Boguslav ELJINSKI

Poznanj
821.163.4.09 . II : 323.1(497.16)

NJEGO U SRPSKOM I CRNOGORSKOM KNJIEVNOM I KULTURNOM KANONU

U ovom radu ukazuje se na neophodnost revalorizacije junoslovenskih nacionalnih kultura u irem, nadnacionalnom kulturnom i civilizacijskom kontekstu. Fundamentalna pitanja o kulturnom i nacionalnom identitetu nisu mimoila ni Crnu Goru i crnogorsko-srpske odnose. U referatu se obrauje uloga Petar II Petrovia Njegoa u crnogorskom i srpskom knjievnom i kulturnom kanonu, zbog znaaja pisca kao nastavljaa i modifikatora kosovske tradicije i zajednikog (crnogorskog i srpskog) romantiarskog jezikog, idejnog i umetnikog kompleksa, koji je na prelazu iz XX u XXI vek ve podvrgnut reviziji i aktualizaciji. Kanon je skup vrednosti, simbola, mitova izuzetno visoko cenjenih i negovanih od strane odreene drutvene grupe. U nauci o knjievnosti formiralo se nekoliko kanona, koji Njegoa situiraju u problemski, etnokulturoloki i metodoloki kontekst. Kljune rei: revalorizacija, nacionalni identitet, kulturni identitet, kanon, etnokulturoloki kontekst.

Postkomunistika tranzicija je neverovatna pojava u istoriji, pie Halina Janaek-Ivanikova u uvodu u monumentalni i fundamentalni pregled slovenskih knjievnosti posle 1989. godine, a obuhvatio je skoro 300 miliona Slovena iz 12 slovenskih zemalja, tj. oko 40% evropskog stanovnitva, kojeg ima otprilike 726 miliona1. Potreba za rekapitulacijom i revalorizacijom junoslovenskih nacionalnih kultura u irem, nadnacionalnom kulturnom i civilizacijskom kontekstu, realizovana u uslovima posebnog i prelomnog vremena (ako se sloimo da tako nazovemo postjugoslovenski konflikt), pokazala se kao neophodna i neizbena.

Literatury sowiaskie po roku 1989. Nowe zjawiska, tendencje, perspektywy: T.1:Transformacja. Pod redakcj naukow Haliny Janaszek-Ivanikovej. Warszawa 2005, str. 303; T.2:Feminizm. Pod redakcj naukow Ewy Kraskowskiej. Warszawa 2005, str. 239; T.3:Podmiotowo. Pod red. naukow Barbary Czapik-Lityskiej. Warszawa 2005, str. 282; T.4:Mniejszoci. Pod redakcj naukow Mieczysawa Dbrowskiego. Warszawa 2005, str. 272.

Srpska, hrvatska, crnogorska i druge kulture u toj regiji poslednje dekade XX veka suoavaju se s problemom revizije kompleksa njenih znaenja i veza s najbliim okruenjem nacionalnih kultura. Dakle, revizija obuhvata kulturni kompleks povezan s pitanjima ta znai srpstvo, hrvatstvo, crnogorstvo, a pre svega jugoslovenska ideja2 u idejnoj, politikoj i kulturnoj dimenziji3. Fundamentalna pitanja o kulturnom i nacionalnom identitetu nisu mimoila ni Crnu Goru i crnogorsko-srpske odnose. Savremena crnogorska etnokulturna refleksija istie crnogorsku specifinost i posebnost, istiui davne istorijske dogaaje, lokalnu specifinost i period dva poslednja vladara: kneza Danila i kralja Nikole I. Od presudnog znaaja za kreiranje kulturne i nacionalne posebnosti Crne Gore je tradicija Duklje kao najstarije dravne tradicije Crne Gore, zajedno sa nadbiskupskom prestonicom u Baru i latinskom kulturom i tradicijom koju je osvojila Nemanjina Raka. Simbol borbe za nezavisnost je Ivan Crnojevi, koji je preselio prestonicu sa abljaka na Obod, a kasnije u Cetinje (1482), gde je proirio grad, manastir i dvor. Njegov sin ura Crnojevi postao je poznat kao vladar za vreme ije vladavine je odtampana prva knjiga u srpskoj varijanti staroslovenskog jezika (1493/4). I na kraju, dravnu posebnost Crne Gore izraava, po miljenju autonomista, specifino dravno ureenje, s jedne strane zakonodavna drava (snana zakonodavna i izvrna vlast), a s druge vladikat (dinastika vlast vladika), to je trajalo od vladavine Crnojevia do sredine XIX veka. Vrhunac procesa dravnog razvoja Crne Gore, koji nije bio u opoziciji prema srpskoj dravi, jeste vladavina kneza Danila (1828/ 1851 1860) koji je ukinuo vladikat, odvojio crkvu od drave i usmerio Crnu Goru prema Zapadu. Njegov naslednik, kralj Nikola I (1841/1860 1918/1921) doveo je Crnu Goru do najveeg uspeha u istoriji, jer je postala kraljevina, udvostruila teritoriju i bila meunarodno priznata. Izgleda da je u tim sporovima i polemikama vana uloga Petra II Petrovia Njegoa zbog znaaja pisca kao nastavljaa i modifikatora kosovske tradicije i zajednikog (crnogorskog i srpskog) romantiarskog jezikog, idejnog i umetnikog kompleksa koji je na prelazu iz XX u XXI vek podvrgnut reviziji i aktualizaciji.
Up. J. Dereti, Put srpske knjievnosti. Identitet, granice, tenje. Beograd 1996; Petar Milosavljevi, Uvod u srbistiku. Kosovska Mitrovica. Beograd 2002; Petar Milosavljevi, Srpski filoloki program. Beograd 2000; Petar Milosavljevi, Srpski nacionalni program i srpska knjievnost. Pritina 1995; Dragomir Gajevi, Jugoslovenstvo izmeu stvarnosti i iluzija. Ideja jugoslovenstva u knjievnosti poetkom XX vijeka. Beograd 1985; Milan St. Proti, Uspon i pad srpske ideje. Beograd 1994; Perko Vojinovi, Istine i zablude o srpstvu, jugoslovenstvu i slovenstvu. Beograd 1999. 3 Aleksa ilas, Raspad i nada. Eseji, lanci i intervjui, 19911994. Beograd 1995; Milorad Ekmei, Srbija izmeu Srednje Evrope i Evrope. Beograd 1992; eljko I. Poznanovi, Srpska ideja. Beograd 1999.
2

