka bir lyihada612 ise yukardaki lyihann tam tersi bir gr ileri srlmektedir. Lyihasn Kuran- Kerimden ayetlerle destekleyen yazar, Yahudi ve Hristiyanlarn dost edinmeyin emri ilahisi ile gayri mslimlerin hem mecliste hem de devlet ilerinde kullanlmamas gerektiini belirtmektedir.613 Gayri mslimlerin devlete sadk olduklar ynndeki iddialara ise Srplarn ve Bulgarlarn devlete kar yapm olduklar isyan ve haddi amalarn hatrlatmaktadr. Devlet-i Aliyyenin tebaa-i sadkasdr anlardan evza- na-hemvara zuhura gelmez dinilr ise Srplular dahi tebaa-i sadka idiler ki kendlerine imtiyazlar ve kalalar teslim olundu. te halen numune-i sadakatleri grlyor. Ve imdiye kadar devlete isyan itmeyen Bulgarlarn hnerleri dahi bir iki gn evvel grld.614 Devletin gayrimslimleri askere almasna dair de lyihada dolayl olarak aleyhte bir gr ne srlmektedir. Bulgaristanda kan olaylar rnek vererek askeri eitim alm olsa idiler Bulgarlarn tek bir mslman dahi sa brakmayacan ifade etmektedir.615 Lyiha yazar grn desteklemek iin Rusya ve ngiltere rneklerini vermektedir. Rusyada Mslmanlarn devlet ilerinde grevlendirilip, yksek rtbeler ile istihdam edip etmediini sorarak, ehl-i slama itdii muamele tahkir ve tenzilden ve Rus zabitlerinin kumandas tahtnda olarak yalnz harbe srb

krdrmakdan ibaret deil mi dedikten sonra din ve mezheplerine bile kartn belirtmektedir. ngilterenin dvel-i merutadan olduu halde idaresi altnda yaayan milyonlarca Hindliden ka tanesinin ngiltere parlementosunda temsil
610 611

a.g.b., s. 6-7. a.g.b., s. 7. 612 YEE. 71-19. 613 a.g.b., s. 1. 614 a.g.b., s. 2. 615 Ayn yer.

142

edildiini ve hangi devletin kendi himayesi altnda olan milletleri devlet idaresine ortak ettiini sormaktadr.616 Devletlerin esas vazifesinin, halkn adalet ile ynetmek ve her trl zulm ve basklardan korumak olduunu belirten yazar, msavat lafnn ortalkta dolatn ve bununla Mslmanlarn rahat ve zenginlik iinde yaarken, gayri mslimlerin zulm ve fakirlik altnda yaadklarnn iddia edildiini ifade ederek bunun ispat iin Mslmanlar ile gayri mslimlerin yaad karyelere baklmasnn yeterli olduunu belirterek lyihasn bitirmektedir.617

4.2. LYHALARDA ANADOLUNUN DURUMU

II. Abdlhamide sunulan Anadolu hakkndaki lyihalarda, zellikle Dou ve Gney-Dou Anadolu blgesi ile ilgili, blgenin sosyo-ekonomik ve kltrel hayat, halkn yaam dzeyi, ordunun durumu hakknda arpc bilgiler ve detaylar verilmektedir. Blgede grev yapan mlki amirler ve subaylarn gzlemleri insanlarn hayat tarz ve tepkilerini gstermektedir.

4.2.1. Kolaas Mehmed Tevfik Beyin Lyihas

Askeri Tefti Komisyonu ile beraber Trabzon, Erzurum, Bitlis ve Van vilayetlerini dolaan ve ahit olduu olaylar bir lyiha618 ile II. Abdlhamide smail Be vastasyla sunan Mehmed Tevfik Be, ilk nce askeriyenin durumunu anlatmaktadr. Blgenin zellii dolaysyle en dzenli ve kuvvetli olmas gereken 4. Ordunun tam tersi durumda olduunu ve bunun padiaha bildirilmediini ifade etmektedir.619 Ordudaki subay ve askerlerin kyafetlerinin perian bir vaziyette olduunu belirten Tevfik Be, rengi solmu, yamal, Zabitlerden ksm- azamnn giydikleri elbise eref-i askeriye asla yakmayacak suretde eski ve hatta yamal olub bazlarnn ayaklarnda ark ve lisan- avamda markup denilen yemenilere dahi tesadf olunur eklinde tasvir etmektedir. Farkl farkl elbiseler giyen subaylardan otuz krk tanesinin yabanc karsna getirilse hepsinin farkl alaylara mensup
616 617

a.g.b., s. 3. Ayn yer. 618 YEE. 58-14. 619 a.g.b., s. 2.

143

olduunu syleyeceini ifade ederek kyafet nizamnamesi karlp uygulanmasn istemekte, ayrca her sene verilen kyafet yardmnn subaylarn ya ellerine gemediini ya da baka yerlerde kullanldn belirtmektedir. Ayrca subaylarn bu ekilde pejmrde dolamalar devletin ve padiahn an ve erefine aykr olduunu sylemektedir.620 Tevfik Be askerlerin halinin daha da iler acs olduunu belirtmektedir. Verilen elbiselerin yazlk olduunu ve bu elbiselerle kn souklarda tiril tiril titrediklerine ahit olduunu, bu sebeple Erzurumda iki yzden fazla askerin souktan hastalanarak ldn belirtmektedir. Elbiselerin be alt aydan fazla dayanmaz iken askere iki senede bir verildiini, tabii olarak eskiyeceklerinden neferlerin kyafetlerinin drt be defa yamanm ve lime lime olmu pantolon ve mintanlar ile halkn gz nnde dolatklarn anlatr. Askerin i amarlarnn daha fena durumda olduunu, babasnn evinden amar getirtmeden itmam- mddet-i askeriye etmi bir nefere tesadf etme nin hemen hemen imkansz olduunu belirtir. Bir askerle yapt konumay aktarr: Kulunuz geen sene Vanda bir nefere tesadf itdim. Beyaz setresini plak vcuduna giymi idi. amar olub olmadn sorduum zaman biare nefer boynunu bkerek iki senedir asker olduu halde fakat bir kat amar aldn ve onu da kirlenb ykad in kuruyuncaya kadar byle plak vcuduna setre giymek mecburiyetinde bulunduunu yana yakla cevab virdi.621 Orduya devlet tarafndan her trl yardmn yapld halde idarecilerin askerlerinin bakmn bu tarzda yaptn ifade eden Tevfik Be, Ordu Mirinin saraya yaranmak iin askerin elbiseye ihtiyac olmadn hatta redifleri bile giydirebileceini syleyerek stanbuldan gnderilecek olan elbiselerin gnderilmemesi iin mracaat ettiini belirtmektedir.622 Askerler arasnda itaat ve saygnn olmadn, askerlerin byk rtbeli subaylara bile gereken saygy gstermediklerini belirterek sebeplerini u ekilde sralamaktadr: Birincisi ve en mhimi byk kumandanlar bulunan zatn ya iktidarszlndan veyahut grevinin mukaddeslii hakkndaki bilgisizliidir. kinci derecedeki sebeplerden biri yzba ve mlazm rtbelerinde bulunan zabitann hemen ekseriyetle blk zabitlii deil onbalk etmee bile iktidarsz bulunmalar

620 621

a.g.b., s. 2-3. a.g.b., s. 3. 622 Ayn yer.

144

ve bir ounun namus ve hayet-i askeriyeyi tanr takmndan olmayp askerlerden ya korkutmayle veya teminatla bor namyla birok paralar alarak onlara kar mahup kalmalardr. Ordunun alt yedi vilayet arazisini muhtevi olan byk bir blgede jandarmalk hizmeti grmek zere perakende bir halde dank vaziyette olarak jandarma vazifesini yapmasn gstermektedir.623 Jandarma vazifesi yapan subay ve askerlerin masraflarn kylye ykleyerek hem ahaliyi skntya soktuklar hem de rvete altklarn ifade etmektedir.624 Askerlerin halk bu ekilde smrmesi halkta askerlere ve devlete kar nefrete sebep olduunu belirtmekte ve sava zamannda bu olumsuzluun ok byk zararlarn greceimizi ifade etmektedir. Subaylarn halktan bu ekilde para almalar askerler arasnda da bilindiini ve normal karlandn sylemektedir. Askerler arasnda Svari zabitlerinin byle memuriyetlerde irtikablar arkadalar

meyannda ol derece sahihlemidir ki o svari zabitidir iki defadr da memuriyet viriyor mutlaka birka yz liraya malikdir. sz askerler miyannda tamim itmidir. zm olarak jandarma tekilatnn kurulmasn veya buna imkan yoksa devriye gezen askerlerin her yl deitirilmesini istemektedir.625 Svari snf askerleri gibi piyade snf subaylarn da yolsuzluk ve hrszlklar yaptn belirten Mehmed Tevfik Be, okuldan mezun olan subaylarn araya adamlar sokarak stanbulda kaldn, Anadoluya ise daha az bilgili ve kifayetsiz subaylarn geldiini sylemekte ve bunlarn da Hele hayet-i askeriyesini gzetmeyen bir takm cahil ve hamiyetsiz zabitlerin para tedarik itmek in neferlerin zirlerini pmee kadar tenezzl itmekde olduklarnn rivayeten sabit olmas iidenleri aladacak ahvaldendir dedikten sonra yaplan yolsuzluklara rnekler vermektedir. Tabur depolarndaki elbiselerin yzbalarn evlerinde bulunarak bayramlarda para ile neferlere satldn, hatta Erzurumda bulunan piyade taburu zabitanndan bir yzbann yzden ziyade Hanri Martini tfenki satarak elan bir cezaya arplmad umumun mesmu ve mehudu olmudur. demektedir. Bu olaylar nlemesi ve tedbir almas gereken ordu mirinin ise iktidarszlnn askerler arasnda darb mesel haline geldiini belirtmektedir.626 Blgenin zelliinden dolay Ermeni meselesi hakknda da ahit olduu olaylar aktaran M. Tevfik Be, Ermenilerin ran, Rusya ve Trkiyede yaadklarn
623 624

a.g.b., s. 5. a.g.b., s. 6. 625 Ayn yer. 626 a.g.b., s. 7.

145

ve sadece Trkiyede insan gibi muamele grp refah iinde yaadklarn belirttikten sonra, Ermenistan hayali ile genlere Ermeni tarihi hakknda detayl bilgilerin verildiini, ayn eyin Giresundaki Rumlar iinde geerli olduunu ifade etmektedir. Giresunda bir Rum mektebini gezdim. Giresunun bahren alt saat mesafelerinde bulunan Trabzona tabi olduunu bilmeyen delikanllarn bundan bin sene evvel kadim Yunanistan akvamndan bir taifenin Karadenize kub Giresuna dahi yerlediklerini bugnk vukuat gibi biliyorlar idi idarecilerin ise vurdumduymaz olduklarn belirterek, Ermeni ve Rum okullarn tefti etmenin vakit kayb olarak grldn belirtmektedir. Erzurum valisi iin de az dolusu duadan baka bir i grmek hevesinde olmad ise birbirine pek yakn olan hanesiyle hkmet dairesinden baka bir gn merak idb de sokaa kdn grmek kimseye nasib olmamasyla sabitdir. ifadesini kullanmaktadr.627 Mehmed Tevfik Be, Erzurum ve Vandaki Ermeni okullarnn

mkemmeliinden bahsetmekte, buna karn Mslman halkn ise doru dzgn okuyaca bir okuldan baka bir eyi olmadn ve cehalet iinde olduklarn ifade etmektedir. Ermenilerin bu okullarda Franszca ve Trkede rendiklerini, Trkeyi devlet dairelerine girebilmek ve kendi emellerine ulaabilmek iin rendiklerini belirtmektedir. Bu konuda ilgin bir olay da aktaran Tevfik Be, geen seneki ihtilalde yakalanan evrak- muzrray anlamak in Ermenice bilen bir Mslman bulunamamdr. Tutmularda kadlar yine Ermenilere tercme itdirmiler. Bunlarn ise her biri baka drl tercme iderek mezhebdalarn vikaye almlardr. Van valisinin Erzurum valisine nazaran ashab- liyakat ve zekadan olduunu, vilayette olaylarn kmasna izin vermediini ancak mekteblere lzumu derecede ehemmiyet vermediini zlerek belirtmektedir.628 Ermenilerin kylerinde bile okullar olduunu ve eitim aldklarn ifade eden Tevfik Be, devletin de halk eiterek kar tebir almasn tavsiye etmektedir. darecilerin de kifayetsiz, iktidarsz ve ehliyetsiz olduunu rneklerle izah etmektedir. Ermeniler yalnz ehirlerde deil kylerde dahi mektebler atklarn syleyen Tevfik Be, bu mekteplerde bir takm mfsidlerin telkinleri, hkmet memurlarnn iktidarszlklar ve hamiyetsizlikleri cihetiyle kolaylkla iyi grndn belirtir. Eer Bitlis, Erzurum ve Van gibi byk ehirlerde Ermenilerin okullarna mukabil
627 628

a.g.b., s. 9-10. a.g.b., s. 10.

146

Mslmanlar in dahi byk mektebler tesis olunursa Mslman halkn ocuklar terbiye olunur. Ermeni mekteblerinin tam anlamyla tefti ve kontrol altnda tutulur ise gelecekte meydana kacak olan tehlikenin engellenmesinin mmkn olaca bhesizdir demektedir. nk Ermenilerin oturduu mahallerde mslmanlar genellikle fazla olduundan onlarn ocuklar da Ermenilerin ki gibi terbiye ve tahsil grecek olursa isyan ksa bile doup yaamakta olduklar memleketi kadir ve kymetini tanyarak canlarndan daha aziz bir surette muhafazaya teebbs edeceklerinin tabii olduunu anlatr. Dier bir skntnn ise hkmet memurlarnn inanlmayacak surette iktidarszlklardr. Van, Erzurum ve Bitlis valilerinden hi birisinin hakkyla vazifesini yapmadn, zellikle Erzurum ve Bitlis valilerinin o mhim mevkilerde idare-i iktidar edemediklerini, bu vilayette sekiz on mutasarrf grdn, birisinin hakkyla kaymakamlk etmee bile muktedir olmadklarn belirtir. rnek olarak Erzincan ve Mu mutasarrflklar an-asl Karsl iki matuh idiler. Muamelat- resmiyeye dair evrak- lazmeyi okumakdan hatta meclislerinde sylenen szleri dinlemekden aciz adamlardr. Bayburt mutasarrf ise hkmet memurluuna deil hademelie bile iktidar mefkud- cheladandr. Bundan fazla olarak livas dairesinde ap aikare bir haydudlua da yataklk itmekdedir. 629 demektedir. Hkmet memurlarnn bu ekilde ehliyetsiz ve ahlaksz olduklar gibi adliye ve aar memurlarnn da ayn vasfta olduklarn belirten Tevfik Be, Bitlis, Van ve Erzurum gibi ahalisi medeniyet bakmndan geri durumda bulunan blgenin, ehliyetsiz ve kt ahlak sahibi memurlarla devlet ve hkmete olan gven ve emniyetlerinin kalkacandan endie ettiini ve skntlarn kaldrlmasn

istemektedir. Mahkemelerdeki olaylar hakknda da rnekler vermektedir: Mesela bir katil ile mareket-i katilde maznun olan refikini birlikde taht- tevkife alarak uzun uzadya istintaklardan tedkiklerden sonra beraat-i zimmete hkm olunan adam yerine bir yanl tezkere ile katili salvermek gibi sahtekarlklar crm ve kabahati alt ay veya bir sene tevkifini icab itdirecek ashab- cerayimin senelerce habishane kelerinde srtmesini icab itdiren mbalatszlklar bu havali adliye mahkemelerinin her gnk vukuatndandr.630 Mehmed Tevfik Be lyihasnda aar vergisini toplayan memurlarn yapt hrszlklar misallerle anlattktan sonra Rusyadan her sene Erzuruma gelen
629 630

a.g.b., s. 11-12. a.g.b., s. 12-13.

147

Ermenilerin anl Kilise mevkiini ziyaret ettiklerini, eitli taknlklar kardklarn ve hkmet grevlilerinin ise bunu seyrettiini belirtmektedir. Daha sonra ise Franszca yaynlanan Ermenistan ve Ermeniler isimli kitaptan bahsederek, ieriinin tamamen Osmanl Devleti aleyhine muzr fikirlerle dolu olduunu belirtmektedir.

4.2.2. Adana Nfus Nezareti Bakatibi zzet Sami Beynin Lyihas

Anadolunun durumunu ksmen de olsa anlatan baka bir lyiha da Adana Nfus Nezareti Bakatibi zzet Saminin II. Abdlhamide sunduu 13//1314-17 Ocak 1897 tarihli lyihasdr.631 Lyihasnda arlkl olarak nfus daireleri ile nfus memurlarn skntlarn anlatan zzet Sami, yer yer halkn durumu hakknda da bilgi vermektedir. stanbul halk ile Anadolu halk arasnda kyas kabul etmez bir farkn olduunu syleyen zzet Sami, stanbuldaki imam ve muhtarlarn kanun ve nizamlara vukuf- tammesi olduunu belirterek, Anadoluda ise bunun tam tersi olduunu sylemekte ve Darl-mualliminden mezun olan muallimlerin Mslman ocuklarn okutmas gerekirken imdiye kadar devlet ve milletce zerre kadar bir faide husule getrlemeyerek yalnzca bana gidb gelb maa almakda olduklarn, bu durumdan da kimsenin ikayeti olmadn ifade etmektedir. Ky imamnn yetersizliini ise Tefti vazifesiyle mkellef olduumuz nfus

muamelatndan dolay mlhakat- vilayet get gzar olunduunda bir kyde bir cenaze vukuunda be karye dolaldkdan sonra sair mahal ahalisinden olub celbi maiet in oraya gelmi ve muvakkat cretle tutulmu bir ky imam bulunarak getrldkde annla mezkur cenazenin muamelat- eriyye ve ihtiyaciyesi def idiliyor. 632 szleriyle ifade etmektedir. Anadolunun her tarafnda olduu gibi Adana vilayetinde de her kyde okuryazar imam olmad iin bir fukarann tahrir-i nfusdan sonra drt evlad olub nfus nizamnamesi mucibince alnmas lazm gelen drt mecidiye deil guru iktidar olamadna mebni cezay- nakdi korkusundan yazdramayub nfus bilgilerinin eksik olduu ve kylnn de para cezasndan korktuu iin doan ocuklarn nfusa kaydettirmediini belirterek nfusun yzde yirmisinin nfusa
631 632

Y.PRK.DH. 9-41. a.g.b., s. 1.

148

kaytl olmadn ve devletin bundan hem asker hem de vergi bakmndan zarar ettiini ifade etmektedir.633 Mslman halkn ceza korkusu ve vergiden kamak iin ocuklarn nfusa kaydettirmemeleri gibi gayri mslim halkn da bedel-i askeriyeyi vermemek iin ocuklarn kilisenin vaftiz defterlerine kaydettirmediklerini belirten zzet Sami, yabanc devletlerde olduu gibi yllk nfus istatistik cetvelleri tutularak vilayetlerin durumlarnn tesbit edilebileceini belirtmektedir.634 zzet Sami lyihasnn sonunda devletin kurmu olduu ziraat iftliklerinin vatandan terakkisine hizmet amac tad halde burada grev yapan personelin halka yol gstermesi gerekirken bunun tam tersi olduunu u szlerle ifade etmektedir: Bu memurlardan zerra ve ahalinin bir ey renb istifade itmedikleri gibi ok kere ok muameleleri zerradan istizah ile vakt germekde olduklar ilerine karu hazineyi bu masrafdan kurtarmak zere hi olmazsa kaide-i tasarrufa riayeten o yolda idare-i maslahat itdirilmesi tensikat nokta-i nazarnca her vecihle mucib-i muhsenat olaca vareste-i arz ve izahdr. 635

4.2.3. Mardin Mutasarrf kr Paann Lyihas

Anadolunun sosyal durumu ile ilgili bir lyihada Mardin Mutasarrf kr Paann takdim etmi olduu lyihasdr.636 kr Paann Dersimin emikezek ve civarna yapt tefti ve grd aksaklklar anlatt lyihasnda, Koua ve amua airetinin merkezle emikezek kazalarnn geneli, arsancak kazasndan Pertek nahiyesinin bir ok karyelerine tecavz ederek, hayvanlarn yama ettiklerini, asayi ve huzuru bozduklarn pek ok karye ahalisinin terk-i dar ve diyarla karyelerin harab ve miskin-i yevm ve garaib olmasna sebebiyet verdiklerini bylelikle livann idare ve asayiinin irazden ktn ifade etmektedir. Blgedeki Koua ve amua airetinin kanunsuz hareketlerine kar zerlerine yirmi otuz askerin gnderilmediini, hatta 1307 tarihinde askerler aleyhinde silah kullanarak bir miralay ve bir doktor ve on be kadar asakir-i ahaneyi katl ve telef ve ol mikdar neferatda cerh eyledikleri halde haklarnda hibir ekilde tedib hareketine giriilmediini, bundan dolay da tamamen mararak idare ve
633 634

a.g.b., s. 2. a.g.b., s. 3. 635 a.g.b., s. 4. 636 YEE. 131-34. Layihann bir suretide Y.PRK.UM. 32-108de kaytldr.

149

maietlerini kamilen ahali-i mutia ve mazlumeden gasb ve garat idebildikleri emvale hasr etmi olduklarn znt ile anlatr. Koua ve amua airetinin bu hal ve hareketleri, ziraat ve ticaretle itigal eden Ferad ua, Karaball, Avasanl ve Tecitarl gibi airetlere de sirayet etmi, talan ve yamalarn ise, Ko ve am ua airetlerinin yaptklarn iddia ve srar ettiklerini bunlarn biran evvel taht- inzibat ve itaata alnmalar gerektiini belirtmektedir.637 Airetlerin ekavetlerinin nlenmesi iin tedbir olarak uygun mevkilere ellier hanelik iki erkes muhacir karyesi kurularak yerletirilmesini ve bylece airetlerin isyan ve talana meyl edemeyeceini, mecburen ziraat ve ticaretle uraacaklarn, bylelikle haerat kordon vastasyla haricen muhafazaya almakdan ise dahilen terbiye ve slah- hallerine sarf- meri ve gayret eylemek daha ziyade faide-bah olacan638 ifade etmektedir. kr Paa sadece airetlerin huzuru bozmadn, blgede grevli memurlarn da halkn elindeki paray alabilmek iin eitli gayrimeru yollara saptklarn ve memurlarn ahaliden be on baraya malik olanlara gz dikerek ellerindeki paray alabilmek iin trl dava ve ikayetlerle hkmet merkezine getirdiklerini ve haksz yere tutuklanarak ellerinden paralar alnana kadar eziyet grdklerini, devlet memurlarnn elde edemedikleri kiileri ise ekya ve kaak ilan ettiklerini ve bu kiilerin memurin-i hkmetin pene-i gadrine dmemek can ve mallarndan emin olamadklar iin ehir merkezine gelemediklerini, dalarda saklandklarn ve haklarn aramak iin isyan ettiklerini belirtmektedir.639 Mutasarrf kr Paa, Dersim Sancandaki kaymakamlarn halini de ak bir ekilde ortaya koyarak mesleklerine ve temsil ettikleri makama yarar bir maan verilmesini tavsiye etmektedir. nk aldklar maala geinebilmeleri mmkn olmadn u szlerle aklamaktadr : Bir kaimmakam velev ayal ve evlad olmakszn mcerred bulunsa bile ikameti in bir haneye ve behemehal bir uakla birde hayvan beslemee muhtac olduu ve burada ise bil-cmle erzak ve eya mahal-i sairenin iki misli fiyatla satld cihetle o mikdar maala idare kabil olamayacandan ahlak- selime ashabndan olan kaim-makam aresiz makam ve hayetine yakmayacak ve halk nazarnda pek irkin ve layksz grnecek bir suretde ihtiyar- tasarrufla kuvvetl-yemut geinmekde ve ahlak ve tabiat bozuk

637 638

YEE. 131-34., s. 1. a.g.b., s. 2. 639 a.g.b., s. 3.

150

olanlarda masrafna gre idaresini temin itmek in su-i muamele ve harekete cret itmekde ve maalarnn kaza naibleri maandan ellier guru dun olmas nezd-i ahalide bakaca kadr ve itibarlarn ehemmiyetsiz gstermekde olduuna ve hususiyet-i mevkii icabnca bunlara ne kadar ziyade maa virilir ise su-i idarenin ol kadar n alnm olaca gibi tahsilat inde kendleri sk sk kurraya azimet idb tahsilatca hsn-i hidmetleri grlecei tabii bulunduuna binaen kaymakamlarn durumlarnn dzeltilmesini istemektedir.640 Dersimdeki kirve geleneinden de bahseden kr Paa, kirveliin akarabalktan da ileri olduunu belirterek, bir kiinin kirvesine sahip kmamasnn ona kfr etmekten daha ar bir hakaret olduu anlaynn hakim olduunu ifade ederek, blgede herkesin birbiriyle kirve olduunu ve bu sebeple ilenen sularda gnderilen zabtiyelerin kirvelerini yakalamaktan imtina ettikleri ve hkmetin grevini yerine getiremediini belirterek mahalli memurlarn baka yerlere naklini tavsiye etmektedir.641 kr Paann anlatt olaylardan en ilginci ise Dersimdeki askerlere gnderilen elbiselerin merkezdeki askerlere datlmasdr. Dersime bir kat bile elbise gnderilmemi ve senedir zabtiye askerlerine elbise verilmemesinden dolay askerlerin zerinde palaska ve kasaturadan baka bir alamat- farika olmadndan li-eclil-musalaha Erzincana gnderilen bir nefer jandarma krd ekiyas zannyla elinde bulunan esliha-i miriye zabt olunmu ve nefer-i merkum gc hal ile kendsnn jandarma efradndan olduunu tandrub yakay kurtarmak in hayli mklata tesadf eylemidir.642

4.2.4. Hamidiye Alay Yzbalarndan Mehmed Beyin Lyihas

Dersim ile ilgili bir baka lyiha Hamidiye Alay Yzbalarndan Mehmed Beye aittir.643 Mehmed Beyin Dersim ve evresinde yapm olduu 1307-1308 senelerinde memuriyet ile yapm olduu gezilerinde blge halknn Dersim ekiyasndan ok ektiklerini, hatta bir gece Einin Salahl karyesinde konakladn, burada kaza ahalisinin ortaklaa hazrladklar mazbatalar grdn ifade ederek, ieriini u szlerle
640 641

anlatmaktadr: devlet bizden gememi ise u Dersim

a.g.b., s. 5. a.g.b., s. 5-6. 642 a.g.b., s. 8-9. 643 YEE. 131-35.

151

ekiyasnn zulm ve tadiyesinden malmz ve canmz muhafaza buyursunlar veyahud dier bir yer gstersnler de hicret idelim. nk sene zarfnda kazadan gasb ve garet itdikleri koyun ve kei anamyla hayvanat- saire yirmi bine bali olmudur. Ekya-i merkume buna da kanaat itmeyerek kn ahali-i metbuann idarelerine ancak kafi bulunabilecek zahirelerini dahi kahren almakda bulunduklarn belirterek mazbatay 4. Ordu komutanlna takdim edilmek zere kendisini arac yapmak iin ricada bulunduklarn, memuriyeti msaade etmedii iin red cevab vermidiini syler.644 Mehmed Bey halkn taht- itaat altna alnabilmesi iin ordu merkezi ile Dersim arasna byk yollarn yaplmasn, karakollar kurularak blgenin kordon altna alnmasn ki- bunu Mardin Mutasarrf kr Paada lyihasnda belirtmitive blgeye sz geen birka hocann gnderilerek, bunlarn ky ky dolaarak halka vaazlar vermelerini, bu sayede halkn devlete itaat ettirilmelerinin mmkn olabileceini tavsiye etmektedir.645 Mehmed Bey, Dersimdeki halkn slahna her teebbs olunduunda, biz devlete metbuuz ve her bir tekellfat- padiahiye razyz ancak arazimiz verimli olmayp kendimizinde renberlik etmee iktidarmz olmadndan ve fakirlik sebebiyle baz cahillerimiz bu gibi arszl irtikab ediyor diyerek memurlarnda zihinlerini kartrdklarn, haklarnda iyilikle muamele ettiklerini, isyanlarn afv olunduktan baka birok taltifat ve padiahn hediyelerine mazhar olageldikleri gibi 1310 senesinde dahi padiahtan birok ihsanlara nail olduklarn belirtir. Halbuki bu ihsanlar ailelerine sarf etmeyip hibir ekilde slahlarna yaramamtr. Bu tip zalimlerin zulmn afv itmek mazlumlara zulm itmek kabilindendir. Geri bu gibilerden dier sancak ve kazalarda, bilhassa Malatya yaknnda Hasan Bedrik karyesinde alaylarn slahlar in devlet tarafndan koca bir cami-i erif ina olunmu ise de iinde bir kere olsun namaz klnmadktan baka minareleri leyleklerin evleri olmutur. Binaenaleyh bunlarn byle yalnz cami ve mektep yapmakla hallerinin slahna kafi olamayacandan ekiyalk
646

ve

devlete

isyan

edenlerin

cezalandrlmalarnn gerektiini belirtmitir.

644 645

a.g.b., s. 1. a.g.b., s. 2. 646 a.g.b., s. 3.

152

4.2.5. simsiz ve Tarihsiz Bir Islahat Lyihas Mehmed Tevfik Bein lyihasna benzer bir lyihada647 imzasz olarak II. Abdlhamide sunulmutur. Lyihann ieriinden resmi tefti sonucu kaleme alnd anlalmaktadr. Lyiha Karadeniz blgesini kapsamaktadr. Lyihann ilk blm zabtann durumu hakkndadr. Kanuna gre zabta askerini idare edecek subaylarn nasl olmas gerektii izah edildikten sonra yeterli subay olmad iin onba ve avulardan seildiini, bunlarn kendini idareden aciz olduklar gibi, kazalarda mdde-i umumi muavinlii vekaleti ile tahsilat vazifesi nezareti tefviz olunmudur denilmektedir. Zabtiyelerin ounluu kanun dairesinde seilmediini, zellikle muvakkaten istihdam olunan zabtiyeler iin ise bu hususa hi dikkat edilmediinden ilerinde uygunsuz takmdan bulunanlar mesleklerine devam ettiklerini, grevlerinin nfuzunu da kullanmaktadrlar. Hatta zabtiyelerin iinde henz ba bozuk elbisesinde bulunanlarda vardr. En ziyade intizamsz olan Canik zabtiye taburunda bu kyafetde olub esliha-i memnua-i amiriye ve ecnebiye ile msellah olanlarda grlm ve su-i istimalatda ellerindeki esliha-i amiriyenin tebdili derecesine kadar cret eyledikleri anlalmdr. 648 Ekiyalarn zabta kuvvetine dahil olarak istedikleri gibi hareket ettikleri de ifade edilmektedir. Bunun sebebinin ise zabta kuvvetlerinin dzensiz olmas, yeterli subayn olmamas ve teftiin yetersizliidir.649 Karadeniz blgesindeki skntlardan birisi de erkes ve Grc muhacirlerdir. Trabzon vilayeti dahilindeki Grc ve erkes muhacirler, ounlukta olduklar iin Trabzon Alay Bei ve Canik Tabur Aas Grc olup, Grclerden bir ok kk zabit ve askerler dahi bulunmakla Grcler bundan istifade ederek trl uygunsuzluklara cesaret ettikleri belirtilmektedir. Bu yzden ilerinde bulunan ekiyann yakalanmas zor olmaktadr. Ayn ekilde Sivasta da erkes muhacirler ounlukta olduklar iin orada da ayn skntlar bulunmaktadr. Blge halknda da bu durum itikat haline geldiini, yaplan tahkikatn bunu doruladn ifade etmektedir.650 Blgede asakir-i zabtiyenin yetesizliinden dolay Trabzon vilayeti dahilinde ounluu Hristiyan milletten olan mltezimler mltezim zabtiyesi nvan altnda
647 648

YEE. 35-54. a.g.b., s. 2-3. 649 a.g.b., s. 3. 650 a.g.b., s. 3-4.

153

bir takm serserileri msellah olarak istihdam ettiklerini, bunlarn kylere giderek ahaliden cretsiz yem ve yiyecek almak, ahaliyi hapis ve tazyik etmek, zorla mltezim defteri mhrletmek gibi kanunlara aykr adaletsizlikler ve mezalim yapmaktadrlar. Bu suretle iftiden r namyla kat kat fazla eyler almaktadrlar. Sivas vilayeti dahilinde tccar namyla hareket ile murabahac ve esnaf ve eri grhunun kanunlara aykr olarak fahi faizlerle bor ve veresiye verdikleri, mallar fahi faizlerle sattklar halde deerine faiz-i mrekkeb yrtmek gibi muamelat- gaddaraneye baladklar halde tccar zabtiyesi nvan altnda bir takm silahl serserileri maiyetlerinde istihdam ederek iftiye eitli zulm ve hakszlk yapmaktadrlar. Hasat mevsiminde kylere gidip iftinin btn mahsullerini ellerinden alyorlar. Halkn ikayetlerini ise mahalli memurlar ve meclis azalarn dost edindikleri iin etkisiz brakp zulmlerine devam ettiklerini belirtmektedir.651 Halkn murabahaclar ve onlarn tuttuu bir nevi paral askerler sebebiyle uradklar gayri insani durumu rneklerle anlatmaktadr. Ezcmle Canik sancana muzaf Fatsa kazas mltezimlerinden ksz olu Artin ve Hacik ve Karabet ve ksz olu Evakim ve Mustafa ve emsali misll mltezimler hilaf- nizam olarak mltezim zabtiyesi nvanyla kullandklar msellah serserileri bil-istishab kylere giderek baz zrra habis ve bazlarnn mallarn gasb itmek ve darb ile adam ldrmek ve kollarndan adam asmak ve rza tasallut eylemek ve iskat- cenine sebeb virmek gibi enaatlere cret eylemilerdir. te ahalinin feryadna ve bazlarnn diyar- ahire hicretlerine sebeb olan bu misll muamelat- itisafiyedir. Tccar zabtiyesi nvanyla bir takm serserileri istihdam iden murabahac ve esnaf ve eri gruhunun ahaliyi ne mertebe madur ve bizar itdikleri dahi bu kere Kara Hisar- arkide meclis hkmetince icra idilmi tahkikat ile zahir olmudur.652 Murabahaclarn ounluunu Ermeniler oluturmaktadr. Lyiha yazar misal olarak Asyac olu Makr ve olu Nikogos ve Topal Kernih ve Sercanyan Agob ve Dosakyan Karabet ve emsali be ahs aleyhine Mslim ve gayrimslim ahali tarafndan bine karib virilen arzuhallerin mazrufen irsal klnmas zerine hkmet-i mahalliyede usul vecihle takib olunan tahkikatda mstedayat- vakann derece-i sath sabit olmu olduklarn, halk soyup soana evirerek byk servetler
651 652

a.g.b., s. 4-5. a.g.b., s. 5.

154

kazanmaktadrlar. Yaplan hakszlklarn memurlarn msamahas sayesinde olduu ifade edilmektedir. Btn kabahatide hkmete ykleyerek halkn devlete olan gvenini izale etmekte, hem halk ile devlet arasna soukluun girmesine sebep olmaktalar hem de hkmetin Ermenilere bask uyguladn Avrupaya duyurarak kendi menfaatleri dorultusunda kullanmaktadrlar.653 Lyiha yazar adalet sisteminin ileyii ve Karadeniz blgesindeki arpklklar da btn plakl ile anlatmaktadr. Savclarn vazifelerini

yapmadklarn ve yzlerce dosyann bir kede unutulduunu ve sulularn bundan cesaret alarak daha da arszlatklarn ve halkn maduriyetinin arttn ifade etmektedir.654 zellikle hukuk davalarnda fakir halkn madur duruma dtn ve mahkemelere kar byk bir nefret olutuunu belirten lyiha yazar, mahkeme azalarnn ounlukla blgenin nfuz sahibi kiileri ya da onlarn adamlar olduunu ve ounun da okuyup yazmaktan aciz bulunduklarn belirtmektedir.655 Adliye memurlarnn genellikle drst ve ahlakl olduklar belirtilerek, bu memurlarn bozulmalarndaki en byk sebebin mlkiye memurlar olduu ifade edilmektedir. Namus ve iffetli olan adliye memurlar, mlkiye memurlarnn nfuzlarndan korktuklar iin skut etmek zorunda kalmaktadrlar. her yerde memurin-i adliyenin su-i istimalat hakk- nezareti uabat- umurun kaffesine amil olan mlkiye memurlarnn su-i tesirat nisbetinde bulunur ifadesi ile mlkiye memurlarnn usulszlklerine adliye memurlarn da ortak etmek istediklerini ve iledikleri sua adliye memurlarn da ortak etmek iin uratklarn belirtmektedir. Birok adliye memurunun valilerin isteiyle azl olunduklar iin ou kez suistimale ortak olduklar ifade edilmektedir.656 Lyihann maliye bal altndaki blmnde ise vergi toplamadaki usulszlkler ve halkn nasl madur edildii anlatlmaktadr. Halktan alnan vergiler karlnda verilmesi gereken koanlarn verilmedii ve bu ii yapan kabzmallarn fazladan halk borlu kararak tekrar para topladklar belirtilmektedir.657 Bu olaylara misaller verilerek hrszln yapann yanna kar kald ve devaml ezilenin kyl olduu anlatlmaktadr.
653 654

a.g.b., s. 5-6. a.g.b., s. 7. 655 a.g.b., s. 7-8. 656 a.g.b.,s. 9. 657 a.g.b., s. 10.

155

Ezcmle Sivas vilayetinde dahilinde Zilenin Kzlck karyesinden yz ve yz be senelerinden bin alt yz yirmi bir guru fazla tahsil olunduu ve ol kadar mddetce vukubulan mracaatn semere-bah olamad ahali-i kura tarafndan virilen istida zerine icra idilmi tahkikatda evrak- resmiye ile sabitdir. Ahaliden adi pusulalarla ake tahsil olunarak yevmiye defterlerine geirilmeyb mal

memurlarnn zimmetinde kalmas ve bu suretle tekrar ahaliden fazla ake tahsiline kyam olunmas fukara-y ahaliyi zrar eylemekdedir. Ezcmle vali-i vilayetin mensubatndan olarak Konyadan beraber getrb Hafik mal mdirliine tayin itdii Fahri Efendinin be yk guruu mtecaviz ihtilasat meyannda bu suretle birka yz bin guru ake tahsiliyle mezunen savumu ve bir daha vrud istemesi zerine ahaliden tekrar ake tahsiline kyam olunmudur. Tahsil-i emval-i emiriyede ahalinin mahsul ald bir zamanda icra idilmeyb bakayada braglarak nasn tehi-dest olduu bir zamanda ve ekseri kanunlar ve ubat ve Mart aylarnda tahsilata iddetle kyam olunduundan ahalinin emval ve eyas ve hayvanat satlmakda ve satlmas mugayir-i kanun olan tarlalarnn mzayedesi ve muamelesi bile icra olmayub heman kyde talibine virilmekdedir. Hatta bu gibi tahsile giden memurlar tacir namyla hareket iden bir takm kesan takib iderek ahali skub emval ve eyas ve hayvanat satldkca pek ucuz baha ile satun alurlar.658 Kylden temettu vergisinin de alnd belirtilerek bu verginin ticaretle uraanlardan alnmas gerekirken ziraatle uraanlardan da alnd, halkn bunu deyemedii iin tarlasn satmak zorunda kaldn ve kendi tarlasnda amele olarak alt ifade edilmektedir.659 Lyiha yazar, vilayetlerde yaplan yosuzluklar ve usulszlklerin aleni bir ekilde yaplmakta olduunu ve sorumlularn cezalandrlmad gibi bata vali olmak zere mlkiye memurlar tarafndan da himaye edildiklerini rneklerle aklamaktadr. defterdar- sabk brahim Efendi hakknda vaki olan ikayat ve ihbarat zerine mmaileyhin infisal itdn ve merkum Dimitiyosun eli iden ekdirildii srada Sivasda hkmet dairesi dahilinde bulunan kargir mahzen derununda ki yevmiye defatiriyle ana mmasil evrak- maliyenin ksmen ve kasden gaz yayla ihrakna cret olunub ika- harikden iki gn mukaddem merkum Dimitiyosun bila salahiyet mahzenin anahtarn ald da mtebeyyin iken bir odac ile iki hamal
658 659

a.g.b., 10-11. a.g.b., s. 11.

156

maznunen daire-i adliyeye virilb anlarada beraat itdirilerek Dimitiyosa bir ey denilmeyb iin zerini kapatmak gibi bir tavrda bulunulmudur bu babda icra idilmi tahkikata gre defterdar- mmaileyh brahim Efendinin ihtilasata merviyesi meyannda sandk emini merkum Dimitiyosun da itirakiyle krlm olan bir ok asker kuponlarndan birer mikdar arasra yevmiye defterinin medfuat hanesine geirilerek mahsub idilmekde iken Sruri Paa zamannda i meydana kub uvallar ile kuponlar hkmete getrlerek brahim Efendi ile Dimitiyos iden el ekdirilmi ve bu kupon meselesini tahkik in mirliva Bahaeddin Paa ile sairlerinden mrekkeb bir komisyon tekil olunmu olduu halde Memduh Be Efendi Sivas valiliine tayininde komisyon dalm ve mezkur kuponlarda gzden nihan idilmi ve i hali zere kalmdr.660 Yolsuzluk ve a gzlle baka bir rnek ise aadaki gibidir. Tokad sancana tabi Kaz Abad nahiyesi dahilindeki be para kaynan eyam- fyuzannda etrafna yaylan sularn yataklanmasyla dairesini tevsi iden deruni kamlk olub tahminen bin be yz dnmden ibaret olan Kaz Glnn tathir ve imlasn mahalli-i mteneffiranndan ve meclis-i idare ve adliye mntehib azasndan drd slam ve drd Ermeni olub vali-i vilayete mensub bulunan sekiz kiiden tekil olunan irkete valinin mahdumu Mazlum Hamid Bele Sivas vilayeti zabtiye kumandan Hsrev Paada dahil idilerek mezkur irket gl tathir ve imla itmeksizin gl ve bataklk ve ana iltisak iden arazi-i haliye namyla ve yirmi be bin dnm aaryla on dokuz pare kura-y mtecavirenin seksen bin dnm mtecaviz meras in tapu senedi itas teklif olunub liva ise kavanin ve nizamat- mevzuaya mugayir olduundan Tokad defter-i hakani memuru Hfz Efendi muvafakat eylemediine mebni tehdid idilerek Niksar ve Erba kazalarna gnderilb vekili Aziz Efendiye de ehemmiyet virilmeyerek orada bulunan yoklama mfettii Hayri Efendi bila-salahiyet ie mdahale ile kalemden tapu virdirmi ve bu muamele-i kanunikenane vali-i vilayetin devair-i Tokad da bulunduu ve canib-i vilayete ihtisas olan Tokad tahrirat mdiri Ramiz Efendiyi mutasarrflk vekaletinde bulundurduu srada icra itdirilmi 661 Mlkiye memurlarnn ayn yolsuzluk ve a gzllkle halkn kulland suya dahi gz dikerek kendi kar iin kanunsuz olarak hareket etmesinin, idari sistemin bozukluu ve teftiin tam anlamyla yaplamamasndan kaynaklanmaktadr. Ayrca
660 661

a.g.b., s. 17. a.g.b., s. 18.

157

bu ekilde kanunsuz olarak kendi menfaati iin halkn ve devletin malna el koyan mlki amirlerin grevde kalmas veya sadece yer deitirilmeleri ile yetinilmesi bu sistemin devamna hizmet etmektedir. Amasya sancana tabi Havza kasabasnda adi Paa hayrat olarak biri zkura dieri inasa mahsus iki kaplca olub ahali-i kasaba ve kura bunlarda ykanmakda ve kasabann baka suyu olmadndan ahali destiler ile kaplca suyu alub soudarak imekde ve emeler dahi bu su ile idare klnmakda velhasl ahali kaffe-i ihtiyacatn bu su ile def eylemekde iken vali be enf-i haremi namna irad olmak zere suyun de birini bit-tefrik mbayas hususuna mtevellilere muvafakat itdirerek bu kaplcalarn yannda hamam ve otel inasna ibtidar eylemekde naib-i kaza buna muhalefet itmek istedikde vali be an bir takarrble oradan azl itdirmi ve bu misll hilaf- marzi-yi ali muamelelerden dolay biraz sylenmi olan vcuh- beldeden Mahmud Aay nefy itdirmidir. Bu su maddesinden dolay fevkalade muztarib olan ahali dahi bu gibi icraat- hod- seraneden havf ve endie de kalmdr.662 Mlkiye memurlarnn yolsuzluklarna bir dier rnek yetim maln almalar ve mahkemece susuz bulunmalardr. Gm Hac Ky maden mdiri iken orada vefat iden miralay Kadri Bein terekesinden zuhur eyleyen bin alt yz lira ile ol kadar da sim mecidiyenin mteveffann hanesinde bulundurulmas mahzurdan salim grlmeyb akede yetim hakk olduundan muhafazasn temin maksadyla bilumum memurin-i kaza tarafndan tadad olunub bir mein sandk derununa konulduu halde mahalli sandk odasnda hfzna karar virilmi iken bir iki gn sonra gya czi bir noksanm inhisar idilmi bahanesiyle naib ve naibin biraderi ve sandk emini ve eytam mdiri huzurunda tekrar tadadna lzum gsterilerek tadad olunduu gice bin alt yz lira ile bir mikdarda sim mecidiyenin alnmas zerine maznunen mevkuf bulunan naib ve kardayla kaimmakam ve eytam mdirinin Sivas vilayeti meclis idaresi heyet-i ithamiyesince beraetlerine karar virilb bu netice zabtalarla sandk emininin habis olunduklarn his itmeyecek bir hal-i serbestinde mahbus bulundurulmas ve halen ie bir netice virdirilmeyerek ol babdaki evrak ve eyann Amasya meclis-i idare odasnda srndrlmesi ve eytam- merukenin de halen hukuk- mevruselerini

662

a.g.b., s. 20.

158

almakdan mahrum idilmesi gibi hibir vicdann kabul idemeyecei mugayir-i kanun halen tayir-i layka dahi evrak- resmiyeye msteniddir.663 Sivas vilayetindeki vali, mutasarrf ve kaymakamlarn kanunsuz hareketleri yannda ehrin en nemli ihtiyac olan yollarn yapmna itina etmedikleri, hatta bir insann Sivas vilayeti dahiline girdiini yollarn intizamszlndan anlaldn belirterek, toplanan paralarn nereye harcandnn bilinmediini ifade etmektedir.664 Vilayetlerin gzel ve dzgn idaresinin valinin hal ve hareketleri ile mtenasip olduu, nk memurlarn iyi denilerek tayin olunmalar tabii olduu halde ilerinde fena adamlarn olmas mmkndr. Ancak iyilerin seimine itina edilirse fenalar az olur. Onlarda tedib olunduklar iin iler dzelir. Eer fenalara yz verilirse ilerinde birou fenalara karr. Doruluk zerinde sebat edenlerin ou da skuta mecbur olur. Sivas vilayetinin acnacak bir hale dmesinin de bu sebebe bal olduu yaplan tahkikattan anlaldn belirtmektedir.665 Vilayetlerde her sene toplanan vergilerden baka halktan fazladan olarak para alndn belirten yazar, valinin aka bunu sylediini ve stanbulda dahi yapldn ve normal olduunu ifade etmektedir.666 Lyihann Reji blmnde Samsun ve evresinde halkn ttn ziraati ile megul olduu ancak reji idaresinin iftiye kar dmanca tutum beslemesi, ttn kaakl gibi konularda halkn ektii skntlar anlatlmaktadr. Canik sanca ve mlhakatyla, Trabzon vilayetinin eitli taraflarndan kan ttnle ihtiyalarn temin eden Samsun reji nezareti, ierilerde yani Amasya, Tokat sancaklaryla Zile kazasnda ttn ziraatn menfaatine muzr kabul eylediinden reji memurlar iktidarlar ve mlkiye memurlar, zabtadan grdkleri yardmla her ne suretle olursa olsun ttn ziraatini trl trl zorluklar kararak ahaliyi ttn ekmekten usandrmak yolunu tercih etmektedirler. nk reji idaresinin Canik sancandan ve Trabzonun dier yerlerinden satn ald ttn hali hazrda hem sahilin hem de ierlerin ihtiyacn temine kafi grlyor. Binaenaleyh ierilerden alnacak ttne kusur bulunamaz zannyla, reji deerinden pek dk fiyat teklif etmekte olduundan geimini ttn ziraatyla temin eden ahali mahsullerini kaakla meylediyor, bu da rejinin ttn satna engel oluyor. Ahalinin bu konudaki hakk su gtrmez bir gerektir. nk reji memurlar satn almaya
663 664

a.g.b., s. 21. Ayn yer. 665 a.g.b., s. 22. 666 a.g.b., s. 24.

159

teebbs ettikleri ttnn byk ksmn rk kabul ederek bir ok indirimden sonra, kalan mikdarnada pek dk fiyat teklif ettiklerinden, alacaklar ttne verecekleri para hesap edilirse iftinin masrafn bile karamayacak bir tutar kar. Reji memurlar bahs edilen sebeplerle ierilerde ahaliyi ttn ziraatndan vaz geirmek iin sebepsiz yere eitli zorluklar kardklarn anlatr.667 Lyihann Ziraat Bankas blmnde ise bankann kurulu gayesi anlatldktan sonra halkn grenek diyerek byk dnler yapmas ve bunun iinde bankadan kredi ekip geri deyememesi zerine tarlasnn elinden alnarak kendi tarlasnda kirac olmas ve daha sonra da ge zorlanmas gibi hadiselerin yaygnlamas sebebiyle halkn bilinlendirilmesi, bankann faaliyetinin halka anlatlmas ve iftiyi tarlasndan edecek surette masrafl olan dnlerinde yasaklanmasn teklif etmektedir. Asl amac iftinin ziraat faaliyelerini kolaylatrp yardmc olmas gerekirken kyllerin grenek olmu diyerek byk dnler yapmak gibi ziraate mteallik olmayan masraflar iin dahi tarlalarn Ziraat Bankasna ipotek ederek, kredi aldklarn sonrada altndan kalkamamakta, arazileri hemen satlarak kendileri ift ubuk sahibi iken bakalarna hizmetkar olmaktadrlar. Murabahaclk ile megul olanlar bu cihetle bir ok arazi satn alarak iftlik kuruyorlar. Bu suretle kendi arazisinde ziraat edegelmi kyllerden ou kendi arazilerinde ii oluyorlar. Bu iftliklerin sahipleri balangta onlar ho tutuyorsa da sonra birer bahane ile kovup onlarda dier mahallere gitmee mecbur oluyorlar. Bu teessf edilecek durumlara kyllerin fevkalade cehaletleri hasebiyle Ziraat Bankas nizamnamesinin

maddelerine ieriine vukufsuzluklarndan hatta ou edindii bor iin geim kayna olan tarlasnn satlacana akl ermeyip i iten gedikten sonra akl bana geliyor. Bundan dolay Ziraat Bankas ana faiz ile iftinin kredi ekmekle ziraati yaygnlatracak iken, daha hzl ve kolaylkla iftinin ellerinden arazinin kmasna sebep olduundan nizamnamenin iftiyi ilgilendiren maddeleri onlarn

anlayabilecekleri ekle ve bir kada baslp oaltlarak kylere varncaya kadar ner olunmas, sonularnn mlkiye memurlar tarafndan iftilere izah edilmesini, sefahat kabilinden olan dnlerin yasak edilmesini tavsiye etmektedir.668

667 668

a.g.b., s. 25-26. a.g.b., s. 28-29.

160

SONU

Bu almamzda amacmz, II. Abdlhamidin saltanat sresince kendisine sunulan lyihalarn bir dkmn karmak ve Osmanl Devletinin hangi problemlerle uramak zorunda kaldn, bata sadrazamlar olmak zere en byk devlet adamlarndan tarada memurluk, katiplik yapan en kk devlet memuruna kadar lyiha sunan kiilerin teklif ve zm yollar hakknda bilgi sahibi olmakt. Sunulan lyihalar ieriklerine gre tasnif ettiimizde yze yakn bir balk ortaya kmaktadr. Tespit edebildiimiz lyiha ise binin zerindedir. Lyihalarda ncelikle sorunun kayna verilmekte ve zm yollar sunulmaktadr. Arlkl olarak dahili slahat, maliye, askeriye, adalet, eitim, asayi, nafia hizmetleri, memurlarn ahlaken knt ierisinde olmalar, rvet ve suistimalin sradan bir olay halinde bulunmas, bata Makedonya olmak zere, Irak, Suriye, Hicaz, Yemen, Msr, Trablusgarp hakknda bilgiler ve halkn devlete ballklarnn devam iin yaplmas gerekenler, hilafet ve slam hakknda gr ve dnceler sralanmaktadr. Lyihalarda ortaya konan grlerden u sonular elde ederiz: II. Abdlhamide sunulan dahili slahat lyihalarnda Osmanl Devletinin kurulu ve ykselme dnemleri tarihi perspektifle ele alnarak bozulmann Kanuni Sultan Sleyman devrinin sonlarna doru olduu ifade edilmektedir. Osmanl Devletinin yeniden eski kudretine kavumasnn ise temel olarak adalet ve hakkaniyet ilkesi temel alnarak yaplabilecei belirtilmitir.

161

Devletin iyi idare edilmesinin art ise devlet memurlarnn azil korkusu olmadan uzun sreli olarak mevkilerinde kalmalar, rvet ve adam kayrmacln iddetle cezalandrlmas teklif edilmektedir. Bunun iinde memur nizamnamesinin yrrle sokulmas, mkafat ve mcazat sisteminin hakkyla uygulanmas istenmektedir. Devlet memurlarnn okluu, maalarn yetersizlii ve ylda birka defa maa almalar sebebiyle rvet ve yolsuzluun artt ifade edilmitir. zm olarak memur saysnn azaltlmas ve maalarn hayat seviyelerine uygun olarak verilmesi tavsiye edilmektedir. Takdim edilen lyihalarda zerinde ittifak ile durulan konularn banda eitim gelmektedir. Eitimin nemi ve halkn cehaleti sk sk vurgulanmtr. Osmanl tebaas olan gayri mslimlerin eitim ynnden stnlkleri vurgulanarak tedbir olarak eitimin halka yaygnlatrlmas teklif edilmektedir. Osmanl Devletinin genelinde arln sbyan mekteplerine verilmesi, Mslman ocuklarn hi olmaz ise drt ilem, okuma-yazma ve dinini renmesi, devletin bekas iin elzem olduu devaml belirtilmitir. Eitim alannda ziraat ve sanayi mektepleri, retmen okullar almas, eitimin slah, medreselerin yeniden reforma tabi tutularak an ihtiyalar dorultusunda eitim vermesi salanmas devaml surette belirtilmitir. Eitimin Trke olarak verilmesi, karma okullar kurularak Mslman ocuklar ile gayri mslim ocuklarn bir arada eitilerek aradaki vatandalk bann kuvvetlenmesine allmaldr. Lyihalarn sayca en ok olan maliye konusundadr. Devletin iinde bulunduu bunalmn temel kayna olan maliye alannda sunulan lyihalarda ortak olan hususlar bata vergilerin ancak yarsnn toplanabildii, tasarruf yaplmas

162

gerektii, rvet ve yolsuzluklarn engellenmesi, retimin artrlmas iin alnmas gereken tedbirlerdir. Bte ann kapatlmas iin iki yol teklif edilmektedir. Birincisi tezyidi-i varidat ve ikincisi tenkih-i masarifat usuldr. Devletin gelirinin az olmasnn sebepleri ise vergi toplamadaki yolsuzluklarn engellenmesi, ulamn zor ve pahal olmas sebebiyle retimin az olmasdr. Ulamn zorluklarn ortadan kaldrmak iin teklif edilen areler,

demiryollarnn artrlmas, ose yollarn yaplmas, nehir ve gllerin ulam iin slah, liman ve iskelelerin yapm tavsiye edilmektedir. Bu sayede iftinin rn kolaylkla tarlasndan pazara ulatrabilecek ve rahatlkla satabilecektir. Devlet gelirini artrc dier bir teklif de madenlerin iletilmesi ile salanacak olandr. Ancak devletin elinde yetimi maden mhendisinin bulunmamas, ayrca mali imkanszlklarda verimli netice elde edilmesini zorlatrmtr. Lyihalarda zerinde en ok durulan konulardan biri de askeri meselelerdir. Osmanl Devletinin 93 Harbinden malup kmas, layiha yazarlarn bu konuda grlerini detayl bir ekilde sunmaya sebep olmutur. Askerlikle ilgili lyihalarda ncelikle bar zaman ok sayda askerin silah altnda tutulmamas tavsiye edilmektedir. Sadece Anadoludan asker alnmasnn da devlet iin byk bir tehlike olduu bu ekilde devam edilirse Anadoluda asker iin kimsenin kalmayaca belirtilmitir. are olarak gayri mslimlerin de askere alnmas teklif edilmitir. Farkl gerekelerle buna kar kan lyiha yazarlar da vardr. Askeriyede st ast ilikisi, taradaki ordu merkezlerinin perianl, askerlerin elbise ynnden ektii skntlar, subay ve zabitlerin ahlak ve terbiye bakmndan dk seviyede olmalar gibi olumsuz artlar devaml tekrar edilmitir. Her sene

163

askeri talimlerin yaplarak ordunun savaa hazrlkl olmas devaml bahsedilen konular arasndadr. Msrn ngiltere tarafndan igal edilmesi ile beraber Msr hakknda da bir ok lyiha takdim edilmitir. II. Abdlhamidin bu konudaki hassasiyeti sebebiyle Msrn Osmanl Devletinin bir paras olduu, devletin egemenlik haklarnn korunmas, ngilterenin Msr ve Sudandaki faaliyetleri, hidiv ailesi hakknda bilgiler ieren lyihalar devaml surette takdim edilmitir. Ayn ekilde Hicaz ve Yemen blgesinde de ngilterenin faaliyetleri, blgedeki airetler, blgenin siyasi, corafi, ekonomik ve sosyal durumu hakknda blgenin vali, askeri erkan ve memurlar tarafndan onlarca lyihalar sunulmutur. Osmanl Devletini megul eden problemlerden biri olan asayi hakknda da lyihalar sunulmutur. Makedonya, Anadolu, Irak, Suriye gibi blgelerde asayiin salanmas iin neler yaplmas gerektii, zellikle dou vilayetlerinde gebe airetlerin yaptklar ekyalklarn nlenmesi iin jandarma tekilatnn kurulmas, airetlerin iskan edilmesi, erkez airetlerin blgeye yerletirilmesi, Hamidiye Alaylarnn kurulmas gibi eitli zm yollar sunulmutur. Ermeni meselesi hakknda da bir ok lyiha takdim edilmitir. Bu lyihalarda meselenin ortaya k, Avrupann Ermenileri destekleme almalar, yaplmas gerekenler, zellikle Mslman halkn Ermeniler karsnda ezik durumda kalmamalar iin eitim, ticaret ve sanayi alannda desteklenmesi ve askeri tedbirler hakknda grler ileri srlmtr. Hilafet ve Pan-slamizm hakknda da lyihalar sunulmutur. Hilafet kurumunun etkin bir ekilde kullanlmas, slam dnyasna hocalar gndererek halifeye ballklarnn salanmas, rann iilik propagandasna kar ehl-i snnet anlaynn yaygnlatrlmas iin medreselerin yeniden yaplandrlmas, Osmanl

164

Devletinin hilafet merkezi olmas sebebiyle slam dnyasndan Anadoluya gn tevik edilmesi, Arapann resmi dil olmas gibi birok ey teklif edilmitir. Avrupa ile ilgili de bir ok lyiha sunulmutur. Bata ngiltere olmak zere Fransa, Almanya, Rusya, Amerika Birleik Devletleri, talya, spanya hakknda, komularmz olan Yunanistan, Bulgaristan, Srbistan, Karada, ran ile ilgili askeri, siyasi ekonomik durumlarn anlatan lyihalar takdim edilmitir. Salk, posta tekilat, denizcilik, ttn, at ve hayvan slah, ini ve barut fabrikas, piyango, bataklklarn kurutulmas, demiryolu, sigortaclk, itfaiye tekilat hakknda da bir ok lyiha sunulmutur. Devlet adamlar hakknda da zellikle Said ve Kamil Paalar hakknda, olumlu ve olumsuz dnceler tayan lyihalar da vardr. Bu lyihalarda devlet adamlar hakknda ar ifadeler kullanlmaktadr. Lyiha sunan devlet adamlar ierisinde, takdim ettii lyiha adedi bakmndan ilk sray Ahmet Cevdet Paa almaktadr. Said Paa, Kamil Paa, akir Paa, Nusret Paa, Safvet Paa, Mnif Paa en ok lyiha sunan kiilerdir. Layihalarn yllara gre dalmna baktmzda 1880li yllarn balar ile 1890l yllarn balarnda bir art olduunu gryoruz. 1900l yllarda ise byk bir d grnmektedir. Bu azalmada II. Abdlhamidin tek adam olarak saraya kapanmas ve sistemin grnrde belli bir dzen ierisinde ilemesinin etkisi olabilir. Dnemin boucu atmosferi ve sk bir ekilde uygulanan sansr ve hafiye sisteminin devlet adamlar ve devlet memurlar arasndaki karamsarln etkisi ile gr ve dncelerini aklamaktan ekinmi olma ihtimali olabilir. II. Abdlhamidin ar merkeziyeti bir idare kurmas, tara memurlarnda her eyin stanbul ve saray tarafndan dnlp uyguland anlay ile 1880 ve 1890l yllarn balarndaki lyiha younluunun azalmasnn sebeplerinden biri olma

165

ihtimali vardr. Bunu sylerken de arivlerde kaytl olan belgeleri gz nnde bulundurmaktayz. Otuz drt yllk saltanat sresince devleti i ve d belalardan korumak iin abalayan II. Abdlhamid, bu sre ierisinde bata eitim olmak zere bir ok alanda slahat yapmtr. Kendisine sunulan lyihalarda devletin aksayan taraflar ve zm yollar sunulmu, kendisi de bu problem ve zm arelerini imkanlar lsnde uygulamtr. Eitim alannda Tanzimat ile balayan eitimin halka yaygnlatrlmas ve zorunlu eitim, demiryollar ve karayollar yapm, adalet sisteminin slah edilmesi, devletin gcn koruma abalarnn faydal olabilmesi, Avrupann devaml olarak tazyik ve karklk karmas, mali ynden skntnn devaml olduu bir srete bu slahatlar gerekletirmeye almtr.

166

KAYNAKA

I-ARV VESKALARI

Babakanlk Osmanl Arivi a-radeler Dahiliye Nezareti Mektbi Kalemi (DH.MKT.) Dahiliye Nezareti Muhaberat- Umumiye daresi (DH.MU.) Dahiliye Nezareti Umum Vilayetler Maruzat (DH.UMVM.) rade, Dahiliye (.DH.) rade, Hariciye (.HR.) rade, Hususi (.HUS.) Sadaret Eylt- Mmtze Kalemi Bulgaristan Evrak (.MTZ(04).) b-Yldz Tasnifi Yldz Esas Evrak (YEE) Yldz Esas Evrakna Ek, Kamil Paa Evrak (YEE.KP.) Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak (Y.MTV.) Yldz Perakende Adliye Ve Mezahib Nezareti Maruzat (Y.PRK.AZN.) Yldz Perakende Arzuhaller ve Jurnaller (Y.PRK.AZJ.) Yldz Perakende Askeri Maruzat (Y.PRK.ASK.) Yldz Perakende Dahiliye Nezareti Maruzat (Y.PRK.DH.) Yldz Perakende Elilik ve ehbenderlik Maruzat (Y.PRK.EA.) Yldz Perakende Hariciye Nezareti Maruzat (Y.PRK.HR.)

167

Yldz Perakende Hazine-i Hassa Nezareti Maruzat (Y.PRK.HH.) Yldz Perakende Komisyonlar Maruzat (Y.PRK.KOM.) Yldz Perakende Maarif Nezareti Maruzat (Y.PRK.MF.) Yldz Perakende Mabeyn Bakitabeti Maruzat (Y.PRK.BK.) Yldz Perakende Mbeyn Erkn Ve Saray Grevlileri Arizalar (Y.PRK.SGE.) Yldz Perakende Maliye Nezareti Maruzat (Y.PRK.ML.) Yldz Perakende Mfettilik Ve Komiserlikler Tahrirat (Y.PRK.MK.) Yldz Perakende Mteferrik Evrak (Y.PRK.M.) Yldz Perakende Orman, Meadin Ve Ziraat Nezareti Maruzat (Y.PRK OMZ.) Yldz Perakende Posta Ve Telgraf Nezareti Maruzat (Y.PRK.PT.) Yldz Perakende Sadaret Maruzat (Y.PRK. A.) Yldz Perakende Serkurenalk Maruzat (Y.PRK.SRN.) Yldz Perakende Shhye Nezareti Maruzat Evrak (Y.PRK.SH.) Yldz Perakende ura-y Devlet Maruzat (Y.PRK.D.) Yldz Perakende Tahrirat- Ecnebiye ve Mabeyn Mtercimlii (Y.PRK.TKM.) Yldz Perakende Terift- Umumiye Dairesi (Y.PRK.TF.) Yldz Perakende Ticaret Ve Nafia Nezareti Maruzat (Y.PRK.TNF.) Yldz Perakende Umum Vilayetler Tahrirat (Y.PRK.UM.) Yldz Perakende Yaveran ve Maiyet-i Seniyye Erken- Harbiye Dairesi (Y.PRK.MYD.) Yldz Perakende Zabtiye Nezareti Maruzat (Y.PRK.ZB.) Yldz Sadaret Hususi Maruzat Evrak (Y.A.HUS.) Yldz Sadaret Resmi Maruzat Evrak (Y.A.RES.)

168

II- KTAP VE MAKALELER

Mithat Paann Abdlhamide Verdii Son Lyiha, Hatralar, Vesikalar, Resimlerle Yakn Tarihimiz Birinci Merutiyetten Zamanmza Kadar, c. 1, S. 11, stanbul 1962, s. 322. Abdurrahman eref Efendi, Tarih Musahabeleri, haz. Enver Koray, Kltr ve Turizm Bakanl yay., Ankara 1985. Acarolu, M. Trker, Balkanlarda Trke Yer Adlar Klavuzu, IQ Kltr Sanat yay., stanbul 2006. Ahmed Cevdet Paa, Marzt, yay. Yusuf Halaolu, stanbul 1980. ______, Tezakir 1-40-Tetimme, haz. Cavid Baysun, TTK yay., Ankara 1991 Ahmed Cevdet Paa, Vefatnn 100. Ylna Armaan (Sempozyum 9-11 Haziran 1995), TDV yay., Ankara 1997. Ahmed Rza Bey, Meclis-i Mebusan ve Ayn Reisi Ahmed Rza Beyin Anlar, haz. Blent Demirba, Arba yay., stanbul 1988. ______, Vatann Haline ve Maarif-i Umumiyenin Islahna Dair Sultan Abdlhamid-i Sani Hazretlerine Takdim Klnan Layihalar Hakknda Makam- Sadarete Gnderilen Mektuplar, Cenevre 1313/1896, ZEGE 22563-TBTK 2274. Ahmet Uur, Osmanl Siyset-nmeleri, Kayseri. Akar, evket Kamil, 1876-1908 Yllar Btelerine Gre II. Abdlhamid Dnemi Maliyesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1998. Akbayar, Nuri, Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 2001.

169

Akgndz,

Ahmed,

Belgeler

Gerekleri

Konuuyor

1,

Osmanl

Aratrmalar Vakf yay., stanbul 1997. Akpnar, Alian-Eugene L. Rogan, Airet Mektep Devlet Osmanl Devletinde Airet Mektebi, Aram yay., stanbul 2001. Aksan, Viginia, Savata Ve Barta Bir Osmanl Devlet Adam Ahmed Resmi Efendi (1700-1783), ev., zden Arkan, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 1997. Aktepe, Mnir, Ahmed Ltfi Efendi, TDVA, c. 2, stanbul 1989, s. 97-98. _____, Mehmed Salahi Bey Ve II. Abdlhamide Selnik Hakknda Sunduu 31 Temmuz 1304 Tarihli Rapor, Tarih Dergisi, c. XVII, S. 22, stanbul 1968, s. 7997. _____, Osmanl mparatorluunun Islah Hakknda ngiltere Elisi Layardn II. Abdlhamide Verdii Rapor, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 22, stanbul 1969, s. 13-27. _____, Trkiyede Akademi Meselesi ve II. Abdlhamide Dil Akademisi Hakknda Sunulan Layiha, BTTD, S. 8, stanbul 1968, s. 22-28. _____, Trkiyede Akademi Meselesi ve II. Abdlhamide Dil Akademisi Hakknda Sunulan Layiha, BTTD, S. 9, stanbul 1968, s. 26-37. Akyz, Yahya, Ahmet Cevdet Paann zel Okullara ve Tanzimat Eitimine likin Bir Layihas, OTAM, S. 3, Ankara 1992, s.85-114. _____, Galatasaray Lisesinin Islahna likin Ali Suavinin Giriimlerini Gsteren Bir Belge, Belleten, c. XLVI, S. 181, Ankara 1982, s. 121-132. Alderson, Anthony Dolpin, Btn Ynleriyle Osmanl Hanedan, ev., efaettin Severcan, z yay., stanbul 1998.

