\

ortak yaam, Yahudi yaamnn ve yaratclnn bir baka byk dnemini oluturmaktayd. O da imdi sonuna geldi, dayand.

Gemite slam ne lde hogrlyd? Bu sorunun cevab byk lde kavramlar nasl tanmladmza baldr. slam derken neyi kastediyoruz? Bu soru ilk bakta sanlabilecegi kadar kolay ve ak deildir. Hogr derken neyi kastediyoruz? Bu kavramn da ynla farkl tanm vardr ve bir takm sorulara yol

ISBN

R7S-S33-1M3-3

kitahevi

Anlayacak

olan Y'ye

<^No ha de haber un espritu valiente? ^Siempre se ha de sentir lo que se dice? ^Nunca se ha de decir lo que se siente? Francisco de Quevedo

Yiit bir ruhtan hi bir haber yok mu? Hor zaman sylenenler hissedilir mi? (Btn) hissedilenler sylenir mi hi?

Resimler Hakknda Not

/

Resimler 81. sayfadan itibaren balamaktadr. Ellerindeki tarih paralarn reprodksiyonlarn yaynlama izni veren aadaki kii ve kurululara teekkr ederim. srail Mzesi, Kuds: I, 6, 7, 8, 9 , 1 0 ve 21. resimler Hebrevv Union College, Skirball Mzesi, Los Angeles: 2, 4 ve 5. resimler Yahudi Mzesi, Londra: 3. resim British Library, Londra: 11. resim Profesr Myriam Ayalon, Kuds: 12 ve 13. resimler Yunanistan'daki Yahudi Mzesi, Atina: 16 ve 17. resimler Gennadios Ktphanesi, Atina: 1 4 , 1 5 , 1 8 , 1 9 ve 20. resimler 16. resim -Recueil de cent estampes representat differentes Nations d Lei'cnt...den alnmtr. Metin ksm Fransa'nn Osmanl Devleti Byk Elisi M.De Ferriol'e aittir (Paris, 1714) 20. resim Georges de La Chappelle'den alnmtr: Recueil de divers portrcits des principales dames de la Porte du Grmd Turc (Paris, 1648

ONSOZ
Ortaa ve modern Yahudi tarihine bakldnda, sanki diasporadaki Yahudilerin gelime hatta yalnzca varlklarn srdrebilme olanan bile ancak Yahudiliin halefi olan iki dinden -Hristiyanlk ve slm- birinin himayesi altnda bulduu grlecektir. Neredeyse btn Yahudi tarihi, daha dorusu bu tarihin antik Yahudi merkezlerinin yok olmas ile yeni Yahudi devletinin kurulmas arasmda kalan dilimi asndan nem tayan blm, ya slm lkelerinde ya da Hristiyan uygarlnn hkim olduu topraklarda cereyan etmitir. Hindistan ya da in gibi baka uygarlklarn ve dinlerin hkm srd yerlerde de zaman zaman Yahudi yerlemelerine rastlanm, ama bunlar -kendilerine tannan onca hogrye karn- hi bir varlk gsterememilerdir. Ne szkonusu lkelerin ne de Yahudi halknn yaamnda ve kltrnde hatr saylr bir paylar olmutur. Gerekten nemli saylabilecek herhangi bir ey ortaya koyamamlardr. Hindistan'daki kk Yahudi cemaatleri ise, ancak slm'n gelii ile birlikte az da olsa dikkat ekebilmi ve .kk bir rol oynayabilmilerdir. Hinduizm, Budizm ve Uzak Dou dinlerinin serpildii topraklarda Yahudiler hem sayca az hem de etkisiz idiler; ne zulm grdler ne de kayrldlar; zerlerine dikkat bile ekmediler. Yahudilik Hindu Hindistan'da ve in'de kreldi. Arnold Toynbee Yahudilii ve antik dnyadan beri varlklarn srdren baka baz aznlk gruplar tanmlarken "fosil" deyimini kullandnda, sert/eletirilerle karlamt. Aslna baklrsa Orta Dou, Avrupa ve Amerika'daki Yahudilerin canl yaam gznne alndnda, onlar iin "fosil" deyimini kullanmak sama gibi grnebilir, ama bu deyimin Asya'nn gneyindeki ve dousundaki yaltlm, hareketten yoksun Yahudi cemaatleri iin kullanlmas pek de sama kamayacaktr. Orta an balarndan itibaren Yahudilerin yaamlarn ve faaliyetlerini srdrdkleri belli bal merkezler, slm lke-

leri ve Hristiyan uygarl ierisinde yer almtr. Bu iki dinin faal bir Yahudi yaamn mmkn klan ve Hinduizmin, Budizmin ve gnmzde belki komnizmi de eklememiz gereken dier inanlarn geerli olduu toplumlarda bulunmayan belli bir ortak nitelie sahip olduklar anlalyor. Bu, Yahudilerin yaamnn Hristiyan ya da Mslman ynetimi altnca her zaman rahat ierisinde getii anlamna gelmez; belki kmsenmi ya da nefret edilmilerdir, zaman zaman horlamalara, basklara ya da saldrlara uramlardr, ancak hi bir zaman Yahudilere kar kaytsz kalnmamtr. Hristiyanln ve slmn gznde, dolaysyla Hristiyanlar ve Mslmanlar iin Yahudilerin ve Yahudiliin belli bir kozmik boyutu vardr. Bilinirler; eylerin gerek teolojik gerekse tarihsel plan ierisinde bir yerleri, gerekten nemli bir yerleri vardr. Gerek hayrda gerek erde varlklarna belli bir anlam yorulur. Hatta Hristiyanlar Yahudi kutsal kitaplarn bile kabul etmilerdir. Bu boyutta olmamakla birlikte, Mslmanlar da Yahudi kutsal kitaplarn sahici bir vahyin bozulmu bir kalnts olarak grmeye ve kabul etmeye yatkndrlar. Hristiyanlar ve Mslmanlar iin Yahudi dini ne yabanc ne de ma bir dindir. Kendi imanlar ile ayn trden, ama daha eski ve sresi dolmu bir dindi. Bir Yahudiyi Tanr mesajnn son yorumu olan kendi imanlarndan geri kald iin cezalandrabilirlerdi; ama ok saydaki benzerleriyle birlikte kk bir mezhebin ya da kltn taraftar olarak grp, aldrmazlk edemezlerdi. nanan biri iinse ezaya katlanmak hie saylmaktan evladr. yle anlalyor ki, bugn Bat dnyasnda genellikle Yahudi-Hristiyan gelenei ad verilen eye ve bu gelenein slm'daki edeerine yolam kltrel bir ortak-yaam tarzn ve giderek bunlarn karlkl etkileimlerini olanakl klan belli nkoullar vardr. Gerek Yahudilerin gerekse Mslmanlarn durumlarnda radikal deiikliklerin yaand 20. yzyla kadar "Yahudi-slm" terimi, pek ok adan tad benzerlikler ve parallellikler bakmndan en az "Yahudi-Hristiyan" terimi kadar anlaml ve geerlidir.

Bildiim kadaryla "Yahudi-slm" terimini sadece Batl bilginler kullanmtr ve taraflarn hi biri aralarndaki ilikileri o adan grmedii iin, bu terim ne slm lkelerinde yaayan Yahudiler ne de Mslmanlar tarafndan benimsenmitir. Gnmzde ise, artk Yahudi-slm gelenei canl bir g olmaktan kp sadece tarihsel nem tayan bir kavram halini almtr. Szkonusu gelenek yokolmu; bu gelenei yaatanlar ya baka lkelere srlm ya da Yahudi halkmn iki byk kolunu oluturan slm Yahudileri ile Hristiyanlk Yahudilerinin yzyllar sonra ilk kez bir araya geldikleri ve ortak Yahudilikleri zerine yeni bir sentez yaratma mcadelesi verdikleri srail'e g etmilerdir. Bugn bu iki byk uygarlk arasndaki atma sz konusu karlama sayesinde bir kere daha (minyatr dzeyde) tekrarlanmaktadr ve birlik amac kolayca gerekleecek gibi de grnmemektedir. Birlik oluturma ynndeki abalar, srail ile srail'i evreleyen slm dnyas arasnda yeni ve farkl bir ortak-yaam ilikisi yaratma ynndeki -imdiye kadar kayda deer hibir sonu vermemi olan- kout giriimleri hem belirleyecek hem de onlar tarafndan belirlenecektir. leriki sayfalarda Yahudi-slm geleneinin kkenlerini, gelimesini ve sona eriini incelemeye ve bu sreleri gerek Yahudi gerekse slm tarihi iine yerletirmeye gayret ettim. Hristiyanln Yahudileri ou zaman ve ou yerde, tmyle Hristiyan bir ortamn Hristiyan olmayan tek aznln oluturmaktaydlar. Oysa slm egemenlii altndaki Yahudiler, saysz dini aznlktan sadece biriydi; stelik en nemlisi de deildi. O nedenle slmn Yahudilie, Mslmanlarn ise Yahudilere kar tutumu, daha geni ve karmak bir sorunun yanlarndan sadece biridir. Bunun iin ilk blm slm ile dier dinler arasndaki ilikilerin -teolojik, hukuki, teorik ve pratik alardangzden geirilmesine ayrlmtr. kinci blmde Yahudi-slm geleneinin balangc ve oluumu ele alnmakta; esas olarak Orta a slmnn kurucu ve klasik gelenekleri zerinde durulmaktadr. nc blmde, son byk slm devleti ve ok sayda nemli Yahudi topluluunun da vatan olan Osmanl

mparatorluu ele alnmakta ve daha ksa olarak, Kuzey Afrika ile Asya'daki dier Mslman devletlere deinilmektedir. 19 ve 20. yzyllar ieren drdnc ve son blmde ise, Batnn slm dnyas zerinde etkide bulunduu ve Yahudi-slm geleneinin son evresini oluturan a kapsanmaktadr. Bu kitap, Kasm 1981 tarihinde Cincinnati, O h i o ' d a k i ^ e b revv Union College'de Gustave A. ve Mamie W. Efroymson Ansna verdiim teblilere dayanmaktadr. Bu teblilerde yer alan malzemeleri epey genilettim ve aklayc notlar ekledim. Sorularndan ve yorumlarndan oka yararlandm ev sahiplerime, dikkatli ve bilgili dinleyicilerime mteekkir olduumu ifade etmek isterim. Yine arivlerinden yararlanmama izin veren Alliance Israelite niverselle 'e, gsterdikleri sabr ve nezaketten tr bu kuruluun grevlilerine teekkr ederim. Kitabn ilk versiyonlarn okuyan ve yorumlarn bildiren dostlarma ve meslektalarma; hepsi de profesr olan S.D. Goitein'e, Halil inalck'a ve Itamar Rabinovitch'e; 1982-83 ders ylnda Institute for Advanced Study yesi olan ve kitabmm taslaklarn okumak iin snrl zamanlarndan fedakrlkta bulunan Judith Goldstein ile Amnon Cohen'e mteekkirim. Baz nerilerini minnetle karladm; benimsemediklerim olduysa zr dilerim. Resimlerin seilmesinde ve salanmasnda deerli tavsiye ve yardmlar iin Atina'dan sayn Nikola Stavroulakis'e teekkr ederim. Aratrma asistanm olarak deerli abalarndan dolay, Princeton niversitesi'nde lisans st renim grmekte olan David Eisenberg ile teblilerin ilk taslaklarmdan kitabn son ekline kadar yaplan saysz dzeltme ve deiiklikleri hi szlanmadan daktilo eden bayan Dorothy Rothbard'a zel teekkr borluyum. I. blmn baz ksmlar Franszca olarak -Annales'de (1980) yaynlanmtr. Bu derginin editrlerine teekkrlerimi sunmak isterim. B. L. Eyll 1983

BR

SLAM VE TEK DNLER

Hogr ve hogrszlk zerine slm dnyasnda yazlm yazlarn ounda iki klie gze arpar. 1 Sz konusu klielerden ilkinde, bir elin de kl dierinde Kuran lde at kotururken kurbanlarn ikisinden birini semeye zorlayan fanatik sava bir Arap atls tasvir edilir. nlenme kayna Edvvard Gibbon'n -Decline and Fail of the Roman Empir'na 2 [Roma mparatorluu'nun D ve k] olan bu grng sadece yanl deil, -sol eliyle ustaca kl kullanan bir insan soyunun varl kabul edilmedike- ayn zamanda olanakszdr da. Mslman pratiinde sol el temiz olmayan ilere ve amalara ayrlmtr; bugn olduu gibi o devirlerde de dini btn hibir Mslman Kuran' sol eliyle tutmazd. Yine ayn oranda mantksz bir baka imge de, farkl rklara mensup, farkl itikadlara sahip kadn ve erkeklerin altn alarda tam bir hak ve frsat eitliiyle, uygarln gelimesi iin omuz omuza vererek eksiksiz bir uyum iinde birarada yaadklarn anlatan imanlar ve rklar aras topya imgesidir. Bu iki klieyi Yahudiler asndan ifade edersek, szkonusu yorumlardan birinde klasik slm modern Amerika'ya benzer; olsa olsa daha iyidir. Oysa, dieri sadece (eer byle bir eyi dnmek mmknse) daha kt olmak kaydyla Hitler Almanyasn andrr. Tabii her iki imgenin de gerekleri amanszca saptrdna phe yok. Ancak yine de, ou kliede olduu gibi bunlar da baz gerekleri ierirler. Her iki imge de gerek nispeten yakn zamanlara ait olmak, gerekse slm deil Bat dnyasndan

kaynaklanmak gibi iki zellii birlikte paylamaktadr. Hrist yanlar iin de Mslmanlar iin de hogr yeni bir erdem, hogrszlk ise yeni bir su biimidir. Her iki toplumun tarihlerinin byk blmnde hogr deer verilecek bir ey olmad gibi, hogrszlk de knanacak bir ey deildi. Grece yeni zamanlara kadar, Hristiyan Avrupa hogry ne dllendirmi ne de hayata geirmitir. Bakalarnn hogrden yoksun olmalarn da pek umursamamtr. slm'a yneltilen sulama, doktrinini zor kullanarak dayatmas deil -bu, normal ve doal olarak grlrd-, doktrinlerinin yanl olmasyd. Ayn ekilde u sralarda Mslman tarafndan, Mslmanlk savunucularndan ve bilhassa slm' savunanlardan ska duymaya altmz hogr iddialar da yenidir ve yabanc kaynakldr. Baz slm savunucularnn, toplumlarnn gemite Mslman olmayanlara eit stat tand yolundaki savlan ok yakn bir gemie dayanr. Yeniden canlanan slmn szcleri byle bir iddia ileri srmezler 3 ve tarihsel olarak, hi phesiz hakldrlar. Geleneksel slmi toplumlar ne byle bir eitlik tanmlardr ne de byle bir iddialar vardr. Gerekten de eski dzende byle bir davran erdem deil, grevin savsaklanmas olarak grlrd. yle ya, gerek imann izleyicileri ile bilerek onu reddedenlere ayn muameleyi gstermek nasl mmkn olabilirdi ki? Bu mantken olduu kadar teolojik olarak da samadr. Gerek her zaman olduu gibi burada da birbiriyle elien bu klieler arasnda bir yerde yatar ve her iki klieden de daha karmak ve greceli bir nitelii vardr. Gemite slm ne lde hogrlyd? Bu sorunun cevab byk lde kavramlar nasl tanmladmza baldr. slam derken neyi kastediyoruz? Bu soru ilk bakta sanlabilecei kadar kolay ve ak deildir. Hogr derken neyi kastediyoruz? Bu kavramn da ynla farkl tanm vardr ve bir t. kim sorulara yol aar; benimseyeceimiz karlatrma ltu bunlarn en zorlarndan'biridir. slm'n tanm, bugne dek yabancs olmadm/ l> l.

kim sorular beraberinde getirir. Sk sk belirtildii gibi, "slm" kelimesi ok farkl anlamlarda kullanlmaktadr. ncelikle islm, Mslmanlarn Tanrnn Muhammed Peygambere nasib ettii ve Kuran adn tayan kutsal kitapta yeralan kesin vahiyi ifade eder. Bu, zgn slm denilebilecek olan eydir; yani bu isimle bilinen dinin temelini ve ayn zamanda da balang noktasn oluturan nasslar ve buyruklar dizisidir. Ama "slm" kelimesi, tpk "Hristiyanlk" kelimesi gibi, kurucusunun lmnden sonra bu dinin tarihsel geliimini gsterecek biimde, ikinci ve daha geni bir anlamda da kullanlr. Bu anlamyla kavram teolojiyi ve mistizmi, ibadeti ve ayini, hukuku ve devlet sanatn ve saysz Mslmann imanlar adna dndkleri, syledikleri ve yaptklarndan oluan btn bir yapy ierir. Bu anlamda slm, diyelim imparator Konstantin ve piskoposlarn Hristiyanlnn Hz. sa'nn Hristiyanlndan farkl olmas kadar Hz peygamberin slmn'dan farkl olabilir -hatta buna Talmud'un Yahudilii ile Tevrat'n Yahudilii arasndaki ya da gnmzn Yahudilii ile Talmud'un Yahudilii arasndaki fark benzetmesini de ekleyebiliriz. Ancak bu dinin kurucularnn birbirlerinden son derece farkl deneyimler yaam olmalarndan tr bir btn olarak alndnda szkonusu farkllk slm'da, gerek Yahudilik gerekse Hristiyanlkta olduundan daha az radikaldir. Musa vaadedlmi topraklara ulaamadan, sa da armhta ld. Muhammed ise ehitlie deil, iktidara ykselmitir. Devlet reisi olmu, ordular ynetmi, vergi toplam, adalet datm ve yasalar koymutur. Neticede iman ile iktidarn, din ile otoritenin bu karlkl nfuzu, tarihinin byk blmnde slm'a ozgu bir zellik olarak kalmtr. Hatta yle k Muhammed'in lmnden sonra pek ok ey yaanm ve slm, halifelerin imparatorluunda ilk indiriliinden ok daha karmak ve yaygn bir grnm kazanmtr. Bu adan slm'n durumu, zgn Hristiyanln Roma mparatorluu ile seleflerinin elinde ald biime benzemektedir. Son olarak "slm" kavramnn bir nc anlam daha var-

dr k, bu anlamnda slm Hristiyanln deil Hristiyan dun yasnn edeerini oluturmaktadr. Buna gre slm sadece bir dini ifade etmez; bizlerin Bat uygarlnda yaptmz snflamaya gre hibir anlamda dini saylamayacak pek ok eyi de ieren btn bir uygarl anlatmaktadr. rnein "slm sanat" kavram, slm uygarl iinde retilmi ve sadece dini deil, belli kltrel zellikler tayan her tr sanat ifade' eder. "Hristiyan sanat" kavram ise ilahi sanat ve kilise sanat ile snrldr ve Hristiyanlar tarafndan retilen sanat ierecek ekilde geniletilemez, nerede kald ki Hristiyan uygarl ierisinde yaayan Hristiyan olmayan kiilerin sanatn iersin. Ayn ekilde "slm ilimleri" kavram da slm uygarl iinde retilmi ve genelde Arapa ama zaman zaman baka islm dilleri araclyla da ifade edilmi matematik, fizik, kimya ve dier bilimleri kapsar. Sanatn olduu gibi bu bilimlerin de ou, Mslmanlarn deil, slm lkelerinde yaayan ve iinde olutuklar slm uygarlnn bir paras haline gelen Hristiyanlarn ve Yahudilerin marifetidir. Oysa tersine, "Hristiyan bilimi" kavram Hristiyan uygarl iinde yaayan Hristiyanlarn ve dierlerinin bilimsel baarlarn tanmlamak amacyla kullanlmaz. Aslnda nispeten yakn zamanlara kadar bu kavram hi kullanlmamtr ve ilk ortaya ktnda da tamamen farkl bir anlama sahipti. slm kltrnde ve yaamnda, hatta kelimenin bu nc anlamyla bile dinin ne denli merkezi ve kapsaml bir yer tuttuu dnlrse, Hristiyanla nazaran slm'da din unsurunun daha byk ve nemli olduu anlalr. Ama bu anlamda "slm" kavram ilkeyi deil uygulamay, slm'n nasslarn ve buyruklarn deil, slm tarihini anlatr; yani insanlarn etkinliklerini, baar ve baarszlklarn, zayflklarn ve gerekletirdiklerini. Mslmanlar da zaman zaman tpk baka insanlar gibi ideallerinin gerisinde kalm ve bazen de kat. ku rallarn gevetmilerdir. ayet hogr ile hogrszlk ko nusunun slm'n gerek teorisinde gerekse pratiinde nasl v . aldna bakacaksak, vereceimiz cevaplar benimsediimi/ Is