10

Oko nacionalne kulture i kanona Kanon je skup vrednosti, simbola, mitova izuzetno visoko cenjenih i negovanih od strane odreene drutvene grupe. Po definiciji koja istie ulogu vremena, pokoljenja i tradicije on je i: skup dela, likova i optepoznatih dogaaja koji istovremeno odreuju horizont doivljavanih tradicija. Kanon je jedan posebni deo tradicije koji po optem uverenju lanova zajednice obavezuje sve njene uesnike, a povrh toga treba da bude nasleivan s kolena na koleno. Kanon je, dakle, uvek nekako oslonjen na prolost i projektovan u budunost 4. Interpretacije kulturnog kanona razlikuju se na vie naina. Izmeu ostalog zbog takvih kriterijuma kao to su: tip drutvenih subjekata, oblast referenci (npr. narod, umetnost), osobine elemenata koji konstituiu kanon (istovrsni, raznovrsni, npr. drutveni i umetniki), osobine i nain obavezivanja (uslovi ekskluzije i inkluzije, otvorenost-zatvorenost, povoljnost za nasleivanje) i obrazlaganja elemenata sadranih u kanonu (dobrovoljnoprinudno), karakteristika konteksta (drutveno-istorijski, isto umetniki)5. U nauci o knjievnosti formirale su se sledee vrste kanona, koji Njegoa situiraju u problemski, etnokulturoloki i metodoloki kontekst: 1) Njego kao predstavnik zajednikog panslovenskog kompleksa; 2) Njego kao predstavnik etica heroica Montenegrina, tj. junakog junoslovenskog idejnog i umetnikog kompleksa; 3) Njego kao predstavnik (regionalne varijante) optesrpskog knjievnog i kulturnog kanona; 4) Njego kao predstavnik jugoslovenskog kanona; 5) Njego kao predstavnik i koautor crnogorskog kulturnog i nacionalnog identiteta. Njego kao predstavnik zajednikog panslovenskog kompleksa Panslavistike interpretacije Njegoevog stvaralatva su marginalna pojava i uglavnom je povezana s poecima knjievnonaune slavistike i panslovenskom ideologijom, koja izraava ambicije velike sile Rusije i verovanje u Rusiju kao zatitnika potlaenih slovenskih naroda. Njego je esto bio vien kao subjekat ideje junoslovenskog zajednitva, a posebno novijeg jugoslovenskog kompleksa, o emu e biti re malo kasnije. Fasciniran slavenofilskom idejom, Njego je koristio termine koji su ukazivali na jedinstvo i zajednitvo slovenskih naroda, koji su ipak bili izdiferencirani i nejedinstveni:
4 5

A. Szpociski, Kanon kulturowy. Kultura i Spoeczestwo 1991, nr 2, str. 47. J. Kurczewska, Kanon kultury narodowej, [u:] Kultura narodowa i polityka. Red. naukowy J. Kurczewska. Warszawa 2000, str. 28.

11

braa jednokrvna, jednovjerna, jednoplemena, istoga jezika, to je donekle opravdavalo panslovenske interpretacije6. P. A. Lavrov, ruski slavista s kraja XIX veka, smeta Njegoa u prostor ruskih panslovenskih ideja i srpskih politikih planova ujedinjenja. Njegoeva poezija analizirana je instrumentalno, kao izraz line invencije, ali i kao projekcija nacionalnog duha i usmene tradicije i crnogorske epike, koju je dodatno inspirisalo stvaralatvo eravina i Pukina7. Elemente panslovenske interpretacije nalazimo i u refleksiji drugih istraivaa, kao to je na primer Nikolaj Velimirovi. Njego kao predstavnik etica heroica Montenegrina, tj. junakog junoslovenskog idejnog i umetnikog kompleksa Kulturni kanon koji, prema Gerhardu Gesemanu, nazivamo etica heroica Montenegrina8, donekle se podudara s motivom (i donekle je njegovo ponavljanje) crnogorskog ojstva i junatva, poznatog iz stvaralatva Marka Miljanova. Geseman povezuje heroica Montenegrina sa tradicijom narodne poezije, sa ideologijom karakterolokih tipova jugoslovenskog podruja u irem kulturnom, istorijskom, sociolokom, biografskom kontekstu. Nemaki istraiva eksponira uzajamno delovanje epske tradicije i realnih uslova ivota junoslovenskih plemena, a takoe povlai paralelu izmeu uenika i uitelja, Njegoa i S. Milutinovia Sarajlije. U zakljuku tvrdi da je Milutinovi stvorio srpsku nacionalnu ideologiju na temeljima mistifikacija i klasicizma, dok je uenik (Njego) osnovao crnogorsko-srpsku nacionalnu ideologiju na temeljima patrijarahalno-dinarskog predanja9. Jo ranije Pavle Popovi, Jovan Cviji i Vladimir Dvornikovi ukazuju na drugaiji tip antropolokih uslovljenosti, videi u Njegou, a pratei misao Vuka Karadia, primer rasne utemeljenosti Njegoevog genija i Njegoa kao tipinog predstavnika dinarske (srpske) rase i njene stvaralake i intelektualne snage. Do slinih konstatacija vodila je misao Jovana Skerlia (1914), koja je kasnije bila razvijana u antropolokim studijama Jovana Cvijia (1925) i Vladimira Dvornikovia (1939)10. Opirno Cvijievo delo (od preko 1000 strana) bilo je studija genetskih osobina jugoslovenskih tipova stanovnika Poluostrva, gde znaajno mesto zauzima Njego, njegov karakter, opis rasnih, karakterolokih osobina i dr.
6 7

Up. D. Radojevi, Crnogorci na limesu. Podgorica 1999, str. 52, 67. . . , i , 1887. Up. Vladimir Osolnik, Istorija knjizevnosti o Petru II Petroviu Njegou. Podgorica 1999, str. 155. 8 G. Geseman, Historische Lebensform. Praga 1934. 9 G. Gesemann, Die Serbokroatische Literatur. Potsdam 1930, str. 7273. 10 V. Osolnik, op. cit., str.162.