170

Ali Cevat Bey, kinci Merutiyetin ln Ve Otuzbir Mart Hadisesi II. Abdlhamidin Son Mabeyn Baktibi Ali Cevat Beyin Fezlekesi, haz. Faik Reit Unat, TTK yay., Ankara 1991. Ali Said, Saray Hatralar Sultan Abdlhamidin Hayat, haz. Ahmet Nezih Galitekin, Nehir yay. stanbul 1994. Ana Britannica Ansiklopedisi, Ana yay., stanbul 1989. Anadoluda malat- Umumiye Dair Lyiha, Ktphane No : 9434, stanbul 1297/1880. Anderson, Matthew Smith, Dou Sorunu 1774-1923 Uluslar aras likiler zerine Bir nceleme, ev. dil Eser, Yap Kredi yay., stanbul 2001. Armaolu, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), TTk Yay., Ankara 1997. Aydn, Mahir, Livadya Sefretleri ve Sefretnmeleri , Belgeler Trk Tarihi Belgeler Dergisi, Ankara 1992, s. 321-359. _____, ark Rumeli Vilyeti, TTK yay., Ankara 1992. Aydn, Mehmet, II. Abdlhamid Hann Liderlik Srlar, Okumu Adam yay., stanbul 2005. Babinger, Franz, Osmanl Tarih Yazarlar Ve Eserleri, ev. Cokun ok, Kltr Bakanl yay., Ankara 1992. Banarl, Nihad Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Bakanl yay., c. 1-2, stanbul 1971. Babakanlk Osmanl Arivi Rehberi, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl yay., stanbul 2000. Batmaz, akir, II. Abdlhamit Devri Osmanl Donanmas, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Kayseri 2002.

171

Baykal, Adnan Nur, Gn Kurtarma Sanat II. Abdlhamidin Yneticilik Srlar, Sistem yay., stanbul 2004. Baykal, Bekir Stk, 93 Harbi Esnasnda Muhtelif Tavassut ve Sulh ayia ve Teebbsleri, Belleten, S. V/19, Ankara 1941, s. 351-395. ______, 93 Merutiyeti, Belleten, S. VI/21-22, Ankara 1942, s. 45-83. ______, Lord Salisburynin Osmanl mparatorluunu Taksim Plan, BTTD, S. 78, stanbul 2003, s. 55-60. ______, Lord Salisburynin stanbul Fevklade Elilii, BTTD, S. 79, stanbul 2003, s. 88-94. Bayur, Hilmi Kamil, Sadrazam Kamil Paa Siyasi Hayat, Ankara 1954. Bayur, Y. Hikmet, Trk nklab Tarihi, c. I-II, TTK yay., Ankara 1991. Bekin, A. Rza, Sultan Abdlhamide Sunulan Dou Trkistan le lgili bir Rapor, A.. DTCF Dou Dilleri, c. III, S. 4, Ankara 1983, s. 39-66. Belgelerle Osmanl-Trkistan likileri (XVI-XX. Yzyllar), BOA Genel Mdrl yay., Ankara 2004. Berkes, Niyazi, Trkiyede adalama, haz. Ahmet Kuya, Yap Kredi yay., stanbul 2002. Beydilli, Kemal, II. Abdlhamid Devrinde Gelen lk Alman Askeri Heyeti Hakknda, ..E.F. Tarih Dergisi, S. 32, stanbul 1979, s. 481-494. ______, II. Abdlhamid Devrinde Makedonya Meselesine Dair, Osmanl Aratrmalar, S. IX, stanbul 1989. Bilgi, Necdet, Trablusgarba Dair Bir Layiha, Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, S. III, zmir 1999, s. 81-112.

172

Biren, Mehmet Tevfik Bey, II. Abdlhamit Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, haz. F. Rezan Hrmen, c. 1-2, Arma yay., stanbul 1993. Bostan, dris, Muhammed Hilal Efendinin Yemene Dair ki Lyihas, Osmanl Aratrmalar, S. III, stanbul 1982, s. 301-326. _____, Orta Afrikada Nfuz Mcadelesi ve Osmanl mparatorluu (18931895), Belleten, S. LIV/210, Ankara 1990, s. 665-705. Bozda, smet, Sultan Abdlhamidin Hatra Defteri, Pnar yay., stanbul 1992. Blkba, . Faruk, Tezyid-i Varidat Ve Tenkih-i Masarifat II. Abdlhamid Dneminde Mali dare, Osmanl Bankas Ariv Ve Aratrma Merkezi yay., stanbul 2005. Budak, Ali, Batllama Srecinde ok Ynl Bir Osmanl Aydn Mnif Paa, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal (Yaynlanm Doktora Tezi), stanbul 2002. _____, Batllama Srecinde ok Ynl Bir Osmanl Aydn Mnif Paa, Kitabevi yay., stanbul 2004. Bulu, Abdlkadir-Birol Mercan, Son Dnem Osmanl ktisat Politikalar Anadoluda malat- Umumiye Dair Lyiha ya da Osmanlnn Yabanc Sermayeye Bak, Liberal Dnce, S. 28, Ankara 2002, s. 247-256. Can, Taha Batur, 10 Temmuz 17 Austosun Aynsyd, Tarih ve Dnce, S. 1, stanbul 1999, s. 17-21. Cunbur, Mjgan, Mnif Paa Lyihas ve Deerlendirmesi, ADTCF Tarih Aratrmalar Dergisi, c. 2, S. 2-3, Ankara 1964, s. 223-231.

173

adrc, Musa, Mithat Paann Suriye Layihas, Trk Kltr Aratrmalar, Prof. Dr. smail Ercment KURANa Armaan, Yl XXVII/1-2, Ankara 1989, s. 29-40. ______,II. Abdlhamite Sunulan Bir Lyiha, OTAM, S.3, Ankara 1992, s.413-485. elik, Hseyin, ngilterenin Sultan II. Abdlhamide Sunduu Reform Paketleri-1 , Tarih ve Toplum, S. 112, stanbul 1993, s. 50-56. ____, Ali Suavi ve Dnemi, letiim yay., stanbul 1994. ____-Tevfik St, ngilterenin Sultan II. Abdlhamide Sunduu Reform Paketleri-II, Tarih ve Toplum, S. 116, stanbul 1993, s. 50-53. etin, Atilla, II. Abdlhamide Sunulmu Beyrut Vilayetindeki Yabanc Okullara Dair Bir Rapor, Trk Kltr, S. 253. stanbul 1984, s. 316-324. ____, Maarif Nazr Ahmed Zhd Paann Osmanl mparatorluundaki Yabanc Okullar Hakknda Raporu, EF Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi, S. 10-11, stanbul 1983, s. 189-219. ____, Rumeli Vilayetlerinin Durumu Hakknda Safvet Paann II. Abdlhamide Sunduu 1880 Tarihli ki nemli Ariza, EF Tarih Enstits Dergisi, S. 15, stanbul 1995-97. ____,Tunuslu Hayreddin Paa, Kltr Bakanl yay., Ankara 1999. etinsaya, Gkhan, ban Ba Koparmamak: II. Abdlhamid Rejimine Yeniden Bak, Trkiye Gnl, S. 58, Ankara 1999, s. 54. _______, Mithat Paa, Cumhuriyete Devreden Dnce Miras Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi, c. 1, letiim yay., stanbul 2001, s. 60-64.

174

evik, Zeki, Sadram (Kk) Mehmed Said Paa (Siyasi Hayat), Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1988. orbacolu, Mesude, 1894 Zelzelesi Hakknda Rapor, Hayat Tarih Mecmuas, S. 7, stanbul 1976, s. 58-62. Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye yay., c. 4, stanbul 1972. Davison, Roderic H., Osmanl mparatorluunda Reform (1856-1876), c. 1-2, ev. Osman Aknhay, Papirs yay., stanbul 1997. _______, Osmanl Trk Tarihi (1774-1923), ev. Mehmet Moral, Alkm yay., stanbul 2004. Deringil, Selim, , ktidarn Sembolleri ve deoloji II. Abdlhamid Dnemi (1876-1909) , ev. Gl aal Gven, Yap Kredi yay., stanbul 2002. _______, D Politikada Sreklilik Sorunsal, Toplum ve Bilim, S. 28, stanbul 1985, s. Diner, Celal, Osmanl Vezirlerinden Hasan Fehmi Paann Anadolunun Bayndrlk lerine Dair Hazrlad Lyiha, Belgeler Trk Tarih Belgeleri Dergisi, c. V-VIII, S.9-12, Ankara 1971, s.153-233. Diril, Yasemin, Osmanldan Gnmze Siyaseti Ynlendiren Yabanc Eller (ABD Elisi Oscar Solomon Strausun Elilik Yllar) [1887-1910], IQ Kltr Sanat yay., stanbul 2006. Doan, smail, Tanzimatn ki Ucu: Mnif Paa Ve Ali Suavi (SosyoPedagojik Bir Karlatrma), z yay., stanbul 1991. Durusoy, Mustafa, Sultan II. Abdlhamite Sunulan Layihalar Inda Dnemin ktisadi zellikleri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

175

ktisat Ana Bilim Dal ktisat Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1995 Duymaz, A. evki, II. Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetleri (Trkiye rnekleri), Sleyman Demirel niversitesi Sosyal bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), Isparta 2003. Ebulula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, TDV yay., Ankara 1996. Ebzziya Tevfik, Yeni Osmanllar mparatorluun Son Dnemindeki Gen Trkler, haz. emsettin Kutlu, Pegasus yay., stanbul 2006. Ediger, Volkan ., Osmanlda Neft ve Petrol, ODT yay., Ankara 2003. Ekinci, Ekrem Bura, Tanzimat ve Sonras Osmanl Mahkemeleri, Art Sanat yay., stanbul 2004. El-Kilani Tuati El-Kilani, II. Abdlhamid Dneminde Trablusgarp Vilayeti ve Mehmed Kmil Paa Lyihas, Ankara niversitesi slam Medeniyetleri ve Sosyal Bilimler Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1990. Eraslan, Cezmi, II. Abdlhamid ve slam Birlii Osmanl Devletinin slam Siyaseti 1856-1908, tken yay., stanbul 1992. Ergin, Osman Nuri, Trkiye Maarif Tarihi, c. 1-2, stanbul 1977. Ergl, Cevdet, II. Abdlhamidin Dou Politikas Ve Hamidiye Alaylar, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal (Yaynlanm Yksek Lisans Tezi), zmir 1995, Erefolu, Eref, Ali Ferruh Beyin Dou-Rumelide Lisn- Osmn Ve Sikke-i Osmni Meselesine Ait 1903 Tarihli Bir Raporu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S.32, stanbul 1979, s. 381-402.

176

Findley, Carter V. , Kalemiyeden Mlkiyeye Osmanl Memurlarnn Toplumsal Tarihi, ev. Gl aal Gven, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 1996. ______, Osmanl Devletinde Brokratik Reform Babli (1789-1922), ev. Latif Boyac-zzet Akyol, z yay., stanbul 1994. Gazel, A. Ali, el Mutasarrf brahim Behet Paann el Sancan (Anamur, Glnar, Ermenek, Gazipaa) Dair Raporu, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Atatrkn 125. Yl zel Says, S. 31, Erzurum 2006, s. 119-135. Gazi Ahmed Muhtar Paa, Anlar Sergzet-i Hayatm, c. 1-2, haz. Nuri Akbayar, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 1996. Gedikli, Fethi, Midhat Paann Suriye Layihas, Divan Dergisi, S. 4, stanbul 1999. Georgeon, Franois, Sultan Abdlhamid, ev., Ali Berktay, Homer Ktbv., stanbul 2006. Gkyay, Orhan aik, Katip elebi, Hayat, ahsiyeti, Eseleri, Bankas yay., Ankara 1985. Gyn, Nejat, Trablusgarba Ait Bir Layiha, Osmanl Aratrmalar, S. I, stanbul 1980, s. 235-256. Gzbyk, A. eref-Suna Kili, Trk Anayasa Metinleri (Sened-i ttifaktan Gnmze), Trkiye Bankas yay., stanbul 2000. Glsoy, Ufuk, Hicaz Demiryolu, Eren yay., stanbul 1994. Gnay, Seluk, II. Abdlhamid Dneminde Gney Ve Gneydou Asya Osmanl Politikasndan Baz rnekler, Atatrk nv. Fen-Edebiyat Fak. Edebiyat Bilimleri Aratrma Dergisi, S. 18, Erzurum 1990, s. 142-145

177

Gr, Alim, Ebzziya Tevfik Hayat; Dil, Edebiyat, Basn, Yayn ve Matbaacla Katklar, Kltr Bakanl yay., Ankara 1998. Grfrat, B., Ebul-Hudann II. Abdlhamide Sunduu Arizalar,

Belgelerle Trk Tarihi, S. 18, stanbul 1969, s. 27-28. Hakkut, kran, stanbulda ehremaneti Tekilatnn Kuruluu ve 1877 Belediye Kanunu Hakknda Bir Layiha, Hayat Tarih Mecmuas, S. 8, stanbul 1976, s. 63-72. Halaolu, Yusuf, Mithat Paann Necid ve Havalisi le lgili Birka Lyihas, EF Tarih Enstits Dergisi, S. III, stanbul 1973, s. 149-184. Hatralar, Vesikalar, Resimlerle Yakn Tarihimiz Birinci Merutiyetten Zamanmza Kadar, c. 1-4, stanbul 1962-1963. Hayderani, Hasan Sdk,Airet Mektebi Ve Airet Alaylar, Hatralar, Vesikalar, Resimlerle Yakn Tarihimiz Birinci Merutiyetten Zamanmza Kadar, c. 2, S. 18, stanbul 1962, s. 147-148. Hocaolu, Mehmed, II. Abdlhamidin Muhtralar, Kamer yay., stanbul 1998. Hlag, M. Metin, Sultan II. Abdlhamidin Srgn Gnleri Hususi Doktoru Atf Hseyin Beyin Hatrat, Pan yay., stanbul 2003. ______, Gazi Osman Paa Yaral Mareal, stanbul 2006. Hseyin Nazm Paa, Ermeni Olaylar Tarihi, c. I-II, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yay. Ankara 1998. II. Abdlhamid ve Dnemi Sempozyumu Bildirileri (1992), Seha nr., stanbul 1992. Imbert, Paul, Osmanl mparatorluunda Yenileme Hareketleri

Trkiyenin Meseleleri, ev. Adnan Cemgil, Engin yay., stanbul trhsz.

178

_____, Osmanlda Yenilenme ve Trkiyenin Sorunlar, haz. Muammer Sarkaya, Profil yay., stanbul 2007. nal, bnlemin Mahmut Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, c. 14, Dergah yay. , stanbul 1982. rtem, Sleyman Kani, Bilinmeyen Abdlhamid Hususi ve Siayesi Hayat, haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel yay., stanbul 2003. ____, Sultan Abdlhamid ve Yldz Kamarillas, haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel yay., stanbul 2003. ____, ark Meselesi Osmanlnn Smrgeleme Tarihi, haz. Osman Selim Kocahanolu, Temel yay., stanbul 1999. skender, Pelin, Mehmed Esad Safvet Paa, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), Samsun 1999. zger, Ahmet Zeki, Ahmet Cevdet Paa ve Bosna Islahat , Divn lmi Aratrmalar, Yl 4, S.6, 1999/1, stanbul 1999. Kamil Paa, Belgelerle Msr, Ermeni-Krt, Dou Rumeli meseleleri Kamil Paann Anlar, haz. Gl aal Gven, Arma yay., stanbul 1991. Kara, smail, Hilafet Risaleleri slam Siyasi Dncesinde Deime ve Sreklilik II. Abdlhamit Devri, c. 1-2, Klasik yay., stanbul 2002. Karaca,Ali, Anadolu Islahat ve Ahmet akir Paa (1838-1899), Eren yay., stanbul 1993. Karakse, Hasan, 1876-1918 Yllar Aras Ortadou Ve Halep, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Kayseri 1996. Karal, E. Ziya, Nizam- Cedide Dair Layihalar, Tarih Vesikalar, c.I, S. 6, Ankara 1942, s. 411-425. .

179

_____, Nizam- Cedide Dair Layihalar, Tarih Vesikalar, c. II, S. 8, Ankara 1942, s. 104-111. _____, Nizam- Cedide Dair Layihalar, Tarih Vesikalar, S. 11, Ankara 1943, s. 342-351. _____, Nizam- Cedide Dair Layihalar, Tarih Vesikalar, S. 12, Ankara 1943, s. 424-432. _____, Osmanl Tarihine Dair Vesikalar. Bonnevalin Osmanl Bahriyesine Dair Raporu-Nizam- Cedid Hakknda Vesikalar-Osmanl Devletinin Durumuna Dair Rapor, Belleten, Ankara 1940, S. IV/14-15, s. 175-189. _____,Ragp Efendinin Islahat Layihas, Tarih Vesikalar, c. 1, S. 5, Ankara 1942. _____, Osmanl Tarihi, c. 5-8, TTK. Yay., Ankara 1988. Karlga, Bekir, Islahat Bir Dnr Tunuslu Hayrettin Paa ve Tanzimat, stanbul 1995. Karpat, Kemal, slamn Siyasallamas, Osmanl Devletinin Son

Dneminde Kimlik, Devlet, nan ve Cemaatin Yeniden Yaplandrlmas, ev. iar Yaln, stanbul Bilgi nv. yay., stanbul 2004. Kasm zzeddin, Hicaz Shhiye daresi-Hicazda Tekilat ve Islaht- Shhiye-1329 Yl Hac Raporu, stanbul 1328 Kaymakam akir, Hicazn Ahvl-i Ummiye-i Shhyye ve Islaht- Essiye-i Hazrasna Dair Baz Mhedt ve Mlhazt- Bendegnemi Hvi Bir Lyiha-i Tbbiye, stanbul 1308, Ktb, TY, Nr:4609. Kl, Selda K., Nusret Paann Irakta Islahat nerileri, XIV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 2002.

180

____, emseddin Saminin Vilayet Ynetimi le lgili Layihas, Amme daresi Dergisi, c. 28, S. 2, Ankara 1995, s. 119-140. ____, Nusret Paann Irakta Islahat nerileri, XIV. Trk Tarih Kongresi, Ankara 9-13 Eyll 2002, Kongreye Sunulan Bildiriler, c. II, ksm I, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara 2006. ____, 1876 Kann- Essinin lan ve Meclis-i Mebsann Al, (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1990. ____, 1876 Anayasasnn Bilinmeyen ki Tasars, OTAM, S. 4, ANKARA 1993, S. 557-631. Krmi-zade Mehmed Neet Efendi, Sultan kinci Abdlhamid Hana Takdim Edilen Jurnallerin Tahkik Raporlar (1891-1893), haz. Rait Gndodu, Kemal Erkan, Ahmet Temiz, amlca yay., stanbul 2006. Krmz, Abdlhamit, II. Abdlhamid Dnemi (1876-1908) Osmanl Brokrasisinde Gayrimslimler, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1998. Koca Sekbanba, Koca Sekbanba Risalesi, haz. Abdullah Uman, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1974. Ko, Bekir, Midhat Paa (1822-1884), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih (Yakna) Ana Bilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2002. Kodaman, Bayram, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, TTK yay., Ankara 1991. _______, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, Orkun yay., stanbul 1983.

181

_______,Hamidiye Hafif Svari Alaylar (II. Abdlhamid ve Dou Anadolu Airetleri), EF Tarih Dergisi, S. 32, stanbul 1979, s. 464-472. _______-Nedim pek, Yahudilerin Filistine Yerletirilmeleriyle lgili

Olarak II. Abdlhamide 1879da Sunulan Lyiha, Belleten, c. LVIII, S. 219, Ankara 1994, s. 565-587. _______, Hamidiye Hafif Svari Alaylar (II. Abdlhamid ve Dou Anadolu Airetleri), EF Tarih Dergisi, S. 32, stanbul 1979, s. 464-472. Kololu, Orhan, Abdlhamid Gerei, Eyll yay., stanbul 2002. ______, Avrupann Kskacnda Abdlhamit, letiim yay., stanbul 1998. Kksal, Osman, Adliye rgtnn Problemleri Ve Yaplmas Gerekli Dzenlemelere Dair II. Abdlhamite Sunulan Bir Layiha, OTAM, S.9, Ankara 1998 Kuneralp, Sinan, Bir Osmanl Diplomat: Kostaki Musurus Paa (18071891), Belleten, c. XXXIV, S. 135, Ankara 1970, s. 421-435. ______, Son Dnem Osmanl Erkn Ve Ricali (1839-1922), sis yay., stanbul 2003. Kuran, Ercment, Trk adalamas, Aka yay., Ankara 1997. _____, Trkiyenin Batllamas Ve Milli Meseleler, der. Mmtazer Trkne, TDV yay., Ankara 1994. Kurat, Akdes Nimet, Trkiye ve Rusya, Kltr Bakanl yay., Ankara 1990. Kurat, Yulu Tekin, Henry Layardn stanbul Elilii 1877-1880, Ankara nv. DTCF yay., Ankara 1968. Kurun, Zekeriya, Basra Krfezinde Osmanl-ngiliz ekimesi Katarda Osmanllar 1871-1916, TTK yay., Ankara 2004.

182

______, Kk Mehmed Said Paa ( Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri) 1838-1914, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Blm Yakna Tarihi Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1991. ______, Necid ve Ahsada Osmanl Hakimiyeti Vehhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya k, TTK yay., Ankara 1998. Kk, Cevdet, Abdlhamid II, TDVA, c. 1, stanbul 1988, s. 216-224. _____, Artin Paann II. Abdlhamite Sunduu ki Layiha, I. Milli Trkoloji Kongresi ( 6-9 ubat 1978) Tebliler, stanbul 1980, s. 243-267. Ktkolu, Mbahat S., Lyiha, TDVA, c 27, stanbul 2003, s. 116-117. ________, Osmanl Belgelerinin Dili (Diplomatik), Kubbealt yay., stanbul 1998. Levend, Agah Srr, Siysetnmeler, Belleten, TDK yay., Ankara 1963, S. 217, Lewis, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, ev. Metin Kratl, TTK yay., Ankara 1983. Mahirolu, Nedim, Salkta 2. Abdlhamid Ufku, Sznt, S. 328, stanbul 2004, s. 372-374. Mahmud Celaleddin Paa, Mirt- Hakikat, haz. smet Mirolu, c. I-III, Berekat yay., stanbul 1983.. Mahmud Muhtar, Maziye Bir Nazar Berlin Antlamasndan Harb-i Ummiye Kadar Avrupa ve Trkiye-Almanya Mnasebetleri, haz. Erol Kln, tken yay., stanbul 1999. Mardin, erif, Trk Modernlemesi, der. Mmtazer Trkne-Tuncay nder, letiim yay., stanbul 1995.

183

Mehmed rif Bey, Bamza Gelenler 93 Harbinde Anadolu CephesiRuslarla Sava, haz. M. Erturul Dzda, z yay., stanbul 2006. Mehmed Memduh, Mirat- uunat, haz. Hayati Develi, c. 1-2, Nehir yay., stanbul 1990. Mercan, Mehmet, Sadrazam Ahmed Cevad Paann Karada

Seyahatnmesi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 102, stanbul 1996, s. 141-166. ______, Sadrazam Ahmed Cevad Paa, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrmalar Enstits Tarih Anabilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1998. Mercan, Mustafa, Jn Trklerin Msrdaki Faaliyetleri Ve Kanun-i Esasi (1896-19-899), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trk Tarihi Anabilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 2003. Midhat Paa, Midhat Paann Hatralar : 1 Hayatm bret Olsun [ Tabsra-i bret ] ,haz. O.Selim Kocahanolu, Temel yay., stanbul 1997. Moral, Nesrin, Yemenden Gelen Bir Layiha, Hayat Tarih Mecmuas, S. 11, stanbul 1975, s. 40-41. Muallim Naci, Lugat- Naci, stanbul 1987. Muhammed Mahzumi Paa, Cemaleddin Afganinin Hatralar, ev. Adem Yerinde, Klasik yay., stanbul 2006. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat, c. III-IV, haz. Neet aatay, TTK yay., Ankara 1992. Mutlua, Hayri, Tarihimizde Salih Mnir Paa Raporu ngilterenin Ortadou Ve Trkiye Hakknda Gizli Emelleri, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, S. 86, stanbul 1968, s. 51-55.

184

_______, Abdlhamite Unutamyaca Dersi Veren Bir Yiit Hoca, BTTD, S. 1, stanbul 1967, s. 8-19. _______, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan I, BTTD, S.19, stanbul 1969, s. 3-13. _______, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan II, BTTD, S.20, stanbul 1969, s. 11-18. _______, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan III, BTTD, S.21, stanbul 1969, s. 29-35. _______, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan, BTTD, S.22, stanbul 1969, s. 53-54. _______, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan, BTTD, S.23, stanbul 1969, s. 30-36. _______, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan, BTTD, S.24, stanbul 1969, s. 14-23. _______, Boazlar Konusunda Abdlhamide Verilen zel Rapor, BTTD, S. 3, stanbul 1967, s. 15-22.

Ouz, Ahmet, I. Merutiyet Meclis-i Umumisinin Al, leyii Ve Kapanmas, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2003. Ouz, Sleyman, Osmanl Vilyet dresi Ve Dou Rumeli Vilyeti (18781885), Gazi niversitesi Yay., Ankara 1986. Ortayl, lber, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 2003 Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1841-1898), c. I, BOA Genel Mdrl yay., Ankara 2006.

185

Osmanolu, Aye, Babam Sultan Abdlhamid (Htralarm), Seluk yay., stanbul 1994. Ovalolu, lhan, 1890 Ylnda stanbul ehrinin Salk Raporu, Hayat Tarih Mecmuas, S. 7, stanbul 1976, s. 51-55. kte, Erturul Zekai (Ed.), Osmanl Arivi-Yldz Tasnifi-Ermeni Meselesi, c. II-III, Tarihi Aratrmalar Ve Dkmantasyon Merkezleri Kurma ve Gelitirme Vakf yay., stanbul 1989. z, Mehmet, Osmanlda zlme Ve Geleneki Yorumcular, Dergah yay., stanbul 2005. zbilgen, Erol, Osmanlnn Balkanlardan ekilii Sleyman Hsn Paa ve Dnemi, z yay., stanbul 2006. zcan, Azmi, Sultan II. Abdlhamidin Pan-slm Siyasetinde Cevdet Paann Tesiri, Ahmet Cevdet Paa (1823-1895) (Sempozyum : 9-11 Haziran 1995), TDV. yay., Ankara 1997. _____, Pan-slamizm Osmanl Devleti Hindistan Mslmanlar ve ngiltere (1877-1924), TDV yay., Ankara 1997. zkaya, Ycel, Birinci Kanun-i Esasi ve Merutiyet Hakknda Ortaya Konulan Grler ve Parlamento Usul Hakknda Bir Layiha, A..DTCF Dergisi, C. XXXI, S. 1-2, Cumhuriyetin 60. Yldnm Armaan, Ankara 1987, s. 397-415. ______, II. Abdlhamide Gzel Sanatlar Hakknda Sunulan Layiha, OTAM, S. 4, Ankara 1993, s.645-685. ztin, Feriha (jeomorfolog), 14 Temmuz 1894 stanbul Deprem Raporu, Ankara 1994. ztrk, Necdet, Mbeyn Mstear Ahmed Refik eminin, Romanya Kralna Sultan II. Abdlhamid Tarafndan Gnderilen Nian Takdimi Mersimi

186

Mnsebetiyle Ald Notlar, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trklk Aratrmalar Dergisi, S. 3, Yl 1987, stanbul 1988, s. 107-119. zyksel, Murat, Hicaz Demiryolu, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul 2000. Pakaln, M. Zeki, Mahmud Nedim Paa, stanbul 1940. ______, Son Sadrazamlar ve Bavekiller, 5 cilt, stanbul 1940-48. ______, Tanzimat Maliye Nazrlar, c. II, stanbul 1939. Polatolu, lknur H., Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Kltr Bakanl yay., Ankara 1990. Sabuncuzade Luis Alberi, Sultan II. Abdlhamidin Hal Tercmesi, haz. Mahir Aydn, Kitabevi yay., stanbul 1997. Sadk el-Meyyed, Habe Seyahatnamesi, haz. Mustafa Baydemir, Kakns yay., stanbul 1999. Safi, hsan, Altn Suyuna Batrlm Bir Hayat Abdlhak Hmid Tarhan, Dergah yay., stanbul 2006. Said Paa, Said Paann Hatrat, c. 1-3, stanbul 1328. Samur, Sabahattin, zel Memuriyetle Beyruta Gnderilen Hseyin Rza Paann Bir Lyihasnn Inda XIX. Yzyln Sonuna Doru Fransann Suriye Siyaseti , Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. VI, Kayseri 1989, s.271-287. Saryldz, yay.,Ankara1996. Sava, brahim Sava, Lyiha Gelenei inde VXIII. Yzyl Osmanl Islahat Projelerindeki Tespit Ve Teklifler, Bilig, S.9, Ankara 1999, s. 87-110. Sezen, Tahir, Osmanl Yer Adlar, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl yay., Ankara 2006. Glden, Hicaz Karantina Tekilt (1865-1914), TTK

187

Sezer, Hamiyet, 1894 stanbul Depremi Hakknda Bir Rapor zerine nceleme, ADTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi 1996, c. XVIII, S. 29, Ankara 1997, s.169-197. ______, II. Abdlhamit Dneminde Osmanlda Vilayet Ynetiminde Dzenleme Gayretleri-Trablusgarp rnei Ve Ahmet Rasim Paa, A..D.T.T.C.F. Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi 2002, C. XX, S. 32, Ankara 2002, s. 163-178. Shaw, Stanford-Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu Ve Modern Trkiye, ev. Mehmet Harmanc, c. 2, E yay., stanbul 2000. Srma, . Sreyya, Belgelerle II. Abdlhamid Dnemi, Beyan yay., stanbul 2000. _____, II. Abdlhamidin slam Birlii Siyaseti, Beyan yay., stanbul 1992. _____, Yemen Valisi Osman Nuri Paann Yolsuzluklarna Dair mzasz Bir Layiha, ..E.F. Tarih Enstits Dergisi, S. 10-11, Sene 1979-1980, stanbul 1981, s. 395-412. Somel, Seluk Akin, Maarif Mdr Radovili Mustafa Beyin Raporlar ve Mslim ve Gayrimslim Eitimi : II. Abdlhamit Devri Selnik Tarasnda Maarif Meselesi (1885-1886), Tarih ve Toplum Yeni Yaklamlar, S. 2(242), stanbul 2005, s. 113-147. _____, Osman Nuri Paann 17 Temmuz 1885 Tarihli Hicaz Raporu, Ankara niversitesi DTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi 1996, c. XVIII, S. 29, Ankara 1997, s. 1-38. Soyyiit, Osman Zeki, Ariv Belgeleri I Altnda Katarda Osmanl Hakimiyeti, Marmara niversitesi (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1990.

188

Sylemezolu, Sleyman efik Kemali, Hicaz Seyahatnamesi, Darl-Hilafe 1308/1310, T.Y. Nr. 4199. Sultan Abdlhamid, Siyasi Hatratm, stanbul 1999. Sultan II. Abdlhamid ve Devri Semineri (1992 stanbul), EF Tarih Aratrma Merkezi yay., stanbul 1994. Sphanda Kemal, Byk Osmanl Entrikas Hamidiye Alaylar, Komal yay., stanbul 2006. ahin, Hayrettin, Osmanl Ariv Vesikalarna Gre II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Ermeni Patrikhanesi Dini likileri, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Kayseri 1996. am, Emine Altunay, Dervi Paann Bosna-Hersek Vilayetinde Yaplan Askeri Dzenlemeye likin Babaliye Sunduu Layiha, Trk Dnyas

Aratrmalar, S. 150, stanbul 2004, s. 49-60. _____, ngilizlerin Msra Yerlemesi ve Gazi Ahmet Muhtar Paann Raporu, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 144, stanbul 2003. ehsuvarolu, Bedii, Ali Suavi ve Galatasaray Lisesi, BTTD, S. 9, stanbul 1969, s. 38-41. emseddin Sami, Kams- Trki, Enderun yay., stanbul 1989. en, Adil, brahim Mteferrika ve Usull-Hikem fi Nizaml-mem, TDV yay., Ankara 1995. _____, Osmanlda Dnm Noktas (III. Selim Hayat ve Islahatlar), Fecr yay., Ankara 2003. en, smail, Sadrazam Kbrsl Mehmet Kmil Paa (1832-1913), Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 1995.

189

entrk, Hdai, Tuna Vilayetinin Tekiline, Karada ve Hersek Vukuatna (1861) Dair Cevdet Paa Tarafndan Kaleme Alnan Layiha, Belleten, c. 59, S. 226, Ankara Tahsin Paa, Sultan Abdlhamid Tahsin Paann Yldz Hatralar, Boazii yay., stanbul 1990 Talay, Aydn, Eserleri ve Hizmetleriyle Sultan Abdlhamid, Risale yay., stanbul 1991. Tanr, Blent, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (1789-1980), Yap Kredi yay., stanbul 1998. Tanpnar, A. Hamdi, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul 1988. Tanzimattan Bugne Edebiyatlar Ansiklopedisi, c. I-II, Yap Kredi yay., stanbul 2003. Temelkuran, Tevfik, Makedonya Meselesine Dair Bir Lyiha, GneyDou Avrupa Aratrmalar Dergisi I, stanbul 1972, s. 147-164. Tepedelenliolu, N. Nazif, Sultan Abdlhamit ve Osmanl

mparatorluunda Komitaclar, Toker yay., stanbul 1992. Tunaya, T. Zafer, Trkiyede Siyasal Gelimeler (1876-1938), c. 1-2, stanbul Bilgi nv. yay., stanbul 2001. Tunuslu Hayreddin Paa, En Emin Yol, ev. Alev Alatl-ehabettin Yaln, Ufuk yay., stanbul 2004. Trker, Arnavutluk Ali Sacit, II. Abdlhamid niversitesi Dnemi Sosyal Osmanl Bilimler Devletinin Enstits

Siyaseti,

Sakarya

(Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Sakarya 1996 Trkgeldi, Ali Fuat, Grp ittiklerim, TTK yay., Ankara 1987.

190

_______, Mesail-i Mhimme-i Siyasiyye, haz. Bekir Stk Baykal, c. I-III, TTK yay., Ankara 1987. Uar, Ahmet, 140 Yllk Miras Gney Afrikada Osmanllar, Tez yay., stanbul 2000. Uarol, Rfat, Gazi Muhtar Paa (1839-1919) Askeri ve Siyasi Hayat, stanbul 1989. Uzunarl, . Hakk, Namk Kemalin Abdlhamide Takdim Ettii Arizalarla Ebzziya Tevfik Beye Yollad Mektuplar, Belleten, S. XI/42, Ankara 1947, s. 237-397. ________, Sadr- zm Kmil Paann Siyasi Hayat simli Eser Dolaysile II. Abdlhamid Devrinde Kmil Paa, Belleten, c. XIX, S. 73, Ankara 1955, s. 235239. ________, Midhat Paa Ve Yldz Mahkemesi, TTK yay., Ankara 2000. ________, Midhat Paa Ve Tif Mahkmlar, TTK yay., Ankara 1992. Von Der Goltz Paa, mparatorluk Dneminde Trk-Alman likileri Goltz Paann Hatrat, haz. Faruk Ylmaz, Berikan yay., Ankara 2004. Wallach, Jehuda L., Bir Askeri Yardmn Anatomisi Trkiyede PrusyaAlman Askeri Heyetleri 1835-1919, ev. Fahri eliker, Genelkurmay Harp Tarihi Bakanl Stratejik Ettler yay., Ankara 1977 Yazc, Nesimi, Layihalar Inda II. Abdlhamid Dneminde Libya zerine Gzlemler, Sultan II. Abdlhamid Devri Semineri Bildiriler, 27-29 Mays 1992, stanbul 1994, s. 47-84. Ylmaz, Cokun, Osmanl Siyaset Dncesi Kaynaklar ile lgili Yeni Bir Kavramsallatrma: Islahatnmeler, Trkiye Aratrmalar Literatr Dergisi, c. 1, S. 2, stanbul 2003,

191

Ylmaz, . Faruk, Belgelerle Sultan II. Abdlhamid Han, Osmanl yay., stanbul 2000. Zarifi, Yorgo L., Hatralarm Kaybolan Bir Dnya stanbul 1800-1920, ev. Karin Skotiniyadis, Literatr yay., stanbul 2006. Zeki evik, Sadrzam (Kk) Mehmet Said Paa (Siyasi Hayat), Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1988.

192

EKLER

1.1. II. Abdlhamidin Lyihalar Hazrlanmas Dair rade-i Seniyyesi.669

Devlet-i Aliye-i Osmaniyenin idare-i dahiliyesince teden ber mehud olan nevaks ve su-i istimalat cmlenin malumudur. uabat- muhtelife-i idarede cari ola gelen usuln ihtiyacat- zamani bihakkn ifaya kafi olmad dahi cay- inkar deildir. Hususiyle her ube-i idarede ittihaz olunan kavaid menafi-i saltanat- devleti tamamyla vikaye idecek mertebede olmad gibi devletin tamamye-i mlkiyesini ve tebaa-i sadka-i ahanenin menafi-i hakikiye ve milliyesini ve bilhassa devletin sebebi baka ve kuvveti olan din-i mbin-i slam temin idemediinden ve bulunduumuz asr ve zaman icabatndan olmak ve muhat bulunduumuz dvel ve milel-i muhtelife ile cari mnasebat gna gnmz ilcaatndan bulunmak zere usul-i idare-i hazray slah ve servet-i memleketi ve binaenaleyh varidat- devleti teksir ve kuvvet-i saltanat tezyid velhasl atiyi her suretle temin lzumu iddetle derkar bulunduundan bu babda ittihaz olunacak tedabir-i saibe ve metine in bir ss-i rasin vela-i tagyir her drl uabat- idarenin slah- usul zmnnda bir medar ve esas- hareket olmak zere mlahazat- atiye dermeyan buyurulmu ve ittihaz olunacak tedabirde daima ibu mlahazat- esasiyeye tevfik-i hareket olunmas hakknda irade-i kataen cenab- tacdari eref-sadr olmudur. yleki : Evvela Bab- Vala-y Fetvapenahide lzumu mikdar erbab- vukuf ve malumat- tammeden mrekkeb Komisyon- Ali-i Islahat tekil olunacak ve bu komisyon medaris ve mehakim-i eriyyenin slah- ahval ve idaresi zmnnda mufassal bir lyiha tanzim ile hakpa-yi ahaneye takdim idilecekdir. Komisyon- mezkur medarisin slah hususunda talebe-i ulumun fakr u mezelletden halas ve mderrisinin temin-i maieti ve mahsusat- ilmiyenin su-i istimalatdan masuniyeti ve tedris olunan ulumun tanzim ve teshil ve tevsii ve evkat- tahsiliyenin tanzimi ve talebenin hasail-i memduhaya iktisab ve mezmumatdan mcanebet eylemeleri zmnnda ahval ve hareketlerinin tayini vesaitlerini taharri idecek velhasl medaris-i hal-i asliyeleri olan darlfnun- umumiler heyetine ifra
669

YEE. 3-60. rade-i seniyyenin gnmz Trkesi ile sadeletirilmi ekli iin bkz. Mehmed Hocaolu, II. Abdlhamidin Muhtralar, stanbul 1998, s. 128-133.

193

ile beraber terakkiyat- asriyeden behremend eyleyecekdir. Mahakim-i eriyyenin slah hususunda dahi ahkam- er-i erifi bihakkn ve tamamen icra itmek ve irtikab ve irtiadan beri olmak ve ehl-i slam honud ve raz eylemek velhasl adalet ve hakkaniyeti ber nehc-i eri meydan- icraya koymak zere memurin-i eriyyenin muktedir ve afif ve mstakim zevatdan bulunmas in lazm gelen tedabir-i slahiyenin ittihazna cidden teebbs eyleyecekdir. Saniyen dare-i harbiyenin slah in tensikat- cedidede grlen kusurlarn tadil ve ikmali ile asker-i ahanenin hin-i hacetde en az bir hdemat zarfnda silah altna alnmas ve nevaks- harbiyenin itmam ve tahsisat- harbiyenin su-i istimalatdan masuniyeti ve tesisat- harbiyenin tanzim ve hsn-i idaresi ve disiplin usulnn temin ve takviyesi yani kavanin-i askeriyenin kemal-i adaletle ve tamamen tanzim ve icras ve mekatib-i askeriyenin slah programlarnn tanziminde evvel be evvel din-i mbini muhafaza esbabnn temini zmnnda tedabir ittihaz ve imtihan usullerinin tanzimi vel-hasl din ve devletin muhafz olan ibu evlad- vatann izhar- cihet slah ve temin halleri hususlar hakknda canib-i nezaret-i harbiyeden mufassal bir layiha kaleme alnacakdr. Salisen Bahriye ve Tophane-i Amire idareleri tarafndan dahi hususat- mebhusa esas ittihaz klnarak bit-tabi maslahat kendi memurlarna tatbik olunarak mufassal layiha kaleme alnacakdr. Rabian dare-i adliyenin slah kaide-i adalet ve hakkaniyetin daima icras esas zerine mbteni olmak lazm geldiinden bu babda ittihaz olunacak tedabir esas- mezkureye mutabk olmas ve maa-zalik bunda dahi nokta-i siyasiyenin pi-i nazar- ehemmiyete alnmas labdd olub mesela tebaa-i sadka-i saltanat- seniyyenin bi-hakkn vuku bulan birok ikayatna mahal brakmamak ve umur- adliye mihver-i layknda cereyan eylemek in hi olmaz ise mahakim-i nizamiyenin reis-i evvel ve sanileri ve mddei ve mfetti-i umumiler slamn gayr-i mezahib ashabndan tayin olunmamak kaidesinin vazyla muhafazas ve mekatib-i hukukiye ve mlkiyede idare-i selime aleyhinde dersler okutdurulmamas ve mekatib-i mezkure programnn ol vecihle tanzimi yani nevreside-gan evvel be evvel diyanetlerini ve netice-i diyanet olan vatanperverlik ve hamiyet ve gayret-i milliye efkarnn talebe-i ulum meyannda ner u tamimi ve tekid ve tebidi ve usul-i idare-i mlkiye merkeziyet usulnn kaffe-i ezhanda tahkim ve takviyesi vel-hasl Trk ve mslman anasrlarnn yevmen fe yevmen terakki ile kesb-i kuvvet ve nfuz eylemesi esbabnn

194

taharrisi esaslar zerine Adliye Nezareti tarafndan mufassal bir layiha kaleme alnacakdr. Hamisen Maarif Nezareti tarafndan dahi Adliye Nezaretinin layihas misll bir layiha kaleme alnacak ve mnderecat- mufassalas umum mekatib-i ibtidaiye ve taliye ve aliyenin mevcud programlarnn ez ser-i nev tedkikiyle diyaneten ve siyaseten muzr olan maddelerinin tay ve ihracyla talebe-i ulumun evvel be evvel diyanetlerini ve binaenaleyh hamiyet ve gayret-i milliyelerini tezyid ve tekid ve malumatlarn Avrupalularn malumat raddesinde tevsii ve tamim esaslar zerine tafsilat- lazme ve mkemmeleyi havi olacakdr. Muallimlerin dahi bu esasa hidmet itmeleri ve binaenaleyh bununla mtenasib fezail ve malumat haiz olmalar elzemdir. Maarif tahsisatnn su-i istimalat ve israfatdan vikayesi ve vilayatda maarif-i sahihe ve nafiann ner u tamimi ve imtihan usullerinin suret-i edidede tesisi ve muhafazas esaslarnn dahi pi-i nazar- ehemmiyete alnmas muktezidir. Ktbhanelerin ve mzehanelerin ve bil-cmle tesisat- ilmiyenin su-i istimalatdan masuniyetiyle tanzim ve slah ve ktb ve asar- atikann muhafaza ve tezyidi esbabnn taharrisi labddr. Sadisen dare-i maliyenin slah zmnnda Maliye Nezaretinde Nazr Be Efendi ve mstear Vetendorf Be ve daha baz erbab- vukuf zevat tarafndan bir layiha kaleme alnacak ve bu layihada slahat- lazme gsterilmekle beraber varidat devletin suret-i nafia ve tanzimde tahsil ve sarf esbabyla an be an tezyidi areleri taharri olunacak ve memurin maalarnn suret-i muntazamada tediyesi vel-hasl her drl su-i istimalat ve israfatn n alnmas esbab dnlecekdir. Sabian Umur- nafia hakknda Nafia ve Ticaret ve Ziraat Nezareti tarafndan bir layiha kaleme alnacak ve bu layihada memalik-i ahanenin bil-cmle menabi-i servetinden bi-hakkn istifade tarikleri tafsilen irae olunacakdr. Umur- nafiaya hidmet idecek tebaa-i ahaneden mrekkeb irketler zuhur eyledii halde erait-i mtesaviye ile anlar tercih olunacak ve ecnebiler ile olacak her drl muamelatda politika ciheti arzi ve amik dnlecek ve menafi-i devlet ve memleket ezher-i cihet gzedilb vikaye olunacak ve akd olunacak mukavelatda erait-i mevzua hep

menfaat- devleti evvel be evvel temin eyleyecek ve varidat- devletin ve servet-i umumiyenin tevsiine medar olacakdr. Saminen dare-i evkafn bi-hakkn muhtac olduu slahat ber tafsil-i havi olmak zere Evkaf Nezareti tarafndan bir layiha kaleme alnacak ve bunda evvel be evvel ve mahsusat- vakfiyenin su-i istimalatdan masuniyeti ve memurin slah ve

195

tanzim-i ahvali ve vezaifin hsn-i icras noktalar pi-i nazar- ehemmiyete alnacakdr. Tasian Jandarma usulnn Memalik-i Mahruse-i ahanede vaz ve tesisi masarif-i klliyeyi istilzam idb buna ise hazine-i maliyenin tahamml olmadndan jandarma hidmetinin asker-i ahaneye grdrlmesi ve maa-zalik polis idaresinin suret-i mkemmele ve vasiada tanzimi enseb olub hin-i hacetde asakir-i ahanenin polis idaresine muavenetini temin idecek mkemmel bir nizamnamenin kaleme alnmas muktezidir. Jandarma idaresi namyla bir idare-i mmtazenin ihdas memleketde milis askeri idaresine mabih bir idare ihdas dimek olub bunun ise memalik-i sairede tecarb-i adidesiyle mazarrat meydanda olduundan ve alelhusus Memalik-i Mahrusede bunun ihdas ahval-i zaman mlahazasyla daha vahim mazarrat dai olacandan ve adeta maazallah- teala hkmat- mahalliye yedinde cesim bir kuvvet olub efkar- muzrra ashab ise bundan istifade dahiyesine derek birok fenalklar badi olabileceinden elbette polis idaresinin gayetle muntazam bir halde tesisiyle jandarma usulnden klliyen feragat olunmas ve maa-zalik balada beyan olunduu zere hin-i hacetde polis idaresine asker-i ahanenin muavenetinin inzimam fevaid ve muhsenat- adide ve cesimeyi medda olaca bi-itibahdr. Islahat- idare-i vilayat bahsine gelince bu babda bir layiha tanzim olunmu icab derdest-i icra bulunmudur. Bunda daima devletin sebeb-i kuvvet ve hayat olan usul-i merkeziyet esas ittihaz olunmu ve maa-zalik valilerin mezuniyeti lzumu mikdar tevsii olunmudur. 1.2. Nusret Paann, Devlet daresinin Islahna Dair Tarihsiz Lyihas.670

Bir mddetden ber umur- siyasiye-i Devlet-i Aliyyeyi dahilen istila iden su-i idare-i seyyiesi ve haricen dahi baz ihtilaf saikasyla dar olduu u devr-i felaket iinden kmak imkan hakknda canib-i maal-bi-minkabt- hazret-i hilafetpenahiden erzan buyurulan ulvv-i himmet ve hurid-i tevcihat- mehasin-i minkabt- hmayunlar sehab- zulmet-i hazradan mlk-i mrvvet-i ahaneyi bi-avnillahi Teala karibl-ahdda halas buyuracandan bhe yosada ehl-i hikmet nazarnda sabitdir ki tertib-i deva tehis-i illete muhtac olub illet ve marzi-i tayin olunmadkca

670

YEE. 9-26.

196

tertib ve terkib olunacak edviyenin dahi hkm tesiri olamadkdan maada belki hastann tehlike-i hayatn meddi olaca emr-i bedihidir. te u zaman- felaket-niann lisan- feryad ile ihtar ve irae eyledii ihtiyacat- edide-i siyasiye ve hekimenin vakt u zamanyla mevki-i fiile getrlmesi ve mahud kongre kararnn maat-teessf icra idilmesi hakknda saniha-piray sudur olan iradat- hikmet-i ayat- cihandari hkm-i celilinin mevsim-i harbde olduu gibi eydi-i erkan- idarede tesamuh ve ihmale tesadf itmesi Cenab- Hakk esirgesn daha bir fena akbeyi sratle yakladrmak dimek olaca bi-ekk olduundan bu babda tahakkuk iden vcub zerine tecdid-i vkela ile dahi izhar- keramet buyurulmudur. Herkesce malumdur ki bir memleket ve hkmetin beka-y kuvvet ve evketi usul-i siyasiyenin devam ve intizam nisbetinde cari olub rete-i siyasiye zlnce periani-i iraze-i bilad ve ibad dahi tabiidir. Zira fkdani-i siyaset imha-y hakikati ve imha-y hakikat izaa-i adaleti ve izaa-i adalet harabi-yi tebaa ve memleketi ve harabi-yi tebaa ve memleket inkraz- devlet ve hkmeti daidir ki ite bizim imdiki halimiz esasen o fkdani-yi siyaset-i maraz- muhlikenin netayic-i tesirat- muzrrasdr. Tarih-inasan nezdinde bedihidir ki saltanat- seniyye ibtida-y teekklnde umur- idaresini ahkam- siyasiyeye tevfik ve umur- siyasiyeyi vaktinin imkan ve ihtiyacna gre ahkam- celile-i eriyye ile tevsi ve tevsik buyurmu olduundan yaveri-i tevfikat- ilahiyeye dahi o hsn-i niyet ve mesleke munzam olarak hkmet ve devlet gnden gne aric-i mearic an ve evket ve mamuriyet-i memalik ve tebaaca mahsud her iklim ve memleket oldu. Ve makam- mualla-y hazret-i cihandariden Avrupa hkmdarlarnn ekserileri istimdad eyledi. Vaka bir aralk erkan- idare-i hatiatyla Timur ve sonralar baz vaka-i na-gehzuhura tesadfle devlet imdikinden ziyade tahavvl ve tagayyrata uram ve hatta bir iki defasnda bil-klliye izmihlale bir ramak kalm iken yine canib-i hilafet-i seniyyeden asla ftur gsterilmeyerek ashab- kifayet ve liyakatden olan bendegann mevki-i iktidara celble o zamanlar usul-i idaresinin mtevessil ve mtemessik olduu ahkam- siyasiyeye bi-hakk- tevfik-i meslek idilb ann tesiratyla mzacat- ahval-i zamaniyeden devlet ve memleketi halasla beraber evvelkinden ziyade iktisab- an ve kuvvet eylemilerdir. Lakin uzama-y eslaf zamanlar mesaibinin ibtida illet zuhurunu bulub ana gre bir are ve tedbirlerini dahi imal ve idame itmekle tecdid-i kuvvaya muvaffak

197

olmulardr. te ezcmle Avrupa dvel-i mevcudesinin ahval-i siyasiye-i haliye ve maziyeleri dahi pi-i nazar- umumide bir mizan- mstakimdir. imdi bizde de her tarafmz ihata iden u seyl-i bela kang menbadan nban idb gelmi ise an meydana koyub tecdid ve slaha dahi andan balamak zaruret-i katiye ile elzem iken gnlk faide-i zatiyesini saye-i seniyyesinde enva- nimete mahzar olduu saltanat- seniyye ve milletin bekasna tercih itmek efkar ve srarndan kendlerini alamayan menfaatperestan zaman- muhtac ve mebde-i slah olan cihete atf- nigah itmeyerek lisana alnmasndan teeddb olunur szlerle yani kain bu felaket ve musibeti evvel ve ahir makam- mualla-y hilafete arz- hakikate muktedir olamamalar ve taraca idarenin yolsuzluu ve milletin terbiyesizlii sebebiyet virdiini iaa ile irtikab tezvir idilmekdedir. Makam- alilal-i hilafete izz u sebebiyet bil-vcuh batl ve merduddur. Ve milletin ululemre fart- inkyadlaryla beraber terbiyelerinde olan fkdan ve vilayatn umur- idaresinde grlen noksan hakikat noktasndan baklnca bunlarnda mesuliyeti merciyet sanatyla yine buraya intikal idecei ve buras eski meslek-i idarede devam itdikce tarada yaplacak slahatn semeresi grlemeyecei cihetle uabat- idarenin her kang cihetine baklacak olsa mebde-i slah olacak suver-i seyyiat meslek-i mezkurda greceimiz bedihi ve binaenaleyh mebde ve merkezi bragubda tara slah szleriyle uralmas alel-i batla-i mzmine ile malul ve mariz olan bir vcudun haricden tedavisiyle itigalin bir ayndr. Bu bina-y metin devleti otuz krk seneden ber tahribe alet ve vasta olan heyet-i idare-i merkeziye arasnda Reid Paa merhumun mnasebat- hariciye-i devleti idareye sebkat iden hidmeti inkar olunamaz ise de o hidmetin gururi- seyyiatndan veyahud araz- nefsiye ilcaatndan olarak dahil-i daire-i hkmetde ak olduu meslek-i idare cism-i devletde o gnden itibaren bir ir-pene olub bu gnk gn ekdiimiz elem-i beyyinay ann tesiratndan inbias iden su-i neticedir ki nk ahlaf dahi mteveffa-y marn-ileyhin mekteb-i terbiyesinden km ve filhakika bazlarnn ehliyeti dahi gayr-i mnker bulunmu ise de o esere iktiza ile mevki-i sadaret ve meihat ve nezaret ve riyasete gelenler ve hele tekil-i vilayatda vilayet valileri bulunanlar her birerleri eyyam- memuriyetlerinin aded-i mislisi mikdarnca evlad ve ahfadlarna ve bir takm eclafa na-bi-mehil tevciye-i menasb ve meratyla devair-i idarenin her ksmnda bu memuriyete yzden ziyade mlazm tekessr itmi ve daire-i askeriyede yetidirilen miran ve mera dahi nfusu nisbetini kat ender kat aub tam olduundan varidat- devlet ve milletin kmesi 198

uabat- idareye hasr ve tahsis olundukdan baka imdiye kadar hesab ve muvazeneye alnamayan bu su-i esas- mazul ve mansub kaffe-i mera ve bendegann fesad- ahlakn dahi meddi ve fesad- ahlak ise izae-i hakikat ve siyasetle her fenaln tevlidine sebeb-i kavi olub hatta henz tesirat altnda ezildiimiz muharebeye ve muharebeden evvel ika- muhasmede o fesad- ahlak ile mahv- hakikat-i seyyiatnn sebeb-i mstakil olduu grleceinde ekk yokdur. Erkan- salifeden bazlarnn meziyat- akliye ve fikriyeleriyle meydana koyduklar asar- muzrra yekdieriyle mtenasib olmadndan buras ashab- fikr u dikkate mucib-i hayret olacak ahvalden grnyor ise de bu mklat hal in misal olarak ite Mtercim Rd Paa hayatda ve meydandadr. Otuz krk seneden ber hkmet ve Devlet-i Aliyyede cereyan iden usul-i idare-i siyasiyenin hocas ve vkela-y sabka ve hazrann akl ve dirayetce gya birincisi olduundan bu zata sorulacak olsa ki meslek-i merkeziyenin akbet bu devlet ve milleti felaket-i hazraya gtreceinin bilinmedik bir yeri yok iken bu kadar akl u dirayet ve dava-y istikametle hi olmaz ise itiraz kapularn kapadacak ve idare-i memleket ve hkmet in istihdam olunacak memurlar bir usul-i salime dairesinde yetidirecek ve varidat- devleti beyhude israf itmeyecek bir idare-i merua vaz ve tesis olunmamasna ne mani idi acaba setr-i araz- zatiyelerin canib-i celil-i hilafet-i seniyyeye izz u sebebiyet iftira-y aziminden baka bir mani iradna imkan bulabilr m. Erkan- idare-i salifenin ism u seyyiatlarn birer birer beyan ve tadad- murad olunsa byk byk kitab olub ve neticesi hzn ve esefi intac ideceinden tadad ve tafsilden sarf- nazarla hlasaten arz olunur. Erkan- idare-i sabka ve hususuyle geen seneden ber makam- sadaretde bulunan Rd ve Hamdi ve Vefik ve Sadk ve Safvet Paalar balarnda iki nevi hastalkla zimam- hkmeti ellerine almlardr ki bunun birisi iin bana geldikleri gn devletin mid-i bekasndan ve tevfikat- ilahiyenin imdad ve ianesinden yeis-i kati ile kat- mid itmek ve dieride her hususda huzuzat- nefsiye ve hevasiyelerini menfaat- devlet ve millete tercih ve infisallerinde tahdi-i ezhan halk mucib olur kelimat- araziye iaa eylemekdir. Byle bir zehab ve akval- batle elbette bit-tabi hsn-i idare-i hkmete hail ve cism-i cemiyet-i millete bir semm-i helahildir. Eere u hallerine hastalk seyyiat denilemeyecek olur ise srf hyanet eseri dimekden baka bir sz bulunamayaca cihetle artk asar- karineyle messirin vechi tesmiyesi erbab- temyizin vicdanna aid olub u kadarki her ne yana evrlse u 199

bulunduumuz hal-i canhra- mcerred idare-i sabkann araz ve ifsad eseri olduu itirafgirde-i her lisan- mstakim ve baka tarafa atf- sebebiyet maddesi yani milletin ve makam- akdes-i hilafet-i seniyyenin bu hale medhal ve mareketi haliyas srf iftira ve mucib ve bil-azimdir. u meslek-i mhlik-i idare tarafdarnn zamlarnca tebriye-i zimmet yolunda lisanlarna dolam olduklar szden birisi de ecanib-i canibinden mlkmzn her tarafna ilka olunan uri-i fesad ile uramakdan slahat ve imarat- dahiliye ile itigale vakit bulunamad ve dieri de Avrupaca bu su-i niyet zaten aleyhimize hazrlanm bir fesad ve mekidet olduundan bu babda yaplacak tedbir o su-i niyete hail ve her ne yaplsa bu neticeye vasl olmakdan kurtarmak ihtimali olmad maddeleridir ki bunlarda muvazenesiz trrehat- garibedendir. Vaka dman- din u vatanlarmz ok zamandan ve hele yirmi be seneden ber Memalik-i Devlet-i Aliyye dahilinde ika- mefsedetden bir an hali olmadklarndan farz idelim ki annla uramakdan slahat- dahiliyenin ake sarfna muhtac olan baz aksamnca fursat-yab- imkan ve zaman olamadklar bahsi muterif olsun mekaid ve mefsedet-i dmandan muhafaza cmlemiz in fariza-i zimmet olan metba-i meruamzn an ve evketini ve vatann selametini mucib olacana hidmet ve gayreti uhde-i insaniyetimizden selb itmee ve usul-i siyasiyenin terkine ve mlkmz idare ve muhafaza idecek mera ve memurlarmz yetidirmee bir kaide-i esasiye ve adilanenin adem-i vazna da anlar sebeb olmadklar gayr-i hafidir. krar ve itirafdan baka are yokdur ki bizim grdmz mazarratn umum kaidesiz mera ve memurin yetidirmek ve erkan- sabka mnasib ve meratibi kend evlad ve ekariblerine ve birer suretle mensubatlarna hasr itmek meslek-i vahiminden mnbais ve dmanmzn enva- mezalim ve itisafyla beraber galebe ve muvaffakyeti ise her ide bir kaide vaz idb o kaideye tamamyla riayeti ve seyfi ve siyasi memurlarnn padiahlarna fart- inkyad ve ehliyetleri bais olduu gibi Avrupalnn aleyhimizde olan feryad ve su-i niyetleri dahi idarece grdkleri su-i ahlak ve sefahet ve bu yzden tebaa ve ahalide bulduklar adem-i honudi ve mnaferet maddelerinin tehiye ve tahriz eyledii ahvalden olub bundaki sebebiyet merkeziyede msbet ve msellemdir. Eere idare-i hkmet memleket in esasen lzumu olan memurlar vaktiyle bir kaide-i sahihe ve salime tahtnda yetitirmi olsa idi bir takm na-ehil ve mechull-ahvallerin saika-i sahabetle ie sokulmalarnn yolu kesdirilerek hem memalik-i saltanat- seniyye imdiki gibi bu takmlarn arpal hkmn kiserek 200

itimad olunur takmndan la-yetegayyer dairesinde yetimi olan memurlar idare-i merkeziye ecille-i ricalinin esir-i rzas olmakdan kurtulub memun- istikbal olmak nimetine nail olur ise gice ve gndz kendsn bir kanun dairesinde mesul tanmakdan ve o mesuliyete dar olmamak in ifa-y vazife cihetine hasr- efkar itmekden baka dnecek yeri kalmamak ve bulunduu memleketin slah ve imar dahi o memurun ikdam ve iktidar nisbetinde artmak tabiidir. Cihet-i askeriye gelince orann usul-i idaresi adliye ve mlkiyeye nisbetle bir esas ve intizama mstenid gibi grnr ise de o intizam dahi usul-i asliyenin baz aksamnda olub mera ve kumandan yetidirmek maddeleri orada dahi srf taalluk ve ahkam- keyfiyeye tabi olarak devair-i saire meslek-i mhlikinden la-fark ve heyet-i ictimaiyemizi helaka takrib iden suver-i mellime o esasdan inbias iden bir malubiyet-i acibe ve garibedir ki ann birisi erkan- idare-i devletin esasen muharebe amak emrinde olan su-i ictihad ve dieri de ruh- cesed-i devlet ve millet olan kuvvet-i askeriye mevdu idi. Kumandalk olan mera ve mirandan ekserisinin su-i ahlak belasyla mbtela olduklar kibr ve ruunet bazlarnn dahi ecaat ve malumatca adem-i kifayetleri maddeleridir. te usul-i idare-i mlkiye ve adliye ve askeriyesi bir tezebzb ve teettt-i keyfiye dairesinde cereyan iden bir heyet-i ictimaiyenin bekas kabil ise bizimde bu hal iinde bekamzdan mid var olmak mmkn olsun. Yolsuz ve kaidesiz yetidirilmi olan bendegandan ve fakr u perianiyet-i memlekete bais ve badi olan ahvalden idilen bahs ashab- izan ve vicdan in delil-i kafi olmas cihetle bu yolda artk tnab- makale ve yakn- ism u hale lzum yo ise de baz sade diller ve na-ehiller ve hazine-i devlet ve servet-i milleti yutmaa lfet iden bir takm cahiller kim ne yapm ve ne olmu yollu szlerde bulunacaklar derkar idnden bu drllerin azlarn kapatmak in baz izahat virmek lazmdr. Herkes bilr ki irvanl Mehmed Efendi Bayezid medresesinde bir odada ikamet ve bir ift fodulaya kanaat ve Aralkda Bayezid Camiinin havlusunda bulunan gvercinlerini sirkate kadar tenezzl ider bir hoca idi. Merhum Sadk Bee atmas cihetle ruus ald. Ve bir mahrec payesi virilmesi mir-i merhumun pederi eyhlislam merhum Arif Efendi tarafndan arz olundu. Valid-i macid kesirl-mahamid-i hazret-i hilafet-penahi cennet-mekan Gazi Sultan Abdlmecid hazretleri bu misll ahsn devletde terakkisini kabul itmem iradesiyle arz- eyhlislamiyi red buyurdu. Ve ahiren Fuad ve li Paalar tarafndan paye-i mezkurun virilmesi hakknda merhum eyhlislam Sadeddin Efendiye vuku bulan iltimas ve srara mteveffa-y marn201

ileyh Sadeddin Efendinin karu durmas marn-ileyhima Fuad ve li Paalarn kibirlerine dokunarak mmaileyhe mderris rtbesinde bulunduu halde rtbe-i samiye-i vezaretle am valisi itdirildi. Ve birka sene sonra makam- sadarete getrld. Mteveffa-y marn-ileyhe Mehmed Paann fazilet ve ehliyeti var idi bu suretle tervic olunmasnda isabet idildi dinilsn ve bu cihetde tasdik olunsun marn-ileyhin biraderi Kara Ahmed Efendi ve dier biraderi ve ekarib ve taallukat ve irvan ve Dastan halkndan be yz kadar ehas Devlet-i Aliyyenin seyfiye ve ilmiye ve mlkiye rteb ve menasbyla end sene zarfnda mlkn iine mteveffa-y marn-ileyh Mehmed Paa sokdu ve bunlarn cmlesi de hallerince konaklar ve irad- akarlar tedarik itdiler. Fa ateberva ya edll-ebsar. Bu kadar skleti bu memlekete tahmil iden ve bir bitli suhte iken kendsn zirve-i ikbale getren cennetmekan Sultan Abdlaziz Han hazretlerini hal itmee kends gibi kfran- nimet olanlardan bazlaryla ittifak eyledii haber-i mevsukdur. Mteveffa-y marn-ileyhin hayatnda ve sadaretinde bir gice konana gitdim. Olu Hakk Bein odasna girdim. Hala zmid mutasarrf o vakit telgraf mdiri olan Feyzi Bede geldi. Feyzi Be sana bir tebiratm var mjdesi in bir gzelce kar getrmei isterim lakin geen gice ki kary sevmedim kelimat- sefihanesiyle iltifat itdi. radenize imtisal borcumdur aman efendimiz tebiresineniz nedir didiinde Sadullah Bee rtbe-i bala virilecek bu sabah peder paaya kdm seninnde rtbe-i bala arz itdirdim diyince Feyzi Be Hakk Bein ayaklarn pd. Efendimiz tabi-i seniyyenize muvafk birisi var imdi bende-i hanenizde celbi mmkndr terif buyurun diyb derhal hareketle gitdiklerini bir zat hikaye itmiidi. Belki hatrlara gelr o srada ran evrak havadisi Sadullah Bein bu rtbeye istihkakn iar ve nazr- muhaberat Feyzi Be ez hevas bendegan vezir-i ekberset szleriyle ilana ibtidar eylemiidi. Bunda dikkat idilecek iki cihet vardr. Birincisi irvanl Paann olunun rtbe-i bala virdirmee iktidar ve dieri de virilen adamn mahiyetidir. Maktul-i erir Avni Paa Ispartaya srld zamanda fakr u

muzayakasndan feryad itdii halde Ispartadan avdet ve end sene mevki-i ikbalde icra-y hkmet eylediinde yaplan sahilhane ve konaklar ve tedarik eyledii irad ve akarlar ve sarf idilen akceler ve yetidirdii devlet ve milletin ba belas olan erazillerden baka veliyyi-nimeti hakknda mtecasir olduu hyanet ve cinayet meydandadr.

202

Hele ocaklar bir akce dikmeyen Hayrullah Efendi meziyet-i insaniyeden beri bir ahs iken kendsn mesned-i meihata kadar getren bir padiah- celil-an hakknda lisan- eriatle ibtidar eyledii zulm ve gadri mucib-i laan ve nefrindir. Yolsuz ve kaidesiz ve emeksiz yetidirilen ve iltifat idilen ve tecrbe idilmeden mevki-i iktidara getrlen adamlardan bu drl hyanet ve cinayet kesirl-vukudur. ura-y Devlet reisi Ali Paa hazretleri geenlerde bir zata Fransada bir adam maal-ehliyet vel-istikame devletine yirmi be sene hidmet itmedikce ura-y Devlete aza olamamak mukteza-y kanundur. Bizim ura-y Devlet ise melabe-i sbyan gibidir. Byle devlet mi idare olunur. evket Bei ura-y Devlete aza itmek zere saray- hmayundan idilen srara haylce karu geldim en sonra kendim infisal ideceimi anladm binaberin muvafakat itdim deyu hikaye itmi olduunu o zat bilmnasebe beyan eylediinde vcudun zeb-l-kyas zenb-l-ahir meddasnca Edirne valisi bulunduun zamanda bka da olan sekiz tabur asakir-i ahanenin bir senelik erzakn Kzanlkdan ve Filibeden bir gnde nakl itmek mmkn iken o imkana hidmet itmeyb askeri erzaksz koyubda bkay dmana teslime sebebiyet ve Rusyann Edirne vilayetine be alt bin kadar askeri ancak girmi iken Bulgar hazelelerinin grlds zerine Edirnede bir meclis akdiyle Edirne ehrinin teslimine ve skkan- vilayetin hicretlerine karar viren ve vilayet halknn yrklerine cebanet ve havf ilka iden Ali Paa ura-y Devlete reis olur ise azasnn dahi o nisbetde olmas mnasib olur cevabyla marn-ileyhe mukabele itmediklerinden dolay ravi-yi hikaye baz ashab- cemiyet tarafndan tevbih idilmidir. Filhakika evket Be denilen ademin ttn inhisar maddesinden vukubulan ihtilas ve irtikab zerine imdiki aza olduu ura-y Devlet muhakemat dairesinde iki sene kadar muhakemesi icra olundu. Nihayetl-emr irvanl Paann biraderi Kara Ahmed Efendi ve olu Hakk Bee drt bin aded altun hidmet itmesi cihetle bu ii kapatd mehur ve mtevatir olub byle olmasa bile mahmi-i aliye olarak mahkemede bulunmu ve mehakim umurunda istihdam olunmam bir ademin u asrda muhakemat dairesine aza olmas nazar- teessfn celb itmidir. Hele meayih-i slamiyenin birka senelerdir kaide ve insafn harici olarak meydan- revac ve idareye kardklar mir-i haim ve haydarlar ve katiyen devlet hidmetine yaramaz bir takm cirarlar ve vkela-y sairenin ve siyemma Midhat Paann yetidirdii eraziller Bab- Alinin emr-i siyaset ve hakkaniyeti btn btn terk eylediine ilamat ve nianedir.