lm tanmna gre farkllaabilecektir. Ayn durum hogr ile ilgili ltmz iin de geerlidir. Gerekten de hogr derken neyi kastetmekteyiz? Bu gibi konular ele alnrken, karlatrmalara dayanan deerlendirmeler yapmak ve yarglarda bulunmak yolunda kanlmaz bir eilim vardr. slm'daki hogrden szederken, ok gemeden kendimizi slm'da ve dier toplumlarda -Hristiyan dnyasnda, Hindistan'da, Uzak Dou'da, belki de modern Bat'dahogr olgusunu deerlendirirken buluruz. Bu, eitli hiziplerden polemikilerin idmanl olduklar bir karlatrma tarzdr. Elbette polemikiler amalarn daha kolay gerekletirebilmek zere kendilerine en uygun gelen karlatrma terimlerini seeceklerdir. rnein birinin ilkelerini dierinin uygulamalar ile kar karya getirerek, bir dinin bir bakasma stnln gstermek her zaman iin kolaydr. slm halifeliinin Amerikan Bakanlndan stn olduunu kantlayan kk, irin bir risale okuduumu hatrlyorum. Orada yle basit bir hileye bavurulmaktayd: Halife teolojik ve hukuki mahiyetli eserlere, Amerikan Bakan ise Washington mahreli en son skandal haberlerine gre tanmlanmaktayd. Bu abaya deeceini dnen biri iin, ayn yntemle -yani Amerikan Bakann Anayasaya gre, halifeyi de hakknda mebzul miktarda kaynaa sahip olduumuz ortaa Badat'ndaki dedikodulara gre ele almak suretiyle- tersini kantlamak da eit lde kolaydr. Ne denli yaygn yaplyor olsa da, bu tarz bir karlatrmann pek fazla bir yarar yoktur. Duygusal bakmdan tatminkar olabilir, ama birinin teorisini dierinin pratii ile karlatrmak entellektel adan drst bir tutum olmaz. Yine birinin en iyi yann dierinin en kt yanyla karlatrmak da ayn lde yanltcdr. Hristiyan dnyas iin bir karlatrma lt olarak spanyol Engizisyonunu ya da Alman lm kamplarn alacak olursak, her toplumun Hristiyan dnyasmdan ok daha hogrl olduunu kantlamak iten bile deildir. slm tarihinde Auschvvtz gibi bir rnek yoktur, ama Cotton Mather

ya da Torquemada ile ayn kefeye konabilecek Mslman ynetici ya da nder bulmak, bylelikle Hristiyanlarn daha hogrl olduklarn kantlamak da hi zor deildir. Farkl zamanlardan, yerlerden ve durumlardan yola karak daha ustalkl baka hileli karlatrmalar yapmak da mmkndr. rnein bir ortaa toplumunu modern bir toplumla, ya da dinin esasl bir nem tad ve dini hogrnn bir nirengi noktas olarak alnd inanl bir toplumla, dine pek az ilgi gsteren sekler bir toplumu karlatrabiliriz. Kaytsz kalman meselelerde hogrl olmak kolaydr; zor olan bizi derinden ilgilendiren konularda hogr gsterebilmektir. Gnmzn en ileri demokrasilerinde bile akademik yaamdaki ifade zgrl zerinde varolan fiili snrlamalara ksa bir bak atmak konuyu aydnlatmaya yetecektir. Modern toplumumuzda atmann dolaysyla basknn ana kayna olarak dinin yerini baka uyumazlklar alm olsa da, "hogr" kavram hl egemen bir dinin baka dinlerin varln kabul ettiini gstermek amacyla kullanlmaktadr. Bizim burada yapacamz soruturma ise tek bir bir soruyla snrldr: iktidarda olan slm dier dinlere kar nasl davranmtr? Ya da daha kesin bir deyile farkl zamanlarda ve yerlerde kendilerini Mslman otoritesinin ve hukukunun sahipleri olarak grenler gayri Mslim uyruklarna kar nasl davranmlardr? Bu davrann "hogr" sfatn hak edip etmedii, daha nce de belirtildii gibi kavramlarn nasl tanmlandna baldr. ayet hogr kavram ile ayrmclk yaplmadn kastediyorsak, bu sorunun bir cevab vardr; yok eer zulmn olmadn kastediyorsak, cevap tamamen farkl olacaktr. Ayrmclk her zaman var olmu; srekli ve aslnda zorunlu, sisteme ikin bir durumdur; hukukta ve uygulamada kurumsallamtr. Zulm, yani iddet kullanlmas ve fiili bask uygulanmas ise nadir grlen ve tipik olmayan bir durumdur. Mslman ynetimi altnda bulunan Yahudiler ve Hristiyanlar normalde imanlar uruna ehit olmak zorunda braklmam

Mslmanlardan geri alnan spanya'da Mslman ve Yahudilere yapld gibi srgn, din deitirme ya da lm arasnda seim yapmaya mecbur edilmemilerdir. Modern dnemden nceki Avrupa'da Yahudilerin bana geldii gibi, yerleim ya da meslek kstlamalarna maruz kalmadlar. Bu nermelerin istisnalar yok deildir, ancak bu ayrklar nispeten modern zamanlara dek genel rnty etkileyecek boyutta olmam, hatta modern zamanlarda da belli blgeler, dnemler ve durumlarla snrl kalmtr. slm oucas eitliki bir din olarak betimlenmitir. Pek ok bakmdan gerekten de yledir. slmn 7. yzylda Arabistan'a gelmesiyle birlikte yolat deiikliklere bakacak olursak; dahas ortaalardaki Mslman dnyasn dousunda yeralan Hindistan'daki kast sistemi ile veya batsndaki Hristiyan Avrupa'nn pekitirilmi aristokratik ayrcalklar ile karlatrrsak, slm gerekten de eitliki bir toplumda eitliki bir din gibi grnmektedir. lkesel dzeyde ve hukuken ne kast ne de aristokrasiyi kabul eder. insan doas gerei her iki eilim de zaman zaman kendilerini gstermemi deildir, ama bu slm'n bir paras olarak deil, slm'a ramen gereklemi ve eitlikten bu ayrlmalar gerek gelenekiler gerekse radikaller tarafndan slm d ya da slm kart icadlar olarak mahkum edilmitir. slm'da, gerek Hristiyan Avrupasnda gerekse Hindu Hindistannda izin verilene oranla her bakmdan ok daha byk bir toplumsal hareketlilik sz konusuydu. Ancak bu stat ve frsat eitlii baz nemli bakmlardan kstlanmt. Toplumun tam yelik mertebesi zgr-erkek-Mslmanlar ile snrlyd. Bu temel vasftan herhangi birinden yoksun olanlar -yani kleler, kadnlar veya kafirler [gayri Mslimler anlammda inanszlar]* eit deildiler. Efendi ve kle, erkek ve kadn, inanan ve kafir arasndaki bu temel eitsizlik, yalnzca kabul grmekle kalmyordu; bunlar kutsal yasa dzenlemi ve yerletirmiti. Bu aa gruba varlklar zorunlu ya da en azndan yararl olarak baklmaktayd ve zaman zaman ncs hakknda

kukular domusa da, hepsinin kendilerine zg yerleri ve ilevleri bulunmaktayd. Klelere ve kadnlara ihtiya olduu noktasnda genel bir anlama olmakla birlikte, kafirlere duyulan ihtiya zaman zaman sorgulanmtr. Yine de ou ekonomik ierikli yararl amaca hizmet ettikleri yolunda yaygn bir gr vard. Bu grup arasndaki en byk fark seebilme g^si oluturmaktayd. Bir kadn erkek olmay seemez. Kle ise ancak efendisi uygun grrse zgrlne kavuabilir, kendi zgr olamaz. O yzden kadnn ve klenin astl istem d bir olguydu. Ayrca kadn iin bu durumun deimesi olanakszd. Oysa kafirin astl tamamen seimlikti; herhangi bir anda basit bir iradi eylemle bu duruma son verebilirdi. stese slm kabul etmek suretiyle egemen topluluun bir yesi haline gelir ve yasal astl son bulurdu. mparatorluu kuran Arap Mslmanlar ile uyruklar arasnda yer alan Arap olmayan dnme [muhtedijler iinde slmn ilk dnemlerinde toplumsal bir farkllk bulunduu ve bu farklln izlerine hukuki dzenlemelerde de rastland dorudur. 4 Ama genelde bu ilk ayrmlar unutulmu, pek ok yerde ve dnemde, eski Mslmanlar ile yeni dnmeler arasmda grlen farkllklar, her toplumda rastlanan bir grubun tekini kmsemesi snrnn tesine geememitir. Demek ki kafirlerin iinde tutulduklar astlk stats tamamen istee bal bir durumdu; Mslmanlar asndan ise bu onlarn iradi tecihlerinin bir sonucuydu. Mslmanlarn gznde Yahudilerle Hristiyanlar, dinleri Tanrsal hakikatin daha eski, eksik ve yrrlkten kalkm biimlerini oluturduu halde, kendilerir\p sunulan en son ve mkemmel biimini bile bile ve aptalca reddeden kimselerdi. O nedenle toplumsal aalamann kurbanndan biri olan kafir, bunlarn yegane kendi seimiyle astlk konumunda kalanyd. Ayn zamanda bu l arasmda yasakllklar en az olan kiiydi de. Dier eylerin "eit olmas halinde, Mslman bir toplumda zgr-erkek-kafir olmak, kadn ya da kle olmak tan daha rahatt. Belki tam da bu nedenden dolay kadnlara

veya klelere oranla kafirlerin astlk statsnn vurgulanmas ya da en azndan grnr bir ekilde simgeletirilmesi daha fazla gerekli grlyordu. lerde bu konuya yeniden dneceiz. Mslman bir devlet ile nce gayri Mslim uyruklar, daha sonralar da komular arasndaki ilikilerin tarihi Peygamberin zamannda balar. Kuran da ve Mslman gelenekte, Muhammed'in Medine'deki ve Hicaz'n kuzeyindeki Yahudiler, gneydeki Necranl ve kuzeydeki dier Hristiyanlar ile Arap nfusun ounluunu oluturan putataparlarla ilikilerine yer verilir. Putataparlar iin yaplacak seim akt: Ya slm ya da lm. Bozulmu bile olsa gerek vahiylere dayanan, ehl- i kitap olarak grlen Yahudiler ve Hristiyanlar iinse bir nc seim olana daha vard: Ya slm ya lm ya da boyun eme. Boyun emek, hara [cizye] demek ve Mslmanlarn stnln kabul etmek anlamma geliyordu. lm cezas klelie evrilebiliyordu. Peygamberliinin ilk evrelerinde Hz. Muhammed Medine hakimi olarak Medinenin Yahudi kabilesi ile atmaya girdi. n de altetti. Mslman geleneine gre, ikisinden din deitirme ya da srgn, ncsnden yani Beni Kurey?a kabilesinden din deitirme ya da lm arasnda tercihte bulunmasn istedi. Yahudi kabilelerinin Muhammed'e kar kmalarnn yaratt kzgnlk, Kuranda, Peygamber'in yaam yksnde ve hadislerinde Yahudilerden son derece olumsuz bir ekilde bahsedilmesine neden olmutur. 5 Hicret'in yedinci ylnda (MS.629) Medine'ye yaklak doksanbe mil uzaklktaki Hayber vahasnn ele geirilmesi farkl bir durum yaratmtr. Medine'den srldkten sonra bu blgeye yerleenler dahil Yahudilerin yaamakta olduu bu vaha, Mslman devleti tarafndan fethedilen ve Mslman ynetimi altna alman ilk toprak parasyd. Yaklak bir buuk ay sren atmalardan sonra Hayber Yahudileri Muhammed'e teslim oldular. Kendilerine belli artlarla vahada kalma ve topraklarn ileme izni tannd, ancak rnlerinin yarsn Mslmanlara vereceklerdi. Bu anlama, Mslman devletinin fethettii

:o

Mslman olmayan uyruklarn stats ile ilgili ilerde do,u ak yasal anlamazlk iin bir locus classics [ncel] haline geldi. I la life mer zamannda ise (634-644) Hayber Yahudilerinin srg ne gnderilmesi onun bir rnek olay olma zelliini ortadan kaldrmad. 6 Peygamber zamannda Hristiyanlarla kurulan temaslar Ya hudilerle olan ilikilerden daha nemsiz ve daha az atma l bir seyir izlemitir. Peygamberin kuzey Hicaz'daki, daha sonralar da gney Arabistan'daki Hristiyan kabileler ve yerleimlerle ilikileri, en nls Necranl Hristiyanlarla aktedilen anlama ile dzenlenmiti. Bu anlamada Hristiyanlara belli bir miktar hara deme, Muhammed'in temsilcilerini arlama, sava zamanlarnda Mslmanlara erzak salama ve tefecilikten uzak durma kouluyla dinlerini srdrme ve kendi ilerini grme izni verilmiti. Kuran'da Hristiyanlar iin Yahudilere nazaran daha kayrc bir dil kullanlmas, kukusuz Peygamber ile Hristiyanlar arasndaki bu barl ilikilerden ileri gelmektedir. Peygamber'in iki eski dinin takipileri ile yaad farkl deneyimler Kuran'n u oka zikredilen pasajnda da grlmektedir: "insanlar iersinde iman edenlere dmanlk bakmndan en iddetli olarak Yahudiler ile, irk koanlar bulacaksn. Onlar iinde iman edenlere sevgi bakmndan en yakn olarak da 'biz Hristiyanlarz' diyenleri bulacaksn" (V,82). slm, sa'nn doas ve grevi hakkndaki Hristiyan doktrinleri kabul etmemekle birlikte Kuran'da ve Yahudileri konu ala baka yerlerde Hristiyanln Yahudileri reddeden grlerini paylar. Peygamberin yaamnn sonlarna doru Mslman devlet genileyerek Hristiyan kabileler ile yz yze geldi ve zaman zaman aralarnda atmalar yaand. Bu durum M s lman kutsal yazlarnda ve geleneinde Hristiyanlara kar balangta gsterilenden daha az iyicil, hayrhah bir tutumun yansmasna yolat. Her ne kadar Mslman yaz ve gelene inde Hristiyanlara daha fazla yaknlk gsterilmise de, slam hukukunun sonraki gelimesinde yine de bu iki din .rasnda bir ayrm gdlmemitir.

Mslmanlar ile gayri Mslimler arasndaki ilikilerin ortaya kard siyasal sorun, peygamberin yaad dnemlerde de btn akl ile kendini hissettirmiti. Bu sorunun zmne ynelik ilkeler Kuranda yeralmaktadr. Medine toplumunun nce ba yneticisi ve daha sonra hkmdar olan peygamberin uyruklar arasnda Yahudiler de bulunmaktayd; slm devletinin egemeni olarak peygamberin Arabistan'n dier blgelerinde yaamakta olan Hristiyan ve Yahudi komularyla da iliileri vard. Sorun zaten en banda bir iktidar sorunu olarak, yani Mslman bir devletin gayri Mslim uyruklarna, komularna ve fethettiklerine kar davranlarnda izleyecei kurallar ve bu kurallarn iinden karlaca daha geni ilkeler biiminde grlmt. Kuran'da bu konular ak ve seik bir ekilde ele almmakta ve ilerde ayrntl yasal bir sistem halini alacak olan anlay Kuran'da nve halinde bulunmaktadr. Ancak Hz. Muhammed devlet adamlma gemek iin peygamberlik yapmam, peygamber olarak grevini tamamlamak amacyla devlet adam olmutu ve bu ilikilerin salt dinsel yanlarnn da nde gelen bir kayg konusu oluturduu aktr. Burada da Kuran son derece reticidir. Eski dini belgelerin oundan farkl olarak Kuran, dinin sadece tek bir grng deil, bir grngler kategorisi olduunun bilincindedir. 7 Sadece tek bir din yoktur, dinler vardr. Arapa'da kullanlan "din" kelimesinin ve bunun "hukuk" anlamna gelen branice ve Aramice kelimeyle ilgili olduu besbellidir. Yahudilikte de slmda da din ve hukuk ayn ey olmamakla birlikte, byk lde rtrler. Bizim modern "religion" (din] kelimemiz Latinceden gelir, ama Latince religio ile Yunanca threskeia kelimelerinin anlamlar olduka farkldr. inde slmn tek olduu ve slm'dan baka dinlerin de bulunduu bir snf ya da kategori olarak din anlay, Kuran'n indirilmesinden beri varolmu grnmektedir. Kuran'da yeni dinin kendini bakalarna kar tanmlad -ki bireyler iin olduu kadar topluluklar iin de kendini tanmlamann olaan tarzdr bu- pek ok blm vardr. oka zikredilen bir deyite, Mslmanlar umma dun al[en]nas, yani insanl-

n geri kalanndan ayr bir halk ya da cemaat olarak lamn1.1 nr. slm yeniden dirilii ve teslisi reddeden surelerle llrisl yanla kar ve beslenme konusunda baz yasaklarndan va/ gemesiyle de Yahudilie kar tanmlanr. Ancak putataparln reddi, Hristiyanln ya da Yahudiliin reddinden ok daha nemlidir; putataparlk peygamberin savat ve slm'a geen kitlenin ana gvdesini oluturan asl dmand. Putataparla kar yrtlen bu mcadele slm sonralar kanlmaz olarak mttefik olmasa bile ortak dmana kar kan akraba iman sahipleri olarak grlen Yahudilie ve Hristiyanla yaklatrmtr. Bu topluluun da bilincinde en azndan sonraki dnemlerde bu yakn'k duygusunun varln sezmek mmkndr. Kuran'da arihler [amlamaclar] tarafmdan dinsel oulculuun, hatta birlikte yaamann kabul eklinde yorumlanan szler vardr. Son dnemlerde bu szlerden bazlarnn zgn metindeki kesin anlamlar hakknda kimi itirazlar olmusa da, Mslman grnde bir mutabakatn varl konusunda hibir pheye yer yoktur. rnein la ikraha fi'd din ("dinde zorlama yoktur") (II, 256) ayeti, dier dinlere hogr gsterilmesi ve takipilerinin slm kabul etmeye zorlanmamas anlamna alnmtr. Geenlerde Avrupal bir bilimadam bu cmlenin bir hogr vgs olmadn, -gayri Mslimlerin ba emezlii karsmda neredeyse gnlsz bir kabulleni anlamndabir eit rza gsteme olduunu ileri srd. 8 Kuran'daki kelimelerin zgn anlamna ilikin bu yoruma kar kmak da benimsemek de ayn lde mmkndr; ancak sz konusu yorumu kabul etsek bile bu, surenin yasal ve teolojik slm geleneinde allm ve dzenli yorumlan tarzn deitirmez. Gayet iyi bilinen lakum diinakum zvali dini ("seiin dinin sana benim dinim bana") (CIX,6) ayeti iin de ayn eyleri sylemek mmkndr. Burada da kelimelerin zgn balammla lam olarak hangi anlama geldikleri konusunda bir belirsizlik gorille bilir, ama sz konusu ayetin oulculuk ve birarada yaama ynnde bir kant- metin olarak kullanlmas yaygn bir yorum