12

Njego kao predstavnik (regionalne varijante) optesrpskog knjievnog i kulturnog kanona Specifinost zajednikog srpsko-crnogorskog kulturnog i nacionalnog kanona, formiranog tokom nacionalnog preporoda i romantizma, dovela je do toga da se Njego nalazi u centru kanona koji je podlegao instrumentalizaciji vrednosti, umetnikih i politikih simbola, postajui konstitutivni element najpre odbrambene strategije od politike presije, a kasnije ujediniteljske strategije pijemontizma. Jovan Skerli11, Stojan Novakovi i Pavle Popovi12 udarili su temelje zajednikom srpsko-crnogorskom kulturnom i nacionalnom kanonu. P. Popovi, koji je uticao na formiranje brojnih srpskih istraivaa knjievnosti, izmeu ostalog Vladimira orovia, Tihomira Ostojia, Veselina ajkanovia, Pere Slijepevia i drugih13, Njegoa tesno povezuje sa srpskom tradicijom, srpskom istorijom i srpskom narodnom pesmom i jezikom. Njego u tom kanonu zauzima posebno mesto kao autor dela koji oblikuju kolektivnu svest, kao i autora remek-dela u okviru unitaristikog nacionalnog naslea. Interpretaciju Njegoevih dela na pozadini pregleda cele srpske i crnogorske tradicije potpomae potraga za nepromenljivim srpskim duhom koji se ogleda u slobodoljubivosti, patriotizmu, borbenosti, slozi. U okviru tog kanona moe se govoriti o nekoliko modela: patriotskom, regionalnom, univerzalnom modelu, koji ukazuju na razliite interpretacijske dominante, povezane s reprezentovanjem drugaijih sistema vrednosti, aksiolokih preferencija i tradicije. Redukcionistikoj interpretaciji Njegoevog dela u tom kanonu, koja u nekolikim njegovim delima (Gorski vijenac, Lua mikrokozma i dr.) pokuava da otkrije itavu arhitekturu srpsko-crnogorske tradicije, odgovara problemska raznovrsnost interpretacije, koja ukazuje na iroka problemska, metodoloka polja i kulturno-civilizacijske reference. Patriotski model regionalne varijante optesrpskog knjievnog i kulturnog kanona ispoljava snanu drutvenu ukorenjenost, koja predstavlja reprezentaciju interesa i vrednosti izdiferenciranih drutvenih subjekata. Njegoevo delo u takvom tumaenju za pojedince i grupe je najvaniji objekt, otelovljenje nadrednih vrednosti, potreba i interesa, kao i zraenje kolektivnog duha. Jovan Skerli pie:
Njego je imao duboko nacionalno oseanje i osetio je narodnu duu kao retko ko u srpskoj knjievnosti. Otuda njegovo delo je u tolikoj meri nacionalno, toliko blizu i razumljivo narodu, i zato je ovaj proizvod visoke u isti mah i naj-

11 12

Up. J. Skerli, Istorija nove srpske knjievnosti. Beograd 1914. Up. P. Popovi, O Gorskom vijencu. Beograd 1923. 13 Up. J. Dereti, Istorija srpske knjievnosti. Beograd 1983, str. 441.

13

poznatije delo srpske knjievnosti, koje ima italaca i u najirim slojevima narodnim14. On [Njego] je pesnik tragike misli, najvie refleksivne poezije i lirike duha. To je pesnik narodni u najviem smislu rei, koji je duboko osetio i silno izrazio celu srpsku rasu, uneo u sebe, unutra razradio i kao cvet razvio osobine srpskog nacionalnog duha i zato ostao pesnik elite i pesnik puka, tako da ga danas ueni ljudi izuavaju a prosti narod zna napamet... On je i pesnik nacionalne energije i snage, pesnik narodne due, narodni pesnik u najviem smislu rei15.

Regionalni model optesrpskog knjievnog i kulturnog kanona konstituisan je kulturnim, istorijskim i bihevioralnim posebnostima Crne Gore i njenih stanovnika, koji potvruju postojanje regionalnog identiteta, ali koji nije dostigao stepen nacionalne posebnosti16. Regionalni model obuhvata izdiferencirani interpretacijski prostor i u Njegoevom delu vidi odraz regionalne crnogorske specifinosti i preteno pozitivna miljenja o Crnogorcima, koja ih stavljaju u isti red sa grkim i rimskim bogovima. Ratovi Crnogoraca protiv Turske rezultirali su irenjem i utemeljivanjem neobinih osobina Crnogoraca. uveno crnogorsko ojstvo i junatvo poinje od opisa junatva Crnogoraca iz pera Marka Miljanova17. U delima brojnih srpskih pisaca XIX veka (Jakov Ignjatovi, Stevan Kaanski i dr.) Crnogorci su nazivani srpska Sparta, srpski Pijemont, najbolji, najistiji dio srpskoga naroda; alem kamen krune Nemanjia, izabrani narod, kandilo srpske slobode, neoborivi stub srpstva, cvijet srpstva. Nikolaj Velimirovi u Njegou vidi posrednika izmeu Boga i ljudi, pravi boji svetenik, on je nadahnut s visine, roen je od Duha boja i devojke zemlje. Duh poete odrastao je ili na Olimpu... ili u mranom Tartaru18. Danilo Radojevi te epitete tretira kao znak manipulatorske politike koja tei asimilaciji. Mnogi su Crnogorci podlegli tome mitu o sebi (...) i pristajali su na nejasnou svoga narodnoga bia, da budu i Crnogorci i Srbi19. Njego-pesnik je pie Dereti preuzeo iz narodne tradicije i zvanine dravne ideologije osnovnu ideju crnogorske istorije i na njenim osnovama izgradio svoje pesniko delo20. Tri glavne pokretake ideje Njegoevog stvaralatva neraskidivo povezuju crnogorsku i srpsku tradiciju.

J. Skerli, Istorija nove srpske knjievnosti, Beograd 1964, str. 188. Ibid., str. 190. 16 Up. Z. Rykiel, Region kulturowy i jego istota, [u:] Kultura jako przedmiot bada geograficznych. Pod red. E. Orowskiej. Wrocaw 2002, str. 4970. 17 M. Miljanov, Primjeri ojstva i junatva. Beograd 1891. 18 Nikolaj Velimirovi, Religija Njegoeva. Beograd 1921 [reprint. Biblioteka Glas Crkve, Sabac 1987], str. 21. 19 D. Radojevi, Crnogorci na limesu. Podgorica 1999, str. 48. 20 Ibid., str. 11.
15

14

14

U njemu se izdvajaju tri glavna, prekretnika momenta: prvo, pad srpskog carstva pod Turke, drugo, crnogorski bojevi kao znak da se iskra slobode nije ugasila u vekovima ropstva, tree, Karaorev ustanak kao poetak sveopteg narodnog osloboenja. Ista misao izraena je i u Gorskom vijencu. Istraga poturica kao dogaaj kojim se Crna Gora oslobaa svakog prisustva Turaka predstavlja nagovetaj velikog oslobodilakog rata koji e zapoeti Karaore21.