203

Bulgar asilerinin tedibleri srada Eslime mutasarrflnda bulunan Arabgirli Haydar Efendinin Bulgarlar hakknda saltanat- seniyye icra-y mezalim ve tedib-i ekya hidmetinde bulunan mlkiye ve askeriye takmlar hadd-i merua tecavz itdiine dair virdii takririni ngiltere devleti sened ittihaz iderek o hidmetde mstahdem mera ve memurlarn tedibini resmen iltimas ve srar eyledii Bab- Alinin ve herkesin malumu iken mmaileyh Haydar Efendi geen gn muhacir idaresi memuriyetiyle Selanike memur idildi. Fesbhanallah- Teala devlet ve milletine bu suretle hyaneti mtebeyyin olan bir ademi tervic itmek mugayir-i hkmet ve adalet deilmidir. Ali efik Be Efendi bir mstakim zat ise de Krdistan slahatna memuriyetinin katyyen mnasebeti yokdur. nk o havalinin ahvaline adem-i ttlayla beraber safdil ve bu misll ilerin tesviye ve slahnca icras lazm gelen hidmet ve siyasetden gafildir. Ve refakatine virilen Musul mutasarrf sabk Mustafa Paa Musuldan bid-defeat vukubulan ikayet zerine infisal itmi ve zaten dayyk- sadr illetine mbtela olub rekub ve nzle adiml-iktidar olduu gibi bu misll umurun slahatna memur idilr liyakatde olmad bedihi ve bahir olub hele bunun memuriyeti Rauf Be Efendiye derkar olan mnasebeti cihetle stanbula gelmek tekellfnden vikayeden ibaret ise de Krdistanca idilecek slahatn dar- ukde-i tehir olmas devletce muzrdr. Muhtac- slah olduumuzu Bab- Ali lisan- resmi ile la-yenkati beyan itmekde ve vkela ve memurinin ve evrak- havadislerin kaffesi eere biz slahata devam idemezsek btn btn mahv olacamz dimekde ve vkela-y sabka ve lahikadan bazlar batdk are ve necatmz yokdur szlerini daima sylemekdedir. Bu o cinci kulun butlan ashab- hamiyet ve gayret indinde sabit ise de her suretle slahata ihtiyacmzda inkar olunur ey deildir. nk evvel ve ahir memleketimizin servet ve mamuriyetini calib olacak tesisat- nafiadan hibir ey yaplamayub ahalimizin mahsul- rk- cebini olan servet-i milliyemiz dahi her ne ise su-i idare seyyiat ve bir takm avarz- zamaniye beliyyatyla yerl ve yabanc be on kadar pankerlerle ecille ve meradan bazlarnn kise-i intifa ve ihtilasna ekilmi ve ite imdi memleket nihayet derecede fakr u zarurete dar olmudur. Lakin memleketin refah ve saadetine yoluyla hidmet idilr ise mevkiin hdadad olan kabiliyeti iktizasnca bi-kereme-i Teala sekiz on sene zarfnda kesb-i mamuriyet ideceinde bhe yokdur.

204

Ancak imdiye kadar vukubulan tecrbelere ve ibu layihada bast ve irad olunan delillere gre otuz krk seneden ber mevki-i iktidara gelb gemi ve elyevm ber-hayat bulunmu ve hamiyet ve gayretden ari ve beri olduklar nazar- umumide sabit olmu baz vkela-y bi-vefadan ve bu mislllerin saika-i himmetiyle yetimi ve halleri herkesce bilinmi olan Dahiliye Nazr sabk Said Efendi ve Veliyeddin ve Takyeddin ve Sreyya ve Abdurrahman ve Nazif ve Rifat ve Kamil ve Hayri ve Asm ve Ziya ve Emin ve Mazhar ve Zabtiye Nazr- sabk Safvet ve Eref ve Tevfik ve Cemil Paalar ve hele ipden kazkdan kurtulmu mutasarrflar ve kata tarik-i menzilesinde sirkate koyulmu bulunan defterdarlar ve rsumat nazrlarndan ittisaf ve istikamet ve hsn-i hidmet-i intizar itmemek zehr iinde tiryak- idamenin misli olduu kavlen ve maddeten meydandadr. Eere derece-i vcubda olan slahat evvelkiler gibi evrak zerinde bir hayalat ve ifalat kabilinden olmayubda hakikaten cihet-i fiiliyesine gidilecek ise evvela heyet-i idare-i merkeziye Cenab- Hakkn ve padiah- vaktn rzasn tadil-i meslek idilb ie balamaldr. Ve aleme gln olmakdan kendleri ve milleti halas ve metbu- merua mufahhammzn an ve istikbaline hidmet itmelidir. Ve kre-i arzda bulunan Mslmanlarn bekas Devlet-i Aliyye-i Osmaniyenin devam- evket ve saltanatna mtevakkf ve marl-esami paalar ve mutasarrflar ve defterdar ve rsumat nazrlarnn kema-fis-sabk istihdamlar halinde slahat ve imarat ve icra-y adalet kabil olamayaca muhakkak olduunu bilmelidir. Ve byle bir iki yz kadar ehasn mcerred taayyleri urunda otuz milyon kadar halkn btn btn mahv olmasn tecviz itmemelidir. Ama bunlar vaktiyle nik u bed yetidirilmi imdi ne suretle cevab virlsn dinr ise bunlar arasnda bit-tesadf yzde yirmi nisbetinde erbab- liyakat ve hamiyetden zevat bulunaca dahi derkar idnden ve bunlarda madud ve malum bulunduundan ilerinden bu drllerin bit-tefrik dierlerinin ahval-i haliyeleri tahkik olunarak ihtiyac olan var ise anlara yle muzayakalu zamanda dahi hazine-i devletin virecei mikdar- mnasib maada yine hazine-i devlet pek ziyade karl kaca ashab- rd ve sedadn ve belki bi-vukuf olanlarn bile idrak ve tasdik idecekleri bedihidir. Kazyye-i msellemedendir ki alemde her maksada vusulun aresi imkan dairesinde aranlacandan imkan ve makulatn haricine kmak beyhude yorgunluk ekmek ve imdiye kadar bizim ekdiimiz metaib ve mesaib o dairenin haricinde dolamaklmz vukufsuzluun mazarrat olduu bi-ekkdir. Hazine-i devleti arpalk hkmne koymu ve idare-i memleketi temaylat- keyfiye vechilesine uydurmu olan 205

aksam- mena ve merann vcuduyla beraber kuru kad zerinde olan nizamat ve tefevvh olunan kelimat- slahat bugnk muzayaka ve belaya-y mziceyi defe medar olamayaca malumdur. Islahat- dahiliyece iktiza iden teebbs ve himmetin kongre kararnn tesviyesi ve politika-i hariciyenin dzelmesi zamanna talik idilecei Vakit Gazetesi geen gn lisan- cenab- vekaletpenahiden olarak iar ve ilan itdi. Halbuki en bivukuf olanlarn bile nezdinde muhakkak ve malumdur ki bela-y cenk ve cidali ve mdahalat ve itirazat- ecanibi celb ve davet iden ey umur- dahiliyemizin bozukluudur. Hatta iar- medeniyet-perveranesinden mid-med olduumuz ve celbi tevcihleri yolunda pek ok fedakarlk ihtiyar itdiimiz ngiltere Devleti Hariciye Nazr Lord Salisburinin slahat- dahiliye in kongrenin Devlet-i Aliyyeye virdii karara son frsat tabiriyle tefevvuh eyledii szn mazmun- mehalik-i nmununa gre Avrupa efkar ahval-i atiyemize sail ve binaenaleyh zamanmzn bir saati bir seneye muadil grndnden ve ders-i siyasete dair telifat olan ve nazariyat- siyasiyesini bi-avnillahi Teala fiiliyatyla isbat idecei muntazr bulunan sadr- marn-ileyhin slahat- dahiliyede bir dakika bile vakt germek katan caiz olamayacan cmleden daha ziyade bilecei derkar olmasyla Vakit Gazetesinin yazd sz mesmuat- gayr-i sahiha zerine yazm olacandan bhe yokdur. Ve ala kil-et-takdireyn bir suret-i mutlakada tecdid-i idare mukteza olub eere beka-y hayat- devlet u millet bu mlk harabezara dndren bir takm nfus- madudann refah ve ikbaline feda idilmeyb muhafazas iltizam buyurulur ise Bab- Aliyi muamelatn adl u siyasete tevfik ve emanat ehline tevdi ve terfik buyurmaldr. Lehl-hamd saltanat- seniyyenin mlkiye ve ilmiye ve seyfiye ricali arasnda vilayet ve mutasarrflk ve defterdarlk hidmetlerinde ve rsumat nezaretlerinde istihdam ve hidmetlerinden bi-hakkn istifade olunur lzumu kadar zevatn bulunaca bi-ekkdir. Fakat bu istihtabn icras murad idilr ise azas zat- sami-i fetvapenahi ve Said ve Cevdet ve Kadri Paalar hazeratyla Maliye Nazr sabk Zhd ve Maarif Nazr Mnif Efendiler hazeratndan mrekkeb bir komisyon- alinin taht- riyaset-i hazret-i ehriyaride teekklne muhtacdr. Ve ibu zevat- stude sfat- hakikaten ashab- fark ve temyizden ve hususuyle bizim memleketin mizac ve mivarn ve intihab idilecek zevatn hal ve anlarn derece-i kifayet ve liyakatlerini ve kang hidmete mnasib idklerini bilr ve kendlerine emniyet ve itimad olunur vkela-y hamiyet-simat saltanat- seniyyeden bulunduklar cihetle bi-tevfikAllah- Teala emr-i intihabda isabet grlecei mid olunur. Ve ite eedd-i ihtiyacla muhtac 206

olduumuz u intihab ve tekilat tehir ider de yine elde bulunan bir alay idraksiz ve insafszlar ve saika-i sahabet ve arz ile ie girmi olanlar kemafis-sabk mlkde istihdam idilrse artk bizim in mid-i beka-y selamet ve saadet baidl-ihtimaldir. Bir hsn-i telakkiye mahzar ve metbu- merua efham- efendimize ve ihvan- vatana hidmet idilmi olur midiyle kaleme aldm ibu layiha-i acizanemin mndericatn iman ve insaf ve makam- akdes-i hilafete ve siyemma selamet ve necat- devlet ve millet in terk-i hab ve huzur iden ehriyar- faruk- haslet efendimiz hazretlerine ve vatanna zerre kadar muhabbet ve ihlas olanlarn tasdikde tereddd itmeyecekleri memuldr. nk mal ve medda-y layiha arz ve beyan- hakikatden ibaretdir. Hemie hazret-i perverdigar icraat ve slahat- saltanat- seniyyede tevfikat ve teslihat ita ve saye-i hmavaye-i hazret-i cihandariyi fark- memalikde ebed-i beka buyura. Amin bi-merhamet-i seyyid-l-mrselin. 1.3. Ahmed Cevdet Paann, Ahval-i Hazraya Dair Lyihas.671

Ahval-i hazraya dair bir layiha tahrir ve takdimi hakknda kurena-y ehriyarilerinden Arif Be kullar vastasyla erefyab telakki olduum emr u ferman hmayun hazret-i padiahi mucib-i alisi zere mukaddem ve muahharan ahval-i hazra hakknda hissiyat ve mtalaat- abidanem ber-vech-i ati arz olunur. Merhum Reid Paa ile bir gice musahebet olunur iken dimidi ki ( biz bu mevki kendi kuvvetimizle muhafaza idemeyeceiz. Bundan sonra bu mevki bizi muhafaza idecek. Fakat hsn-i idare artdr. Vala dvel-i Avrupa bizi rahat brakmazlar. stanbul ise her devletin matmah- nazar olduu halde kabil-i taksim deildir. Eer hsn-i idareye muvaffak olamaz isek burada bir idare-i mtereke teekkl ider. ) Reid Paann didii gibi stanbul mevkiinin mukasemesi kabil olmayub her ne zaman buna dair beyned-dvel bir bahs am ise taksime bir suret virilememi olduu tarihe msbetdir. Hatta 1222 sene-i hicrisi hilalinde Napolyon Bonapart ile Rusya imparatoru Aleksandra beynlerinde Memalik-i Osmaniyenin mukasemesine karar virilmi iken stanbulun taksimine are bulunamayub nihayet Akdeniz boaz Fransada kalmak artyla stanbulun Rusya yedine gemesine Napolyon muvafakat eylemi ise de Karadeniz miftah hkmnde olan Akdeniz boaz baka bir devlet

671

YEE. 38-95.

207

yedine gedii takdirde stanbul mevki-i kymetinden deceine mebni bir suret Aleksandra muvafakat idememidir. Ve filvaki buras muzr bir devletin eline gemekden ise Devlet-i Aliyye yedinde kalmas Rusya politikasna muvafkdr. Ve Rusya muharebe-i ahiresinde ngilterel Akdeniz boaz kendsnde kalmak zere stanbulun Rusyaya terkiyle ark meselesinin halline muvafk grnm iken Rusyalu buna temayl itmeyb Ayestafanosdan ricat idivermidir. Elhasl stanbul mevki-i kre-i arzn zerinde kabil-i taksim olmayan bir nokta-i mmtaze olub her kang bir devlet ana taarruz idecek olsa dierleri muarz kmak umur- tabiyeden bulunduu ve bu cihetle mesail-i siyasiyede Devlet-i Aliyyenin mevki pek mhim olduu beyana muhtac deildir. Ve el-halet hazihi iki ksma mnkasm olan dvel-i mahmiyenin kuvve-i mtekabilelerinin muvazenesinde Devlet-i Aliye denkta gibi bulundurub iki taraf dahi Devlet-i Aliyyeyi daire-i ittifakna almaa alyor. Hele Rusyalu Karadenizce ngiliz donanmasnn mazarratndan emin olmak in Devlet-i Aliyyenin bi-tarafln bir ittifak tedahi kadar kymetli add eyler. Lakin eyyam- harbde Devlet-i Aliyyenin bi-taraflkda sebat ideceinden tamamyla emin deildir. Dimek oluyorki her devlet kendi mevkiini muhafaza ider. Devlet-i Aliyyenin mevkii dahi kendsn muhafaza idiyor. Fakat her halde hsn-i idare ile merutdur. Ve illa idare-i mtereke bahsi meydana kabilr. Ve ngilterel sairinden ziyade bunu tervic ile zira kuvve-i bahriyece teferruklar olduundan bir idare-i mtereke tekil olunduu takdirde nfuzca dveli saireye teferruk itmek midinde bulunur zan iderim. Lakin bu babda bir ittifak- dveli husule getrmekde kolay bir i deildir. Alelhusus Devlet-i Aliye umur- dahiliye ve hariciyesince hsn-i idareye muvaffak olduka yle bir ittifakn husul imkansz grnr. Zannma gre bunun in Devlet-i Aliyyenin idare-i umurda aczinden bahs itmek ve Avrupann efkar- umumiyesini bu yola evirmek bedhahlarca adet hkmne girmidir. Rusya muharebe-i ahiresi esnasnda Rusyalunun Krdistan yoluyla

Belucistana doru gitmekde mlahazasyla ngilterel dar- fikirce endie olunarak Krdistanda kendi nfuzlar tahtnda bir hkmet-i mmtaze tekili zmnnda Ermenileri ele alm isede sonradan bunu bo bir fikr olduunu anladndan ve Rusyalu isa Tebristan cihetinden Trkmen memalikine duhul ve serian bir demiryolu ina ile Afganistan hududuna varm olduuna mebni ngilizler ermeni meselesini nazar- ehemmiyetden drmemiler idi.karib-l-ahdde yine bu meseleyi dillerine doladlar ve ermeni komitelerine bir dereceye kadar ehemmiyet virb Van ve Tiblis 208

taraflarnda zuhura gelen vukuat- adiyenin birine bin katarak ve bir ok mftereyat dahi ilave iderek aleme velvele virmee baladlar. Teessf olunur ki bir vakitden ber Dersaadetin yan banda bulunan zmid sancanda emniyet mnselib olduu halde gecen gnler derdest-i ina olan zmid demiryolu zerinde ekya tarafndan ecnebilere taarruz olunmas ve mteakiben Edirne demiryolu zerinde Babaeskisi istasyonunun baslmas gibi hadiseleler bedhahanenin mbalaat ve mftereyatn teyid eylemidir. Hal bu merkezde iken ermeni komitelerinin asar- fesadat Dersaadetde runma olmu ve nihilist usulne mabih bir yol almdr. Bu babda bed-hahlarn iaat ve mbalaatna karu hsn-i mdafaa olunacana cay- itiraz olan ahvalin sebebiyeti taraf- saltanata atf olunmakda olub ite iin usul-i cay- vakt olan cihetide budur. Dimek olayor ki Devlet-i Aliyyenin idare-i dahiliyesinde kusur olduu nasl ki inkar olunamaz ise idare-i umur- hariciyesinin btn btn bozuk olduu msellematdandr. Ve sebebinin memurlarda olduu malum olmala ve iki cihetinde slah vacibatdandr. Ermeni meselesine gelince bunun mebadisi malumdur ki Berlin Kongresinin tekili esnasnda ermeni patriki bulunan mahud Nersis Berline bir heyet-i mebuse gndermek zere mteveffa Safvet Paadan ruhsat isteyb o dahi encam- beyn bir adem olmayub adeten yevmiyecilerden bulunduu cihetle ruhsat virmi ve Nersis dahi Berline birka mfsid gndermi idi. Ne byk hata ne byk gafletdir ki Devlet-i Aliye murahhaslar kafi olmayub tebaasnn bir snf tarafndan kendi hukuklarn muhafaza in bir meclis-i kebir-i dveliye mebuslar gnderdikleri halde ol snfa bir imtiyaz- mahsusa virilmi olmaz m. te ngilizler bunu ser-rite iderek Ermenilere yz virmiler idi. Nerede Reid Paa nerede Safvet Paa yle byk makam ve mevkilerde bulunan ademlerin kk bir hatas ite byle byk fenalklara badi oluyor. Ne hal ise Ermeniler yle bir vesile bulduklar gibi tevsi-i imtiyazat sevdasna ddler. Ve heman ermeni mekteblerini tanzim ile yetiecek ocuklarn efkarn istedikleri yola evirmek esbabna teebbs eylediler. Ermenilerin zenginleri ve hidmet-i devletde bulunanlarnn ekseri bu babda bezl-i mechud ve sarf- nukud idegeldiler. Lakin ekserinin efkar esbab- lazmeyi tehiye ve idad eyleybde vakt-i frsatda muntazr olmakdan ibaret iken ilerinde zuhur iden efkar- mazarrata ashab vakt-i frsata intizardan ise heman Avrupa devletlerinin mdahalesini celb idecek icraata teebbs eylemek sevdasna db birka seneden ber bunlar tekessr iderek bu fikr zerine teekkl iden komiteler dahil ve haricde sk skya ilemee 209

baladlar. Ve kendlerine canib-i hkmetden gsterilen nezaket ve mlayemeti devletin zaafna ve kendlerinden havfna haml iderek Dersaadetde edebsizlik itmek derecesine kadar tevsi-i daire-i fesad ve serke eylediler. Mukaddemat- meruhaya nazaran ahval-i hazrann nezaket ve ehemmiyeti inkar olunamaz. Mamafih tedbiride pek mkldr denilemez. Himem-i celiliye-i hazret-i cihandari ile her drl mkklatn hali kabildir. Fakat bizzat azm-i kati ile tedabir-i melhumiyet ayat- hmayuna mevkufdur. Msr valisi esbak mteveffa Mehmed Ali Paa Dersaadetden vruduyla cennetmekan Sultan Abdlmecid Han hazretlerinin huzur- hmayunlarna duhul olubda slahata dair bahs aldkda efendim bendegan bir muntazam dolab dndrebilrler ama eriyi doruldamazlar eriyi ancak hkmdarlar doruldabilr dimi olduu muhakkakdr. Vaka slahat- esasiye hkmdarannn himem-i mahsusalarna tevkif ider. u kadar ki anlarda her iin mfredatyla mukid olamayub vesait-i icraiye olan vkela ve menasyla ryet-i mesaliha mecbur olurlar. Halbuki vesait-i icraiye dzgn olmaz ise hsn-i temeiyet-i maslahat dahi kabil olamaz. Bir hattat ne kadar gzel yazu yazsa pervezli kalem ile gzel yazamaz. Ahval-i hazrann slah hakknda arz- mtalla hadd-i iktidar- kemteranemin haricinde olmala bu babda bir ey diyemem. Fakat hkema-y siyasiyun siyaset-i mdn ilminde dermeyan olunan mesail hep (innallahe ya merkem an tevven deva el-emanat ala ehli ve iza hikmetem beynennas en tehkumva bil-adl) ayet-i kerimesinin mfad- mnife raci olur diyorlar. Kullar dahi bu ayet-i kerimenin tilavetiyle hatm- kelam eylerim.

1.4. Karapano'nun ark ile Avrupa'nn Durumu, Osmanl Devleti ile Yunanistan Arasnda Samimiyetin Gerekliliine Dair Lyihas.672

Karapanonun Layihas Tercmesidir ark ile Avrupann hal-i hazr Devlet-i Aliye ile Yunanistan beyninde muvalat- samime bulunmasn icab itdiriyor. ki memleketin her birinin ahvalinde mnasebat- dostane-i kaviye husulne hidmet idecek her nevi vesail-i itirak-i menafi ile muhatarat- mterekenin mecburiyet-i defi mevcuddur.

672

Y.PRK.AZJ. 15-74.

210

Yunanistann devlet sfatyla olan menafinden baka millet sfatyla da menafi vardr ki yunan krallnn menafi-i mahsusasndan farkl olmakla beraber kendi tebaasyla memalik-i Osmaniyede sakin bulunan hemcinsleri beyninde mevcud olan samimi ve na-kabil inhila-i mnasebatdan dolay devlet sfatyla olan menafine iddetle merbutdur. Devlet sfatyla Yunanistann hibir muhatara-i hariciyesi bu kadar ve menafi-i maneviye ve maddiyesini bil-mdafa terakki itdirmee mukteza-y vesaili vardr. Fakat millt sfatyla Yunanistan Devlet-i Aliye Rumlarn tehdid iden muhatarat- milliye ile akvam karsnda bulunuyor. Devlet-i Aliye corafyaca olan mevki ve terekkbat mnasebetiyle mehalik-i hariciye ve dahiliyeye maruzdur. Rusyann, Avusturyann ve hatta talyann mekasd- siyasiyesi mevcudiyetleri ve istikballeri gah Avusturyann ve gah Rusyann politikasna tabi bulunan Balkann kk slav devletlerinde mevcud olan mehalik-i hariciyenin menbana merbut bulunan muhatarat- hariciyenin sebebidir. Yunanistann menafi-i milliyesi in Devlet-i Aliye cihetinden tehlike yokdur. Devleti Aliyyenin tekilat- idaresini rum ahalinin mevcudiyet-i kavmiyesiyle terakkisine mani deildir. Ahali-i merkume zat- hazret-i padiahinin tebaas sfatyla hal-i asayide yaadkca Devlet-i Aliye Rumlarn slav ahalisinden ziyade kesb-i saadet ve terakki itmesinde hibir mahzur bulamaz. Slav ahali Rusya ile Avusturyada kendilerine istinadgah bulurlar. Bir tarafdan Yunanistann menafi-i milliyesi ve dier canibden Devlet-i Aliyyenin menafi-i siyasiyesi zararna olarak terakki ve tevsilerine alyorlar. Bu temaylata galebe itmek devlet sfatyla Devlet-i Aliyyenin ve millet sfatyla Yunanistann borcudur. ki memleket beyninde u mesele-i mhimme hakknda olacak itilafn esas meydandadr : Yunanistan Devlet-i Aliyyenin hukuk- siyasiyesine katyyen riayet olunmasn rum ahali nezdinde iltizam itmeli ve Devlet-i Aliye arkda kavim sfatyla yunanilii ve devlet sfatyla Devlet-i Aliyyeyi mahv ile yerine gemee alan kavimler kar ahali-i merkumenin mesaisini tervic eylemelidir. Byle bir politikann revac Yunanistan ile memalik-i Osmaniyede ahval-i tarihiyeden veyahud umurun su-i tefsirinden mtehassl manialara tesadf ider tarihden mtehassl mutekadat- batla ile hiddetleri unutmak mecburiyetini Osmanllar ile Rumlara tahmil iden menafin ehemmiyetini iki memlekete tefhim ve tamim iderek ve birok senelerden beri devleteyn beyninde muallak kalarak ibu hiddetlerin devamna hidmet iden postalara yunan tebaasnn na-biatileri meseleleri gibi kk meseleleri msaadat- mtekabile ile hal ve tesviye eyleyerek bu manialar bertaraf itmek icab eyler. 211

Maksad iki memleketin menafi-i hayatiyesini mdafaadan ibaret bulunan bu politika bir kere tesis idince gmrk ve ticaret rabtalar haydudluun meni in itilaf gibi daha samimi itilaflara mutlaka mncer olur. Lzumu halinde Devlet-i Aliyyenin menafi-i siyasiyesiyle Yunanistann menafi-i kavmiyesinin mevcud bulunduu arazinin mdafaas emrinde mezkur politikann bir hareket-i mtereke-i askeriyeye kadar netice virmesine hibir ey mani olamaz. Mtercimi Srr kullar

1.5. Dreysse Paa'nn Padiah'n Etrafna Ehliyetli Devlet Adamlarnn Getirilmesi Hakkndaki Lyihas.673

Trkistann hali yaknda takarrur idecekdir. bu zaman kends icabna ya hayat veya memat mntiz olacakdr. Hkmet-i seniyyelerini bu dehetli dereceye gtren mrvvetli dostlar olacak ngiltere ile Rusyadr. Rusya muharebat ve mevve diplomasi ve eyalat- ahanede temdid-i ikamet ve ngiltere dahi yalanc ve menfaatperest bir politika ve kazib-i mevaide sayesinde nail-i meram olmulardr. Kend kendine muavenet eyleyerek Hakk Tealide sana muavenet eylesn ibaresi Fransada bir darb- meseldir. Ey padiah- evketpenah edid kararlar ittihaz idecek zamanlar geldi. Askerin adedini bila-ifate-i vakt tenzil ve Yunan meselesini dahi srat- mmkne ile hal ve tesviye eylemek lazmdr. Zat- evketsimat- mlukanelerinin etrafnda mstakim ve halis ve ehliyetli adamlar bulunmal ve anlara zat- mlukaneleri izhar- emniyet buyurub entrikaclar merhamet itmeyerek tebid itmelidir. Cmleden ola dahi Tkvil tasavvurunun hayr- fiile isalini Cenab- Hakkdan temenni eylemelidir nk hkmet-i seniyyelerinin msalemeti bu tasavvurun icrasna muhavveldir. te Trkistann ne derece tehlikede bulunduunu zat- evket-sat- mlukaneleri tefehhm buyurmulardr. Bu babda fi 25 Kanunievvel sene 94 ve fi 24. 36. 3 Kanunsani sene 95 tarihli takdim eylediim layihalar tekrar kraat buyurulur ise vukuat kef itmi olduum tebeyyn ider. bu layihalarda mnderic tahkikat namuslu ve doru ve malumatl adamlardan alm ve mtalaatm dahi tesirat- kalbiye ve zat- mlukanelerine olan muhabbet-i edideme istinaden yazm idim. Eer hulus- kalbim takdir buyurulur ise

673

Y.PRK MYD. 1-22.

212

taraf- ahanelerinden mahzar- emniyet-i kamile olacama bhe yokdur. te bu emniyet cihan- kymetin bir delil-i celilini taleb eylerim. yleki Tkvil tasavvurunun buna dein tehir itmesine vkelann ekserisinin buna mmanat itmesi sebeb olmudur. Bu mmanat neden neet eyledii malum- ahaneleridir. Eer bu adamlar mstakim ve padiahlarna sadk olmu olaydlar mukavelename bundan bir ay evvel imzalanm ve Msy Tkvil imdiye kadar avdet itmi ve zat- mlukanelerinin hab ve rahatn iale iden ebab- mdhie mndefi olmu olur idi. Mezkur tasavvura iki kii suret-i mahsusada karu gelmidir. Bunlardan biri birka gn evvel dd isede ok zamandan ber dm bulunmal idi. Dieri hala ayakdadr. Kends kametce kk ve kalbce deni isede eytanat ve melanetle byk ve mahzufdur. smini beyan itmee hacet yokdur nk zat- ahanelerinin malumudur. Bu adam daire-i ahanelerine rehber-i melanet ve mefsedet olmudur. Eer buadam heman baid bir mahale gndermezseniz efendimizi gaib idecekdir. Kends umumun nazarnda makduh ve mezmum olduundan nezd-i ahanelerinde bulunmas cmlenin hkmdar hakknda emniyetini selb idiyor ve hakk- hanelerinde muzr oluyor. Marn-ileyhi herkes nd-i ahanelerinde makbul bildiinden bir fenalk gelmemesi in korkuyorlar. Mabeyn-i hmayun avdeti bir satvet ve hayet zamanlarna mebde oldu. Gelr gelmez bir takm ihtilal ve fesad tahayyulat zuhur itdi. Bu fesad sonra zyal bir suretde kef olundu. Ve kends her eye yetir ve muzr olan nfuzunu harem-i hmayuna bile ika eylemi denilmekdedir. Bu adam gya bir vahim-i tasavvurat ki zat- ahanelerinin etrafnda bulunanlarn zerine ekmidir. Cenab- Hakk zat- evket-simat- mlukanelerine bir sadr- azam virmidirki tecrbeli ve mstakim ve metin bir zatdr.okdan ber byle bir bendeye nail olmamlardr. Kendsn medh sitayie hacet yokdur. nk zat- ahaneleri dahi takdir buyururlar. Rehber-i mefsedet olan zat sadr- azam- marlileyhi istirkab idyor ve azl itdirmek in elinden geleni yapmakda olduunu istihbar eyledim. Sadr- azamn bir cznn mecziyle vaki olan mkalemesinde gya zat- ahanelerinin aleyhinde cereyan iden szleri havi olan bendin nerine o zat sebeb ve vasta olmu imi. Bu adam Layardn dostudur. Msy Layard Bank- Osmaninin eski idare azalarndan ve entrikaclarn kraldr. Eer kizb ve entrika madum olayd bu zat icad ider idi. te mevzu- bahs olan adam Msy Layard ile geen akamki sefaret balosunda gece saat sekize kadar beraber kalm ve iki gn sonra sadr- azamn infisal idecei havadisi curnallerde ve nas beyninde uyu bulmu bu havadis Tkvil 213

tasavvurunun neticesiz kalmas in iaa olunmudur. te herkesin bu zanda bulunduunu tekrar iderim. Bendelerinin dahi meczumudur. Bu adam zat- evketsimat- mlukaneleri in meum olduundan heman tebid idilmee ayandr. Kendsne eski dostu olan Mahmud Paay bulsun. hanet ve mefsedet tahmini iken nefi ve mcazat mahsuln alur sevkiyle mhim olan Sultan Abdlmecid Han hazretlerinin namus ve selameti bahsinde bir eyden korkmam nk bu hususda zat evket-simat mlukaneleri hakknda olan efkar sadkane ve muhabbenam bana rehber olur. mrm olurda mkafat ve fenalarda mcazat iden Cenab- Hakkn elindedir. Rab Teala ve tekaddes hazretleri zat- evket-smat ehriyarilerini sun- samedanisinde masun vr mahzuz ve ilhamat- rabbaniyesine mahzar buyursun. Yldz Saray- Hmayununda Fi 8 ubat sene 79 Sadk muhibbanz Dreyse

214

LYHALARIN KONULARINA GRE TASNF

2.1. MEMLEKET YNETMNE AT LYHALAR

2.1.1. Anadolu Hakkndaki Lyihalar

YEE.7-15 12/M/1308-28 Austos 1890; smail Hakk Paa'nn, stanbul Belediye idaresine dair lyihas.674 YEE.8-21 19/Ra/1304-16 Aralk 1886; Vali Hamid Paa'nn Emr ferman- hmayun- keramet-nman- hazret-i hilafetpenahileri mceb ve muktaza-y celili zere devren mlhakat get gzar ve teyid ve tahkim-i emn asayie bezl-i mesai-i biumar olunmakla beraber icra klnan baz slahat ve muamelata aid kaleme alnub atebe-i ulya-y cenab- ehriyar- azamilerine layiha gune arz ve takdimine mtecasir olduum arz- hal-i daraat- meal-i akeranemdir balkl mufassal lyihas ve lyihaya ekli Van Vilayet-i Celilesi Haritas ile Van vilayetinin Van sancanda yaplan yollarn masraf cedveli.675 YEE.10-51 28/Za/1308-05 Temmuz 1891; Mnif Paann Sinekli676 vakas iin Edirneye giden ve haydutlara para gtren Alman sefaret memurunun Edirnede jandarmann perian hallerinden ve vilayetin her tarafnn ekya yata olduundan bahseden raporunu Berline gnderdii, zmit ve civarnda etelerin bulunduu ve saireden bahseden lyihas. YEE.11-5 26/C/1297-04 Haziran 1880; Nafia Nazr Hasan Fehmi Efendinin Anadoluca malat- Umumiyeye Dair Lyihadr balkl mufassal ve matbu lyihas. Layihaya ekli bir harita da bulunmaktadr. Layihann balklar: 1Mlahazat- umumiye. 2-Rizeden Erzuruma kadar yaplacak yollara dairdir. 3Kelkit tarikiyle Gmhaneden Erzincan ve irana kadar yaplacak yola dairdir. 4Tireboludan Kara Hisara kadar yaplacak yola dairdir. 5-Giresundan Kara Hisara kadar yaplacak tarike dairdir. 6-Ordudan Sivasa kadar olan tarike dairdir. 7nyeden Niksara ve Tokada kadar olan tarike dairdir. 8-Bafradan Samsun ve Termeye kadar olan tarike dairdir. 9-Sinobdan Osmanck ve Yozgad ve
674

Lyiha hakknda bilgi iin bkz. kran Hakkut, stanbulda ehremaneti Tekilatnn Kuruluu ve 1877 Belediye Kanunu Hakknda Bir Lyiha, Hayat Tarih Mecmuas, S. 8, stanbul 1976, s. 63-72. 675 Lyihann transkripsiyonu ve gnmz Trkesi yayn iin bkz. E. Z. kte, Osmanl Arivi-Yldz Tasnifi-Ermeni Meselesi, c. 3, stanbul 1989, s. 334-359. 676 stanbul-Silivriye bal nahiye.

215

Kayseriyeye olan tarike dairdir. 10-neboludan Kastamonu ve ankr ve Ankaraya kadar olan tarike dairdir. 11- Bartndan Zaferanboluya kadar olan tarike dairdir. 12-Ayvalkdan Bergamaya ve Krkaaca kadar olan tarike dairdir. 13-Anadoludan Ispartaya kadar olan tarike dairdir. 14-Maradan Sis ve Adana ve Karataa kadar olan tarike dairdir. 15-Hatime-i kelam. 16-Fasl- sani: Demiryollar beyanndadr. Mlahazat- Umumiye. 17-zmidden beda ile Eskiehir ve Konya ve Haleb ve Anbardan geerek Badada mntehi olacak hatt- kebir beyanndadr. 18-Hattn zmidden Eskiehire kadar olan birinci ksm beyanndadr. 19-Hattn Eskiehirden Ktahyaya ve Afyon Kara Hisara kadar olan ikinci ksm beyanndadr. 20-Hattn Afyon Kara Hisardan Konyaya kadar olan hatt- ksm beyanndadr. 21- Hattn Konyadan Uluklaya kadar olan ksm beyanndadr. 22-Hattn Ulukladan Halebe kadar olan ksm beyanndadr. 23-Hattn Halebden Badada kadar olan ksm beyanndadr. 24-Hatt- kebire yaplacak uabat hatlar beyanndadr. Eskiehirden (peye pey) ve Ankaraya yaplacak ubeye dairdir. 25-Afyon Kara Hisardan Alaehire yaplacak ubeye dairdir. 26-Ilgndan Aydna kadar olan ubeye dairidir. 27-Konyadan Erzuruma kadar olan ubeye dairdir. 28-Konyadan Kayseriyeye olan birinci ksm beyanndadr. 29-Kayseriyeden Sivasa kadar olan ikinci ksm beyanndadr. 30-Sivasdan Erzuruma kadar olan ksm beyanndadr. 31-Halebden Birecik ve Urfa ve Diyarbekire olan ube beyanndadr. 32Anbarldan Basraya kadar olan ube beyanndadr. 33-Trablusamdan Hmsa kadar olan ube beyanndadr. 34-kinci derecede hatlar beyanndadr. Samsundan Diyarbekire kadar olan hatta dairdir. 35-Samsundan Sivasa kadar olan birinci ksma dairdir. 36-Sivasdan Malatyaya kadar olan ikinci ksma dairdir. 37Malatyadan Diyarbekire olan nc ksma dairdir. 38-Halebden Hama ve Humus ve am cihetlerinden gerlerek Hicaza kadar olan hat beyanndadr. 39-KalatlAri zerine doru olan ube beyanndadr. 40-Kuds ve Yafa zerine olan ube beyanndadr. 41-Mudanyadan Bursa cihetinden Karakye olan hat beyanndadr. 42-nc Fasl: Byk limanlara ve iskeleler ile barnma limanlar beyanndadr. Byk limanlara dairdir. 43-Trabzon liman. 44-Samsun liman. 45-Sinob liman. 46Yumurtalk liman. 47-Beyrut liman. 48-Yafa liman. 49-skele ve barnma limanlara dairdir. Rize liman. 50-Tirebolu liman. 51-Giresun liman. 52-Ordu liman. 53-nye liman. 54-Terme liman. 55-nebolu liman. 56-Bartn liman. 57-Mudanya liman.

216

58-Bandrma liman. 59-Mersin liman. 60-Karata liman. 61-skenderun liman. 62Trablusam liman. 63-Drdnc Fasl Bataklklarn tathiriyle arazi iskasn677 beyanndadr. Tanzif ve tathir-i arazi. Sahil ve deryada bulunan araziye dairdir. 64Ber-vech-i meruh tathir olunacak bataklklar ber-vech-i zir tadad olunur. 65-Gller ile nehir ve aylar civarnda bulunan bataklklara dairdir. 66-Suriye bataklklarna dairdir. 67-Ceziretl-Arab bataklklarna dairdir. 68-Arazi iskas. Anadoludaki arazi iskasna dairdir. 69-En ziyade suhuletle iska olunabilecek ovalar ber-vech-i zir tadad olunur. 70-Suriyede iska olunacak araziye dairdir. 71-Ceziretl-Arabda iska olunacak araziye dairdir. 72-Enharn seyr sefaine salih bir hale vaz in sedlerle sair inaat- lazme beyanndadr. 73-Mlahazat- umumiye. 74-cmal inaat- meruha in vukubulacak masarif beyanndadr. 75-Ameliyat- mezkureden dolay vcuda gelebilecek haslat- safiye beyanndadr. 76-naat- umumiye cedveli. ose yollar. Demiryollar. 77-Byk liman ve iskele ve barnma limanlar. 78-Kurudulacak ve iska edilecek arazi. 79-ose tariklere dair umur- nafia nizamnamesi numunesidir. (be madde) 80-Demiryollara dair umur- nafia nizamnamesi numunesidir. (be madde) 81-Limanlara mteallik umur- nafia nizamnamesi numunesidir. (be madde) 82-Gl ve nehirlerin kabil-i seyr sefain bir hale isaline dair nizamname numunesidir. (be madde) 83-Arazi iskasna dair umur- nafia nizamnamesi numunesidir. (be madde) 84-Bataklklarn tathirine dair Nafia Nezareti nizamnamesi numunesidir. (be madde) 85-Ba Vekalet-i samisine.678 YEE.11-6 05/B/1297-13 Haziran 1880; Heyet-i Teftiiyenin Get Gzar Eylemi Olduu Mahallerin Ahvaliyle Heyet-i Mezkurun Harekat balkl mufassal ve imzasz lyiha. Lyihann balklar 1-Haleb.679 2-Birecik. 3-Siverek. 4-Diyarbekir. 5Arazi sulama. Layihann transkripsiyonu ve deerlendirilmesi iin bkz. Celal Diner, Osmanl Vezirlerinden Hasan Fehmi Paann Anadolunun Bayndrlk lerine Dair Hazrlad Lyiha, Belgeler Trk Tarih Belgeleri Dergisi, c. V-VIII, S.9-12, Ankara 1971, s.153-233. Hayri Mutlua, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan I , BTTD, S.19, stanbul 1969, s. 3-13. Hayri Mutlua, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan II , BTTD, S.20, stanbul 1969, s. 11-18. Hayri Mutlua, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan III , BTTD, S.21, stanbul 1969, s. 29-35. Hayri Mutlua, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan, BTTD, S.22, stanbul 1969, s. 53-54. Hayri Mutlua, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan, BTTD, S.23, stanbul 1969, s. 30-36. Hayri Mutlua, Yakn Tarihimizde lk Sosyal, ktisadi ve Teknik Kalknma Plan, BTTD, S.24, stanbul 1969, s. 14-23. Ufuk Glsoy, Hicaz Demiryolu, stanbul 1994, s. 31. lber Ortayl, a.g.e. s. 130-131. Abdlkadir Bulu-Birol Mercan, Son Dnem Osmanl ktisat Politikalar Anadoluda malat- Umumiye Dair Lyiha ya da Osmanlnn Yabanc Sermayeye Bak, Liberal Dnce, S. 28, Ankara 2002, s. 247-256. 679 II. Abdlhamid dnemi Halebi hakknda bilgi iin bkz. Hasan Karakse, 1876-1918 Yllar Aras Ortadou Ve Halep, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Kayseri 1996, s. 16-43, 112-176.
678 677

217

Ergani madeni hakkndadr. 6-Harput. 7-Keban gm madeni hakkndadr. 8-Sivas. 9-Andriyas kasabas. 10-Kara Hisar- arki. 11-Erzincan. 12-Erzurum.680 YEE.11-24 17/S/1312-20 Austos 1894; Atina Rasathanesi Mdr D. Eginitisin Hakpay-i Mekarim pema-y Hazret-i Mlukaneye Atina Rasathanesi Msy Eserinisti Tarafndan Fi 3 Austos Rumi ve 15 Austos Efrenci Sene 1894 Tarihiyle Takdim Olunan Raporun Tercmesidir balkl stanbul'da vuku bulan zelzele hakknda mufassal lyiha. Lyihann Franszcas ve Osmanl Devletinin Asya ktasndaki topraklarn gsteren bir harita bulunmaktadr.681 YEE.12-1 21/M/1295-25 Ocak 1878; Eski Vali Cemil Paa'nn tahliyesine dair Meclis-i Vkela'ya verdii lyiha. YEE.12-30 05/S/1302682-24 Kasm 1884;Vali Hamid Paa'nn Van vilayeti hakkndaki lyihas.683 YEE.13-9 29/Ca/1314-05Kasm1896;Yaveran-Fahr-i Hazret-i ehriyarilerinden Ferik Sadettin Paa'nn Van vilayeti ve Vandaki Ermeni olaylarndan arlkl olarak bahsettii lyihas. Lyihann balklar unlardr: 1-Van. 2- Nesturiler. 3Aair. 4-Bitlis ve Erzurum. 5-Yollar. 6- Mektebler. 7-Hudud. 8-Van Vakas. YEE.34-42 trhsz; erkez muhacirleri ve bunlarn isknlaryla dier ilerine ait Franszca lyiha. YEE.35-41 25/L/1303-27 Temmuz 1886; Trabzon Valisi Ali Sururinin Trabzon ehri ve liman hakkndaki lyihas. YEE.35-53 trhsz; erkez muhacirleri ve bunlarn isknlaryla dier ilerine ait Edirnenin

Franszca lyiha. YEE.39-5 trhsz684; Ahmed Cevdet Paa'nn stanbul'un ehemmiyeti, eitli slahat almalar, Ermenistan'daki hkmet teekkl vs. hususlar ieren lyihas.685

Layihann transkripsiyonu ve deerlendirilmesi iin bkz Musa adrc,II. Abdlhamite Sunulan Bir Lyiha, OTAM, S.3, Ankara 1992, s.413-485. 681 Layiha hakkndaki almalar iin bkz. Feriha ztin (jeomorfolog), 14 Temmuz 1894 stanbul Deprem Raporu, Ankara 1994. Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Hamiyet Sezer, 1894 stanbul Depremi Hakknda Bir Rapor zerine nceleme, ADTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi 1996, c. XVIII, S. 29, Ankara 1997, s.169-197. Layihann transkripsiyonu iin bkz. Taha Batur Can, 10 Temmuz 17 Austaosun Aynsyd, Tarih ve Dnce, S. 1, stanbul 1999, s. 17-21. Mesude orbacolu, 1894 Zelzelesi Hakknda Rapor, Hayat Tarih Mecmuas, S. 7, stanbul 1976, s. 58-62. 682 BOA katalogunda tarih yanllkla 29/Z/1302-09 Ekim 1885 olarak verilmitir. 683 Layihann transkripsiyonu ve gnmz Trkesi ile ilgili yayn iin bkz. Erturul Z. kte, a.g.e., c. 3, s. 322-333. 684 Layiha Cevdet Paaya ait olduu iin tarihinin de lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekir.

680

218

YEE.42-271 15/S/1298-16 Ocak 1881; Umum devairin teftiine ait lyihalar gnderilmesine dair irade-i seniyye. YEE.43-193 14/L/1296-01 Ekim 1879; Safvet Paa'ya gnderilen, Erzurum ve

havalisinde ahalinin ve ecnebilerin ikayet ve itirazlarn mahallinde tetkik ve beyann havi imzasz lyiha. Lyihada Berlin Antlamasnn Ermenilerle ilgili maddesinin hayata gememesi iin Erzurum ve Van vilayetlerinin birletirilerek merkezi Bitlis olmak zere Krdistan vilayetinin tekil edilmesi, adliyenin blgenin zellikleri dikkate alnarak dzenlenmesi, kudretli bir valinin tayini, 4. Ordunun slah ve 93 Harbi srasnda halktan alnan ianelerin geri verilmesinin blgenin huzur ve refahn geri getireceini ve yabanclarn emellerini engelleyeceini belirtmektedir. YEE. 58-14 19/Ra/1301-17 Ocak 1884; Kolaas Mehmet Tevfik Beyin Anadolu'ya dair baz malumat ve mtalaalar havi smail Bee hitaben yazlm lyihas. YEE. 81-51 08//1316-22 Aralk 1898; Mir akir Paann Anadolu vilayetlerindeki Hristiyanlarn iktisadi ve ictimai vaziyetlerine dair Mabeyn Katibi Mehmed Kamil Beye hitaben yazd lyiha. YEE. 95-1 07/S/1313-30 Temmuz 1895; Anadolu'nun dou vilayetlerinde (Erzurum, Mamuretlaziz, Diyarbakr ve Sivas) icra olunacak idar slahat hakknda Dvel-i Selase sefirlerinin verdii lyiha ile ilgili olarak Adliye Nazr Seyid Rza, Dahiliye Nazr Halil Rfat, Hariciye Nazr Turhan, Maarif Nazr Ahmed Zhd ve Sadaret Mstear Mehmed Tevfik Paalar'dan oluan bir komisyonun hazrlad lyiha ve bu komisyonun tekiline dair Sadrazam Said Paa'nn tezkiresi ile cevab. Lyihann balklar: 1-Birinci Bab: Valiler. 2-kinci Bab: Mutasarrflar. 3nc Bab: Kaimmakamlar. 4-Drdnc Bab: Nahiyeler. 5-Beinci Bab: Polis. 6Altnc Bab: Jandarma. 7-Yedinci Bab: Hapishaneler. 8-Sekizinci Bab: Tahkikat- Evveliye Heyeti. 9-Dokuzuncu Bab: Aayir-i Ekradn Teftii. 10-Onuncu Bab: Hamidiye Svari Alaylar. 11-On Birinci Bab: Tasarruf- Emlak Senedat. 12-On kinci Bab: r Tahsilat. 13-On nc Bab: Adliye. Layiha toplam krk maddeyi muhtevidir.686

685

Lyihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Azmi zcan, a.g.m. , s.123-141. Selim Deringil, ktidarn Sembolleri ve deoloji II. Abdlhamid Dnemi (1876-1909), ev. Gl aal Gven, stanbul 2002, s.176-177,183. 686 Lyihann bir sureti YEE. 97-55de kaytldr. Layihann transkripsiyonu ve gnmz Trkesi ile sadeletirilmesi iin bkz. E. Z. kte, a.g.e., c. 2, s. 197-283.

219

YEE. 97-55

01/Ca/1313-20 Ekim 1895; 1- Anadolu-y ahanede vaki Erzurum

Van Bitlis Diyarbekir Mamuratlaziz Sivas vilayetlerinde icra olunacak slahata havi lyihann suretidir balkl lyiha. Lyihann balklar: 1-Birinci Fasl: Valiler ve Mutasarrflar. 2-kinci Fasl: Kaimmakamlar. 3-nc Fasl: Atide mezkur vilayetlerde istihdam olunacak Mslim ve gayr-i Mslim memurlarn mikdar- nisbeti. 4-Drdnc Fasl: Sancak ve kaza mecalisi. 5-Beinci Fasl: Nahiyeler. Nevahi karyeleri. 6-Altnc Fasl: Adliye. 7-Yedinci Fasl: Polis. 8-Sekizinci Fasl: Jandarma. 9-Dokuzuncu Fasl: Ky Bekileri. 10-Onuncu Fasl: Habishaneler ve Tahkikat- Evveliye Heyeti. 11-On Birinci Fasl: Aayir-i Ekradn Teftii. 12-On kinci Fasl: Hamidiye Svari Alaylar. 13-On nc Fasl: Emlak Senedat. 14-On Drdnc Fasl: Vergi Tahsilat. 15-On Beinci Fasl: Aar. 16-On Altnc Fasl: Tefti-i Komisyon- Daimisi. Lyiha otuz iki maddeyi muhtevidir.687 2- Anadolu'nun dou vilayetlerinde (Erzurum, Mamuretlaziz, Diyarbakr ve Sivas) icra olunacak idar slahat hakknda Dvel-i Selase sefirlerinin verdii lyiha ile ilgili olarak Adliye Nazr Seyid Rza, Dahiliye Nazr Halil Rfat, Hariciye Nazr Turhan, Maarif Nazr Ahmed Zhd ve Sadaret Mstear Mehmed Tevfik Paalar'dan oluan bir komisyonun hazrlad lyiha ve bu komisyonun tekiline dair Sadrazam Said Paa'nn tezkiresi ile cevab. Lyihann balklar: 1-Birinci Bab: Valiler. 2-kinci Bab: Mutasarrflar. 3-nc Bab: Kaimmakamlar. 4-Drdnc Bab: Nahiyeler. 5-Beinci Bab: Polis. 6-Altnc Bab: Jandarma. 7-Yedinci Bab: Hapishaneler. 8-Sekizinci Bab: Tahkikat- Evveliye Heyeti. 9-Dokuzuncu Bab: Aayir-i Ekradn Teftii. 10-Onuncu Bab: Hamidiye Svari Alaylar. 11-On Birinci Bab: Tasarruf- Emlak Senedat. 12-On kinci Bab: r Tahsilat. 13-On nc Bab: Adliye. Lyiha toplam krk maddeyi muhtevidir.688 YEE.131-32 29/Ra/1313-19 Eyll 1895; Sason Naibi Ahmed Fazl Efendi'nin, Dersim'deki Ermeniler, Keldaniler, Sryaniler'den ve Cizvit papazlarnn

faaliyetlerinden bahseden lyihas. YEE. 131-33 17/Z/1313-30 Mays 1896; Erzincan Bidayet Mahkemesi Ba Katibi Mustafa efik Efendi'nin, Dersim Sancann Islahat Hakknda Mtalaat- Acizanemdir balkl mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Suret-i Islah ve daresi. 2-Birinci Sebebin zalesi. 3- kinci Sebebin zalesi. 4- nc Sebebin
687

Erturul Z. kte, a.g.e., c. 2, s. 197-283; Ali Karaca, Anadolu Islaht ve Ahmet kir Paa (1838-1899), stanbul 1993, s. 217-222. 688 Layihann bir sureti YEE. 97-55de kaytldr. Layihann transkripsiyonu ve gnmz Trkesi ile sadeletirilmesi iin bkz.Erturul Z. kte, a.g.e., c. 2, s. 197-283; Ali Karaca, a.g.e., s. 217-222.

220

zalesi. 5-Lahika. Tezyid-i Servet. 6-Mutasarrfn ve Muavininin Terfi-i Memuriyet ve Maalar.689 YEE. 131-34 10/R/1313-30 Eyll 1895690; Mardin Mutasarrf kr Paann Dersim ve evresinden bahseden mufassal lyihas. Lyihann balklar:1-stitrad.691 YEE. 131-35 20/C/1315-16 Kasm 1897; Hamidiye Otuz Beinci Alaynn nc Bl Yzbas Mehmed Bey'in, Dersim sanca ve evresinde yapt seyahat esnasnda grd ve daha evvel grm ve iitmi ve tahkik etmi olduu ahval-i gayr-i marziyenin def ve izalesine medar olabilecek tedbirler ve esbabn ieren grleri hakkndaki lyihas. YEE. 134-62 28/Z/1316-09 Mays 1899; Havza Kaymakamlnn, gebe ingenelerin iskan hakknda akir Paaya takdim ettii lyiha.692 Y.PRK.UM. 32-108 10/R/1313-30 Eyll 1895; Mardin Mutasarrf kr Paann, Dersim ve evresinin asayii ve sosyal sorunlar hakkndaki mufassal lyihas.693 Y.PRK.UM.3-34 lyiha. Y.MTV. 68-31 07/Ra/1310-29 Temmuz 1892;el Mutasarrf Behcet Paann aar ihalesi vesilesiyle tefti ettii Glnar694, Anamur695 ve Ermenak696 kazalar hakkndaki lyihas.697 Y.MTV. 74-21 04/B/1310-22 Ocak 1893;Belikal General Brialmont'un stanbul istihkamlar hakkndaki lyihas 698 Y.MTV.70-27 06/R/1310-28 Ekim 1892; Payitaht ile Akdeniz, Karadeniz 20/L/1297-25 Eyll 1880;Edirne vilayetinin ihtiyalarna dair

boazlarnn mdafaasna dair Briyalmon tarafndan tertip olunup takdim edilen lyihann muhteviyat hakknda yaplan mtalaalar.699
BOA katalogunda layihann Glabi Airetinden bahsettii kaytldr. Layihada tarih bulunmamaktadr. Ancak layihann bir sureti Y.PRK UM. 32-108de kaytldr ve bu dosyada tarih bulunmaktadr. 691 Layihann bir sureti Y. PRK. UM. 32-108de kaytldr. 692 BOA katalogunda akir Paa ve Sivas valisi Hseyin Hilmi Paann layihalar olduu belirtilmekte ancak dosyadaki belgelerde sadece bir layiha sureti bulunmaktadr. akir Paann mtalaasndan da layihann Havza Kaymakaml tarafndan hazrland belirtilmektedir. Ayrca layihada ingene yerine Kpti ifadesi gemektedir. 693 Layihann bir sureti YEE. 131-34de kaytldr. 694 Adana-ele bal bir kaza. 695 Adana-ele bal bir kaza. 696 Adana-ele bal bir kaza. el mstakil sancana bal bir nahiye. 697 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. A. Ali Gazel, el Mutasarrf brahim Behet Paann el Sancan (Anamur, Glnar, Ermenek, Gazipaa) Dair Raporu, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, Atatrkn 125. Yl zel Says, S. 31, Erzurum 2006, s. 119-135. 698 Bkz. Y.MTV. 70-27
690 689

221

Y.PRK.AZJ. 19-42 08/Za/1308-15 Haziran 1891; Mehmed Naili adl ahsn stanbul'un muhtelif yerlerinde mezbahalar inas lzumuna dair lyihas. Y.A.HUS. 162-18 18/N/1296-05 Eyll 1879; stanbul ve Galata taraflarnda

rhtmlar inas ve evrenin tanzimi konusunda imtiyaz sahibi Michael'in verdii lyiha. Y.PRK.ASK. 95-11 05/R/1311-16 Ekim 1893; stanbul'da tesis olunacak selh-

haneler (mezbaha) imtiyaz mukavelesi hakknda yazlan lyiha. Y.PRK.DH. 9-41 13//1314-17 Ocak 1897; Adana Vilayeti Nfus Nezareti Ba Katibi zzet Saminin700Adana'da yaplmasnda byk fayda mlahaza olunan slahata dair layihas. Layihasnda memleketin gelirini artrmak iin her sene silah altna alnan redif askeri yerine nizamiye askeri saysnn iki katna karlmas ve vergi ve nfus dairelerinin gelir ve kaynaklarn iki katna karmak olarak tavsiye etmitir. Lyiha arlkl olarak nfus idarelerindeki memur sknts ve maalarn azlndan ikayet edilmekte ve memur saysnn artrlmasn istemektedir. Y.PRK.MF.2-57 05/Ca/1310-25Kasm1892; Suriye Maarif Mdr Halil Kemalin,701 Antakya'da Nusayrilerle Mslmanlar arasndaki ihtilafn halline dair lyihas. Y.PRK.KOM. 8-75 29/Z /1312-23 Haziran 1895; Anadolu-y ahanede vaki Erzurum Van Bitlis Diyarbekir Mamuratlaziz Sivas vilayetlerinde icra olunacak slahata havi lyihann suretidir balkl lyiha. Lyihann balklar: 1-Birinci Fasl: Valiler ve Mutasarrflar. 2-kinci Fasl: Kaimmakamlar. 3-nc Fasl: Atide mezkur vilayetlerde istihdam olunacak Mslim ve gayr-i Mslim memurlarn mikdar nisbeti. 4-Drdnc Fasl: Sancak ve kaza mecalisi. 5-Beinci Fasl: Nahiyeler. Nevahi karyeleri. 6-Altnc Fasl: Adliye. 7-Yedinci Fasl: Polis. 8-Sekizinci Fasl: Jandarma. 9-Dokuzuncu Fasl: Ky Bekileri. 10-Onuncu Fasl: Habishaneler ve Tahkikat- Evveliye Heyeti. 11-On Birinci Fasl: Aayir-i Ekradn Teftii. 12-On kinci Fasl: Hamidiye Svari Alaylar. 13-On nc Fasl: Emlak Senedat. 14-On Drdnc Fasl: Vergi Tahsilat. 15-On Beinci Fasl: Aar. 16-On Altnc Fasl: Tefti-i Komisyon- Daimisi. Lyiha otuz iki maddeyi muhtevidir.702

Bkz. Y.MTV. 74-21 BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 701 BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 702 Layihann bir sureti YEE. 97-55 ve Y.PRK.BK. 43-58de kaytldr. Layihann transkripsiyonu iin bkz. Erturul Z. kte, a.g.e., c. 2, s. 197-283; Ali Karaca, a.g.e., s. 217-222.
700

699

222

Y.PRK.HR. 20-56 06/Z/1312-31 Mays 1895; Berlin Andlamas'na gre Osmanl Devletine verilen lyiha. Y.PRK.BK 43-58 28/R/1313-18 Ekim 1895; 1- Anadolu-y ahanede vaki

Erzurum Van Bitlis Diyarbekir Mamuratlaziz Sivas vilayetlerinde icra olunacak slahata havi layihann suretidir balkl lyiha. Lyihann balklar: 1-Birinci Fasl: Valiler ve Mutasarrflar. 2-kinci Fasl: Kaimmakamlar. 3-nc Fasl: Atide mezkur vilayetlerde istihdam olunacak Mslim ve gayr-i Mslim memurlarn mikdar nisbeti. 4-Drdnc Fasl: Sancak ve kaza mecalisi. 5-Beinci Fasl: Nahiyeler. Nevahi karyeleri. 6-Altnc Fasl: Adliye. 7-Yedinci Fasl: Polis. 8-Sekizinci Fasl: Jandarma. 9-Dokuzuncu Fasl: Ky Bekileri. 10-Onuncu Fasl: Habishaneler ve Tahkikat- Evveliye Heyeti. 11-On Birinci Fasl: Aayir-i Ekradn Teftii. 12-On kinci Fasl: Hamidiye Svari Alaylar. 13-On nc Fasl: Emlak Senedat. 14-On Drdnc Fasl: Vergi Tahsilat. 15-On Beinci Fasl: Aar. 16-On Altnc Fasl: Tefti-i Komisyon- Daimisi. Layiha otuz iki maddeyi muhtevidir.703 2- Anadolu'nun dou vilayetlerinde (Erzurum, Mamuretlaziz, Diyarbakr ve Sivas) icra olunacak idar slahat hakknda Dvel-i Selase sefirlerinin verdii lyiha ile ilgili olarak Adliye Nazr Seyid Rza, Dahiliye Nazr Halil Rfat, Hariciye Nazr Turhan, Maarif Nazr Ahmed Zhd ve Sadaret Mstear Mehmed Tevfik Paalar'dan oluan bir komisyonun hazrlad lyiha ve bu komisyonun tekiline dair Sadrazam Said Paa'nn tezkiresi ile cevab. Lyihann balklar: 1-Birinci Bab: Valiler. 2-kinci Bab: Mutasarrflar. 3-nc Bab: Kaimmakamlar. 4-Drdnc Bab: Nahiyeler. 5-Beinci Bab: Polis. 6-Altnc Bab: Jandarma. 7-Yedinci Bab: Hapishaneler. 8-Sekizinci Bab: Tahkikat- Evveliye Heyeti. 9-Dokuzuncu Bab: Aayir-i Ekradn Teftii. 10-Onuncu Bab: Hamidiye Svari Alaylar. 11-On Birinci Bab: Tasarruf- Emlak Senedat. 12-On kinci Bab: r Tahsilat. 13-On nc Bab: Adliye. Layiha toplam krk maddeyi muhtevidir.704 Y.PRK.UM. 1-107 25/L/1297-30 Eyll 1880; Ankara halknn umumi ihtiyalar hakkndaki lyiha. Y.PRK.UM. 3-25 15/L/1297-20 Eyll 1880; Hamidiye kazas halknn umumi ihtiyalar hakkndaki lyiha.

703 704

Erturul Z. kte, a.g.e., c. 2, s. 197-283; Ali Karaca, a.g.e., s. 217-222. Layihann bir sureti YEE. 97-55de kaytldr. Layihann transkripsiyonu ve gnmz Trkesi ile sadeletirilmesi iin bkz.Erturul Z. kte, a.g.e., c. 2, s. 197-283. Ali Karaca, a.g.e., s. 217-222.

223

Y.PRK.UM. 3-51 09/Za/1297-13 Ekim 1880; Sivas Valisi smail Hakk Paann, Sivas'n ziraat, eitim, ekonomik ve sosyal durumuyla ilgili lyihas. Lyiha on iki maddeyi muhtevidir. Y.PRK.UM. 2-17 03/L/1297-08 Eyll 1880; Suehri'nde meydana gelen cinayetler, doum, lm, ahaliden servet ve kdem sahiplerini gsterir lyiha. Y.PRK.UM. 3-10 13/L/1297-18 Eyll 1880; Niksar ahalisinin halknn umumi

ihtiyalar hakkndaki lyiha. Y.PRK.UM. 3-33 18/L/1297-23 Eyll 1880; Tokat sancann durumunu umumi ihtiyalar hakkndaki lyiha. Y.PRK.UM. 45-112 26/Ca/1316-12 Ekim 1898; Lazistan Mutasarrf Ahmet Cevdet Paann Hopa ve civarnda yapt mali ve askeri incelemeler zerine hazrlad lyiha. Y.PRK.SRN. 2-18 23/B/1303-27 Nisan 1886; Kaza haline getirilen Sd Nahiyesi'nin nfusu, arazisi, sanayi ve camilerini tespit ile fotoraflarnn alnmas iin tekil edilen heyetin lyihasnn takdimi. Y.PRK.DH. 1-81 07/R/1302-24 Ocak 1885; Gmhane Sanca'nn lavedilerek Ordu, Fatsa ve nye Kazalar'yla yeni bir sancak tekili hakknda lyiha. Y.PRK.MYD. 10-56 15/Za/1308-22 Haziran 1891; Yaverandan Muzaffer Paa'nn, Sultann705 sancann tekiline dair lyihas. Y.PRK.AZJ. 17-80 10/M/1308-26 Austos 1890; Mamratlaziz vali-i esbak EsSeyyid Hasan Hilminin Mamuretlaziz vilayetinin slah hakkndaki mufassal lyihas.706 Y.PRK.UM.3-3 11/L/1297-16 Eyll 1880; Mamuratlaziz vilayetinin ihtiyalarna dair lyiha. DH.MKT. 1430-30 15/L/1304-07 Temmuz 1887; Hseynik karyeli Mustafa Beyzade brahim Edhem'in, Mamuretlaziz Meclis-i daresi Bakatibi Sleyman Efendi ile akrabalarnn su ilediklerine dair lyihas zerine tahkikat icras. DH.MKT. 1508-84 05/N/1305-16 Mays 1888; Muhbir-i Sadk Hac Rafet isimli ahsn Mamuretlaziz Valisi Malatya'da iken, tabur aasnn memuriyetini ktye kullanarak baz faaliyetlerde bulunduuna dair gnderdii lyihas zerine tahkikat icras.

705 706

Ktahya. BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

224

DH.MKT. 1563-89 08/Ra/1306-12 Kasm 1888; Mirliva Hakk Paa'nn Van vilayeti dahilinde bulunan Nasturilerle Krt airetleri arasndaki hadiselere dair lyihas.707 .DH. 1231-96423 22/Za/1308-26 Haziran 1891; Ferik Mazhar Paa'nn, Canik sancandaki miri araziler hakknda padiaha takdim eyledii lyiha. .DH. 997-78730 22/L/1303-24 Temmuz 1886; Krcaali708 ile Rodop709 hududunu tahdide memur akir Paa'nn tanzim ettii lyiha ile haritaya dair. .DH. 1042-81926 02/Za/1304-23 Temmuz 1887; Ferik Rza Paa'nn, Adana'da zuhur eden kuraklktan dolay iftilerin ihtiyaclarn temini hakkndaki lyihas. DH.MU. 10/-2_7 01/N/1327-16 Eyll 1909; Erzurum Valisi Mehmed Celalin710 Umr- nafia, maarif ve asayiin temini hakkndaki lyihas. DH.UMVM. 103-1 02//1326-30 Austos 1908; Fatih yangn yerlerinin yeniden dzenlenip imar ve bu hususta hazrlanacak haritalara mesnet tekil etmesi iin hazrlanan lyiha. 22/Z/1309-17 Temmuz 1892; Su Nezareti Katibi Rfat Efendinin Dersaadet ve Bilad- Selaseye cari miyah- lezize (tatl su) hakkndaki mufassal lyihas.711 Kaymakam akir Beyin, Hicazn Ahvl-i Ummiye-i Shhiye ve Islaht- Essiye-i Hazrasna Dair Baz Mhedt ve Mlhazt- Bendegnemi Hvi Bir Lyiha-i Tbbiye balkl kitap halinde olan lyihas.712 Dersaadet Tbbiye Cemiyeti tarafndan Sadrazam Kamil Paaya verilen 1890 ylnda stanbulun salk asndan durumu hakknda lyiha.713

2.1.2. Balkanlar Hakkndaki Lyihalar

YEE. 7-22

23/S/1316-13 Temmuz 1898; Mir Edhem Paa'nn, Arnavutlarn

zeki ve alkan olmalarna mukabil hain ve intikamc olduklarn ve bir ounun

Dosyada layiha yoktur. Edirneye bal bir kaza. 709 Bat Trakyada il. Adn Rodop dalarndan alr. Merkezi Gmlcinedir. 710 BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 711 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Krmi-zade Mehmed Neet Efendi, Sultan kinci Abdlhamid Hana Takdim Edilen Jurnallerin Tahkik Raporlar (1891-1893), haz. Rait Gndodu, Kemal Erkan, Ahmet Temiz, stanbul 2006, s. 147. 712 Kaymakam akir, Hicazn Ahvl-i Ummiye-i Shhiye ve Islaht- Essiye-i Hazrasna Dair Baz Mhedt ve Mlhazt- Bendegnemi Hvi Bir Lyiha-i Tbbiye, stanbul 1308, Ktb, TY, Nr: 4609. 713 Layiha hakknda bilgi iin bkz. lhan Ovalolu, 1890 Ylnda stanbul ehrinin Salk Raporu, Hayat Tarih Mecmuas, S. 7, stanbul 1976, s. 51-55.
708

707

225

cahil bulunduklarn, bunlarn stanbulda tahsil ettirilmelerini ve Arnavutluk'taki imendifer ve yollar hakknda malumat muhtevi lyihas.714 YEE. 7-23 24/N/1303-26 Haziran 1886; Sleyman Paa ve Tevfik Beyin, Karada'n merkezi olan etine'ye giderek nian verdikleri, mukabilinde Karada Emiri tarafndan da hediyeler verildii, Karada'n asker vaziyeti, cephanesi ve sairesi hakknda malumat verildii ve oradan gl tarikiyle kodra'ya gidildii ancak Yusuf Ziya Paa'nn ahaliyi kendisine celb ettirmek iin yapt cahilce teebbslerinden bir gaile karabileceinin grld, bilhassa Mslman ahalinin hibir ticaret ve sanatla megul olmadklar vs. dair mterek lyihas. YEE. 8-14 07/M/1303-16 Ekim 1885; Gavriel Paa'nn, Rumeli-i ark Hadise-i Mteessife-i Malumesinin Suret-i Vukuunu Havi Nazargah- Meali ktinah- Aliyeye Maruzat- akeranemdir balkl lyihas. 715 YEE. 8-16 10/M/1305-28 Eyll 1897; Sabk Mu Mutasarrf Salih Sfi Paa'nn Merdital716 Beyb Duda Paa ve kodra hakkndaki muhtasar lyihas ve haritas. YEE. 8-17 trhsz; Fahri Yaveran- Hazret-i ehriyarilerinden ve Erkan- Harbiye Kaymakamlarndan brahim Hamdinin, ngiltere Hkmetinin Devlet-i Aliye-i Osmaniyenin Baluca Dman Olduu ve Makedonya Mesele-i Mhimme-i Siyasiyyesinin Sebeb-i Zuhuru balkl mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1Sofya Makedonya Bulgar Komitesi Tarafndan Avrupa Devletlerinin Sofyada Bulunan Memurlarna Arz ve Takdim Klnan Muhtradr. 2-Salifz-Zikr Muhtrann Zeyli. 3-Mlahazat. 4-Netice-i Mlahazat. 5-Makedonya htilalatn Uyandrmaa Balca Vasta Olanlar ve ngiltere Devletinin Selanik Ceneral Konsolosu. 6Fihrist.717 YEE. 9-10 trhsz; Rumeli-i arki Tahrirat- Trkiye Mdr Kazm Beyin Rumeli-i ark Vilayetinin Ahval-i Dahiliye ve Adliye ve Askeriyesi Hakknda Bir

Layiha hakknda bilgi iin bkz. Alian Akpnar-Eugene L. Rogan, Airet Mektep Devlet Osmanl Devletinde Airet Mektebi, stanbul 2001, s. 97-98. 715 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Sleyman Ouz, Osmanl Vilyet dresi Ve Dou Rumeli Vilyeti (1878-1885), Gazi niversitesi Yay., Ankara 1986, s.219-226. Yazar kitabnda layihann Aleko Paa tarafndan yazldn ifade etmektedir. Ancak belgede Gavril ismi okunmaktadr. Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, Ankara 1992, s. 252-253,257. 716 kodrada bir kaza. 717 Layihann bal yukardaki gibidir. Katalogda ksaltlarak verilmi ve yazan kiinin ilk ad olan brahim ismi yer almamtr. Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Tevfik Temelkuran, Makedonya Meselesine Dair Bir Lyiha, Gney-Dou Avrupa Aratrmalar Dergisi I, stanbul 1972, s. 147-164. Layihann deerlendirmesi iin ayrca bkz. Kemal Beydilli, II. Abdlhamid Devrinde Makdonya Meselesine Dair, Osmanl Aratrmalar, S. IX, stanbul 1989, s. 77-99.