dur. Kuran n bir baka ayetinde (11,62) oulculuk ve birarada yaamak konusunda ok daha belirgin bir tutum gze arpmaktadr: "iman edenler [yani Mslmanlar] ile Allah'a ve ahire t gnne inanan ve salih amel ileyen Hristiyanlarn, Sabiilerin ve Yahudiliini ikrar edenlerin Rableri katnda mkafatlar vardr; onlar iin herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyeceklerdir". lk bakta bu ayet drt tek tanrl ve kitap sahibi dine eit bakyor gibi grnmektedir. Kuran'da byle bir yorumu dlayacak baka blmler bulunmakla beraber, yine de bu ayet Mslman ynetiminde bu dinlerin takipilerine hogryle yaklalmasn hakl karmaya hizmet etmitir. V,51'de yeralan ve daha olumsuz bir ierik tayan, ok zikredilen baka bir rnekte yle denir: "Ey iman edenler! Yahudileri ve Hristiyanlar dost edinmeyin [ya da belki "balak" yahut "srda" edinmeyin denmek istenmitir; kelime evliya'dr]; onlar birbirinin dostudur, iinizden onlar dost tutanlar, onlardandr". Bu ve benzeri ayetler peygamberin bu iki dinle atma iinde olduu dnemleri yanstmaktadr. Ge dneme ait iyi bilinen bir ayetde de imanszlara kar kutsal sava almas ve bir tr kelle vergisi alnmas gereine iaret edilir (Kuran, IX, 29): "Kendilerine Kitap verilenlerden Allah'a ve ahiret gnne inanmayan, Allah ve Resulnn haram kldn haram saymayan ve hak dini kendine din edinmeyen kimselerle, klerek [an /adin zuahum sahurun, Levvis] elleriyle cizye [kelle vergisi] verinceye kadar savan". Bu [Arapa] drt kelime, son zamanlarda eitli incelemelere konu olmu ve bu kelimelerin gerekten ne anlama geldii ya da zgn anlamlarnn ne olduu konusunda yeni yorumlar getirilmitir. Bu incelemelerin neredeyse tamamna yaknnn, ounluunu srailli bilginlerin oluturduu Yahudilerce yazlm bulunmas olduka ilgin bir durumdur. 9 Ancak burada da bizi ayetin zgn anlam deil, tarihsel slm ierisinde yorumlan tarz ilgilendirmektedir. Bu noktada ise hemen hibir pheye yer yoktur. Normal yorum cizyeyi sadece bir vergi olarak deil, boyun emenin simgesel bir ifadesi olarak grmekteydi. Allah'n Mu-

hammed'i inkar edenlere layk grd ve inkarlarndan va/ gemedikleri srece de iinde kalmaya devam edecekleri stat y gstermek zere Kuran da ve hadislerde ekseriyetle zl ya da zille (aalk ya da yoksulluk*) szckleri kullanlr. rnein srailoullar ile ilgili bir parada yle denir: "zerlerine aalk ve yoksalluk damgas vuruldu; Allah'n gazabfa uradlar. Bu musibetler onlarn bana Allah'n ayetlerini inkara devam etmeleri, haksz olarak peygamberleri ldrmeleri sebebiyle geldi. Bunlarn hepsi, sadece isyanlar ve taknlklar sebebiyledir"^,61). Cizyenin konulmas [tarh] ve zellikle de detilme ekli, bu adan yorumlanr. "En yadin zuahum saghirun" kelimeleri simgesel olarak aklanmaktadr. rnein, Kuran n Standard bir yorumunu hazrlayan Mahmud ibn mer el Zamakhsari (1075- 1144) iin bu kelimelerin anlam udur: "Cizye onlardan horlayarak ve aalayarak alnacaktr. O [zmmi, yani Mslman devletin gayri Mslim uyruklar] kimse atla deil yryerek ve ahsen gelecektir. Tahsildar otururken o ayakta durarak vergisini deyecektir. Tahsildar onu ensesinden kavrayp sallayarak 'cizyeni de!' diyecek ve "ensesine bir aplak indirecektir". 1 0 Baka otoriteler de bu yoruma benzer ayrntlar eklemektedir. rnein zmmi sklm pklm huzura kar ve vergi tahsildar onu horlar; hatta sakalndan tutup tokatlar vb. Hukuk kitaplarnn ounda yer verilen simgesel durumlardan birinde de, para el deitirirken zmminin elinin vergi tahsildarnn elinden daha aada olmas gerekir. Kat tavrl Hanbeli okulundan olan, 15. yzylda yaam bir slm hukks [fakih] "herkese ibret olsun" diye alenen yaplan bu ve benzeri aalama ritellerini tledikten sonra, btn bunlardan beklenen amac yle aklamaktadr: "Belki sonunda Allah'a ve Resulne iman eder ve bu utan verici boyunduruktan kn tulurlar". 11

* Ya da Osmanlca-Trke Szlk'te: Horluk, hakirlik

Amlamaclara ve dier ilahiyatlara karlk fakihler daha az gaddardlar ve cizyenin simgesel yanndan ok mali yanyla ilgilenmekteydiler. Vergi zerine klasik bir incelemenin yazan olan Ebu Ubeyd (770-838) zmmilere glerinin tesinde yuk getirilmemesi ve madur edilmemeleri gerektiini syler 1 2 Halife Harun el Reid'in ba kads ve byk bir fakih olan Ebu Yusuf (7317-808) byle davranlara kar kesin bir kural getirmitir: "Zmmi halktan kiiler cizye demeleri iin dvlmemeli, kzgn gne altnda tutulmamal, bedenine eza edilmemeli ya da bu tarz hi bir ey yaplmamaldr. Aksine efkatle muamele edilmelidir". Ancak Ebu Yusuf vergi verenlere msamaha gsterilmesinden de yana deildi: "Borlarn deyinceye kadar hapsedilmeleri gerekir. Cizye eksiksiz olarak alnncaya kadar tutulduklar yerden braklmamaldrlar. Hibir vali cizyesi alnmadan hibir Hrstyan, Yahudiyi, Zerdtiyi, Sabiiyi ya da Samiriyeliyi brakamaz. Bir ksmn denmeden brakmak suretiyle, hi kimsenin deyecei cizrey azaltamaz. Birinin demeden bak tekinin demeye mecbur tutulmasna gz yumulamaz. Byle bir ey yaplamaz, zira can ve mal gvenlikleri sadece hara benzeri cizyenin denmesine baldr". 13 Bu ve benzeri szleri deerlendirirken pek ok noktann goz onunde bulundurulmas gerekir. Bu noktalardan ilki udur: Gerek daha insan gerekse daha pratik bir tutum sergileyen fakihler, islmn ok daha zgvenli olduu ve yaylmasri srdrd ilk dnemlerine aittirler. Yukarda zikrettiimiz amlamaclar ise slmn gerek ierden gerek dardan tehditlere maruz kald atmalarla dolu gergin bir dnemde yazmlard. kincisi, Mslman ynetici ve idarecilerin uygulamalarnn, amlamac ve ilahiyatlardan ziyade fakihlerin tutumlarn yansttndan kuku yoktur. Yneticiler, baka pek ok konuda olduu gibi zmmilere kar muamelede de, din danman ve eletirmenlerinin kl krk yaran taleplerini karlayamamlardr. Cizyenin toplanmas ve ilgili konularda bir takm ulemann belirlemi olduu kurallar, kurumlarn deil daha

ok zihniyetlerin tarihine aittir. Bu kurallarn kendine zg bu nemi vard ve bunalm ya da yenilgi dnemlerinde bu nem de artmaktayd. Ayrca bu betimlemeler genel olarak, kafire aksi halde unutabilecei -ya da hatta Mslmanlarn gaflet eseri olarak unutmasna izin verebilecekleri- astln srekli hatrlatma ihtiyacna da iaret etmektedir. Kadn ve kle iin ise byle bir hatrlatmaya ihtiya yoktu. Peygamberin lmnden sonra slm egemenlii batda Atlantik'ten, douda Hindistan, in ve hatta zaman zaman bu snrlarn da tesine uzanan ok geni bir blgeyi kapsamtr. Yeni fethedilen bu topraklarda byk, nemli ve yerleik dinsel topluluklar yaamaktayd; ayrca bu topluluklara nasl davranlacan dzenleyen eski yerleik yasal ve idari sistemler mevcuttu. Bu sistemlerden en nemlileri -aslna baklrsa islam devletinin ilk oluum yzyllarnda karlat yegane sistemler- antik Pers ve Roma mparatorluklarndan miras kalm olanlard. 1 4 slm devletinin yeni uyruklarnn ezici bir ounluunu muhtelif kiliselere bal Hristiyanlar oluturmaktayd. Pers mparatorluu nun bir paras olmakla birlikte Irak'ta Nasturi Hristiyanlk egemendi. Suriye, Filistin, Kuzey Afrika'nn tamam ve Avrupa'da Mslmanlarn ele geirdii yerler, bir zamanlar Hristiyan Roma mparatorluu'nun parasydlar. Btn bu lkelerde zaman zaman hatr saylr byklklerde Yahudi aznlklar da vard. ran'da Yahudilerin yansra Hristiyanlar da yayordu, ama ranllarn byk blm ya Zerdutiydi ya da Zerdtiliin yan kollarndan birine dahildi. slm egemenliinin ilk yzyllarnda zor kullanarak din deitirtmeye ynelik hemen hi bir giriime rastlanmaz; islam inancnn yaylmas daha ziyade ikna ve tevik gibi yntemlerle gerekletirilmiti. Eldeki bilgilerden din deitirmenin oran ve boyutlar hakknda bir yargya varmak zordur. ! W bilim adamlarnn iddiasna gre Hal seferleri gibi ge bir I. rihte bile gayri Mslimler hala nfusun ounluunu oh.^lm maktayd. Ancak ok miktarda Hristiyan, Yahudi ve Zonl.rjh

Mslman dinini benimsemi ve slm toplumunun bir paras haline gelmitir. 1 5 Mslman fetihlerinden sonra bu dinin kaderinde anlaml farkllklar ortaya kt. En kts Zerdtiliin bana geldi, islam ncesi Pers devleti Hristiyan devletlerden farkl olarak yerle bir edilmi, btn topraklar ve halk slm halifeliine katlmt. Zerdt ruhbann antik ran'da iktidar yapsyla ok yakn ilikileri vard. Bu ilikilerden yoksun kalan ve ne Hristiyanlar gibi lke dnda gl dostlara sahip ne de Yahudiler gibi canllklarn srdrme becerisi gsterebilen Zerdutlern cesaretleri krld ve ktler. Saylar hzla azald islam emsiyesi altnda 10. yzylda ve sonrasnda ran'da yaanan kltrel ve siyasal canlanmada neredeyse hi bir paylar r 3 olmad. Hristiyanlk da slmm ilerlemesi karsnda yenilgiye urad, ama Islmn ykselii ve slm devletinin kurulmas Hristiyanl yok edemedi. Ancak hangi evrede ve ne zaman ortaya ktn tam olarak belirlemek mmkn deilse de Arap yerlemelerinin artmas, muhtedilik [slm'a dnme] ve egemen kltre zmlenme gibi etkenler nedeniyle Hristiyanlar yava yava ounluk durumundan aznla dtler Baz yerlerde, zellikle de slmn geliinden nce Hristiyanln nemli olduu hatta sonuncusunda egemen konumda bulunduu Orta Asya, Gney Arabistan ve Kuzey Afrika'da tamamen silindiler. Btn stnlkleri ile birlikte egemen konumdan baml konuma bu gei pek ok Hristiyan iin kolay olmad ve ok sayda Hristiyan slm kabul etmek suretiyle egemen manca ve topluma katlarak baml konumdan kurtulma yolunu seti. Oysa Yahudilik varln srdrd. Yahudiler hasmca basklara daha alkmd. Onlarn gznde slmi fetihler sadece efendinin deimesi, hatta ou yerde daha iyi bir efendi anlamna geliyordu ve zaten ekonomik, toplumsal ve siyasal yoksunluklara katlanmay ve koullara uyum gstermeyi oktandr renmilerdi. Orta Dounun merkez lkelerinde yan Msr'da, Suriye'de, Lbnan'da, Filistin'de ve daha az oran-

da Irak'ta Hristiyanlk, Kuzey Afrika'ya nazaran daha l.-nsl kt ve Hristiyan aznlklar varlklarn byk saylar haln.l.koruyabildiler. Bunun nedeni o lkelerdeki Hristiyanlarn Ya hudilerle ayn stnl (tabii buna stnlk denleblrse) edinmi bulunmalar olabilir: Sa kalma deneyimi. Irak'ta ege men durumdaki" Zerdtilie bamlydlar; Msr ve Suriye'de her ne kadar Bizans mparatorluunun yneticileri ile ayn dini paylayor olsalar bile mezhepleri farklyd ve ayrmcla uruyor, hatta zaman zaman zulm gryorlard. Dou Kiliselerine mensup olanlar iin slmn gelmesi ve lkelerinin Hristiyan egemenliinden Mslman egemenliine gemesi, yaam koullarnda belirgin bir iyileme ve daha ncekinden ok daha byk bir din zgrlne sahip olmak anlamna gelmekteydi. slmn daha da yaylmas, Mslman devletm otoritesini Orta Dou'nun ve Kuzey Afrika'nn Hristiyanln ve Yahudiliin de anavatanm oluturan i blgelerinden, bu dinlerin ya hi etkili olmad ya da pek az, bir etkiye sahip bulunduu yeni blgelere kadar geniletti. Asya'daki Budistler ve Hindular Byk Sahra ve Etopya'daki animistler imdi Mslman iktidarn menzili iine girdiler. Mslmanlar iin onlar ok tanrl ve putatapardlar; o nedenle hogry hak etmiyorlard. Ya slm seecekler ya da leceklerdi. Bu ikinci seenek klelie de evrilebilirdi, ama karar onlar tutsak alan kiilere aitti. Fetih yoluyla yarattklar bu devasa imparatorluk ierisinde Mslmanlar nceleri kendilerini egemen, ama kk bir aznlk olarak buluverdiler. Dinleri onlara uyruklarn nasl yneteceklerine dair belli temel kurallar sunmaktayd; yerini aldklar eski rejimlerden de bu ilkeleri hayata geirmelerini ya da deitirmelerini salayan gelenekler, usuller, hatta memurlar devralmlard. slm halifeliinin egemenlik alann oluturan eski Bizans ve Pers lkelerinin kimi ayrdedici zellikleri, Mslmanlarn dier dinlere kar izledikleri politikalarn anlalmas bakmndan son derece nemlidir. Bu zellikler arasnda belki de en nemlisi uydu: Orta

Dou blgesi teden beri etnik ve dinsel oulculuun varolduu bir blge olmutu. Geri gerek Bizans mparatorluunun Rum Ortodoks Hristiyan efendilerinin gerekse Pers mparatorluunun iranl Ortodoks Zerdti efendilerinin kendi inanlarn ve kimliklerini dier dini ve etnik topluluklara dayatmaya almalarnn zerinden pek fazla bir zaman gemi deildi Ancak bu giriimler baarszla uram ve sonuta ortaya kan gerilimler ve ksknlk, Mslman fatihlerin hsnkaS r m e l e r m e y Q ^ m t . Ksa sren ve pek de nemli olmayan bir rnek dnda, yeni imparatorluun Arap Mslman yneticileri ncellerinin hatalarn tekrarlamadlar; tam tersine antikiteden beri varolan oulculuk rntsne sayg gsterdiler. Bu bir eitlik rnts deil, bir grubun egemen olduu ve dger gruplarn oucas hiyerarik olarak sralandklar bir oruntuydu. Bu dzen eitlii kabul etmese bile, birarada bar bir biimde yaamaya olanak tanmaktayd. Bir grup egemen olabilirdi, ama kural olarak dier gruplar bask altna almaz ya da onlar sourmaya almazd. Yeni egemen grup ilk balarda Arap Mslmanlar diye, sonralar da sadece Mslmanlar olarak, eitli biimlerde tanmlanmt; etnodinsel bir tanmn yerini salt dinsel bir tanmlamann almasyla birlikte, egemen gruba katlmak herkese ak hale geldi. Bylelikle yzyllar ierisinde egemen bir aznln ezici bir ounluk haline gelmesi mmkn oldu. Yazl tarihinin byk blmnde Orta D o u d a gzlemleyebilen ayrdedici bir zellik de bu deiimi kolaylatrmtr. Bu zellii, farkl yasa, kltr, lke, ulus ve topluluk kimlikleri arasnda gel-gtler, deimeler ve hatta kaynamalar rnts oluturmaktayd. Dnyay "kendimiz" ve "tekiler" olarak blmek insan davrannn zsel bir parasdr. Antik Orta Dou bu biimde yaplm -hsmlar ve yabanclar, Yahudiler ve Yahud-olmayanlar [gentile], Yunanllar ve barbarlar, yurttalar yerleik yabanclar ve dsal yabanclar gibi- saysz ayrtrmaya tank olmutur. Yahudiler ile Hristiyanlar zaten inanan ve inanmayanlar arasndaki snflamaya oktandr ainaydlar

slmi dnemde ise bu dier ayrmlar glgede brakarak en nemli ayrtrma hattn oluturmaya balad. Elbette bu gruplar kendi ilerinde de eitli biimlerde alt ayrmlara blnmekteydi. Mminlerin iindeki ayrmlar bz burada ilgilendirmiyor. Konu hakkndaki Mslman teorik tartmalarnn ve deerlendirmelerinin ounda, kafirler br teolojik dieri siyasal olmak zere iki genel snfa ayrlmaklayd. Teolojik snflama, vahye dayanan tek tanrl bir dine bal olanlar ile byle olmayanlar arasndayd. Byle bir vahyin sahipleri ehl-i kitap olarak bilinirdi ve bu kavram genellikle Yahudiler iin kullanlrd; ama ayn zamanda kabul edilmi kutsal yazlarn sahibi dier dini topluluklar iin de geerliydi. Kuran Yahudilii, Hristiyanl ve sorunlu bir uncu taraf olarak da Sabiilerin dinini 1 6 slmn eski, tamamlanmam ve eksik formlar olarak, dolaysyla tahrife uram da olsa ilerinde sahici bir ilahi vahyi barndran dinler diye grmektedir. ok net bir ekilde tanmlanmam olan Sabiilerin de bu ereveye dahil edilmeleri, Yahudilere ve Hristiyanlara gsterilen hogry daha da genileterek nce Pers Imparatorluundak Zerdtilere daha sonra da Hindistan'daki Hindular ve dier gruplara yaygnlatran yasal bir yorumla mmkn olmutur. slmn tand dinlere iman eden topluluklar slm devleti tarafndan hogr ile karlanm; dinlerinde kalmalarna ve belli llerde zerk olmalarna izin verilmitir. Byle nitelendirilmeyen, bir baka deyile ok tanrl ve putatapar olarak sn f l a n d r a n l a r ise slm devletinin hogrsn hak etmiyorlard; eriata gre onlar iin Kuran, kl ya da klelik arasnda bir tercihte bulunmaktan baka kar yol yoktu. slmn geliinden sonra ortaya kan tek tanrl dinler, bilhassa ran'daki Bahailik ile Hindistan'daki Ahmediyye gibi Mslman topluluun kendi iinden ykselen dinler ok ciddi sorunlar yaratmtr. Bu dinlerin yandalarn ne Asya'nn ok tanrl inan sahipleri ve Afrika'nn animistleri gibi cahil kafirler olarak, ne de Yahudiler ve Hristiyanlar gibi miad dolmu haberciler olarak grp savuturmak mmknd. Bu insanlarn

varl slm doktrinindeki Hz. Muhammed vahyinin mkemmelliine ve son peygamber oluuna bir meydan okumay temsil ediyorlard. Mslman takvas ve slmi otorite, bu slm sonras tek tanrl dinlerle uyumakta her zaman byk glklerle karlamtr. Fethedilenler ya da slmn gcne boyun eenler ile emeyenler arasnda da siyasal bir snflama yaplmaktayd. Mslman eriatnda ve uygulamasnda uyruklardan hogr ve himaye kapsamna giren gayri Mslim topluluklar ile Mslman devlet arasndaki ilikiler zimmet ad verilen bir anlama tarafndan dzenlenmiti ve bu anlamadan yararlananlar ehl-i zimmet (anlamann taraflar) ksaca zmmi olarak bilinmekteydi. 1 7 Zimmetin koullarna gre bu topluluklara, slmn nceliini ve Mslmanlarn stnln kaytsz artsz kabul etmeleri halinde belli bir stat tanmmaktayd. Bu kabul edi ifadesini bir kelle vergisi denmesinde ve eriat tarafmdan ayrntlaryla tanmlanm bir dizi kstlamaya boyun emede bulmaktayd. 1 8 Bu siyasal snflamada kafirler ile ilgili ikinci kategoriyi henz fethedilmemi ve Mslman iktidarnn uyruu olmayan kimseler oluturmaktayd. Mslmanlarn egemenliinde bulunan ve slm hukukunun geerli olduu topraklar Dar-iil slm, yani slm alan; kafirlerin yaad ve ynettii d dnya ise Dar-iil lurb, Sava alan olarak bilinirdi. Bu ismin verilme nedeni uydu: slm topra ile kafir lkeler arasnda, btn dnya ya slmn mesajn kabul edinceye ya da bu mesaj tebli edenlere boyun einceye kadar srecek olan, kurallarn inanllara ykmledii srekli bir sava hali geerlidir. Her ne kadar kelimenin asl anlam uramak, mcadele etmek, dolaysyla Tanr davas iin savamak olsa da, bu savan ad cihad, ya da genellikle evrildii gibi, "kutsal sava"tr. Tek bir lkeyle snrl Yahudi anlay ile karlatrldnda slmi cihadn dnya mul olmas gibi bir farka ramen, Mslman cihad doktrini ile milhemet mitsva ya da milhenet kova Rabbinik Yahudi doktrini arasnda belli bir takm paralellikler

vardr. 1 9 Darlharb'ten Mslman olmayan birinin Mslman topraklarn ziyaretine, hatta belli bir sre kalmasna izin verilebilirdi. Bu sre zarfnda o kii Mslman yasasnda oman adyla bilinen bir muamele grrd; yani kendisine bir tr koruma bahedilirdi. Aman sahibine mstemen denirdi. Bu kavram dardan bir tccar ya da eli olarak gelen ve bir sre Mskiman ynetimi altnda yaayan gayri Mslimlerin yasal statlerini gstermektedir. Bunlar zmmi deildir ve kelle vergisi ile baka snrlamalara uyruk tutulmazlar. Ne zaman, kim tarafmdan, kime ve hangi koullarda aman balanaca hususu Mslman hukuk kitaplarnda ayrntl bir biimde ilenmitir. Aman ilke olarak snrl bir sre iin verilirdi; dardan gelen ve daimi bir yerleiklie dnen ziyaretinin stats mstemen'den zmmi'ye dnrd. Ancak aman normal artlarda her yl yenilenirdi ve yabanc tccarlarn oluturduu (meskun) topluluklar bu statye sahip olmaya devam ederlerdi. Yabanc bir devletin vatandalar hkmetlerine tanman kollektif aman statsnden de yararlanabilirlerdi. lgi ekici olan mstemen statsnn belli yorumlarda Hristiyan devletlerin Hristiyan yurttalaryla snrlandrlm olmasyd. Osmanl mparatorluu nu ziyaret eden Avrupal Yahudiler zaman zaman zellikle ge dnemlerde lkelerinin uyruu ya da vatanda olarak grlmler ve kendilerine tanman bu kollektif aman statsnden yararlandrlmlardr, ama baka zamanlarda Osmanl Yahudileri ile ayn konumdaki Yahudiler olarak onlarn btn haklarndan yararlandrlmlar ve kstlamalarna tabi tutulmulardr. Baz Osmanl belgelerinde rastlanan Kafir Yahdisi ibaresi, Hristiyan devletlerin uyruu durumundaki Yahudileri belirtmek amacyla kullanlmtr. Ayn ekilde ran'da, Rus arlarnn Snni Mslman uyruuna Rus uyruklulara tanman snrtesi ayrcalklardan yararlanma hakk verilmemi, onlara Snni Mslmanlar olarak davranlmtr. Ancak bu durumu Mslman ii bir devlette her zaman bir stnlk olarak saymamak gerekir. 20
$