Univerzalni model regionalne varijante optesrpskog knjievnog i kulturnog kanona na paradoksalni nain povezuje stvaralatvo pisca s periferne Crne Gore i velikana misli, genija srpstva sa nasleem evropske tradicije i civilizacije. Na vezu lokalnog i univerzalnog skree panju i Jovan Dereti.
Zasnovan kao svojevrsna lokalna hronika, Gorski vijenac je u procesu oblikovanja izrastao u nacionalnu, svetsko-istrorijsku i filozofsku poemu irokih razmera. Oko jednog dogaaja nevelikih razmera i neprivlanog za pesniku obradu, kakva je bila istraga poturica, Njego je ispleo itavu crnogorsku istoriju, opevao najvanije dogaaje iz prolosti, od vremena Nemanjia do poetka XVIII veka, naslikao svakodnevni crnogorski ivot, njihove praznike i skupove, dao narodne obiaje, verovanja i shvatanja, prikazao susedne narode, Turke i Mleane22.

Teoloka studija Nikolaja Velimirovia, vladike Nikolaja, pod naslovom Religija Njegoeva (1921) kao i analiza B. Petronijevia pod naslovom Filosofija Njegoeva (1920) predstavljaju pokuaj analize misli autora Gorskog vijenca u irokoj teolokoj i filozofskoj perspektivi. Velimirovi, analizirajui filozofiju prirode, molitvu i vitetvo, kao i patriotizam, borbenost, formira zakljuak o nadarenom pesniku, beskompromisnom zatitniku vere, nacije i naroda, vitezu i geniju srpstva23. Taj pravac nastavlja B. Petronijevi24, predstavljajui Njegoa kao umetnika transcedentalistu, koji je spojio nabrojane osobine uitelja naroda, neustraivog i borbenog viteza, obrazovanog teologa i genijalnog pesnika te stvorio svoje ivotno delo, viestruko karakteristino za njegov narod i zemlju. Anica Savi Rebac vidi Njegoa kao predstavnika jugoslovenske kulture. Kao vladar Crne Gore i pesnik Gorskog vijenca, on je ujedno simbolski predstavnik i pesniki izraz nae nacionalnooslobodilake borbe; a sa tim idealima nacionalne borbe, i sa specifino srpskim oseajem sopstvene traginosti, on spaja svoju linost, linu ivotnu gorinu, i svoj intelektualni pesimi-

Ibid., str. 81-82. J. Dereti, Gorski vijenac P. P. Njegoa. Beograd 1986, str. 39. 23 Up. V. Osolnik, op. cit., str. 210. 24 B. Petronijevi, Filosofija Njegoeva. Beograd 1920; istog, Filosofija Gorskog vijenca. Beograd 1916.
22

21

15

zam25. Studije Savi-Rebac o Njegou, a posebno o Lui mikrokozma su traenje izvora inspiracije Njegoa u poecima evropske kulture i civilizacije, kao i sinteza razliitih uticaja: Pinadara, Platona, helenistike filozofije, kao i maniheizma, kabale i Biblije. Helenska kultura ivi u nama ivotom drugaijim od formi poznatih na Zapadu, jer postoji zahvaljujui organskom trajanju i neposrednom nasleu, kao i obnovi prastarih tradicija koje potiu iz starobalkanske mistike, helenskih tradicija istonog hrianstva, bogomilske gnoze i elemenata infiltracije kasne Vizantije26.
Njegov (Njegoev) je Balkan, herojski i mistian Balkan junakih agona i Balkan orfizma i bogomilstva, on je komplikovan po spletu motiva a jednostavan po izraaju (...) Samo Balkanac elementarno blizak starim Helenima mogao je ostvariti taj pinadarski sklad herojskog i mistinog, mogao je pevati o posmrtnoj slavi kao iskljuivoj tenji i ujedno o vanivotnom putu due27.

U dananje vreme Slobodan Tomovi u monografiji Komentar Gorskom vijencu takoe analizira iroki filozofski, civilizacijski kontekst, kao i tragove antikih, i ranohrianskih, i savremenih evropskih filozofskih pogleda (Pitagora, Homer, Mojzes, Origen; Dekart, Milton)28. Njego kao predstavnik jugoslovenskog kanona Ideologija jugoslavizma u unitaristikoj verziji u poljskoj humanistici je poznata zahvaljujui, izmeu ostalog, stvaralatvu Ljubomira DurkoviaJakia na poljskom jeziku. Bio je autor mnogih publikacija, a njegov doktorski rad pod naslovom Petar II Petrovi Njego objavljen je 1938. god. u Varavi. Ljubomir Durkovi-Jaki izdao je u Poljskoj svoje naredne knjige 1977. godine i postao doktor honoris causa Univerziteta Adam Mickjevi u Poznanju. Jugoslavizam Durkovia-Jakia ima nekoliko ravni. Prvo, on proistie iz slobodarske ravni, odnosno pijemontizma. Durkovi Crnogorcima pripisuje ulogu uvara tradicije i uvara egzistencije svih jugoslovenskih plemena.
Taj deo jugoslovenskog naroda, u periodu stalnih borbi sa okupatorima, branio je blaga i nacionalno naslee i ak ni u najteim periodima svog postojanja nije odustajao od misli o oslobaanju celog jugoslovenskog naroda i o povezivanju u jednu celinu. (...) Stalne borbe uzdigle su junatvo u najvie vrline. Gusle su hvalile njihove inove i opevale jugoslovensku prolost, koja je za njih
25

A. Savi Rebac, Lua mikrokozma od Petra Petrovica Njegoa, [u:], Anica Savi Rebac i Njegoeva Lua mikrokozma. Red. Darinka Zlii. Novi Sad 1986, str. 69. 26 Up. A. Savi Rebac, Helenski vidici, [u:] Anica Savi Rebac i Njegoeva Lua mikrokozma, op. cit, str. 106. 27 Ibid., str. 70, 71. 28 S. Tomovi, Komentar GV. Predgovor komentaru Gorskog vijenca. Niki 1986.

16

bila najvee blago i svetinja, koja je ljude podsticala na borbu za slobodu i ujedinjenje (...) On (Njego) je simbol i olienje jugoslovenskog jedinstva29.