714

226

Muhtradr balkl mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Dahiliye. 2-Adliye. 3Askeriye. 4-Milis Zabitannn Tensiki. 5-Baz Mlahazat- Mhimme. 6-Hatime.718 YEE. 10-21 trhsz; Srbistan, Karada ve Bulgaristan isyanlarna dair imzasz lyiha. YEE. 10-42 12/Z/1301719-03 Ekim 1884; Mir Nusret Paa'nn, Hakpay- Hmayun- Hazret-i ehriyariye Hal-i Hazra Dair Lyiha-i htariyedir balkl Bulgaristan hakkndaki muhtasar lyihas.720 YEE. 10-47 22/Za/1308-29 Haziran 1891; Mnif Paann Bulgar notasnn sadrazamn eser-i teviki olduu, Manastrda almasna ruhsat verilen otuz kadar kilisenin kadndan sadrazamn nukul eyledii hakkndaki lyihas.721 YEE. 10-49 18/Za/1307-06 Temmuz 1890; Mnif Paann Bulgar notas, Erzurum vakasnda Hkmet-i mahalliyenin hatas olduu ve mahalli hkmetin mteyakkz ve basiretli davranmad, Hindistan ulemasndan cevap verilmek zere kendisine gnderildii, Romanya Devleti tarafndan kendisine nian gnderildiine dair alelusul makamna bir diploma brakm olan Rum Musiki Cemiyetinin bu hareketinden siyasi mana karan Meclis Reisi Kanbur Haydar Efendinin hareketi hakkndaki lyihas.722 YEE. 11-12 29/C/1304-25 Mart 1887; Bulgaristan'daki frkalar aras ihtilafn hal ve tesviyesi, Bulgar ajanlarnn faaliyetleri ve sair hususlar hakknda Bulgaristan'a gnderilen Hseyin Rza Paa'nn lyihas. YEE. 12-7 29/Z/1296-14 Aralk 1879; Mehmet Ali ve Abdullah Hsn imzal Arnavutluk hakknda muhtasar lyiha. YEE.12-17 29/Z/1298-22 Kasm 1881;Dervi Paa'nn, Arnavutluka dair lyihas.723 YEE. 13-12 15/L/1316-26 ubat 1899; kodra Vali ve Kumandan Kazm Paa'nn, arz ve beyan emr ferman buyurulan mevad- selaseden birincisi Karadan umum kuvvetine kar katiyen men-i tecavze kafi olmak zere nelere lzum- sahih olduu ve ikincisi Karadan kodra zerine hangi mevaki ve nukatdan tecavz idebilecei ve ncs frka-i hmayunlarnda el-yevm mevcud
Layiha hakknda bilgi iin bkz. Mahir Aydn, a.g.e., s.126; Sleyman Ouz, a.g.e., s. 137-8. BOA katalogunda tarih yanllkla 14/Z/1302-24 Eyll 1885 olarak verilmitir. 720 Layihann ierii iin bkz. Mahir Aydn, a.g.e., s. 260-261. 721 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Ali Budak, Batllama Srecinde ok Ynl Bir Osmanl Aydn Mnif Paa, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trk Dili ve Edebiyat Anabilim Dal Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal (Yaynlanm Doktora Tezi), stanbul 2002, s. 732-735. 722 Layihann transkripsiyonu iin bkz. A. Budak, a.g.t., s. 736-739. 723 Lyihann deerlendirmesi iin bkz. Emine Altunay am, Arnavutluk Birliinin Kurulmas ve Dervi Paann Lyihas, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 149, stanbul 2004, s. 201-209.
719 718

227

olan asakir-i ahaneleriyle mhimmat ve sairenin mikdarlar meselesidir. hakkndaki soruya verdii cevabi lyihas. YEE.14-212 09/Za/1297-13 Ekim 1880; Abdullah Hsn'nn, Arnavutluk hakkndaki lyihas. YEE. 31-33 1306724-1888/1889; Ahmet Cevdet Paa'nn kodra ahvaline dair Abdlhamit'e verdii lyihann msveddesi.725 YEE. 34-2 11/B/1298-09 Haziran 1881; Dervi Paa'nn Arnavutluk slahatna dair lyihas. YEE. 35-40 26/C/1302-12 Nisan 1885; Bulgar Eksarhlar'na ait Ferman- li bendleriyle bunlarn suret-i icras hakknda erhleri havi lyiha sureti. YEE. 36-43 03/R/1308-16 Kasm 1890; Ahmed Cevdet Paann Bosna ve Hersekte Marifet-i Acizanemle cra Olunan Tensikat- Askeriyenin Tekiliyesi hakknda726 msvedde halinde mufassal bir lyihas.727 YEE. 36-53 trhsz728; Ahmed Cevdet Paann Arnavutluun hal-i hazr ahvali hakknda bir lyiha msveddesi.729 YEE. 38-133 25/N/1311-01 Nisan 1894; Ahmed Cevdet Paann Tuna vilayetinin tekiline ve sonra da Hersek ihtilafnn zuhuruna dair lyiha msveddesi.730 YEE. 39-8 25/N/1311-01 Nisan 1894; Ahmed Cevdet Paa'nn Tuna vilayetinin tekiline ve Hersek ihtilaline dair lyihas.731 YEE. 43-211 11/Ca/1296-03 Mays 1879; Albani Mebuslar Abdul ve Mehmed Ali Belerin Msy Varyatona verdikleri lyihadr balkl Deliyani tarafndan Berlin Kongresi'nde vaki iddialarda ber, Teselya, Makedonya, Trakya ve stanbul'un Yunanllara ait olduu ileri srlmekle, Yunanllarn ne derece haris olduklar bariz bir surette grlmekte olup byle iddialara kar Arnavut halknn haklarnn muhafazas, ber ktasyla Narda ve Preveze Limanlar Yunanllara verildii takdirde
Layihann tarihi iin bkz. Cevdet Paa, Tezakir 40-Tetimme, haz. Cavid Baysun, Ankara 1991, s. 273de 1306 senesinde kodrann ahvaline ve Arnavudlukda bir nevi yerli asker tanzimine dair bir kta layiha tanzimi ifahen emr ferman buyrulmu olduundan bu kerre risale klkl bir layiha kaleme alnarak huzur- hmayuna takdim klnmtr. hazrladn belirtmektedir. 725 Layihann asl YEE. 79-8de kaytldr. 726 BOA katalogunda yanllkla Bosna ve Arnavutlukta askeri tekilat ifadesi kullanlmtr ve layihann kime ait olduu belirtilmemitir. 727 Belgede muhtra ibaresi gemektedir..Cevdet Paa,a.g.e., s. 83,273.; Cevdet Paa, Tezkir 21-39, s. 71-99. Ahmet Zeki zger, Ahmet Cevdet Paa ve Bosna Islahat , Divn lmi Aratrmalar, Yl 4, S.6, 1999/1, stanbul 1999, s.211-223. 728 Layiha Cevdet Paaya ait olduu iin tarihinin de lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekmektedir. 729 BOA katalogunda layihann yazar belirtilmemitir.Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, s.273. 730 Layihann asl YEE 39-8de kaytldr. 731 Layiha msvedde olarak YEE. 38-133de kaytldr.
724

228

Arnavut halknn bir neticeye varncaya kadar silahla mukavemet edeceine dair imzasz lyiha. YEE. 43-215 09/N/1295-06 Eyll 1878; Arnavutlarn, Yunanllara Preveze, Narda ve ber'den Teselya'ya kadar bir kar yer vermeyecekleri ve bunu silahla mdafaa eyleyeceklerini Avrupa devletlerine bildirdikleri, talya Hariciye Nazr Msy Korni'nin beyanatna kalrsa dvel-i muazzamann bu ite Devlet-i Aliyye'yi tazyik edemeyeceklerini sylemesi de hayrl bir sz olduu ve sair hususlara dair Zeynelabidin mhrl muhtasar lyiha. YEE. 43-218 15/N/1296-02 Eyll 1879; Ayastefanos Muahedesi'yle; Srplara,

Bulgarlara ve Yunanllara takdim edilen araziyi elde edebilmek iin Berlin Konferans'nda ve ayrca bu ktalar dahilinde ihtilal karmak suretiyle maksatlarna vasl olmak istedikleri grlmekte olduundan bunlara mani olmak zere Arnavutluk'ta slahat yaplmas ve vilayet tekilatnn bir an evvel vcuda getirilerek idari slahatla birlikte halkn tahsil ve inkiafna allmas ve devletin Rumeli'de yegane bir kuvveti demek olan Arnavutluk'un askeri tekilatna da baklarak faydal bir kuvvet olarak yetitirilmesi hakknda imzasz lyiha. YEE. 46-115 28/N/1301-22 Temmuz 1884; Cevad Paann Karadan askeri, zirai, ticari vaziyetinden; Karada-Avusturya ve Karada-Rusya mnasebetlerinden; 1293 Osmanl-Rus Harbine tekaddm eden Karada isyanndan ve Boyana nehrinin temizlenmesi ve sair meselelerden bahseden lyihas.732 YEE. 46-116 trhsz; Cevad Paann Avusturya ve talya devletlerinin papazlar vastasyla Malisrler zerinde yapt tesirler, Malisrlerin 1299-1881/1882deki isyanlarnn sebebi, Karada-Srp mnasebeti, Karada Prensi I. Nikolann damad Kara Yorgiyevii Srbistan kral yapmak istedii ve Merdita kazas Hristiyan ahalisini de Franszlarn himaye ettii hakkndaki lyihas. YEE. 66-6 23/N/1316-04 ubat 1899; Yunan Hududu Kumandanl Erkan- Harbiye Binbas Recai Beyin, Dava-y rtidatda Bulunan pat733 Nahiyesi Halk Hakknda Vuku Bulan Tahkikat ve Mehudat ve stikafat- Acizanemi Muhtevi Lyihadr balkl lyihas. Lyihann balklar: 1-Malumat- Tarihiye ve Mezhebiyye. 2-pat Nahiyesi Ahalisi Ne n Davat- rtidatda Kyam tmidir. 3patllarn Din-i Mbin-i Asliyelerine rcaalarn ttihaz Lazm Gelen Tedabir.

Layiha hakknda bilgi iin bkz. Mehmet Mercan Sadrazam Ahmed Cevad Paann Karada Seyahatnmesi, Trk Dnyas Aratrmalar, S. 102, stanbul 1996, s. 141-166. 733 sbat olarak da geiyor. Manastr-Debre/Manastr-lbasan (bat)da nahiye.

732

229

YEE. 79-2

15/Z/1296-30 Kasm 1876; Safvet Paa'nn, Rumeli'de bir Bulgar

Emareti ve bir muhtariyet idaresi altnda Rumeli vilayeti tekili, Srbistan'n hkmet snrlarn geniletmesi ve Karada'n arazi ilavesi dolaysyla Arnavutluk'a yaklamas hakkndaki lyihas.734 YEE. 79-8 1306735-1888/1889; Ahmed Cevdet Paa'nn kodrann ahvaline dair bir layiha arz ve takdimi emr ferman- hmayun- icab- celilinden olmala oraya dair olan malumat- kasra-i abidanemin ifadesi ile Abdlhamit'e sunduu mufassal lyihas. Lyihann ekleri: 1- Cedvel 1- 1278 sene-i hicriyesinde kodra sancann ka haneyi havi olduunu mbeyyin cedveldir. 2- Cedvel 2- 1278 senesinde kodra sancanda bulunan Arnavud bayraklarnn tertibi hakknda cedveldir.736 YEE. 81-4 22/S/1303-30 Kasm 1885; Petersburg Sefiri akir Paa'nn,

Bulgaristan Prensi Aleksandr'n ark Rumeli'yi ilhak etme hayalleri ve bu hususta Rusya, Almanya, Avusturya ve ngiltere'nin izledii politika hakkndaki mufassal lyihas. YEE. 82-10 11/L/1302-24 Temmuz 1885; Said Paann Rumeli vilayetlerinin siyas ve mal slahat, Rus ve Avusturya devletlerinin bankalardaki siyaseti, mal karklk ve kendisinin Sadaret'ten aff hakknda lyihas.737 YEE. 82-59 20/Za/1307-08 Temmuz 1890; Said Paann, Bulgarlarn verdikleri

notadan piman olduklarna dair Bulgaristan Komiserlii Baktibi Reid Bey'in ihbarat, Londra'dan ngiltere'nin Osmanllara uygulad davran ekliyle ilgili arizalar ve Sadaret tezkiresinin muhteviyat hakkndaki lyihas.738 YEE.86-74 lyihas. YEE. 86-77 10/Ca/1303-14 ubat 1886; Cevad Paa'nn Karada hududunun tayinine dair lyihas.739 YEE.86-79 lyihas. 05/Z/1301-26 Eyll 1884; Cevad Paa'nn Karada ahvaline dair 01/M/1306-07 Eyll 1888;Cevad Paa'nn Karada ahvaline dair

Layiha hakknda bilgi iin bkz. P. skender, a.g.t., s. 174-178. Layihann tarihi iin bkz. Cevdet Paa, age, s. 273de 1306 senesinde kodrann ahvaline ve Arnavudlukda bir nevi yerli asker tanzimine dair bir kta layiha tanzimi ifahen emr ferman buyrulmu olduundan bu kerre risale klkl bir layiha kaleme alnarak huzur- hmayuna takdim klnmtr. hazrladn belirtmektedir. 736 Layihann msveddesi YEE.31-33de kaytldr. 737 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 2, ksm- sani, s. 221-230. 738 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1., s. 551-561. 739 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Mehmet Mercan, a.g.t., s. 20-24.
735

734

230

YEE. 86-87 09/N/1301-03 Temmuz 1884; Cevad Paa'nn Karada ahvaline dair lyihasnn takdimi.740 YEE. 101-76 30/Z/1297-03 Aralk 1880; Karada hududu hakknda layiha. YEE. 101-84 09/L/1301-02 Austos 1884; brahim Edhem Bey'in, Karada

hududunda mnazaal olan noktalar hakkndaki lyihas. YEE. 101-86 10/L/1301-03 Austos 1884; Karada hududunda mnazaal olan hakim noktalar meselesi hakknda lyiha. YEE. 101-91 trhsz; Gosine741, Pilave742 ve lgn743 arazisinin Karadaa terki, mterek donanma kuvvetlerinin ahaliye tasallutlarna meydan verilmemesi vs. dair lyiha ve tercmesi. YEE. 115-4 03/Za/1307-21 Haziran 1890; Bulgaristan'n istiklalini ilan edecei haberi alnmas zerine Abdulhamid'in Heyet-i Mahsus ve Vkela'ya sualleri ile heyetin cevab, Hariciye Nazr Said Paa'nn Sadarete tezkeresi ve Said Paa'nn lyihas YEE. 115-7 29/Z/1297-02 Aralk 1880; Mahmud Celaleddin Paa'nn, arki Rumeli'ye verilecek muhtariyet hakkndaki lyiha msveddesi. YEE. 115-10 17/L/1303-19 Temmuz 1886; Abdlhamidin iradesi, eyhlislam Ahmed Esat Efendi'nin Rumeli-i arki Cemaat- slamiye Nazr Abdullah Cemalettin Efendi'nin, Sadrazam Kamil Paa'nn tezkereleriyle bu husustaki lyiha YEE. 136-32 22/Z/1319-01 Nisan 1902; ark-i Rumeli vilayetiyle Bulgaristan

Emareti dahilinde sakin slam ahalinin dini ve sair ileri hakknda lyiha. YEE. 136-33 trhsz; Osmanl Hkmeti ile Bulgar Emareti arasnda askda kalan meselelere dair lyiha. YEE.KP. 23-2243 11/L/1322-19 Aralk 1904; Kamil Paann Devlet-i Aliyyenin en nemli d meseleleri olan Makedonya ve Girit meselesi ile Osmanl-Almanya mnasebetlerine dair grlerini havi lyihas.744 YEE.KP. 23-2250 17/L/1322-25 Aralk 1904; Kamil Paann Makedonya meselesi hakknda grlerini bildirmesini tebli eden irade-i seniyye gerei hazrlad lyihas.
Lyihann transkripsiyonu iin bkz. Mehmet Mercan, Sadrzam Ahmed Cevad Paann Karada Seyahatnamesi, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 102, stanbul 1996, s. 141-166. 741 Kosova-pekte bir kaza. 742 kodra/Dukakin sancana bal bir kaza. 743 Arnavutlukta bir kent. 744 Layihann transkripsiyonu iin bkz. . H. Uzunarl, Sadr- zm Kmil Paann Siyasi Hayat simli Eser Dolaysile II. Abdlhamid Devrinde Kmil Paa, Belleten, c. XIX, S. 73, Ankara 1955, s. 235-239.
740

231

YEE.KP. 32-3144 30/S/1326-03 Nisan 1908; Kamil Paann Makedonyada bir hkmet-i mmtaze ekli verilirse Bulgarlarn aradan ok vakit gemeden Makedonyay da Rumeli-i arki gibi Bulgaristan ile birletirmek isteyeceklerinden bu konuda Devlet-i Aliyyenin takip etmesi gereken siyaset hakkndaki lyihas. Y.MTV. 37-17 06/Ca/1306-08 Ocak 1889; Maarif Nezareti Evrak Mdr Galib Bey'in, skb vilayetin genel durumu hakkndaki lyihas. Y.MTV. 77-112 23/L/1310-10 Mays 1893; Teodor Madrogani'nin,

Makedonya'daki Yunan komitalarnn teebbsleri hakknda Zabtiye Nezareti'ne verdii lyihann tercmesinin arz. Y.PRK.UM. 52-104 09/L/1318-30 Ocak 1901; Prizrin Mutasarrf Nasrzade Mahmud Hamdinin, Prizrin745 havalisinin durumu ve hsn-i idaresinin teminine dair lyihas. Y.PRK.EA. 39-2 04/C/1319-18 Eyll 1901; Makedonya, Srbistan ve Arnavutlukta meydana gelen olaylarla ilgili hazrlanan lyihann tercmesi Y.PRK.ASK. 34-3 01/Za/1303-01 Austos 1886; nc Ordu-y Hmayun Kumandan Mehmed Fazl'nn grev mahalli Manastr'a giderken yol boyunca grd ahvale dair tanzim ettii lyihasnn takdimi. Y.PRK.AZJ. 10-52 10/N/1302-23 Haziran 1885; ark Rumeli Mslmanlarnn memleketlerinde tutunabilmeleri iin gerekli tedbirlerin alnmas yolunda ahalinin taleplerini bildiren lyiha. Y.PRK.ASK. 4-44 03/Za/1297-07 Ekim 1880; arki Rumeli ahalisi zerinde Bulgarlarn emelleri, blgenin dini ve ekonomik durumu. Pomaklar Bulgarlatrma plan ve saire hakknda mufassal lyiha. Y.PRK.ASK. 31-35 17/R/1303-23 Ocak 1886; Mazhar Paa'nn Rusya ve Almanya'nn ark-i Rumeli'yi Osmanl Devletinden ayrma planlar hakkndaki Franszca lyihas. Y.PRK.BK. 5-48 19/S/1299-10 Ocak 1882; Manastr Vilayeti tercman- sabk Makri Yankonun, Manastr Vilayeti'nde dvel-i ecnebiye konsoloslarnn Devlet-i Aliyye tebaasndan olan Rum ve Bulgarlar kendi tabiiyetlerine geirmeye tevik ettikleri hususunda gnderdii lyihann takdimi. Y.PRK.BK. 15-35 20/B/1306-22 Mart 1889; Alasonya746 Kumandan Mirliva Ahmed Paa hakknda tahkikat iin gnderilen Agah Paa'nn lyihasnn takdimi.
745 746

Manastrda sancak merkezi. Manastr-Serfieye bal kaza.

232

Y.PRK.UM. 17-25 17/L/1307-06 Haziran 1890; kodra vilayetinin muhta olduu slahatlar hakknda gnderilen lyiha. Y.PRK.MYD. 4-17 17/R/1302-03 ubat 1885; kodra vilayetinin tanzimat ve tensikat- askeriyyesinin slah hakkndaki muhtra zerine Yaveran- Hazret-i ahane'den Ferik Rza Paa ile mzakere edilerek tanzim edilen lyiha msveddesi. Y.PRK.MYD. 12-30 07/B/1310-25 Ocak 1893; Bulgaristan Harbiye Mdriyeti tarafndan tertip edilip prens tarafndan tasdik edilen ve Bulgar ordusunun tensikat ile bin sekiz yz doksan senesi harp btesini havi lyiha suretinin takdimi. Y.MTV. 78-146 18/Za/1310-03 Haziran 1893; Belgrad Ataemiliterlii'nden gnderilen ve sefer vaktinde askerlere fiilen kumanda edecek generallerin isimleriyle tahsil durumlar hakknda gelen lyihalarn takdimi. Y.MTV. 81-34 05/S/1311-18 Austos 1893; Belgrad Ataemiliterliinin Srbistan kuvve-i umumiyesi hakknda gnderdii lyihann takdimi. Y.PRK.TKM. 47-14 21/Ca/1321-15 Austos 1903; Srplarn siyasi gayelerinden bahseden Srpa bir lyiha ve tercmesi. Y.MTV. 64-113 27/Z/1309-23 Temmuz 1892; Bulgaristan'da bulunan Osmanl tccar vekillerinin vazifeleri iin kaleme alnan lyihann uygulamaya konulmasyla Bulgaristan Hkmeti'nce Cisr-i Mustafapaa ve Dedeaa'a tayin olunacak Bulgar tccar vekilleri hakknda Maiyyet-i Askeri Komisyonu'nun lyihas. Y.PRK.UM. 56-124 21/B/1319-03 Kasm 1901; Bulgaristan ve Makedonya

hakknda imzasz lyiha. Y.PRK.ASK. 29-68 01/S/1303-09 Kasm 1885; Edirne Meclis-i dare Bakatibi Asaf Bey'in, Bulgar ihtilalinin nasl balad hakknda tahkikatn havi lyihas. Y.PRK.ASK. 85-7 22/S/1310-15 Eyll 1892; Fethi Beyin gnderdii Bulgarlarn stanimka747 civarnda icra ettikleri manevra ile ilgili lyihann takdim edildiinin arz. Y.PRK.ASK. 212-44 25/Za/1321-12 ubat 1904; Bulgar ifsatlarnn ahvallerini havi lyihann takdimi. Y.PRK.DH. 7-79 29/Z/1311-03 Temmuz 1894; Bulgarlara verilen msaadat ve Bulgaristan'n askeri kuvvetleri hakknda lyiha. Y.A.HUS. 159-109 05/Z/1295-30 Kasm 1878; Toskalk748 Cemiyyet-i ttihadiyesi tarafndan yazlan iki lyiha. 749
747 748

ark-i Rumeli-Filibede bir kaza. Yanya ile Tesalya arasnda kalan blgeye verilen ad.

233

Y.PRK.UM. 3-11 13/L/1297-18 Eyll 1880; Berat750 ahalisinin mahalli ihtiyalar hakknda lyiha. Y.PRK.UM. 3-24 15/L/1297-20 Eyll 1880; Preveze751 merkezi ile Margili752 ve Narda753 kazalarnn nfus durumlar ve umumi ihtiyalarn gsterir lyihalar. Y.MTV. 74-32 08/B/1310-26 Ocak 1893; Arnavutluk'ta zuhura gelen ahval-i ekavetkaranenin men-i tekerrr iin Selanik Umum Kumandanl'nca lzum gsterilen tedabire dair Yaver Dervi ve akir Paalarn hazrladklar lyiha.754 Y.MTV. 94-83 26/L/1311-02 Mays 1894; Ahmed Hurid isimli ahsn Berat755 sanca mlkiye memurlarndan ikayeti havi lyihasnn takdimi. Y.PRK.UM. 2-56 10/L/1297-15 Eyll 1880; Iskarapar756 kazasnn ahvali hakknda yaplan tahkikat neticesinde hazrlanan lyiha. Y.PRK.UM. 53-101 30/Z/1318-20 Nisan 1901; Paris Sefaretinin hazrlad Berlin Muahedesiyle geici olarak Avusturya idaresine braklan Bosna-Hersekin mevcut durumu. Mslman ahalinin meseleleri hakknda lyihann takdimi. Y.PRK.HR. 33-21 29/Z/1320-29 Mart 1903; Bosna-Hersekteki Srplarn kurmu olduklar cemiyetin, vilayetleri Srbistana balama projeleri hakkndaki imzasz lyiha. Y.PRK.EA. 4-19 20/C/1301-17 Nisan 1884; Mustafa Asm Paa'nn,

muhacirlerden Karada tebaasna borlu olanlar hakknda yaplacak muameleye dair hazrlad lyihann takdimi. Y.PRK.AZJ. 13-92 29/Z/1305-06 Eyll 1888; ark Rumeli Mektubcusu

tarafndan Rumeli ahvali hakknda Ebulhda Efendi'ye gnderilen lyihann takdimi. Y.PRK.UM. 1-83 19/M/1296-13 Ocak 1879; Rumeli'deki vilayetlerin idaresi hususunda hazrlanan lyihann baz maddeleri. Y.PRK.EA. 42-14 22/Za/1320-20 ubat 1903; Rumeli vilayetleri hakknda lyiha. Y.A.HUS. 515-33 05//1325-13 Eyll 1907; Rumeli Islahat- adliye ve mukarrerat- cedide lyihas.

749

Layihann transkripsiyonu iin bkz. Ali Sacit Trker, II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Devletinin Arnavutluk Siyaseti, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Sakarya 1996, s. 13-16.. 750 Yanyaya bal sancak merkezi. 751 Yanyaya bal bir kaza. 752 Yanyaya bal bir kaza. 753 Yanyaya bal bir kaza. 754 Bkz.. YEE 12-17, YEE 34-2 755 Yanyaya bal sancak merkezi. 756 Avlonya sancana bal kaza.

234

Y.PRK.UM. 2-10 30/N/1297-05 Eyll 1880; Pravite757 ile kylerinde bulunan servet ve emlak sahibi ahslarn isimleri ve nahiyenin ihtiyalarn belirten lyiha. Y.PRK.UM. 2-13 02/L/1297-07 Eyll 1880; Ustrumca758 kazasnn genel

ihtiyalarna dair lyiha. Y.PRK.UM. 2-19 04/L/1297-09 Eyll 1880; Karaferye759 kazasnda sbyan mekteblerinin slah, telgrafhane inas, Karaferye ve Austos kasabas arasndaki osenin tahvili ile mahall ihtiyalarna dair kaza kaymakamlnn lyihas. Y.PRK.UM. 2-20 04/L/1297-09 Eyll 1880; Selanik vilayetine bal Kprl kazasnn umumi ihtiyalarna dair lyiha. Y.PRK.UM. 2-21 04/L/1297-09 Eyll 1880; Vodina760 kazasnn umumi ihtiyalarna dair lyiha. Y.PRK.UM. 2-24 04/L/1297-09 Eyll 1880; Drama kazasnn umumi ihtiyalarna dair lyiha. Y.PRK.UM. 2-28 05/L/1297-10 Eyll 1880; Drama761 sancana tabi Saraban kazasnn umumi ihtiyalarna dair lyiha. Y.PRK.UM. 3-6 11/L/1297-16 Eyll 1880; Siroz762 ve kazalarnn ihtiyalarna dair lyiha. DH.MKT. 1583-14 07/Ca/1306-09 Ocak 1889; Selanikli Apostol Margarit Efendi'nin Vidine, Karaferye, Tikve ve Kprl kasabalarnda hafiye veya gmrk memuru istihdam vs. hakkndaki layihasyla ilgili mtalaas. DH.MKT. 1499-118 28/B/1305-10 Nisan 1888; nc Daire-i Teftiiye Mfettii Evveli tarafndan Avrathisar Kazas763 Belediye Dairesiyle Nfus daresi'ne ait kayt muamelelerindeki yolsuzluk vesaireye dair gnderilen lyiha suretlerinin takdimi. DH.MKT. 1583-99 10/Ca/1306-12 Ocak 1889; Apostol Margrit Efendi'nin,

Rumeli vilayetlerinin durumu ile ilgili lyihas. .DH. 1237-96889 16/Z/1308-23 Temmuz 1891; etine Sefiri Tevfik Bey'in

Karada hakkndaki lyihas.

757 758

Selanik-Dramada bir nahiye. Kstendil sancana bal kaza. / Selanike bal kaza. 759 Selanike bal bir kaza. 760 Selanike bal bir kaza. 761 Selanike bal sancak merkezi. 762 Selanike bal sancak merkezi. 763 Selanikte bir kaza.

235

30/B/1320-02 Kasm 1902; Said Paann Arnavutlukun slah hakkndaki lyihas.764 .MTZ.(04) 5-159 24/Za/1293-11 Aralk 1876; Bulgaristan hadisesi esnasnda ngiltere Sefareti tarafndan Filibe'ye gnderilmi olan Msy Pernih tarafndan Babali'ye verilen lyiha. .MTZ.(04) 23-1475 25/M/1320-04 Mays 1902; Kosova Vilayeti Polis Komiseri Dervi Efendi tarafndan arz edilen Bulgar mfsidlerinin fesat hareketlerinin engellenmesi hakknda grleri havi layihann tedkik edilerek konu hakkndaki mtalaann arz. DH.MKT. Talca
765

1524-47

14/Za/1305-23 Temmuz 1888; Aziz Srr isimli ahsn

Mutasarrf ve Kumandan Sleyman Paa ile mensubunun kt

hareketlerinden ikayet eden lyihas zerine tahkikat icras. 04/Z/1305-12 Austos 1888; Mehmed Salahi Beyin Selanik hakknda II. Abdlhamide takdim ettii lyihas. Lyihann balklar: 1-Mukaddime. 2-Ahval-i Vilayet. 3-Vali Paa. 4-Umur- Adliye. 5-Mlhakat- Vilayet. Cihet-i Askeriye.766 29/R/1321-25 Temmuz 1903; Bulgaristan Komiseri Ali Ferruh Beyin ark-i Rumelide lisan- Osmani ve sikke-i Osmani meselesi hakkndaki lyihas.767

2.1.3. Arap Yarmadas Hakkndaki Lyihalar

YEE. 5-22 18/L/1307-07 Haziran 1890; Seyyit Fazl Paann Daire-i Kitabete gelerek maiyyet-i seniyye erkanndan Ferik Rza Paa kullaryla grerek Zeydilerin Hkmet-i Seniyye'ye snamamakta olduklar, gnn birinde San'a'y almalar ihtimali olduundan Yemen vilayetinin iki vilayet, birer mstakil mutasarrfla tefriki ile idare-i mlkiyenin bu ekilde icras muvafk olaca ile ilgili serkurenay ehriyariye gnderilen lyiha msveddesi.768 YEE. 6-46 trhsz; 1-Yemen Vilayeti Tefti Heyeti'nin vazifelerine dair talimat.(On yedi maddedir.) 2-Yemen vilayetine ait slahat lyihasnn suretleri.(Sadaret
Said Paa, a.g.e., c. 2. ksm- evvel, s. 388-398. Kosovada sancak merkezi. 766 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Mnir Aktepe, Mehmed Salahi Bey Ve II. Abdlhamide Selnik Hakknda Sunduu 31 Temmuz 1304 Tarihli Rapor, Tarih Dergisi, c. XVII, S. 22, stanbul 1968, s. 79-97. 767 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Eref Erefolu, Ali Ferruh Beyin Dou-Rumelide Lisn- Osmn Ve Sikke-i Osmni Meselesine Ait 1903 Tarihli Bir Raporu, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi, S.32, stanbul 1979, s. 381-402. 768 Dosyada layiha yoktur.
765 764

236

Mstear Mehmed Ali, ehriyari katib-i sani zzet, Ticaret ve Nafia Nazr Zihni, Dahiliye Nazr Memduh mhrl layiha.) Lyihann balklar: 1Memuriyet-i eriyyenin Suret-i ntihab ve Tayinler. 2-Memuriyet-i Mlkiye ve Maliyenin Suret-i ntihab ve Tayinleri. 3-Umur- Nafia ve Ziraat ve Maarif. 4-Umur- Evkaf. 5-Umur- Maliye. YEE. 7-12 24/L/1297-29 Eyll 1880; Badad Valisi Abdurrahman Paa'nn, Irak Ktas'nn kabiliyeti, genilii ve havi olduu byk nehrin imra elverili olduuna gre memleket ve ahalisinin ihtiyacn karlamak zere alnmas lazm gelen tedbirlerle, yaplmas icap eden iler hakkndaki mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Memleket ve Ahalisinin htiyacat- Umumiyesi. 2-htiyacat-

Umumiyenin Birincisi-Maarif. 3- htiyacat- Umumiyenin kincisi-Ziraat. 4htiyacat- Umumiyenin ncs-Sanat. 5- htiyacat- Umumiyenin DrdncsTicaret. 6-Hatime. Layihann ekleri: 1- Dahili Vilayetde Bulunan ehir ve Kasabalarda En Ziyade Kadim ve Haysiyetli Olanlarla Servet ve Emlake Ahali-i Saireden Mmtaz Bulunanlarn Defteridir. 2-Badad Vilayeti Dahilinde Meskun Mslim ve Gayr-i Mslim Nfus- Zkurun Mekadir-i Sahihasyle Elan Dahil-i Tahrir Olmamasyla Asker Vermeyen Aayir ve Kabail Nfus- Mtemmimesini Mbeyyin Cedveldir. YEE. 7-16 12/B/1309769-11 ubat 1892; Yaver-i Ekrem Nusret Paa'nn, Htta-i Irakiyye Dairdir balkl ve lyihann kapanda devletce tertibat- evveliyesi mahremane tutulmak ve icabna pek ciddi baklmak zere Irak ve kta-i Arabiyyenin slahatna dair layiha-i umumiyedir yazl Irak slhat hakkndaki lyihas. Lyihaya leffen takdim klnan maa-harita Irak ve kata-i Arabiyyenin dar olduu alil ve emraz- mlkiye ve askeriyesiyle mdavatna dair layiha-i abidanem ve dier kadri-i cedide namyle imdi post-niin bulunan Seyyid Sleyman Efendi ve biraderlerinin byk pederleri dier Seyyid Sleyman Efendi zamanndan beri Badad Kadri Dergahnda ittihaz eyledikleri dava-y uluhiyyetlerine dair ilm-i hal ve bunlarn reddiyesine dair iki nsha tercmeleriyle beraber ve ihtira eyledikleri ve indel-slam kfr olduunu kelime-i tevhide dair bn-i Abidinin fetvas ve bunu yani (la ilahe illallah abdulkadir-i eyhullah) kelimesi kelime-i tevhid olmak zere btn Badada gelip ve giden zvvar ve chelaya beher salat- mefruzadan sonra yzden be yze kadar vird eylemelerine mezuniyeti havi Seyyid Sleyman Efendinin ikinci biraderi

769

BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir.

237

Abdurrahman Efendinin mhr-i zatiyesi ile memhur izin-namesi dahi leffen takdim klnmtr.770 YEE. 7-17 trhsz; Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi Drdnc ubesine Memur Binba Ali Rza Bey'in, Badad ve Btn Htta-i Irakiyyede ntiar Eylemekde Bulunan iliin Men-i ttisana Dair Lyiha-i Memlukanemdir balkl lyihas. Lyihann balklar: 1-iiliin Zuhuru. 2-iiyyetden slamiyete Gelen Mazarrat. 3-iiyyet. 4-iiyyetin Men-i Tevsii n ttihaz Olunacak Tedabir. 5Mekteb Muallimleri. 6-Mekteblerin Tedrisat. 7-Mekteblerden Maada Ne Gibi Tedabir ttihaz Olunabilir. 8-Mekatib-i Mezbureden El-Cezirenin Hissedar Olaca. 9-ran Ulemas. 10-ran Ulemasnn Celbi Lzumu. 11-ran Talebesinin Tahsili n Ne Yaplmaldr? 12-Bu Messesata Mukteza Masarif. 13-Bu Suretin Menafi. 14Hatime. YEE. 7-19 trhsz; Yemen Heyet-i Teftiiye Reisi Ferik Said bin Mehmed Ferid Paa'nn, Yemen Vilayeti'nin slah hakkndaki mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Vilayatn Suret-i Tekili. 2-Umur- eriyye ve Mahakimin Suret-i Tadil ve Tekili. 3-Mahakimin Suret-i Tekilat. 4-Umur- Maliye. 5-Yemen Vilayetinin Varidat- Umumisi. 6-Umur- Maarif. 7-Umur- Zabta, Jandarma, Polis. 8-Umur- Nafia ve Yollar. 9-Mlahazat ve Mtalaat- Umumiye. YEE. 7-20 25/Z/1324-09 ubat 1907; Yemenin ahval-i siyasiyyesi hakknda mhim malumat ahz etmek bilhassa ngilizlerin o havalideki siyasi hareketleri ve devletimizin buna mukabil takip edecei hatt- hareketi hakknda malumat muhtevi, Yemen vilayetinin hsn-i idaresi hakknda Mnihten celp olunan Doktor Galayerin raporunun tercmesi. YEE. 7-21 08//1305-20 Nisan 1888; Hususi memuriyetle Beyrut'a gnderilen Hseyin Rza Paa'nn, Suriye ve civarlarnn ahvaline dair lyihas.771 YEE. 8-3 12/Ra/1311-23 Eyll 1893; Erkan- Harbiye Binbalarndan Ahmed Muzaffer ve Es-seyyid smail Beylerin Katar Hadisesinin Esbab ve Suret-i Vukuu balkl mterek ve mufassal lyihas. Lyiha u balklardan olumaktadr : 1-eyh Casmn Hlasa-i fadatyle Vecbe ve ekbe Kalalar. 2-Vecbe Kalas. 3ekbe Kalas. 4-Katar Hakknda Malumat- Mcmele. 5-Katar Limannn
Layiha hakknda deerlendirme iin bkz. Selda Kl, Nusret Paann Irakta Islahat nerileri, XIV. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildirler Ankara 9-13 Eyll 2002, c. II, ksm I, Ankara 2006, s. 761-777. 771 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Sabahattin Samur, zel Memuriyetle Beyruta Gnderilen Hseyin Rza Paann Bir Lyihasnn Inda XIX. Yzyln Sonuna Doru Fransann Suriye Siyaseti, Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S. VI, Kayseri 1989, s.271-287.
770

238

Ehemmiyet-i Hazrasyle Suret-i Muhafazas. 6-Katar Ktasnda ve Civarnda Bulunan Aayir. 7-Katar Kasabas Hakknda Malumat- Mcmele. 8-Fav stihkam. 9-stihkamn Aksam ve Tertibat. 10-stihkamn Hal-i Hazr. 11-Basra ve Civarndaki Kuvve-i Bahriye-i ahanenin Hal-i Hazr Hakknda Malumat- Mcmele. 12-Merih Korvetinin Haliyle Techizat. 13-Mejdersan ve Saher Vapurlarnn Haliyle Techizat. 14-Akka Ganbotu. 15-Alves Vapuru. 16-Basra Krfezinde Get Gzar Eden ngiliz Vapurlar. 17- Badad le Basra Arasnda leyen dare-i Nehriyye Vapurlar. 18-Badad le Basra Arasnda leyen ngiliz Vapurlar. 19-Sevahil-i Vilayetin Suret-i Muhafaza ve Mdafaasyle Esliha dhalinin Meni Hakknda ttihaz Lazm Gelen Tedabir.772 YEE. 8-7 11/L/1315-05 Mart 1898; Londra ehbender vekili Halil Halitin

Basra Krfezi ve Hkmet-i Seniyye ile ngilterenin Mnasebat Hakknda Bir Lyiha-i Bendegane balkl mufassal lyihas.773 YEE. 8-9 17/B/1325-26 Austos 1907; lsizde akir Efendi'nin, Badat vilayeti dahilinde iiliin nlenmesine dair lyihas. Lyiha on bir madde ve be balktan olumaktadr. Lyihann balklar : 1-Ulum- Diniyye Ciheti . 2-Ulum- btidaiyye Ksm. 3- Rdi Ksm. 4-Ziraat, Harir774 Mektebi. 5-Usul-i dare-i Mlkiyesi775 YEE. 8-11 08/M/1310-02 Austos 1892; Kurt smail Paa'nn, Zor776 Ktas Hakkndaki Mehudat ve Malumat- akeranemle dare ve Islahata Dair Lyihadr balkl lyihas.777 YEE. 8-15 02/Z/1323-28 Ocak 1906; Gmhane Mutasarrf Mustafa Zihni Paa'nn, Yemen hakkndaki mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Layiha. 2Asir Vilayeti. 3-Taiz Vilayeti. 4-Sana Vilayeti. YEE. 8-18 04/L/1302-17 Temmuz 1885; Osman Paa'nn, Yemen hakkndaki lyihas.778

Layiha hakknda bilgi iin bkz. Osman Zeki Soyyiit, Ariv Belgeleri I Altnda Katarda Osmanl Hakimiyeti, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1990, s. 38,39,45,57,62,65,202-218. Zekeriya Kurun, Necid ve Ahsada Osmanl Hakimiyeti Vehhabi Hareketi ve Suud Devletinin Ortaya k, Ankara 1998, s. 160-164. Zekeriya Kurun, Basra Krfezinde Osmanl-ngiliz ekimesi Katarda Osmanllar 1871-1916, Ankara 2004, s. 3, 96-98, 172. 773 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Zekeriya Kurun,Necid ve Ahsa, s. 165. 774 pek. 775 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Cezmi Eraslan, II. Abdlhamid ve slam Birlii Osmanl Devletinin slam Siyaseti 1856-1908, stanbul 1992, s. 308. 776 Halebe bal bir sancak. 777 Layiha hakknda bilgi ve transkripsiyonu iin bkz. dris Bostan, Zor Sancann mr ve Islh le Alkal Lyiha, Osmanl Aratrmalar, S. VI, stanbul 1986, s. 163-220.

772

239

YEE. 8-20 24/M/1325-09 Mart 1907; Ferik Ferid Paann, Yemen hakkndaki lyihas. Lyihann balklar: 1-Vilayatn Suret-i Tekili. 2-Umur- eriyye ve Mahakimin Suret-i Tadil ve Tekili. 3-Mahakimin Suret-i Tekilat. 4-Umur- Maliye. 5-Yemen Vilayetinin Varidat- Umumiyesi-nksam-Tekilat- Vakaya Gre Emr-i daresi. 6-Umur- Maarif. 7-Umur- Zabta-Jandarma-Polis. 8-Umur- Nafia ve Yollar. 9-Umur- Ticariye. 10-Mlahazat ve Mtalaat- Umumiye. 11-Hatime. Layihaya ekli olarak Hlasat- Mndericat- Layiha balkl layihann zeti ve akir ve Ferid Paalarn mtalas bulunmaktadr.779 YEE. 8-25 10/R/1304-06 Ocak 1887; Yemen Vilayeti Mektbi Kalemi

Mmeyyiz-i Sabk kr Efendinin, Yemen hakkndaki lyihas. YEE. 8-26 trhsz; Malatya Mutasarrf Mahmud Nedimin, Yemen Vilayeti hakkndaki mufassal lyihas. Lyihaya merbut on drt maddelik ek. Lyihann balklar: 1-Aden. 2-Tevahi ve Mualla ve eyh Osman Mahalleleri. 3-Tarihesi. 4Ekal ve Taba ve Emzac. 5-Adenin Ahval-i Corafiyesi. 6-Ticaret. 7-Adenden imalen ve bahren Hudeyde tariki Perim adas nam kadim dier Misyon. 8-eyh Said. 9-Maha. 10-Tarihesi. 11-Ziraat, Ticaret, Sanat ve Maadini. 12-Mahadan Hudeydeye kadar sevahil. 13-Hudeyde. 14-Lisan ve emzac. 15-Kat nam nebat. 16Kar ve Tenbaki. 17-Kisve ve Sanat. 18-Ticaret. 19-Maaden. 20-Sunuf- mmtaze. 21-Tehame. 22-Hudeydeden vilayet ve ordu merkezi olan Sana tariki. 23-Haraz. 24Cibal-i Serat. 25-Harazdan Sanaya. 26-Sana. 27-Sanadan cenuben Taize kadar. 28-Taiz. 29-Taizden imalen Hudeydeye kadar. 30-Hays. 31-Zebid. 32-BeytlFakih. 33-Sanadan imalen seyr sefer tariki. 34-Hacce. 35-Luhayyadan berren ve cenuben Hudeydeye kadar. 36-Hudeydeden imalen ve bahren Asir iskelesi olan Kunfudaya kadar. 37-Salif karyesi. 38-Luhayya kazas. 39-Cizan. 40-Ebu Ari. 41Fersan Adas. 42-Konfuda. 43-Konfudadan Ebhaya kadar. 44-Ebha. YEE. 9-8 29/L/1297-04 Ekim 1880; Basra Mutasarrf Mazharn Htta-i Irakiye'nin marnn Mevkuf- Aleyhi Olan Vesait Hakknda Basra Mutasarrflndan Takdim Klnan Lyihadr balkl lyihas.780

Layiha hakknda bilgi iin bkz. Alian Akpnar,a.g.e., s. 74-82. Selim Deringil, a.g.e., s.52,6061,64-65,106,117, 779 BOA katalogunda layihann akir Paa ve Ferid Paann mterek layihas olarak belirtilmektedir.Fakat layiha Ferid Paa tarafndan yazlm ve padiahn emri zerine akir ve Ferid Paalar birlikte layihay tetkik etmiler ve mtalaalarn da layihaya eklemilerdir. Bu sebeple BOA katalogundaki ortak yazlm ifadesi yanltr. 780 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Zekeriya Kurun, a.g.e., s. 137.

778

240

YEE. 9-11 11/N/1306-11 Mays 1889; Yemen Valisi'nin781, eref-efza-y Sudur ve Snuh Buyurulan Emr Ferman- Keramet-Beyan Hazret-i Hilafet-penahi Mucib-i lisince Fersan782 Ceziresinin Suret-i daresiyle Ahalisinin Ahval ve Adat ve Maietlerini ve Cezire-i Mezkurede Bulunan Maadinin maliyle Devletce stifade Husul Ne Gibi Esbaba Mtevakkf dn Mbeyyin Layihadr, balkl lyihas. YEE. 9-12 29/M/1309-04 Eyll 1891; Yemen hakknda iki lyiha: 1- Maha Kaymakaml'ndan mstfi Mehmed Ziyann Yemen Vilayet-i Celilesine Mahsus Islahat Lyihasdr balkl mufassal lyihas.783 Lyihann balklar: 1Yemen Ktasnn Ahval-i Hazrasyla Civar. 2-Yemen Ktasnn Ahval-i Hazrasnda Lazmt-Tevessl Hususat. ( on be maddedir.) 3-Hatime. 2- Hasan Ali mhrl Htta-i Yemeniye Dair Lyihadr balkl lyiha.784 YEE. 9-14 trhsz; Evkaf Mfettii Hseyin Hsnnn Badatta Halen ve stikbalen Mezheb-i Ehl-i Snnetin Muhafazasyla Mezheb-i iann Meni Hakknda Mtalaadr balkl lyihas. YEE. 9-17 18/Ra/1299-07 ubat 1882; Osman Nuri Paa'nn, Havali-i Hicaziyede Mevcud Kuvve-i Cnudiye-i ahne'nin Ahval ve htiyacatn Mbeyyin Lyihadr balkl lyihas. YEE. 9-34 09/N/1309785-07 Nisan 1892; Badatta ikamete memur786 Sleyman Paann Htta-i Irakiye Islahat Hakknda Lyihadr balkl mufassal lyihas.787 YEE. 11-3 trhsz; Mir Nusret Paa'nn, Irak ve Necide788 dair mufassal lyihas.789 YEE. 11-11 20/B/1301-16 Mays 1884; Zor Niyabet-i eriyyesinin gnderdii, Zor Sanca Dahilinde Vaki Nehr-i Habur ve Cebel-i Abdlaziz'in Evsaf ve stidadn Mbeyyin Zor Niyabet-i eriyyesinden Varid Olan 21 Cemaziyelevvel sene 301 tarihli lyihann suretidir balkl lyihas. Lyiha on bir bend ve hatime blmnden olumaktadr.790

Layihada mhr silik olduu iin isim okunamamtr. Kzl Denizde bir ada. 783 Rumi 27 Mays 1307-08 Haziran 1891. 784 Rumi 23 Austos 1307-04 Eyll 1891. 785 BOA katalogunda tarih yanllkla 09/N/1304-01 Haziran 1887 olarak verilmitir. 786 Mhrn zerindeki ifadedir. 787 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Erol zbilgen, a.g.e., s. 423-427. 788 Badatta sancak. 789 Zekeriya Kurun, a.g.e., s. 7-8. 790 Layiha hakknda bilgi ve transkripsiyonu iin bkz. dris Bostan, Zor Sancann mr ve Islh le Alkal Lyiha, Osmanl Aratrmalar, S. VI, stanbul 1986, s. 163-220.
782

781

241

YEE. 11-15 03/Za/1322791-09 Ocak 1905 ;Ka'tabe792 Kazas Kaymakamlndan mstafi smail Rahmi Bey'in Yemen slahat hakkndaki mufassal lyihas. Lyiha on alt bend ve hatime blmnden olumaktadr. YEE. 11-25 20/N/1321-10 Aralk 1903; Serkimyager-i Hazret-i ehriyari ve Deraadetle Bilumum Vilayat- ahane Hfzs-Shhiyye-i Umumiye Sermfettii Mirliva Bonkofski Paann, Suriye ve civarndaki kolera hastal hakknda yaplan tahkikata dair mufassal lyihas. Lyiha kitap eklindedir.793 YEE.12-8 29/Z/1296-14 Aralk 1879; Mir Namk Paa'nn, Irak'a dair lyihas. 794 YEE. 12-10 08/L/1297-13 Eyll 1880; Basra Mutasarrf Mazharn Basra Sancann htiyacat ve Islahatna Dair Lyihadr balkl muhtasar lyihas. Lyiha sekiz bendten ibarettir.795 YEE. 12-11 trhsz; Irak'ta Rafiziliin yasaklanmasna dair imzasz lyiha. YEE. 12-12 trhsz; iilik hakknda imzasz ve muhtasar lyiha. YEE. 12-14 29/Z/1297-02 Aralk 1880; Yedinci Ordu Beinci Alay Miralay Mustafa Sabri Bey'in, Yemen hakkndaki muhtasar lyihas. YEE. 12-18 29/Z/1298-22 Kasm 1881; Sadk Meyyed, Yusuf Nazif ve Ahmed Ali796 mhrl Rusya mparatoru Hazretlerinin Biraderleri Grandk Ser ile Grandk Pol ve Grandes Elizabet Hazretlerinin Suriye le Havalisine ve Kuds-i erife Vuku Bulan Seyahatlerini Mbeyyin Lyihadr balkl muhtasar lyiha.797 YEE. 12-19 29/Z/1298-22 Kasm 1881; Rza Bey'in Avusturya Devleti veliahd Aridk Rudolfun merasim-i istikbaliyesini ifa etmek memuriyetiyle azimet ve avdet eylediim Kuds-i erif ve havalisinde vukubulan mehudat ve ttlaat- akeranemden slamiyet nokta-i nazarnda dikkat-i fevkaladeyi calib baz ahval hakkndaki lyihas. YEE. 12-27 29/Z/1300-31 Ekim 1883; Seyyid Fazl Paa'nn, Arap Yarmadas, Sevakin798 ve Musavva799 hakknda iki adet lyihas.

791 792

BOA katalogunda tarih yanllkla 23/Za/1321-10 ubat 1904 olarak verilmitir. Katibe olarakta gemektedir. Yemen-Taize bal bir kaza. 793 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Glden Saryldz, Hicaz Karantina Tekilt (1865-1914), Ankara 1996, s.88-89. 794 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Zekeriya Kurun, a.g.e., s. 137. 795 BOA katalogunda layiha sahibi olarak yanllkla Hasan Paa ismi verilmitir. 796 BOA katalogunda isimler belirtilmemitir. 797 BOA katalogunda isimler verilmemitir. 798 Badat-Necd blgesinde bir kaza. 799 Msr-Sudan- Msride bir kaza.

242

YEE. 12-34 29/Z/1304-18 Eyll 1887; Rza Paa'nn, Hemevend Aireti'nin Ahvaline Dair Lyihadr balkl lyihas. YEE. 13-29 02/R/1326-04 Mays 1908; Hicaz eski valisi Mir Osman Paa'nn Hicaz vali ve kumandan esbak Mir Osman Paa merhumun (stikbalde Ceziretl-Arab ve Hicaz ve Yemen Islahat serlevhasyla yirmi sene evvel yazub geen 301 senesi bu abd-i asferle Mabeyn-i Hmayun- cenab- mlukane ve Bab- aliye, arz ve takdim eyledikleri slahat layihalarnn bir fkrasnda (beynelharemeyn) meskun urban kabailiyle (Taif) havalisi kabailin suret-i idare ve slahlarn (tecrbe-i ciddiye) ve mehudat- sahihelerine binaen ber-vech-i zir arz ve beyanyla istizanda bulunmulard balkl lyiha sureti. Lyihann balklar:1- 2 Rebiylula sene 326 tarihiyle Mekke-i Mkerremeden mevrud mektub- mhimin hlasas. (Mir Arif Paann suret-i vefat hakkndadr.) 2-Yaver-i Ekrem Mir Kazm Paann Cidde tarikiyle Mekke-i Mkerremeye vrudlar. 3-Beynelharemeyn meskun olan (Harbiye urban) kabailinin esami ve mikdar- nfuslarn mbeyyin cedveldir. 4-Fera tariki zerinde meskun kabailin esami ve mikdarlar. 5Taifden Necd havalisine kadar meskun olan (Uteybe) kabail-i urban. 6-Taif Mekke-i Mkerreme ve Medine-i Mnevvere ile hemhudud olan Asir urban kabaili.800 YEE. 33-114 trhsz; Suriye vilayetinin mali ileri hakknda imzasz lyiha. YEE. 35-74 trhsz;Yemen Valisi Osman Nuri Paann yolsuzluklarna dair imzasz lyiha.801 YEE. 50-69 05/Z/1323-31 Ocak 1906; Hurid Paa ve Dervi Paa'nn Akabe802 ile Laheycan ve Mirkan ve Pave taraflarndaki hukuk ve menafi-i saltanat- seniyyenin muhafazas ve ran hududu hakkndaki haritalar ile lyihalar. YEE. 58-33 trhsz; Sabk Yemen Vilayeti stinaf Mahkemesi Reisi Muhammed Hilal Efendinin Yemenin corafi, nfus, idari hususlar hakknda hazrlad lyiha. Lyiha risale eklindedir.803

Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Seluk Akin Somel, Osman Nuri Paann 17 Temmuz 1885 Tarihli Hicaz Raporu, Ankara niversitesi DTCF Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi 1996, c. XVIII, S. 29, Ankara 1997, s. 1-38. Ufuk Glsoy, a.g.e., s. 32. 801 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. hsan Sreyya Srma, Yemen Valisi Osman Nuri Paann Yolsuzluklarna Dair mzasz Bir Layiha, ..E.F. Tarih Enstits Dergisi, S. 10-11, Sene 1979-1980, stanbul 1981, s. 395-412. ayn makale .Sreyya Srma, Belgelerle II. Abdlhamid Dnemi, stanbul 2000, s. 159-183. 802 Medinede kaza. 803 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. dris Bostan, Muhammed Hilal Efendinin Yemene Dair ki Layihas, Osmanl Aratrmalar, S. III, stanbul 1982, s. 301-306.

800

243

YEE. 65-14 15/S/1308-30 Eyll 1890; Yedinci Ordu Kumandan Ferik smail Paa'nn, aki Humeydddin'in imamet dolaysyla vukua gelen tevikat ve ifsadatna ve bu konuda orduca alnan tedbirlere, imamet davasn ortadan kaldrmak iin baz mtalaalarn havi lyihas. YEE. 81-2 19/M/1310804-13 Austos 1892; Eski Bitlis Valisi Mehmed Paann Irak'a dair lyihas ve Mir akir Paann mtalaas. Lvyihada her paragrafa bir numara verilmitir. Toplam otuz be maddedir.805 YEE. 87-76 trhsz; Zor sanca mutasarrflarnn o havalideki idareleri hakknda lyiha. YEE. 88-61 15/M/1299-07 Aralk 1881; Hicaz Kumandan Osman Paa'nn Abdlmuttalib Efendi hakknda lyihas. YEE. 101-95 trhsz; Berlin Muahedesinde elden kacak arazi yznden hilafet makamnn manevi kudretinin kaybolaca ve belki Araplarn bir baka halife seecekleri ve Arap milletinin uyanmak zere olduu vs. hakknda imzasz lyiha. YEE. 119-16 14/B/1310-01 ubat 1893; Mir akir Paa'nn, Akabe Meselesi'ne ilikin gr ve mtalaasn havi lyihas YEE. 119-76 trhsz; Akabe iinde ngilterenin politikasnn Sudan meselesindeki benzerlii sebebiyle, takip edilmesi gereken politika hakknda bir lyiha. YEE. 127-76 20/B/1299-07 Haziran 1882; Rfat Vehbi Bey'in, Yemen hakkndaki lyihas. YEE. 127-87 06/L/1317-07 ubat 1900; Suriyenin Msrla birlemesi ihtimali karsnda baz grleri ieren Raif imzal lyiha. YEE. 132-30 13/Za/1316-25 Mart 1899; Karahisar-i arki Mutasarrf Hseyin kr Paann Yemen ahvali hakknda akir Paaya gnderdii lyihaya cevap. YEE.KP. 1-73 13/Ca/1300-22 Mart 1883; Umman ktasnn corafi, idari ve kltrel yapsna dair lyiha sureti. YEE.KP. 33-3259 09/L/1326-04 Kasm 1908;Arab adasnda lzum grlen slahat ve halkn asayi ve inkyad hususunda el-Haremeyn-i erifeyn mderrisi ve hadimi Abdurrahman b. Ahmed lyas el-Medeni tarafndan Kamil Paaya gnderilen lyiha.

BOA katalogundaki tarih 07/N/1293-26 Eyll 1876 olarak verilmitir. BOA katalogunda Mehmed ve akir Paalarn birer layiha yazdklar belirtilmektedir, fakat akir Paa, Mehmed Paann layihas hakkndaki mtalaasn belirtmitir.
805

804

244

Y.MTV. 40-23 05/S/1307-01 Ekim 1889; Umman eyaletinde bulunan Zaid b. Halife'nin yama maksadyla Katar Araplarna yaptklar hcumlarn def olunduuna ve emer eyhi Muhammed b.Reid'i ngilizlerin elde etmek istediklerinden lazm gelen tedbirlere dair lyihann takdimi. Y.MTV. 37-73 trhsz; Osman Nuri Paann Hicaz hakkndaki lyihas.806 Y.MTV. 49-81 29//1308-09 Nisan 1891; Dervi Paann Hemevend ekiyasnn zulm ve ekavetinin sona erdirilmesi hakkndaki lyihas. Y.MTV. 69-15 22/Ra/1310-14 Ekim 1892; Erkan- Harbiye kaymakamlarndan Mehmed Ali Beyin Cidde'de ina olunacak istihkam hakkndaki lyihas. Y.MTV. 70-52 10/R/1310-01 Kasm 1892; Miralay brahim Muhiddin Beyin, Hicaz Frkas'n teftii sonucunda hazrlad lyihann takdimi. Y.MTV. 49-70 26//1308-06 Nisan 1891; Yusuf olu Osman Saik'in, Yemen vilayetinin slah hakkndaki lyihas. Y.PRK.AZJ. 27-54 27/S/1311-09 Eyll 1893; Hudeyde807 Bidayet Mahkemesi

eski reisi Minkarzade Abdlmecid Efendi'nin, Yemen isyanlarnn sebepleri ve asayiin temini iin alnmas gereken tedbirlere dair lyihas. Y.A.RES. 74-63 trhsz; Mekke shhiye tabibi Kasm zzeddin Beyin, Hicaz blgesinde hac mevsiminde tatbik edilen shhiye ve temizlik tedbirlerinin dzenlenmesine dair hazrlad lyihas.808 Y.PRK.UM. 22-93 22/M/1309-28 Austos 1891; Yemenin slahatna dair lyiha. Y.PRK.UM. 23-109 26/B/1309-25 ubat 1892; Muteberandan Ali Mcahid isimli ahsn Yemen'in slahatna dair lyihasnn takdimi. Y.PRK.MYD. 3-73 17/Za/1301-08 Eyll 1884; Ferik Musa Kazm Paa'nn,

Yemen slahat hakkndaki lyihasnn takdimi. Y.PRK.MYD. 9-109 12/R/1308-25 Kasm 1890; Yemen'in ahvali hakknda 02/M/1309-08 Austos 1891; Asir809 Tahrirat Mdr

Kolaas zmirli Seyfeddin Bey'in lyihasnn ehemmiyetli olmad. Y.PRK.KOM. 8-2

Mehmed Sddk Bey'in, Yemen vilayetinin ahvaline dair baz malumat havi lyihasnn takdimi.

806 807

Selim Deringil, a.g.e., s. 60. Yemende sancak merkezi. 808 Layiha kitap olarakta yaynlanmtr. Kasm zzeddin, Hicaz Shhiye daresi-Hicazda Tekilat ve Islaht- Shhiye-1329 Yl Hac Raporu, stanbul 1328. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Glden Saryldz, a.g.e., s.113-143. 809 Yemene bal bir sancak.

245

Y.PRK.KOM. 8-30 01/B/1310-19 Ocak 1893; Ibb sanca eyhi Abdulvahid'in halka zulmettii. Udeyn ve Taizz eyhlerinin ekaveti ve halka zulm ile bu blgeler hakkndaki mahede ve tahkikat ihtiva eden lyihalarn takdimi. Y.PRK.ASK. 182-99 19/Ra/1320-26 Haziran 1902; Yedinci Ordu Kumandan Mir Abdullah Paann Yemenin durumu ile ilgili hazrlad lyiha. Y.PRK.BK. 16-10 17/L/1306-16 Haziran 1889;Asir Kumandan ve Mutasarrf mer Paa'nn, Yemen ahvaline ve slahata dair tanzim ettii lyihann takdimi. Y.PRK.BK. 25-93 09/N/1309-07 Nisan 1892; Kaymakam Yakup Bey'in,

Yemen'in slah hakkndaki lyihasnn takdimi. Y.PRK.DH. 12-46 16/Z/1320-16 Mart 1903; Yemene kar besledikleri emelleri gerekletirmek isteyen ngilizlerin kabileler zerinde nfuz tesis etme abalar, evirdikleri entrikalar, tahdid-i hudud almalar ve teferruat hususundaki lyiha. Y.PRK.DH. 12-67 15/Z/1321-03 Mart 1904; Taiz sancann ahvali, Yemende yaygn durumdaki Zeydiyye Mezhebi hakknda baz bilgiler ve Mehakim-i eriyyeden verilen ilamat- eriyyenin niin sonusuz kaldna dair lyiha. Y.PRK.SGE. 8-32 29/Z/1315-21 Mays 1898; Yemen vilayeti ifre memuru Mustafa evketin, Yemen ulemasnn verdii lyihay takdimi. Y.A.HUS. 508-175 28/Z/1324-12 ubat 1907; Yemen'e dair bir lyiha tanzim eden Msy Klayzer'in memleketine dn. Y.PRK.AZJ. 34-92 23/Ra/1315-22 Austos 1897; Ordu-yu Hmayun ahvali ile Hicaz'da cereyan eden olaylara dair lyiha. Y.PRK.TKM. 12-4 16//1305-28 Nisan 1888; Minas Efendi tarafndan el-Cezire810 ve Arabistan bedevi kabilelerinin iskan hakknda bir lyiha takdimi. Y.PRK.ASK. 76-57 07/Ra/1309-11 Ekim 1891; Bahr-i Ahmer sahilindeki Medyan nam arazi hakknda Erkan- Harbiye-i Umumiye reisi vekili brahim Edhem bin Mehmed tarafndan hazrlanan lyihann takdimi. Y.PRK.ML. 27-45 29/Z/1323-24 ubat 1906; Hicaz vilayetinin muamelat- dahiliyesi ve hususat- sairesi hakknda yaplmas gerekli slahata dair lyiha. Y.PRK.AZN. 11-52 10/L/1312-27 Nisan 1895; Htta-i Hicaziye'nin slahnn Mekke Emiri erif Avnrrefik Paa'nn davranlar yznden mmkn olmad ve emirin Mekke ahalisine zulm ettii, sularn kesip kendi bahesine balad

810

Badatta (es-Suveyra) bir sancak.

246

nakliyecilerden fazla para ald, Cidde ve Mekke arasndaki askerleri itlaf ettirdiine dair lyihann takdimi. Y.A.RES. lyihas.811 Y.MTV. 271-1 01/Z/1322-06 ubat 1905; Altnc ordu Erkan- Harbiye Reisi Mirliva Hseyin Fahrinin Irakn umumi durumu hakkndaki lyihas. Y.PRK.EA. 20-30 15/Ra/1312-16 Eyll 1894; Tebriz Baehbenderi Ahsene Bey'in, vazife icab gittii Sine812 hakkndaki lyihasnn takdim edildii. Y.PRK.ASK. 111-37 30/Za/1313-13 Mays 1896; Hille813 Frka-i Askeriye Kumandan Tevfik Paa'dan gelen iki lyihann takdim klnd. Y.A.HUS. 166-84 02/Ra/1298-02 ubat 1881; Abidin Paa'nn Kuzey Irak'ta bulunduu srada vaki iar zerine nefy edilen airet reisleri hakkndaki ura-y Devlet mazbatas ile bu ie memur edilen Mamuratlaziz sabk Valisi Aziz Paa'nn lyihasnn takdimine dair. Y.PRK.UM. 3-36 24/L/1297-29 Eyll 1880; Badad vilayeti ahalisinin ihtiyacat- umumiyesi, memurlarn maalar, blgede vuku bulan olaylar, ilenen sular ile ecnebi devletlerin faaliyetlerini anlatan lyihann takdimi. Y.PRK.MYD. 11-98 20/Ra/1310-12 Ekim 1892; Suriye Maarif Mdr Halil Kemal tarafndan hazrlanan, Suriye ve Lbnan dolaylarnn sosyal, kltrel, ekonomik, siyasi ve askeri gereklerine ait olan lyihalarn deerlendirmesi. Y.PRK.UM. 2-46 09/L/1297-14 Eyll 1880; Nebek814 kazas ahalisinin ihtiyalarn havi lyiha. Y.PRK.UM. 2-47 09/L/1297-14 Eyll 1880; Sayda815 kazasnn nfusu, corafyas, ticareti, tarm, adliyesi vesair konularna dair sunulan lyiha. Y.PRK.UM. 2-48 09/L/1297-14 Eyll 1880; Beyrut'a bal Merciiyyun kazasnn durumuna dair lyiha. Y.PRK.UM. 3-7 11/L/1297-16 Eyll 1880; am'a bal Hasbayya kazasnn ihtiyalarna ait lyiha.
811

58-8

17//1309-17

Mart

1892;

Haydar

Paa

Hastahanesi

doktorlarndan akir Paa'nn, Hicaz'n slah ve ahval-i shhiyesi hakkndaki

Layiha hakknda bilgi iin bkz. Glden Saryldz, a.g.e., s. 80-84 Layiha kitap olarakta yaynlanmtr. Bkz. Kaymakam akir, Hicazn Ahvl-i Ummiye-i Shhyye ve Islaht- Essiye-i Hazrasna Dair Baz Mhedt ve Mlhazt- Bendegnemi Hvi Bir Lyiha-i Tbbiye, stanbul 1308, Ktb, TY, Nr:4609. 812 Musulda bir nahiye. 813 Badatta sancak merkezi. 814 Suriye-ama bal bir kaza. 815 Suriye-Beyruta bal bir kaza.