Gerek zimmet gerekse aman ile ilgili deerlendirmeler, Mslman topraklarndaki gayri Mslim olarak yaayanlarn ya da ziyaretilerin durumuyla ilgilidir. ster yerleik biri isterse gezgin olsun Mslman olmayan bir lkedeki Mslman birinin durumu ayr bir meseledir. Klasik slmi kaynaklarda bu konuya pek az yer ayrlm olmasnn ok salam bir nedeni vardr: nk byle bir sorun ok nadir olarak yaanmtr. Mslman hukukunun ve teolojisinin temel ilkelerinin formle edildii ilk yzyllarda slm srekli bir ilerleme halindeydi. Askeri harekatlar srasnda ksa sreli toprak kayplar olmuyor deildi, ama bu topraklar sratle geri alnyordu. Pek de uzak olmayan bir gelecekte kutsal sava nihai amacna ulancaya ve btn dnya slm alanna dahil edilinceye kadar slmn ilerleyiinin devam edeceinden kuku duymak iin hi bir sebep yok gibi grnyordu. Topraklar ve halklar kafirlerin eline brakarak geri ekilme, ricat olasl, bu kahramanlar a insanlarnn havsalalarna sacak i deildi. 8. yzyln ortalarnda slmn ilerleyii durmaya yz tuttu ve bir snr ile snrn te yakasnda varolan az ok kalc otoritelerle iliki kurma anlay kabul edilmeye baland. Zaman zaman cihadn depretiine ve yeni bir fetih dalgasnn belirdiine tank olunsa da, cihadda nihai zafer tarihsel zamandan eskatolojik zamana braklmtr. Ama en kts bu deildi. Bir duraklama olarak balayan ey, bir sre sonra ricada yolaacak bir bocalama evresine dnt. Hristiyanln Portekiz'de, spanya'da ve Sicilya'da toparlanmasyla ve Hallarn Suriye ve Filistin'e gelmeleriyle birlikte Mslmanlarn topraklar Hristiyan ordularca fethedilmeye baland ve Mslman halklar Hristiyan prenslerin uyruu durumuna dtler. Mslman fakihler zellikle de Kuzey Afrika ve Sicilya ile ber yarmadasnn Mslmanlar arasnda ar basan Maliki okulu bu durumun yolat sorunlar zerinde ok durmutur. Kendilerini Mslman olmayan bir ynetim altnda bulan Mslmanlarn ykmllkleri konusunda farkl grler vardr. Baz otoriteler meseleye yumu-

ak yaklamaktayd. ayet Mslman olmayan bir yocilm hogrlyse, yani Mslmanlarn kendi dinlerimle kalnalm na, kendi kanunlaryla ynetilmelerine, zetle iyi bir Mslum.m hayat yaamalarna izin veriyorsa, bu durumda byle bir yo neticinin yasalara saygl uyruklar olarak yaamlarn srdnbilirlerdi. Hatta baz grler daha da ileri gitmekte ve ^orn luluktan dolay Hristiyanl kabul etmi gibi yaparak gizli den gizliye slmi inanlarn muhafaza edebiliyorlarsa, Mslmanlarn hogrsz bir yneticinin egemenlii altnda kalma larna rza gstermekteydi.

Fasl bir fakih olan Ahmed el Vanarisi ise kaleme ald ve klasik bir metin olarak kabul edilen bir fetva yani responsum'da [yant] tam tersi mahiyette ve ok daha sert bir gr dile getirmi ve spanya'nn Hristiyanlar tarafndan nihai olarak zaptediliinin hemen ardndan yaynlamt. Bu fetvadaki sorun uydu: Mslmanlar Hristiyan ynetimi altnda yaayabilir mi, yoksa ayrlmalar m gerekir? El Vanarisi'nin cevab hi bir tartmaya yer brakmayacak kadar aktr: ster erkek, ister kadn ister ocuk olsun, ayrlmalar icap eder. ayet Hristiyan ynetimi hogrl bir ynetimse, ayrlmalar daha da gereklidir; zira hogrl bir Hristiyan ynetimi altnda irtidal [doru dinden, slm'dan dnme] tehlikesi ok daha byktr. El Vanarisi bu ynetimi u szlerle dramatize eder: "Hristiyann adaletindense Mslmann mezalimi evladr". 21 Bu, gerek deil daha ziyade retorik bir formldr, nk zaten nerilen bir Hristiyan adaleti yoktu. Avrupa'daki Mslmanlar iin zimmet sistemi mevcut olmad gibi, Mslman /.i yaretiler iin de aman sz konusu deildi. Ya hala Avrupa'da varlklarn srdren ve Hristiyan uyruklar olan Mslman devletleri rnek aldklarndan ya da misillemeden korktuklar iin, spanya ve talya'daki Hristiyan yneticiler Mslman (vYahudi) uyruklarna bir sre hogryle davrandlar. AmalMariplilerin [Avrupa'dan] kesin olarak kovulmasndan MUII.I rnek de, gerek de ortadan kalkt ve Yahudiler gibi Mu .ln. lara da yaamak istiyorlarsa ya srlme y. da din demiinim'

seenei tannd. Hristiyan uygarl ve slmiyet arasnda spanya'nn geri aln ile Hal Seferleri srasnda yaanan byk mcadelelerin dinsel ballk duygularn ve kartlklar keskinletirmesi, Mslman ynetimi altnda bulunan aznlklarn -Hristiyanlarn yansra Yahudilerin de- durumlarnn ktlemesine yol amas kanlmazd. Buna ramen, baka pek ok konuda olduu gibi burada da, bir btn olarak slmi uygulamalarn slmi ilkelerden daha mfik olduu grlmektedir. Hristiyanlkta ise durum bunun tam tersiydi. Zimmet kurumunun ya da daha genel ifade edersek Mslman devletin ho grd gayri Mslim uyruklara dayatlan kstlamalarn ilk dnemleri belirsizliklerle doludur. Mslman historiografi gelenei, bu dzenlemeleri ilk yapann halife mer (634-644) olduunu varsayar ve Suriyeli Hristiyanlarn mer'e yazd, teslim olma artlarm -yani kabule hazr olduklar yoksunluklar ile ykmllklerini ineyecek olurlarsa arptracaklar cezalar- belirten bir mektubun mealine dayanr. Bu anlatya gre, halife iki maddenin daha eklenmesi artyla sz konusu mektuptaki koullara raz olmutur. "mer'in szlemesi" denen bu metne her ne kadar Mslman ve zmmi yazarlarca iki taraf arasndaki ilikilerin yasal temeli olarak sk sk gndermeler yaplmsa da, belgenin gerek olmas pek mmkn gzkmemektedir. A. S. Tritton'un belirttii gibi, malubun galibe teslim olmak iin koullar ne srmesi normal bir durum olmad gibi, ne Arapa bilen ne de Kuran' incelemi olan 7. yzylda Suriye'de yaayan Hristiyanlarn Kuran'n dilini ve kurallarn bihakkm yanstabilmeleri olanakl deildir. Anlama maddelerinden bazlar daha ileriki bir dnemin gelimelerini yanstmaktadr ve erken dnem Mslman idare tarihinin dier pek ok vehesinde olduu gibi, burada da, aslmda Emevi halife II. mer (717-720) tarafndan konulan ya da pekitirilen baz nlemler, sofu gelenein gznde ok daha deerli ve saygn olan I. mer'e yorulmutur. 2 2

Ancak bu ve benzeri baka belgeler ksmen ya da tamamyla uydurulmu olsalar bile, yine de egemen grup ile eitli bal gruplar arasnda ilk yzyllarda varolan baz kesin farkllklar koruma ve srdrme politikasn yanstmaktadr. Bu kstlamalardan ounun kkenleri, ta Arap fetihlerinin ilk dnemlerine dek uzanmaktadr ve doalar gerei askeridirler. Mslmanlar ilk kez devasa topraklar fethettiklerinde ve fatihler fethedilen muazzam ounluun ortasmda ufak bir aznlk durumuna dtklerinde, igal ve ynetim unsurlarnn korunmas iin belli gvenlik nlemlerine ihtiya domutu. Bu bakmdan her ne kadar arkalarnda acilen nlem almak gibi bir kayg barndryor olsalar da, ilk dnemin uygulama ve eylemlerinin byk blm kutsanarak eriata katlm ve gvenlik amal kstlamalar olarak balayan ey, toplumsal ve yasal yoksunluklar halini almtr. Bu kstlamalar zmmilerin klk kyafetleri ile binek hayvanlarna kadar uzanmaktayd. Silah tamalar yasaklanmt. Ayrca evlerden ve ibadet yerlerinden yararlanma konularnda da snrlamalar getirilmiti; zmmilere ait ibadethaneler camilerden daha yksek olamaz, yeni ibadet yerleri alamazd. Ancak eskilerin onarmna izin verilmekteydi. Hristiyanlar ve Yahudiler giysilerinin zerinde belli zel iaretler tayorlard. [Nazi Almanyas'nda Yahudilerin tamaya mecbur edildikleri] Sar renkli, alt keli yldzn kkeni, bu iaretlerdir, ilk olarak 9. yzylda bir Badat halifesi tarafndan emredilmi ve Orta a'n sonlarnda da Bat lkelerine yaylmtr. 2 3 Hamamlarda bile soyunulduunda Mslmanlarla karmasnlar diye gayri Mslimler kendilerine zg bu iaretleri karamaz, boyunlarna bir iple asarlard. (ia kurallarna greyse ayn hamam kullanamazlard). Bu ayrdetme ihtiyac bilhassa Mslmanlar gibi snnet olan Yahudilerden kaynaklanmaktayd. Gayri Mslimlerin kutlamalar srasnda grlt ve gsteriten uzak durmalar, slm'a ve Mslmanlara saygda kusur etmemeleri gerekiyordu. Bu yoksunluklardan ounun, elle tutulur ve pratik olmak tan ziyade toplumsal ve sembolik bir anlam vard. Zmmilre

dayatlan yegane gerek ekonomik ceza mali nitelikteydi. Daha yksek vergi demek zorundaydlar ve bu ayrm, daha nceki ran ve Bizans mparatorluklarndan miras alnmt. Fazladan denen bu vergilerin zmmiler zerinde nasl bir yk tekil ettii konusunda bilim adamlar arasmda eitli grler vardr. Elimizdeki Kahire'de bulunan 11. yzyl Geniza belgeleri gibi kantlardan yola karak, bunun en azmdan yoksul snflar iin ar bir yk oluturduunu syleyebiliriz. 2 4 Ancak Kutsal Kanun altn olarak cizye oranm saptad iin, yzyllar ierisinde fiyatlarm ve gelirlerin ykselmesi karsnda bu ykn de giderek hafifledii grlmektedir. Bu kelle vergisine ek olarak, -baz dnemlerde resim ve gmrkler dahil- dier vergilerde de zmmiler uygulamada her zaman olmasa bile ilke olarak Mslmanlardan daha fazla para demek zorundaydlar. Vergi dnda gayri Mslim uyruklarm srtna ar yk bindiren bir baka ekonomik sknt daha sz konusuydu. Bu, miras yasalarndan kaynaklanyordu. Mslman yasasmm genel bir kural olarak din fark mirasa engel tekil etmekteydi. Mslmanlar zmmilerden zmmiler de Mslmanlardan miras alamazlard. O nedenle slama dnm biri, dnmemi akrabalarndan miras alamaz ve lm halinde de sadece Mslman yaknlar onun varisi olabilirdi. ayet lmnden nce eski dinine dnmse, bir mrtet [hak dininden dnm] saylr ve mlkn kaybederdi. Kutsal yasanm btn fakihleri, Mslman fkhnn drt sunni okulu tarafmdan kabul edilmi olmasna ramen, bir Mslmann bir zmminin varisi olamayaca kuraln kabul etmemilerdir. Aralarndan bazlar evlilikte olduu gibi mirasta da zorunlu bir eitsizlik bulunduunu ve bir zmminin bir Mslmann varisi olamamasma karn, bir Mslmann pekl bir zmminin varisi olabileceini ileri srmlerdir. Baz ii fakihler de bir Mslman varisin zmmi varisler karsnda daima ncelik hakk bulunduunu, dolaysyla bir zmmi arkasnda ok sayda zmmi, ama bir tek Mslman varis brakarak ldnde, Mslman varisin dier hepsini dlayarak miras alabileceini savunacak kadar ileri gitmiler-

dir. zellikle zorla din deitirmenin geerli olduu dom mim de bu kuraln uygulanmas hatr saylr gliklerc yol < u mi!) olmal. Bu durum, ranl Yahudiler arasmda balca ikayet ko nusunu oluturmaktayd. 2 5 Kendi i ilerinde zmmiler normal olarak bir lde zerk lie sahiptiler; kendi eflerine ve hakimlerine balydlar ve en azndan ailevi, kiisel ve dinsel konularda kendi kanunlarna gre yayorlard. Mslmanlar ile olan ilikilerindeyse eilsiz muamele gryorlard. Bir Mslman zgr bir zmmi kadn alabilirdi, ama zmmi bir erkek Mslman bir kadnla evlene mezdi. Bir Mslman zmmi bir kleye sahip olabilirdi ama bir zmminin Mslman klesi olamazd. Bu snrlamalardan ikincisine oucas uyulmam bulunmakla birlikte ok daha hassas bir noktaya temas eden birincisi btn katlyla uygulanm ve bu kural ineyen her eylem sert biimde cezalandrlm ve baz yetkililerce lm cezas gerektiren bir su olarak grlmtr. Bizans mparatorluu yasalarmda da benzer bir durum vard; bir Hristiyan Yahudi bir kadmla evlenebilmekte, ama Hristiyan kadmla evlenen bir Yahudi lm cezas ile cezalandrlmaktayd. Keza Bizans'taki Yahudilerin hangi gereke ile olursa olsun Hristiyan kleler edinmesi yasaklanmt. Mslman devletin yasalarmda Hristiyan ve Yahudi uyruklarm konumu iin, belli llerde hafifletilerek eskiden Bizans'taki Yahudilerin tbi tutulduklar kurallar benimsenmitir. Zmmilerin Mslman mahkemesinde tanklk etmesine izin verilmezdi ve -Hanefiler dmda- pek ok [fkh] okulu, verilen bir zarar, ziyanm detilmesinde veya kan bedelinin [ya da kan pahasnn; diyet] alnmasnda zmmilere Mslmanlardan daha aa deer verirlerdi. 2 6 te yandan mali ve zaman zaman da mirasla ilgili klfetler bir yana braklrsa, zmmiler hi bir ekonomik yoksunlua maruz kalmamlardr. Hi bir meslek kendilerine kapal olma d gibi, herhangi bir meslei yapmak zorunda da brakln,) mlardr. Mslmanlarn kutsal topra olan Hicaz ile birka, kutsal yer dnda kendilerine kapal hibir blge yoklu M

bazen de ran haricinde zmmiler ne corafi olarak ne de mesleki anlamda gettolara kapatldlar. Bir btn olarak Hristiyanlar ile Yahudiler Mslman ehirlerinde kendi mahallelerini kurmak gibi bir eilim iinde olmularsa da, bu Hristiyan Avrupa'sndaki gettolar gibi yasal olarak zorunlu klnm bir kstlama deil, doal bir toplumsal gelimeydi. Halife I. mer'in slm'n doduu topraklarda sadece slm'a iman edilmesi iin Yahudilerle Hristiyanlar Arabistan'dan srme karar, bu konuda ilk dnemlere ait yegane nemli istisnadr. 2 7 Ayrca bu kararn sadece Hicaz'da uygulanabildii anlalyor. Zira Yahudilerle Hristiyan topluluklar sadece Arabistan'n gney ve dousunda bulunmaktayd. Ancak aznlklarn bir yandan belli yerlerde toplanma eiliminde olurlarken, dier yandan da belli mesleklere, zellikle Mslmanlarn ihtiya duyduklar halde ya sahip olmadklar ya da edinmek iin aba gstermedikleri becerileri gerektiren ilere younlatklarn gryoruz. Belli dnemlerde zmmiler arlkl olarak kahraman askeri toplumlarn itibar etmedikleri ticari ve mali ilerle uramlardr; belli dnemlerde de, zellikle ileriki yzyllarda kirli iler denebilecek lam temizlii, yakt olarak kullanlan tezeklerin kurutulmas -ki bu Fas'ta, Yemen'de, rak'ta, ran'da ve Orta Asya'da Yahudilerin mutad iiydi- gibi iler yapmlardr. Bunun yannda derici, kasap, cellat ve baka tatsz ya da hor grlen meslek erbab Yahudiler grmekteyiz. Kirlilii su gtrmez ilerin yannda, zmmilerin uralar arasnda, yine dini btn bir Mslmann uzak duraca kafirlerle al verii gerektiren iler de bulunmaktayd. Bu durum zaman zaman diplomasi, ticaret, bankaclk, tefecilik ve casusluk gibi mesleklerde gayri Mslimlerin hayli kabark bir orana ulamalarna yol amtr. Hatta dnyann pek ok yerinde itibar konusu olan zanaatkarlk ve altn, gm ticareti gibi meslekler de tam bir Mslmann gznde ruhun lmszln tehlikeye atan, ahlaka dkn iler olarak grlmtr.