Drugo, Durkovi je zastupnik dravno-nacionalnog unitarizma. Crnogorje je bilo verno svojim idejama sve do trenutka kada je svoj dravni imetak prinelo na dar Jugoslaviji 1918. godine povodom proglaavanja ujedinjenja sa Srbijom, Hrvatskom i Slovenijom i stvaranja jedne drave, za koju se borilo Crnogorje tokom vekova30. Tree, Durkovi istie znaaj Njegoevog panslavizma. Crnogorstvo se, po vladikinom miljenju, gubi u srpskosti, ona u jugoslovenstvu, a ova poslednja u moru slovenstva31. Antun Barac u delu Jugoslovenska knjievnost32 (za jugoslovenski kompleks reprezentativnom) kreira jugoslovenski knjievni kanon, iji je Njego, pored Vuka Karadia, Branka Radievia, Ivana Maurania i France Preerna, glavni predstavnik. Jugoslovenski kulturni i knjievni kanon, koji se razlikuje od jugoslovenske integracijske ideje Kraljevine SHS, po kojoj jedan narod treba da ima jednu knjievnost, bio je za razliitost, pretpostavljajui da su konstitutivni inioci drave nacionalno, politiki i kulturno posebni etnosi, od koji svaki poseduje vlastitu knjievnost. Rastui broj etnosa odgovarao je shvatanju kanona koje se irilo u SFRJ. Taj kanon je obuhvatao onaj deo tradicije koji po miljenju onih koji odluuju i stvaraju kanon treba da obavezuje sve lanove kolektiva, a povrh toga je odgovarao viziji prolosti i bio je projektovan u budunost. Otud se u Barevoj argumentaciji pojavljuje konstatovanje dvojnog identiteta Njegoa kao pisca, koji je progovorio vlastitim jezikom, jezikom Crne Gore33 i bio crnogorski pisac, ali je istovremeno Gorski vijenac najvee delo srpske knjievnosti34. Interpretacija dualistike svesti Crnogoraca, koja znai da su u etnogenetskom smislu Srbi kao i to da su istorijski formirali svoje crnogorstvo koje znai vie nego kulturni regionalni identitet, do danas je est argument srpskog diskursa zajednitva35. Njegoeva dela, pie Barac, meusobno se povezuju zahvaljujui dvema vanim osobinama: sva su nastala iz dubokog patriotizma autora, ljubavi prema srpstvu, slovenstvu, slobodi i tenji da se shvati smisao ljudskog ivota36. Jugoslovenski kanon izraava kolektivne vrednosti binarne doktrinarne sintagme naroda i narodnosti, on je izraz kontinuiteta i nepromenljivosti kolektivnog subjekta, naroda i njegove kulture folklora, koji
29 30

Lj. Durkovi-Jaki, Petar II Petrovi Njego. Warszawa 1938, str. 168169. Ibid., str. 169. 31 Ibid., str. 188. 32 A. Barac, Jugoslovenska knjievnost. Zagreb 1954. 33 A. Barac, Literatura narodw Jugosawii. Prze. M. Krukowska. Wrocaw 1969, str. 127. 34 Ibid., s. 128. I u produetku: Petar Petrovi Njego (18131851) bio je jedan od prvih pisaca Crne Gore, bio je istovremeno i najvei srpski pesnik. Ibid., str. 133. 35 Up. M. Komatina, Crna Gora i srpsko pitanje. Beograd 1999, str. 201. 36 Ibid., str. 137.

17

ine slonu i harmoninu celinu, odnosno jugoslovensku kulturu. Tihomir Ostoji koristi termin ,,nacionalni romantizam, koji adekvatno izraava jugoslovensku optiku prioriteta romantizma kao estetizaciju patriotskog koda nadnacionalne knjievnosti37.
Zahvaljujui svojim knjievnim vrednostima Njegoeva poema nadmauje sva tadanja, ak i ona izuzetna dela. Roen iz ivota naroda, srastao sa esencijom tadanje Crne Gore i srpskog naroda, on je najvee i istovremeno najvie humanistiko delo srpske knjievnosti38.

Boko Tokin uvodi termin jugoslovenski za junoslovensko tlo i dogaanje, stvarajui osnove hermeneutike refleksije o jugoslovenskoj ideji. Skree panju na dinamiku i povezanost duhovne i istorijske paradigme, interpretirajui razvojni tok srpske (odnosno, tanije, srpsko-hrvatske/hrvatskosrpske ili junoslovenskih) knjievnosti i centralno mesto posveuje Njegou i Gorskom vijencu39. Gorski vijenac postaje uzorno delo za jugoslovensku tradiciju. Durkovi tretira poemu kao dragulj jugoslovenske knjievnosti i sliku etike, obiaja i jugoslovenske prolosti, a u Njegou vidi branioca jugoslovenskih vrednosti40. Miodrag Popovi konstatuje da se u Gorskom vijencu samo nazire da je Njego bio pobornik duhovnog i kulturnog, pa i politikog jedinstva svih Jugoslovena41. Njego je bio uveren da je svima (Jugoslovenima) zajedniko heroika. Njegovo (Njegoevo) potencijalno jugoslovenstvo nosilo je u sebi saznanje da je heroika neto to ivi u biu Jugoslovena42. Gorski vijenac Dereti situira na kraj epohe koju je zapoeo Vuk Karadzi, videi delo u krugu estetike i svetonazora srpske romantiarske knjievnosti, jer je traio u dramskom spevu stvaralaki odgovor na kljuna pitanja koje je Vuk pokrenuo. Ti problemi bila su pitanja stvaranja knjievnog jezika na narodnoj osnovi i pitanja stvaranja umetnike poezije na temeljima narodne pesme, kao i epohalni preokret u srpskoj istoriji, koji je video u Karaorevom ustanku43. Njego je kao predstavnik jugoslovenskog kulturnog kanona ostao u posleratnim prirunicima iz istorije srpske knjievnosti, uglavnom u monografi-

T. Ostoji, Istorija srpske knjievnosti. Beograd 1923, str.118. A. Barac, op. cit., str. 140. 39 B. Tokin, Pregled jugoslovenske knjievnosti. Novi Sad, Polja avgust/septembar 1987, br. 242243, str. 288389. 40 Lj. Durkovi, op. cit., str. 195. 41 M. Popovi, Istorija srpske knjievnosti. Romantizam. T. 1. Beograd 1985, str. 221. 42 M. Popovi, op. cit., str. 221. 43 J. Dereti, Gorski vijenac P.P. Njegoa. Beograd 1997, str. 25.
38