247

Y.PRK.UM. 3-35 22/L/1297-27 Eyll 1880; Havran816 sancann slah iin yaplmas ngrlen ilerle ilgili lyiha. Y.PRK.ASK. 225-86 13/Za/1322-19 Ocak 1905; Erkan- Harp Yzbas

Mehmed Sabit Efendinin dolat mahallerde [Suriye, Kuds, Cebel-i Lbnan, am] muttali olduu baz ahvali mbeyyin yazd mufassal lyihas. Lyiha on bir maddedir. Y.PRK.BK.3-7 06/C/1297-16 Mays 1880; Msy Olifend'in Filistin ve havalisine Musevilerin yerletirilmesi hususundaki lyihasnn tercme edilerek Meclis-i Vkela'da grlp padiaha sunulmas. Lyiha drt maddelik giri ksmndan sonra otuz maddelik detayl bir ekilde uygulama plan teklif etmektedir 817 Y.PRK.PT. 7-105 03//1308-14 Mart 1891; Halep arazi-i seniyye mdr vekaletine tayin edilen Ziya Efendi'nin bn'r-Reid Urban'na dair tahkikat havi lyiha. Y.PRK.AZN. 7-40 1311-1893/1894; stinaf Mdde-i Umumi Muavini smail Hakk Beyin hac iin Mekke'ye gidip geldikten sonra kaleme ald ve haclar iin yaplacak slahatlar hakkndaki lyiha hususunda mtalaa. DH.MKT. 1559-10 24/S/1306-30 Ekim 1888; Suriye Valisi Nazif Paa'nn verdii lyihada; kaza kadlklar nbetlee verildii halde maalarnn yeteri kadar yksek olmad, Badat cihetindeki naib maalarnn Suriye'ye nisbetle daha az olduu ve buna devlete bir are dnlmesi gerektiinin belirtildii. DH.MU. 4/-2/26 21//1327-07 Eyll 1909; Necid818, Ammara819 ve Basra820

ahvaline dair gnderilen lyiha. DH.MKT. 1586-94 20/Ca/1306-22 Ocak 1889; Badat vilayetinin imaryla inzibatna dair kaleme alnp, Frat Nehri'yle Necid sahillerinde vapur iletilmesi, hanlar ve karakolhaneler inas, arazilerin sulanmas, aarn ihalesi, baz bataklklarn kurutulmas, bo arazilerin datlmas, Ammara sancann yeniden Badat'a balanmas, Badat Zaptiye Alay ile Altnc Ordu mevcudunun artrlmas vs hususlar ieren slahat lyihasnn Sadaret'e takdimi. .HUS. 3-1310/S-091 14/S/1310-07 Eyll 1892; Bahriye Feriki Ahmed Ratib Paann, Hicaz'n emniyet ve asayiinin temini hakkndaki lyihas.
Suriyede sancak merkezi. Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Bayram Kodaman-Nedim pek, Yahudilerin Filistine Yerletirilmeleriyle lgili Olarak II. Abdlhamide 1879da Sunulan Lyiha,Belleten, c. LVIII, S. 219, Ankara 1994, s. 565-587. Ayrca bkz. Y.PRK.MYD. 1-47 818 Badatta sancak. 819 Diyarbakr-Mardin-Cizrede nahiye. 820 Badatta sancak merkezi.
817 816

248

.DH. 1073-84203 02/B/1305-15 Mart 1888; Yemen vilayetinin sabk Defterdar Tevfik Beyin, Yemen vilayetinin muhta olduu slahat hususunda hazrlad lyiha. .DH. 796-64553 18/Z/1296-03 Aralk 1876; Sana eski Mutasarrf smail Hakk'nn Yemen'in idaresi iin hazrlad lyiha dorultusunda, uygun birinin tayini. MM. 4699 14 Austos 1889; Necid Mutasarrf Akif Paann Necid ve Ahsa sahillerinin idari balarn glendirmek iin yaplmas gereken hususlara dair hazrlad lyiha.821 21/Ca/1309-22 Aralk 1891; am Bidayet Mahkemesi Hukuk Reisi Mehmed Feyzullah Efendinin Yemen slahat hakkndaki lyihasnn sureti.822 Seyyar Topu Nmune Alay Kolaas Sleyman efik Keml Beyin Hicaz Seyahatnmesi balkl mufassal lyihas.823 27/C/1305-11 Mart 1888; Basra Valisi Nafiz Paann Necid sahillerinde yapt tefti sonucunda padiaha takdim ettii iki mufassal lyihas.824 Midhat Paa'nn Suriye vilayetinde yaplacak slahat hakknda II. Abdlhamide takdim ettii lyihas. 825

2.1.4. Kuzey Afrika Hakkndaki Lyihalar

YEE. 7-13 07/L/1308-16 Mays 1891; Vali Ahmed Rasim Paa'nn Trablusgarb Valilii'nde bulunduu on sene ierisinde askeri, inaat, yol, mektep, liman vs. dair meydana getirilen imar ile vilayetin airet ve ahalisinin ahval ve zelliklerinden bahsedilen lyihas.826
Layihann transkripsiyonu iin bkz. Osman Zeki Soyyiit, a.g.t., s. 164-174. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Z. Kurun, Basra Krfezi, s. 88-92. 822 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Krmi-zade Mehmed Neet Efendi, a.g.e., s. 80-83. 823 Sylemzolu Sleyman efik Kemali, Hicaz Seyahatnamesi, Darl-Hilafe 1308/1310, T.Y. Nr. 4199. layiha hakknda bilgi iin bkz. Zekeriya Kurun, Necid ve Ahsa, s. 8. 824 Zekeriya Kurun, a.g.e., s. 152-154. Zekeriya Kurun, Basra Krfezinde Osmanl-ngiliz ekimesi Katarda Osmanllar 1871-1916, Ankara 2004, s.86-88. 825 Layihann bir sureti iin bkz. Midhat Paa, Midhat Paann Hatralar : 1 Hayatm bret Olsun [ Tabsra-i bret ] ,hz. O.Selim Kocahanolu, stanbul 1997, s. 358-361. Musa adrc, Mithat Paann Suriye Layihas, Trk Kltr Aratrmalar, Prof. Dr. smail Ercment KURANa Armaan, Yl XXVII/1-2, Ankara 1989, s. 29-40. Fethi Gedikli, Midhat Paann Suriye Layihas, Divan Dergisi, stanbul 1999, S. 4. 826 Layihann deerlendirmesi iin bkz. El-Kilani Tuati El-Kilani, II. Abdlhamid Dneminde Trablusgarp Vilayeti ve Mehmed Kmil Paa Lyihas, Ankara niversiyesi slam Medeniyetleri ve Sosyal Bilimler Anabilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1990, s. 67-70; Hamiyet Sezer, II. Abdlhamit Dneminde Osmanlda Vilayet Ynetiminde Dzenleme Gayretleri821

249

YEE. 7-18 23//1308-03 Nisan 1891; Vali Muavini Mehmed Tevfik Bey'in, Cezayir-i Bahr-i Sefd Vilayeti'nin corafi ve siyasi ahvaliyle, dini ve etnik hususiyetine dair mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Rodos Ceziresi. 2-Sakz Ceziresi. 3-Midilli Ceziresi. 4- Espurat Adalar. 5-Hatime. YEE. 8-5 05/C/1326-05 Temmuz 1908; Eski Mutasarrf mer Ali Bey'in, Bingazi hakkndaki lyihas. YEE. 8-23 08/Za/1307-26 Haziran 1890; Rstem Paa'nn, Hakpay- Mekarim-i htiva-y Hazret-i Padiahiye Rstem Paa Hazretlerinin Takdim Eyledii Layihann Tercmesidir balkl ve Msr, Girit, Ermeni meseleleri ile Devlet-i Aliyye'nin ngiltere ile ittifak meselesine dair padiahn suallerine cevap mahiyetinde yazd mufassal lyihas. YEE. 8-27 08/Z/1303-07 Eyll 1886; Miralay Hseyin Hsn Beyin, Trablusgarb ve Bingazi hakkndaki lyihas. YEE. 9-2 17/S/1310-10 Eyll 1892; Erkn- Harbiye Mirlivas Kamil Paa'nn, Trablusgarb vilayetine dair lyihas827 YEE. 9-5 15/B/1298-13 Haziran 1881; Vali Nazif Paa'nn, Trablusgarb Vilayeti'ne dair lyihas. YEE. 9-13 28/B/1313-14 Ocak 1896; Yvern- ehriyri'den Miralay Sadk ElMeyyed'in,828 Bingazi hakkndaki lyihas.829 YEE. 10-41 29/C/1317830-04 Kasm 1899; Cezair-i Bahr- Sefid Valisi Abidin Paa'nn, Msr hidivine ve dier Dvel-i Ecnebiyenin politikalarna ve bilhassa Rusya ve Yunanistan devleti ve Girit prensi ve stanbul Rum Patriinin Cezayir-i Bahr- Sefid'de tatbik ettikleri gizli tedbirlere dair lyihas. YEE. 10-46 13/L/1305-23 Haziran 1888; Mnif Paann Msrda Riyaz Paann serkare gelmesinin Muhtar Paann eseri olduu, istikraza ait Msr gazetelerinde yazlan yazlar sadrazam gibi dier paann da aslnn Yahudi olduu ve sadrazamn Kbrsta bulunan Yahudi amcas ile halasnn Mslman olduuna dair lyihas.

Trablusgarp rnei Ve Ahmet Rasim Paa, A..D.T.C.F. Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi 2002, c. XX, S. 32, Ankara 2002, s. 163-178. 827 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. El-Kilani Tuati El-Kilani, a.g.t., s. 74-140. 828 Sadk el-Meyyedin eyh Senusiye II. Abdlhamidin hediyelerini gtrmekle grevlendirilmi olup dnnde iki adet seyahatname yaynlamtr. Bunlar Afrika Sahra-y Kebirinde Seyahat, stanbul 1314/1896 ve Habe Seyahatnamesi, stanbul 1322/1904. Gnmz Trkesi ile yayn iin bkz. Sadk el-Meyyed, Habe Seyahatnamesi, haz. Mustafa Baydemir, stanbul 1999. 829 Layiha hakknda bilgi iin bkz. El-Kilani Tuati El-Kilani, a.g.t.,s.70-72. 830 BOA katalogunda tarih yanllkla 06/C/1315-02 Kasm 1897 olarak verilmitir.

250

YEE. 10-48 21/Za/1307-09 Temmuz 1890; Mnif Paann Erzurum vakas hakknda Msr hidivinin teferruat- umura kadar megul olduu, Nubar Paann slam haini olup Ermeni komitelerine nakden muavenette bulunduu, halefi olan Ziyad Paann da halka zulm eyledii, muvakkaten tatil-i neriyat eyleyen Tercman- Hakikat ve Mizan gazetelerinin tekrar intiarlarna msaade edildii halde taraf- devletten kendilerine tarziye verilmedike neriyatta bulunmayacaklar hakknda lyihas.831 YEE. 10-52 12/L/1309-10 Mays 1892; Mnif Paann Msrda okunan fermann halk zerinde fena tesir brakt, Bulgar Volkoviin mlteciler tarafndan katli sebebiyle Bulgar matbuatnn Devlet-i Aliye aleyhinde neriyatta bulunduu, zabitann meyhanede sarho olup naho hareketlerde bulunduklar ve kllarn meyhanelerde braktklar, ranl tabakaclarn Reji daresi ile olan ihtilaflarndan dolay dkkanlarn kapadklar, kadnlarn araf yerine ferace giymelerinin ok muvafk olduu hakkndaki lyihas.832 YEE. 10-56 trhsz; Mnif Paann ngilizlerin Msr ve Sudandaki harekatnn hengamndan sonra Devlet-i Aliye ile mzakereye giriecekleri, Hayreddin Paann ngilizlerin Sudanda ok zahmet ekeceklerini syledii ve sahili elde ettikleri takdirde dahile hakim olabilecekleri, Gordon Paann Hartuma giderken Sudan Valilii nvannn tercih edildii, ngilizlerin Sevakinde kazandklar muharebede iade-i namus eylediklerinden tekrar harp etmeyip sulhen istilaya devam edecekleri, Rusyada zabtiye ve nihilistler arasnda msademe olduu ve ser hafiyeyi katl eyledikleri, eyh Cemaleddin Efendinin Pariste ngiltere aleyhinde neriyat yapan bir gazete kard hakkndaki lyihas.833 YEE. 11-2 30/C/1302-16 Nisan 1885; Bingazi valisi mer bin Musa Kazm Paann834Bingazi Vilayetinin Suret-i Mdafaasna Dair Layihadr balkl lyihas. YEE. 11-23 14/Za/1305-23 Temmuz 1888; Cezayirli Emir Abdkadirzade Muhyiddinin Abdulhamid'in emir ve iradeleri zerine aslen Cezayirli olup Suriye'de mtemekkin olan Fransz uyruklu kiilere ilikin Fransa Sefiri Kont D Montebel

Layiha transkripsiyonu iin bkz. Ali Budak, a.g.t., s. 749-756. Layihann transkripsiyonu iin bkz. A. Budak, a.g.t., s. 742-754. 833 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Ali Budak, Batllama Srecinde ok Ynl Bir Osmanl Aydn Mnif Paa, stanbul 2004, s. 628-629. 834 BOA katalogunda layihann yazar belirtilmemitir.
832

831

251

tarafndan takdim edilen ariza ve mezkur Cezayirlilere yardm edilmesi ve Osmanl tabiiyetine geirilmesi vs havi Franszca lyiha. YEE. 13-3 13/Ca/1310-03 Aralk 1892; Msr hakknda ngiltere ile askeri bir mukavele akdi hakknda akir Paa835 ile smail Kemal Bey'in836 lyihalar. YEE. 32-2 12/B/1309-11 ubat 1892; Ahmed Cevdet Paa'nn Msr'n usul-i

terifat hakkndaki lyihasnn msveddesi. YEE. 38-111 trhsz837; Ahmed Cevdet Paann Fransz gazetelerinde eyh Sunusi'nin Mtemehdiye tabi olmas halinde Tunus ve Cezayir taraflarnda ihtilal zuhur etmesi ihtimalinden bahis yazlar zerine Mabeyn'e sunduu lyihann msveddesi.838 YEE. 39-18 trhsz839; Ahmed Cevdet Paa'nn Senslerin Tunus ve Cezayir civarndaki faaliyetleri ile Mehdilik hususundaki tutumlarn muhtevi lyihas. YEE. 40-13 01/Za/1301-23 Austos 1884; Ahmed Hamdi Paann, Memleket-i Arabiyye namyla bir hkmet tekil etmek iin Beyruta geldii sylenen Msr ileri gelenlerinden Ahmed Minavi hakkndaki lyihas. YEE. 80-35 06/B/1296-26 Haziran 1879; Hayreddin Paa'nn Msr meselesi ve Hidiv smail Paa'nn deitirilmesine dair lyihas.840 YEE. 84-1 29/Z/1302-09 Ekim 1885; Halim Paa'nn, smail ve Tevfik Paalarn hidivlikleri zamannda Msr'n siyas ve mal durumu, Sudan muharebeleri, Mehmed Ahmed mhr meselesi, Said Paa'nn hidivlii zamannda Sudan idaresinin kendisine verilmesi zerine yapt icraat, ngilizlerin Msr' istl veya himyeleri hakknda mtalaa, Msrl Halim Paa'nn Nineteenth Century adl ngiliz gazetesine gnderdii bir makalenin tercmesi hakkndaki lyihas. YEE. 84-45 29/C/1299-18 Mays 1882; Mahmud Paa'nn, Msr'da saltanat hukukunun muhafazas iin asker kuvvet gnderilmesi hakkndaki lyihas. YEE. 84-53 25/L/1298-20 Eyll 1881; ngiliz sefirinin Msr hakknda yapt mlakatta, Osmanl Devletinin Msr'a asker sevki meselesi ve dier hususlarda padiahn ifadelerini deerlendirmesi ile ilgili lyiha.
Rumi 21 Terin-i sani 1292-03 Aralk 1876 Rumi 21 Terin-i sani 1308-03 Aralk 1892 837 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layiha Cevdet Paaya ait olduu iin tarihin lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekir. 838 BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir Layihann asl YEE 3918de kaytldr. 839 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layiha Cevdet Paaya ait olduu iin tarihin 1895den nce olmas gerekir. 840 Atilla etin, a.g.e., s.448-454.
836 835

252

YEE. 87-54

19/L/1303-21 Temmuz 1886; Ahmed Muhtar Paa'nn, Msr'n

imdiki idaresi ile ngilizlerin Sudan hakkndaki niyetlerine ve tahliye artlar hakknda ngiliz komiser ile yapt grmelerin teferruatna dair lyihas. YEE. 100-34 10/M/1298-13 Aralk 1880; Sadk Paa'nn, Cezayir-i Bahr-i Sefid vilayetinin slahna dair lyihas. YEE. 116-55 13/B/1299-31 Mays 1882; Gold Simith'in, Msr'n ahvali ve bilhassa maliye ve dyun meselesinden bahis olunan lyihas. YEE. 116-83 29/Z/1299-11 Kasm 1882; Arabi Paa Vakas'na dair sorgulamalara ilikin Arapa imzasz lyiha YEE. 118-15 15/B/1303-19 Nisan 1886; Ahmet Muhtar Paa'nn, Kahire'ye geldiinden beri Sudan harekatnda kesilme olduu vs hakkndaki lyihas. YEE. 119-79 30/Ca/1324-22 Temmuz 1906; Mahmud Muhtar Paann, Tur-i Sina yarmadasnda Osmanl Devletine ilhak edilecek yerlerden dolay Msr, ngiliz ve Osmanl Devleti arasnda kan anlamazla dair lyihas. YEE. 123-22 19/Ca/1317-25 Eyll 1899; Msr Kadlna dair Mehmed Cemil imzal lyiha. YEE. 125-27 15/Ca/1304-09 ubat 1887; ngiltere Murahhas Sir Henry'nin

Msr'a ilikin verdii lyihann tercmesi. YEE. 126-25 12/B/1305-25 Mart 1888; Kamil Paa'nn, Msr'da ngiliz askeri igalinin ve Sudan'da hal-i isyan ve kyamn ayan- tefekkr bir keyfiyet olduu hakknda lyihas. YEE.126-27 27/N/1303-29 Haziran 1886; Kamil Paa'nn, Msr Meselesi

hakkndaki lyihas. YEE. 127-1 03/C/1304-27 ubat 1887; Msr'n ngiliz askerinden tahliyesi iin Londra'da Rstem Paa'nn ngiliz Hariciye Nezareti'ne tayini hakknda Sir Henri Drumond Volf tarafndan verilen lyiha sureti. YEE. 127-27 23/L/1295-20 Ekim 1878; Hidiv smail Paa'nn Osmanl hkmranl aleyhinde hi bir hareketi olmad, Msr istikraz ve mali buhran hakknda lyiha. YEE. 127-50 26/R/1301-24 ubat 1884; Mehdi ve taraftarlarnn zerine Osmanl askeri sevk edildii takdirde bunlarn derhal itaate gelecei ve bu suretle devletin gcnn gsterilmesiyle Msr'da maddeten ve manen byk istifadeler temin edilecei gibi, Muhafazakar Partinin de tevecchn kazanmakla siyasi fayda temin olunaca hususundaki lyiha.

253

YEE. 127-56 26/L/1308-04 Haziran 1891; Sudan Meselesi ve Mehdi Ordusu ve o civar ahalisinin vaziyeti, Mehdi ordusunun malubiyeti, Gordon Paa'nn Mehdi zerine sevk edildii hususunda lyiha. YEE. 127-60 26/M/1309-01 Eyll 1891; Tevfik Paa'nn vefatyla yerine geen

Abbas Hilmi Paa ile validesinin saltanat- seniyyeye irtibatlar olduu korkusu ngilizleri dndrmekte ve bunun iin hile ve desiseler dnmekte olduklarndan buna meydan brakmamak iin yeni hidive gnderilecek ferman gtrecek heyetin Gazi Osman Paa ve akir Paa gibi Msrllarca sevilen zevat tarafndan gtrlmesi ve hidivin annesi Nazl Hanm'n olu zerindeki tesirinden dolay ona mnasip hediyeler gnderilmesi vesaire hakknda lyiha. YEE. 127-61 22/N/1309-20 Nisan 1892; Abdlhak Hamidin, Hidiviyet fermannn okunarak, hsn-i netice ile nihayet bulduu ve Eyyb Paa'nn dn yolunda olduu fakat bu ferman iinde ngilizlerin muvaffak olduklar hakknda Alman gazetelerinde neriyat yapld vesaire hakkndaki lyihas.841 YEE. 127-63 07/R/1309-10 Kasm 1891; Abdlhak Hamidin, Lord Salisbury'nin politikaya dair irade eyledii nutukta Msr'n Devlet-i Aliyye'den irtibatnn kesilmesinin arzu edilmeyip, ancak Msr'n terakki ve teallisi fikrinde olduu ve bunun iinde ngiltere Devleti'nin elinden geleni yapmakta olduu hakkndaki lyihas.842 YEE. 127-64 13/M/1309-18 Eyll 1891; Abdlhak Hamidin, Yeni Hidiv Abbas Paa'nn tayini iin Almanya'nn Dersaadet Sefiri Radovi'in zat- ahaneye ziyarette bulunduu, Msr'n istiklali iin Msr'da bir frka teekkl ettii ve Hicaz,Trablus, Suriye vilayetlerinde tesirleri olduu, Yemen'de isyan kt hakknda Times Gazetesi'nin Aden muhbirinin iarat olduu hususundaki lyihas.843 YEE. 127-66 27/B/1310-14 ubat 1893; Msr Meselesi hakknda ittifak- sls devletleri sulh ve salah yoluyla gdlen siyaseti tasvip ettikleri, Fransz ve Rus sefirleri teebbsattan hali kalmamas yolunu tercih eylemekte olduklar, KayseriKonya demiryollar imtiyaznn Kaolla Alman irketi'ne verilmesi Almanya'da byk honutluk uyandrld hususunda lyiha. YEE. 127-69 07/L/1310-24 Nisan 1893; Svey Kanal ve Msr Meselesi hakknda malumat ve grleri ieren lyiha.

841 842

hsan Safi,Altn Suyuna Batrlm Bir Hayat Abdlhak Hmid Tahran, stanbul 2006, s. 183. hsan Safi,a.g.e., s. 183. 843 hsan Safi, a.g.e., s. 183.

254

YEE. 127-71 18/M/1318-18 Mays 1900; Yirmi sene evvel Msrda teekkl eden iki cemiyetin maksad tehdid-i hilafet ve dieri tecdid-i riyaset-i slamiye olduu, birinci maksatla Msr, Hicaz, am vs. mteekkil bir Arap Devleti kurmak, umur- diniye iinde Kureyi bir halife tayin etmek ve eski zamanlarda Msrda olduu gibi umur- dnyeviye iinde bir sultan nasb; ikinci maksat kendilerini nasraniyyet-i mceddidi zanneden Protestan mezhebine benzer bir mezhep vcuda getirmek, yani yalnz Kuran ile amel olunarak Hanefi, Maliki bilcmle fukahann akvalini terk olduu hususunda lyiha. YEE. 127-72 01/R/1319-18 Temmuz 1901; Hseyin Hsn bin Aliminin, hidivin mihmandarlnda bulunduu gnler hakknda kaleme ald rapor mahiyetinde lyiha. YEE. 127-77 14/B/1299-01 Haziran 1882;Kadri imzasyla Besim Bey'e gnderilen ve Msr ahvali hakkndaki malumat havi lyihas. YEE. 127-78 04/N/1299-20 Temmuz 1882; Bab- Ali'nin konferans teklifini

kabulden imtina etmesi zerine ngiltere Hkmeti'nin Msr'a asker gndereceini Times Gazetesi'nin yazd ve zabitan- askeriyenin Kahire'den skenderiye'ye geenleri hakknda hidivden verilen emir zerine muharebe-i milliyenin muhtemel olduu hususunda skenderiye ve Londra'dan gnderilen lyiha. YEE. 127-82 29/N/1305-09 Haziran 1888; Sudan Valisi smail Eyyb Paa'nn yannda miralay rtbesiyle alan Celaleddin Mehmed El-Nihaminin, Gordon Paa'nn kendisini hizmete davet ve teklif ettii fakat kabul etmediini bundan sonra gerek Mhtedinin zuhuru ve gerek onun yapm olduu harpler ve icraat hakknda malumat ieren lyihas. YEE. 127-85 17/S/1301-18 Aralk 1883; Msr ricali biyografisi, Msr Meclis-i Nzzar, Msr'n berri ve bahri kuvvetleri, mahakim, polis, maliye, maarif, evkaf, Msr niancs, Ezher Camii, Msr ulemas iin dnlen drt madde ile ilgili lyiha. YEE. 128-95 trhsz; Msr meselesinin Msr Hidivi ile Cihadiye Nazr Arabi Paann aralarndaki soukluktan ileri geldii hakknda imzasz lyiha. YEE. 128-100 trhsz; ngiltere siyasetinin asayii idare etmek desisesiyle Msra mdahalede bulunarak, Kbrs zaptetmek ve Basra Krfezine kadar karadan ikinci bir Hind yolu tasavvur etmek zere kurulu olduu vs. hakknda imzasz lyiha. YEE. 128-102 trhsz; ngilizlerin Msrdan ne vakit gidecekleri ve memurlara kar halkn nefretle bakt vs. hakknda imzasz lyiha. 255

YEE. 128-109 trhsz; am ve Beyrut ahalisinden bir oklarnn ve btn Suriyelilerin hidiv ile olan mnasebat ve onlarn gerek stanbul ve gerek Msrda ki ahvali hakknda lyiha. YEE. 128-113 trhsz; Msr meselesi hakknda drt sayfalk imzasz lyiha. YEE. 128-155 trhsz; Hz. Padiahiyi mdafaa iin Msrda neriyatta bulunduu, muzr neriyatla sava ettiini, Msrda artk kalmann kendisi iin zor olduunu, baz neir vazifesini Darlhilafede yapmak iin 18/Z/1300-20 Ekim 1883 tarihinde iltica ettiini ve Msr hakknda mhim baz malumat havi imzasz lyiha. YEE.KP. 2-115 03/Za/1303-03 Austos 1886; Kamil Paann, talya Devletinin Trablusgarb istila ve onunla ittifak akd eden Yunanistann tevsi-i hudud emeli hakknda Fransa maslahatgzarnn verdii malumat ve bu durum karsnda Fransa ve ngiltere devletlerinin tutumlarnn nasl olacana dair lyihas. Y.MTV. 29-15 17/Ra/1305-03 Aralk 1887; Yvern- ehriyri'den Miralay Sadk El-Meyyed'in, Bingazi'deki abub Zaviyesi Postniini es-Seyyid

Muhammed Snusi'ye padiahn hediyelerini takdim ettiine dair lyihann takdimi.844 Y.MTV. 47-112 08/C/1308-19 Ocak 1891; Trablusgarb'n maruz kalaca bir

tecavz karsnda hariten yardm gelinceye kadar kendisini mdafaa etmesini temin iin tetkikatta bulunmak zere gnderilen Erkan- Harb Kaymakam brahim Muhiddin ve Kolaas Osman Fuad Efendilerin orada bulunan Mirliva Zhd Paa ile mavere ederek hazrladklar lyihann takdimi. Y.MTV.51-74 23/Za/1308-30 Haziran 1891; Umur- Askeriye Komisyonu tarafndan, Bingazideki dzensiz Hamidiye Alaylarnn oluturulmasna dair lyiha.845 Y.MTV. 59-15 08/B/1309-07 ubat 1892; Ecnebi taarruzuna kar Trablusgarb ve Bingazi'nin muhafazasyla Afrika'da bulunan slam nfusunun muhafaza ve istikbali hakknda alnmas gereken tedbirleri havi Maiyyet-i Askeri Komisyonunun lyihas Y.PRK.UM. 8-33 24/M/1303-02 Kasm 1885; Tralusgarp Liman'nn doldurularak geniletilmesi, asayiin temini, halkn Msr ve Tunus halkndan daha itaatl olduu hakknda lyiha. Y.PRK.EA. 13-11 17/B/1308-26 ubat 1891; Paris Sefareti Ataemiliteri Tevfik Bey'in,. talyan ve Franszlarn Trablusgarb'a nem vermeleri hakkndaki lyihas.
844 845

Layihann asl iin bkz. YEE. 9-13. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Selim Deringil, a.g.e., s.51.

256

Y.PRK.ASK. 9-22 21/Za/1298-15 Ekim 1881; Binba Abdlvahid Efendi'nin, Bingazi hakknda bir lyiha ile Bingazi'nin haritasn, Padiah'a takdim ettii. Y.PRK.DH. 10-46 29/Z/1315-21 Mays 1898; Fizan846 sanca ahvali ve yaplmas lazm gelen slahat hakknda lyiha. Y.PRK.AZJ. 5-45 12/B/1299-30 Mays 1882; Msr meselesine Avrupa devletlerinin ilgisinin buradaki Osmanl nfuzunu krmak niyetinden kaynaklandna ve bu hususta alnmas gereken tedbirlere dair imzasz bir lyiha. Y.PRK.AZJ. 5-46 13/B/1299-31 Mays 1882; Ahmed isimli bir ahsn, Msr meselesinin halli iin teklif ettii tedbirleri havi lyihas. Y.PRK.AZJ. 19-87 30/Z/1308-06 Austos 1891; Msr'a varldnda yaplan karlama, yaplan grmeler, Msr'n bakan ve dier memurlarnn adlar ve Msr'n siyas ynyle ilgili lyihann takdim edildii. Y.PRK.HR. 4-83 29/Z/1296-14 Aralk 1879; Msr meselesiyle ilgili durumun deerlendirilmesi, Avrupa devletlerinin ve bilhassa ngiltere'nin bu konudaki fikrinin ne olduu ve Devlet-i Aliyyenin haric politikasnn nasl olaca gibi hususlarla ilgili imzasz lyiha. Y.A.HUS. 176-81 13/R/1301-11 ubat 1884; Londra sefirinin gnderdii, Amiral Hot'un Sevakin'e847 vali olarak tayin edilmesi asker iin yer tedarik etmesi ve Msr meselesi itilaf iin yaplmas gerekenler hakknda lyiha. Y.PRK.A. 7-6 28/Ra/1309-01 Kasm 1891; Sadrazam Cevad Paa'nn, Msr'n ngiliz igalinden kurtarlmas hususunda Fransz sefiriyle yaplan mlakatn mahiyetini havi lyihasnn takdimi. Y.PRK.MK. 4-32 26/M/1306-02 Ekim 1888; Msr Fevkalade Komiseri Ahmed Muhtar Paa'nn, Msr Nil nehrinin azalmas dolaysyla Msr hazinesinin urayaca muhtemel zararlar hususundaki lyihas. Y.PRK.MK. 5-75 29/Z/1309-25 Temmuz 1892; Msr meselesi hakknda Padiaha takdim olunan lyiha. Y.A.RES. 58-3 10//1309-10 Mart 1892; Msr Fevkalade Komiseri Ahmed

Muhtar Paa'nn, Msr iin sadr olacak ferman- alinin mnderecatna dair lyihas. Y.MTV. 59-6 03/B/1309-02 ubat 1892; Fransa tarafndan Tunus'taki Bizerte Liman'nn tevsii ve tahkimi ile limann ehemmiyetine dair Roma Ataemiliteri

846 847

Trablusgarpta sancak merkezi. Badat-Necide bal kaza.

257

Osman Bey tarafndan gnderilen iki lyiha zerine Erkan- Harbiye Feriki akir Paa'nn mtalaas. Y.PRK.M. 1-99 30/Z/1298-23 Kasm 1881; Fransa'nn Tunus'u igalinden sonraki Tunus ve Trablusgarb'la ilgili baz gelimelere havi imzasz lyiha. .DH. 1008-79667 15/S/1304-13 Kasm 1886; Doktor Kaymakam Rasim Bey, Yzba Kasm ve Abdlhakim Efendi'nin Trablus, Hicaz, Yemen ve Badad tarafndaki ahvalin tahkik-i icrasyla tanzim ettikleri lyihann takdimi.

2.1.5. Girit ve Dier Adalar Hakkndaki Lyihalar

YEE. 8-1 22/Ra/1306-26 Kasm 1888; Nikolaki Paa'nn, Girit hakkndaki mufassal lyihas YEE. 8-22 30/Ca/1306-01 ubat 1889; Abdlvahap Paa'nn, Girid Ceziresinde Halepa Tadilat- Ferman- liannn eref-sudurundan imdiye Kadar Hilaf- Rzay li Olarak Cereyan den Ahval-i Muzrrann Esbab- Mucibesi ve Men-i Tekerrrnn Mtevakkf ve Lazml-cra Bulunduu Tedabirin ttihazna Dair Bervech-i Ati Layiha-i Bendeganemin Arz ve Takdimine ctisar Klnur balkl muhtasar lyihas Vahime. YEE. 10-76 25/C/1325-05 Austos 1907; Sisam Beyi Kostantin Efendinin Lyihann balklar: 1-mtiyaz- ahane Haricinde Fevaid-i

Sisama dair lyihas. (on bir maddeden ibarettir.) YEE. 11-14 11/Za/1315-03 Nisan 1898; Hakk Beyin Girit hakkndaki lyihas. YEE. 47-1 29/Z/1306-26 Austos 1889; Girit'te Meclis-i Umum aza seiminden, adann korunmasnda gerekli askerlerin idaresine; uyulmas gereken ceza hukuku nizamnamesinden, valinin tayinine varncaya kadar uyulmas gereken prensiplerin neler olduunu ieren lyiha. YEE. 47-10 28/N/1308-07 Mays 1891; Girit'in durumu ile ilgili baz bilgileri ieren lyiha veya telgraf almalarnn msveddeleri. YEE. 47-13 11/Za/1308-18 Haziran 1891; Cevad Paa'nn848 Girit'te asayiin ne ekilde salanabileceini ieren mufassal lyiha sureti. YEE. 47-15 21/Za/1308-28 Haziran 1891; Cevad Paa'nn849 Girit'teki asayiin ne ekilde salanabileceini ieren mufassal lyiha sureti.
848 849

BOA katalogunda layihann sahibi belirtilmemitir. BOA katalogunda layihann sahibi belirtilmemitir.

258

YEE. 66-49 09/R/1318-06 Austos 1900; Sisam Beyi hakknda ikayetleri tahkike memur ura-y Devlet Temyiz Mddei-yi Umumisi Mustafa Nazm Beyin Sadarete sunduu lyihann bir sureti. YEE. 66-50 09/R/1318-06 Austos 1900; ura-y Devlet Temyiz Mddei-yi Umumisi Mustafa Nazm Beyin, Sisam vakasna ilikin tahkik ve mtalaasn havi Mabeyne takdim ettii lyiha. 850 YEE. 78-44 04/Za/1301-26 Austos 1884; Midilli ahali-yi umumiyesi tarafndan Bab- Ali canib-i samisine takdim klnan mahzarda mnderic ikayat- mcmelenin tafsilat ve izahatna dair Dersaadetde bulunan vekilleri canibinden Dahiliye Nezaret-i celilesine takdim klnan layiha suretidir balkl mufassal lyiha. YEE. 78-45 16/L/1301-09 Austos 1884; Midilli mutasarrf atufetl Kemal851 Be Efendi hazretlerinin aleyhine olarak Midilli ahalisi tarafndan huzur- sami-i cenab- vilayet-penahiye takdim klnan ma-vekaletname mahzarda mcmelen muharrer umumiyetin tafsilatn tayin mevad suretiyle havi olup bu kere ahali-i merkume tarafndan arz ve takdim olunan fi 28 Temmuz sene 1300 tarihli Rumil-ibare layihada muharrer mevadn tercmesidir balkl mufassal lyiha. Layiha yetmi maddedir. YEE. 82-31 09/Z/1306-06 Austos 1889; Said Paann Girit meselesi ve devletlerin bu husustaki siyasetleri hakkndaki lyihas.852 YEE. 83-3 06/Ca/1326-06 Haziran 1908; smail Mahir Paann, Sisam hakkndaki lyihas. YEE. 86-76 15/R/1307-09 Aralk 1889; Cevad Paa'nn853 Girit'e dair mufassal lyihas. Lyihada srasyla birinci blmde adann corafi konumu, ikinci blmde nfusu ve Yunanistann faaliyetleri, nc blmde adada Osmanl idaresi altnda kan isyanlar ve sebepleri ile isyanlar bastrmak iin verilen imtiyazlar, adadaki Hristiyan valilerin yaptklar ihanetler, drdnc blmde adada alnmas gereken tedbirler anlatlmaktadr.854

850 851

YEE 66-49da kaytl layihann zeti. Namk Kemal. 852 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1., s. 548-551. 853 BOA katalogunda layihann sahibi belirtilmemitir. 854 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Mehmet Mercan, a.g.t., s. 39-49.

259

YEE. 86-92 12//1308-23 Mart 1891; Cevad Paa'nn, Girit adasndaki Osmanl askerlerinin salk durumlar, erzak sknts, maalarn alamadklar ve vazifelerini hakkyle yerine getirdiklerine dair lyihas.855 YEE. 86-93 11/M/1309-17 Austos 1891; Cevad Paa'nn, Girit adasndaki asayisizliin sebepleri ve asayiin salanabilmesi iin alnmas gereken tedbirler hakkndaki lyihas.856 YEE. 100-35 15/Za/1297-19 Ekim 1880; Sakz mutasarrf Miltiyadi Paann Sakz Sanca hakknda slahat lyihas. YEE. 100-36 21/Za/1297-25 Ekim 1880; Rodos Mutasarrf vekilinin Rodos

sanca hakknda slahat lyihas. YEE. 100-37 06/M/1298-09 Aralk 1880; Mutasarrf Ali Rza Bey'in, Limni

sanca hakkndaki slahat lyihas. YEE. 100-38 27/L/1297-02 Ekim 1880; Mutasarrf Namk Kemal Bey'in Midilli sanca hakknda slahat lyihas. YEE. 114-28 trhsz; Girit meselesine dair lyiha. YEE. 114-51 09/N/1306-09 Mays 1889; Atina Ateemiliteri Erkn- Harbiye Kaymakam Seyfullah Bey'in Girit meselesine, bu meselenin Avrupa devletlerinin siyasetleriyle mnasebetine ve dier adalarn durumuna dair lyihas. YEE. 114-60 10/Z/1306-07 Austos 1889; Girit Valisi Nikoloki Sartinski Paa'nn stanbul'a arld zaman II. Abdlhamid'e verdii; Girit'teki Mslman ve Hristiyan ahaliden oluan iki siyas frkann faaliyetlerini, Girit'in mal vaziyeti ve memuriyet-i fevkalde ile Girit'e gnderilen orluluzade Mahmud Celaleddin ve Ahmed Ratib Paalar anlatt lyihas. YEE. 114-63 29/Z/1309-25 Temmuz 1892; Girit maarifi hakknda valiliin lyihas. YEE. 114-73 06/B/1308-15 ubat 1891; Girit Vali Vekili Cevad Paa'nn, Girit mahkemelerine ve Meclis-i Umum seimlerine dair lyihas. Y.MTV. 70-130 22/R/1310-13 Kasm 1892; Girid'de asayiin tayiri ile Meclis-i Umumi'nin toplanmasnn devlete mnasip grlecek zamana tehiri mtalaasyla Babali'ye gnderilen lyihann bir suretinin takdimi. Y.PRK.UM.5-45 30/Z/1299-12 Kasm 1882; Girit'e tayin edilecek valilerin

Mslman olmamalar halinde slam adabn bilen bir Hristiyan olmas gerektii. Girit'te bulunan Rum aslllarn Yunanistan ile sk ilikiler iinde olduu. Girit'te
855 856

Layiha hakknda bilgi iin bkz. M. Mercan, a.g.t., s. 53. Layiha hakknda bilgi iin bkz. M. Mercan, a.g.t., s. 53-57.

260

yaayan Mslmanlarn eitimine nem verilmesi gerektii ve eitim ihtiyalarnn temin edilmesi hususlarndan bahseden lyiha. Y.PRK.UM. 15-79 21/S/1307-17 Ekim 1889; Girit'in durumu ve Yunanistan'n Girit zerindeki emelleri hakknda lyiha. Y.PRK.UM. 27-105 30/Z/1310-15 Temmuz 1893; Girit'teki ayaklanmann durdurulmas ve halkn devlete ballnn salanmas dair lyiha. Y.PRK.UM. 27-106 30/Z/1310-15 Temmuz 1893; Girit'teki ekyalk hareketlerinin nlenmesi ve adann idari slaha kavumas iin alnacak tedbirleri havi lyiha.. Y.PRK.MYD. 17-74 24/S/1314-04 Austos 1896; Woods Paann, Girit Adas hakkndaki Franszca lyihasnn takdimi. Y.PRK.A. 6-34 07/C/1308-18 Ocak 1891; Girit'te adli ilerin slahna ilikin geni aklama ve fikirleri ihtiva eden lyiha. Y.PRK.AZN. 3-69 25/L/1306-24 Haziran 1889; Girit'te Hazine-i Celile'den

mstakil bir hazine tesis edilmi olduunu ve Mslman ve Hristiyan ahalinin yaayyla ilgili baz mtalaalar havi lyiha. Y.A.HUS. 501-185 16/S/1324-11 Nisan 1906; Girit'te idari ve iktisadi tensikat lyihas. Y.A.HUS. 505-6 03/C/1324-25 Temmuz 1906; Dvel-i Erbaa Girit delegelerinin Girit hakkndaki lyiha maddeleri. Y.A.HUS. 163-56 06/S/1297-19 Ocak 1880; Girit Valisi Fotyadi Paa'nn vezaret menurunu tevdie memur Mehmed Bey'in getirdii lyihaya gre Girit vilayetinde ibana getirilen memurlarn ou muzr ahslardan ve ihtilallerde bulunmu ekiya gruhundan olduu, Umumi Meclis'de Trke ve Rumca muamele grmek icab ederken zabtlarn yalnz Rumca olarak tutulduu, dier ilerin de bu ekilde olduu anlaldndan Fotyadi Paa'nn hissedilen arzusu vechile bir sefarete naklinin muvafk olacana dair.857 Y.PRK.DH. 6-34 30/Z/1310-15 Temmuz 1893; Girid Adas'nn ahvalini ve bu 08/Ra/1309-12 Ekim 1891; Sar/Srya858 gelen ngiliz

konuda yaplmas gerekenleri muhtevi lyiha tercmesi. .DH. 1249-97944

zrhllar tarafndan vukua getirilen muamelatdan dolay mufassal bir lyiha tanzimi ile sefarete irsali.

Mehmed Salahi Beyin layihas Mnir Aktepe tarafndan notlar ilave edilerek yaynlanmtr. Bkz. Mehmed Salhi, Girid Meselesi 1866-1889, haz. Mnir Aktepe, stanbul 1967. 858 Cezayir-i Bahr-i Sefid-Midillide bir kaza.

857

261

17/Za/1306-15 Temmuz 1889; Mahmud Celaleddin Paa, Bahriye Feriki Ahmed Ratib Paa ve Ali Galib Beyden oluan tefti heyetinin Girite dair lyiha sureti.859 1304-1886/1887; 1304 senesinde Giritde zuhur eden vukuat zerine memuriyet-i mahsusa ile gnderilen Mahmud Celaleddin Paa tarafndan avdetinde takdim klnm olan lyiha suretidir.860

2.2. ASAY ve ASKERYE HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 9-1 11/S/1294-25 ubat 1877; Dyun- Umumiye dare Maviri Hseyin Efendi'nin, Muhafaza-i Asayie Mteallik Baz Maruzatdr balkl mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Ekiyann derdest ve tedibinde mlkiye ve adliye memurlarnn yekdierine atf- kusur etdikleri beyanndadr. 2-Memurin-i mlkiye ve adliyenin iddialarnda ksmen hakl ksmen haksz olduklarna dairdir. 3-Adliye memurlarnn msavisine kar memurin-i mlkiyenin muamele-i tedibiye esbabn istihsal edebileceklerine dair bir misaldir. 4-Ekya takib ve derdestinde mevcud olan nevaks ve taksirat. 5-Ekiyann aksam ve ahvalini havidir. 6-Ekiyann suret-i hareket ve ihtifalarn mutazammndr. 7-Bataklarn ahvali beyanndadr. 8Meseleden evvel Filibede vukubulan ekavet erbabnn nasl meydana karldn hakidir. 9-Bila-ihtiyat ekavet vukuat zerine hareketin ekseriyetle mntic-i muvaffakyet olamayaca beyanndadr. 10-Bila-sebeb ehas tevkifinde ki mazarrat ve muhazir beyanndadr. 11-Zabtiyelerin tahsil-i emval iinde istihdamlar asayie mteallik vazifelerinin hsn-i ifasna hail ve daha sair muhaziri mtemil olduuna dairdir. 12-Men-i ekavet in ittihaz lazm gelen tedabiri muhtevidir. 13-Daimi takib mfrezeleri tekil ve istihdamna dairdir. 14-Zabtiye maaatnn derece-i kifayede olmadna mteallikdir. 15-Takib mfrezelerinin vazaifini amildir. 16Tahsilat in bakaca tedbir ittihazna dairdir. 17-Takib memurlarnn temin-i muvaffakiyetlerini mucib olacak esbab beyanndadr. 18-Takib memurlarnn suret-i terfileri hakkndadr. 19-Merkezlerce ibu takib kollarna icras lazm gelen muavenete mteallikdir. 20-Kasabat ve kurra ahalisinin nizamna tevfikan kefalet-i mteselsileye rabtlar hakkndadr. 21-Bir karye hududu dahilinde bulunacak maktuln katili bulunamaz ise ahalisinin nizamen mesuliyetleri in bir usl ittihazna dair. 22-Reji kolcularnn hsn-i intihablar lzumunu mbeyyindir. 23859 860

Ali Fuat Trkgeldi,a.g.e., c. III, s. 41-47, 200-208. Ali Fuat Trkgeldi,a.g.e., c. III, s. 38-41, 179-198.

262

Manastrlarn nazar- dikkatde tutulmas indr. 24-Baz merakib-i bahriyenin lisan- aina hafiyeler marifetiyle teftii. 25-iddet-i takibden sklan ekiyann kabul-i dehaletleri caiz olamayaca hakkndadr. 26-ekavet-i mstemire ashabnn ikmal-i mddet-i cezaiye etdikden sonra slah- nefs edinceye kadar mnasib mahallere tebidlerine dair. 27-Vali, mutasarrf ve kaimmakamlarla alay bei ve tabur aalarnn suret-i devr ve teftileri beyann havidir. 28-Dersim ktas in bakaca tedbir ittihaz lzumunu havidir. 29-ekavet ve sair crm ve cinayatn kesret-i vukuuna sebebiyet veren ahvalden adliyeye taalluk eden cihat ve keyfiyat. 30-Mstantklarn ehemmiyeti beyanndadr. 31-Noksan istintaknameler zerine yaplacak muhakeme mkemmel olamayacana dairdir. 32-Mdde-i umumi ve muavinlerinin vazifelerindeki ehemmiyet ve meguliyetlerindeki kesret beyanndadr. 33-Jandarma ve polis mera ve zabitannn ksmen olsun usl-i istintak bilmelerinde muhsenat bulunacana mtedairdir. 34-Mahakim memurlar hakkndadr. 35-Mahakim memurlarnca badi-i cret olan hale mteallikdir. 36-Heyet-i ittihamiyeler hakkndadr. 37-Hilaf- kanun hkm ve karar veren hkkam ile mdde-i umumi ve muavinleri haklarnda idareten bir ceza tertibi lzumunu mbeyyindir. 38-Mahakim-i adliye tefti vazifesinin istinaf mdde-i umumilerinden alnmasna dairdir. 39-Asayi ile umur- mlkiye ve bittabiiye mevad- adliye in mfetti tayini hakkndadr. 40-Mfettilerden gelecek raportlarn merci-i tedkiki olmak in Mabeyn-i Hmayun- cenab- mlukanede bir komisyon- li tekili mnasib-i mtalaa idildiini mutazammndr.861 YEE. 11-1 trhsz; Askerlie dair mufassal ve imzasz lyiha. YEE. 12-28 21/Ca/1301-19 Mart 1884; Polis Selestin Bonen'in862 1300 Mart tarihli polislerin tabi olaca usul ve kaideleri havi lyihas. Lyiha Franszca olup yanna tercmesi verilmitir.863 YEE. 12-29 21/B/1301864-17 Mays 1884; brahim bin Ali Saib865 Paann, Tophane'deki toplarla, daha ne kadar topa ihtiya bulunduu hakkndaki lyihas YEE. 12-32 29/Z/1303-28 Eyll 1886; Rza Paann, Rumeli-i ahanede

Bulunacak Olan Kuvve-i Askeriyeye Dair Layihadr. balkl mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-stihzaran- seferiye. 2- Yunanistan. 3-Yunanistann kuvve-i
Layihann biraz daha ksa hali Y.PRK.ASK. 20-58de kaytldr. Fransann en mehur polis erkanndan Paris sabk polis mdir-i sanisi Msy Bonine evvelemirde sefaret vastasyla mtalaas alnarak polis tensikat hakknda bir bir layiha-i hususiye tanzim ettirilmi ve bir mddet sonra tahsisat- kafiye ile stanbula celb olunmutu. Tahsin Paa, Sultan Abdlhamid Tahsin Paann Yldz Hatralar, stanbul 1990, s. 297. 863 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Tahsin Paa, a.g.e., s. 297-298. 864 BOA katalogunda tarih yanllkla 29/Z/1301-20 Ekim 1884 olarak verilmitir. 865 BOA katalogunda isim Sait olarak okunmutur.
862 861

263

askeriyesi. 4-Karada. 5-Srbistan. 6-Srbistann birinci tertib ordusu. 7- Srbistann ikinci tertib ordusu. 8- Srbistann nc tertib ordusu. 9-Srbistan kuvve-i umumiyesi. YEE. 13-6 29/Z/1310-14 Temmuz 1893; Yaveran- Hazret-i ehriyariden Jandarma Dairesine Memur Ferik Blent Paann, hapishanelerin slah hakkndaki lyihas. Lyihann sonunda ibu layiha-i bendeganem bilcmle sekenesi ehl-i slamdan bulunan Memalik-i Hindiye habishanelerinde elyevm cari olan usle tatbiken tanzim ve tahrir olunmu olduundan cihet-i maliye ve idaresince lzum grnecek baz tadilat icra edildikden sonra usl-i mezkure Memalik-i ahanede ki habishanelerde dahi mevki-i tatbik ve icraya vaz idilr ise her halde netayic-i hasene hasl idecei vareste-i itibahdr. ifadesi bulunmaktadr. YEE. 13-18 10/S/1302-29 Kasm 1884; Topu Mirlivas Risto Paa'nn, Sahra Topuluunun Tensiki Hakknda Topu Mirlivas Risto Paann Layihas balkl muhtasar lyihas. YEE. 13-23 22/Ca/1324866-14 Temmuz 1906; Birinci Ferik D Corcis Paa'nn, Rumeli jandarmasnn slah ve nizamatna dair Franszca lyihas ve tercmesi. Lyihann balklar: 1-Kayd ve tahrir. 2-Telihat. 3-Hidmet.867 YEE. 14-122 29/Z/1295-24 Aralk 1878; Nusret Paann, 1293 harbinin Redif Paa vs zevatn kt tedbirleri sonunda malubiyetle son bulduuna dair muhtasar lyihas. YEE. 15-37 01/C/1326-30 Haziran 1908; nc Ordu-y Hmayun Mir

Vekil-i sabk Ferik Esad Paa'nn, nc Ordu Mfettii iken hasm ve rakiplerinden grd tahamml edilmez muamelelere, Selanik, skp, Serez ve Manastrdaki askeri birliklerin ve kumandanlarn durumlarna, bunlara kar giritii icraata, frsatlar hakkndaki takibata dair mufassal lyihas.868 YEE. 15-40 01/C/1326-01 Temmuz 1908; nc Ordu-y Hmayun Mir

Vekil-i sabk Ferik Esad Paa'nn, Ordu-y Hmayunlarndaki fsadata Dair Mfarekat- akeraneme Kadar Olan stitlaat ve Teebbsat- Memlkanem balkl lyihas. Lyihann balklar: 1-Selanik. 2-skb. 3-Siroz. 4-Manastr.869

Belgenin Franszca nshasnda 14 Temmuz 1906. Belgenin tercmesinde ariza olduu belirtilmektedir. 868 Layiha YEE 15-40da kaytldr, sadece arizann fotokopisi var. 869 BOA katalogunda layiha YEE. 15-37de kaytl grnmektedir. Fakat bu dosyada sadece takdim arizasnn fotokopisi vardr.
867

866

264

YEE. 31-6 29/Z/1294-04 Ocak 1878; Serasker Redif Paa'nn Meclis-i Vkela'da 93 harbine dair lyihas zerine Ahmed Cevdet Paa'nn Redif Paa ile Tuna'daki Rus hududu hakknda bir mnakaas.870 YEE. 33-101 trhsz; Memalik-i Osmaniyenin Asayi-i Umumiyesini Vikaye in Lzum Grlen Jandarma Askerinin Takribi Olarak Mevcutlaryla Vuku Bulacak Masarifatn Beyanna Dair Layihadr balkl imzasz lyiha. YEE. 39-9 18/Z/1309-14 Temmuz 1892; Ahmed Cevdet Paa'nn Navarin vakasnn esbab- mucibesine dair lyihas.871 YEE. 40-110 14/S/1298-16 Ocak 1881; zmir ve havalisinde ekyann oalmas yznden emniyette olmadklarn beyan eden zmir'deki yabanc devlet

konsoloslarnn bir takrir verdii; zmir ve evresinde cinayet sularnn nlenmesi iin zaptiye kuvvetlerinin bu maksadn husulne kfi gelmedii, muktedir zabitan idaresinde kuvvetli bir jandarma ve polis kuvvetinin tekiline dair Baveklet'e gnderilen lyiha msveddesi. YEE. 40-120 17/Ra/1298-17 ubat 1881; Jandarma tahsisat, elbise bedelleri ve sair masraflar hakknda Harbiye Nezareti'ne gnderilen lyiha msveddesi. YEE. 46-117 05/N/1303-07 Haziran 1886; Cevad Paa'nn Mabeyn katiplerinden Besim Bey'e gnderdii, Rusya'nn Karadeniz Donanmas'n takviyesinin sebebinin stanbul'u zapta teebbs olmas hatra geldiinden ehrin mdafaas hakknda baz mtalaalar havi olup padiaha arz edilmek zere lyihann msveddesi. YEE. 64-1 20/B/1293-11 Austos 1876; General Perpalmon'un seraskerlie takdim ettii skp, Bolayr, Dedeaa, Edirne ve Krkkilise'de ina olunmu ve olunacak istihkamlara ilikin lyihas ile skp, Edirne ve Krkkilise haritalar YEE. 81-42 05//1315-30 Aralk 1897; akir Paann Hamidiye alaylar hakknda padiaha takdim ettii lyiha.872 YEE. 112-20 06/Ra/1294-21 Mart 1877; ngiliz miralaylarndan Msy Bakir'in873 ngiltere Devleti Miralaylarndan Msy Bakerin Huzur- cenab- vekaletpenahiye takdim etmi olduu Franseviyl-ibare bir kta layiha suretinin tercmesidir
Cevdet Paa, a.g.e., s. 171. Belgede ariza olarak gemektedir. 872 Layihann bir sureti YEE 11-4de kaytldr. Layihann transkripsiyonu ve hakknda bilgi iin bkz. Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul 1983, s. 69-81. Bayram Kodaman, Hamidiye Hafif Svari Alaylar (II. Abdlhamid ve Dou Anadolu Airetleri), EF Tarih Dergisi, S. 32, stanbul 1979, s. 464-472. Cevdet Ergl, II. Abdlhamidin Dou Politikas Ve Hamidiye Alaylar, Dokuz Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi Anabilim Dal (Yaynlanm Yksek Lisans Tezi), zmir 1995, s. 70-73. 873 BOA katalogunda Barkir olarak okunmutur.
871 870

265

balkl Asakir-i zabtiyenin tertib-i hazrasna nisbetle mukteza olan slahatn idhaline mbeyyin Franszca lyihas ve tercmesi. Lyihann balklar: 1-Polisin vezaifine dair. 2- Masarifat ve tahsisat. YEE. 112-21 21/Z/1312-15 Haziran 1895; Tnbek ve Reji daresindeki Msy Antuan Jorjiyani'nin bekilerin nizamyla ilgili sunduu lyiha ve tercmesi. YEE. 139-2 15/C/1308-26 Ocak 1891; Doksan Harbi'nde hizmet ve yararll grlen Yusuf Ziya Paa'nn airet ve havalinin hukukuna bilgisi dolaysyla svari alaylarnn tekilinde hizmete hazr olduuna dair lyihas. YEE. 157-5 10/Ra/1312-17 Eyll 1894; Bitlis vilayetindeki ekyann balangtan beri tekilatlanmas faaliyetleri ve nasl etkisiz hale getirildiine dair imzasz lyiha.874 Y.MTV. 63-108 20/Za/1309-16 Haziran 1892; zmid, Bandrma ve Mihali taraflarndaki erkez kabilelerinin yerli halka kar adam ldrme ve dier hareketlerini tahkik iin Dahiliye Nezareti'nden gnderilen Sadk Bey'in lyihas zerine Maiyyet-i Askeri Komisyonu'nun mtalaas. Y.MTV. 71-49 08/Ca/1310-28 Kasm 1892; Jandarma Mirlivas Blent Paa'nn, hapishanelerin slah hakkndaki lyihasnn takdimi.875 Y.MTV. 27-19 28/L/1304-20 Temmuz 1887; Goltz Paann, Tabiiyye ve evklcey fenlerinin Erkan- Harbiye zabtanlarna arazi zerinde, haftada bir kere talimi hususuna dair verdii lyihann takdimi. Y.MTV. 28-80 27/S/1305-14 Kasm 1887; Ferik Mustafa evket Paa ile Miralay Hasan Beyin, Rodos'da ngiliz kaptanna tasallut etmi olan zabit hakknda yaptklar tahkikat havi lyihann takdimi. Y.MTV. 46-33 20/Ra/1308-03 Kasm 1890; Karadeniz Boaz'nn mdafaas iin alnmas gereken tedbirler ve satn alnmas elzem olan Brenan torpidolar hakknda Tophane Mirlii'nden verilen lyiha ve raporlar. Y.MTV. 51-30 11/Za/1308-18 Haziran 1891; Krupp Fabrikas'nn mamulatndan olan arkadan dolar ehaneli elik obs hakknda atalca hatt istihkamatndaki toplarn muayenesine memur Topu Kaymakam Yakub Vasfi Bey 'in tanzim ettii lyihann Seraskerlik'e gnderilerek, icap eden tatbikatn yaplp yaplmadnn takibi hakknda Maiyyet-i Askeri Komisyonu'nun lyihas.

874 875

Dosyada layiha bulunmamaktadr. Bkz. YEE 13-6

266

Y.MTV. 52-32 08/Z/1308-15 Temmuz 1891; Mavzer Fabrikas'na sipari olunan silahlarn gelen ve yolda olan ksmn belirten, ayrca silahlarn Tophane'deki muayeneleri srasnda Maiyyet-i Erkan- Harbiye'den bir kiinin bulunmas istizann havi Ferik Mehmed akir imzal lyiha. Y.MTV. 59-9 04/B/1309-03 ubat 1892; Edirne'nin Lleburgaz kasabasndaki seyyar toplarn muayene ve tamirine memur Topu Kaymakam Yakub Vasfi Bey'in lyihas zerine tekil edilen komisyonun mtalaasn havi mazbatann takdimi. Y.MTV. 64-13 03/Z/1309-29 Haziran 1892; kinci Ordu Erkan- Harbiye Reisi Hayri, mhryle sunulan redif slahatna dair lyiha. Y.MTV. 64-93 24/Z/1309-20 Temmuz 1892; kinci Ordu Kolaalarndan Haydar Bey'den alnan lyihann takdimi. Y.MTV. 70-27 06/R/1310-28 Ekim 1892; Briyalmon tarafndan hazrlanan stanbul ile Akdeniz, Karadeniz boazlarnn mdafaasna dair takdim edilen lyihann muhteviyat hakknda yaplan mtalaalar.876 Y.MTV. 70-43 09/R/1310-31 Ekim 1892; Yaverandan Yakup ve Hakk Beylerin Dimetoka mevkiinde bir ayhanenin inas ve Lleburgaz'daki topu askerlerinin oradan kaldrlmas hakknda verdikleri lyiha. Y.MTV. 77-169 28/L/1310-15 Mays 1893; Trhala'dan Banaki Papadimo Kastanl'nn askeri ve ticari konulardaki lyihas. Y.MTV. 87-192 26/Ca/1311-05 Aralk 1893; Goltz Paa'nn, Redif askerlerinin tensikatna ait baz tedbirlere dair takdim ettii lyihann tatbik sahasna karlmas iin Seraskerlik'e emir verilmesi ricas. Y.MTV. 91-11 18//1311-24 ubat 1894; akir Paa'nn tedkik ettii Krup, Mavzer tfenk ve Karsroche Fienk Fabrikalar hakknda tanzim ettii layiha ile Berlin'deki memuriyeti esnasnda muamelat ve hareketini havi lyihann takdimi. Y.MTV. 261-60 12/R/1322-26 Haziran 1904; Dokuzuncu Frka hudut mntkalar ve dahili mevkilerinde icra klnan tefti lyihas. Y.MTV. 264-15 02/B/1322-12 Eyll 1904; Hassa ordusu tfeki ustalarnn mavzer tfeklerini tamir etmek, bakm yapmak ve kullanmaktan aciz olduklarna dair lyiha. Y.PRK.AZJ. 22-21 29/Z/1309-25 Temmuz 1892; Resul Musta Efendizade Abdlmecid Efendinin877Def'-i Mesaib Hususunda Krt Aairinden Tekil Olunan

876 877

bkz. Y.MTV. 74-21 BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

267

Alay Hakknda Hasbes-sadaka Tanzim Klnm Layiha-i Abidanemdirbalkl lyihas.878 Y.PRK.MYD. 3-24 22/S/1301-23 Aralk 1883; Askeri dairelerin bteleri

hakkndaki Tefti-i Askeri Komisyonu lyihasnn takdimi. Y.PRK.MYD. 3-34 09/Ra/1301-08 Ocak 1884; Harbiye Nezareti ve Tophane-i Amire btelerinde yaplacak tasarruf ve bir jandarma heyetinin tekili lzumuna dair lyiha. Y.PRK.MYD. 11-51 20/Z/1309-16 Temmuz 1892; Fransz fabrikatr Msy Sterlern tarafndan gnderilen mkerrer ateli bir kta tfenk ile kullan biimini havi lyihann takdimi. Y.PRK.MYD. 11-60 01/M/1310-26 Temmuz 1892; kinci Ordu-y Hmayun Erkan- Harbiye Reisi Mirliva Hayri Paa'nn Redif tekilatnn yeni usule gre mevki-i icraya konulmasna dair lyihas hakknda mtalaa. Y.PRK.MYD. 13-38 23/M/1311-06 Austos 1893; Kalau von Hofe'un, donanmaya ait ar silahlarn teknik ve lojistik problemleri ve alnmas gereken tedbirlere dair lyihas. Y.PRK.MYD. 17-56 20/Z/1313-02 Haziran 1896; Askeri meselelere dair imzasz lyiha. Y.PRK.MYD. 25-111 02/Ra/1322-17 Mays 1904; Avrupada imal edilen askeri aralarla ilgili lyiha. Y.PRK.KOM. 4-18 29/N/1300-03 Austos 1883; Asker alnmas, kontrol ve yoklama usulleri hakknda Kaehler Paa tarafndan verilen lyiha zerinde mzakere ve varlan sonular havi mazbata. Y.PRK.KOM. 13-72 28/B/1322-08 Ekim 1904; Muharebe kruvazrleri hakknda mufassal lyiha. Y.PRK.EA. 31-20 16/R/1316-03 Eyll 1898; Waington ataemiliteri Azizin Newyorkta grd istihkamda kullanlan ve dinamitli mermi atabilen toplar hakkndaki lyihas. Y.MTV. 70-74 13/R/1310-04 Kasm 1892; tfaiye Alay Kumandan Zini

Paann, Tophane ve Gazhane'de tekili tasavvur olunan itfaiye blkleri iin gerekli eyann nevi, miktar ve bahas hususunda verdii lyihann takdimi.

878

Layihann gnmz Tresi ile yaym iin bkz. Kemal Sphanda, Byk Osmanl Entrikas Hamidiye Alaylar, stanbul 2006, s. 132-137.

268

Y.MTV. 73-145 20/C/1310-09 Ocak 1893; Ferik Zini Paa'nn Tepebanda yklan bina altnda kalan amelenin kurtarlmasnda gsterilen muvaffakiyetsizlikten bahisle kendi nezaretinde ecnebi memleketlerdeki gibi bir tahlisiye heyeti tekili lzumuna dair verdii lyihann takdimi. Y.PRK.ASK. 93-27 1310-1892/1893; Tulumbaclarn tfaiye Alay Kumandas altna alnarak bir intizam ve inzibatta bulundurulmalar hakkndaki lyiha. Y.PRK.TKM. 2-33 30/Z/1295-25 Aralk 1878; Binba Dreyssenin, kurulacak jandarma tekilat iin Fransa'dan zabit ve avu celbi hususundaki lyihas. Y.PRK.TKM. 13-62 11/Za/1306-09 Temmuz 1889; Padiahn emri ile

Karadenizdeki istihkamlarn tekil edilen bir komisyon tarafndan tefti edilip, Boazdan Rusya donanmas ile vs gemilerin geemeyeceklerine dair padiaha lyiha takdim edildii. Y.PRK.AZJ. 15-90 29/Z/1306-26 Austos 1889; Ekyann ber-vech-i kesret ve def ve tenkilleri ne gibi esbaba muhtac idne ve mrur tezakirinin bir kat daha suret-i mazbutada deveranna ve tesviye-i turukdan dolay ahali-yi mkellefenin suret-i hasenede istihdamlaryla hsn-i cereyanna ve taraca intihab olunmakda bulunan aza-y mecalis ve mahakimin usl-i intihablarnn tadiliyle ahaliden muktedirlerinin tefrik ve intihab olunmalarna ve saireye dair min gayr-i haddin tahatturat- acizanemi haki ve amil layihadr balkl imzasz lyiha. Y.PRK.UM. 25-54 08/Ra/1310-30 Eyll 1892; lbasan879 Mutasarrf Yunus Zhd'nn Debre-i Zir880 ve Debre-i Bala881 Malisr ekyasnn mezalimine son vermek zere ittihaz olunacak tedbirlere dair lyihas. Y.PRK.MYD. 10-54 09/Za/1308-16 Haziran 1891; Yaverandan erif bin Mehmed akir'in atalca ve Krkkilise sancaklarnda artan ekya faaliyetlerinin

nlenebilmesi iin alnmas lazm gelen tedbirlere dair lyihas. Y.PRK.KOM. 14-7 07/L/1322-15 Aralk 1904; Mirliva Hamdi Paann karakollar hususundaki lyihasnn hlasas. Y.PRK.ASK. 2-49 1295-1878; Binba Dreysse'nin Makriky'den Kilya'ya kadar olan askeri hatlarla ilgili hazrlad lyihay takdimi.882

879 880

Manastrda sancak merkezi. Manastra bal kaza. 881 Manastrda sancak merkezi. 882 Dosyada layiha bulunmamaktadr.

269

Y.PRK.ASK. 7-23 03/B/1298-01 Haziran 1881; Tersane-i Amire memuriyetinin idaresi altnda bulunmak zere Tir-i Gverte daresinin ubelerinin vazifeleri hakknda lyiha. Y.PRK.ASK. 8-14 09/N/1298-05 Austos 1881; Narda'nn883 Devlet-i Aliyye'de kalan ksmndaki Leftehor884 karyesinin kasaba haline getirilmesinden sonra yaplabilecek iler hakknda hazrlanan lyiha ile Narda'daki Leftehor ve Filyadis iftlikleri haritasnn padiaha arz olunmak zere gnderildii. Y.PRK.ASK. 8-30 27/N/1298-23 Austos 1881; Erkan- Harbiye Reis-i Sanisi Edhem'in, Asakir-i Nizamiye'nin yz bine indirildii takdirde karlalacak meselelere dair lyihas. Y.PRK.ASK. 17-38 16/C/1300-24 Nisan 1883; radeye uygun olarak bir heyet tarafndan harp gemisinin tertibi hakknda tanzim edilen layihann takdim edildii. Y.PRK.ASK. 17-41 28/C/1300-06 Mays 1883; Sabk Zabtiye Nazr Hafz Paa'nn, Asakir-i ahaneye verilecek maa ve rtbeler hususuyla sair konular hakkndaki lyihas. Y.PRK.ASK. 20-5 27/Za/1300-07 Eyll 1885; Msy Jemin, Memalik-i Osmaniye'nin korunmas iin Kale-i Sultaniye'ye885 konulacak bataryalarn yerleri hususundaki lyihas. Y.PRK.ASK. 28-74 27/Z/1302-07 Ekim 1885; Mehmed Rza'nn, Edirne ve civarndaki askerin durumu hakkndaki lyihas. Y.PRK.ASK. 33-59 19/L/1303-21 Temmuz 1886; Harbiye Mektebi svari snf talebesinin talimlerinin slahna dair padiaha sunulan lyiha. Y.PRK.ASK. 91-51 25/Za/1310-10 Haziran 1893; Askeri ihtiyalar ve Rusya'ya kar alnmas lazm gelen tedbirlerin tertibat hakknda hazrlanan lyihann takdimi. Y.PRK.ASK. 92-102 1310-1892/1893; Gnll erkez neferlerinden mrekkeb Svari Nizam Frkas'nn tekili iin baz mlahazat havi Franszca bir lyihann takdimi. Y.PRK.ASK. 95-65 15/Ca/1311-24 Kasm 1893; Goltz Paa'nn nc Ordunun hal ve mevki icab dier ordulardan daha mhim olduundan bahisle hazrlad lyiha, cedvel ve haritalarn tetkiki iin Erkan- Harbiye-i Umumiye Dairesi'ne ita klnd ve bir suretinin de padiaha takdim edilecei.

883 884

Rumelide bir sancak. Yanya-Prevezede kaza ad. Selanikte bir nahiye. 885 Bugnk anakkale ili.