Yksek devlet grevlerinde gayri Mslimlerin altrlmas son derece hassas bir meseleydi ve muhtemelen de en ok rastlanan ikayet konusunu oluturmaktayd. Gerek ilk zamanlarda gerekse sonraki dnemlerde Mslman egemenlii altnda zerinde byk g ve nfuz sahibi bir ka zmmi olmutur. Ama daha ok sayda zmmi devlet brokrasisinin orta ve alt dzeylerinde hizmet vermilerdir. Zenginlie giden en emin yolun -o da zaman zaman- devletin ekonomik faaliyetlerine karmaktan getii bir toplumda bu durum zellikle nem arzetmekteydi. Konu hakknda halife mer'e yorulan yle bir deyi vardr: "Yahudilere ve Hristiyanlara kamu grevi verme, nk rvet onlarn dinidir. Ama [slm'da] rvet caiz deildir". 2 8 Fakihlerin [devlet ilerinde] zmmilerin altrlmas ile ilgili tutumlar, 13. yzylda yaam bir fakihin u rnek fetvasnda [responsum] olduu gibi pheye yer brakmayacak kadar aktr: SORU: Mslman hazinesine gelen ve giden dirhemleri tartmak ve lmek ve bu konuda szne gvenilmek zere Yahudi bir deneti atanmtr. eriate gre onun atanmas uygun der mi dmez mi? Allah, onu azledip, yerine iinin ehli bir Mslman koyacak yneticiyi dllendirir mi? Onun azline yardm edecek kiilerin Allah katnda mkafat var mdr? CEVAP: Ne byle bir greve bir Yahudinin getirilmesi, ne onun orada braklmas ne de bu gibi konularda szne gvenilmesi uygun der. Onu azleden ve yerine iinin ehli bir Mslman getiren yneticiye (Allah baarsn daim etsin) ve onun azline yardm edecek olanlara Allah katnda dller vardr. Allah der ki: "Ey iman edenler! Kendi dnzdakileri srda edinmeyin. nk onlar size fenalk etmekten asla geri durmazlar, hep skntya dmenizi isterler. Gerekten, kin ve dmanlklar azlarndan (dklen szlerinden) belli olmaktadr. Kalplerinde sakladklar (dmanlklar) ise daha byktr. Eer dnp anlyorsanz, ayetlerimizi size aklam bulunuyoruz" (Kuran, 111, 118). Bunun anlam udur: Kendi dnzdakileri, yani ka-

firleri kabul etmeyin ve srlarnza girmelerine msaade etmeyin. "Sizi aldatmaktan asla geri durmazlar". Bu, onlarn size zarar vermek iin ellerinden gelen her eyi yapacaklar anlamna gelir. "Kin ve dmanlklar azlarndan dklr"; nk yle derler: "Biz sizin dmannz". 2 9 Ancak bu tr kararlara ve polemiklere ramen gayri Ms1 imlerin [devlet brokrasisinde] altrlmasna devam edildi ve bu, teorik olmaktan ok pragmatik nedenlerle genel bir uygulama olarak kald. Yararlydlar ve bu da yeterliydi; Mslman yneticiler ve szcler bu uygulamay kuramsal olarak temellendirmeyi ne gerekli ne de zorunlu grdler. Ancak - Mslman geleneinde halife I. mer zamannda getii iddia edilen ilgin bir hikaye yer almaktadr. Halife camideyken Kufa valisi Ebu Musa'dan Suriye'den kendisine gelen mektuplar okumas iin hizmetkarn camiye yollamasm ister. Ebu Musa hizmetkarnn camiiye giremeyeceini syler. mer "niye abdestsiz mi?" diye sorar. "Hayr" der Ebu Musa, "bir Hristiyan". Halife ok arr, fkeli bir ekilde Ebu Musa'nn bacana vurarak: "Derdin ne senin? Allah seni arpacak! Gc her eye kadir Allah'n "Ey iman edenler! Yahudileri ve Hristiyanlar dost edinmeyin" (V,51) diyen szlerini bilmez misin? Neden yanma dini btn bir Mslman almadn?" Ebu Musa'nm karl yle olur: "Dini ona, hizmeti banadr". Ebu Musa'nm sylemek istedii ey aktr: Bir adamn dini kendi meselesidir; iverenini ilgilendiren sadece mesleki becerileridir. Ancak bu hikyeyi aktaran kii halifenin son szlerine de yer verir: "Allah'n aa tuttuunu ben yce saymam. Allah'n dkn saydm ben yceltmem; Allah'n uzak tuttuunu ben yakn saymam". 3 0 Onaylanmasa bile, bir insann dini ba ile, yararl olabilecek mesleki ehliyeti arasmda nadiren dile getirilmi olmakla birlikte uygulamada sk sk bu ayrm yaplmtr. ki taraf arasndaki ilikinin alglanmasnda kafire mali ykmllkler konulmas temeldir ve bir btn olarak zimmet sisteminin merkezini oluturur. Zimmetin dier kstlamalarnn oundan farkl olarak, bu mali ceza Kuran'da yer alan ak

bir metne dayand gibi, en eski gelenekler ve tarls.'l mil.l larla da ok iyi kantlanmtr. Zamann adetlerine gnr, MU-. lmanlarn fethettikleri halka ganimet gzyle bakmay ve kle olarak satmay hak olarak grm olabilecekleri ilk dnemin de kabul edilen kelle vergisi koyma ilemi ayn anda hem n gry (basireti) hem de merhame ' ieren bir eylemdi. I lalile I mer tarafndan valilerinden birine yazld ne srlen bir mektubun zikredildii vergi ile ilgili ilk risalelerden birinde bu konu son derece ak bir ekilde dile getirilir: Gerek siz gerekse sizinle birlikte gelen Mslmanlar kafirle re ganimet gzyle bakmamal, aranzda [kle olarak] paylamamalsnz ... ayet onlardan kelle vergisi alrsanz zerlerinde hibir hak ya da iddianz kalmaz. Onlar alr da aramzda [kle olarak] pay edersek bizden sonraki Mslmanlara ne kalr, dndnz m? Mazallah Mslmanlar konuacak ve kendileri iin alacak tek bir adam bulamaz. Bugnn Mslmanlar yaadklar mddete bu kiilerin [emeklerini] yiyecek ve biz ve.onlar ldklerinde bizim oullarmz onlarn oullarnfdan] geinecek, hu byle ilelebet gidecek; nk slm dini hakim kaldka, onlar slm dininden olanlara esirdirler.'O yzden onlara kelle vergisi koyun ve kle etmeyin ve Mslmanlarn onlara eziyet etmelerine veya zarar vermelerine veya caiz grlen l dnda mlklerini tketmelerine izin vermeyin, ama onlar soktuunuz durumu adaletle ve imanla koll. yn; btn yapmanz gereken budur. 3 1 nanan ile inanmayan arasndaki bu mali farkllk, 19. yz yla kadar btn slm dnyasnda yrrlkte kald ve hibir yerde hibir zaman ihmaline izin verilmedi. Oysa uygulamada dier kstlamalarda hatr saylr deiiklikler olabilmekteydi Genel olarak bakldnda bu kstlamalara sk bir biimde uyulmaktan ziyade ok zaman aldr edilmedikleri gibi m / lenim domaktadr. Bu gevek tutum, hi phe yok k. k-. men bir ortaa devletinin uyruklarna kar kullanabildii >. nrl gce yorulabilecei gibi, ksmen de yneticilerin IM/.II nl ci ve alaltc kstlamalar getirmekteki itenlikli MeU/ll-n

ne yorulabilir. Ama bazlar yumuatlm bile olsa genelde bu kstlama rnts slmi yaam tarznn bir paras halini almtr. Dier pek ok toplumda ve durumda olduu gibi, bu rntnn simgesel amac, kimin uzaktan da olsa egemen grubun mensubu olduunu, kimin olmadn gstermek ve bu iki grup arasmdaki ayrm korumakt. Bu kstlamalarn gevetilme ya da sklatrlma ls pek ok etken tarafndan belirlenmekteydi. Mslman devletin gl ya da zayf oluu bu etkenlerden en nemlisiydi. Birinin kendini zayf ve tehdit altnda deil de, gl olarak duyumsad bir srada hogrl olmas ok daha kofaydr. Mslmanlar ile zmmiler arasndaki iliki, her zaman slm ile d dnya arasmdaki ilikinin seyrine bal olmutur. Hal seferlerinden sonra Mslman devletlerin gayri Mslim uyruklarmm durumunun bozulduunu grmekten dolay armamamz gerekiyor, zira bu dnemde Mslman dnyas Hristiyan dnyasma nazaran daha zayf ve yoksul bir hale gelmiti. Sz konusu kstlamalar daha bir katlkla uygulanm, hatta gayri Mslim uyruklar belli llerde toplumsal bir ayrmcla maruz kalmt, ki bu daha nceleri sk rastlanan bir durum deildi. 3 2 Genelde gayri Mslimlere hogryle baklyor olsa bile, durumlar gvenli olmaktan uzakt. Aalama, bu rntnn bir paras haline gelmiti. Aalk, yoksulluk, zelil anlamna gelen Kuran'daki zl ve zillet szleri Mslman yazarlar tarafndan gayri Mslimler, zellikle de devletin Yahudi uyruklarma mnasip grlen aa konumu belirtmek amacyla kullanlmtr. Orta a kaynaklar da, slm lkelerini gezen bir dizi Batl gezgin de bu duruma sk sk tanklk etmektedir. 3 3 Mslmanlarn gayri Mslimler zerindeki egemenliinin uzun tarihi gzden geirildiinde, alglama ve tutumlar ile ilgili sorunlarm kilit nemde sorunlar olduu grlr. Mslmanlar zmmi uyruklarna nasl bakyorlard? Kendileri ile uyruklar arasnda normal saydklar iliki neydi? Bu normlardan ne tr sapmalar kar kma nedeni olarak gryordu ve ne tr kar

kmalar sz konusuydu? nemli bir noktann hemen belirtilmesi gerekiyor. Yahudilere -ya da herhangi baka bir gruba- kar Hristiyan dnyadaki anti-semitizm trnden kkl bir dmanlk hissinin varlna ilikin hemen hi bir ize rastlanmamaktadr. Ancak olumsuz tutumlarn varl da su gtrmez bir gerektir. Bu tutumlar ksmen egemen bir grubun bal gruplara kar Hissettii "normal" duygulard -ve laykyla incelendiinde her toplumda buna benzer tutumlar grmek olasdr-; ksmen ve daha zel olarak kendilerine doruyu kabul etme frsat tannm, ama bilerek isteyerek kafir kalmay seen kimselere kar Mslmanlarn duyduu kmseme ve hor grme tavryd; ve ksmen de herkese deil, u ya da bu grupa ynelik belli bir takm zgl nyarglardan olumaktayd. Btn olarak bakldnda, Hristiyan anti-semitizminin tersine Mslmanlarm gayri Mslimlere kar tutumunda nefret, korku ya da dmanlk deil bir tr hor grme, kmseme duygusu hakimdi. Bu duygu eitli biimlerde ifade edilmitir. Bunlarm arasmda Hristiyanlara ve zaman zaman da Yahudilere saldran polemik tarz yazlar da yok deildir. 3 4 Uyruk dinlere ve yelerine gsterilen olumsuz tutumlar, genellikle dinsel ve toplumsal terimlerle, ok nadir olarak da etnik ya da rksal terimlerle ifade edilmektedir. Aalama dili genellikle ok gldr. Yahudilere "maymun", Hristiyanlara "domuz" demek beyliklemitir. 3 5 Gerek sohbet srasnda gerekse yazmalarda Mslmanlar, Yahudiler ve Hristiyanlar iin frkl hitap biimleri kullanlr/Hristiyanlarn ve Yahudilerin ocuklarna Mslman isimleri vermeleri yasaktr ve Osmanl dneminde dinin de paylat Yusuf ya da Davud gibi adlar dinin her birinde farkl ekillerde yazlmaktadr. 3 6 Gayri Mslimler byle, ynla farkllkla bir arada yaamay rendiler; klk kyafetle ilgili yasalar gibi, bunlar da aalama simgeselliinin birer parasydlar. ii'Mslmanlar, ayrca dinsel temizlik konularyla da ilgilenmilerdir. Temizlik (taharet) ile kirlilik (necaset) dini-btn

Mslmanlar iin ok nemlidir. Kir, Mslman fakihlerine gre, dinsel mundarlk durumu yaratr ve cinsel temastan, adetten ve doumdan, kk ya da byk abdest bozmaktan ya da arap, domuz, ter ve beden atklar gibi temiz olmayan eylerle temastan ileri gelebilir. Dini-btn iiler iin gayri Mslimler de bu kategoriye girerler ve onlarla temas etmek ya da kullandklar giyeceklere, yiyeceklere veya kaplara dokunmak kirlilie yolaar ve dinsel grevlerin ya da ibadetin yerine getirilmesinden nce temizlenilmesi gerekir. 3 7 ran'daki baz yetkililer bu dinsel temizlik meselesinde daha da kat bir tutum iindeydiler. yle ki 19. yzyl sonlarnda ran'da uygulanan bir dizi kural arasnda, yamur ya da kar yaarken Yahudilerin kap nlerine kma yasa da yer almaktayd. Burada muhtemelen yamurun ve karn Yahudilerin mundarln Mslmanlara tamasndan korkulmaktayd. 3 8 Temiz olmayan bir gruba mensup kiilerce kirletilme tehlikesine kar gsterilen bu taknt, aslnda ran iilii ile snrlyd ve Zerdtiliin de bunda bir pay olmu olabilir. Bu gibi hususlar Snni slmn ana mecrasnda hi tannmamtr. 20. yzyl balarnda bu tr inanlar ile bu inanlardan kaynaklanan uygulamalar yava yava unutulmutu, ancak son zamanlarda tekrar hatrlanmaya baland. badet ve ilgili mevzularda Mslmanlara yol gstermek amacyla yazlm elden ele dolaan bir kitapta Ayetullah Humeyni yle buyurmaktadr: "Kirlenmeye yolaan onbir ey vardr: 1. idrar, 2. dk, 3. sperm, 4. ter, 5. kan, 6. kpek, 7. domuz, 8. kafir, 9. arap, 10. bira, 11. temiz olmayan eyler yiyen bir devenin teri". 8. maddeyi amlarken yle ekler: "Kafirin bttin gvdesi kirlidir; salar, trnaklar, beden salglar pistir". Geri are de yok deildir: "Gayri Mslim bir erkek ya da kadn slm'a getiinde gvdeleri, tkrkleri, smkleri ve terleri ibadetle temizlenir. Ancak elbiseleri dnmeden nce terli bedenleriyle temas etmise bunlar hala kirlidir". 39 slm toplumunda eitli alt gruplarn giydikleri ve taktklar ayrdedici kyafet ve balklar dsal olduu kadar belli llerde isel tannmaya da hizmet etmitir ve pek ok durum-

da bu uygulamalarla hibir dmanca niyet gdlmemi!ir. Baz dinlerde eitli mezhepler, dinsel, etnik, kavmi ve baka tr gruplar ok eski zamanlardan gnmze dek varlklarn korumu ve hatta onlar dierlerinden ayran ve bu sayede muhtemelen kendilerini stn grmelerine yolaan biim ya da renkteki kyafet ve balklarla dllendirilmilerdir. Kimlii ile gurur duymak topluluk halinde yaayan insan gruplar iin, hatta ayrmcla ya da zulme maruz kalanlar arasnda bile olaan bir durumdur. Ayrdedici klklar karlkl tannmay kolaylatrmak ve dayanma ya da destee hak iddias tamakla yararl bir amaca da hizmet etmektedir. Daha M. . 7. yzylda Peygamber Tsefanya (1,8) "Ve Rabbin kurban gn vaki olacak ki....ecnebi esvab giyenleri[n]" Tanr tarafndan cezalandracan syler. Ayn ekilde Talmud'da Yahudilerin ranllar, yani iinde yaadklar imparatorluun efendileri gibi giyinmemeleri buyurulmutur. 411 slmn ilk gnlerinden itibaren Mslman otoriteler mminlere neredeyse hep bir azdan u talimat vermilerdir: "Halifhum"; kendinizi onlardan -yani kafirlerden- rf ve adetlerle olduu gibi klkta da ayrn. 41 Mslmanlar kafirler gibi giyinemediklerine gre, kafirler de Mslmanlarn kyafetlerini giyemez ya da onlara yknemezlerdi. Bu ilkeye kat bir biimde uyulduu grlmemitir, ama kurala aldr edilmemesi zaman zaman lemay mteessir etmitir. Sakin ve msamahakar biri olarak bilinen, Muhteem Sultan Sleyman zamanndaki Osmanl mparatorluu eyhlislam olan Ebusuud Efendi bile standard otoritelerin zikrettii aadaki fetvada da grld gibi, bu kuralm inenmesi karsnda nadir bir fke nbetine kaplmtr: SORU: ayet bir ynetici Mslmanlar arasnda yaayan zmmilerin yksek ve ssl evler yapmalarn, ehir iinde ata binmelerini, gsterili ve pahal elbiseler giymelerini, yakal kaftanlar, mkellef kumalar, postlar ve sarklar b Tnmelerini; hlasa Mslmanlar alaltp kendilerini yk

seltmeye ynelik ilerden men' ederse bunun Allah katnda bir mkafat olacak mdr? CEVAP: Evet. Zmmilerin Mslmanlardan elbiseleriyle, binek hayvanlaryla, semerleriyle ve balklaryla ayrlmas gerekir. 4 2 Zmmilere klk kyafet konusunda dayatlan kstlamalar ok sayda farkl kaynaktan gelmekte ve ardnda birden fazla saik barndrmaktadr. Bir anlamda, bu klklarn imdiye dek gruplarn birer ifade ekli olmu -ya da bilahare o duruma gelmi- belli kyafet biimlerinin olumlanmas ve devam olduuna hi phe yoktur. slmn ilk dnemlerinde Mslmanlk asndan zorunlu bir gvenlik dncesi; yani Mslmanlar henz kk bir ynetici aznlk iken birbirlerini tanyabilmeleri ve koruyabilmeleri dncesi hakimdi. Ortaalarda bu ihtiya ortadan kalkt ama Osmanlmm nce Hristiyan Kk Asya'da sonra da Hristiyan gney dou Avrupa'daki ilerleyileri bu ihtiyac yeniden depretirdi. Son olarak ileriki yzyllarda daha nemli ve egemen hale gelmi olan bir nc dnce daha sz konusuydu: Zmmileri kltme, aalklarn srekli hatrlatma ve bu niteliklerini ve yerlerini unuttuklarnda cezalandrma arzusu. Aalanma belirtilerini pek ok biim altnda grmek mmkndr. Yahudilerin ve Hristiyanlarn, ailelerinin, klelerinin farkl renklerde pelerinler giymeleri ve balklar takmalar zorunluluunun ille de kendi bama dmanca bir niyet barndrmas gerekmez. Ne var ki, giysilerinin zerine deiik renkte bir kuma paras yamama zorunluluu getirilmesinde, farkllatrmak kadar kltmek gibi bir niyet bulunduu da aikardr. Yahudilerin getto dna karken yalm ayak yrmelerini, hasr terlik giyinmelerini art koan Fas yasalarmda da ayn zellik vardr. Belki de bunlardan daha nemlisi Zmmilerin silah tayan snflardan olmadm gstermek, daha dorusu vurgulamak amacyla yaplm dzenlemelerdir. 4 3 Zmmiler ata deil,

eee binmek zorundaydlar; stelik hayvaha bacaklarn iki yana sarktarak deil, tpk bir kadn gibi yandan binmeleri gerekiyordu. Hepsinden nemlisi silah tayamazlard; o nedenle daima kendilerine saldranlarn insafna kalmlardr. Zmmilere kar silahl saldrlar pek sk rastlanan vakalardan olmasa da, silah tamann normal grld bir toplumda silah tayamayanlar iin hem bir aalanma hem de tehlike duygusu hep vardr. Bu konuda yoksunluk durumunda olanlar sadece zmmiler deildi; zellikle Arap yarmadasmda baka toplumsal gruplar da ayn durumdayd. Ancak durumlar en hassas olanlar zmmilerdi. Zmmi biri talanmak gibi zellikle ocuklarn yaptklar kk ama can yakc saldrlara kar kendini savunamazd, daha dorusu savunmas yasakt. (Ta atmak ilk zamanlardan modern alara kadar pek ok yerde grlm bir elenme trdr). Zmmiler saldrlara ya da baka tr zarar verici davranlara kar korunmalar iin kamu otoritelerine gvenmek zorundaydlar ve bu koruma ekseriyetle salanm, hatta aslnda bir adet halini alm olmasna ramen, kargaa ve dzensizliin hakim olduu zamanlarda baz srmelerin meydana gelmesi de kanlmazd. Sonuta kendini srekli tehdit altmda ve gvensiz hissetme duygusu zmmilerin yazlarnda ska karmza kmaktadr. Bu kez zsel simgesel olmaktan ok simgesel nitelikte benzer bir aalk ifadesi de zmmi kadnlarn klklaryla ilgili dzenlemelerde yer almaktadr. Gsterili kyafetler giyinmeleri ve pahal mcevherler takmalarn yasaklayan dzenlemeler ancak zaman zaman uygulamaya zorlanmt ve zaten Mslman kadnlar zerinde de bunlara benzer kstlamalar sz konusuydu. Ama aka astlk belirtisi olan bir fark da vard. zgr Mslman kadnlarn evlerinden karken yzlerini peeyle rtmeleri gerekiyordu. Zmmi ve kle kadnlarn ise yzlerini amalarna izin vard, hatta kimi zaman byle davranmalar art koulmutu. Zmmi kadnlarn pee takmalarn yasaklayan baz dzenlemeler de sz konusuydu. 4 4 Ak yzn kle kadn, peeli y/.in ise er demli ve edepli kadn artrd ise aktr. Bu kurallarda

anlatmn bulan duygu, yakn zamanlarda kadn gsnn sergilenmesi ile ilgili Batl adetleri esinleyen duyguyla ayndr. Sinema ve televizyondaki ltlerin imdikinden ok daha kat olduu bir zamanda, plak gsl kadnlarn tehiri ancak ok uzaklardaki ilkel kabilelerden olma artyla kabul edilebilirdi. Beyaz, yani uygar iseler tehir edilmeleri yasakt. ster Snni ister ii olsun bu dzenlemelerdeki ortak yan zmmilerin toplumsal aalklarnn ve buna karlk Mslmanlarn stnlklerinin devamm salamak ve daha zel olarak da bu durumu simgeletirmek kaygsdr. Zaman zaman bu aa stat belirtileri, gereklerden daha fazla nem tamaktayd ve phesiz -en azmdan zenginler iin- ok daha zcyd. Genelde zmmilere dayatlan klk kyafet ile ilgili kstlamalar toplumsal ve bir anlamda da siyasi nitelik tamakla birlikte zaman zaman ie baka dncelerin de szd oluyordu. stanbul Kads'nn kurallara daha sk biimde riayet edilmesi ile ilgili isteine karlk olarak 1568 tarihinde yaynlanan bir fermanda kadnn u gerekeyi gsterdii belirtilmektedir: Mslmanlar eski psk eyler giyerken zmmilerin balk, terlik, elbise trnden eylere yaptklar youn harcamalar bu mallarn fiyatn arttrmakta, dolaysyla iin ucu gelip Mslman halka dayanmaktayd: stanbul Kadsna buyrultu: Allah'n esirgedii stanbul ehrinde oturan4"5 kefereler arasnda Yahudi ve Hristiyan kadn ve erkeklerin pahal, mkellef kumatan elbiseler giydiklerini, gsterili sarklar satn aldklarn ve bunlar sipahiler gibi sarndklarn, atlastan, pamuktan ve sair pahal kumatan kaftanlar giydiklerini, Mslmanlarla ayn kundura ve terlikleri kullandklarn, bunun neticesi sark, kuma ve kunduralar almaya para yetimediini ve keferenin Mslmanlar gibi giyinmekten men edilmesini isteyen Saadet Eiimize gnderdiin mektubuna cevaben; Biz zaten keferenin kyafeti hakknda irademizi yazp gndermitik.