37

18

jama Miodraga Popovia (1968) i Jovana Deretia (1983. i 1984), ali je nestao iz hrvatskih prirunika (Miroslava icela, 1968. i Iva Frangea, 1987)44. Jugoslovenski kanon i regionalna varijanta optesrpskog knjievnog i kulturnog kanona imaju zajednika mesta, a to su mitologizacija Crne Gore i crnogorskih tradicija, kao i revalorizacija kosovskog mita. Mitologizacija Crne Gore i Crnogoraca znai stvaranje simbolikog univerzuma sadraja i vrednosti koji spada u sferu res publica, to predstavlja taku oslonca za savremene polemike i diskurse koje daju smisao daljoj egzistenciji te dualistike zajednice. Istorijske reference elemenata kanona, koji predstavljaju zajedniko naslee prolosti, odnose se na budunost, jer se u budunosti nalaze strateki ciljevi koji odreuju okvire komunikacije i drutvene ravni politikog diskursa45. Njego naziva Loven srpskim Olimpom ili Parnasom, Crnu Goru srpskom Spartom, a mitologizacija je inspirisana Biblijom i grkom mitologijom, jer Njego biva nazivan carom Davidom i Prometejem46. Pavle Popovi naziva Njegoa Titanom i Prometejem47. Jugoslovenska mitologija je tip svetovne sakralizacije koja objanjava ovekovo mesto u zajednici i istoriji i jugoslovenskoj ortopraksiji, odnosno ritual ideolokih praksi koji se nije smeo prekoraivati pod pretnjom izme. Mladi Njego, pie Kovijani, oduevljavao se Homerovim junacima (grkog) mita. U njima je gledao junake naeg narodnog epa, u Homeru naeg Narodnog pesnika. ,,Srpski Homer je u narodnim pesmama govorio je on48. Loven je pojam slobode u svesti srpskoga naroda, u shvatanju junih i zapadnih Slovena, u priznanju balkanskih naroda i mnogih evropskih naroda. Iskra slobode po Njegoevom miljenju sauvala se u planinama Lovena. Na lovensko gnezdo plemenske slobode, docnije organizovane dravice, odasvud su sile zijevale49. Crnogorci neguju kult Obilia kao jevrejska plemena Staroga zaveta veru u Jehovu, pie Cviji. Smatraju Obilia kao svoga duhovnoga pretka50. Milisav Babovi skree panju na to da istaknuta uloga srpskog ustanka pod vostvom Karaora u radovima Miodraga Popovia i Jovana Deretia umanjuje znaaj kosovskog mita u Njegoevom delu. Antike reference, u ijem svetlu Crna Gora postaje prostor ive klasine antike civilizacije, a Obi-

44 45

Up. V. Osolnik, op. cit., str. 129. Up. J. Kurczewska, Kanon kultury narodowej, op. cit., str. 5053. 46 R. Kovijani, Knjievna prouavanja. Njego-Maurani narodni pesnik. Novi Sad 1986, str. 16. 47 P. Popovi, Jugoslovenska knjievnost, Beograd 1931, str. 98. 48 R. Kovijani, op. cit., str. 13. 49 R. Kovijani, op. cit., str. 9, 11. 50 J. Cviji, Govori i lanci. Beograd 1921, T. 1, str. 130; t. 2, str. 85

19

li postaje herojskim Apolonom, Homerovim Ahilom, takoe umanjuju uzvienost kosovskog mita51. Njego reaktualizuje i revalorizuje mitsku svest narodnog epa, transformiui kosovski mit i stvarajui mesijanistike ideje, karakteristine za romantiarski zajedniki, srpski i crnogorski, kompleks. Njego poklanja panju pre svega ideji borbe i etikom i istorijskom smislu traginog konflikta s crnogorskim poturicama, ali i mesijanistikoj veri u posebnu misiju naroda koji pate i u njihovo poslanstvo. Njegoevo stvaralatvo je ideju preporoda srpske drave uvelo u okvire istorije. Uloga autora Gorskog vijenca kao modernog interpretatora kosovskog mita je ogromna. Ona oznaava put od kulta svetog Save, tj. svetosavskog zaveta do tragine interpretacije kosovskog mita kao kosovskog zaveta, koji je bacio u zasenak kneza Lazara i s njim povezane eshatoloke elemente. Stvaralatvo P. Njegoa napravilo je korak dalje na putu da se srpskocrnogorskoj mitologiji da nacionalna dimenzija. Visoki kult crkve zamenjen je niskim kultom tri osobe kosovskog mita: car Lazar, Milo Obili i Vuk Brankovi su simbol zajednikog nacionalnog mita, trijada svetosti, junatva i izdaje. Mit o Milou Obiliu, in osvete i revana, bio je okrenut ka budunosti. Taj tip sacruma bio je vaan sastavni element kolektivne svesti i davao je vii, sakralni smisao svakoj pojedinanoj egzistenciji. Zavisno od istorijske situacije, otelovljenja neprijatelja su se mogla menjati. S mitom osvete i rtve bila je povezana milenaristiko-mesijanistika ideja nacionalnog preporoda u znaku Kosova. Ona znai veru u realizaciju totalnog, konanog, zemaljskog i kolektivnog spasa. Povezana je sa dualistikom, manihejskom vizijom sveta i podelom na nae i tue, izabrane i proklete. Srpska sveta istorija, istorija odnosa oveka i Boga, poela je od istorije izabranog naroda, ali je naglaavala cilj koji je pred njim, tj. bezuslovno prihvatanje imperativa borbe. Ortodoksno pravoslavlje ustupa mesto veri Obilia. Sutina kosovskog zaveta je, govorei Njegoevim reima, vera Obilia, jer ostvarivanje Carstva boijeg na zemlji znai borbu krsta sa polumesecom. Vrednost vere meri se prolivenom krvlju. Vera Obilia ne zna za hriansko milosre, niti za Lazarevu dilemu kome u se privoleti carstvu, koja se kao jedini element kosovskog mita nije nala u Njegoevoj poemi52. Na ovom mestu neophodno je podsetiti na kljuni odlomak iz Gorskog vijenca53.
51 M. Babovi, Kosovski mit u Njegoevom Gorskom vijencu, [u:] Kosovski boj u istoriji, tradiciji i stvaralatvu Crne Gore. Ur. M. Babovi. Titograd 1990, str. 102. 52 B. Zieliski, Kosowo w serbskiej kulturze i tradycji [u:] Jzyk, literatura i kultura Sowian dawniej i dzi - III. Litteraria. Pod red. B. Zieliskiego. Pozna 2001, str. 1548. 53 Turci, brao, u mom kam udarilo!... [...] Kunem ti se vjerom Obilia, i orujem, mojijem uzdanjem,