270

Y.PRK.ASK. 224-82 25/N/1322-03 Aralk 1904; Seri ateli toplar, Romanyadaki askeri talim, topu poligonu at mektebi ve saire hakknda lyihann takdimi. Y.PRK.BK. 14-44 23/S/1306-29 Ekim 1888; Kamphofner Paa'nn askeriyeye dair padiaha takdim ettii lyihalarn tetkiki iin komisyon tekili. Y.PRK.ASK. 20-28 1300-1882/1883; Kanun- askeri memuru Talatn886 stanbul ve bilad- selasede kumarbazlk, yankesecilik, meyhanecilik gibi gayri meru ilerin nlenmesine dair on bir maddeyi muhtevi olan lyihas. Y.PRK.ASK. 20-58 1300-1882/1883; Dyun- Umumiye dare Maviri Hseyin Efendi'nin887 Muhafaza-i Asayie Mteallik Baz Maruzatdr balkl mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Ekiyann derdest ve tedibinde mlkiye ve adliye memurlarnn yekdierine atf- kusur etdikleri beyanndadr. 2-Ekya takib ve derdestinde mevcud olan nevaks ve taksirat ile ekiyann baz ahvalini mbeyyindir. 3-Ekiyann suret-i hareket ve ihtifalar. 4-Men-i ekavet in ittihaz lazm gelen tedabir. 5-Vali, mutasarrf ve kaimmakamlarla alay bei ve tabur aalarnn suret-i devr ve teftileri. 6-ekavet ve sair crm ve cinayatn kesret-i vukuuna sebebiyet veren ahvalden adliyeye taalluk eden
888

cihetler.

7-Memurin-i

tahkikat

ve

muhakematyla teftie aid baz mlahazat.

Y.PRK.A. 3-89 26/L/1301-19 Austos 1884; Polislerin tabi olaca usul ve kaideleri havi polis slahatna memur Selestin Bonen tarafndan tertip edilen lyiha hakknda.889 .DH. 1005-79426 29/M/1304-23 Nisan 1887; Asker alm hakknda lyiha. .DH. 775-63061 29/L/1295-26 Ekim 1878; Beyker Paa'nn, Bykekmece ve Terkos mdafaa hatlarn teftiine dair Padiah'a takdim ettii lyiha. .DH. 993-78376 20/N/1303-22 Haziran 1886; Muzaffer ve Goltz Paalar iin

tanzimi ferman buyrulan lyiha ve teferruat hakknda.

2.1.3. AVRUPA HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 7-6 02/S/1299-24 Aralk 1881; Berlin Sefiri M. Nizameddin Beyin Prens Bismarckla yapt ve Anadoluda yaplacak olan slahat meselesi, Almanya ve

886 887

BOA katalogunda isim belirtilmemitir. BOA katalogunda isim belirtilmemitir. Belgede isim yoktur. 888 Layihann asl YEE. 9-1de kaytldr. 889 Bkz. YEE 12-28

271

Avusturya ile anlama ii, talyann vaziyeti, Krtler ve Ermeni meselesi hakknda ayrntl olarak grlerek daha faydal malumat aldna dair lyihas.890 YEE. 7-9 23/B/1312-20 Ocak 1895; Rusya Hariciye Nazr Msy Kirs'in, mahdumu vastasyla Ermeni ii hakkndaki mhim tebligat, Kontes Monte Bello'nun Padiaha mlki olmak zere lkbaharda stanbul'a gelecei, Rusya'nn byk zenginlerinden olan Prens Yusuf'un Hz. Ebubekirin soyundan gelen Kazanl bir Mslman olduu, Petersburg'da yaplan cami minaresi iin 200 liraya ihtiya olduu vs. ye dair Rusya mparatoruna nian isaline memuren Petersburg'a giden Kamil Bey'in lyihas.891 YEE. 7-11 09/R/1298-11 Mart 1881; Mir Edhem Paann Yunan ile harp vukuunda ittihaz olunacak tedbir ve tertibt- askeriyyeye dair mufassal lyihas. Lyihann blmleri: 1- Yunanlu le Harb Vukuunda ttihaz Olunacak Tedbir ve Tertibt- Askeriyyeye Dairdir. 2-Yunanlunun statistik-i Umumunu ve Hususat- Askeriyesini amildir. Layihaya ekli olarak Yunanistan ile ilgili eitli haritalar bulunmaktadr. (Lyiha kitap eklindedir.) YEE. 7-14 26/Ra/1302-13 Ocak 1885; Yaveran- Hazret-i Padiahiden Erkan- Harb Miralay Ahmed Edib892 Bey'in Rusya mparatoru III. Aleksandr ile mparatorie Hazeratna Taraf- Eref-i Hazret-i Padiahiden ta ve hsan Buyurulan Nian- li-i mtiyaz le efkat Niannn Petersburg Sefaretine sali Memuriyetiyle Rusyaya Vukubulan Azimet-i Acizaneme Dair Tertib Klnan Bir Kta Layiha-i Kemteranemdir balkl lyihas. Lyihann balklar: 1-Odesa Liman. 2-Odesa ehri. 3-imendifer Konduktrleri. 4-stasyonda Tesadf Edilen Hamallar.

5.Petersburga Muvasalat- akeri. 6-Nian- li-i mtiyazn Suret-i Kabul. 7mparator. 8-mparatorie. 9-Gaina Saray. 10-Selam- ahanenin Gran Dk Nikola Hazretlerine Teblii. 11-Selam- ahanenin Gran Dk Miel Mimalovie Teblii. 12Suret-i Resmiyede Zepart Eylediim Mevakii. 13-Svari Zabta Mektebi. 14-Piyade Klas. 15-Mekteb-i Harbiye. 16-Kurunitad. 17-Tur Penev Mektebi. 18-Tabgah Mektebi. 19-Bahriye Topu Mektebi. 20-Bahriye Kulb Yani Ktbhanesi. 21Aleksandr Havuzu. 22-Fienkhane Fabrikas. 23-Marangozhane Fabrikas. 24Tersane Habishanesi. 25-Tersanenin Mzehanesi. 26-Rusyann Kuvve-i

Askeriyesine Dair Malumat.

890

Layiha hakknda bilgi iin bkz. lber Ortayl, Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu, stanbul 2003, s. 173. 891 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Osmanl Belgelerinde Ermeni-Rus likileri (1841-1898), c. I, BOA Genel Mdrl yay., Ankara 2006, s. 123-126. 892 Belgedeki Edib ismi ariv katalogunda yazlmamtr.

272

YEE. 8-2 18/R/1310-09 Kasm 1892; Abdurrahman Sreyya Efendi'nin, Lizbon Msterik Kongresi'ne dair mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Tabakatl-Arz Mektebi. 2-Belan Kilisesi. 3-Lizbon Tersanesi. 4-Kastil Adas. 5-Kakai Kasabas. 6-Ktbhane-i Umumi. 7-Vukubulan Arz ve stizan zerine. YEE. 8-12 02//1300-06 Austos 1883; Bkre Sefiri Sleyman Hurit Bey'in, Romanya hakkndaki lyihas. YEE. 8-13 02/Za/1317-04 Mart 1900; Ali Cevat Bey'in Canib- Seniyyl-Cevanibi Hazret-i Hilafetpenahilerinden Fransa Reis-i Cumhuru Msy Leviyeye hsan ve nayet Buyurulan Nian- Fru- Efan- mtiyazn Suret-i sal ve Teslimi Hakknda cra dilen Merasim Hakkndadr balkl mufassal lyihas. YEE. 8-28 26/L/1313-10 Nisan 1896; Mabeyn katiplerinden Kamil Bey'in; Prens Lubanof'a hsan- Menut Olan Murassa mtiyaz Nian- lisinin sali Zmnnda Petersburgdaki Memuriyet-i Abidaneme Dair Ariza-i Rkkyyet ve Memlukiyetimdir balkl mufassal lyihas. Lyihada Franszca blmler de bulunmaktadr. Layihann balklar: 1-mparator le Mlakat. 2- mparatora Sylemi Olduum Makalenin Tercmesidir.(Franszcas ile beraber.) 3-mparator Hazretlerinin Cevab. (Franszcas ile beraber.) 4-Nian- li-i mtiyazn Prens Lubanofa Resm-i Teslimi. 5- Prenses Kalayi Mncel-hanesindeki Suvare. 6-Petersburg Cami-i erifinde Salat- Cuma Edas. 7-Petersburgdaki Cami-i erif n ane. 8-Taraf- mparatoriden Verilen Nianlar. 9-Mabeyn-i Hmayun Ba Kitabet-i Celilesine. 10-Prens Lubanof Ziyafeti. 11-Prenses Busobofun Ziyafeti. 12-Sefaret-i Seniyyede Verilen Ziyafet. 13-Odesada ki Gn kamet ve Avdet. 14-Odesadan Vapura Biner ken Prens Lubanof Keide Eylediim Teekkr Telgrafnamesinin Tercmesidir. (Franszcas ile beraber.) 15Seyahat-i Abidanemin Neticesi Olarak Rusyann Makasd Hakknda Mtalaa-i Kasra-i Abidanemdir. 16-Prens Lubanof le Mahremane Cereyan Eden Mkaleme. 17-Prens Lubanofun Mahremane Verdii Nesayih. YEE. 8-30 04//1303-08 Mays 1886; Mabeyn katiplerinden Kazm Bey'in Livadya Seyahatnamesi balkl mufassal lyihas. 893 YEE. 9-37 trhsz; smail Kemalin, ngilterenin Osmanl Devletinin bekasn arktaki siyasetinin en byk istinadgah bildii, Svey Kanal alnn bu ehemmiyeti bir kat daha artrdn, Hidiv smail Paann istiklal peinde komak gibi hareketine li Paann gsterdii tavr, 93 Harbinin malubiyetinde
Mahir Aydn, Livadya Sefretleri ve Sefretnmeleri, Belgeler Trk Tarih Belgeler Dergisi, c. XIV, S.18, Ankara 1992,s.327-333.
893

273

ngilterenin ark- Alem-i slam zerindeki nfuzunun krldn, fakat Kbrsn ngilizlere terkinin Hilafet ve Saltanat- Osmaniye iin byk zararlar olduu vs. hakkndaki lyihas. YEE. 10-18 16/B/1318894-09 Kasm 1900; Rusya imparatoru ile Yalta'da gren Turhan Paa'nn imparatorla cereyan eden konumalarna dair lyihas.895 YEE. 10-67 28/M/1314-09 Temmuz 1896; Paris Sefiri Salih Mnir Beyin

Avusturya Hariciye Nazr Kont Golohovski'nin irad ettii nutuk hakknda Fransa Hariciye Nazr Msy Hanoto ile yapt mlakat hakkndaki lyihas. YEE. 12-3 16/L/1295-13 Ekim 1878; Nusret Paann, Kont Andrai, Mareal Marmon, General Montene Kokli, Msy Orkuvarat ve Monsenyr Esterves Mayerin eitli tarihlerde yazm olduklar kitap, risale ve layihalarn tercmelerinin zeti verilerek Avusturyann, Devlet-i Aliyyenin Avrupa topraklarndaki siyasi emelleri hakkndaki fikirlerine dair lyihas. YEE. 12-6 29/Z/1295-02 Mays 1878; Grigor Aristaki Efendi'nin, Mecmua-i Amerikann Mrekkeb Bulunduu Memalik le Arazi-i Sairesi Hakkndadr balkl mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Reis-i cumhurun suret-i intihab. 2-Heyet-i ayan azasnn suret-i intihab hakkndadr. 3-Heyet-i mebusan azasnn suret-i intihab. 4-Memalik-i Mctemia-i Amerika Kongresi vezaifine dair mevad hakkndadr. 5-Memalik-i Mctemia-i Amerika Hkmetinin mrekkeb bulunduu otuz sekiz eyaletin daire-i vezaif ve salahiyeti beyanndadr. 6-Memalik-i mctemiann mahakimiyle usl-i adliyesi beyanndadr. 7- Memalik-i mctemiann ahval-i maliyesi hakkndadr. 8- Memalik-i mctemiada tekalif-i miriyenin tarh ve tertibine dair baz mtalaat beyanndadr. 9-Rsum- dahiliye beyanndadr. 10Rsumun derecat ve enva beyanndadr. 11-Mskirat ve arpa suyu rsumu. 12Bankalar vergisi. 13-Damga rsumu. 14- Memalik-i mctemiada gmrk tarifesidir. 15-Baz eya ve emtiadan alnan rsum beyanndadr. 16- Memalik-i mctemiann kuvve-i berriyyesi beyanndadr. 17- Memalik-i mctemiann kuvve-i bahriyesi beyanndadr. 18-Sefain-i mezkurede istihdam olunan mera ve zabitan ve neferatn mikdar dahi ber-vech-i ati beyan olunur. 19- Memalik-i mctemiann maarif-i umumiyesine dair baz malumat beyanndadr. 20- Memalik-i mctemiada bulunan balca ktbhaneler beyanndadr. 21-Ahaliden okuyub yazmak bilmeyenler ile

Belgede tarih 27 Terin-i evvel 1316-09 Kasm 1900 olarak verilmitir. BOA katalogundaki tarih Bakatip Tahsin Paann arizas tarihidir. 895 Mahir Aydn, a.g.m., s. 338-345

894

274

bilenler beyninde olan nisbet beyanndadr. 22-Telifat hakkndadr. 23- Memalik-i mctemiada href ve sanayin terakkisi beyanndadr. 24-Terakki-i ticaret ve sanayi hakknda hkmetce ittihaz olunan tedabir hakkndadr. 25-dhalat ve ihracat beyanndadr. 26-htiraat ashabna verilen imtiyazat beyanndadr. YEE. 12-13 29/Z/1296-14 Aralk 1879; Bursa896 Komiseri Zeynelabidin Bein, Yunan hududunun tashihi meselesi hakkndaki muhtasar lyihas. YEE. 13-2 22/L/1310-09 Mays 1893; Hasan Fehmi Paa'nn, talya kralnn

izdivac ve clusunun yirmi beinci yldnm dolaysyla memuren talya'ya gidip dndkten sonra kaleme ald lyihas. YEE. 13-21 29/Z/1320-29 Mart 1903; Fransa, Avusturya-Macaristan, Almanya, ngiltere, talya, spanya devletlerinin hal-i hazr durumlar hakknda imzasz ve mufassal lyiha.897 YEE. 13-25 29/Ra/1326-01 Mays 1908; Turhan Paa'nn Selam- hmayun- hazret-i padiahinin hametl Almanya mparatoru hazretlerine teblii ve Memalik-i ahanenin karib ve civarna muvasalat eylemi olmalar hasebiyle nam- name-i cenab- mlukaneye olarak resmen ho amedinin ifas iin Korfu'ya gnderilmesine dair lyihas. YEE. 38-126 trhsz898; Ahmed Cevdet Paann, Ruslarn ngilizleri fal Ederek ark'ta Tekadmleri balkl lyiha msveddesi.899 YEE. 42-100 03/R/1295-06 Nisan 1878; Hazine Hassa Nazr Said Paa'nn, Ayastefanos'da bulunan Ruslarn stanbul'a girmek tehlikeleri karsnda Devlet-i Aliyye'nin ittihaz edecei hareket hakknda Londra'dan mahremane istifsarda bulunulmas hakkndaki muhtasar lyihas. YEE. 43-213 trhsz; Yunanistan'a terk edilecek arazi dahilindeki iftlik-i hmayun ile sahipleri uhdesinde olan arazi ve msakkafat900 hakkndaki imzasz lyiha. YEE. 43-214 20/B/1296 -10 Temmuz 1879; Yunan ve Arnavutlarla ilgili olarak Sadaret'e sunulan lyiha. YEE. 43-216 18/N/1296-05 Eyll 1879; Yunan hududunun tashihi ve tadili meselesi hakknda Mehmed Tevfik, Es-seyyid Ahmed Besim, Es-seyyid Hseyin Hsn,
BOA katalogunda yanllkla Basra ehri yazlm. Layihadaki bilgilerden 1888 senesinden sonra yazld anlalmaktadr. Layiha genellikle devletlerin i siyasi gelimelerinden bahsetmektedir. 898 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layihann Cevdet Paaya ait olmas hasebiyle lm tarihi olan 1895 ylndan nceye ait olmas gerekir. 899 BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir. Layihann bir sureti iin bkz. Ebulula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paa, Ankara 1996, s. 333-335. 900 zeri dam, tavan ile rtlm olan ev, han, dkkan vb yerler.
897 896

275

Simyon, Mehmed Sacit brahim, Ragb Yahya, Es-seyyid Ahmed Hayri901 mhrl Tophane-i Amire Miriyeti'ne gnderilen lyiha. YEE. 43-219 29/N/1296-16 Eyll 1879; Safvet Paa'nn, Yunan meselesinin mzakeresi iin yabanc elilerle grtne dair muhtasar lyihas. YEE. 43-220 30/N/1296-17 Eyll 1879; Safvet Paann902 Berlin Kongresi'nde haksz olarak Yunanllara tahsis edilen arazi hakknda, stanbul'da Yunan ve Devlet-i Aliyye murahhaslarnn itirakiyle yaplan konferanstaki beyanatn her cihetle mkemmel olduu ve Avrupallarn da bunu kabul edecekleri, Yunan hududunun temdidine memur edilecek hudut komisyonunun yalnz askeri mlahazalara gre davranacaklar hakkndaki muhtasar lyihas. YEE. 43-221 17/Z/1296-02 Aralk 1879; Ahmed Tevfikin, Sarayda verilen ziyafette Yunan Kral Yorgi'nin kendisini kenara ekerek Yunan hududunun tahdidi ve sair husustaki grlerini anlattna dair lyihas. YEE. 43-222 trhsz; Teselya ktas halk Hristiyan olup, Yanya taraf ekseriyetle Mslmanlardan olduundan, Yunanllarla yaplacak tahdit-i hudutta bu hususun dikkate alnmas ve saire hakknda imzasz muhtasar lyiha. YEE. 43-223 trhsz; Yeniehir ve Trhala hududunda mmkn olduu kadar hududun lehimize halline allmas, Yunan hududunda yalnz Radviz ve emernik nahiyelerinin Yunanllara terkine dair imzasz muhtasar lyiha YEE. 43-224 trhsz; Yunan Devletine Terki Mutasavver Olan Yerlerde Hukuk- Ahalinin Suret-i Muhafazasna Dair Muhtra- Acizane balkl imzasz muhtasar lyiha. YEE. 43-226 trhsz; Yunan Hkmeti'nin yeni hududunun Tesalya'dan Olimpos Da'na kadar olduuna dair Franszca lyiha. YEE. 58-5 06/Z/1295-01 Aralk 1878; Politikaya Dairdir balkl Kastro

mhrl lyiha. Lyihada Fransann Almanyaya 1870de yenilmesinden sonra oluan ittifaklardan bahsedilmektedir. Almanya, Avusturya, talya, Amerika Birleik Devletlerinin politikalar anlatlarak ngiltereye gvenilemeyecei, tarafszlk politikasnn takip edilmesinin Osmanl Devletinin menfaatine olduu belirtilmekte ve Slav tehdidi altndaki Yunanistan ile ittifaka gidilmesini tavsiye etmektedir. YEE. 63-20 19/B/1304-13 Nisan 1887; Mabeyn katiplerinden Ali Cevad Bey'in, Avusturya mparatoru Hazretleriyle Vaki Olan Mlakat le Baz Maruzat
901 902

BOA katalogunda isimler belirtilmemi. Mhrn biri silik olduu iin okunamad. BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

276

Mutazammn balkl Avusturya mparatoru Rudolf ve Hariciye Nazr Kont Kalnoki ile Bulgaristana prens seimi, Avrupa siyaseti hakkndaki mlakat kapsayan lyihas. YEE. 77-72 trhsz.; Bosna-Hersek meselesine ilikin Avusturya ile yaplmas dnlen mukavele ile alakal bir lyiha msveddesi. YEE. 79-1 12/R/1297-24 Mart 1880; Safvet Paann, Avusturya Devletiyle Prusya ve talya devletleri beyninde Sadova Muharebesi namyle hretyab olan muharebe ve muahharan yine Prusya Devletiyle Fransa arasnda zuhur idb Napolyonun kayd- esre dd harb-i azim ve Devlet-i Aliye ile Rusya Devletinin muharebe-i ahiresi asrmzca en byk vekayiden madud olduu cihetle bunlarn esbab ve mene-i zuhurlarnn lyiha eklinde terkimiyle hakipay-i hmayuna takdimi eref-sanih olan emr ferman mucibince yazd mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Devlet-i Aliye le Rusya Devleti Beyninde Vukubulan Muharebe-i Ahirenin Esbab ve Keyfiyeti. 2-Mtalaa. 3-Mtalaa. 4-Srpistan ve Karada. 5-Protokol Tercmesidir. 6bu Protokolun mza Olunduu Gn Orada Rusya Elisi Tarafndan ta Olunan Varakann Tercmesidir. 7-Mtalaa.903 YEE. 80-25 28/Ra/1296-22 Mart 1879;Hayreddin Paa'nn, Yunan hududunun dzeltilmesi meselesine dair muhtasar lyihas.904 YEE. 80-34 01/R/1298-03 Mart 1881; Hayreddin Paa'nn, Avusturya ve Almanya arasndaki harbin sebeplerine dair lyihas.905 YEE. 80-54 26/R/1309-29 Kasm 1891; Mir Fuad Paa'nn Livadya Azimetle Rusya mparatoru nc Aleksandr Hazretlerine fade ve Teblii rade ve Ferman Buyurulan Mevada Dair Layiha-i akeranemdir balkl lyihas..906 YEE. 80-55 18/N/1312-15 Mart 1895; Mir Fuad Paa'nn memuren gittii Rusya'dan dnnde seyahati, faaliyeti ve mahedelerine dair mufassal lyihas. YEE. 83-10 06/R/1326-08 Mays 1908; Said Paann Rusyann Kafkas hududuna asker ymas, Makedonya hakknda Rus ve Avusturya devletlerinin siyasetleri ve Avusturyal Baron Darentaln Yenipazar imendifer hatt imtiyazn istemesine dair lyihas.
Layiha transkripsiyonu iin bkz. Pelin skender, Mehmed Esad Safvet Paa, Ondokuz Mays niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), Samsun 1999, s. 185-232. Ali Fuat Trkgeldi, Mesil-i Mhimme-i Siyasiye, haz. Bekir Stk Baykal, c. II, Ankara 1987, s. 25-30. 904 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Atilla etin, Tunuslu Hayreddin Paa, Ankara 1999, s. 286-288. 905 Atilla etin,a.g.e., s.369-370. 906 Mahir Aydn, a.g.m., s. 333-338.
903

277

YEE. 83-32 27/Z/1297-30 Kasm 1880; Said Paann ngiliz Sefiri Goschen'nin907 Londra'ya gitme sebepleri ve ngiltere'nin Osmanl Devleti'ne kar olan siyasetine dair lyihas.908 YEE. 84-51 11/S/1307-07 Ekim 1889; Almanya mparatorunun stanbul'a gelmesinin Osmanl Devletini ttifk- Selse'ye dahil etmeye ynelik olduu ve bu maksatla Almanya, Avusturya ve talya donanmalarnn da Dersaadet'e geleceine dair imzasz lyiha msveddesi. YEE. 84-91 22/Ra/1294-06 Nisan 1877; Rusya'nn Bulgaristan, Srbistan ve Karada'da gtt Slav siyasetine, Londra protokolne ve Ruslarn Osmanl hududuna asker ymasna dair imzasz lyiha. YEE. 86-78 14/Ra/1306-18 Kasm 1888; Yunan kralnn yirmi beinci clus yldnmn tebrik iin gnderilen Cevad Paa'nn seyahatine dair lyihas.909 YEE. 87-1 01/R/130130 Ocak 1884; Gazi Ahmed Muhtar Paa'nn talya Kral'na imtiyaz nian takdimine memuren talyaya gidip dnnde takdim ettii, Roma seyahatine ilikin lyihas. YEE. 101-26 23/L/1297-28 Eyll 1880; lgn'n910 tahliyesi meselesi, Yeniehir ve Yanya taraflarndaki hududun tahdidi ii, Ermenilerin oturduu yerlerde slahat icras ve saire hakknda imzasz lyiha. YEE. 126-20 23//1302-07 Haziran 1885; Hasan Fehmi Paa'nn Londra'dan avdeti srasnda Lord Granvil tarafndan kendisine pek mahremane bir surette verdii lyiha zerine mtalaa. YEE.KP. 1-67 10/R/1299-01 Mart 1882;Kamil Paann ngilterenin politikasna dair lyihas. YEE.KP. 1-96 29/Z/1303-28 Eyll 1886; Rusyann Orta Asyadaki ve Afganistan istikametindeki genileme politikas karsnda Osmanl Devletinin durumu ve Rusya veya ngiltere ile ittifak meselesine dair lyiha. YEE.KP. 32-3119 13/B/1325-22 Austos 1907; Kamil Paann savan ngilterenin ihracat endstrisini bozduu ve bundan dolay ngilterenin daima sulh

Rt. Hon. G. J. Goschen. ngiliz parlamento azas ve slahat konusunda giriimlerde bulunmak zere 1880de stanbula gelen ngiltere fevkalade elisi. II. Abdlhamidin Sefir Goschen hakkndaki dnceleri iin bkz. Metin Hlag, Sultan II. Abdlhamidin Srgn Gnleri Hususi Doktoru Atf Hseyin Beyin Hatrat, stanbul 2003, s. 143,226-227,274,293. 908 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Z. Kurun, a.g.t., s. 70-71 909 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Mehmet Mercan, a.g.t., 34-36. 910 kodra vilayetine bal bir kaza.

907

278

taraftar olduu ve maddi menfaatlerin bunu gerektirdii, ayrca Makedonya ile Bulgar mesleleri hakkndaki dncelerini aklad lyiha msveddesi. Y.PRK.TKM. 6-75 29/Z/1300-31 Ekim 1883; Londra Sefiri Musurus Paa'nn takdim ettii lyihalar. Y.MTV. 85-78 10/R/1311-21 Ekim 1893; Kalau von Hofe Paa'nn, katlm olduu Almanya Donanmas'nn manevralarndaki gzlemlerinin tafsilatna dair lyihas. Y.PRK.AZJ. 15-74 29/Z/1306-26 Austos 1889; Karapano'nun ark ile Avrupa'nn genel durumu Osmanl Devletiyle Yunanistan arasnda samimiyetin gereklilii ve dier hususlar havi lyihas. Y.MTV. 45-91 20/S/1308-05 Ekim 1890; Paris Sefareti ateemiliterliinden gnderilen Fransa'nn Kampira ehrinde yaplan askeri manevralarla ilgili lyiha. Y.MTV. 88-64 07/C/1311-16 Aralk 1893; Paris Ataemiliterlii'nden gnderilen Franszlar tarafndan yaplan sonbahar manevralarna dair lyihann hlasas. Y.MTV. 99-79 10/M/1312-14 Temmuz 1894; Fransa'da icat edilen zrhl kulenin imal ve istimalini muayene iin gnderilen heyetin tahrirat ve lyihalar. Y.PRK.MYD. 9-85 16/S/1308-01 Ekim 1890; Paris Sefareti Ataemiliteri Erkan- Harb Kaymakam Tevfik Bey tarafndan gnderilen Fransz ordularnn manevralar hakkndaki lyihann takdimi. Y.PRK.HR. 15-24 20/Ca/1309-22 Aralk 1891; Artin Paa'nn olu Diran Dadyann911 Paris'in ahvali ve matbuat durumu hakkndaki lyihasnn takdimi. Y.PRK.TKM. 3-32 11/Za/1297-15 Ekim 1880; Sadrazamn ecnebi politikalarnn ahvali hakknda padiah'a bir lyiha sunmas. [ Son posta ile gelen Times gazetesinde grlen telgrafnamelerdir. Times gazetesinin Dersaadet muhbirinden fi 15 Terin-i Evvel sene 88 tarihiyle keide eyledii telgrafn tercmesidir.] Y.PRK.EA. 13-46 29/N/1308-08 Mays 1891; Roma Osmanl Sefareti Ataemiliteri Erkan- Harbiye Kaymakamlarndan Osman Bey'in talya'nn masraflarnn artmas dolaysyla gelirlerinin de arttrlaca hususundaki lyihas. Y.PRK.ASK. 143-36 11/R/1316-16 Eyll 1898; Amerika ile spanya arasndaki deniz savalar ile ilgili imzasz lyiha.

911

BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

279

Y.A.HUS. 376-68 15/R/1315-27 Eyll 1897; New York Konsolosu Mnci Beyin Hawai adalarnda bulunan Amerika misyonerlerinin hkm ve nfuz dereceleri ve teebbslerinin tarihine dair lyihas.912 Y.PRK.BK. 72-18 22/M/1322-08 Nisan 1904; General George B.Williammsn, Japonya hakknda padiaha sunduu ngilizce lyihas.913 Y.PRK.AZJ. 1-83 08/Z/1294-14 Aralk 1877; Devlet-i Yunaniye Hakknda

Malumat- Muhtasara Beyan balkl lyiha. Lyihann balklar: 1-Devlet-i Yunaniyenin Hal-i Hazr ve Efkar- Umumiyesi. 2-1876 ve 1877 Sitin-i Miladiyelerinde Yunanistann Ahvali. 3-Tedarikat- Hkmet-i Yunaniyenin Evhamiyeti. 4-Yunanllarn Eslihas. 5-Svari. 6-Piyade Askeri. 7-Asakir-i Bahriye ve Sefain. 8-Desais-i Yunaniye. 9-Tedarikat- Belediyeleri. 10-Haricde Bulunan Tedarikatlar. 11-Yunanlularn Arnabudlar faliyle Dinlerini Terk tdirmek Derecesinin Sarf. 12-Acizlerine Hakim-i Merkumdan Nakl Olunan Glastonun Nutku. 13-Arbozda Vaki Cami-i erif. 14-Devlet-i Aliyyenin Yunanistanda Bulunan Sefir ve ehbenderler Beyan. 15-Yunan Matbuat. 16-Sava Paa ve Aleko Paa. 17-Arnabudlara Bir Tuzak Daha. 18-slamiyet ile Hristiyanln Fark.914 Y.PRK.AZJ. 4-45 02/Ra/1298-02 ubat 1881; Aslen Yanyal olup bir ok memuriyetle vilayetin her tarafnda bulunduu ve umum ahvalin kendisine malum olduundan bahisle Narda nehrinden ileri Yunanistan'a arazi terk edilmesi ve Preveze Liman'nn kaybedilmesi ile iftlik ve emlak bakmndan memleketin byk bir zarara urayacana dair ismi zikredilmeyen ahsn lyihas. Y.PRK.MYD. 5-58 09/Ca/1303-13 ubat 1886; Atina Sefaret-i Seniyyesi Ateenevvali smail Hakk Bey'in Yunanistan'n deniz kuvvetlerine ve ahalinin efkarna dair Bahriye Nazrna gnderdii lyiha suretleri. Y.PRK.EA. 8-46 23/M/1306-29 Eyll 1888; Yunanistan'n ahval-i hazrasn anlatan mufassal imzasz lyiha. Y.PRK.ASK. 41-10 17/Za/1304-07 Austos 1887; Atina Ateemiliteri Seyfullah Bey'in, gnderdii baz askeri bilgileri havi lyihann takdimi. Y.A.HUS. 159-30 27/Z/1294-02 Ocak 1878; Yunanistan ahvaline dair lyiha hakknda.

Layiha hakknda bilgi iin bkz. Selim Deringil, a.g.e., s. 132-133. Dosyada layihann Trke tercmesi bulunmamaktadr. 914 Belgedeki mhr okunamayacak derecede siliktir. Bu sebeple layiha yazarnn kimlii bilinememektedir.
913

912

280

Y.MTV. 84-85 25/Ra/1311-06 Ekim 1893; Viyana Sefareti Ataemiliteri Hseyin Sabri Bey'in Avusturya'nn askeriyesi hakkndaki lyihasnn takdimi. Y.MTV.92-93 24/N/1311-31 Mart 1894; Viyana Sefareti'nden gnderilen hudut svarisinin yeni bir dzenlemeyle askerliklerini tamamlayanlarn deiik bir niformayla Asakir-i Milliye Ordusu tekiline dair lyiha. Y.PRK.MYD. 7-34 20/Za/1305-29 Temmuz 1888; Avusturya Sefareti'nden gnderilen Avusturya askeri btesi hakknda lyihann takdimi. Y.PRK.EA. 8-48 02/S/1306-08 Ekim 1888; Avusturya'da Mitralyz Maksim topunun kabulne ve asakir-i mahalliye ile frka topularndaki bataryalarn tezyidi miktarna dair lyihann takdimi. Y.PRK.EA. 48-43 16/L/1323-14 Aralk 1905; Belgrat Sefaretinden gnderilen Avusturya ve Macaristann askeri tekilat ile kuvve-i hazriyye ve seferiyyesi hakknda lyiha. Y.PRK.ASK. 51-13 15/S/1306-21 Ekim 1888; Viyana Sefareti'nden gnderilen, Avusturya'nn mitralyz topunu kabulne, Bosna ve Hersek'deki kuvvetlerini artrmaya karar verdiine dair lyiha suretinin takdimi. Y.PRK.EA. 2-14 29/R/1297-10 Nisan 1880; Berlin Sefareti Ataemiliteri

Mehmed Sabit'in, Almanya Devleti'nin kuvve-i askeriye, tertibat ve tedarikat- harbiyesi hakknda lyihas. Y.PRK.MYD. 16-59 29/Z/1312-23 Haziran 1895; in ile spanya arasndaki sava hakknda hazrlanan harita ve lyihann takdimi. Y.PRK.ASK. 31-9 08/R/1303-14 Ocak 1886; Tophane-i Amire Tecrbe Dairesi Reisi Mirliva Cemal Paa'nn, Romanya'da icra edilen zrhl kulelerin top tecrbesine katlarak hazrlad lyihasnn arz. Y.A.RES. 60-9 21/M/1310-15 Austos 1892; Romanya'nn tensikat- askeriyesine dair Bkre Sefareti ateemiliteri tarafndan tanzim olunan lyiha. Y.PRK.ASK. 35-24 14/Z/1303-13 Eyll 1886; Nusret Paa'nn, Rusya Devleti'nin ahsun airetinin Karaba cihetindeki ekavetini tesviye etmek zere ve ran ile akdettii gizli muahede hakkndaki lyihas. Y.PRK.A. 6-57 24/Za/1308-01 Temmuz 1891; Sadrazam Kamil Paa'nn, Rusya ile bir sava kmas ihtimalinde alnmas lazm gelen tedbirler hakkndaki lyihas.

281

24/Ra/1295-28 Mart 1878; Serasker Rauf Paann Sefaret-i fevkalade ile Petersburga gidip ve avdetinde Bavekalete verdii lyiha.915 27/Ca/1325-08 Temmuz 1907; Mabeyn Mstear Ahmed Refik Beyin Romanyada yapt grevi hakknda takdim ettii lyiha.916 II.

Abdlhamid tarafndan Romanya Kralna nian merasimi iin gnderildii

2.1.4. HABERLEME ve ULAIM HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 1-20 28/N/1319-08 Ocak 1902; Anadolu Osmanl Demiryolu irketi'nin verdii mukavele ve artname layihas zerine Ticaret ve Nafia Nezareti'nin yapt deerlendirme ve tetkik lyihas. YEE. 9-9 trhsz; Osmanl Hkmeti'nin, Boazlar zerindeki haklarna dair, Artin Paa ile Kurenadan Ragb Bey'in mterek layihas.917 YEE. 12-33 29/Z/1303-29 Austos 1886; Amiral Silvin ve Kaptan Ferholmn mterek olarak hazrladklar Nafia ve ktisat ileri hakkndaki lyiha. Lyihann balklar unlardr : 1-Birinci bend: Yeni Bir Tevsi-i Ticaret ve Selanik Liman. 2kinci bend: Alelumum Anadolu-y ahanede cap den imendiferler. 3-nc bend: Anadolu-y ahanede Madenlerin Kadyla Hasl Olacak Temettu- Azime. 4Drdnc bend: Fenn-i Harbice Nukat- Mhimme. 5-Beinci bend: imendifer Masarif- Muhammenesi. 6-Altnc bend: Yeni Bir Maden Nizamnamesinin Lzum- Kabul. 7-Yedinci bend: Maden tigalatndan Tahsil-i Tabisi Olan Servet-i Milliye. 8-Sekizinci bend: Selanik Liman ve Pansivler ve Oryantal Kumpanyasyla mza dilen Kontrat. 9-Dokuzuncu bend: Selanike Demiryollar rtibat. 918 YEE. 12-35 trhsz; Ankara'dan Badat'a Kadar imendifer nasna Dair Layihadr balkl imzasz lyiha.

Trkgeldi, a.g.e., c. II, s. 54, 323-326. Layihann tarnskripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Necdet ztrk, Mbeyn Mstear Ahmed Refik eminin, Romanya Kralna Sultan II. Abdlhamid Tarafndan Gnderilen Nian Takdimi Mersimi Mnsebetiyle Ald Notlar, Marmara niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trklk Aratrmalar Dergisi, S. 3, Yl 1987, stanbul 1988, s. 107-119. 917 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Hayri Mutlua, Boazlar Konusunda Abdlhamide Verilen zel Rapor, BTTD, S. 3, stanbul 1967, s. 15-22. 918 Layihann ksmen hatal teranskripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, Sultan II. Abdlhamite Sunulan Layihalar Inda Dnemin ktisadi zellikleri, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Ana Bilim Dal ktisat Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 1995, s. 163-171.
916

915

282

YEE.

12-37

29/Z/1308-27 Temmuz 1891; Erkan- Harbiye Ferikanndan

Mehmet Necip Paa'nn, Anadolu Demiryollarnn nasna Dair Layihadr balkl muhtasar lyihas.919 YEE. 12-39 22/Ra/1308920-05 Temmuz 1890; Mir akir Paa'nn umur- nafia (demiryollar inaatnn memleket iin gerekli olduu ve ne ekilde yaplaca) hakkndaki lyihas921 ve ekleri : 1- 1890 senesi Terin-i evvelin dokuzunda ner olunan 81 numaral Moniteur des nterets Materiels nam gazetede mnderic bendin tercmesidir: Demiryollar (ngilterenin Hindistanda yaptklar demiryollar inaat hakkndadr). 2-Umur- Nafia Hakknda erait-i Esasiyeye Dair Birinci lave: Saltanat- seniyye bundan byle kilometre bana maktu teminat taahhd itmeyb bervech-i ati erait dairesinde demiryollar ve sair inaat- nafia vcuda getrmee karar virmidir. mtiyazat tas. Devlet ve Memleket Namna Umur- Nafia nas. Birinci Suret. kinci Suret. Lhika. YEE. 13-27 29/Z/1308922-27 Temmuz 1891; Dyun- Umumiye Komiseri Murad Bey'in, na Olunacak Demiryollar Haslatnn Varidat- riyeden Temin Edilmesi Meselesi balkl lyihas.923 YEE. 38-103 trhsz.924; Ahmed Cevdet Paann Anadolu demiryollar ina ve iletme imtiyazlarnn Fransa ile ngiltere devletlerden herhangi birine verilmesinden doacak siyasi neticeler hakkndaki duyumlarna ve kanaatlerine dair lyiha msveddesi.925 YEE. 41-165 trhsz.; Rumeli Demiryollarnn teknik ve finans konularn muhtevi Franszca lyiha. YEE. 43-203 12/R/1298-14 Mart 1881; Bahriye Nezareti'nde gemilerdede mevcut eyann miktar evvelce deftere yazlmak istenmi ise de tersanece olmaz nazariyle baklarak bu eyann ou telef olduundan bu ile uraacak bir kalemin tesisine dair Memur- Tefti-i Maliye imzal Safvet Paa'ya gnderilen lyiha.

Layihann ierii iin bkz. Sleyman Kani rtem, ark Meselesi Osmanlnn Smrgeleme Tarihi, haz. Osman Selim Kocahanolu, stanbul 1999, s. 71-75. Ortayl, a.g.e., s. 137-138. Tahsin Paa, a.g.e., s. 324-328. 920 BOA katalogunda tarih yanllkla 29/Z/1308-05 Austos 1891 olarak verilmitir. 921 Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 81-87. 922 Murad (Mizanc) Beyin Dyun- Umumiye Komiserlii yapt yllarda. 923 Layihannierii iin bkz. S. K. rtem, a.g.e., s.163-170. 924 BOA katalogunda tarih 06/R/1327 olarak verilmitir. Layihann A. Cevdet Paaya ait olmas hasebiyle 1895 ylndan nce bir tarih olmas gerekir. 925 BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir .

919

283

YEE. 84-39 22/S/1317-02 Temmuz 1899; Damat Mahmud Paann, Badat demiryolu imtiyaznn ngilizlere verilmesine dair lyihas.926 YEE. 84-40 05/S/1317-15 Haziran 1899; Damat Mahmud Paann Badat demiryoluna dair bir lyihas. YEE. 84-43 trhsz; Damat Mahmud Paann, Badat hatt imtiyaz hakknda Anadolu imendifer Kumpanyasnn takdim ettii ikinci muhtra ile Anadolu ve Kasaba927 imendfer Kumpanyalarna ait olmak zere Osmanl Bankas-Deutsche Bank arasnda imzalanan mukavelename hakkndaki lyihas. YEE. 86-89 05/N/1303-07 Haziran 1886; Cevad Paa'nn Moskova Belediye Bakannn Rus arnn huzurunda, Rusyann Karadeniz donanmasn tezyid ve takviye ederek, stanbulu igal ile Ayasofya camiine ha dikmesini isteyen bir konuma yapmas zerine, bu igal planna kar alnacak tedbirler hakkndaki lyihas.928 YEE. 87-83 17/R/1309-20 Kasm 1891; Halil Rfat Paa'nn, demiryolu lyihas ve asker demiryolu talimatnamesini takdim ettii. YEE.KP. 11-1029 29/Z/1318-19 Nisan 1901; 1900 yllarnda Samsun limannn ekonomik hizmetlerini tespit ve gelitirmek iin yaplmas gereken ileri aklayan Franszca lyiha. YEE.KP. 29-2879 13/R/1324-06 Haziran 1906; Kamil Paann zmir Hamidiye Vapur irketinin slah yolunda yaplmas gereken eyler hakkndaki lyihas. YEE.KP. 34-3302 13/Z/1326-06 Ocak 1909;Merutiyetin ilanndan sonra Devlet-i Aliyyenin bahriye alannda yapt yeniliklere dair hazrlanan lyiha. Y.MTV. 64-34 08/Z/1309-04 Temmuz 1892; Kayklar daresi'nin tensiki ve Liman daresi'ne balanmas hususuna dair lyihann Bahriye Nezareti'nce takdimi. Y.MTV. 64-65 19/Z/1309-15 Temmuz 1892; Yaver Mirliva Hoffner Paann Osmanl donanmasnn teftii neticesinde kaleme ald lyihay takdimi.929 Y.MTV. 66-67 11/S/1310-04 Eyll 1892;Hofe Paa'nn, Bahriye zabitan ve

efradnn talim ve terbiyeleri hakkndaki fikir ve mtalaasn havi lyihas.

Layihann ierii iin bkz. S. K. rtem, a.g.e., s.69-70. Ortayl, a.g.e., s. 160. Aydn-Saruhana bal bir kaza. 928 Layihann trankripsiyonu iin bkz. Mehmet Mercan, Sadrazam Ahmed Cevad Paa, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Trkiyat Aratrmalar Enstits Tarih Anabilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1998, s. 29-31. 929 II. Abdlhamid dnemi Osmanl donanmas iin bkz. akir Batmaz, II. Abdlhamit Devri Osmanl Donanmas, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Kayseri 2002.
927

926

284

Y.PRK.AZJ. 9-80 28/Za/1301-19 Eyll 1884; Memalik-i Mahrusa'da tekili dnlen Osmanl isimli posta vapurlar hakknda lyiha. Y.PRK.AZJ. 26-93 29/Z/1310-14 Temmuz 1893;Fen sahasnda grlen

ilerlemelerle birlikte muharebelerin de hz kazand, Avrupa devletlerinin herhangi bir harb vukuuna hazr durumda olduklar, Dersaadet yaknlarnda bakr, krom vesaire ilenecek muhtelif fabrikalarla devlet sefaini iin bir tersane almasnn ok faydal olaca hususunda kaleme alnan lyihann tetkiki iin huzura kabul istirham. Y.PRK.MYD. 26-39 04/Za/1323-31 Aralk 1905; Hamidiye Vapur Kumpanyasnn kurulu ve ileyi ekli hakknda lyiha ile nizamname. Y.PRK.HR. 32-9 15/R/1320-22 Temmuz 1902; Osman Efendinin, deniz ticaretinin gelitirilmesi konusunda Hariciye Nezaretine takdim ettii lyiha. Y.PRK.ASK. 17-21 22/Ca/1300-31 Mart 1883; Dersaadet Liman daresi'nde

teekkl etmi olan muhtelif komisyonun tertip ettii lyiha Y.PRK.ASK. 104-9 09/Za/1312-04 Mays 1895; Boazdan geen gemilerde klavuz bulundurma zorunluluu ve klavuzluk talimatnamesi hakkndaki lyiha. Y.PRK.ASK. 25-42 27/R/130207 Eyll 1885; Bahriye Mirlivas Alman Starcke Paa tarafndan Padiaha takdim olunan nakliye vapurlar hakknda lyiha zerine mtalaa. Y.PRK.ASK. 183-10 25/Ra/1320-02 Temmuz 1902; zmnnda yaplmas gereken ilere dair lyiha. Y.PRK.TNF. 5-86 29/Z/1315-21 Mays 1898;Deniz ticaretinin gelitirilmesi hakknda imzasz lyiha. Y.PRK.SGE. 7-62 29/Z/1314-31 Mays 1897;Bahr- Sefid'den anakkale Boaz'na zorla girmek isteyen ecnebi filolarna mani olunabilmesi iin hazrlanan lyihann tercmesi. Y.MTV. 49-85 02/N/1308-11 Nisan 1891; Msy S. Kotarin'in Samsun'dan Deniz ticaretinin inkiaf

Sivas'a kadar bir demiryolu inas hakknda olup, Babali tarafndan reddedilen lyihann bir komisyona tekrar tetkik ettirilmesi talebi. Y.MTV. 50-33 12/L/1308-21 Mays 1891; Mteaddid imendiferler Kumpanyas Mdr Ramper'in Samsun ile Sivas arasnda yeni bir demiryolu hatt inas iin vermi olduu lyiha.

285

Y.MTV. 59-38 18/B/1309-17 ubat 1892; Hicaz Kumandan Osman Nuri Paann Hicaz Demiryolu nerisi hakknda Dervi, akir ve Mehmed akir Paalardan oluan bir komisyonun hazrlad lyiha.930 Y.MTV. 59-64 26/B /1309-25 ubat 1892; Cidde Evkaf Mdr Ahmed zzet Efendi'nin am veya baka bir yerden Hicaz'a bir imendifer temdidi hakkndaki lyihas zerine Maiyyet-i Erkan- Harbiye Feriki akir Paa ve Bahriye nazrnn mtalaalar.931 Y.MTV. 99-31 03/M/1312-07 Temmuz 1894; William Brayt tarafndan talep

olunan imendifer imtiyaz ile ilgili lyiha. Y.PRK.AZJ. 1-53 29/Z/1293-15 Ocak 1877; Rumeli imendiferinin Saros Krfezi'nden Gelibolu'ya irtibat ve Saros Krfezi'nde Sefain-i Miriye ve Ticariyeye mahsus bir liman inas hakknda lyiha. Y.PRK.AZJ. 4-27 30/Z/1297-03 Aralk 1880; Demiryollar ins, ikramiyeli

piyango ihrac, eker fabrikalarnn almas, Ereli madeninin iletilmesi ve saire dair lyiha. Y.PRK.AZJ. 20-46 15/Ra/1309-19 Kasm 1891; Dedeaa-Selanik demiryolu imtiyaz iin hazrlanan lyihann takdimi. Y.PRK.MYD. 2-24 08/B/1300-15 Mays 1883; Mlga "lga-y Kavaim

Komisyonu" Reisi Bedros Bey'in yabanclara gerek kalmadan Badat'a kadar bir demiryolu inasnn mmkn olduuna dair lyiha, harita ve istidasnn takdimi. Y.PRK.HR. 14-26 11/B/1308-20 ubat 1891; Belikal Baron de Makar'n imendifer hakknda takdim etmi olduu lyihasnn projesini istenildii anda izah edebilecei. Y.PRK.TKM. 7-35 20/R/1301-18 ubat 1884; rade mucibince Kaliforniya

Valisinin Memalik-i ahane imendiferleri hakkndaki lyihann leffedildiine dair. Y.A.HUS. 169-88 30/Ra/1299-19 ubat 1882; stanbul'dan Badat'a kadar

demiryolu inas iin istenilen imtiyaza aid lyiha. Y.A.HUS. 169-89 30/Ra/1299-19 ubat 1882; Baron de Landsienin vekili bulunduu Sermayedarlar Heyeti namna Rumeli Demiryolu'nun iltisak hatlarnn her kilometresi iin hkmete verilmesi art koulan parann istihsali zmnnda verdii lyiha hakknda.

930 931

Ufuk Glsoy, Hicaz Demiryolu, stanbul 1994, s.34-49. Ufuk Glsoy, a.g.e., s. 35-49. Murat zyksel, Hicaz Demiryolu, stanbul 2000, s. 74-80.

286

Y.PRK.ML. 20-1 11/M/1318-11 Mays 1900; imendifer hattnn Badattan Trablusama

Badat Rsumat Nazrnn kadar uzatlmasnn btn

Mslmanlara yararl olacana dair lyihasnn takdimi. Y.PRK.A. 2-70 23/R/1297-04 Nisan 1880; Nubar Paazade Bogos Efendi'nin imendifer yapm ve bataklk doldurulmasyla ilgili lyihasnn tetkiki. Y.PRK.A. 4-64 07/M/1304-06 Kasm 1886; Anadolu'da demiryolu inasna dair Williams lyihas ile Alman Presl lyihas arasndaki farklar. Y.PRK.TNF. 1-43 29/Z/1300-31 Kasm 1883; Rumeli imendiferlerinin birlemeleri meselesiyle ilgili lyihalar. Y.PRK.TNF. 2-38 22/Ca/1306-24 Ocak 1889; 1306-1888/1889 senesinde yaplan demiryolu hatt, yol, kpr ve mtenevvia-i nafia imalat ve tamiratlar ile ziraat ve ticarete dair dzenlenen lyihann takdimi. Y.PRK.TNF. 2-56 30/Z/1306-27 Austos 1889; zmit, Ankara, Selanik ve Manastr Demiryolunun inas hakknda dzenlenen lyiha. Y.PRK.TNF. 3-1 07/M/1308-23 Austos 1890; Nafia Nazrnn demiryollar hakknda takdim ettii lyihaya merbut harita. Y.PRK.TNF. 5-32 29/Z/1314-31 Mays 1897; skenderun'dan Meskene'ye932 kadar yaplacak Hamidiye Demiryolu hatt ile ilgili lyiha. Y.PRK.D. 1-32 06/Ca/1307-29 Aralk 1889; ura-y Devlet Azas Kara Teodori Konstantinin, Devlet-i Aliye postalarnn slah iin hazrlad lyihann takdimi. Y.MTV. 46-101 13/R/1308-26 Kasm 1890; Yanya Posta ve Telgraf

Bamdrl Bakatibi Hasan Tahsin'in Yanya Posta ve Telgraf Bamdrl varidatnn artrlmas hakkndaki mutalaasn ieren lyihasn takdimi. Y.PRK.A. 14-10 29/C/1323-31 Austos 1905; Devlet-i Aliye postalarnn slahat iin alnmas gereken tedbirlere havi komisyonca verilen lyiha. DH.MKT. 1479-20 06/Ca/1305-20 Ocak 1888; Posta ve Telgraf Mfettii

Mehmed evket Efendi'nin nezaretin suistimalat hakkndaki lyihasnn tahkiki. DH.MKT. 1425-11 17/N/1304-09 Haziran 1887; Dersaadet Telgraf Mfettii

evket Efendi'nin Telgraf ve Posta Nazr zzet Efendi'nin baz kt hallerine dair olan lyihasnn bir suretinin ura-y Devlet'e tevdi edilmesi. .DH. 1099-86179 15/M/1306-21 Eyll 1888; zmid imendiferinin temdid-i imtiyazna dair mevcud talebliler tarafndan verilen lyihalar.

932

Halebe bal bir kaza.

287

.DH. 1274-100237 26/L/1309-24 Mays 1892; Tefti-i Askeri Komisyonu Azas Ferik Muzaffer Paa'nn, Ankara'ya kadar inaat devam eden demiryolu hattnn civarnda ina olunacak ose yollar hakknda takdim eyledii lyiha. .DH. 1104/86497 19/S/1306-25 Ekim 1888; Ferik Necib Paann, Mudanya'dan balayarak Bursa, negl ve dier baz mevkilere imendifer hatt inas iin izahat ve tafsilat- mkemmeleyi havi lyihas. .DH. 1004-79305 03/M/1304-02 Ekim 1886; Ankara demiryolu hattnn tamir ve yenilenmesi iin tekil edilen komisyon tarafndan hazrlanan lyihann gnderildii. .DH. 1223-95719 15//1308-26 Mart 1891; Antonyavis isimli ahsn antrepolar ile zmir rhtmlar hakknda tanzim ettii lyihann arz. .DH. 746-60984/2 26/R/1294-10 Mays 1877; Amiral Constern'in verdii lyiha zerine bir komisyon tekil edildii. 1327-1909; Hariciye Nezaretinin hazrlad, Badat Hatt ve Basra Krfezine Mteallik ngiltere Metalibat Hakknda Lyiha ve Merbutat kitap halinde tab ettirdii lyiha.

2.1.5. DEVLET ve ISLAHAT HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 3-60 trhsz; 1- Dvel-i selase (ngiltere, Fransa ve Rusya) sefirlerinin Erzurum, Bitlis, Van, Elaz, Diyarbakr ve Sivas vilayetlerinde icras kararlatrlan slahat layihas hakknda tedkik edilen mndericat zerine mtalaatn msveddesi.933 2- II. Abdlhamitin devletin her trl idare dalnn durumunun slah hakknda alnmas gereken tedbirlerin lyihalar hazrlanarak sunulmas hakkndaki irade-i seniyyesi.934 YEE. 4-18 trhsz; Devletin bana gelen i ve d bela ve musibetler, yaplan siyasi hatalar saylarak vilayetlerin ve nezaretlerin slah iin komisyonlar kurulmas, neticelerinin mzakere edilmesine ilikin imzasz lyiha. YEE. 7-7 09/1295935-08 Austos 1878; ngiliz Sefiri Henry Layardn Osmanl lkesinin slahna dair lyihasnn sureti.936

Belgenin tarihi 1895 yl olmaldr, nk ariv katalogunda belgenin zerinde tarih olmad iin bu tarih verilmitir. 934 rade-i seniyyenin sadeletirilmi ekilde yaynlanmas iin bkz. Mehmed Hocaolu, a.g.e., s. 128133. 935 BOA katalogunda tarih yanllkla 09//1299-26 Haziran 1882 olarak verilmitir. 936 Belgede muhtra olarak gemektedir. Layihann bir sureti YEE. 7-10da kaytldr. Layihann baka bir tercmesi YEE. 11-8de kaytldr. Layihann transkripsiyonu iin bkz. Hseyin elik, ngilterenin Sultan II. Abdlhamide Sunduu Reform Paketleri-1 , Tarih ve Toplum, S. 112,

933

288

YEE. 7-10 15//1299-02 Temmuz 1882; ngiltere Sefiri Henry Layard'n Devlet-i Aliyye'de uygulanacak slhata dair tercman Msy Sandison vastasyla takdim ettii lyiha sureti.937 YEE. 9-6 trhsz; emseddin Sami Bey'in, Vilayetlerin taksimat ile idare suretlerine dair lyihas.938 YEE. 9-7 02/Ra/1318-30 Haziran 1900; Artin Paa'nn939 Memalik-i Mahruse-i Mlukanede Meskun Hristiyanlar Hakknda Osmanllarn Msaadesi ve arkta Hakimiyet-i Osmaniyenin Lzum- damesi hakkndaki lyihalar.940 YEE. 9-24 trhsz; Devletlerin hkmet-i siyasiyyeleri hakknda malumat ve mtlaat verildikten sonra, Mezahib-i Erbaa Ulemasndan mrekkep cm-i mmet tarznda bir Meclis-i lmiyye-i slamiyye941 tekili ile hukuki problemlerin Ahkm- Kur'an ve Hadis ile telif ve tatbik olunmas ve bir Mecelle-i Mlkiyye-i er'iyye teekkl ile almalar yaplmas, maarifin slah ile memlekete nfi olarak adam yetitirilmesi ve Diynet-i slmiyye tahsiline nem verilmesi, ar ve zekat usulnn kullanlmas, devletin resmi dilinin Arapa olmas, vs.ye dair imzasz lyiha. Lyihann blmleri : 1-Suver-i craiyye. 2-Mesele-i Mhimme. 3-ma-i Zamann Kesb Eyledii ve Etmekde Bulunduu Terakkiyat- Mefsedet ve Tezvirat- eytaniyyetin zalesi Ne Suretle Mmkn Olur Sualinin Cevab Ber-vech-i Ati erh ve zah Olunur [on bir bend halinde aklanmtr]. 4-Tahsilat- Maarif. 5-Askere Dair. 6-Umur- Maliyeye Dair. 7-Umur- Sferaya Dair. 8-Mevad- mariye. 9-Mebhas- Turuk. YEE. 9-26 trhsz942; Nusret Paann, devlet idaresinin slah ve slahatlarn yaplabilmesi iin Mustafa Reid Paadan itibaren onun yetitirdii devlet adamlarnn lkeye faydalarnn olmadn, irvanl Mehmed Paa, kardei Kara Ahmed Efendi, Serasker Hseyin Avni Paa, eyhlislam Hayrullah Efendi, ura-y Devlet azas evket Be, Midhat Paa, Arapgirli Haydar Efendi, Ali efik Be,

stanbul 1993, s. 50-56; Mnir Aktepe, Osmanl mparatorluunun Islah Hakknda ngiltere Elisi Layardn II. Abdlhamide Verdii Rapor, BTTD, S. 22, stanbul 1969, s. 13-27. 937 Layihann bir sureti YEE 7-7de kaytldr. Layihann transkripsiyonu iin bkz. Hseyin elik,a.g.m., S. 112, stanbul 1993, s. 50-56. 938 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Selda Kaya Kl, emseddin Saminin Vilayet Ynetimi le lgili Layihas, Amme daresi Dergisi, c. 28, S. 2, Ankara 1995, s. 119-140. 939 Artin Paann II. Abdlhamide verdii layiha hakknda padiahn gr iin bkz. Metin Hlag, a.g.e., s. 125, 153,191. 940 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Cevdet Kk, Artin Paann II. Abdlhamite Sunduu ki Layiha, I. Milli Trkoloji Kongresi ( 6-9 ubat 1978) Tebliler, stanbul 1980, s. 243-267. 941 BOA katalogunda Meslis-i Aliye-i slamiyye olarak hatal ekilde kayt olunmutur. 942 Layihann Berlin Kongresi ertesi ve Hayreddin Paann sadareti esnasnda yazld anlalmaktadr, bkz. s. 12.

289

Musul Mutasarrf Mustafa Paa, Dahiliye Nazr sabk Said Efendi, Veliyeddin, Takyeddin, Sreyya, Abdurrahman, Nazif, Rifat, Kamil, Hayri, Asm, Ziya, Emin, Mahzar, Zabtiye Nazr- sabk Safvet ve Eref, Tevfik, Cemil Paalar ve dier idareci kadrosunda bulunan iki yze yakn kiinin devlet hizmetinden el ekdirilerek, Said, Cevdet ve Kadri Paalar ile Maliye Nazr sabk Zhd ve Maarif Nazr Mnif Efendilerden oluan bir komisyonun slahatn nasl olmas gerektiine dair yapaca almalar ile slahatn baarya ulaacan anlatan lyihas. YEE. 9-27 27/B/1296-17 Temmuz 1879; ngiliz Sefiri Henry Layardn Devletin ahval-i umumiyesine dair lyihas.943 YEE. 9-28 24/Za/1314-26 Nisan 1897; ura-y Devlet Mlkiye Dairesi Azasndan Yusuf Ziya Bey'in, Avrupann tarihinde ki olaylarn nda ark hakknda ki efkr ve niyetlerine dair mufassal lyihas ve lyiha ile ilgili imzasz mtalaa. Lyihay oluturan balklar : 1-Devlet-i Aliyye'nin Messest- Atkas tibaryla ark Meselesi. 2-ark Meselesinin Ahval-i Hazras. 3-Devletlerin ki Ksma nksam. 4Mdahalt- Ecnebiyyenin Devr-i ntiar. 5-Kont Neslerud'un Muhtrasnn Baz Fkarat- Mhimmesi Tercmesi. 6-Paris Muahedesi ve Devletlerin Politikas. 7Fransa Program. 8-Islahat. 9-Devletlerin Entrikalar ve Tesvilt- Mezhebiyye. 10Asr- Saadet-hasr- Hazret-i Mlukane. 11-tilaf- Dveliye. 12-Yunan Muharebe-i Hazras. YEE. 9-29 29/S/1313-21 Austos 1895; Hariciye Nazr Turhan944 Paann,

dvel-i selasenin verdii lyihaya karlk Osmanl Devletinin mukabil lyihasnn maddelerinin dvel-i selase sefirleri ile yaplan grmelerin seyrinin anlatld lyihas. Turhan Paann, dvel-i selase sefirlerinin tekliflerine kar Hukuk- Hkmraniyi ihlal etmeyecek suretle cevaplar verildii, Avusturya ve Rus sefirleriyle vaki mlakatnda ky bekileri, daha ziyade miktarda jandarma istihdam, nahiye mdrlerinin intihab suretiyle tayinleri hususundaki tekliflere kar, verilecek cevap dairesinde hareket edip daha ileri gidilemeyecei cevabn verdiini, Fransz sefirinin de Ermeni meselesini abuk halletmek icab ettii, aksi halde byk mklatn

Layihann bir sureti YEE. 11-8de kaytldr. Ancak tercme de baz farkllklar bulunmaktadr Layihann transkripsiyonu iin bkz. Hseyin elik-Tevfik St, ngilterenin Sultan II. Abdlhamide Sunduu Reform Paketleri-II, Tarih ve Toplum, S. 116, stanbul 1993, s. 50-53.[ Layihann 12, 13, 14 ve 15. sayfalarnn transkripsiyonu yaplmamtr.] Layihann ierii ile ilgili olarak bkz. Yulu Tekin Kurat, Henry Layardn stanbul Elilii 1877-1880, Ankara 1968, s. 184190. 944 BOA katalogunda isim Tarhan olarak verilmitir.

943

290

zuhura geleceini ifade eyledii, ngiliz sefirinin nc maddenin tatbikinde srar ettii vs.nin grld anlatlmaktadr. YEE. 9-36 trhsz; Devlet idaresinin slah, yerli ve yabanc ehasn tam serbestlie nailiyeti, meskenlerin emniyeti, hukuk- medeniye ve vezaif-i umumiyede msavat, Mahakim-i Nizamiye ve Memurin-i Mlkiyenin hukuk- ahsiye, mlkiye ve medeniyeyi temin edecek kaidelere rabt, Arazi Kanunnamesinin tadili, ziraat ve sanayinin terakkisi ile vergi ve tekalif-i sairenin salam bir usule rabt ve devlet varidat ve masarifat btesinin tanzimine dair lyiha.945 YEE. 10-8 28//1297-05 Austos 1880; Berlin Ahidnamesi le 4 Haziran 1878 Tarihli ngiltere-Devlet-i Aliye Mukavelenamesinin Akdini Mteakiben Osmanl Devletinin Hali balkl lyihann Trke ve Franszca nshalar. Lyihaya ekli arizada Artin Paann lyihann kime ait olduunu bilmediine dair yazs bulunmaktadr.946 YEE. 10-17 trhsz.947; Osmanl Devletinin 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi ncesi Avrupada yalnz kald, Rusyann I. Petrodan beri takip ettii siyaset, ngiltere ve Fransann Rusya lehine olan politikalar anlatldktan sonra Osmanl Devletinin gayrimslim tebaaya her alanda eitlik vermesi ve iki toplum arasndaki kaynamay salamak iin karma eitim veren okullarn kurulmas, karma mahkemelerin kurulmasn isteyen imzasz bir lyiha. YEE. 10-25 25/M/1301-26 Kasm 1883; Sava Paann, Almanya ile Fransa

arasnda harb vukuuna takaddm eden gnlere kadar Avrupa'daki siyasi cereyanlara ve devletlerin birbirine kar olan muamelatna dair malumat verildikten sonra byle bir hal hudusunda Rusya'nn btaraf kalaca ve yahud btaraf kalmasn temin iin Avusturya ile talya'nn Rusya'ya kar bulunduu ve Rusya harbi gze alrsa Bulgaristan ktasnn yaknl hasebiyle Devlet-i Aliyye'yi de alakadar eyledii ve harbin vukuunda Devlet-i Aliyye'nin bitaraf durup nazar edilmesinin mrecceh bir tedbir olacan, maamafih devletlerin tasavvurlarn anlamak ve ariz ve amk tahkikatta bulunmak zere Devlet-i Aliyye sefirlerinin mteyakkz bulunmalar iin kuvvetli bir ekilde nasihatte bulunmak, mevaki-i mhimmeyi tahkim eylemek ve

Layihann ksmen hatal olan transkripsiyonu iin bkz. Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 193-204. Artin Paann verdii layiha hakknda II. Abdlhamidin dnceleri iin bkz. Metin Hlag, a.g.e., s. 125. 947 Belgenin ieriinden layihann 93 Harbinden nce yazld anlalmaktadr. Bu sebeple tarihin 24 Nisan 1877 tarihinden nce olmas gerekmektedir.
946

945

291

harb vukuunda ihtilal etmeleri melhuz olan mahallere kara ve deniz kuvvetleri sevk ederek intizam muhafaza eylemesi icab ettii hakkndaki lyihas. YEE. 10-36 16/N/1293948-05 Ekim 1876; Eski r-y Devlet Azasndan smail Hakk Bey'in Osmanl Devletinin hali hazr dahili ve harici durumu ve slah iin lazm gelen hal arelerini yedi madde halinde izah eden lyihas. Lyiha u alt balklardan olumaktadr : 1- Devlet-i Aliyye'nin umur- dahiliyesi bu srada nasl nizamat ve usule muhta olduu. 2- Elan mevcud olan muharebe iin gerek harb ve gerek Dvel-i Ecnebiye ile Devlet-i Aliyye'nin ne yolda bulunmas lazm gelecei. 3Umur- askeriye hasbel-vakt ne yolda bulunmas iktiza edecei. 4- Umur- maliyenin slah maddesi. 5- Zat- kudret-simat- tacdari ne vecihle umum halkn kendilerine elan derkar olan ubudiyet ve muhabbetini bir kat daha tezyid ve tekid etmesi. 6Dvel-i Ecbeniye'nin Devlet-i Aliyye ile politika ileri. 7- de bulunan vkelann ahval ve istidadlar kema-yenbagi nezd-i mekarim-vefd-i ahanede malum oldukda ahval ve istidadlarna gre istihdam olunmalar. YEE. 10-58 trhsz.949; Devlet-i Aliyyede Islahat- Kanuniye balkl imzasz950 mufassal lyiha. Lyiha u balklardan olumaktadr : 1- Ahkam- eriyyenin Sureti Tesisi ve Bu Ahkam- Celilenin Memalik-i Mahruse-i ahanede Suret-i Tatbik ve cras. 2-Memalik-i Mahruse-i ahanede 1829 Senesinden Beri hdas Olunan Islahat- Kanuniyenin Muhtasaran Anlatm ve Bunlardan Hasl Olan Netayic. 3- Devlet-i Aliyyenin Muhtac Olduu Islahat- Hakikiyenin Kavaid ve Esaslar. YEE. 10-63 03/C/1295-04 Haziran 1878; Bab- l'nin politikasnn, Dvel-i Garbiyenin politikasna mugayir grld, maliyenin acz iinde olduu, slahat yaplmad, jandarma tekilat yaplmadndan memlekette emniyet ve asayi kalmad, Lord Salisbury olumlu yaklamda bulunduu halde halefi Msy Boran'n aleyhimizde konutuu, Bulgaristan'da takip edilecek siyaset ve umur- maliyenin yoluna konulmas hakknda imzasz lyiha. YEE. 11-8 27/B/1296-17 Temmuz 1879951; ngiltere Sefiri Henry Layardn, Osmanl Devleti'nde yaplacak slahatlara dair lyihas ve tercmesi.952

BOA katalogunda tarih yoktur. Belgenin bir sureti Y.PRK.AZJ. 1-31de kaytldr. Burada hem tarih hem de yazan kiinin ad belgede yer almaktadr. 949 Belgenin ieriinden 1895 yl civarnda yazld anlalmaktadr. 950 Layihadahi olmaz ise benim gibi mddet-i medide eriat- slamiye ile itigal itmi olan Felemenkli bir gavurun rey ve mtalaasn dinlemek faideden hali deildir ifadesi layiha yazarnn Avrupal olduunu gstermektedir. 951 BOA katalogunda 09//1296-29 Temmuz 1879 olarak verilmitir. 952 Layihann bir sureti YEE 9-27de kaytldr. Ancak tercme biraz farkldr.