bu irademiz sana vardnda ona gre davranman, bu cmleden olmak zere, Yahudi, Hristiyan ve de dier keferenin yukarda anld nceki buyruuma aykr olarak pahal elbiseler giyinmelerine izin verilmemesini buyuruyorum. (Muhtesiplere/Pazar denetilerine verile) 1568.46

21 Safer 976/15 Austos

Zmmilerin yalnzca slm'a deil tek tek btn Mslmanlara kar da saygl olmalar ok nemliydi. Zaman zaman dini yetkililer tarafmdan kartlan ya da zimmet sisteminden kaynaklanan kstlamalar belirlemek ve ayrntlandrmak amacyla Mslman yneticilerin yapt dzenlemelere bunu salayc tedbirler sokulmutu. Kimi zaman bu nlemlerde artc ayrntlar da yer almaktayd. rnein 15.yzylda pazar dzenlemelerini konu alan spanya Sevilla kaynakl bir eserde unlar okuyoruz: Bir Mslman bir Yahudi ya da Hristiyan ovmaz, pn dkmez, helasn temizlemez. Bu iler Hristiyan ve Yahudilere daha uygundur, nk bunlar aa olanlarm ileridir. Bir Mslman bir Yahudi ya da Hristiyanm hayvanma bakamaz, onlarn katrcs olamaz, zengisini tutamaz. Bunlar yapan bir Mslman ihbar edilmelidir. 4 7 1892 yllarnda mollalar ran'da Hamedanl Yahudilere ok daha ayrntl koullar dayatmak istemiti: Bir Yahudi sokakta yrrken bir Mslmann asla nne gememelidir. Bir Mslmanla yksek sesle konumas yasaktr. Bir Mslmana bor veren bir Yahudi borcunu alak ve saygl bir sesle isteyecektir. ayet bir Mslman bir Yahudiye hakaret ederse bu ikincisi kafasn emeli ve tek ses karmamaldr. 4 8

Tek tek Mslmanlarn ahslarna sayg gsterilmesinin toplumsal bir ykmllk olduu, byle yaplmamasnn honutsuzlua, hatta muhtemelen ciddi yaptrmlara yolat bir yerde, slm inancna, kitabna ya da kurucularna saygda kusur etmenin cezasnn lm olmas normaldi. slm hukukunda "slm'a hakaret eden zmmiler" sorununa -teknik olarak sabb olarak bilinen suun tanm, sulama iin gerekli kantlar ve verilecek ceza gibi konularda- hayli yer ayrlmtr. 49 Genelde iiler, Snniler arasmda da zellikle Maliki ve Hanbeli okullar bu konuda ok serttiler ve lm cezas ngryorlard. Hanefiler ve bir lde de afiiler daha lmlyd ve baz durumlarda krba ve hapis cezas ile yetiniyorlard. Trk kads Ebusuud efendi sadece bu davran alkanlk edinmi kamu sulular iin lm cezasna hkmetmektedir ve bu durumdaki bir sana ac vermekten imtina edilmemesi gereini savunmaktadr. Anlamszca ve kt niyetle kovuturmalara gidilmemesi konusunda son derece titiz davranan Ebusuud efendi sana "bir iki kiinin laf" zerine "adet haline getirmi" gibi davranlmamasn buyurur. Sann adet haline getirmi olduunun "ilgisiz Mslmanlar" -kendi tabiriyle bigaraz, yani kin ve garaz gtmeyen Mslmanlar- tarafndan yetkililere belirtilmesi koulu vardr. Adet haline getirmi olduu anlalrsa sana lm cezas verilebilecei" gibi, "iddetli krba ve uzun hapis cezas da yeterli ol^bilir"di. Ayn ekilde Ebusuud efendi Peygamberi karalayan ya da kmseyenlere lm cezas vermekle birlikte, bu uygulamann suun aleni olarak ya da yayn yoluyla ilenmesi halinde geerli olacan ve kafirin "inanszlnn gereini" syledii iin, yani Muhammed'in nbvvetini reddetti diye sulu tutulamayacan belirtir. Bu ekincelere ramen peygambere hakarette bulunan bir zmminin lm cezasna arptrlmas gerekir, nk "biz ona bunun iin zimmet vermedik". 5 0 Aslnda ehit olmak isteyen ve amalarna bu yolla ulaan kimseler de yok deildi, ama oucas sulular ya meczup ya da sarho kimselerdi. Zaman zaman da siyasal gereklerle, halkn basksyla ya da hatta kiisel kinler dolaysyla bu ynde

sulama yaplabilmekteydi. Genelde bu sutan dolay kovuturma ald ve insanlarn mahkum edildikleri pek vaki deildi, ancak yine de 19. yzyln ortalarna dek zaman zaman varln srdrd ve zan altnda kalma korkusu zmmilerin hadlerini bilmelerinde en byk etken oldu. 1833-1835 yllarnda Msr'da yaam olan Edvvard Lane, Mehmet Ali Pa^ dneminde Msrl Yahudilerin durumlarndaki iyilemeyi belirttikten sonra, unlar syler: "u anda daha az bask gryorlar; ama yine de ortalama bir Arap ya da Trkn hakaretine uradklarnda ya da onlar tarafndan dvldklerinde bir kfr bile etmeye cesaret edemiyorlar; zira pek ok Yahudi Kuran ya da peygamber hakknda ileri geri konutular diye yok yere ya da kt niyetle sulanarak ldrlmlerdir". 5 1 Bu konuda nl bir dava 1857'de Tunus'ta yaanmt. Batu Sfez adnda ok alt statden bir Yahudi ikiliyken slm'a hakaret etmekle sulanmt. O zamanlar Tunus'ta hakim olan Hanefi yasalarna gre yarglanmas halinde az bir cezayla kurtulmas kabil olacakt. Ama ynetici istisnai bir uygulama yaparak davay daha kat olan Maliki mahkemesine gnderdi; bu durumda lm cezas kanlmazd. ada gzlemcilere gre, bunun nedeni sz konusu yneticinin yakn bir zamanda bir Yahudiyi soyan ve ldren Mslman bir askerin lm cezasnn infazn emretmi olmasyd. Dolaysyla bu Yahudinin idam tarafszln zorunlu bir gstergesi olarak grlyordu 5 2 Her ne kadar bu sula ilgili cezai takibata pek ok yerde son verilmi olsa da, bir gayri Mslimin slm eletirmesi, hatta deerlendirmesi hala son derece hassas bir konudur. ran'da iiler Osmanl mparatorluundaki Snni adalarna oranla ok daha hogrszdler. Kovma, zorla din deitirme ve ldrme -ki bunlar Snni lkelerde ok nadir karlalan durumlard- 19. yzyla kadar ran'daki yaamn olaan zelliklerini oluturmutur. Batl gezginler ah'n gayri Mslim uyruklarnn sefil ve dkn durumlarndan sk sk sz etmilerdir. Genelde bakldnda spanya ve Arabistan dnda, slmi rejimlerin evre lkelerden ok merkezde daha

hogrl bir tutum iinde olmalar dikkate deer; gerekten de slm uygarlnn kalbinden uzaklaldka basklar daha da artmaktadr. Gayri Mslimler iin yaam, Kuzey Afrika ve Orta Asya ile karlatrldnda, Msr'da, Trkiye'de, Suriye'de ya da Irak'ta ok daha iyiydi. Zmmilerin alt ve aa bir statden grldklerinin belki de en ak gstergesi, bir ayrmlanma ve aalanma paradigmas olarak kullanlmalardr. ii bir yazar halife mer'i evlilikte Arap ve Arap olmayan Mslmanlar arasmda rk ayrm yapmakla sulamt: haklarn kstlamak suretiyle, Arap olmayan Mslmanlara "Yahudiler ve Hristiyanlar" gibi davranyordu. 5 3 10. yzylda Msr' fetheden Kuzey Afrikallarn (Kuzey Afrikal olmayan) Dou kkenli askerlere kar ayrmclk yaptn belirten Suriyeli bir tarihi u gzlemde bulunmutu: "Doulu kardelerimiz bunlarn arasnda, Mslmanlarn arasndaki zmmilere dnmlerdi". 5 4 18. yzylda yaam ve peygamber soyundan gelen bir Mslman erifin Yenieriler tarafndan tutuklanp kaba muameleye uratldn belirten aml biri gncesine yle yazmt: "Ona sanki Yahudiymi gibi davrandlar..." 55 . Ayn anlay u ska edilen yeminde de grlmektedir: "[Dediim doru deilse] Yahudi olaym..." Ancak iin olumsuz olduu kadar olumlu bir yan da vard. Bu topluluklar ile Mslman devlet arasndaki ilikiler zimmet yasas tarafndan dzenlenmiti ve szlemeye dayal bir iliki olarak grlmekteydi. Gerek Kuran gerekse hadisler anlamalarn kutsalln ve kendileriyle bir anlama (ahd) yaplan mu 'ahad denilen bu kii ya da gruplarn canlarna ve mallarna sayg gstermek gerektiini srarla vurgularlar. lk dnemlerde fakihler zimmeti en azndan bu talimatlarn korumas altnda bir tr anlama olarak kabul etmilerdir. nl Suriyeli Arap fakih El Avzai'ye (doumu 774) atfedilen bir mektup bu adan son derece reticidir. Lbnan'n Arap valisi Hristiyanlar arasnda patlak veren bir isyan bastrmtr. El Avzai valiyi ayrm gzetmeksizin sertlik gstermekle sular. El Avzai'ye

gre vali isyana karmam zmmileri Lbnan Da ndan kovmutur. "Bazlarn ldrdn geri kalanlarn da kylerine geri gnderdin. Allah 'Hi kimseye bakasnn suu yklenemez buyururken (Kur'an, VI, 164), sen bir ka kiinin gnahndan tr okluu nasl cezalandrabilirsin? zlenecek en iyi t, 'eer biri mu'ahada zulm eder, tayamayaca kadar yk yklerse [ahiret gnnde] ondan davac olacam'...diyen peygamberin iraddr". 5 6 Metindeki mu 'ahad teriminin zmmileri ierdii aktr. Sonraki yazlarda daha ok Mslman devletin ynetimi altndaki bir gruba tand ayrcalk olarak grlen zimmetin szlemesel ve iki tarafl zelliine daha az nem verilmeye baland. Ancak yine de zmma hala slm'n Kutsal Yasas'nn bir parasyd ve her iyi Mslmann sayg gstermesi ve savunmas gereken bir eydi. Kutsal Yasa bu dinlerin saliklerine belli bir stat vermitir. Dolaysyla onlar bu staty Allah'n yasasna gre hak etmilerdir. Kutsal Yasa zmmilerin bu yasay inemelerini yasaklad gibi Mslmanlar da zmmileri srndrmekten men etmitir. rnein, 11. yzylda Fatmi halife Ez Zahir'in, halkn nnde okunmak zere, herkese kar iyi niyetlerini ifade eden ve devlet hizmetinde ve adalet ilerinde grev alan kimselerin doru yoldan ayrlmamalarn, nlerine gelen ve kendilerini ilgilendiren her konuda adil davranmalarn, bar ve drst olanlar savunmalarn, yanl yapanlarn ve mesele kartanlarn yakasna yapmalarn bir kere daha hatrlatan bir kararname yaynlad [sylenir]. Ayn zamanda Ez Zahir himaye altndaki dinlerin, Hristiyanln ve Yahudiliin inananlar arasmda slm dinine gemeye zorlanacaklar diye bir korkunun varolduunu, bu yzden krgnlk ve ksknlk duyduklarn, oysa dinde zorlama olmadn (Kur'an, 11,256) sylemitir. Bu vesve selerden kurtulun, korunmaya devam edeceinizden, ko runmu cemaatler olarak kalacanzdan msterih olun dirilitir. Ykselme ve kar salama amacyla olmamak kay

dyla ilerinden her kim gnl rzas ve Allah'n inayetiyle slm dinine gemek isterse, bunu yapabilir; ho ve mbarek karlanacaktr; slm'dan dnm olmamak kaydyla her kim kendi dininde kalmak isterse koruma ve saknma grecektir ve onu korumak ve esirgemek btn Mslmanlarn devidir". 5 7 Ertesi yzylda yani Hal dneminde bir fakihden Mslman bir yneticinin zmmi uyruklarm srp sremeyecei konusunda gr istendi. Cevap, ister kendi gvenlikleri iin olsun isterse Mslman [devletin] gvenlii bunu gerektirsin, eer iyi bir neden varsa srebilir eklinde olmutur: ayet imam, himaye altmdaki dinlere mensup kimseleri [ehl -i zimmet] topraklarndan karmak isterse ve bunu hakl bir gereke bulunmadan yaparsa nacaiz olmaz, ama gereke varsa caiz olur. Zamanmzda hakl gereke udur: imam, naar ve zayf olduklarndan himaye altmdaki dinlere mensup kimselerin kffarm [ehl-i harp] elinde telef olmalarndan korkabilir ya da Mslmanlarn gvenliini tehlikeye drmelerinden endie duyabilir, ola ki bunlar dmana Mslmanlarn zaaflar hakknda bilgi szdrabilirler. 58 Mart 1602 tarihinde Sultan III. Mehmed'in yaynlad bir Osmanl fermannda Mslman devletin zmmilere kar ykmllkleri aka belirtilmitir. yle balyor ferman: Gc Hier eye Kadir, Kinat Yaratan Rabbimizin Kitabnda Yahudi ve Hristiyan zmmi topluluklar hakknda buyurduu gibi, can ve mallarnn korunmas, gvenlii ve muhafazas Mslman mmetinin daimi ve toplu bir devi ve slmm btn egemenlerine ve erefli yneticilerine yklenmi zorunlu bir ykmllk olduundan, onun iindir ki, benim yce ve din esinli korumamn, benim kutlu saltanat ve mutlu halifelik gnlerimde soylu eriat uyarnca, bana vergi deyen bu topluluklardan her birinin, zihin

huzuru ve gveni iinde kendi ilerine bakmalarmn ve hi kimsenin onlara engel olmamasnn ya da Tanr'nn buyruuna ve Peygamberin Kutsal yasasma aykr olarak kendilerine ve mallarna zarar vermemesinin salanmasma ynelmesi gerekli ve nemlidir. 5 9 Zmmilik statsn kuran ve koruyan Kutsal Yasay Uygulamak Mslman fakihlerin, hatta hkmdarlarn ortak kaygs olmutur. Gnmze dek ulaan arivler sayesinde hakkmda fazlasyla bilgi sahibi olduumuz Osmanl dnemi, aznlk yelerinin ayak takmnn iddetine kar korunmak zere yasa ve dzen glerine yaptklar ve netice aldklar bavuru rnekleriyle doludur. Zaman zaman yasa ve dzen gleri arasnda uyumsuzluklar kt gibi, aznlklarn bunlardan birine kar dierine sndklar anlar da olmutur. Bir Osmanl eyalet merkezinde yasa ve dzen srasyla kad, yani yarg ile vali, yani ynetici tarafmdan temsil olunmaktadr. Birinin payandas ulema, tekinin orduydu. Aznlk mensuplarn kimi zaman zalim bir ynetici karsmda adil bir yarg ararken, kimi zaman da banaz ulemann banazlndan kendilerini kurtarmas iin drst fikirli bir ynetici ararken gryoruz. Ancak Ulemadan devletin kad olarak atad resmi grevliler arasnda byle banazlar pek seyrek bulunurdu ve zmmiler ou kez hem idari hem dini otoritelerin desteine gvenebilmekteydiler. Bu otoriteler gten dtklerinde ve dzeni srdrebilecek ya da yasalar uygulatabilecek basireti gsteremediklerinde -ki bu durum son yzyllarda gittike daha sk yaanr olmutu* sorun da patlak verdi. Zaman zaman bir zulm olduunda, bunu yapanlarn eylemlerini Kutsal Yasa'ya gre hakllatrma kaygsma dtklerine tank olmaktayz. En sk bavurulan sav uydu: Yahudiler ya da Hristiyanlar hadlerini amak suretiyle anlamay inemi, dolaysyla slmla olan szleme koullarn bozmulardr; Mslman devlet ve halk artk bu anlamayla bal deildir. En iddetli zmmi kart yaznda bile yaplanlar Kutsal