20

Uprkos teologiji Jevanelja, vera Obilia povezuje Boga sa svetinjom osvete koja ima karakteristinu gradaciju: lina, plemenska i nacionalna osveta. Opsesivna osveta, tenja za revanom pojavljuje se u Njegoevoj poemi u reima vojvode Milije (simbol civilne vlasti), kneza Radete (predstavnik naroda) i vladike (predstavnik Crkve). Ostvarivanje kosovske osvete izraava kljuna re udri: Udri vraga ne ostav mu traga (301).
Njego je stvorio pravi kult Obilia i uzdigao ga iznad onoga koji mu je stvorio narodni pjesnik. (...) Veliki pjesnik jugoslovenskoga bratstva i jedinstva imao je pred oima, kao i Maurani, pjesnik Smail-age engia, ne samo dalje osloboenje Crne Gore i Srbije, nego i osloboenje svih jugoslovenskih naroda ispod dvije velike sile koje su ih okivale i tlaile, jedna ognjem i maem, druga vjetom politikom odvajanja i podvajanja, prisvajanja i posvajanja, odnaroivanja i asimilovanja54.

Vojislav Nikevi redefinie ideju pijemontizma, koja konkurie sa kosovskim mitom. U savremenim Nikevievim interpretacijama crnogorski odbrambeno-oslobodilaki pijemontizam izraava uverenje o slobodarskoj misiji crnogorskog naroda, jedinog slobodnog naroda na Balkanskom poluostrvu, koji okuplja susedne balkanske narode koji ekaju spas od tekoga jarma turskoga55. Njego kao predstavnik crnogorskog kulturnog i nacionalnog identiteta Savremene interpretacije Njegoevog stvaralatva kao predstavnika crnogorskog kulturnog i nacionalnog identiteta trude se da crnogorstvo Njegoa i crnogorstvo njegovog dela ukljue u zajednicu komuniciranja, baziranu na kulturnom univerzumu koji primarno eksponira pojaavanje nacionalnih elemenata. Njego i njegovo stvaralatvo je podrvgavano interpretacijama, iji je cilj da pokau da on predstavlja univerzum, shvaen kao crnogorska otadbina u simbolinom smislu, ali znatno uem prema ranijim istorijski, kulturno i ideoloki utvrenim srpskim teritorijalnim kontekstima56. T. uki je jo ranije pokuao stvoriti crnogorski kanon, ali monografiju o crnogorskoj knjievnosti, zbog aktuelnih politikih prilika, potenciranog jugoslovenstva i srpstva
u krv e nam vjere zaplivati, [...] Bie bolja koja ne potone!... 54 R. Kovijani, Knjievna prouavanja. Njego-Maurani narodni pesnik. Novi Sad 1986, str. 69. 55 Up. V. Nikevi, Czarnogrski obronno-wyzwoleczy piemontyzm, [u:] Wielkie mity narodowe Sowian. Materiay do dyskusji panelowej towarzyszce konferencji Jzyk, Literatura i Kultura Sowian dawniej i dzi III. Pozna, 23-26 IX 1999. Pozna 1999, str. 99110. 56 Up. A. Koskowska, Kultury narodowe u korzeni. Warszawa 1996, str. 43

21

nije titulirao nacionalnim imenom, ve je podelio u tri dela: na doba pre Njegoa, Njegoevo delo i doba posle Njegoa57. Crnogorske interpretacije Njegoevog stvaralatva znae stvaranje aktuelizovanog kanona kao reprezentanta nacionalne zajednice, ija budua orijentacija proistie iz principa revizije i prekidanja kontinuiteta kanona koji su dotad bili dominantni. Vojislav Nikevi se dotie problema crnogorstva autora Gorskog vijenca. Prvo, skree panju na injenicu da je problem etnikog priznanja Crne Gore i Crnogoraca bio za Njegoa, kao crnogorskog mitropolitu, komplikovano i osetljivo pitanje. Drugo, nakon pada srednjovekovne srpske drave (1459.) zajedniki etnogenetski okviri Srba i Crnogoraca u njegovoj svijesti pokatkad su stvarale nejasne predstave o tome ko su oni58. Tree, Nikevi za razliku od Njegoa priznaje dravni kontinuitet Zete, iako je ta drava imala funkciju jedino etnogenetske konsolidacije u formiranju identiteta Srba, dok je Njego, kao i neki dananji Crnogorci, navodi Nikevi, uveren u to da su Crnogorci srpskoga etnikog porijekla59. I etvrto, Nikevi iznosi biografske i arhivske argumente, tvrdei da Njego u dokumentaciji i slubenoj pragmatici imenicu Crnogorac shvata i tumai kao pripadnika crnogorskog naroda (i nacije), a Crnogorku kao pripadnicu toga istog naroda, enu crnogorske narodnosti60. Dublje i dalekosenije konsekvence povlae za sobom interpretacije pojmova etnonima koje koristi Njego. Oni se pojavljuju u interpretacijama Vojislava Nikevia, koji tumai refleksiju Slobodana Tomovia o Njegoevom delu. Pozivajui se na Tomovieve tvrdnje, Nikevi uvodi razlike izmeu znaenja pojmova Srbin i srpstvo, koji se neizbjeno javljaju kad pjesnik uoptava istorijske simbole nastojei da u svijesti svojijeh savremenika i sunarodnika oivi arhetipske slike srednjovjekovnog vitetva, tj. kad evocira povijesno i etniki manje artikulisane etape u procesima samobitnoga postanka i razvitka naijeh naroda. To su u prvome redu one etape to se odnose na vladavinu srpske dinastije Nemanjia, i to u doba njezine najvece moi, kada je Zeta bila u sastavu njihove drave kao pokorena i pobunjena. Meutim, kada se obraa svojim savremenicima - u odreenijem prilikama i na konkretnome prostoru tada koristi termine Crnogorac i Crnogorci u nesumnjivoj funT. Djuki, Pregled knjievnog rada Crne Gore. Od Vasilija Petrovia Njegoa do 1918. godine. Cetinje 1951. 58 V. Nikevi, Mauranic, Njego o Crnoj Gori i Crnogorcima, [u:] istog, Kroatistike studije. Zagreb 2002, str. 307. 59 Ibid. Osim toga, u poznosrednjovjekovno doba Zeta je bila u sastavu nemanjike drave u trajanju od oko 170 godina, to mu je, kao i nekijem Crnogorcima danas zato to je ta drava vrila funkciju primarnoga etnogenezikog okvira u samooblikovanju Srba kao samorodnog naroda, stvaralo privid o tome da su Crnogorci srpskoga etnikog porijekla. 60 V. Nikevi, Mauranic, Njego o Crnoj Gori i Crnogorcima, op. cit., str. 308.
57