948

292

YEE. 11-20 28/C/1297-07 Haziran 1880; Ali Paazade Ali Fuad Bey'in, Vkela'nn intihap ve tayini mhim bir mesele olduundan bu vazifelerin ehil kimselere verilmesi hakknda padiaha sunduu mahrem lyiha. YEE. 11-21 15/Z/1293-01 Ocak 1877; ngiltere Devletince fevkalade murahhas sfatyla stanbul'a gnderilen Lord Salisbury'nin, 93 Harbi ncesi Osmanl Devletinin Bulgaristan ve Bosnada ngiltere, talya, Fransa, Avusturya, Almanya ve Rusyann talep ettii slahatlarn yaplmas953 ve ngilterenin Amerika,

Danimarkann elezvig ve Hotayn, Avusturyann talyan ve Macar eyaletlerine, spanyann Bask blgesine imtiyazlar ya isteyerek yada mecburen vermek zorunda kaldn rnek vererek Bulgaristanda muhtariyete izin vermesini, aksi takdirde Rusya ile yapaca savata mttefiksiz kalacana dair padiaha sunduu lyiha.954 YEE. 12-20 29/Z/1298-22 Kasm 1881; Londra Sefiri Musurus Paa'nn siyasi meselelere dair Franszca lyihas. YEE. 12-36 10/Ca/1306955-12 Ocak 1889; Mir Said Paa ile Mze-i Hmayun Mdr Hamdi Bey'in sanayinin terakkisi maksadyla tekili tasarlanan Sanayii Tevik Heyeti'nin vazifelerine dair mterek lyihas.(Be maddeden ibarettir.)956 YEE. 14-85 29/Z/1295-24 Aralk 1878; Bavekil'e yazld anlalan ve on maddeyi ihtiva eden arizada hlasaten; Mahmud Nedim veya Cevdet Paalar'dan birinin Sadaret'e getirilecei yolundaki dedikodulara bir haftadan beri Suphi ve Mnif Paalarn da katld ve bunlara benzer mevzular ihtiva eden, Mahmud Nedim, Cevdet ve Suphi Paalarla dier baz vkelaya dair imzasz lyiha. YEE. 15-8 20/L/1323-18 Aralk 1905; Menfaat-i Nefs-i Akdes-i Hazret-i Hilafetpenahiye Aid Ve Fevkalade Mhim Maruzat- akeranemdir balkl eski ve yeni sadrazam Sait ve Ferid Paalarla Dahiliye Nazr Memduh, Tophane Miri Zeki, ehremini Rdvan Paalarn aleyhinde Hasan Fehmi, Zihni Abdurrahman, Tevfik, Nazf, Haim ve Rauf Paalarn lehinde baz malumat ve mtalaalar havi Sivas Valisi Reidin lyihasnn fotokopileri.957 YEE. 15-16 01/B/1313-18 Aralk 1895; Meclis-i Mebusana muhalif ve Said Paa aleyhinde baz fikirleri havi imzasz lyiha.

Avrupa devletlerinin istedikleri slahatlar hakknda bilgi iin bkz. Enver .Ziya Karal, Osmanl Tarihi, c. 8, Ankara 1988, s. 30-32. 954 Lord Salisburynin layihasnn ierii iin bkz. Karal, a.g.e.., s. 32-33. 955 BOA katalogunda tarih yanllkla 29/Z/1306-26 Austos 1889 olarak verilmitir. 956 Layihann ksmen hatal teranskripsiyonu iin bkz. Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 172-174. 957 Layihada ve BOA katalogunda yazann ismi gememektedir.

953

293

YEE. 35-54 trhsz958; Anadoluda (Sivas vilayeti Canik Sanca dahilindeki Tokat, Samsun, Amasya, Fatsa, Kara Hisar- arki, Zile, Vezirkpr, Eyrek, Niksar, Erba, Havza, Aziziye, Gmhac Ky, Su ehri, Kaz Abad, Almus- Kebir, Kzlck) yaplan teftiten sonra kaleme alnan imzasz mufassal lyiha. Lyihann blmleri : 1-Zabtiye. 2-Mltezim ve Murabahaclar. 3-Adliye. 4-Maliye (idare-i maliyedeki suistimaller alt madde halinde sralanmtr.) 5-Mlkiye (Sivas Valisi Mahmud Bein yolsuzluklar ve kt idaresi hakkndadr). 6-Reji. 7-Ziraat Bankas. 959 YEE. 38-95 trhsz960; Ahmed Cevdet Paann, ahval-i hazraya dair lyiha msveddesi. (Reid Paa'nn "biz bu mevkii kendi kuvvetimizle muhafaza edemeyeceiz. Bundan sonra bu mevki bizi muhafaza edecek. Fakat iyi idare arttr ve illa Avrupa devletleri bizi rahat brakmazlar. Her devletin stanbul'da gz olduundan, taksimi kabil deildir. Eer iyi idareye muvaffak olamazsak burada yabanclarn bir mterek idaresi teesss eder" dediinden bahisle ngiliz ve Ruslarn bu zemin zerinde vaki faaliyetleri, Ermeni meselesi, Safvet Paann yapt hataya dair mtalaa ve malumat havidir.)961 YEE. 39-19 24//1309-24 Mart 1892;Ahmed Cevdet Paa'nn Dahiliye Nezareti kaytlarna dayanarak nfus saym ile ilgili mtalaasn ieren lyiha.962 YEE. 45-50 22/S/1312-25 Austos 1894; Kapitlasyonlarn ilgas ve Rus-Fransz ittifakna dahil olunmas teebbsnde bulunulmas hakknda imzasz lyiha. YEE. 50-114 02/S/1312963-05 Austos 1894; Sadrazam ve Yaver-i Ekrem Cevad Paann964 Osmanl Devleti'nin Avrupa'da oluan ittifaklardan hangisine

meyletmesinin doru olaca hakkndaki lyihas. YEE. 71-19 trhsz965; Osmanl Devletindeki Hristiyan tebaann mecliste temsil edilmesinin byk bir hata olduunu, ngilterenin kendi parlementosunda ka tane

Layihann ieriinden Hicri 1307den sonra yazld anlalmaktadr. Bkz. Layiha s. 1. Komisyonun memur olduu vilayetlerin ikmal-i devr ve teftiinde ber mucib-i talimat- seniyye komisyon- aliye takdim eylemi olduu layihalarda zabtalarn ahval-i hazralar tafsilen arz ve beyan ve yz yedi senesi Terin-i Evveli iinde takdim olunan Mamurat-l-aziz vilayeti ile Erzincan Tirebolu Giresun Ordu Fatsa nye mevkileri hakkndaki layihada 959 Karadeniz blgesi teftii. 960 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layiha A. Cevdet Paaya ait olduu iin lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekir. 961 BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir Layiha hakknda bilgi iin bkz. Ahmed Cevdet Paa, Marzt, yay. Yusuf Halaolu, stanbul 1980, s.233. Layihann transkripsiyonu iin bkz. Ebulula Mardin, a.g.e. s. 323-324. 962 Belgede muhtra olarak gemektedir. 963 BOA katalogunda tarih 02/S/1312-05 Austos 1894 olarak yanl verilmitir. 964 BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

958

294

Hindli mebus olduu ve Ruslarn ehl-i slama kar muameleleri misal verilerek adaletle idare etmenin tek kar yol olduu hakknda imzasz lyiha. YEE. 71-31 10/C/1297966-20 Mays 1880; Ahmed Midhat Efendinin, Kanun- Esasiye ve Mebusan Meclisine dair lyihas. Lyihann balklar: 1-Tavzih-i Kelam ve Tasrih-i Meram. 2-Birinci Bahis: eran Mesele-i Hilafet. 3-Bahs-i Sani: Siyaseten Mesele-i Hkmrani. 4-nc Bahis: Kanun-i Esasinin Vazndaki Tehlike veya Menfaat. 5-Drdnc Bahis: Kanun-i Esasinin Mahvndaki Menfaat veya Tehlike. 6Tetimme.967 YEE. 71-32 20/R/1316-07 Eyll 1898; Mehmed Ubeydullah Efendinin968 Merutiyet-i dare Yahud Parlamento Usul, Meclis-i Mebusan, Kanun- Esasi balkl lyihas. Layihann balklar: 1-Mektebler. 2-Payitaht Ahvali. 3-Hatime.969 YEE. 71-89 27/C/1314-03 Aralk 1896; Memleketin dahili ahvalinden,

medreselerdeki tedristen bahis ve merutiyetin ilann isteyen Fatih mezzinlerinden Cemiyyet-i lmiyye-i slamiyye Vekili eyh Alizde Hoca imzal ve Ali bin Eeyh Muhyiddin mhrl Msrdan gnderilen lyiha.970 YEE. 80-19 25/N/1316-06 ubat 1899; Ferid Paann 11 Kanun-i sani 1311 tarihli ve yz altm iki numrolu tahrirat- liye-i hazret-i nezaretpenahilerinde vlat ve mutasarrflar ile kaimmakamlarn vezaif-i esasiye ve mlkiyesi hakkndaki ahkam- nizamiyeden ne cihetle muhtac- tadil ve ikmal olduu gsterilmemi olduundan ve bu kere grlen tadilat ile esbab- mucibesince iar ura-y Devlet Tanzimat dairesinin kararna atfen eref-tevard iden tezkire-i samiyede emr izbar buyurulduundan bahisle ber-minval-i meruh muhtac- tadil grlen cihatn ilave-i mtalaa ile bildirilmesi hakknda Konya valiliinde bulunduu srada takdim ettii

Layihada geen ifadeden 1876 ylnda yazld anlalmaktadr. Bkz. s. 1.bundan dokuz sene evvel dahi runma olan bir zaruret yani Napolyonun sahte bir tehdidi Belgrad kalelerinin adaya teslimini ilca ve iktiza eylemi idi. 966 BOA katalogunda tarihsiz kayd var. 967 Meclis-i Mebusan hakknda bilgi iin bkz. Ahmet Ouz, I. Merutiyet Meclis-i Umumisinin Al, leyii Ve Kapanmas, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara 2003. 968 BOA katalogunda yanllkla layiha yazar Mehur Abdullah Efendi olarak kaydedilmitir. 969 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Ycel zkaya, Birinci Kanuni Esasi Ve Merutiyet Hakknda Ortaya Konulan Grler Ve Parlamento Usul Hakknda Bir Layiha ADTCF Dergisi-Cumhuriyetin 60. Yldnm Armaan, c.XXXI, S. 1-2, Ankara 1987, s. 397-415. 970 Layihann bir sureti Msrda kan Kanun-i Esas Mecmuasnn 12 Ramazan 1314 ve 23 Receb 1314 tarihli sene 1ve numara 1 ve 2de yaynlanmtr. Belgenin transkripsiyonu iin bkz. Mustafa Mercan, Jn Trklerin Msrdaki Faaliyetleri Ve Kanun-i Esasi (1896-1899), Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Trk Tarihi Anabilim Dal Yakna Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), stanbul 2003, s. 159-173. Hayri Mutlua, Abdlhamite Unutamyaca Dersi Veren Bir Yiit Hoca, BTTD, S. 1, stanbul 1967, s. 8-19.

965

295

vali, mutasarrf ve kaymakamlarn vazifelerine dair lyihas. Lyihann balklar: 1Nevahi mdrleri. 2-Hlasa. 3-Kaimmakam ve mutasarrflar. 4-Valilerin Vezaifi. YEE. 80-26 13/R/1296-06 Nisan 1879; Hayreddin Paa'nn, ehliyet erbabnn kullanlmasna dair lyihas. YEE. 80-27 21/C/1296-12 Haziran 1879; Hayreddin Paann971 sadaretin vazifelerine ve kendisinin sadarete geldikten sonra bata saray olmak zere nazrlar ve yksek dereceli memurlarn kardklar engelleri rnekler vererek anlatt Arapa lyihas ve tercmesi.972 YEE. 80-28 11/B/1296-01 Temmuz 1879; Hayreddin Paann973 padiah hukukunun muhafazasna ve devlet ilerinin iyi yrtlmesine dair lyihas.974 YEE. 80-29 12/Ca/1297-22 Nisan 1880; Hayreddin Paann devletin d basklardan ve i zorluklardan kurtarlmas hakkndaki mtalaalarn havi slahat lyihas.975 YEE. 80-30 23/Ca/1297-03 Mays 1880; Hayreddin Paann Osmanl Devleti'nin imdiki durumu iin alnmas gereken tedbirlere dair mufassal lyihas ve program.976 YEE. 80-31 10/B/1297-18 Haziran 1880; Hayreddin Paa'nn, Kann- Esas ve mebsna dair padiahn suallerine cevap olarak takdim ettii lyihas. Lyihada sorulan sorular: 1-Kanun-i Esaside slah ve tebdil edilmesi icab ider mevad olub olmad. 2-Mebusann kanun intihabnn ne suretle olmas lazm gelecei. 3Mesuliyet-i vkela in Bab- alice tanzim olunan kanunun ilan kafi olub olmad. 4-Rumeli vilayat in bittanzim celb olunan Avrupa komisyonu ile der-dest-i istiare ve tezekkr olunan kanunun Anadoluda kain memalik-i ahanede icras mmkn olub olmad. 5-Jandarma tekilatna dair tanzim olunacak kanun Avrupa devletlerinden kang devletin jandarma kanunu zere tanzim olunmas memalik-i ahane ahvaline muvafk olduu. 6-Avrupalularca mdahalat izale idebilecek suret-i marziyyede umur- maliyenin slah ne misll tedabire mtevakkf olduu. 7-Avrupa
BOA katalogunda ismi belirtilmemitir. Layihann transkripsiyonu iin bkz Atilla etin,a.g.e., s.439-447. Layihann tercmesinde dokuz madde halinde sralad rneklerden nc madde bulunmamaktadr. Enver Ziya Karal, a.g.e., c. 8, Ankara 1988, s. 270-271. 973 BOA katalogunda ismi belirtilmemitir. 974 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Atilla etin,a.g.e., s.457-462. 975 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Atilla etin,a.g.e., s.370-381,463-474; Bekir Karlga, Islahat Bir Dnr Tunuslu Hayrettin Paa ve Tanzimat, stanbul 1995, s. 99105. 976 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Atilla etin,a.g.e., s.381-392,475-499; Bekir Karlga, a.g.e., s. 105-106.
972 971

296

devletlerinin umur- dahiliye-i Devlet-i Aliyyece olan mdahalelerini men idecek esbab ve vesailin neden ibaret bulunduu. 977 YEE. 80-32 25//1297-02 Austos 1880; Hayreddin Paann devletin slah usllerine dair mufassal lyihas978 [Hayreddin Paann lyihas evvelinden ahirine kadar Seyfeddin Efendi dailerine okundu. Seyfeddin Efendi'nin ifadat ve Hayreddin Paa programnn havi olduu mevad hakknda mtalaat- mahsusas balkl imzasz itiraznme.] YEE. 80-33 04/Ra/1298-04 ubat 1881; Hayreddin Paann Sadaret makamna, Mebsn Meclisine ve Kanun- Esasye dair padiahn suallerine cevap olarak takdim ettii lyihas. Lyihann balklar: 1-Birinci bend-i alinin cevab. 2-kinci bend-i alinin cevab. 3-nc bend-i alinin cevab. 4-Drdnc bend-i alinin cevab. 5Hatime. 979 YEE. 80-53 trhsz; Fuad Paann, vali, mutasarrf, kaymakam ve mdrlerin vasflar; Ermeni meselesinin zm iin btn tebaadan seilecek iki tefti heyetinin kurularak Anadolu ve Rumelide tefti faaliyetinde bulunmas; stanbulda belediye hizmetlerinin yeterli olabilmesi iin yaplmas gerekenler; ekmek fiyatlar; kira arabalar; mahkemelerin slah; hakim ve savclarn maalarnn artrlmas; devlet memurlarnn konsoloslar ile olan ilikileri; memur nizamnamesinin yaplmas; askeriyenin slah; askeri talimlerin her sene yaplmas; jandarma tekilat; polis okulunun kurulmas; mekteb-i harbiye rencilerinin vasflar; ecnebi devletlerle yaplacak ticaret anlamalarnda kurulan komisyonlarda Mslman memurlarn tayin olunmas; sanayi ve ticaret mekteplerinin kurulmas; medreseler ve medrese talebelerinin durumu; Panislamizm iin Dart-tedrisin kurulmas;

gayrimslimlerin askere alnmas gerektii; askeriyedeki rtbe sisteminin dzene sokulmas; tekad maalar; Hariciye Nezareti ve sefaretlerdeki gayrimslim memurlarn Dahiliye Nezaretine aktarlmas ve yerlerine Mslman memurlarn yerletirilmesi; Yaver-i Ekremlerinde Avrupada olduu gibi terifatta yerlerini almas; askerlerin elbiselerinin slah edilmesi; yalanc ahitlii meslek olarak seenlerin okluu ve tedbir alnmas gerektii; Osmanl Seyr-i Sefain Kumpanyas kurulmas; ura-y Devletin slah; yabanc tccardan patent resmi alnmas; Osmanl Bankasnn yatrm iin gelen yabanclara zorluk kard ve rvetin nnn
Atilla etin,a.g.e., s.500-507. Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Atilla etin,a.g.e., s.392-400,508-536; Bekir Karlga, a.g.e., s. 106-113. 979 Atilla etin,a.g.e., s.540-544.
978 977

297

alnamamas; Dyun- Umumiye tekilatnn mkemmel ilemesi ve umur- maliyenin de bu tekilat rnek almas gerektii; vkela maalarnn ngiltere ve Fransa vkela maalar ile mukayesesi ve maa oranlarnn hakkyla belirlenmesi; Osmanl hanedannn da nemli memuriyetler ile mevkilere getirilerek millete rnek olmas gerektii; her snf memurun hatt- hareketini belirleyen dahili nizamnameler yaplmas; muhacirlerin yerletirilmesi ve devletin hilafetin merkezi olmas sebebiyle slam dnyasnn her yerinden muhacirlerin gelmesinin tevik edilmesi; eri mahkemelerdeki hakim ve dier memurlarn rvet ve kt idareleri ve bunlarn dzene sokulmas meselesi; yabanc okullarn teftii ve Trke derslerine gereken nemin verilmesi; memurlarn seiminde ahlaken iyi ve sadk olanlarn bulunup alnmas, konularndan bahseden.dahili slahat hakknda mufassal lyihas. YEE. 81-32 01/N/1315-24 Ocak 1898; akir Paa'nn Tefti devresinin sona ermesi dolaysyla mahall tedkiklere gre tanzim ettii mufassal lyihas. Lyiha u blmlerden olumaktadr: 1-Maarif, 2-Adliye, 3-Nafia, 4-Maliye, 5-Mlkiye ve Dahiliye, 6-Askeriye, 7-Evkaf, 8-Maadin ve Orman.980 YEE. 82-26 03/Ca/1298-03 Nisan 1881; Said Paann Adliye, Evkaf, Daire-i Meihat ve Zabtiyenin slah ve devletin borlarnn tesviyesi hakkndaki lyihas. YEE. 82-28 25/B/1314-30 Aralk 1896; Said Paann Avrupann Osmanl Devleti hakkndaki siyasetine, Memurn Nizamnamesine ve mal meselelere dair lyihas.981 YEE. 82-55 13/Z/1312-07 Haziran 1895; Said Paa'nn Anadolu'nun slah ve dier baz maddeler hakknda ngiliz, Fransz ve Rus sefirlerinin verdikleri layihay Heyet-i Vkel'nn uygun bulmas hakkndaki lyihas. YEE. 83-70 25/N/1297-31 Austos 1880; Said Paann Osmanl Devletinin kurulu, gelime ve gerilemesi sebepleri; asker, mal ve hukuk durumun dzeltilmesi, idare uslnn slah gibi hususlar hakkndaki mufassal lyihas.982 YEE. 84-54 02/Ca/1313-21 Ekim 1895; Girit ihtillinin Osmanl Devletinin kt idaresi yznden meydana geldii, dier vilayetlere yaylmas ihtimali olduu,

980

Layihann bir sureti YEE. 11-4de kaytldr. Layihann msvedde halindeki sureti YEE. 132-40da kaytldr. Layihann ksmen hatal olan transkripsiyonu iin bkz. Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 143-153. 981 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 2, ksm- evvel, stanbul 1328, s. 14-18. 982 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1, stanbul 1328, s. 418-436; Layiha hakkndaki deerlendirme iin bkz. Ercment Kuran, Trkiyenin Batllamas Ve Milli Meseleler, der. Mmtazer Trkne, Ankara 1994, s. 163-167. Z. Kurun, a.g.t., 36-38, 69-71, 145-146. Z. evik, a.g.t., s. 7, 42.

298

bundan dolay devlet idaresinde slahat yaplmasnn lzumu ve r-y Devlet'in slahat ile ilgili Mahmud983 [Celaleddin Paa] imzal lyiha.984 YEE. 84-63 25/R/1313-15 Ekim 1895; Said Paann dvel-i selse sefirlerine verilen slaht layihas hakkndaki grlerini ihtiva eden lyihas.985 YEE. 84-123 trhsz; orluluzade Mahmud Celaleddin Paann, dahili slahat iin btn tebaadan oluan bir umumi urann tekili hakkndaki lyiha msveddesi. YEE. 86-83 30//1312-26 ubat 1895;Cevad Paa'nn devlet ilerinin slahna dair lyihas.986 YEE. 87-87 16/Ca/1313-04 Kasm 1895; Rfat Paa'nn "Devlet-i Ebed-mddet-i Aliyye-i Osmaniye'nin Ahvl-i Hzras" balkl lyihas. Lyihann balklar: 1Ermeni Meselesi. 2-Bulgaristan Meselesi. 3-Buhran- Mali. 4-Netice. Layihada mali buhrann sebebinin Osmanl Bankasnn direktr Edgar Vensann borsa speklasyonu yapmas sebebiyle olduu ve ayn kiinin ttn rejisini Osmanl Bankasnn bir ubesi yaparak devleti zarara uratt ve Cevad Paann Edgar Vensann yaptklarna gz yummas ile olduunu anlatmaktadr. Layihann son ksmnda ise II. Abdlhamitin Said Paa ile Kamil Paa arasndaki fark sormas zerine dncesini aklamaktadr. YEE. 91-38 trhsz; Mnif Paann Tahranda sefir iken irvanizade mteveffa Mehmed Rd Paaya sadareti esnasnda Tahrandan gndermi olduu devletin her alannda slahatn art olduu hakkndaki lyihasnn sureti. YEE. 95-22 02/Z/1296-17 Kasm 1879; 1- ngiliz Sefirinin Anadoluda vaki vilayat ahanece icras elzem olan slahat hakkndaki lyihasnn tercmesi. 2- Dahiliye Nazr Mahmud Nedim Paa'nn ngiliz Sefirinin takdim ettii dokuz maddelik slahat layihas hakkndaki Anadoluda vaki vilayat- ahanece icras talep olunan slahat hakknda lyihas. 3-Anadoluda Vaki Vilayat- ahanece cras Elzem Olan Islahat- Mevad Atiden baretdir balkl soru-cevap eklinde Meclis-i Vkelann ngiliz Sefirinin takdim ettii dokuz maddelik slahat lyihas hakkndaki grleri.
987

BOA katalogunda isim belirtilmemitir. Layihann bir sureti Y.PRK.AZJ. 32-55de kaytldr. 985 Layihann transkripsiyonu ve gnmz Trkesi ile sadeletirilmesi iin bkz. Erturul Z. kte, a.g.e., c. 2, s.148-167; Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1, stanbul 1328, s. 580-587. Z. Kurun, a.g.t., s. 146. 986 Layihann transkripsiyonu iin bkz. M.Mercan, a.g.t., s. 88-90. bnlemin Mahmud Kemal nal, Osmenl Devrinde Son Sadrazamlar, stanbul 1982, c. 3, s. 1488-1492. 987 BOA katalogunda sadece Mahmud Nedim Paann layihas olduu belirtilmektedir.
984

983

299

YEE. 95-28 23/Za/1297-27 Ekim 1880; Avrupann Anadoluda yaplmasn istedii slahat hakknda Sami Paa, Asm Paa, Mahmud Nedim Paa ve Said Paadan oluan bir heyetin hazrlad lyiha.988 YEE. 95-29 07/Z/1297-10 Kasm 1880; Avrupann Anadoluda yaplmasn istedii slahat hakknda Kamil Paa, Es-Seyyid Abdllatif Subhi Paa, Ahmed Cevdet Paa, Server Paa, Es-Seyyid Mehmed Asm Paa, Hseyin Hsn Paa, Mahmud Nedim Paa ve Said Paadan oluan bir heyetin hazrlad lyiha.989 YEE. 95-30 30/C/1298-30 Mays 1881; Avrupann Anadoluda yaplmasn istedii slahat hakknda Ali Rza Paa, Server Paa, Mehmed Asm Paa, Mahmud Nedim Paa ve Said Paadan oluan bir heyetin hazrlad lyiha.990 YEE. 132-38 23/Z/1316-04 Mays 1899; akir Paann mekatib-i rdiye ve ibtidaiye tahsisatna, sanat mektepleri (Darl-snaeler) almasna, nafiaya (kara yollar, nehir yollar, Van Glnden vapur iletilmesi), ticaret, ziraat, sanayiye dair mufassal lyihas. YEE. 132-40 10/S/1315-11 Temmuz 1897; akir Paa'nn Anadolu'da tefti devresinden sonra Mabeyne ve Sadarete gnderdii slahata dair yazd lyiha msveddesi. Lyihann balklar: Maarif: Sanat Mektepleri ve ibtidai mektepler; Adliye Mahkemelerin tadil ve slah; Kara ve suyollar, demiryollar olmamasndan Amerika'nn ziraat mahsullerimize rekabeti; varidatn tezyidi, bakayann tahsili, aarn, anam, akar vergilerinin ve bedel-i askeri vergisinin slah, Ziraat Bankas'nn bu ilerde rol oynamas, istibdal efradna verilen kuponlar. Mlkiye ve Dahiliye: Nfus tahriri, idari tekilatn slah, memurlarn suistimalat, jandarmalarla mahalli idare amirlerinin mnasebetleri. Hamidiye Svari Alaylar Nizamiye ve Redif zabitan ve zabitnn ticaret ve ziraatle itigali, Ordunun mali vaziyeti, Evkafn slah. Maden ve Orman: Madenlerin taharri ettilerek ilettirilmesi, ormanlarn korunmas ve ziraat ve hayvancln tevik edilmesi vs.991

BOA katalogunda Meclis-i Vkeladan ayrlm bir heyetin layihas denilmektedir. Heyette bulunanlarn isimleri verilmemitir. 989 BOA katalogunda Meclis-i Vkeladan ayrlm bir heyetin layihas denilmektedir. Heyette bulunanlarn isimleri verilmemitir. 990 BOA katalogunda Meclis-i Vkeladan ayrlm bir heyetin layihas denilmektedir. Heyette bulunanlarn isimleri verilmemitir. 991 Layihann asl YEE. 81-32de kaytldr. Layihann dier bir sureti. YEE 11-4de kaytldr. Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz. Mustafa Durusoy, a.g.t., s.1143-153.

988

300

YEE.KP. 1-39 19/Ca/1296-11 Mays 1879; Kamil Paann, sadrazamlnn ilk gnlerinde imparatorluun dncelerini havi lyihas.992 YEE.KP. 3-285 22/Z/1307-09 Austos 1890; Kamil Paann Memalik-i ahanede yaayan Bulgar, Rum ve Ermeni gibi ecnebilere tatbik edilecek dahili politikaya dair lyihas.993 YEE.KP. 5-426 29/Z/1312-23 Haziran 1895; Hicaz vilayeti dndaki Osmanl vilayetlerinde mali, idari ve adli ynden yaplacak slahata dair lyiha msveddesi. YEE.KP. 5-456 29/Z/1313-11 Haziran 1896; P. Boudin isimli ahsn Osmanl mparatorluunun ark vilayetlerinde yaplmas gerekli olan slahat hakknda Kamil Paaya takdim ettii Franszca Lyihas. Dosyada Trke tercmesi yoktur. Lyiha be maddeden ibarettir. YEE.KP. 8-758 23/C/1316-08 Kasm 1898;Kamil Paann ecnebi art niyetlilerin Memalik-i ahane zerindeki emellerine dair Mabeyne sunduu mahremane lyihas. YEE.KP. 32-3175 15/B/1326-13 Austos 1908; Paris eski sefiri Mnir Paann baz mhim siyasi meseleleri grmek zere Atina, Belgrat ve Budapeteye gnderildii ve dnnde faaliyetleri hakknda Sadrazama takdim ettii lyihas. YEE.KP. 34-3319 29/Z/1326-22 Ocak 1909; Kamil Paann Bosna-Hersek ve Bulgar meseleleri srasnda Devlet-i Aliyyenin i ve d siyasi durumu hakknda mtalaalarn havi lyihas. YEE.KP. 34-3325 29/Z/1326-22 Ocak 1909; Kamil Paann Devlet-i Aliyyeyi tehdit eden tehlikelere kar gerekli tedbirin alnmas gerektiine dair grlerini aklayan lyiha msveddesi. Y.PRK.AZJ. 1-31 16/N/1293-05 Ekim 1876; Eski r-y Devlet Azasndan smail Hakk Bey'in Osmanl Devletinin hali hazr dahili ve harici durumu ve slah iin lazm gelen hal arelerini yedi madde halinde izah eden lyihas. Lyiha u alt balklardan olumaktadr : 1- Devlet-i Aliyye'nin umur- dahiliyesi bu srada nasl nizamat ve usule muhta olduu. 2- Elan mevcud olan muharebe iin gerek harb ve gerek Dvel-i Ecnebiye ile Devlet-i Aliyye'nin ne yolda bulunmas lazm gelecei. 3Umur- askeriye hasbel-vakt ne yolda bulunmas iktiza edecei. 4- Umur- maliyenin slah maddesi. 5- Zat- kudret-simat- tacdari ne vecihle umum halkn kendilerine
Lyiha hakknda bilgi iin bkz. Hilmi Kamil Bayur, Sadrazam Kmil Paa Siyasi Hayat, Ankara 1954, s. 79-81. 993 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Kamil Paa, Belgelerle Msr, Ermeni-Krt, Dou Rumeli meseleleri Kamil Paann Anlar, haz. Gl aal Gven, stanbul 1991, s. 161-163.
992

durumu,

idaresi,

iktisadi kalknmas

hakkndaki

301

elan derkar olan ubudiyet ve muhabbetini bir kat daha tezyid ve tekid etmesi. 6Dvel-i Ecbeniye'nin Devlet-i Aliyye ile politika ileri. 7- de bulunan vkelann ahval ve istidadlar kema-yenbagi nezd-i mekarim-vefd-i ahanede malum oldukda ahval ve istidadlarna gre istihdam olunmalar.994 Y.PRK.MYD. 1-22 15/S/1296-08 ubat 1879; Dreysse Paa'nn, Padiah'n etrafna ehliyetli devlet adamlarnn getirilmesi hususlarndaki lyihas. Y.PRK.DH. 12-65 29/L/1321-18 Ocak 1904; Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonuna memur Es-Seyyid Mehmed Kemalin
995

Aksa-y ark

Mesele-i Hazras ve Japonya le Rusya Arasnda Harp Vukuu Takdirinde Devlet-i Aliyyenin Fevaid-i Gzide ve Mahsusas balkl lyihas. Y.PRK.AZJ. 32-55 04/Ca/1313-23 Ekim 1895; ura-y Devlet tekilatnn ileyii ve nizamlarnn tadiline dair Mahmud996 [Celaleddin Paa] imzal muhtasar lyiha. Lyiha dokuz maddedir.997 Y.PRK.HR. 6-71 26/M/1300-07 Aralk 1882; Malta'da Msy Aud ile yaplan mlakat, Osmanl Devleti ile Avrupa Devletlerinin mnasebetleri ve cihan siyaseti konusundaki fikirleri; Trablusgarb'daki durum ve Hayreddin Paa'nn iki yzl politikasna dair imzasz lyiha. Lyihann balklar: 1- Msy Audun fadat. Y.PRK.HR. 4-81 27/Z/1296-12 Aralk 1879; Mahmud Nedim Paa'nn Meclis-i Vkela'ya sunduu slahat lyihas hakknda Timesda kan haber: Fi 16 Kanun- evvel sene 1879 tarihiyle Dersaadetden Tayms Gazetesine yazlan bir mektubun hlasasdr balkl lyiha. Mlk taksimatn icras, Vilayet Nizamnamelerinin tadili, ahalinin ikayetlerinin dinlenmesi iin Bbli'de bir Meclis-i Islahat tekili, Mekatibi Askeriye'ye Hristiyan ocuklarnn kabul, ounluu Hristiyan olan eyaletlere Hristiyan vali tayini gibi hususlarda.998 Y.PRK.HR. 20-56 06/Z/1312-31 Mays 1895; Hariciye Nazrnn Rusya, Fransa, ngiltere ba tercmanlarna slahat layihasnn hazrlanamadna dair yapmas gereken grmeleri anlatt muhtasar lyihas. Y.PRK.D. 1-22 27/L/1304-19 Temmuz 1887; ura-y Devlet Azasndan Mehmed Rza'nn her sahada yaplmas gerekli slahata dair mufassal lyihas.

994 995

Layihann bir sureti YEE 10-36da kaytldr. Katalogda isim belirtilmemi 996 BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 997 Layihann asl YEE. 84-54de kaytldr. 998 Layihann bir sureti YEE 95-22de kaytldr.

302

Y.PRK.D. 2-29 24/N/1314-26 ubat 1897; ngiltere Sefareti Ba tercman Black'in ura-y Devlet Riyaseti'ne gelerek takdim ettii slahat lyihas. Y.PRK.D. 3-29 trhsz; ura-y Devlet Muavinliinden Mtekaid Mehmed Mansurun Vakit ve Hale Mnasib Baz Mlahazata Dair Layihadr balkl lyihas. Y.PRK.BK. 46-38 30/Z/1313-12 Haziran 1896; Hicaz haricindeki vilayat-

ahanede icra olunacak slahat lyihas. Y.PRK.DH. 9-37 22/Ca/1314-29 Ekim 1896; Hicaz haricindeki vilayat- ahanede icra olunacak slahat lyihas hakknda valilerin mutalaalarnn hlasas. Y.PRK.EA. 18-15 29/Z/1310-14 Temmuz 1893; Romanya sefirinin, Osmanl

devlet nizam hususunda takdim ettii lyihas. Lyiha u balklardan olumaktadr : 1-frat Derecede Merkeziyet Usul. 2-Ciddi Bir Tefti Ve Nezaretin Fkdan. 3Nihayetsiz Mzakerat. 4-Tesviye-i Mesalihde frat Derecede Kark Usul Ve Muamelat. 5-Memurinin Kesret-i Fevkaladesi. 6-Vkelann Teftileri. 7-Vkelann Heyet-i Sfera le Olan Mnasebat. 8-mtiyaz stidalar. 9-Vergilerin Suret-i Tahsili. 10-Baz Mahsusatn Ve Maaatn Tenkh Ve lgas. 11-Emniyet-i Umumiye. 12Bedel-i Askeri. 13-Cemaat-i Ruhaniye-i Gayr-i Mslime mtiyazat. 14-Islahat Teebbsat. 15-stikraz. Y.A.HUS. 162-139 17/Z/1296-02 Aralk 1879; ngiltere sefiri tarafndan huzur- aliye takdim klnan lyiha. Y.A.RES. 135-22 10//1324-29 Eyll 1906;Arma-i Osmani muhteviyatnn tarifnamesidir balkl lyiha.999 .DH 788-64049/11 29/B/1296-19 Temmuz 1879; Mesuliyet-i vkelay mutazammn kaleme alnp padiaha takdim olunan lyiha. .DH. 785-63775/11 09/Ca/1296-01 Mays 1879; Padiah'a takdim klnan lyiha. .DH. 1344-1314/L-11 15/L/1314-19 Mart 1897; Hariciye Mstear Artin Paa tarafndan verilen baz maddeleri havi lyiha. DH.UMVM. 83-1 24/Za/1321-11 ubat 1904; Padiaha onaylanarak yrrle konulan slahat layihasna uyularak Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Mamuretlaziz ve Sivas vilayetlerinde yaplan icraat ve uygulamalarla ilgili hazrlanan lyiha. .DH. 783/63655/07 19/Ra/1296-13 Mart 1879; Fransa Sefiri tarafndan Hariciye Nazr vesaitiyle Padiah'a takdim olunan lyiha.1000
999

1000

Layiha hakknda bilgi iin bkz. Selim Deringil, a.g.e., s. 37. Dosyada layiha bulunmamaktadr.

303

12/R/1294-26 Nisan 1877; Londra Protokolnden evvel Devlet-i Aliyyece lazm gelen hatt- hareketi mbeyyin Sultan Abdlhamidin Mabeyn Bakatibi Said Paaya tanzim ettirdii lyiha.1001 Aleksandr Karatodori Paann Berlin Kongresinde Devlet-i Aliyyenin durumu hakkndaki lyihas.1002 21/Z/1296-06 Aralk 1876; Dersaadetde inikad eden ikinci konferansa taraf- Devlet-i Aliyyeden memur murahhaslar tarafndan makam- sadarete ita olunan lyihann sureti.1003 04/Ra/1297-15 ubat 1880; Hariciye Nazr ve Konferansta murahhas- sani olan Sava Paann bidayet-i meseleden beri heyet-i vkelaya dahil ve ol babdaki karar ve tutanaklarda imzas olduu halde Hkmet-i seniyyece vaktiyle terk-i arazi esasnn kablnden dolay o zamanki kabineleri tahte ve kendisinin konferansta istimal ettii tarz- hareketin isabetini ispat yolunda taraf- ahaneye takdim eylemek zere makam- Sadarete verdii lyiha.1004

2.1.6. ADALET HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 11-9 24/N/1313-09 Mart 1896; Mahkemelerle adliye dairelerinin slahna dair imzasz ve mufassal lyiha.1005 YEE. 31-27 09/S/1299-31 Aralk 1881; Ahmed Cevdet Paa'nn, Mahakim-i

adliye riyasetlerinin hkkam- slama hasr ve tahsisi hakknda mtalaa-i kasra-i abidanemin arz olunmas ferman- keramet-i beyan- hazret-i zllullahileri iktiza-y celilinden olmala mlahazat- aciz-i akeranemin ifadesi ile balayan mufassal lyihasnn msveddesi. YEE. 35-62 trhsz; Krt merasndan Musa Bey'e isnat olunan crmlerin sbut bulmamas yznden beratna hkm verilmesi hakkndaki kanuni sebeplere dair imzasz bir lyiha sureti. YEE. 43-195 16/Ra/12961006-16 ubat 1881; Safvet Paa'ya gnderilen,

mahkemelerin slah hakkndaki imzasz lyiha.

Ali Fuat Trkgeldi,a.g.e., c. II, s. 19-20, 253-260. Ali Fuat Trkgeldi, a.g.e., c. II, s. 63-66, 69-70, 104-105. Mahmud Celaleddin Paa, Mirt- Hakikat, haz. smet Mirolu, c. III, stanbul 1983, s. 635-678. 1003 Ali Fuat Trkgeldi,a.g.e., c. II, s. 176, 392-396. 1004 Ali Fuat Trkgeldi,a.g.e., c. II, s.176, 396-398. 1005 Osman Kksal, Adliye rgtnn Problemleri Ve Yaplmas Gerekli Dzenlemelere Dair II. Abdlhamite Sunulan Bir Layiha, OTAM, S.9, Ankara 1998, s. 263-285.
1002 1001

304

YEE. 80-52 29/C/1322-10 Eyll 1904; Fuad Paa hakknda smail Hakk tarafndan kaleme alnm olan lyiha. Lyihann ekleri: 1-Fuad Paann hanelerinden kan eslihann mikdarn mbeyyin cedveldir. 2-Fuad Paann konandan getirilmi olan cebhane ve mteferriat. 3-Fuad Paann akraba taallukat ve adresi. 4-Mlazm- sani Mehmed Ali Be bin Mir Fuad Paa. 5-Avnl-hakk hanesinden zuhur iden memnu kitablar. 6-Avnl-hakk Fuad Paann hanesinde bulunan kasasnda zuhur idb marn-ileyhin mahdumu Mehmed Ali Bee teslim klnan eya. 7-Hassa Ordu-y Hmayunlar Miri Rauf Paa kullarnn taht- riyasetinden mteekkil divan- harb-i mahsusa tarafndan tanzim olunan mazbata suretidir. 8-Cemil Bee aid eyann mikdarn mbeyyin cedveldir. Ayrca birok ifreli telgraf sureti mevcuttur. YEE. 84-134 trhsz; Mahkemelerin tarihesine ve slahna dair imzasz lyiha.1007 YEE. 132-34 10/B/1316-24 Kasm 1898; akir Paann, memurlarn muhakemesi usulne dair Sadaret ve Dahiliye Nezaretine gnderdii mufassal lyihas. YEE. 132-36 16/B/1314-21 Aralk 1896; akir Paa'nn Mahkemelere dair Adliye ve Dahiliye Nezareti'ne gnderdii mufassal lyihas. Y.PRK.AZJ. 6-9 29/Z/1299-11 Kasm 1882; Adliye tekilat ile mahkemelerinin vazifelerinin bekas hakkndaki Ragb Sara mhrl slahat lyihas.1008 Y.PRK.AZJ. 32-13 20/M/1313-13 Temmuz 1895; Mlkiyet hukuku ve tasarruf nizamnameleri hakknda hazrlanan lyiha. Y.PRK.BK. 7-17 04/S/1300-15 Aralk 1882; Adliyede yaplacak slahata ait lyihann takdimi. Y.PRK.AZN. 1-57 12/C/1299-01 Mays 1882; Adliye'de yaplacak slahata dair Mehmed Said, Nureddin Es-Seyyid Abdurrahman ve Mehmed Akif mhrl muhtasar lyiha.1009 Y.PRK.AZN. 3-2 18/S/1305-05 Mays 1887; Yahya Hayati Paa'nn, mahakim-i adliye slahatna dair tanzim eyledii lyihas. Y.PRK.AZN. 6-17 16/N/1309-14 Nisan 1892; Ceza kanununda yaplan baz tadilat izah eden lyihalarn takdimi. Y.A.HUS. 519-113 27/S/1326-31 Mart 1908; Mahmud Esad Bey ile Hakk Beyin mtereken hazrladklar, Muhakeme ve Nvvab- eriyye hakknda lyiha.
1006 1007

BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Osmanl Mahkemeleri iin bkz. Ekrem Bura Ekinci, Tanzimat ve Sonras Osmanl Mahkemeleri, stanbul 2004. 1008 BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 1009 BOA katalogunda isimler belirtilmemitir.

305

Y.PRK.BK. 23-62 29/M/1309-04 Eyll 1891; Bitlis'te vali ve mdde-i umumiye taarruz edercesine merkez aleyhinde vermi olduu lyihadan nai mteahhid Murad'n tevkifi ve stanbul'a celbi ile bu ie Maiyet-i Seniyye Askeri Komisyonu tarafndan baklmas. Y.PRK.BK. 33-40 29/Ra/1311-10 Ekim 1893; kinci Ordu Svari Feriki kr Paa'nn, Mir Paa aleyhindeki lyihasnn aslsz olduu ve kr Paa'nn grev mahallinin tebdili gerei. .HUS. 157-1325/B-083 30/B/1325-08 Eyll 1907; Vilayat- Selase umur-

adliyesinin tedkiki iin gnderilen Maliye Hukuk Maviri Esad ve Mahkeme-i Temyiz Azas Kostaki Efendilerin netice-i tedkikat, teftiat ve mlahazat havi tevzii eyledikleri mufassal lyihann mzakeresi. .DH. 1109-86863 28/Ra/1306-02 Aralk 1888; Koldera iftlii vukuatnn tahkiki zmnnda Adliye Nezareti'nden kaleme alnan lyiha suretinin takdimi. Rebiylevvel 1295-Mart/Nisan 1878; Said Paann Adliye Nazr iken sunduu Rebiylevvel 1295 tarihli slahat lyihas.1010

2.1.7. MAARF ve MATBUAT HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 9-38 22/M/1311-05 Austos 1893;Ahmed Rza Beyin stanbulda akademi kurulmas hakknda Paristen gnderdii lyiha.1011 YEE.10-5 14//1294-11 Austos 1877; Ali Suavinin Galatasaray Sultanisinin slah hakknda padiaha sunduu lyiha.1012

Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, Said Paann Hatrat, c. 1, stanbul 1328., s. 388-393. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Zekeriya Kurun, Kk Mehmed Said Paa (Siyasi Hayat, craat ve Fikirleri) 1838-1914, Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Blm Yakna Tarihi Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1991, s. 27-29. Zeki evik, Sadrzam (Kk) Mehmet Said Paa (Siyasi Hayat), Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits (Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara 1988, s. 42. 1011 Layihann sadeletirilmi olarak yaym iin bkz. Mnir Aktepe, Trkiyede Akademi Meselesi ve II. Abdlhamide Dil Akademisi Hakknda Sunulan Layiha, BTTD, S. 8, stanbul 1968, s. 22-28. Mnir Aktepe, Trkiyede Akademi Meselesi ve II. Abdlhamide Dil Akademisi Hakknda Sunulan Layiha, BTTD, S. 9, stanbul 1968, s. 26-37. Layiha Osmanlca olarak yaynlanmtr. Bkz. Ahmed Rza Bey, Vatann Haline ve Maarif-i Umumiyenin Islahna Dair Sultan Abdlhamid-i Sani Hazretlerine Takdim Klnan Layihalar Hakknda Makam- Sadarete Gnderilen Mektuplar, Cenevre 1313/1896, ZEGE 22563-TBTK 2274. 1012 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Hseyin elik, Ali Suavi ve Dnemi, stanbul 1994, s. 321-325. Bayram Kodaman, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, Ankara 1991, s. 136-138. Yahya Akyz, Galatasaray Lisesinin Islahna likin Ali Suavinin giriimlerini Gsteren Bir Belge, Belleten, c. XLVI, S. 181, Ankara 1982, s. 121-132. Bedii ehsuvarolu, Ali Suavi ve Galatasaray Lisesi, BTTD, S. 9, stanbul 1968, s. 38-41.

1010

306

YEE. 10-53 10/M/1311-24 Temmuz 1893; Mnif Paann Memalik-i Osmaniye dahilinde alan ecnebi mekteplerin ifsad ve tezvitatta bulunduklar hakkndaki lyihas. YEE. 10-70 trhsz; Milli gzel sanatlarn ilerlemesi imknlarnn salanmasna dair imzasz mufassal lyiha.1013 YEE. 12-24 27/Ra/13001014-05 ubat 1883; Matbuat- Ecnebiyye Mdr Salih Mnir Bey'in, Ecnebi Matbuat ve Muhbirleri Hakknda Layiha-i Abidanemdir balkl lyihas. Lyihann balklar: 1-Birinci snf muhbirler. Gazetelerin esamisi. Muhbirlerin esamisi. ehr-i maalarnn mikdar. 2- kinci snf muhbirler. 3-anat ve masarifat- saire. 4-Dahiliye ubesinin vezaifi. 5-Hariciye ubesi. YEE. 32-4 trhsz1015; Ahmed Cevdet Paa'nn mekteplerde okutulacak tarih kitab hakkndaki lyihasnn msveddesi.1016 YEE. 38-15 trhsz; Muhammed Abduh el-Msri'nin slam mekteplerinin ve ders cetvellerinin slahna ilikin gr ve tekliflerini havi eyhlislamla gnderdii Arapa lyihann bir nshas.1017 YEE. 38-94 24//13091018-24 Mart 1892; Ahmed Cevdet Paann Mekatib-i Umumiye'nin dersleri hakkndaki lyiha msveddesi.1019 YEE. 38-101 trhsz1020; Ahmed Cevdet Paann Rus taraftar olan Mahmut Nedim Paa'y ngilizlerin sevmediklerine, Hintlilerin stanbul'da kard Peyk-i slam adndaki gazeteye, ittihad- slama dair yazlar nereden Tarik ve Tercman Gazetelerine ve sair hususlara dair mtalaa ve malumat havi bir lyiha msveddesi.1021

Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Ycel zkaya. II. Abdlhamide Gzel Sanatlar Hakknda Sunulan Layiha, OTAM, S. 4, Ankara 1993, s.645-685. 1014 BOA katalogunda tarih 29/Z/1300-31 Ekim 1883 olarak verilmitir. 1015 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layiha Cevdet Paaya ait olduu iin layihann tarihinin lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekmektedir. 1016 Layihann asl YEE 39-10da kaytldr. 1017 Layihann tercmesi ve deerlendirmesi iin bkz. Ahmed Akgndz, Belgeler Gerekleri Konuuyor 1, stanbul 1997, s. 161-190. Cemaleddin Afganinin hayat ve hatralar iin bkz. Muhammed Mahzumi Paa, Cemaleddin Afganinin Hatralar, ev. Adem Yerinde, stanbul 2006. 1018 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. 1019 BOA Katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir. Layihann asl YEE. 397de kaytldr.Layihann, benzer ifadelerle anlatld bir sureti iin bkz. Cevdet Paa, Tezkir 40Tetimme, s. 37-41. Cevdet Paa, Tezkir 1-12, s. 10-12. 1020 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layiha Cevdet Paaya ait olduu iin tarihi paann lm tarihi olan 1895den nce olmas gerekmektedir. 1021 Azmi zcan, Pan-slamizm Osmanl Devleti Hindistan Mslmanlar ve ngiltere (18771924), Ankara 1997,s. 151-157.

1013

307

YEE. 38-102 trhsz1022; Ahmed Cevdet Paann Baz ecnebi gazetelerde grlen Osmanl hanedan ve bilhassa padiah aleyhinde yazlarn sebepleri ve bu neriyatn nlenmesi iin dnd are ve tedbirleri muhtevi lyiha msveddesi.1023 YEE. 38-124 trhsz1024; Ahmed Cevdet Paann, II. Abdlhamidin byk bir

medrese ina etmek dncesinde olduunu renince slam dnyasn Halifeye balamak iin bir Darl-ulum almas hakkndaki lyiha msveddesi.1025 YEE. 39-7 24//1309-24 Mart 1892; Ahmed Cevdet Paa'nn Mekatib-i Umumiyenin dersleri hakknda lyihas.1026 YEE. 39-15 12/M/1311-26 Temmuz 1893; Ahmed Cevdet Paann devletlerin aaca hususi mekteplere dair lyihas.1028 YEE. 81-44 03/M/1316-24 Mays 1898; Ulum- diniyenin ner ve tamimi ile erbab- iktidar yetitirilmesi hakknda baz tafsilat ve mtalaat havi arambada bulunan Tayyar Paa medresesi mderrisi1029, Hamidiye Medresesi mderrisi Hami Mustafa, Sofular Medresesi mderrisi, ve Namiye Medresesi mderrisi Mahmud Naim Efendiler tarafndan sunulan mterek lyiha. YEE. 82-58 02/S/1300-13 Aralk 1882; Said Paann Ecnebi gazetelerin fesad yaynlar mnasebetiyle Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine kar gtt siyasete, dahil slahata ve ecnebi gazetelerin muhbirleri hakknda lyihas.1030 YEE. 82-64 04/M/1306-10 Eyll 1888; Said Paann maarif-i umumiye hakknda bir layiha tahriri taraf- acizaneme vaki olan irade-i seniyye mucibince Almanya usli maarifinin tetebbuu ile mtalaasn muhtevi lyihas.1031
1027

Ecnebi

BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layiha Cevdet Paaya ait olduu iin tarihi paann lm tarihi olan 1895den nce olmas gerekmektedir. 1023 BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir Layihann bir sureti iin bkz. Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme , s. 270-273. 1024 Layihada tarih verilmemitir. Cevdet Paann lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekir. 1025 BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir 1026 Ariv katalogunda belge ariza olarak kaydedilmi. Layihann msvedde olarak YEE. 38-94de kaytldr. Layihann, benzer ifadelerle anlatld bir sureti iin bkz. Cevdet Paa, Tezkir 40Tetimme, s. 37-41. Cevdet Paa, Tezkir 1-12, s. 10-12. 1027 Belgede imza ksm karalanm, fakat Cevdet ismi okunuyor. 1028 Layihann, benzer ifadelerle anlatld bir sureti iin bkz. Cevdet Paa, Tezakir 40-Tetimme, s.28-29;Cevdet Paa, Tezakir 1-12, s. 70-85;Cevdet Paa, Maruzat, s. 195; Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Yahya Akyz, Ahmet Cevdet Paann zel Okullara ve Tanzimat Eitimine likin Bir Layihas, OTAM, S. 3, Ankara 1992, s.85-114. 1029 Mhr silik olduu iin isim okunamad. 1030 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1, stanbul 1328, s. 524-532; E.Z.Karal, a.g.e., s. 347,385-386 1031 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. I, s. 535-539. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Bayram Kodaman, a.g.e., s. 82-83, 107-108. Z. Kurun, a.g.t., s. 152. Z. evik, a.g.t., s.44.

1022

308

YEE. 84-47 19/Ca/1299-08 Nisan 1882; Maarif-i slamiyenin Osmanl Devletinin her tarafna intiar hakknda imzasz lyiha. Lyihada ibtidai, rdi, idadi ve li mekteplerde ilmihal ve kelam okutulmas; ocuk terbiyesi hususunda gerekli tedbirlerin alnmas istenmektedir. YEE. 131-21 26/M/1314-07 Temmuz 1896; akir Paa'nn vilayat- sittede maarifin slah hakkndaki Bab- aliye gnderdii lyihasnn msveddesi YEE. 139-96 25/L/1311-01 Mays 1894; Feraizcizade Muhammed akir Efendinin, Lisan- Osmani usl-i tedrisinin yolsuzluuna ve ahz- asker kanunun tesirine mebni tebaa-y mslimenin ticaret ve maarifce geri kalm bulunmalar Ermenileri millet-i hakime aleyhine hakk- rchan davas istidadn ve bunu Avrupa dvel-i mtemeddinesine sened gstererek taleb-i muavenet vesilelerini vermi olduunu layihasna ekli olan istatistik cedveliyle isbat ettiini ifade ettikten sonra kendisinin tertip eyledii usul-u tahsil ile ahali-i slamiyenin az bir mddet zarfnda maarif ve lisan tahsiline muvaffak olabileceklerini ve bu vesile ile tevsi-i ticaret idb vahi1032 vesilelere meydan kalmyacan anlatan gayet mahremane yazlm lyihas. akir Paann lyiha hakkndaki mutalaasna dair arizas. Lyihaya ekli olan Hdavendigar Vilayetinin Kuyud- Mahsusa-i Resmiyesinden Tedkikat ve Tatbikat- Mkerrere ile Ahz u Telhis Olunan statistikdir balkl ilave. lavenin balklar: 1Harir-i koza ve tahminen hsn-i istihsali in Bursada kad olunan Dart-talimin muamelat. 2-Bursa kasabasnn umur- ticariyesin dahi ticaret odasnn resmi defterleriyle mazbutesamiden alnan istatistikdir. 3-Yine Hdavendigar vilayetinde geen 308 senesinde cinayetle mahkum olanlarn tefrik-i milliyetleri in istinaf mahkemesi kuyud- resmiyesinden mehuz istatistikdir. [slam 43, Rum 4, Ermeni 2]. YEE.KP. 3-257 21/C/1307-12 ubat 1890; Kamil Paann Saltanat- Seniyye aleyhinde neriyat yaplmas hususunda, Msr ve Bulgar meselesi ve umur- maliyeye dair alnmas gereken tedbirler hakkndaki lyihas. Y.MTV. 90-13 03//1311-09 ubat 1894; Konya Vilayeti Maiyyet Memuru Memduh Bey'in Avrupa matbuat tarafndan slamiyet ve Osmanl aleyhinde yazlanlardan bahisle bunlara cevap verilmesi hususunda mtalaalarn belirten lyihas. Y.PRK.A. 5-50 29/Ra/1307-23 Kasm 1889; Gerek Dersaadetde ve Gerek Memalik-i Mahruse-i Hazret-i Padiahinin Sair Cihetlerinde Tab ve Ner Olunan

1032

Bo, manasz.

309

Ecnebi ve Yerli Umum Osmanl Gazetelerin Mdir-i Mesulleriyle Sansr Memurlarna Dsturul-Amel Olmak zere Sansr Usulnn Suret-i Tatbikiyesine Dair Talimat Layihasdr balkl Es-Seyyid Abdullah Macid mhrl lyiha.Lyiha dokuz fasl ve elli bir maddedir.1033 Y.PRK.AZJ. 28-50 12/L/1311-18 Nisan 1894; Miel Nolinsky'nin, Osmanl Devletinde yaayan Rum ve Ermeni gibi yabanc milletlerin durumlar hususunda kaleme ald kitabn mnderecatn havi lyihalarn takdimi ile bu hususta padiahn emirlerini bekledii. Y.MTV. 64-10 03/Z/1309-29 Haziran 1892; Sanayi Mektebi'nin slah iin Fransa'dan getirilen Msy Serviye'nin takdim ettii layiha hakknda Sanayi Mektebi Mdr Ebzziya Tevfik'in lyihas.1034 Y.MTV. 73-67 09/C/1310-29 Aralk 1892; Suriye Vilayeti Shhiye

Mfettilii'nden, Beyrut'ta Amerikallarla Franszlarn tesis ettii Tbbiye Mektebi'ne mukabil Beyrut veya am'da Mlkiye-i Tbbiyesi almasna dair gnderilen lyihann takdimi. Y.MTV. 115-39 22//1312-18 ubat 1895; Hdavendigar Vilayeti Vali Muavini Yusuf Bahaddin Beyin btidai mekteplerin memleketin her cihetinde tesisi hususundaki lyihas. Lyihann balklar: 1-Mukaddime. 2-Mekatibin Suret-i Tesis ve Usl-i Tedrisatyla Muallimin ve Hademesi. 3-Varidat. 4-Maarif Komisyonlar ve Memurini. 5-Hatime. 6-Muvazene. Maarif Nezaretince tanzim edilen Mekatib-i btidaiye Talimat. Taimatn balklar: 1-Mektebler. 2-Muallimlerin Vezaifi. 3Mfettilerin Vezaifi. 4-Bevvablarn Vezaifi. 5-Halife ve Snf Balarnn Vezaifi. 6Etfalin Vezaifi. 7-Mkafat- Etfal. 8-Mcazat- Etfal. Y.PRK.AZJ. 25-71 29/Z/1310-18 Mart 1893; Miralay Hsrev Bezade Celaleddinin1035 Talebe-i ulmun ahvalinin slahna dair mufassal lyihas. Lyiha mukaddime, drt ksm ve hatime blmlerinden olumaktadr. Birinci ksmda padiahlk ve hilafet kavramnn retilmesi anlatlmaktadr. kinci ksmda talebe-i ulumun asayi ierisinde tutulmas. nc ksmda talebe-i ulumun tahsilleri esnasnda maietlerini nasl temin edecekleri anlatlmaktadr. Drdnc ksmda talebe-i ulumun teklif edilen ders program dahilinde nail-i ruus ile hocalk nvan alan zevatn hangi hizmetlerde istihdam edilecei anlatlmaktadr.

1033 1034

BOA katalogunda isim belirtilmemitir. Layihann asl iin bkz. Y.PRK.MF. 1-48. 1035 BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

310

Y.PRK.KOM. 4-13 23/N/1300-28 Temmuz 1883; Askeri mekteblerin derslerinde icab eden slahat ve terakkiyatn yaplmas iin Almanya'dan getirtilen Baron von der Goltz'un lyihasnn tedkiki. Y.PRK.ASK. 138-74 1315-1897/1898; Mekteb-i Tbbiye Mfettii Rdr Efendi'nin verdii lyihann tedkiki. Y.PRK.A. 10-45 17/S/1313-09 Austos 1895; Dersaadet Mlkiye mektebleriyle tara mekteb-i idadi-i mlkiyelerinde tedrisatn istenilen seviyede olmadna dair Mekatib-i btidaiyye mfettii ile Burhan- Terakki Mektebi Mdriyyeti tarafndan verilen lyihann takdimi. Y.PRK.BK. 27-67 22/S/1310-15 Eyll 1892; Silk-i Diplomasiye Mene Olmak zere hdas Tasavvur Buyurulan Mekteb-i Siyasi Hakknda Layihadr balkl Karin-i sani ve yaver-i fahr-i hazret-i ehriyari ferik Osman Naki bin Es-Seyyid Mehmed Nuri mhrl lyiha. Lyihann balklar: 1-Mektebin hdasndan Maksad li. 2-Mddet-i Tahsil. 3-Memuriyet ve Muallimin. 4-akirdan. 5-Hademe-i Mekteb. 6-Mektebin Mevkii ve daresi. 7-Tedrisat. 8-Mevad- Mtenevvia. 9Diplomasi Mektebinin Ders Program: Corafya ve lm-i Ensab. Tarih. Hukuk- Dvel. Mzakerat. Lisan.1036 Y.PRK.MF. 1-6 29/Z/1295-24 Aralk 1878; Sanayi Mektebi mevcudu, tedris olunan ilimler ve mektebin vaziyetiyle ihtiyalar hususunda imzasz lyiha. Y.PRK.MF. 1-48 29/Z/1303-28 Eyll 1886; 1- Fen muavini sfatyla Fransadan celb buyurulan Msy Serviyerin Mekteb-i Sanayinin hal-i hazryle suret-i slah hakknda ita eyledii layihann tercmesidir balkl Msy Serviyenin1037 hazrlad matbu lyihann tercmesi. Lyihann balklar: 1-Program. 2-erait-i kabul. 3-Evkatn taksimi. 4-Ders program. 2-Mekteb-i Sanayi-i ahanenin suret-i slah hakknda mtalaat- kasranemdir balkl Ebzziya Tevfikin1038 hazrlad matbu lyiha. 3-Mekteb-i Sanayi Nizamnamesi (5 fasl ve 206 maddeden ibarettir.) Y.PRK.MF. 4-63 19/L/1320-19 Ocak 1903; Osmanl memleketlerinde ilkokullar

ile umumi mektepler alarak bu mekteplerin oaltlmalar ve slah edilmeleri ile ilgili imzasz lyiha.

BOA katalogunda isim belirtilmemitir. BOA katalogunda Msy Serviyer ismi Seropa olarak yazlmtr. 1038 Katalogda Ebzziya Tevfik ismi gememektedir. Ebzziya Tevfikin hayat iin bkz. Alim Gr, Ebzziya Tevfik Hayat; Dil, Edebiyet, Basn, Yayn ve Matbaacla Katklar, Ankara 1998.
1037

1036

311

Y.PRK.OMZ. 1-3

11/B/1296-01 Temmuz 1879; Msy Fremi'nin, Maslak

civarnda kain iftlik-i hmayunda ziraat mektebi tesisi hakkndaki lyihasnn takdimi. Y.PRK.ZB.11-116 29/Z/1310-14 Temmuz 1893; Maarif mfettilerinden

Dastanl Ali Enver Efendi'nin lyihasna dair. Y.A.RES. 54-17 11//1308-22 Mart 1891; Daire-i lmiye ane Encmeni'nin tekili ve muamelatna dair lyihann arz. .DH. 1129/88181 04/B/1306-06 Mart 1889; Mekatibin tanzim ve slah iin Komisyon- Mahsus'dan kaleme alnan lyiha ve evrakn Padiah'a takdimi. 18/M/1306-24 Eyll 1888; Said Paann Maarif-i Umumiye hakkndaki lyihas.1039 18//1312-14 Nisan 1895; Said Paann Avrupa ve Amerikann usul-i maarif-i umumiyesi hakkndaki lyihas.1040 22/S/1309-27 Eyll 1891; Mihran Boyacyann Beyrut ilayetindeki yabanc okullar hakknda II. Abdlhamide sunduu lyiha.1041

2.1.8. MALYE HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 5-11 29/Za/1307-29 Temmuz 1890; Eczac Yorgaki Efendinin, maarife veyahut hayrata ait olarak para toplayan cemiyetlerin bu paralar istedikleri mahalle sarf ettikleri gibi baz muzr cemiyetlerin bulunabileceinden bahisle cemiyetlere dair bir nizamname yaplmas lzumu hakkndaki lyihas. YEE. 10-40 22/R/1307-16 Aralk 1889; Agop Paa'nn, btenin denkletirilmesine ilikin lyihas ve eyhlislam mer Ltfi Efendi'nin lyiha zerindeki mtalaalar. YEE. 11-4 07//1316-21 Aralk 1898; Mir akir Paa'nn baz layiha suretlerini havi defter. Defterde bulunan lyiha suretleri: 1-Mir akir Paa'nn mali iler hakkndaki mufassal lyihas. Lyihann blmleri 1-Havalat. 2-Tekad Sandklar Dyunu. 3-Tezyid-i Varidat. 4-Aar. 5-Vergi. 6-

Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1, s.535-539. Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 1, s. 572-580. 1041 Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Atilla etin, II. Abdlhamide Sunulmu Beyrut Vilayetindeki Yabanc Okullara Dair Bir Rapor, Trk Kltr, S. 253. stanbul 1984, s. 316-324. lknur H. Polatolu, Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar, Ankara 1990, s. 35-37.
1040

1039

312

Temettu Vergisi veya Patent Rsumu. 7-Anam. 8-Mlahazat. Layihaya ekli Aar Nizamnamesi (otuz iki maddedir.).1042 2-Mir akir Paa'nn Tefti devresinin sona ermesi dolaysyla mahall tedkiklere gre tanzim ettii mufassal lyihas. Lyiha u blmlerden olumaktadr: 1-Maarif, 2-Adliye, 3-Nafia, 4-Maliye, 5-Mlkiye ve Dahiliye, 6-Askeriye, 7-Evkaf, 8-Maadin ve Orman.1043 3-Dersim slahat hakknda Bab- Aliye sunulan lyiha. 4-Mir akir Paa ve 4. Ordu Komutan Mir Zeki Paann Hamidiye Alaylar hakknda Bab- Aliye sunduklar lyihann sureti. (Otuz maddeden ibarettir.)1044 5-Mir akir Paa ttn rejisi hakknda Mabeyn ve Sadarete gnderdii lyiha. Lyihann balklar: 1-Maksad- Hkmet. 2-Reji irketinin Maksad. (alt madde). 3-Zrran Maksad. 4-Tccarn Maksad. 5-Hlasa.1045 YEE. 11-13 trhsz1046; Maarif Nazr Zhd Paa'nn, Duyun- Umumiyenin Mbadele Suretiyle Tevhidine Dair Baz Mlahazat- Hususiye-i Kemteranemi Havi Layihadr balkl lyihas. Lyihann balklar: 1-Birinci Mlahaza: Dyun- Umumiye idare-i mahsusasna nizamnamesi mucibince mevdu olan dyun- mbadeleye dairdir. 2-kinci Mlahaza: Mahsusat gmrkler haslatndan mretteb olan istikraz ile sayd- mahi1047 ve harir-i ri ve saire karuluu bulunan Dayce Bank istikrazna dairdir. 3-nc Mlahaza: Dyun- mbadele ile baz istikrazatn mbadele ve tevhidi muamelesinin suver-i icraiyesine dairdir. 4-Lahika. 5-Hatime. YEE. 12-5 trhsz; Vakanvis Ltfi Efendi'nin, Teksir-i Varidat ve Taklil-i Masarifata Dair Hatra-i Kasra balkl soru-cevap eklinde muhtasar lyihas.1048 YEE. 12-38 29/Z/1307-16 Austos 1890; Mir akir Paa'nn mali iler hakkndaki mufassal lyihas. Lyihann blmleri 1-Havalat. 2-Tekad Sandklar Dyunu. 3-Tezyid-i Varidat. 4-Aar. 5-Vergi. 6-Temettu Vergisi veya Patent
1042

Layihann asl YEE. 12-38de kaytldr.Layihann ksmen hatal teranskripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 88-104. 1043 Layihann bir sureti YEE. 81-32de kaytldr. Layihann msvedde halindeki bir sureti YEE. 13240da kaytldr. Layihann ksmen hatal olan transkripsiyonu iin bkz. Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 143-153. 1044 Layihann asl YEE 81-42de kaytldr. Ayrca bkz. Bayram Kodaman, ark Meselesi I Altnda Sultan II. Abdlhamidin Dou Anadolu Politikas, stanbul 1983, s. 69-81. Bayram Kodaman, Hamidiye Hafif Svari Alaylar (II. Abdlhamid ve Dou Anadolu Airetleri), EF Tarih Dergisi, S. 32, stanbul 1979, s. 464-472. Cevdet Ergl, a.g.t., s. 70-73. 1045 Layihann msvedde halindeki bir sureti YEE 132-27de kaytldr. 1046 Ahmed Zhd Paa Eyll 1891-Nisan 1902 yllar arasnda Maarif Nazrl yapmtr. Layihann bu tarihler arasnda olmas gerekir. 1047 Balk av. 1048 Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 206-210.