Yasa ya gre hakllatrma kaygsn grmek mmkndr. 1066 tarihinde Granada'da yazm Ebu ishak'a ait bir Yahudi kart iir, bu adan son derece reticidir. Ayn yl yaanm Yahudi kart olaylara yol at sylenen bu iirde u anlaml dizeler yer almaktadr: Onlar ldrmekle imanndan olmazsn, korkma imanszlk onlar imdi olduu gibi brakmaktr. Onlar yaptmz ahdi inediler neden bozguncuya kar sulu olasn ki? Sen geride onlar ilerdeyken onlara adalet olur mu? imdi sen onlarn yannda aasn sanki sen hatalsn da, onlar hakl! Sana yaplan yanllar hogrme nk onlarn yaptklarnn kefili sensin Allah halkn kollar ki Allah'n halk paydar olacaktr. 6 0 iirin ana temas hadsizlik karsnda duyulan infialdir. Ama Hristiyan anti-Semitizminin tam tersine, Ebu shak bu feverannda bile Yahudilerin yaama, geinme ve dininin gereklerini yerine getirme hakkn reddetmez. Bir fakih olarak bu haklarn Kutsal Yasa tarafndan gvence altna alndn ve balayc bir yasal szleme olarak zimmet kurumunun iine dahil edildiini bilir. Ebu shak bu szlemeyi deil inkara, nemsizletirmeye bile kalkmaz. Aksine Yahudileri soyar ya da ldrrken yasa d davranmayacaklar -yani slm'n Kutsal Yasasmda belirtilmi ve kutsanm koullar inemeyeceklerine, bu anlamda ruhlarn teki dnyada tehlikeye atmayacaklarna- kendini ve dinleyenlerini inandrmak iin rpnr. Ebu shak'a gre szlemeyi ineyen, bu yzden de szlemenin Mslmanlar iin balaycln ortadan kaldran Yahudilerdir. Mslmanlar ile yneticileri zimmet kurumunun getirdii ykmllklerden bak kalmlardr; dolaysyla yasadla dmeden, yani gnah ilemeden Yahudilere saldrmakta,

ldrmekte ve mallarna el koymakta zgrdrler. Ebu shak'nki gibi tepkiler ve 1066'da Granada'da yaplan trden katliamlar slm tarihinde nadir grlen eylerdir. Genelde yneticilerine rzayla itaat ettikleri srece zmmilerin dinlerinde kalmalarna, ilerine glerine bakmalarna ve kendi hayatlarn yaamalarna olanak tannmtr. En iddetli ve kanl atmalarn zmmilerin artk kurallara kulak asmadklar ve sayg gstermedikleri 19 ve 20. yzyllara rastlamas anlamldr. Ne var ki kurallarn her iki tarafa da anlald ve kabul edildii ilk dnemlerde bile zaman zaman glkler yaanmam deildir. Bu glkler yer yer bir tarafn "zulm" tekinin "cezalandrma" adn verdii iddet olaylarna yol amtr. Ancak bu tr iddet halleri seyrekti. Daha ziyade kurallarn daha sklatrlmas gibi bir areye bavurulurdu; yani o zamana dek bir takm srmeler olmasna gz yumulan kstlamalar daha kat bir ekilde uygulanr, hatta yeni kstlamalar getirilirdi. Bu tr basklara ya da en azndan Mslman tarafn bu basklar hakl gstermek veya aklamak zere gelitirdii savlara ilikin olarak yaplacak bir snflama ve mmknse tipoloji, hogrnn nasl anlalp uyguland sorununu belli llerde aklk getirebilir. En sk rastlanan durum udur: Sofu ve gayretke ynetici, kafir uyruklarnn ve kendinden nceki gevek yneticilerin yapm olduu hatalar dzeltir ve topluluu slmn ngrd gerek yola oturtmaya alrd. Byle bir yneticinin paradigmas, daha sonra tarihilerin anlattna gre biyografisi slmi bir restorasyonun standard kalplarn ieren Emevi halifesi II. mer'dir. Belli aralklarla slm tarihinde yle bir durum nkseder: Hareketler ya da bireysel yneticiler kat ve militan bir ortodoksi dnemi balatrlar. Bylesi zamanlarda slmn saflatrlmas, yzyllar iersinde iman bozan ve i rten yenilikler ile eklentilerin kaldrlmas ve Peygamber ile sahabelerin gerek, sahici slmna geri dnme srar ne kar lir. Kafirin yola getirilmesi ve ngrlen kstlamalarn eksiksiz

uygulamaya konulmas bu dinsel diriltmenin ayrlmaz bir parasdr. Bu durum kafire zulmedilmesini gerektirmez; tersine sofu yneticilerin biyografi yazarlar ve vakanvisler zmmilere doru ve adil davranld zerinde durmaktadrlar. Ama adalet yasann onlara tand yerde kalmalarn gerektirir, daha tesine gemelerine izm verilmez. II. mer, gayri Mslimler zerindeki mali ve dier kstlamalarn katksz uygulaycs olmakla ve seleflerinin gayri Mslimlerin igaline gz yumduklar g ve nfuz konumlarndan onlar uzaklatran nlemler almakla tannmtr. Geleneksel olarak I. mer'e atfedilen baz kstlamalar devreye soktuu iin II. mer'i sorumlu tutmak mmkn deildir. Arap olmayan muhtedilere (dnmeler) verilen haklarm geniletilmesi ve o zamana dek istedikleri ve Arap aristokrasisinin vermekten geri durduu eitlie imdi eritirilmeleri, zmmilerin haklar zerine kstlamalar getirilmesiyle ezamanl olarak gerekletirilmiti. II. mer'in reformlarnn tarihsel koullar nemlidir. Konstantinopolis'i almak iin karadan ve denizden yaplan muazzam askeri seferler felaketle neticelenmi ve Emevi imparatorluu bir bunalmla kar karya kalmt. Sava yeni ve ar ekonomik ykler getirmiti; Arap ordularmm Konstantinopolis surlarna arpp paralanmas, Mslman ynetimini, iradesini zorla dayatacak aralardan yoksun brakmt. Srekli olarak sofu Mslman kartlarnn meydan okumalar nedeniyle Emevi ynetimi alaa edilebilirdi. Halife Sleyman (715-717) bir sefer srasmda ldnde, her zaman siyasi becerileriyle tannan Emevi ailesi, dindarl ve inanlarna yakn politikalar izlemek suretiyle Mslmanlar hanedann etrafmda toplayabilme becerisiyle nam salm bir Emevi prensini Sleyman'n halefi olarak seti. Abbasi halifesi El Mtevekkile de (847-861) ayn dnceler yol gstermi olabilir. Mslman historiografisine gre El Mtevekkil, nceki halifelerin kayrdklar sapkm ve zalim Mutezile okulunun egemenliine son vermi ve slmn sahici nasslarna ve uygulamalarna geri dnlmesini salamtr.

Ynetimini, hatta ahsn tehdit eden eriflere kar halk desteini harekete geirme ihtiyacnn da bu deiikliklerle bir ilgisi olmaldr. 850'de yaynlanan bir emirnamede unlar okuyoruz: mann ve Dzenin Koruyucusu duydu ki, ngrsz ve dncesiz bir takm insanlar ilerinde zmmilerden yardm alyor, Mslmanlara tercihle onlar srda tutuyor ve onlar uyruklar zerinde yetkili klyorlarm. Ve bunlar Mslmanlara eziyet ediyor, despota davranyor, hile ve yalanla kandryormu. Byle yolsuzluklara byk nem veren imann Koruyucusu sz konusu durumu mahkum ve red etmitir. Bunu nlemek suretiyle Allah'n tevecchne erimek isteyen [halife], eyalet ve ehirlerdeki memurlarma ve hudut boylarndaki kentlerin ve yrelerin valilerine yanlarnda zmmi altrmaya ya da imann Koruyucusunun kendilerine gsterdii gveni ve verdii yetkiyi zmmilerle paylamaya son vermelerini yazmay kararlatrmtr... O yzden hi bir mrikten yardm almayn, himaye altndaki dinlerden olanlar Allah'n onlara tand konumda tutun. manm Koruyucusunun mektubunu blgenizde yaayanlara sesli olarak okuyun, herkese duyurun. mann Koruyucusu bir daha sizin ya da memur veya yardmclarnzdan herhangi birinin slmn ilerini grrken himaye edilen dinlere mensup kimseleri altrdn duymasn. 6 1 Bu ve benzeri nlemlerin asl hedefi gayri Mslimlerin Mslman devlet zerindeki etkilerini ve sadece Mslmanlarm hakk olan otorite iddialarm krmak gibi grnmektedir. Bu arada El Mtevekkil, Hristiyanlarn ve genelde zmmilerin bal rengi balk ve znnar [kuak] takmalar; tahta zengili ve arkasma iki yastk ilitirilmi semerlere binmeleri; Mslmanlarnkinden farkl renkte balklar giymeleri ve bu balklara iki dme ilitirmeleri; klelerinin kyafetlerine kendi esvabla-

rina taktklarndan farkl herbiri drt parmak uzunluunda ve bal rengi olmak zere biri nde dieri arkada iki bez paras diktirmeleri emrini verdi. Sark saranlarm sarklar bal rengi olacakt. Kadnlar sokaa karken bal rengi bartleri kullanacaklard. Klelerinin kuak takmalarn buyurdu ve kay kullanmalarn yasaklad. Yeni yaplm btn kiliselerin yklmas ve [zmmilerin] evlerinin onda birinin alnmas emrini verdi. Eer [boaltlan] yer yeterince genise oraya cami yaplacakt. ayet cami iin elverili deilse, ak meydan olarak braklacakt. Mslmanlarm evlerinden ayrdedilmesi iin kaplarna tahtadan tautlar [eytan ekilleri] aklmasn emretti. Mslmanlar zerinde yetki sahibi olmalarn salayacak ynetim kademelerinde ve resmi ilerde altrlmalarn yasaklad. ocuklarmm Mslman okullarna gitmelerini ya da Mslman hocalar tarafndan eitilmelerini yasaklad. Paskalya gnlerinde ha tanmasn ve sokak ortasnda Yahudi ayinleri yaplmasn yasaklad. Mezarlarnn Mslman kabirleriyle kartrlmayacak ekilde yer hizasnda olmalarn buyurdu. 6 2 Bunlar El Mtevekkil dneminde gayri Mslimlere eza edildiinin kant olmad gibi, bu kstlamalarn ne denli yaygn, kapsaml ve uzun sreli uygulandklar da ak deildir. Sofularn bu kurallara aldr edilmedii yolunda sk sk yaptklar ikayetler ile kstlamalar zaman zaman yeniden dayatma ynndeki giriimleri, uygulamalarn gevek tutulduunu ve aralkl olduklarn yeterince gstermektedir. Daha sonra da halife II. mer rneini izleyen pek ok ynetici olmutur. Bunlardan biri de, saltanat babas ve nceli olan Fatih Sultan Mehmed'e bir tr tepki nitelii tayan Osmanl sultan II. Bayezt'tr (1481-1512). Mehmed deyim yerindeyse Bat'ya bir pencere amt. Gerek Rumlar gerekse Yahudileri kayrm ve Hristiyan Avrupal zanaatkar ve bilginleri bile himaye etmiti. 6 3 Dindarl ile bilinen ve ulemann ok byk tesiri altnda bulunan Bayezt btn bunlar deitirdi.

Babasnn Saraya toplad resimleri elden kard, Hristiyan ve Yahudi nedimlere ve grevlilere yol verdi. Bir Yahudi kaynana gre, Trkler tarafndan alnmasndan sonra stanbul'da yaplm olan, dolaysyla zmmilere ancak fetihten nce varolan ibadethanelerini muhafaza izni veren, yenilerinin yaplmasn yasaklayan Kutsal Yasann kurallarn ineme anlam tayan havralarn kapatlmasn emretti. Bu, Mslman kasnaklarn belirttiine gre nfus deiikliklerinden kaynaklanan zel nlemlerle ilgili olabilir. Gayri Mslimlerin ounlukta olduu belli mahallelere youn biimde Mslmanlar yerletirildi. Bu blgelerin bazlarnda da daha nceleri hogrlen kiliseler ve havralar yeni ounluun gzne batmaya balam ve kapatmak ya da baka yere nakletmek zere nlemler alnmtr. Baka yerlerde olduu gibi burada da, sofu vakaynameciler zmmilerin cretkarlklarna son veren eylemleri onaylamlardr. Ne var ki 1492'de ve sonrasnda spanya'dan ve Portekiz'den gelen ok sayda Yahudinin Osmanl topraklarna yerlemelerine ve anavatanlarndan srgn edilikten sonra yaamlarn yeniden kurmalarna izin, hatta cesaret veren kiinin de ayn Sultan II. Bayezt olduuna dikkat edilmelidir. 64 Paradoks salt grntedir, yoksa gerekte byle bir ey yoktur. eriatn eksiksiz uygulanmas gayri Mslim topluluklara belli kstlamalar getirilmesine ve ynetim srelerine katlmlarnn snrlanmasna veya engellenmesine neden olmutur. Ancak bu durum dinlerinde kalmalarna, kendi adetlerine gre yaamalarna ya da geimlerini salamalarma engel olunmas anlamnda zulm grmelerini gerektirmemitir, iin dorusu buna izin de verilmemitir. yle ki Osmanl topraklarna en byk Yahudi g kuralc ve kat olmakla birlikte adil ve sofu biri olan II. Bayezt'm saltanat srasnda gereklemitir. Ayrca, Sultan Bayezt'm hainliklerinin, tahtna ynelik ciddi i ve d tehditlerin meydana geldii bir dneme denk dt belirtilmelidir. Kardei Cem taht zerindeki iddialar

baarszlkla sonulannca Avrupa'ya kam ve Papa ile baz Hristiyan prensleri tarafndan Osmanl topraklarna ve tahtma kar ortak bir saldrda kullanlmak istenmitir. Bayezt'n her iki Mslman komusuyla da ilikileri ktyd. Msr ve Suriye'de hkm sren Memlk sultanlar ile ekime halindeydi ve bu arada da douda ran'n yeni militan hanedan sadece smrda bir savala deil, Osmanlnn Mslman uyruklar arasnda fitne ve fesat tertiplerinde bulunarak da taht tehdit etmekteydi. Batdan Hristiyan hallarn, doudan iilerin yol at tehlike karsnda Bayezt'n hem yukardan hem de aadan dindarln dllendirilmesine ihtiyac vard. Beyazt'm ardllar dneminde ise baml topluluklarm durumlar iyileti, ama III. Murat'm (1574-1595) saltanat srasnda aznlklar asndan yeni bir tehlike dalgas zuhur etti. rnt yine aynyd: Zmmilere ar dnler vermi bir selef ile ierde ve darda dini ve askeri sorunlarm varl; haksz biimde g ve para sahibi olduuna inanlan baz zmmilere kar alman nlemler; izinsiz alan ibadet yerlerini kapatmak iin verilen buyruklar ve giysi ile balk konusundaki eski kurallarn tekrar devreye sokulmas. Venedikli bir rahibin raporuna gre bir an iin Sultan imparatorluktaki ncelikle btn Yahudilerin, sonra da Hristiyanlarn ldrlmesine karar vermi, ama annesi ile ba vezirinin gayretleriyle kararndan caydrlmtr. Ne Yahudi ne de Trk kaynaklar bu hikayeyi dorulamaktadr; zaten olanakszdr da. 6 5 En fazla ne srlebilecek olan, gsterili kyafetlerde kstlama, belli bir balk tr giyme koulu, yasa d olduuna kanaat getirilen yeni ibadet yerlerinin kapatlmas vb. gibi dinsel sertliin normalde faslal bir rnt gsterdiidir. Zmmiler, eskinin iyi usullerine sofu ve kat geri dn rnekleri sergileyen bylesi bir rejimden tamamen farkl baka bir tr dini rejim altnda ok daha ciddi aclar ekmi olmaldrlar. slm lkelerinde zaman zaman zellikle de byk bakaldr ve kargaa dnemlerinde Mesihi ve binylc hareketler

b a gstermitir. Bunlar eski rejimleri ykm ve ekseriyetle fethi izleyen bir devrim araclyla yeni yneticileri, hatta hanedanlar iktidara getirmilerdir. Bu hareketler arasnda en baarllarndan biri, 12. yzyln ikinci ve nc onylnda Ebu Abdullah Muhammed b. Tumart adndaki Berberi bir dini nderin kurduu Muvahhidler diye bilinen hareketti. 1121'de Tumart, izleyicileri tarafmdan Mehdi, yani slmi doru yol/getirecek ve yeryznde Tanrnm kralln balatacak ilahi esinli kii olarak kabul edildi. Mehdinin ardllar dneminde Muvahhidlerin gc boy verdikleri Byk Sahra vadilerinden yayld ve 12. yzyln sonlarnda Mslman Kuzey Afrika'nm byk blm ile spanya'y ele geirdi. Muvahhidlerin Mesihi cokusu kendi slm yorumlarndan hibir sapmay hogrmyordu. Boyun emeyen Mslmanlar yok edildiler; eriatn Yahudilere ve Hristiyanlara tand hogr reddedildi. Muhtemelen o sralarda Hristiyanlk Kuzey Afrika'dan kesin olarak temizlendi. Yahudiler de gerek Kuzey Afrika'da gerekse spanya'da byk eza grdler ve -Mslman tarihinde ran'm batsnda istisnai bir olay olarak- din deitirmek, srgne gnderilmek ve lmek arasnda bir seim yapmaya zorlandlar. 6 6 Sonralar Muvahhidler tavrlarn deitirdiler ve zmmilerin Kutsal Yasa'ya uygun olarak dinlerinde kalmalarna izin verdiler. Ancak zellikle Hristiyanlarn ortadan silindii, Yahudilerin ise en sert ve kat zimmet yorumuna maruz brakldklar Kuzey Afrika'da durumlar srekli olarak ktye gitti. 16. yzyl balarnda ran'da Mesihi iddialar olan militan bir ii hanedan olan Safevilerin tahta kmalar da gayri Mslimlerin, Yahudilerin, Hristiyanlarn ve Zerdtilerin durumunu ktletirmitir. Safevi ahlarnn ynetimi altnda gayri Mslimler sk sk bask ve zulmlere uratldlar, bazen de din deitirmeye zorlandlar. 6 7 lk slm Mesihiliinde dinsel olmaktan ziyade ulusal ve toplumsal kavramlarla kendini ortaya koyan, ama karizmatik

ndere ve bu nderin rettii doktrine benzeri bir rol atfeden baz modern hareketlere paral :1 zellikler grmek mmkndr. Tanrnn son vahyini ve vahyin son olarak yenilendiini reddedenler gibi, dava etrafnda toplanamayacak ya da kendini bu davayla zdeletiremeyecek olanlar da artk hogrlmyordu. Bu dini ve ideolojik kkenli bask biimlerine, geni ve ahlaki olmaktan ok, dar ve pratik gereksinimlerden esinlenen egemenin inisiyatifinden kaynaklanm bir nc biim daha eklenebilir. Olaan neden, para darldr. Bir ynetici mali skntya dtnde gelirleri arttrmann en kolay yolu, o zamana dek aldr edilmeyen ve unutulmu kimi haralar uygulamaya sokmak ya da gayri Mslimlerden yeni bir hara istemektir. Onun zerine gayri Mslimler de oucas uygun bir armaan vererek, hkmdar bu kararndan dndrmeye alrlar. Btn bu gibi durumlarda, ynetici bazen [Mslman] halk yattrmak, ou zaman da kendi ahlaki ya da siyasi ihtiyalarn karlamak amacyla basklar balatrd. Ancak bazen de zmmilere kar halktan kaynakl saldrlar olurdu ve bu gibi durumlarda ounlukla fizik iddete bavurulurdu. Modern-ncesi dnemlerde bu tiir galeyanlarn ortak nedeni zmmilerin hadlerini bilmemeleri, kstah tavrlar iine girmeleri, kendi statlerini amasyd. Bu olgu bizi slmn temel siyasal fikirlerinden birine gtrmektedir: Adalet ideas ya da ideali. ou Mslman siyasal dncesine gre, adalet hkmetin ana grevi, iyi bir yneticinin otoritesinin balca merulatrcs ve ba erdemidir. Adalet slm tarihinde ok farkl biimlerde tanmlanmtr. lk dnemlerde adalet Allah'n yasalarnn uygulanmas, yani slm'n Kutsal Yasas'nn uygulanmas ve srdrlmesi anlamna gelmekteydi. Sonralar Kutsal Yasa kiisel ve ibadetle ilgili meseleler dnda Mslman hkmetlerin giderek ihmaline uradka, adil olan ya da olmayan ynetici iin mihenk ta olma vasfn da yitirdi; "adalet" kavram

daha ok bir denge, eitlik, yani her grubun, unsurun vereceini verdii alacan ald, kendi layk olduu yerde bulunduu toplumsal ve siyasal dzenin srdrlmesi anlamna gelmeye balad. Her iki anlamda da gayri Mslim uyruklarn kendine zg bir yeri vard. Kendilerine verilen bu yeri amaya baladklarnda ya adalet kavramnn ilk anlamna gre yasann inenmesi sz konusuydu ya da ikinci anlamna gre toplumsal dengede bir bozulma olmakta, bunun sonucunda da toplumsal ve siyasal dzen tehlikeye dmekteydi. Burada sapknla kar Hristiyanlarnkinden son derece farkl Mslman tutumlar arasnda bir paralellik grebiliriz. Hristiyan kiliseler tarihinde sapknlk derin kayglar yaratan derin bir sorundu. Sapknlk, otoritenin tanmlam olduu doru inantan ayrlmak anlamn tamaktayd ve otorite tarafndan bu biimiyle saptanm ve tanmlanmt. slm'da ise inancn ayrntlar zerine bu kadar dlmemitir. Aslolan insanlarn yaptklaryd -yani ortodoksiden ziyade ortopraksi -ve temel asgariyi oluturan Tevhid'i ve Peygamberin nbvvetini kabul ettikleri, toplumsal normlara uyduklar srece Mslmanlarn dilediklerine inanmalarna izin verilirdi. Hatta slmn ana mecrasndan hayli ayrlm olan sapknlara bile hogr gsterilirdi. Sapknlk sadece toplumsal ve siyasal dzen iin aka bir tehdit halini aldnda kovuturulmutur. 6 8 Mslmanlarn gayri Mslim uyruklara kar tavr da ayn dnceler etrafnda ekillenmiti. Yahudilerin ya da Hristiyanlarn ok gl ya da ok zengin olmaya, yani onlara uygun grlen snr amaya baladklar farkedildiinde, zellikle bu gc ve zenginlii sergilemeye baladklarnda sorunlar patlak verirdi. Bunun en bilinen rnei, gl ve gsteri dkn Yahudi bir vezire kar Mslmanlarn tepkisi olarak yorumlanan 1066'daki Yahudi katliamdr. 69 Buna, Yahudilerden ok, Hristiyanlara yneltilmi baka bir ka rnek daha eklenebilir.