22

kciji tvrdi Nikevi izgraenog etnonima61. Osim toga, Nikevi tvrdi da u Njegoevim delima postoje primeri upotrebe imenice Srbin u konfesionalnom znaenju, za razliku od imenice Crnogorac, to iskljuivo poseduje etniki sadraj62. Na kraju, Nikevi tvrdi: dr Slobodan Tomovi je ipak ustanovio da etnonim Crnogorac nije nita drugo do izvorno ime naroda to ini subjekt Gorskog vijenca i ostalijeh Njegoevih djela63.
A crnogorsko srpstvo, kao atribut i sinonim za pripadnost Crnogoraca iroj istono-pravoslavnoj, pa ak i slovenskoj, uopte hrianskoj zajednici, budui da je nastalo kao ideologija crnogorske odbrambene i oslobodilake borbe neprestane, u tvorevinama Petra II Petrovia Njegoa postalo je pragmatiko politiko sredstvo to je kao takvo iroko sluilo njegovijem narodnooslobodilakim ciljevima i romantiarskijem opredeljenjima. Drugim rijeima, pojam crnogorsko srpstvo u djelima njegovim iskljuivo je poprimio konfesionalnopolitiki sadraj, koji je u crnogorskoj borbenoj tradiciji predstavljao inilac trajne bliskosti, povezanosti i uzajamnog potovanja srpskoga i crnogorskog naroda64.

Zekovi na slian nain interpretira pojam srpstva u Njegoevom delu.

Kod Njegoa je srpstvo idejnost oslobaanja pravoslavnijeh Junih Slovena od turskoga i inoga jarma. Potom se pretvaralo u ideologiju osloboenja svijeh junih Slovena od turskoga i drugog iga. Za njega je to svojevrsno romantiarsko pravoslavno jugoslovenstvo, bolje rei slavenoserbstvo ili(ti) romantiarski protivstav (hrvatskom) ilirizmu, na obrnutoj, slavenoserbskoj osnovi sa srpskijem sreditem i pijemonstvom na slovenskom ramu. (...) Znai, Njegoevo slavenserbstvo je proireno junoslovensko pravoslavlje, svojevrsno junoslovenstvo i slavjanstvo do 183365.

Nikevi, Rotkovi, Zekovi i drugi prihvataju procesualnu razvojnu perspektivu identiteta crnogorskog naroda. Identitet crnogorskog naroda formirao se ve u drugoj polovini XVIII veka u dugom razvojnom procesu u posebnim prirodnim i etnoistorijskim uslovima. Paradoks je da je Njego, srpski nacionalni pesnik, postao vaan sastojak crnogorskog identiteta, drugaijeg od srpskog. Drava koju je stvarao, crnogorski mit koji je aktualizovao i rekon-

V. Nikevic, Mauranic i Njego o Crnoj Gori i Crnogorcima, [u:] istog, Kroatistike studije. Zagreb 2002, str. 311312. 62 Ibid., str. 312. 63 Ibid. 64 Ibid., str. 312313. 65 S. Zekovi, Crnogorska hrestomatija. Nauk(a) o samobitnosti Crnogoraca(h) u 65 po(d)uka za svakoga, od obana do akademika. I dio (teaj). Cetinje 1999, str. 175.

61

23

struisao i uinio okosnicom knjievnog stvaralatva, postali su fundament tog nacionalnog identiteta66. Njego je saeo itav prethodni razvoj crnogorske knjievnosti, ono to se stvaralo u Boki (u narodnom i crkvenom osmercu) i na Cetinju, pri emu prvenstveno treba misliti na Petra I, njegove pjesme i poslanice, crnogorsku junaku i muslimansku lirsku poeziju, grke klasike, Francuze i Ruse, Engleze, Sveto pismo i Dantea67. Srpsko crnogorstvo Njegoa, tvrdi Nikevi, bilo je vrsta opteg, spoljanjeg, kulturnog i politikog, a ne etnikog identiteta. Identiteta motivisanog neophodnou ouvanja srpsko-crnogorskog saveza, zajedno sa ostalim narodima hrianske zajednice, uglavnom balkanskim, koji su inili jedinstveni antiislamski i antiturski front68. Savremene interpretacije crnogorskog kulturnog i nacionalnog identiteta projektuju u prolost dananje shvatanje kategorije naroda, uestvuju u kreiranju slike o njemu koja slui jaanju najvieg dravnog interesa, a njen nadreeni cilj je dokazivanje autohtonosti. Spor oko Njegoa jo uvek nije zavren.

Boguslav ELJINSKI

NJEGO IN SERBIAN AND MONTENEGRIN LITERARY AND CULTURAL CANNON

Summary This paper points to the necessity of revaluating Yugoslavian national cultures within a wider, transnational cultural and civilisation context. The fundamental questions of cultural and national identity have not circumvented either Montenegro of Montenegrin-Serbian relations. This paper will give an analysis of the role of Petar II Petrovi Njego within Montenegrin and Serbian literary cannons, presenting the author as the inheritor and modifier of the Kosovo literary tradition and the mutual (Montenegrin ad Serbian) linguistic, ideological, and artistic romantic complex, which, at the turn of the XX century, has already been subjected to revision and actualization.

66 67

Ibid., str. 317. R. Rotkovi, Kratka ilustrovana istorija crnogorskoga naroda. Cetinje 1996, str. 131. 68 V. Nikevi, Mauranic i Njego o Crnoj Gori i Crnogorcima, op. cit., str. 313.

24

Cannon is a collection of values, symbols, myths highly esteemed and cherished by a social group. Literary theory recognizes several cannons that situate Njego in specific problem-oriented, ethno-cultural, and methodological contexts. Key words: revaluation, national identity, cultural identity, cannon, ethno-cultural context.

25