313

Rsumu. 7-Anam. 8-Mlahazat. Lyihaya ekli Aar Nizamnamesi (otuz iki maddedir.).1049 YEE. 13-1 27/M/1308-12 Eyll 1890; Bertram Efendi'nin, Raif ve Hasan Fehmi Paa kullarnn Rsumat Emaneti memuriyetinde bulunduklar zamanda idare-i umurun suret-i cereyan hakknda olan malumat- arz- ferman buyurulmu olmala bu babda olan malumat- akeranemin ifadesiyle balad rsumat hakkndaki Franszca mufassal lyihas ve tercmesi. YEE. 13-5 29/Z/1310-14 Temmuz 1893; Maliye Meclisi Azasndan Ethem Efendi'nin, mali ilere dair lyihas. Lyihann balklar: 1-Emlak ve arazi vergisi. 2-Temettuat vergisi. 3-Bedel-i askeri. 4-Aar varidat. 5-Anam rsumu. 6-Orman varidat. 7-Ariza-i memlukanemin melfufu olan layihann hlasa-i mndericat.1050 YEE. 13-11 30/M/1315-01 Temmuz 1897; Mikail Portakalyan Paa'nn, Tazminat- Harbiyeden Ele Geecek Mebaliin En Hayrl Suretde stimali Nasl Olabilir balkl lyihas. YEE. 13-22 16/R/1321-12 Temmuz 1903; Vali vekaletinde bulunmu olan1051 Defterdar Ethem Sabri Efendinin mali iler hakkndaki lyihas.1052 YEE. 13-26 13/S/1303-21 Kasm 1885; Maliye Mstear Wetendroff Bey'in, Bdcenin An Kapatmak Tarikinin Taharrisi Zmnnda Maliye Mstear Vetendorf Be Kullarnn Layihasdr balkl lyihas.1053 YEE. 14-126 24/S/1296-17 ubat 1879; Nusret Paa'nn, yaplmak istenen

istikrazn ok zararl olacana dair muhtasar lyihas. YEE. 24-109 trhsz; Dahili ve harici istikrazlarn muayyen tahsisatlaryla bunlarn taalluk ettii banka ve sarraf hesaplarnn her bakmdan emniyet verici olmasna dair lyiha msveddesi. YEE. 24-111 trhsz; Tenkiht hakknda lyiha msveddesi. YEE. 31-19 trhsz; Esnaf ve tccar gediklerinin ahvaline ve evkaf ile olan muamelelerine ait bir lyiha sureti.1054

Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 88-104. Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 154-162. 1051 Mhrn st ksmna yazlm olan ifade. 1052 Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 175-182. Layiha hakknda bilgi iin bkz. : Faruk Blkba, Tezyid-i Varidat Ve Tenkih-i Masarifat II. Abdlhamid Dneminde Mali dare, stanbul 2005, s. 56. 1053 Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 183-189. 1054 II. Abdlhamid dnemi imar faaliyetleri hakknda bkz. A. evki Duymaz, II. Abdlhamid Dnemi mar Faaliyetleri (Trkiye rnekleri), Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), Isparta 2003.
1050

1049

314

YEE. 36-19 02/C/1298-02 Mays 1881; 1297 yl mali mvazene-i umumiye lyihas.1055 YEE. 40-123 28/S/1298-30 Ocak 1881; Havagaz Kumpanyas'nn cretleri hakknda Baveklet'e gnderilen lyiha msveddesi. YEE. 43-128 07/M/1297-21 Aralk 1879; Musurus Paa'nn1056 Islahat- maliye hakknda Lord Hubert ile beraber celb edilmi olan Marki De Blod'un lyihalar hakkndaki tahrirat tercmesi ve mtalaalar.1057 YEE. 43-194 12/Ra/1298-12 ubat 1881; Maliye Dairesi'ne, Aziz Bey'le beraber teftie memur edildiinden vazifeye baladna, maruzatna sra numaras konulacandan bahsedildikten sonra 1297 senesinde yaplacak istikrazat Maliye Nazryla, G. General irketi arasndaki mzakeratta hazine amirlerinin malumat alnmad hakknda Maliye Komisyonu Reisi Mustafa1058 tarafndan Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-196 18/Ra/1298-18 ubat 1881; Memur- Tefti-i Maliye Reisi Mustafa1059 tarafndan Dolmabahe'de Abdlaziz tarafndan yaptrlmasna Safvet

balanlm olan camiye ait ta ve demirlerin oradan arlp satld ve hatta Mazhar Paa'nn yaptrd binaya buradan numaral talar alnarak kullanldndan bunlarn ya muhafazas veyahut hazine namna satlmas, filigranl katlar da rmekten kurtarmak iin defter yaplmas hakknda Safvet Paa'ya gnderdii lyiha. YEE. 43-197 19/Ra/1298-19 ubat 1881; Tarada evkaf muhasebecisi ve mdrleri tarafndan tahsil olunup mal sandklarna teslim olunan kat ve evrakn emval-i saireye kartrlmayp doruca Evkaf- Hmayun Hazinesi'ne irsali hakknda Sdk1060 mhrl Safvet Paa'ya gnderilen muhtasar lyiha. YEE. 43-198 21/Ra/1298-21 ubat 1881; Tccar ve sairenin gemi senelerde cihet-i askeriyeye vermi olduklar erzak ve eya bedellerinin slsnn, vilayetlerin bu

Bte hakknda bilgi iin bkz. evket Kamil Akar, 1876-1908 Yllar Btelerine Gre II. Abdlhamid Dnemi Maliyesi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits ktisat Tarihi Bilim Dal (Yaynlanmam Doktora Tezi), stanbul 1998, s. 6-21,30-32. 1056 Kostaki Musurus Paa (1807-1891), 1851-1885 yllar arasnda otoz be yl Londra elilii vazifesini yapm olan paa, 1840-1848 aras Atina, 1848-1850 aras Viyana elilii, mart 1877de Meclis-i Ayan azal yapmtr. Bkz. Sinan Kuneralp, Bir Osmanl Diplomat: Kostaki Musurus Paa (1807-1891), Belleten, c. XXXIV, S. 135, Ankara 1970, s. 421-435. 1057 Dosyada sadece Musurus Paann mtalaalar bulunmaktadr. Layihalar bulunmamaktadr. 1058 BOA katalogunda layihay yazann ad belirtilmemitir. Layihada yazan kiinin ad Mim harfi ile belirtilmitir. 1059 BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 1060 BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

1055

315

seneki emvalinden tesviyesine dair Memur- Teftii Maliye1061 imzal Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-199 27/Ra/1298-27 ubat 1881; Dersaadet ve Bilad- Selase'de vuku bulan kaffe-i musakkafat ve mstekllat- vakfiye hakknda Sdk1062 Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-200 28/Ra/1298-28 ubat 1881; zmir'den getirilecek arpalar masrafl olacandan bunlarn orada satlp paraya tahvili ile yzde otuzdan ziyade temettu elde edilmek kabil iken, hazinenin bu ite ziyan eyledii, maliye memur ve bihassa mfettilerinin usul ve liyakatli olmamalar yznden umur- maliyenin fena idare edildii hakknda Memur- Tefti-i Umur- Maliye1063 imzal Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-201 30/Ra/1298-02 Mart 1881; Safvet Paa'ya gnderilen, ura-y Maliye namiyle yaplan teekkle dair. YEE. 43-202 07/R/1298-09 Mart 1881; Hazinenin mzayakas son dereceye geldiinden bakayann tahsiline ehemmiyet verilmesi hakknda Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-204 14/R/1298-16 Mart 1881; Esham sahiblerine her hafta muayyen gnlerde tediyatn tamamen icras kabil olamadndan bu tediyat gnlerinde vuku bulan fazla tehacm yznden kavgalar vuku bulmakta olduundan buna bir are olmak zere matlubat sahiblerine numara verilerek buna gre muamele yaplmasna dair Safvet Paa'ya gnderilen imzasz lyiha. YEE. 43-205 20/R/1298-22 Mart 1881; Hazinenin slah maksadiyle tesis edilmi olan muhasebat- atika namndaki idarenin mesaisi hakknda Safvet Paa'ya gnderilen imzasz lyiha. YEE. 43-206 01/Ca/1298-01 Nisan 1881; Esham ve maa ashabnn sergi ve senetlerini tahsil memurlarna ibraz ettirip tanzim edilecek deftere kayt edilmeleri hakknda Memur- Tefti-i Umur- Maliye1064 imzal Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-207 04/Ca/1298-04 Nisan 1881; Maliye Nazr tayin edilen Tevfik Paa'nn maliye ilerini bilmedii ve btn hususatn mektupu Hilmi Bey'le istiare ile yapld, bankerlerle yaplacak istikraz bile onun gr ile yapmak istedii,
1061 1062

BOA katalogunda isim belirtilmemitir. BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 1063 BOA katalogunda isim belirtilmemitir 1064 BOA katalogunda isim belirtilmemitir

316

maliyeye geldii gn irad ettii nutukla asker usul takip ederek memurlara menfi muamelede bulunmasnn fena tesirat hakknda Memur- Tefti-i Maliye1065 imzal Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-208 06/Ca/1298-06 Nisan 1881; Tarada bulunan evkaf mdr ve muhasebecileri varidat ve masarfat- vakfiyeyi mbeyyin defter tutmakta ise de bu defterlerin usul-i maliyeye uygun olmad ve adeta evrak- perian kabilinden bir ey olduklar hakknda Sdk1066 mhrl Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 43-209 09/Ca/1298-09 Nisan 1881; Mensuh Divan- Muhasebat Reisi Ali Rza Bey'in riyaseti zamannda bir ok mal memurlarn haksz yere azl eyledii gibi, sonradan tayin edildii ura-y Maliye'de de ayn yolu tuttuundan memurin-i maliyenin halinin perian olduuna dair Memur- Tefti-i Maliye1067 imzal Safvet Paa'ya gnderilen lyiha. YEE. 44-122 07/M/1297-21 Aralk 1879; Safvet Paann, devletin mali ilerinin slah hakkndaki lyihas. YEE. 45-41 30/B/1317-04 Aralk 1889; Zhd Paa'nn, Tezyid-i Varidat Tenks- Mesarifat Hakknda Layihadr balkl lyihas. Lyiha on maddeden ibarettir. Layihann balklar: 1-Tenks-i Masarifat Ksm. 2-Muamelat- Maliye-i Hazrann Islah. 3-Hatime. YEE. 45-43 05/Ra/1318-03 Temmuz 1900; 1316 senesi btesinin tetkiki iin tekil olunan komisyonun Sadaret'e sunduu mzakere lyihas. YEE. 45-48 trhsz; Bte muvazenesi hakknda bir lyiha msveddesi. YEE. 45-49 trhsz; Bte muvazenesi hakknda bir lyiha msveddesi. YEE. 72-173 10/C/1309-11 Ocak 1892; Muzka-i hmayun mensuplarna rtbe tevcihi yerine kdem ve hizmetlerine gre maa tahsisinin uygun olacana ilikin imzasz mufassal lyiha. YEE. 82-12 30/N/1297-05 Eyll 1880; Londra Sefiri Musurus Paa'nn, devletin borlu olduu kiilerin isteklerinin yerine getirilmesi ve Berlin Konferans'nda borlarn denmesi iin stanbul'da tekil olunmas istenen Maliye Komisyonu hakkndaki Franszca lyihas ve tercmesi.

1065 1066

BOA katalogunda isim belirtilmemitir BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 1067 BOA katalogunda isim belirtilmemitir

317

YEE. 82-30 03/Za/13051068-12 Temmuz 1888; Said Paann Maliyenin durumu, devletin istikraz ve dyunu, boazlarn tahkimi iin donanmann tanzimi ve ngilizlerin Msrn tahliyesine dair dnceleri hakkndaki lyihas.1069 YEE. 82-47 29/R/1306-02 Ocak 1889;Osmanl Bankas Mdr Msy Foster'in devletin bankaya olan borlarna karlk gsterdii gmrkler haslatnn denmediine dair lyihasnn arz. YEE. 84-128 21/B/1314-26 Aralk 1896; Bte hakknda lyiha.1070 YEE. 84-129 trhsz; orluluzade Mahmud Celaleddin Paann, Devletin umumi borlarna dair lyihas. YEE. 85-13 08/L/1295-05 Ekim 1878; II. Abdlhamidin clusu esnasnda Maneyn-i Hmayun mirliinde bulunan Nuri Paaya teslim edilen ve 1292 Maysnn sonunda teekkl eden komisyon marifetiyle sebt ve tahmin olunan Sultan Abdlazize ait mcevherat ve eyann noksan olmas ile nerelerde kullanld ve Nuri Paann zimmetine geirdiine dair yedi maddelik Niyazi Bey1071 tarafndan takdim olunan lyiha sureti. YEE. 85-25 trhsz; Nuri Paann sorumluluuna verilen Sultan Abdlazize ait eya ve mcevherat hakknda sual ve cevaplar havi lyiha. YEE. 85-27 trhsz; Nuri Paaya sorulan sualler ile verilen cevaplar havi lyiha. YEE. 86-30 29/Z/1305-06 Eyll 1888; Kamil Paann stanbulda ve lkenin dier yerlerinde sanayi ve ticaret erbab ile maala geinen memur ve hizmetlilerin mali durumlar; mahkemelerde davalarn srncemede kalmasna kar alnacak tedbirler; mali skntnn giderilmesi ve btede denge salanmasnn teminine dair lyihas. YEE. 86-75 03/N/1312-28 ubat 1895; Bte komisyonu mazbatasna dair lyiha. YEE. 128-118 trhsz; 1876 Mali muvazenesi hakknda imzasz lyiha.1072 YEE. 131-12 25/L/1313-09 Nisan 1896; Gazaran1073 Kaymakam Vekili Ahmed Necib'in, Aarn slah hakknda Babali'ye verdii lyihann Sadrazam Halil Paa tezkiresine melfuf sureti ve akir Paa'nn mezkur lyihaya cevab. YEE. 132-41 29/Za/1316-10 Nisan 1899; akir Paann maliyeye dair mufassal lyiha msveddesi. Lyiha u balklardan olumaktadr : 1-Emlak Vergisi, 2Temett Vergisi, 3-Bedelat- Askeriye, 4-Aar Varidat, 5-Anam Varidat, 6-Emr-i
1068 1069

BOA katalogunda tarihsiz diye kaydedilmitir. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Selim Deringil, a.g.e., s. 51. 1070 Layiha hakknda bilgi iin bkz. . Kamil Akar, a.g.t., s. 141-145. 1071 BOA katalogunda isim belirtilmemitir. 1072 Layiha hakknda bilgi iin bkz. . Kamil Akar, a.g.t., s. 30-32. 1073 Kelimenin Garzan olmas gerekir. Bitlis-Siirtte bir kaza.

318

Cebayetin Islah, 7-Usul-i Cebayetin Suver-i Tahsili, 8-Aded-i Anam Cebayeti Hakknda Talimat Msveddesidir. alakatura Yani Yoklama Usl. ( on be maddedir) 9-Emval-i Emiriyenin Cebayetine Memur Tahsildar Hakknda Nizamname Msveddesidir.(on maddedir). 10-Ahali in Mucib-i Servet Olabilecei Tahattur Olunan ve bu Tahrirata Merbut Birinci Hlasadr (on bir maddeden ibarettir). 11Derhal Varidat stihsaline Msaid Olan kinci Hlasann Suretidir (on drt maddeden ibarettir)1074 YEE.KP. 1-62 29/Z/1299-11 Kasm 1882; 1297 yl bte an kapatmak ve muvazene-i maliyeyi salamak iin memurin-i mlkiye ve maliyenin vazifelerini yeniden belirlemek ve binaenaleyh bir nizamname-i mahsus ile usul-i muhabere ve mkatebenin hsn-i cereyan gibi tedabirin ittihazna dair lyiha. YEE.KP. 1-81 20/M/1301-21 Kasm 1883; Kamil Paann, Bte ann kapatlmas ve mali kalknma ile ilgili dncelerini havi lyihas. YEE.KP. 12-1181 29//1299-16 Temmuz 1882; Kamil Paann Devlet-i Aliyyenin iinde bulunduu mali sknt ve Makedonya meselesi hakknda mtalaalarn havi mahremane lyihas. YEE.KP. 32-3131 12/Za/1325-17 Aralk 1907; Kamil Paann Devlet-i Aliyyenin iinde bulunduu mali skntlar ile Makedonya meselesinin vehameti hakknda Londrada kan Times gazetesindeki yorumlarla alakal olarak mtalaalarn havi lyiha msveddesi. Y.MTV. 46-101 13/R/1308-26 Kasm 1890; Yanya Posta ve Telgraf

Bamdrl Bakatibi Hasan Tahsin'in Yanya Posta ve Telgraf Bamdrl varidatnn artrlmas hakkndaki mutalaasn ieren lyihasn takdimi. Y.MTV. 47-72 17/Ca/1308-29 Aralk 1890; svire Meclisi mebuslarndan Msy Ogst Fulyardi'nin zmir ve dier baz limanlarda gmrk ambarlar ile umumi maazalar ina ve iletilmesi hususunda imtiyaz verilmesi talebini havi lyihas. Y.MTV. 61-6 05/N/1309-03 Nisan 1892; zmid Ceza Reisi Galib Efendi'nin devlet varidatn artrmak iin alnacak baz tedbirlere dair lyihas hakknda Tefti-i Askeri Komisyonu'nun mazbatas. Y.MTV. 62-10 05/L/1309-03 Mays 1892; Dyun- Umumiye tahvillerinin yeni tahvil ihracyla deitirilmesi hakknda verdii lyiha ve cedvellerin tercmeleri

Layihann bir sureti YEE 11-4de kaytldr. Layihann ksmen hatal transkripsiyonu iin bkz Mustafa Durusoy, a.g.t., s. 106-142.

1074

319

takdim edilmi olan Eli Leon ile cerayan eden mzakereye dair Maliye Nezareti'nin tahriri. Y.MTV. 76-15 04/N/1310-22 Mart 1893; Hazine'ye senelik yz yirmi milyon kuru kadar varidat istihsali mmkn olduuna dair Kostaki imzasyla gnderilen telgraf hakknda Dervi ve akir Paalarn mterek mtalaalar ile teklifi inceleyenlerin mtalaas ve Kostaki Efendinin teklif lyihas. Y.PRK.AZJ. 4-70 07/B/1298-05 Haziran 1881; Minas Ohannesyan'n, varidatn artrlmas iin lazm gelen vergi reformu hakkndaki lyihas. (On maddedir.) Y.PRK.AZJ. 6-95 17/L/1300-21 Austos 1883; Ahaliyi sarraf ve tefecilerin elinden kurtarmak zere dare Sandklar tesisi hakknda lyiha arz. Y.PRK.AZJ. 8-81 29/Z/1300-31 Ekim 1883; dare-i Mahsusa'nn slah ve durumunun dzeltilmesi iin yazlan lyiha. Y.PRK.UM. 49-84 23/L/1317-24 ubat 1900; Aydn Vilayeti mektubi mmeyyizi Ahmed Rifat bin Mustafann1075 memleket servetinin tezyidi ve hazine varidatnn teksiri, muhtarlarn grevleri hususundaki muhtasar lyihas.1076 Y.PRK.UM. 77-94 11/Za/1323-07 Ocak 1906; Cezayir-i Bahr-i Sefid Valisi Abidin Paann mali slahata dair takdim etmi olduu lyiha. Y.PRK.UM. 99-84 23/L/ 1317-24 ubat 1900; Aydn Vilayeti mektubi mmeyyizi Ahmed Rifat bin Mustafann memleket servetinin artrlmas iin vergilerin dzenli toplanabilmesi hakknda ve muhtarlarn grevleri hususundaki muhtasar lyihas.1077 Y.PRK.MYD. 1-20 29/M/1296-23 Ocak 1879; Dreysse'nin, nceki maruzatn

tercme hatas ihtimaliyle neticesiz kalmas zerine tevhid-i dyun meselesine ait evvelki kararlarn tutulmasnn Saltanat iin bir zaruret tekil ettiine dair lyihas. Y.PRK.MYD. 2-65 13/B/1300-20 Mays 1883; Hazine-i Hassa Nazr Agop Efendi ve Maliye Mstear Wetendroff'un hazrlad mali slahat lyihasyla ikinci slahat lyihasnn tertibini icbar eden muhtrann takdimi. Y.PRK.MYD. 26-20 29/Z/1322-06 Mart 1905; Levazmat- Umumiye Dairesi

kinci ubesine merbut taviyye idaresine memur Binba Ahmed Bahri bin Emin ve Yaveran- Hazret-i ehriyari ve Tefti-i Askeri Komisyon- lisi azasndan Kaymakam Es-Seyyid Mehmed Halid bin Mustafann Tezyid-i

1075 1076

BOA katalogunda isim belirtilmemitir. Layihann bir sureti Y.PRK.UM. 99-84de kaytldr. 1077 Layihann bir sureti Y.PRK.UM. 49-84de kaytldr.

320

Varidat Hakknda Pigah- Mualla-y ktinah- ahaneye Layiha-i Abidanemizdir balkl mterek lyihas. Lyiha on maddeyi muhtevidir ve Mlahazat- Kasrane-i Abidanemizdir alt bal bulunmaktadr. 1078 Y.PRK.KOM. 2-5 29/Za/1296-14 Kasm 1879; Tedavlde bulunan kaimenin ilgas iin yaplacak eyleri havi lyihann takdimi. Y.PRK.DH. 5-73 20/Ca/1310-10 Aralk 1892; Darlaceze varidatnn artrlmas konusunda tanzim edilen lyihann takdimi. Y.PRK.EA. 28-83 18/N/1315-10 ubat 1898; Bordo ehbenderi Emin Arslann, ehbenderlik varidat hakkndaki lyihas. Y.PRK.TKM. 28-29 29/Z/1310-14 Temmuz 1893; Piyangolu tahvilatn ihdas ile suret-i tesviye-i maliye lyihas. Y.PRK.TKM. 35-19 29/Z/1312-23 Haziran 1895; Tevhid-i meskukat hakknda mtalaa ile beraber Franszca imzasz lyiha. Y.A.HUS. 161-45 24/C/1296-15 Haziran 1876; Gmrk ve Rsumat daresi'nin bir anonim kumpanyaya tevdii hakknda Fremi tarafndan hazrlanan lyiha tercmesinin takdimine dair. Y.A.HUS. 169-90 30/Ra/1299-19 ubat 1882; Robert Bork'un harici borlara aid mzakereler ve karara mteallik nerettii ngilizce lyihas hakknda. Y.PRK.ML. 1-46 10/L/1295-07 Ekim 1878; Kastro Efendi'nin tarihten bir nmunei makbule ve kavaim-i nakdiye hakknda sunduu muhtasar lyihas. Y.PRK.ML. 1-78 02/Z/1296-17 Kasm 1879; Kastro Efendi'nin maliye'nin durumunun iyi olmad, bayramda maa verilmediinden halkn ve esnafn perian olacana dair lyihas. Y.PRK.ML. 2-24 08/S /1298-10 Ocak 1881; Kastro Efendi'nin lyihasnn

padiaha takdim edildii. Y.PRK.ML. 2-48 27/N/1298-23 Austos 1881; Kastro Efendi'nin memleket varidatnn artmas, ticaretin gelimesi, nehirlerin slah edilmesi ve demiryollarnn yaplmasna dair lyihas.1079 Y.PRK.ML. 7-9 22/B/1304-16 Nisan 1887; Zhd Paa'nn Maliye Nazr iken yazmd, mali mzayaka sebebiyle yaplacak slahat konusundaki lyihas. Y.PRK.ML. 7-11 09//1304-03 Mays 1887; ura-y Devlet Muavinlii'nden mtekaid Mehmed Mansur'un mali mzayakann def'i hususundaki lyihas.
1078 1079

BOA katalogunda isimler belirtilmemitir. BOA katalogunda isim belirtilmemitir.

321

Y.PRK.ML. 10-4 25/R/1307-19 Aralk 1889; Esham- cedide ihrac hakknda hazrlanan nizamname, lyiha sureti ve cedvelin takdimi. Y.PRK.ML. 12-47 11/Za/1308-18 Haziran 1891; Msy Obara tarafndan takdim olunan drt tertib olarak bulunan Devlet-i Aliyye eshamnn tevhidi hakkndaki lyihann mnderecatnn faydalar. Y.PRK.ML. 13-37 21/L/1309-19 Mays 1892; Yanko Lombardo'nun maliye hakkndaki lyihasn padiaha takdim ettii. Y.PRK.ML. 14-104 29/Z/1310-14 Temmuz 1893;Rumi nam Maliye Mfettii'nin maliye'ye ait mhim maddeyi havi bir lyiha hazrlayp takdim kld.. Y.PRK.ML. 16-52 29/Z/1313-11 Haziran 1896; Mskirat rsumunun tezyidiyle Dyun- Umumiye'ce tertip ve tanzim edilen lyihann takdimi. Y.PRK.ML. 18-2 19/Z/1315-11 Mays 1898;Dyun- muntazama-i Osmaniye hakknda lyiha. Y.PRK.ML. 18-6 29/Z/1315-21 Mays 1898; Maliyenin slah hakknda lyiha.

Y.PRK.ML. 18-15 29/Z/1315-21 Mays 1898; Maliyenin slah hakknda lyiha. Y.PRK.ML. 20-82 19/Za/1318-10 Mart 1901; Osmanl borlarnn tevhid ve tebdili hakknda lyiha ve tercmesi. Y.PRK.ML. 21-16 29/Za/1318-20 Mart 1901; Andon Anadyann, harp tazminat iin denecek parann Osmanl Bankasndan tedarikinde glk ekilecei ve mali tedbirlere dair verdii lyiha. Y.PRK.ML. 22-80 29/Z/1319-08 Nisan 1902; Devletin genel mali durumunun dzeltilmesi ve dyun- umumiyenin tesviyesi, istikraz akdine dair lyiha. Y.PRK.ML. 24-62 18/M/1322-04 Nisan 1904; Bte tanzimi ve masraflarn drlmesi hususunda yaplmas gerekli slahata dair lyihalar. Y.PRK.ML. 27-21 16//1323-16 Ekim 1905; Plevneli Avukat Halit Efendinin Trkiyede gelirin oaltlmas iin birka kaynak bulunduuna ilikin muhtasar lyihas. Lyiha sekiz madde ve bir hatimeden ibarettir. Y.PRK.BK. 5-5 17/L/1298-12 Eyll 1881; Bulgaristan vergisinin Rusya'ya verilecek tazminata karlk tutulmasnn btn tahvilat sahiplerinin ekilmelerini mucip olaca iin bu iten sarfnazar edilmesi ile keyfiyetin Meclis-i Vkela Heyet-i Umumiyesi'nde mzakere edilmesi ve teminata dair tanzim klnan lyiha. Y.PRK.BK. 13-37 16/L/1305-26 Haziran 1888; Hazine'ye normal artlarda ake tedariki hakknda verilen lyihalar.

322

Y.PRK.BK. 13-41 27/L/1305-07 Temmuz 1888; Maliyede yaplacak slahatlara dair lyiha sunulmas. Y.PRK.BK. 13-48 26/Za/1305-04 Austos 1888; Dava vekili Robin

Kuyumcyan'n damga pulunun sigorta kumpanyalar ve gazete ilanlarnda kullanlmasyla Hazine-i Maliyeye ek gelir getirecei hususundaki lyihasndan dolay mkafatlandrlmas. Y.PRK.BK. 17-2 16/R/1307-10 Aralk 1889; Hazine-i Hassa Nazr Agob Paa'nn maliye'ye dair takdim eyledii lyihann mnderecat ve mali hususlarla ilgili bilgi. Y.PRK.BK. 25-4 05/B/1309-04 ubat 1892; Tefti-i Askeri Komisyonu Azas Ferik Muzaffer Paa'nn Hazine-i Celile'nin menfaatine dair lyihasnn maiyyet-i seniyye komisyon- askeriyesine havale edildii. Y.PRK.BK. 41-15 29/L/1312-25 Nisan 1895; Devlet-i Aliyyenin ahval-i maliyesi hakkndaki lyiha. Y.A.HUS. 163-36 23/M/1297-06 Ocak 1880; Bordiyano ile Karami'nin, Memalik-i ahane'de Lotarya usulnn ihdas hakknda teklifleri ve bunlarn lyiha ve artnamelerinin takdimleri hakknda. Y.PRK.HH. 3-24 09//1295-08 Austos 1878; Has frn hademeliinden

mkekaid Veli Aann, frnlar idaresinde hazineyi mucib baz tedabir ve malumat havi nezarete lyiha takdim etmesinden dolay mkafatlandrlmasna karar verilmi iken; bazlar tarafndan gnderilen yaz zerine ayn malumatn Hazine-i Hassa'da bulunduu ihbarna msteniden, layihann komisyona gnderilmesi. Y.PRK.HR. 9-44 22/R/1303-28 Ocak 1886; ifteler iftlii'nin iyi idaresi hakknda lyiha. Y.PRK.PT. 10-10 18/Za/1312-13 Mays 1895; Selanik Telgraf ve Posta Dairesi Mfettii Ahmed Niyazi'nin, Umum vilayet ve kazalarda sahipsiz arazilerin, tekil edilecek komisyonlar tarafndan satmnn yaplmas hususundaki lyihas. Y.PRK.PT. 10-95 13//1314-17 Ocak 1897; Yafa telgraf mdrnn, Postaya verilen emanetlerin tanmasnda grlen mahzurlarn bertaraf edilmesi, hazine masraflarnn azaltlmas ve amme menfaatine icraata dair lyihas. Y.PRK.TNF. 4-31 06/S/1313-29 Temmuz 1895; Rusumat Emaneti Muavini Ali Rza Beyin, Ticaret muahedeleri hakkndaki lyihas. Y.PRK.TNF. 4-50 01/M/1314-12 Haziran 1896; Ticaret ve Nafia Nezareti'nde icraat, teebbsat ve sair hususata dair lyiha. 323

Y.PRK.TNF. 5-41 22/M/1315-23 Haziran 1897; Ticaret ve Nafia Nezaretinin 1314 senesinde vuku bulan icraat ve teebbsatn havi lyiha. .DH. 1218-95385 09/B/1308-18 ubat 1891; yz alt senesi bte lyihas.1080 .DH. 783-63651 29/Ra/1296-23 Mart 1879; Kurena-y sani Osman Bey'in, Tezkere-i Osmaniye namyla koanl tezkereler tab hakknda takdim eyledii lyiha. .DH. 1030-81146 02//1304-26 Nisan 1887; Hamidiye Ticaret Mektebi Mdr zzeti Efendi'nin ticari muamelelerde Avrupaca faydas grlen ron ve daranet usulnn tesis ve icras hakkndaki lyihasnn takdimi. .DH. 1043-82015 14/Za/1304-04 Austos 1887; Eczac Yorgaki Efendinin, Sigorta kumpanyalarnn temin-i muamelatyla bunlardan hazinece dahi istifade olunmas hakknda Padiah'a takdim ettii lyihalar. DH.MKT. 1520-106 01/Za/1305-10 Temmuz 1888; Hac Fehim isimli ahsn taralardaki dnlerde israfn meniyle kanunen belirlenen hududlarn dna klmamas tebliine ramen bunlara uyulmadna dair gnderdii lyiha zerine, bu durumlarn meni hususunda umumen teblide bulunulduu. 18//1314-22 Ocak 1897; Said Paann Ziraat Bankas hakkndaki lyihas.1081 05/Ca/1326-05 Haziran 1908; Said Paa ve Zihni Paann slahat- maliye hakkndaki mterek lyihas.1082

2.1.9. TARIM, MADEN ve ORMANLARA AT LYHALAR

YEE. 4-61 02/B/1301-28 Nisan 1884; 1-Memalik- Mahruse-i ahanede cins-i feresin1083 slah ve teksiri maksad- hayr- mirsadna mebni taraf- eref-i cenab- mlukaneden Hobe Paaya ita buyurulan emr ferman zerine mma-ileyhin kaleme ald layihasna mukabil mtalaat- seniyye-i hazret-i padiahidir.1084 Hobe Paann at cinsinin slah hakkndaki lyihas.1085 YEE. 5-139 13/Za/1308-20 Haziran 1891; Canik Sanca mlhakatndan aramba ve nye'de hara tesisine msait arazi hakknda mahalline gnderilen Muzaffer Paa

Layiha hakknda bilgi iin bkz. . Kamil Akar, a.g.t., s. 71-93. Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 2. ksm- evvel, s. 18-22. 1082 Layihann bir sureti iin bkz. Said Paa, a.g.e., c. 2. ksm- sani, s. 422-435. 1083 Arapa at, beygir. 1084 Belgede tarih yoktur. II. Abdlhamidin mtalaat- seniyyesinin sadeletirilmi zeti iin bkz. Mehmed Hocaolu, a.g.e., s. 225-227. 1085 Layihada tarih 16 Nisan 1300dr. Layihann sadeletirilmi zeti iin bkz. Mehmed Hocaolu, a.g.e., s. 227-229.
1081

1080

324

Erkan- Harb Kolaas Tahir Receb Efendi tarafndan tanzim olunan lyihann takdim klndna dair.1086 YEE. 12-26 29/Z/1300-31 Ekim 1883; Ziraat, orman ve hayvancln slahna dair, Ziraat ve Fen Heyeti tarafndan hazrlanan imzasz lyiha. Lyihann konu balklar unlardr. Selanik ve Bursada Ziraat-Ameliyat mektebi; Halkal Baytar mektebi; Sivas, Konya, Haleb, Erzurum ve Adanada kurulan numune tarlalar; Ankarada tiftik keisinin slah; Edirnede numune iftlii kurulmas; Zabta-i Shhiye-i Hayvaniye almalar; Fransadan Msy Fiyaterin getirtilmesi; Cemre Hastalnn Telkihi; Pastrn usul ile alanmas; Filoksera lleti; Hububat Tahllarnn Islah; Pamuk Ziraat; Pirin Ziraat; Patates Ziraat; Kolza; Kk Boya; Hind Ya Tohumu Ziraat; Tenbaku Ziraat; Sebze Ecnasnn Islah; Alfa; Bacln Tezyiden Vikayesi; Ekilicik Sanat; Ala Ya ve Peynir mali; Meyve ve Sebze Kurutmak Usulnn Tamimi; Gl Fidanlar Yetidirilmesi; ay mahsul; Kahve Ziraat; Limon ve Portakal Aalarna Arz Olan Hastaln Tedavisi; Yabani Zeytun Aalar; Ormanlar; Mantar Meesi; Okaliptus Aac; Sd Aac; Ziraat statistii; Ziraat Heyet-i Fenniyesinde Bir Muhasebe Masas Tekili; Ziraat Mfettileri ve Muallimleri Nizamnamesi. YEE. 9-15 trhsz; Ttn Rejisi'nin slh hakknda imzasz ve mufassal lyiha msveddesi. YEE. 11-17 13/Ca/1307-05 Ocak 1890; Reji Komiseri Nuri Bey'in Reji idaresi hakknda sunduu lyiha. YEE. 109-16 12/Ca/1297-22 Nisan 1880; Ereli Kazas Kaymakam Hasan Tahsin Efendi'nin Ereli kmr madenleri hakkndaki lyihas. YEE. 109-21 10/Ca/1308-22 Aralk 1890; Ttn ziraati ve rejisinin slah iin

Mabeyn Baktibi Sreyya Paa'nn riyasetinde Maliye Nazr Agop Paa, Rsumat Emini Hasan Fehmi Paa, Ziraat Bankas Mdr Mikail Efendi, Mabeyn Ktibi ve Reji Komiseri Nuri Bey, Canik Mutasarrflndan ayrlma ve mtekid Tevfik Paa'dan mrekkep bir komisyonun ve Kozanzde Sleyman Hilmi'nin ttn inhisarnn kabul zerine Samsun kurrs Hristiyan ahalisinin Rusya'ya hicretle ttn ziraatini orada gelitirdiklerinden de bahseden lyihalar YEE. 132-27 08/B/1316-22 Kasm 1898; Anadolu Islahat Mfettii akir

Paann ttn rejisi hakknda Mabeyn ve Sadarete gnderdii msvedde halinde

1086

Dosyada layiha yoktur.

325

mufassal lyihas. Lyihann balklar: 1-Maksad- Hkmet. 2-Reji irketinin Maksad. (alt madde). 3-Zrran Maksad. 4-Tccarn Maksad. 5-Hlasa.1087 YEE.KP. 6-553 03//1313-19 Ocak 1896; Maden Mhendisi Wilhelm Fibak imzasyla Aydn vilayeti dahilinde bulunan altn madenlerine dair Kamil Paaya takdim olunan lyihann tercmesi. YEE.KP. 25-2417 03/R/1323-07 Haziran 1905; Ovide Furtoviin Aydn vilayeti ormanlar hakkndaki lyihas. Y.A.HUS. 162-74 28/L/1296-15 Ekim 1879; Leonidas Baltacnn Duhan inhisarnn imtiyazyla suret-i idaresi hakkndaki matbu lyihas hakknda. Y.PRK.BK. 11-40 27/S/1304-25 Kasm 1886; iftiler ve ttnclerin Reji idaresine kar hak ve vazifeleri ile hilafna hareket edenlerin cezalarna ait lyiha hakknda hlasa. Y.PRK.ZB. 3-14 17/L/1302-30 Temmuz 1885; Krkkiliseli Dimitraki'nin reji idaresinin zararn ve bunun sebepleri hakkndaki lyihas. Y.PRK.ML. 16-20 10/C/1313-28 Kasm 1895; Duhan irketi muamelatna ait lyiha. Y.PRK.ML. 18-31 20/S/1316-10 Temmuz 1898; Mehmed Rasim Beyin Reji idaresinin yolsuzluklar hakkndaki lyihas. Y.PRK.OMZ. 1-9 29/Z/1298-22 Kasm 1881; Ormanlarn muhafazas ve orman varidatnn artrlmas hususunda imzasz muhtasar lyiha. Y.MTV. 46-7 04/Ra/1308-18 Ekim 1890; Kolaas Fethi Efendinin, Ereli madeninde yaplan binalar, imendiferler, kprler, yollar ve ocaklar gstermek zere tanzim edilen lyihasnn takdimi. Y.PRK.MYD. 3-52 15/Ca/1301-13 Mart 1884; Bedros isimli ahsn Ergani madenlerinin iletilmesi konusunda on maddelik lyihas Y.PRK.ML. 7-46 23/S/1305-10 Kasm 1887; Ereli Madeni iletme imtiyaz iin Bahriye Nezareti'ne mracaat eden Hanf Lindres'in sunduu lyihada uygunsuz maddeler bulunduu. Y.PRK.BK. 4-80 22/C/1298-22 Mays 1881; Fransz Msy Minye'nin Ereli Kmr Madeni'ni kefettikten sonra verdii lyihann Babali'ye takdim edildii. Y.PRK.BK. 4-91 05//1298-03 Temmuz 1881; mtiyazlarnda bulunan madenin birletirilip bir anonim irket kurulmasn isteyen Danye, Papa ve urekasnn verdii lyihaya dair yaplan tedkikat

1087

Layihann bir sureti YEE 11-4de kaytldr.

326

Y.PRK.OMZ. 1-23 29/Z/1305-06 Eyll 1888; Ereli madeninden kan kmr tozlarnn kalp haline getirilerek, kok kmr yaplmasna dair lyiha. Y.PRK.OMZ. 1-37 27/Za/1308-04 Temmuz 1891; Sabk Maden Muhasebecisi Mehmed kr Bey'in, Zor sancann jeomorfolojik yaps ile mimari gzellikleri, mermer ve sair madenler bakmndan ihtiva ettii potansiyelden bahseden lyihas. Y.PRK. 2-22 14/L/1316-25 ubat 1899; Hazine-i Hassa Nezaretinde maden mhendisi Msy Paul Groskofun Badat ve Musul blgesinde iletmeye deecek deerde petrol kaynaklarnn bulunup bulunmad hakkndaki mufassal lyihas.1088 Y.MTV. 47-152 18/C/1308-29 Ocak 1891; Osmanl Devletinde at cinsinin slah hakkndaki irade zerine Trablusgarb ktas topu ve svari alaylarna hayvan yetitirilmesi iin orada bir hara tekili hususunda tanzim edilen lyihann takdimi. Y.MTV. 75-23 05//1310-22 ubat 1893; Yaverandan Svari Muallimi Kaymakam Mehmed Ali Bey'in, hayvan cinsinin slah hakkndaki lyihas. Y.MTV. 80-162 23/M/1311-06 Austos 1893; Hara-y Hmayunlar mdavimi Kaymakam Ahmed Hurid Bey'in haralarn yeniden tanzim ve tertibi hususundaki lyihas. Y.MTV. 86-96 27/R/1311-07 Kasm 1893; Haralar Nazrnn, haralarn idare usul hakknda tanzim ettii lyiha. Y.MTV. 87-52 10/Ca/1311-19 Kasm 1893; Drt yandan byk hayvanlarn ordu iin satn alnmasnn mahzuruna ve iki buuk, yandaki hayvanlarn satn alnmasndaki faydalara dair lyihann takdimi. Y.MTV. 89-107 17/B/1311-24 Ocak 1894; Muzaffer Paa'nn ordular iin topu svari ve nakliye hayvan yetitirilmesi hakknda takdim olunan lyihalarn hlasasyla bu babda istihsal olunan sonularn takdimi. Y.PRK.TKM. 7-27 20/Ra/1301-19 Ocak 1884; Gvercin vb hayvanlara bakmak zere Fransa'dan getirilen Msy Jumbar'n yazd lyiha tercmesinin takdimi. Y.PRK.TNF. 3-6 24/C/1308-04 ubat 1891; Hayvanat ve evcil kularn slahna dair lyihann gnderildii. Y.PRK.HH. 10-22 06/R/1300-14 ubat 1883; Hobe Paann, Istabl- Amire slahat hakkndaki layihas. Y.PRK.SGE. 6-29 29/Z/1311-03 Temmuz 1894; Bakrky'de dumansz barut fabrikas inasnn olumsuz ynlerini anlatan imzasz lyiha.
1088

Layihann transkripsiyonu ve deerlendirmesi iin bkz. Volkan . Ediger, Osmanlda Neft ve Petrol, Ankara 2003, s. 202-207.

327

Y.PRK.OMZ. 1-98 18/Za/1313-01 Mays 1896; Orman Maadin Ziraat Nazr Selim Melhame'nin, ini fabrikalar hakkndaki lyihas. DH.MKT. 1538-62 25/Z/1305-02 Eyll 1888; Mustafa kr Efendi'nin, ruhsatsz ekilen ttnlerin sklp sklmeyecei ve Reji daresi'nin slahna dair lyihas DH.MKT. 1512-27 30/N/1305-10 Haziran 1888; Edirne vilayeti ahalisinden Hseyinin ttn muamelatnn devlet ile reji idaresinin daha fazla yararna olacak ve iftilerin zararna olmayacak ekilde slahna dair gnderdii lyihann, Maliye Nezareti'ne takdimi.

2.1.10. HNDSTAN ve RAN HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 8-6 21/N/1303-23 Haziran 1886; Bombay Ba ehbenderi Galip Bey'in, Felemenk Devleti Mstemlekatndan Cezair-i Hindiye Hakkndadr balkl lyihas.1089 YEE. 9-4 20/Z/1298-13 Ekim 1881; Kagar Emri Yakub Han'n olu Bekulu'nun, Kagarn ahval-i ahiresine dair lyihas.1090 YEE. 9-31 24/Z/1313-06 Haziran 1896; Mnif Paann ran ah ile yapt mlakat hakknda Tahrandan gnderdii muhtasar lyiha. YEE. 10-55 12/M/1314-23 Haziran 1896; Mnif Paann ran ah ile yapt mlakat hakknda Tahrandan gnderdii muhtasar lyiha.1091 YEE. 32-3 09/N/13111092-16 Mart 1894; Ahmed Cevdet Paa'nn, Hindistan ahvaline dair lyiha msveddesi.1093 YEE. 38-118 trhsz1094; Ahmed Cevdet Paann ranllarn celb ve telifi hakknda lazm gelen ve Snnilerle iiler arasndaki ihtilafn halli hakknda baz tedabir ile malumat ve mtalaalarn arzna dair lyiha msveddesi.1095

Seluk Gnay, II. Abdlhamid Dneminde Gney Ve Gneydou Asya Osmanl Politikasndan Baz rnekler, Atatrk nv. Fen-Edebiyat Fak. Edebiyat Bilimleri Aratrma Dergisi, S. 18, Erzurum 1990, s. 142-145. 1090 Layiha Hakan- sabk Sultan Abdlazize yazlmtr. Fakat Onun tahtan indirilmesi ve stanbula ulamas II. Abdlhamid zamanna denk gelmitir. Layihann transkripsiyonu iin bkz. Belgelerle Osmanl-Trkistan likileri (XVI-XX Yzyllar), BOA Genel Mdrl yay., Ankara 2004, s. 94100,244-249. Layiha hakknda bilgi iin bkz. A. Rza Bekin, Sultan Abdlhamide Sunulan Dou Trkistan le lgili bir Rapor, A.. DTCF Dou Dilleri, c. III, S. 4, Ankara 1983, s. 39-66. 1091 Layihann transkripsiyonu iin bkz. A. Budak, a.g.t., s. 725-728. 1092 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. 1093 Layihann asl YEE. 39-10da kaytldr. 1094 Layihada tarih verilmemitir. Cevdet Paann lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekir.

1089

328

YEE. 39-10 09/N/1311-16 Mart 1894; Ahmed Cevdet Paa'nn, Hindistan'n dnya siyasetindeki yeri ve nemi hususunda lyihas.1096 YEE. 41-5 21/Za/1295-16 Kasm 1878; Mehmed1097 Hurid Paa'nn, Kotur1098 nahiyesi hududunun ran'la mzakeresi hususundaki lyihas YEE. 41-164 trhsz; Bir kta layiha tercmesidir balkl ve Hindistan'daki Mslmanlarn ngilterenin zulmnden bizar olduklar ve Kalktada Hind cemiyeti kurarak ngiltereye temsilci gnderdikleri ve skntlarn anlatan ve Mslmanlarn genel durumu ile Dersaadet'ten Hindistan'a telgraf hizmeti tesisine dair imzasz Franszca lyiha ve tercmesi. YEE. 63-40 20/Z/1325-24 Ocak 1908; Mehmed Rebi bin Abdullahn ehametl Muzafferriddin ah Hazretleriyle Vukubulan Mlakat- Abidaneme Dair Layihadr balkl layihas ile ran ahna nian- li takdimi hakkndaki lyihas. Yaveran- hazret-i Hilafetpenahilerinden Piyade Binbas Selim Mahzar bin Ali Beyin ah ile vuku bulan mlakatlar, genel izlenim ve mtalaalar havi lyihas. YEE. 66-43 14/Z/1315-06 Mays 1898; Mehmed Rebii Paann, Muhsin Han le Cereyan den Mlakat- Memlukanemdir balkl lyihas. YEE. 91-41 10/M/1297-24 Aralk 1879; Kagar Emiri Yakup Hann vefatndan sonra yerine geen olan Bekulu Han'n, evresindeki dier hanlklar ve inlilerle olan ilikileri hakknda Kagar Piyade Kumandan Muhammed Hann anlattklarna dayanlarak Eli Yakup Hann hazrlad lyiha.1099 Y.MTV. 84-55 23/Ra/1311-04 Ekim 1893; Tahran Ataemiliterinin ran Hkmeti'nin Lahiycan'da icra ettii askeri harekattan dolay baz malumat bildiren lyihasnn takdimi. Y.PRK.MYD. 2-93 29/Z/1300-31 Ekim 1883; Yaverandan Yusuf zzet Paa'nn ah- cedidin clusuyla beraber ran hkmetinin ahval-i siyasiyesi tebeddl ederek Devlet-i Aliyyeleriyle ittihad ve ittifak etmek arzular hasl olmu gibi szlerin tekevvn etmesine mebni Tahrana izam buyurulduum srada hasl idebildiim

BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir Azmi zcan, Sultan II. Abdlhamidin Pan-slm Siyasetinde Cevdet Paann Tesiri, Ahmet Cevdet Paa (1823-1895) (Sempozyum : 9-11 Haziran 1995), Ankara 1997, s.130. 1096 Layiha msvedde olarak YEE. 32-3de kaytldr.Belgede muhtra olarak gemektedir. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Cezmi Eraslan, a.g.e., s.335. 1097 BOA katalogunda Mehmed ad yoktur. 1098 Vadi-i Beni Kotur ve Vadi-i Kotur olarak da geer. Hoy-Azerbaycan vilayeti-rana bal kasaba. 1099 Layihann transkripsiyonu iin bkz. Belgelerle Osmanl-Trkistan likileri (XVI-XX Yzyllar), s. 89-92, 240-242.

1095

329

malumat ve mehudat- akeranemi havi layihann bu defa mufassal olarak arz ve takdimine mtecasir olduum maruzdur1100 rana yapt seyahatle ilgili lyihas. Y.PRK.AZJ. 2-53 29/Z/1295-24 Aralk 1878; Hindistan'dan Dersaadet'e gnderilen ianelerin teslim makbuzlarnn gnderilmemesi yznden kesilen yardmlarn devam iin yeni bir nizamname hazrlanmas gerektiini ve dier tavsiyeleri havi Hindistan ahalisi vekilinin hazrlad lyiha ve zeyli. Y.PRK.BK. 31-121 29/Z/1310-14 Temmuz 1893; Bedir slam Efendi'nin

Hindistan ahali-i slamiyyesi ve Mekke-i Mkerreme emiri hakknda kaleme ald lyihasnn takdim edildii.

2.1.11. ERMEN MESELES HAKKINDAK LYHALAR

YEE. 5-180 trhsz; Muun Gen ilesinde Talori Ermenileri ile Krtlerin atmalarna ilikin Hamidiye Alay Drdnc Suvari Frka-i Hmayun Kumandan Ferik Es-Seyyid Edhem Nuri Paann mufassal lyihas. YEE. 8-24 07//1310-24 ubat 1893; ura-y Devlet muavinliinden emekli Mehmed el-Mansur Efendi'nin Ermeniler hakkndaki lyihas. YEE. 10-50 21/Za/1307-09 Temmuz 1890; Mnif Paann Ermenilerin Kumkap vakasyla ilgili lyihas. YEE. 10-68 03//1306-04 Nisan 1889; Mabeyni Hmayun mtercimlerinden brahim Hakk Bey'in Ermenilerle meskun vilayetlerin slahat, Almanya imparatorunun arka seyahate kaca, Panama Kanal masraf, Rusya'nn Avrupa umuruna mdahalesi, Ankara demiryolunun inas, Umur- Maliye hakknda Agop Paa ile sadrazam arasnda mnakaalar olduu hakkndaki lyihas. YEE. 13-10 27/Za/1314-29 Nisan 1897; brahim Halil Paa'nn Ermeni meselesi ve zm areleri hakkndaki mufassal lyihas. Lyiha yirmi iki maddeden ibarettir.1101 YEE. 14-106 trhsz; Brkselde Akd Edilen Ermeni Kongresine Dairdir balkl Katrczade Mahmud bin Gazi Muhtar mhrl muhtasar lyiha.1102

Bu ifadeler layihaya ekli olan arizadan alnmtr. BOA katalogunda Beyrutun slah hakknda olduu yazldr. Ancak layihann ierii tamamen Ermeni meselesi ve devletin almas gereken tedbirler hakkndadr. 1102 Erturul Z. kte, a.g.e., c. 3, s. 224-227.
1101

1100

330

YEE. 37-25 21/R /1308-04 Aralk 1890; Ahmed Cevdet Paann Ermeni Patrikhanesi'nin imtiyaz fermanlarnda yaplmasn istedikleri tadilata dair bir lyiha msveddesi.1103 YEE. 39-6 trhsz1104; Ahmed Cevdet Paa'nn Dstur'a, Ermeni Umumi Meclisi imtiyazna, Kbrs anlamasna dair lyihas.1105 YEE. 165-10 19/L/1312-15 Nisan 1895; Ermeni Meselesine dair Layiha-i Abidanemdir balkl Hakk1106 imzal mufassal lyiha. Lyihann balklar: 1Birinci Ksm: Meselenin Suret-i Zuhuru. 2-kinci Ksm: Meselenin Hal-i Hazr. 3nc Ksm: Hal-i Mesele-i areleri. YEE. 175/15 02/Z/1312-27 Mays 1895; Gen Murahhas Vartan hakknda evrak

ile ad geenin komisyona verdii lyiha. YEE.KP. 4-398 13/Z/1310-28 Haziran 1893; Siirt Mutasarrf Said Paann Bitlis vilayetindeki Ermenilerle ilgili konulara mteallik malumatlar havi lyihas. YEE.KP. 30-2903 04/Ca/1324-26 Haziran 1906; Ermeni komitaclarn faaliyetleri ve alnmas gerekli tedbirleri ihtiva eden Rafail imzal lyiha. YEE.KP. 32-3116 09/Ca/1325-09 Haziran 1908; Kamil Paann Ermeni, Rum, Bulgar ve Araplarn kard isyanlar ile ilgili olarak hazrlad lyihas. Y.MTV. 39-73 17/Za/1306-15 Temmuz 1889;Van Ermenilerinin fesat fikirlerinin nerelerden tevik grdklerini bildiren Ermenice lyihann tercmesinin takdimi. Y.PRK.UM. 11-73 07/B/1305-20 Mart 1888; Devletin kt muamelelerini ihbar mahiyetinde Van Ermeni Murahhas Vekili Altcyan'n Anadolu taraflarn teftie memur komiserlere verdii lyihann takdimi.1107 Y.PRK.MYD. 1-51 18/Ca/1297-28 Nisan 1880; ark vilayetlerindeki (Van, Bitlis, Erzurum Diyarbakr) Krtler'in, Ermeniler'e mezalim yaptklarna dair Ermeniler'in yaydklar iftiralara, kar neriyatla tekzibler yaplmadndan duyduklar teessre ve imdiye kadar ihmal edilmi olan blge halknn maarif, sanat, ticaret ve ziraat sahalarnda gelitirilmeleri iin vergilerine zamimeten nakdi mkellefiyete hazr

BOA katalogunda layihann Cevdet Paaya ait olduu belirtilmemitir. Osmanl-Patrikhane ilikileri iin bkz. Hayrettin ahin, Osmanl Ariv Vesikalarna Gre II. Abdlhamid Dnemi Osmanl Ermeni Patrikhanesi Dini likileri, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits (Yaynlanmam Doktora Tezi), Kayseri 1996, s. 122-189. 1104 BOA katalogunda tarih 06/R/1327-27 Nisan 1909 olarak verilmitir. Layiha A. Cevdet Paaya ait olduu iin lm tarihi olan 1895den nce olmas gerekir. 1105 Layihann transkripsiyonu ve gnmz Trkesi iin bkz. Erturul Z. kte, a.g.e. c. 3, s. 228-235. 1106 BOA katalogunda layiha yazarnn ismi gememektedir. 1107 Bkz. Y.PRK.AZN. 4-10

1103

331

olduklarna dair blge halknn Anadolu Heyet-i Teftiiyesi'ne verdikleri lyiha ile takdimi. Y.PRK.TKM. 33-56 23/Ca/1312-22 Kasm 1894; Van'daki ngiliz Konsolosunun Bitlis'deki Ermeni olaylarnda Devlet-i Aliyye aleyhinde garazkar lyiha sunmas. Y.PRK.ASK. 103-41 11//1312-07 ubat 1895; Hassa Miri Rauf Paa'nn, Ermenistan'da icra olunacak slahata dair Fransa'da Le Tan Gazetesi'nde yaynlanan bir lyihas. Y.PRK.BK. 39-37 16/B/1312-13 Ocak 1895;Ermeni Katolik Cemaatine yeniden baz murahhaslklar tekili hakknda patrikin lyihasnn takdim edilmesi. Y.PRK.AZN. 4-10 29/R/1307-23 Aralk 1889;Van valisinin icraat ile ilgili ikayete dair Van Ermeni murahhas tarafndan Heyet-i Teftiiyye'ye verilen lyiha. 1108 Y.PRK.AZN. 6-99 1310-1892/1893;kmas muhtemel Ermeni isyanlarna kar alnacak tedbirlere dair imzasz lyiha. Y.PRK.AZN. 3-17 15/Ca/1305-29 Ocak 1888; Mezahib Mdr Mustafa Zuyur Efendi'nin Resa-y Ruhaniyenin Hal ve Hareketleriyle Bunlarn Hristiyanlar zerindeki Tesirat- Muzrralarnn Beyanna ve Bu Babda Baz Tedabir ttihaz Lzumuna Dair Maruzatdr balkl ruhani liderlerin Hristiyan halk zerindeki zararl etkileri ve hangi tedbirlerin alnmas gerektiine dair lyihas. Y.PRK.ZB. 9-57 21/Ca/1309-23 Aralk 1891; Zabtiye Nazr Nazm Paa'nn Ermeni fesad hakknda bilgi ve dncelerini havi lyihasnn takdim edildii. Y.PRK.ZB. 15-98 13/Z/1312-07 Haziran 1895; Zabtiye Nazr Hseyin Nazm Paann1109 Teebbsat- Fesadiye-i Hazra balkl ve Mnir Bey tarafndan istenilen Ermeni fesad hadiselerini ve ecnebi tahriklerini amil lyihas. 1298-1880/1881; lyihas.1110 Ahmed Cevdet Paann Sis Katoikosluu hakkndaki

2.1.12. ETL KONULARDAK LYHALAR

YEE. 8/10 trhsz; Vakanvis Ahmed Ltfi Efendi'nin, Mslman mezarlar hakkndaki lyihas.

1108 1109

Bkz. Y.PRK.UM. 11-73 Katalogda isim belirtilmemitir. 1110 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, s.202-209.

332

YEE. 10-64 trhsz; Msr Kahireden Mezahib-i Erbaa Ulema ve Meayihlerinin ttifaklaryla Tertib Olunan Layihann Tercmesi balkl er'i hkmlerin icras lzumuna dair muhtasar lyiha. YEE. 12-21 29/Z /12981111-22 Kasm 1881; M. Bolland'n, Bollandn Kadastro Hakknda Takdim Etdii Franszca Layihasnn Suret-i Tercmesidir balkl lyihas. YEE. 12-25 29/Z/1300-31 Ekim 1883; Dr.stakoli'nin, Taht- Himaye-i Cenab- Mlukanede Olarak Umumi Bir Hastahanenin Suret-i Tertib ve Tanzimi Hakknda Bank- Osmani Direktr Msy Foster ve Doktor stakoli Tarafndan ta Olunan Layihann Tercmesidir balkl lyihas. Lyihann Franszcas da bulunmaktadr. Layihann balklar: 1-Evvela hastahanenin mevkii beyanndadr. 2-Saniyen hastahane hidmet-i dahiliyesiyle taksimat beyanndadr. 3-Hidmet-i tababet. 4Hastahane hademesinin vezaifi. 5-Hastahanenin idaresi. Tefri ve idare masarifi beyanndadr. Hastahane memurin ve hademesi. 6-Masarif-i tefriiye. 7-Hastalarn iae ve idareleri masarifi. 8-Hastahane memurin ve hademesinin maaat. YEE. 16-7 23/Za/1298-17 Ekim 1881; Sultan Abdlaziz vakasnda medhali olanlarn muhafazasna memur mera ve zabtana verilen talimat ile mer Paa'nn lyihas. YEE. 16-30 09/L/1298-04 Eyll 1881; Sultan Abdlaziz vakas hakknda Cinayet-i Mdhiede Zi-medhal Bulunan Canilerin Menfalarna Suret-i zamlarna ve Muavedet-i Acizanemize Dair Layihadr balkl Osman ve Sleyman mhrl lyiha. On be bendden ibarettir.1112 YEE. 17-43 08//1298-06 Temmuz 1881;Mithat Paa'nn Mahkeme-i Temyize Layihadr balkl Sultan Abdulaziz'in katli ile ilgili olarak temyiz mahkemesine verdii lyiha. YEE. 19-7 trhsz; Mardin mutasarrf Hurit Beyin, ehid-i cennet-mekan Sultan Abdlaziz Han hazretlerinin cedd-i emced-i mlukaneleri klelerinden ve marnileyh hazretlerinin ser-kurenalnda mstahdem olub Mardin Mutasarrf sabk Hurid Bein hal madde-i feciasna dair olan baz malumatn mbeyyin bulunan iki ay evvel Mabeyn-i Hmayuna takdim klnan layihann ayan- vakt ehemmiyet olan fkralar ber-vech-i ati derc tebzir klnr balkl lyihasnn sureti.

1111 1112

Layihada tarih yoktur. . Hakk Uzunarl, Midhat Paa Ve Tif Mahkmlar,Ankara 1992, s.154-163.

333

YEE. 37-95 trhsz1113; Ebubekir Efendinin Ahmed Cevdet Paa vastasyla II. Abdlhamide sunduu Afrikann gneyindeki Port-Natal mevkiine stanbuldan gidi fiyatyla oradaki slam ahalisi hakknda malumat havi lyihas.1114 YEE. 38-92 trhsz1115; Ahmed Cevdet Paann Avrupada dini akidelerin zayflayarak sosyalizm ve kominizm hareketlerinin oaldndan, Mslmanl kabul etmek isteyenlere telkinde bulunmak zere hoca gndermek kabil olamad, nk medreselerden kifayetli alim kmad, hatta Gney Afrika iin vaktiyle deerli bir hoca arand, zoraki bulunan ve mit Burnuna gnderilen bu hocann orada mkemmel surette muvaffak olduu ve byle hocalara ihtiya bulunduundan bahsederek Ebubekir Hocay ve baarlarn anlatt lyihasnn msveddesi.1116 YEE. 39-1 trhsz1117; Ahmed Cevdet Paa'nn Sultan Aziz'in lmnde vuku bulan tezkiyesine dair lyihas.1118 YEE. 56-14 trhsz; ehremaneti mlga meclis-i idare aza-y sabkanndan Es-seyyid Mustafa Ltfi bin brahim tarafndan yazlan ve camideki Kuran- Kerimlerin tozlu olmas, rahlelerin alak olmasndan dolay Kuran- Kerime gerekli saygnn gsterilmemesi, ziyaretilere verilen terliklerin kk olmasndan dolay

ziyaretilerin ayaklarndan camiye toz toprak dklmesi, frnlarda Ermeni, Rum, Bulgar milletlerine mensup kii almas, bu kiilerin ekmekleri pis el ve ayaklaryla yapmalarnn nne geilmesi ve dier mevzulardan bahseden mufassal lyihas. Lyiha altm yedi maddeyi muhtevidir. YEE. 91-9 sureti. Y.MTV. 47-180 24/C/1308-04 ubat 1891; Siroz Mekteb-i dadi-i Mlkiye Lisan- Osmani ve Farisi Muallimi Sadi Efendinin, Mslman Kptilerin durumlarnn slah hakkndaki lyihas. Y.MTV. 75-61 10//1310-27 ubat 1893; Msy Pasteur'n, doum gn mnasebetiyle Paris'e gnderilen Doktor Kaymakam Hayreddin Bey tarafndan verilen lyiha.1119 01/R/1296-25 Mart 1879;Ali Paa'nn Katoliklere dair lyihasnn

Layihada tarih verilmemitir. Cevdet Paann lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekir. Layiha hakknda bilgi iin bkz. Ahmet Uar, 140 Yllk Miras Gney Afrikada Osmanllar, stanbul 2000, s. 140-145. 1115 Layihada tarih verilmemitir. Cevdet Paann lm tarihi olan 1895 ylndan nce olmas gerekir. 1116 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Ahmet Uar, a.g.e., s. 148-149. 1117 5 Mays 1297den birka gn sonra. 1118 Layihann tercmesi iin bkz. Cevdet Paa, Tezkir 40-Tetimme, s. 212-213. Ebulula Mardin, a.g.e., s. 265-266.
1114

1113

334

Y.PRK.MYD. 1-39 16/M/1297-30 Aralk 1879; Michel Kani Paa Komisyonu'nun almalar hakknda lyiha. Y.PRK.AZJ. 1-55 29/Z/1293-15 Ocak 1877; Doktor Saviki'nin Doktor Saviki tarafndan tanzim olunan Franszca mufassal layihasnn hlasas balkl hastalk zamanlarnda faydal olmak iin alnmas lazm gelen tedbirle ilgili lyihasnn zeti. Y.PRK.SH. 3-31 15/C/1308-26 Ocak 1891; Venedik Shhiye Konferans'nda Fransa ve ngiltere delegeleri arasnda hazrlanan ve Doktor Bonkofski tarafndan kraat olunan lyihann takdimi.1120 Y.PRK.SH. 4-62 15/R/1311-26 Ekim 1893; Shhiye Meclisi tarafndan Sadaret'in tezkiresine cevaben tanzim olunan lyihann tercmesiyle, lyihann asl. Y.PRK.BK. 14-4 03/M/1306-09 Eyll 1888; Snniler ile iiler arasndaki anlamazln def'i iin kaleme alnan lyihann takdimi. Y.PRK.KOM. 9-55 27//1315-21 Ocak 1898; Encmen-i Tefti ve Muayene'nin ilerinin slah ve encmende ie yaramayanlarn emekli edilmek suretiyle encmen azalarnn deitirilmesine dair lyiha. .DH. 1222-95661 08//1308-19 Mart 1891; stida-y merhameti seniyeyi havi demi'te mukim Mehmed Talat imzasyla varid olan lyiha. .DH. 963-76181 27/Z/1302-07 Ekim 1885; Hutut- iltisakiyyenin inas iin akd olunan mukavelename hakknda lyiha. Mnif Paann Minyatr Osmanl Devleti Park Projesi ile ilgili lyihas.1121

II. Abdlhamidin Pasteure gnderdii baka bir heyet iin bkz., Nedim Mahirolu, Salkta 2. Abdlhamid Ufku, Sznt, S. 328, stanbul 2004, s. 372-374. 1120 Layiha hakknda bilgi iin bkz. Glden Saryldz, a.g.e., s. 78-79,88-89. 1121 Layihann transkripsiyonu iin bkz. A. Budak, a.g.t., s. 757-760

1119

335

ZET

Trk tarihinde devlet adamlar ve alimler tarafndan kaleme alnan lyiha tr eserlerin says olduka fazladr. Bu lyihalar hkmdarlara takdim edilmi, devlet ve toplum hayat hakknda olmas gereken genel prensipler, devlet adamlarnn ve devlet tekilatnn aksaklklar eletirel bir bak asyla anlatlarak, bu hususlarda devlet adamlar ikaz edilmeye allmtr. Bu trn ilk rneklerini Yusuf Has Hacibin Kutadgu Bilig adl eseri ile Nizamlmlkn Siyasetname adl eseri tekil etmektedir. zellikle bu eserlerin XVI. yzyln sonundan itibaren daha da younlat bilinmektedir. Lyihalar yazld dnemler asndan iki ayr grupta deerlendirmek mmkndr. XIX. yzyln bana kadar yazlan ve herhangi bir sipari veya grevlendirme olmadan kaleme alnanlar ile XIX. yzylda sipari zere kaleme alnan lyihalar. Bu eserler ayrca muhtevalar bakmndan da genel konular hakknda yazlan lyihalar ve spesifik konulardan bahseden lyihalar olarak iki grupta deerlendirilebilir. Osmanl Devletinin en buhranl dneminde tahta kan II. Abdlhamidin devleti ayakta tutabilmek iin btn areleri kullanmaya almtr. Devlet adamlarndan, devletin iinde bulunduu skntlardan kurtaracak zm areleri bulmalarn isteyen padiah, kendisine sunulan lyihalardaki grleri imkanlar lsnde uygulamaya almtr. Ele aldmz dnem Osmanl Devleti iin hayatta kalma mcadelesinin verildii bir zaman dilimi olmasndan dolay hem dahilde hem de harite bir ok sorun ile kar karya kalmtr. Osmanl Devletinin Rusya ile sonucu byk bir ykm olan savaa girerek byk hezimet yaam, akabinde ise Avrupa mdahalesi ile kar karya kalmtr. Maliyenin iflasa srklenmesi, Ermeni meselesi, Kbrs meselesi, Msr meselesi, Hicazn devlete ballnn yeniden kuvvetlendirilmesi gibi siyasi problemler yannda devletin yeniden organizasyonu ile uramak zorunda kalmtr. II. Abdlhamidin saltanat sresince, bata sadrazamlar olmak zere en byk devlet adamlarndan tarada memurluk, katiplik yapan en kk devlet memuruna kadar lyiha sunan kiilerin eitli teklif ve zm yollar gstermilerdir.

336

BOA Yldz Tasnifinde kaytl olan yzlerce lyiha bulunmaktadr. Bu lyihalarda arlkl olarak dahili slahat, maliye, askeriye, adalet, eitim, asayi, nafia hizmetleri, memurlarn ahlaken knt ierisinde olmalar, rvet ve suistimalin sradan bir olay halinde bulunmas, bata Makedonya olmak zere, Irak, Suriye, Hicaz, Yemen, Msr, Trablusgarp hakknda bilgiler ve halkn devlete ballklarnn devam iin yaplmas gerekenler, hilafet ve slam hakknda gr ve dnceler sralanmaktadr. Lyihalarn 1880li yllarn balar ile 1890l yllarn balarnda youn bir ekilde saraya takdim edilmi iken 1900l yllardan itibaren byk bir azalma olmutur. Bata Cevdet Paa olmak zere Said Paa, Kamil Paa, akir Paa, Nusret Paa, Safvet Paa, Mnif Paa en ok lyiha sunan kiiler olmulardr. Otuz drt yllk saltanat sresince devleti i ve d belalardan korumak iin abalayan II. Abdlhamid, bu sre ierisinde bata eitim olmak zere bir ok alanda slahat yapmtr. Kendisine sunulan lyihalarda devletin aksayan taraflar ve zm yollar sunulmu, kendisi de zm tekliflerini imkanlar lsnde uygulamaya almtr.

337

ABSTRACT

There are so many numbers of kinds documents of pleadings which were written by scholars and statesmen in Turkish history. These pleadings were presented to ruler, general principles which had to be in state and social life were explained critically the state deficiency of statesmen and state organzation. In these topics, they were tired to warn the statesmen. In the first examples of this kind was Kutadgu Bilig by Yusuf Has Hacib and Siyasetname by Nizamlmlk. Especially these documents had written so much since the end of the XVI century. It is possible that evaluation the period of written these pleadings into two groups. The first one was written for the beginning of the XIX century and there werent any order or without assignment they had written and the pleadings had been written for ordering in the XIX century, these documents also are evaluated into two groups, the pleadings were written about general topic for contents and about specific. II.Abdulhamid, who ascended to throne during the most critical times of the Ottoman States, tried to prevent the states falling with all remedy. The ruler who wanted to remedy for rescuing the country, he tried to practice them through opinions in the pleading which were presented him with doing his best. Because of the period which we evaluate being the part of time of survival for Ottoman state both inner and outer, it faced so many problems. Ottoman States were having the result of very big destruction entering a war against Russia after that it came to face to face of interrupting of Europe.Besides it had to stugge politicial problems like bankrupcy of Finance, problem of Armenian, problem of Cyprus, problem of Egypt, renew of enpowered of Hicaz belonging to states, it had to also strugle reorganization of the states During the authority of the 2. Abdlhamit, to begin with the grand vizier from the biggest statesmen to the smallest states officers who are clerkships and officers in provinces showed diferent offers and solutions to the people who layed pleadings. In the BOA Yldz classification there are hundreds of registered pleadings. In these pleadings predominantly domestic reform, finance, army, law, education, public order, public services, officers being in ethic collapse, bribe and abuse are ordinary events, information about firstly Macedonia and Iraq, Syria, Hedjaz, Yemen, Egypt,

338

Tripoli and the necessary things to be done for the permanency of the communities faithfulness, caliphate and opinions about Islam are listed. Although there are a lot of pleadings extended in the palace at the beginning of 1880s and 1890s, there has been a big decrease from 1900s. Cevdet Paa, Said Paa, Kamil Paa, akir Paa, Nusret Paa, Saffet Paa, Mnif Paa are the people who extended the most of the plaedings. 2. Abdlhamit who struggled to protect the government during his authority of 34 years, made a lot of reforms in this period beginnig with education. In the pleadings the dragging parts of the government and the solutions were shown and tried to apply these solutions.

339