Halkn gayri Mslimlere ynelik saldrlarnda kendini duyuran bir baka konu da, dmanla, yani slmn dmanlaryla iliki sulamasdr. Bu konuda ilk byk rnek, Orta Dou lkelerindeki baz Hristiyan topluluklarn kendilerini Hallarla zdeletirdikleri Hal Seferleri zamannda ortaya km ve Hallar gittikten sonra, bu topluluklardan sadakatszlklarnn acs kartlmtr. Yahudiler elbette bu durumdan dorudan etkilenmediler. Hallara kar herhangi bir sevgileri sz konusu deildi, tam tersine. Ama zaman zaman onlar da bu tepkilerden nasiplerine deni aldlar; Mslman bir devletin din kardeleri ile giritii bir savata -bir lde hakl olarak- gvenilmez uyruklar diye grlen gayri Mslimlere kar duyulan genel kzgnlktan onlar da etkilenmitir. Baka ve daha dikkat ekici bir rnek de Mool istilas srasnda yaanmtr. Hallar yalnzca Suriye ve Filistin kylarnda ufak tefek devletler kurmay baarmlard; Moollar ise slm'n ana yurdunu fethettiler, egemenliklerini kurdular ve halifelii ortadan kaldrdlar. Dolaysyla Peygamberin gnlerinden bu yana, ilk kez slm'n byk merkezlerinde bir gayri Mslimin stnl gereklemi oluyordu. Mool yneticiler yerli halktan ve mslman olmayan, ama lkeyi ve ok sayda dili bilen Hristiyan ve Yahudileri yararl birer ara olarak grdler ve bazlarn yksek grevlere getirdiler. Zamanla Moollar slm' kabul edip slm dnyasnn paras haline geldiklerindeyse Hristiyanlarla Yahudiler pagan fatihlerle gemite kurduklar yaknln bedelini demek zorunda kaldlar. Daha yakn zamanlara ait ve baz alardan benzer bir rnek de Avrupal imparatorluklarn slm lkelerindeki rolleri ile ilgilidir. Burada da yine aznlk mensuplar, Hristiyanlar ve daha az lde de Yahudiler, yabanc imparatorluk yetkililerine eitli biimlerde yardmc olmulardr. Baz aznlk yeleri, zellikle de st snflardan olanlar kendilerini Avrupal emperyal glerle zdeletirmi, dillerini, kltrlerini benimsemi, hatta yurttalar bile olmulardr. mparatorluklar sona erip de Avrupa sahnesinden ekildiklerinde kalanlara yine deyecekle-

ri bir hesap braktlar. Basklarla ilgili olarak yaptmz bu tipolojiye son hu madde daha eklenmesi gerekiyor, o da udur: Mslmanlarn zmmilere kar dmanlklar dardan kimseler taralndan kkrtlmtr. Mslmanlarn ve Mslman uygarlnn do rukta olduu gnlerde, Mslmanlarn Yahudileri alglay tarzlarnda balangtaki kimi Hristiyan etkileri dnd, byle kkrtmalar ya olmuyordu ya da olduunda etkisiz kalyordu. Ama bu durum Osmanl mparatorluu'nun k dnemlerinde nemli bir etken haline geldi. Byk zmmi topluluklar Rumlar, Ermeniler, Hristiyan Araplar ve Yahudiler pek ok konuda birbirlerine rakip olmu ve toplumda kendilerine Mslmanlarn egemen konumunu btnleyici bir yer edinmek iin mcadele etmeye balamlard. Aznlklarn Mslman efendileri birbirlerine drme gayretleri seyrek grlen bir durum deildi. Hristiyan uyruklar Osmanl mparatorluu'ndaki Yahudi topluluklarna kar, zellikle Hristiyan Avrupa antiSemitizminin standard temalarndan bazlarn kullanmtr. Daha yakn zamanlarda ise Orta Dou lkeleri anti-semitik dnya nderlerinin balca hedefi olmu; hatta aralarnda bu grevi kendilerine gaye edinenler bile kmtr. Bu durum bizi, Mslmanlarn eitli baml aznlklara kar tutumlarnn oluumu ve geliimi gibi ok daha geni apl bir sorunu, i ve d deiiklikler temelinde ve 14 yzyllk slm tarihi perspektifi iinde ele almaya yneltmektedir. Halifeliin ilk yzyllarnda daha byk bir hogr ynnde bir hareketlenmeden sz etmek mmkndr. Peygamberin zamanndan ilk halifelere, bunun da tesinde Emevilerin ve Abbasilerin evrensel imparatorluklarna dek gayri Mslimlere kar gsterilen hogrde yanlmaya yer brakmayacak bir art sz konusu olmutur. Oysa 12 ve 13. yzyllardan itibaren ters ynde dikkate deer bir ynelimin varlma tank olmaktayz. lk zamanlarda farkl dinlere iman etmelerine ramen, kiisel dostluklarn, i ortaklklarnn, entellektel mritliin ve baka ortak faaliyet biimlerinin olaan ve sradan grnd

tek bir toplum oluturan Mslmanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler arasndaki toplumsal etkileimde hibir glk sz konusu deildi. Bu kltrel ibirliinin izleri pek ok alanda grlebilir. rnein elimizde nl hekimlerin biyografik szlkleri bulunmaktadr. Mslmanlarca yazlan bu eserlerde ayrm yaplmadan Mslman, Hristiyan ve Yahudi hekimlere yer verilmitir. Bu ok sayda biyografiden yararlanarak -slm dnyasndaki yzlerce hekimin yaam erilerini izlemek suretiyletp mesleinin bir tr prosopografisini karmak bile mmkndr. Hastanelerde ve zel tedavi yerlerinde inantan doktorlar birbirlerinin kitaplarn okuyarak ve birbirlerini renci olarak kabul ederek, birer ortak ya da yardmc olarak birlikte almlardr. Ne normal durumun ayrlk olduu ayn devrin Bat Hristiyanlnda ne de slm dnyasnn sonraki dnemlerinde bu durumun bir benzeri daha vardr. Ortak, paylalm bir renim alannda bu tarz bir ortak giriim sadece tpla ve bilimlerle snrl deildi. Dinsel farkllklarn ayrla yol amasnn gayet mmkn ve beklenebilir bir durum olduu felsefede bile bu ortakl grebiliriz. Bir rnek konuyu aydnlatmaya yardmc olabilir. Byk Mslman ilahiyat Gazali'nn (1059-1111) teoloji hakkmdaki yazlarndan birinde, ada Yahudi filozof Bahye ibn Paquda'nn eserinde yer alan bir blmle neredeyse ayn nitelikte bir blm bulunur. Bu iki kii arasndaki balant, pek ok bilimadam iin bir bilmece nitelii tamaktadr. Bir ara Bahye'nin sz konusu blm Gazali'den alm olabilecei varsaylmt, nk Bahye'nin Arapa okuyabilmesine karn Gazali Bahye'nin almalarn kaleme ald dili, braniceyi bilmiyordu. Bahye'nin Gazali'nin almasn grm ya da okumu olamayaca anlaldnda, sorun da iyiden iyiye iinden klmaz bir hal ald, ta ki ok sonralar profesr Baneth buna bir cevap bulana kadar. O zamana dek bilinmeyen eski bir metin, gerek Gazali'de gerekse Bahye'deki ilgili blme kaynaklk etmiti ve bu iki insan arasndaki belirgin benzerliklerin sebebi de oydu. Herhalde Hristiyan okurlar iin ilahiyatla ilgili bir kitapk yazan bir

Hristiyan, daha sonra her ikisi de kendi dindalar iin eitim amal dini birer eser kaleme alan biri Mslman dieri Yahudi iki ilahiyat tarafndan incelenmi ve almtlanmt. farkl dinden ilahiyatlar arasnda intihalin mmkn olduu bir toplum, gerekten de yksek dzeyde bir hogrye ve ortak yaama ulam olsa gerektir. 7 0 f Orta a'n sonlarnda bu tr ilikiler ortadan kalkmaya yz tuttu. Dnsel, toplumsal ya da ticari yaamn giderek daha az oranlarda paylalmakta olduunu; yaltma ve ayrmclk gtme rntsnn gelitiini gryoruz. Zimmetin kstlamalarna uyulmas iin daha sk ve srarl vurgular yaplmaktadr. ilk zamanlarda aldr edilmeyen, sadece dnem dnem uygulanan kstlamalar sonralar daha kat biimde takip edilmi, kltc hatta aalayc ilikiler zellikle Kuzey Afrika, ran ve Orta Asya'da bir kural halini almt. Bu deiikliklerin ortaya kma nedenleri hakknda eitli aklamalar gelitirilmitir. Profesr S.D. Goitein bu deiiklikleri, esas olarak klasik Orta a'n burjuva toplumunun sona ermesine ve yerini bir tr askeri feodal dzenin almasna yormaktadr. Kentlerin burjuva yaamlarnda tacirler son derece nemli insanlard ve uluslararas ticaret bu toplum yaamnda ok nemli bir rol oynamaktayd; dini farkllklar ok fazla nem tamyordu; seyahat zgrl ile ibirliinin nemi bykt ve herkesin yararmayd. Gerek siyasi merkezsizleme gerekse ekonomik giriim, ilikilerin daha hogrl olmasn salamaktayd. Bu burjuva ticaret toplumunun kmesi ve yerine siyasi bakmdan otoriter, ekonomik olarak da servetin ticaretten ok vergiyle ve dier devlet aygtlar araclyla saland dirigiste [gdmleyici] rejimlerin kurulmasyla hogrye daha az uygun olan, ama hogrszle daha geni bir alan aan, hatta onu dllendiren bir zemin ortaya kt. ok nemli olduu kesin bir baka etken de, Snni slmn bu yzyllarda Hristiyanla, iilie ve Moollara kar cephede birden yrtt mcadeleydi. Hristiyan ve Mslman dnyalar arasnda spanya, Sicilya ve Suriye Filistin'de iki

yzyl akn bir zamandr devam eden sert mcadele, Hristiyan yneticilerin ispanya, Suriye ve Filistin gibi fethettikleri ya da geri aldklar lkelerde yaayan Mslmanlara kar gsterdii korkun hogrszlk rnekleri -btn bunlar, Mslmanlar ile Hristiyanlar arasmdaki ilikilerin ktlemesine ve tutumlarn sertlemesine yol at. islm hala batdan gelen Hal saldrlarna ve Yeniden Geri Almaya [Reconquesta] kar savan srdrrken, anszn doudan ok daha lmcl bir dmann, dou Asya'dan gelen ve Islmm anavatanm kateden pagan (putatapc) Mool fatihlerin saldrsna hedef oldu. Bu arada batda Hristiyanlk, douda da putperestlikle urarken, ierde Snnilik ile radikal ve devrimci eler ieren iilik arasnda patlak veren byk dini fitne, Islmm paralanmasna yol at. 10. ve 13. yzyllar arasnda Snni devlet radikal ii retilerinin ayartc arma, Fatimi halifeliin siyasiaskeri meydan okumalarma ve Ismaili Hahainlerin terrist tehlikesine kar islmi ortodoksiyi ve meruiyeti savunmak iin uzun ve amansz bir mcadele vermek durumunda kald. Hristiyanla, putperestlie ve sapknla kar cephede yrtlen bu mcadelede Mslmanlar farklla kar daha az hogrl ve ok daha uymac (konformist) hale geldiler. Bu durum aslnda kendilerine ynelik olmasa da, dini aznlklar bundan olumsuz ekilde etkilenmilerdir. nemli bir baka sorun da kafirlefe kar tutumlarnda Mslmanlarn Hristiyanlar ile Yahudiler arasnda ne lde ayrm gzettikleri ile ilgilidir. Grld gibi ilke olarak iki byk ayrm sz konusudur; bu ayrmlardan teolojik olan tektanrclarla ok-tanrclar arasnda, siyasi olan ise boyun emeyen dmanlarla boyun een zmmiler arasndadr. Genelde Mslmanlar ok-tanrc dinler arasmdaki alt ayrmlara pek aldr etmemiler ve sk sk yinelenen bir deyie ( el-kfr milletn vahide; inanszlk tek bir dindir) uyarak tm d dnyaya farkllamam bir btn gzyle bakmlardr. Ne var ki pek ok biim altmda ilikide bulunmak durumunda olduklar kendi gayri Mslim uyruklar arasmdaki fark-

larla yakndan ilgiliydiler. Orta Douda, Kuzey Afrika'da ve Mslman Avrupa'da, bu uyruklar ezici bir ounlukla Hristiyanlar ve Yahudiler oluturmaktayd. Bunlar Mslmanlarca bilinmedik kimseler deildi. Peygamberin her iki grupla da temas olduu gibi, Kuran'da da hadislerde de sklkla anlmlardr. Onlar Mslmanlarn hemerileri, ya da daha doru ifadeyle komular, zaman zaman da hizmetkarlar idiler. Bu dinlerden slm'a dnenler sayesinde, Mslmanlar onlarm gerek ibadetleri, gerekse inanlar hakknda bir ok bilgi sahibi oldular. Aslnda iran'n bats ile Sahrann kuzeyindeki neredeyse btn Mslmanlarn" soyu, dnme Hristiyanlardan ve ok daha az oranda da olsa Yahudilerden geliyordu. Bu Mslman lkelerin ounda bu dinlerden biri ya da teki, zaman zaman da ikisi birden varlklarn bugne dek srdrmlerdir. Genel konuursak, Hristiyanlara da Yahudilere de ayn biimde davranlmtr. Bazen ilerinden birinin daha iyi durumda olduu grlmekle birlikte bu hal genel ilkelerden deil, zel koullardan kaynaklanyordu. Kuran Hristiyanlar lehine ak bir tercihte bulunmaktadr; Peygamberin snnetini yanstan Mslman gelenekte ise bu durum daha da aktr. Genelde hadislerde Yahudiler olumsuz bir ekilde tasvir olunur. (Yahudilerin inan ve ibadetlerinin tartld yerde biraz azalan bu olumsuz tutum, sra Yahudilerin Peygamberle ve Mslmanlarla ilikilerine geldiinde artar). 9. yzyln byk Arap yazar El Cahiz'e gre Mslman kitlelerin Hristiyanlar Yahudilere tercih etmesinin ynla sebebi vardr. El Cahiz'in belirttiine gre bu sebeplerden en nemlisi Hristiyanlardan farkl olarak Yahudilerin Medine'de Muhammed'e etkin bir biimde kar koymu olmalaryd: Onlara kar mcadele uzadka uzad, takatleri tketti ve bir trl anlamaya varlamad. Hn birikti, nefret oald, kzgnlk iyiden iyiye kk sald. te yandan Hristiyanlar, Peygamberin -Allah onu kutsaya ve huzurunu daim kla[Allah'n] arsn ald ve hicret ettii yerlerden uzakta olduklarndan Islma iftiraya kalkmadlar; ne fitnede bu-

lunma ne de sava etme anslar oldu. O yzden Mslmanlarn yreklerinin Yahudilere kar sert, Hristiyanlara meyyal olmasnn ilk nedeni budur. El Cahiz, doru olarak raslantsal koullara dayandn belirttii bu tarihsel nedene ek olarak baka nedenler de gsterir; Yahudiler genellikle boyac, derici, hacamat, kasap ya da tamirci iken, Hristiyanlar, hkmet grevlisi, nedim, soylularn hekimi, eczac ve banker olarak nemli konumlarda bulunuyorlard. "Dolaysyla [Mslman] kitleler Yahudilere ve Hristiyanlara bu k altnda baktklarnda, dier dinler arasnda Yahudi dininin tpk yaptklar ilerin dier meslekler arasndaki yerine benzer bir yere sahip olduunu dndler. Halktan Mslmanlarn bu tercihinin bir baka nedeni de, Hristiyanlarn kendileri de irkin olmakla birlikte, iten evlenmelerle irkinlikleri daha belirtik hale gelen Yahudilerden yine de daha az irkin olmalardr: Her ne kadar irkin olduklarna phe yoksa da Hristiyanlarn [Yahudilere nazaran] daha az irkin olmalarnn nedeni, srailoullarnn yalnzca kendi aralarnda evlenmeleridir, dolaysyla beden kusurlar durmadan aralarnda tekrarlanr ... O nedenle ne zekalar, ne bedenleri ne de akllaryla sekinleirler. Okurun da hi kukusuz bildii gibi ayn durum aralarnda iftletirildiklerinde atlarda, develerde, merkeplerde ve gvercinlerde de vardr. 7 1 El Cahiz nktedan, hicivci ve alayc biri olarak n salmtr, onun iin nkte mi yapt yoksa ciddi mi sylediini anlamak ekseriyetle zordur. Her neyse, erken dnem dini yazn bir yana konursa, Mslman ynetimi altnda Yahudilere Hristiyanlardan daha dmanca bakldna ya da daha kt davranldna dair hibir kant yoktur. Aksine Hristiyanlara Yahudilerden daha fazla kukuyla bakldna dair belli gstergeler vardr. 14 yzyllk slm tarihinin byk blmnde, slmn en byk d dman Hristiyanlk olmutur. Mslman fatihler Suriye'yi, Filistin'i, Msr', Kuzey Afrika'y, Sicilya'y ve spanya'y Bizans imparatorlarnn ve dier Hristiyan yneticilerin

elinden almlardr. Bazlar aralkl, bazlar da srekli olarak Mslmanlara kaptrlm topraklar geri almak zere balatlan Hal Seferleri ve Yeniden-Geri-Alma Hristiyan Avrupa kaynaklyd. Yine Trkler iki kez Viyana kaplarna dayandklar yeni slmi yaylma dalgasn da Hristiyan Avrupa'ya kar gerekletirmilerdir. Ve son olarak gerek batda gerekse douda, Mslman Asya ile Afrika'nn byk blmn bir sre iin Hristiyan egemenlii altna sokan yeni bir emperyal kar-saldr Hristiyan Avrupa'dan domutur. Hristiyan zmmilerin Hristiyan dmana en azndan bir yaknlk duyduklar kukusu, her zaman var olmutur ve bu kuku zaman zaman salam temellere dayanmyor da deildir. Yahudiler ise bu trden bir pheye maruz kalmamlard, hatta -rnein 15 ve 16. yzyllarda Osmanl mparatorluu nda olduunda gibi Yahudileri duyarl makamlara getirmek gibi bariz bir eilimin varlndan sz edilebilir. Mslman idaresi altndaki I Iristiyan aznlklarn durumu snr tesindeki Hristiyan devletlerle ilikilere bal olarak iyi ya da kt ynde etkilenmitir, ama ayn ey Yahudiler iin geerli deildir -ancak belki dolayl ve trevsel olarak. Bazs dost, bazs dman, kimisi zayf, kimisi gl ynla Hristiyan devlet vard ve aralarndan bazlar da, rehine olarak veya misilleme amacyla kullanlabilecekleri Mslman uyruklara sahipti. Yahudilerin ise, tek bir istisna dnda, ne byle olanaklar bulunmaktayd ne de byle bir tehditle kar karyaydlar. Erken Orta a balarnda Don ile Volga nehirleri arasnda yaayan bir Trk halk olan Hazar Krall Yahudilie gemiti. Bilindii kadaryla Hazar Krall Yahudilii benimseyen nispeten kk bir egemen snf tarafndan ynetilmekteydi ve bunlar putperestler, Hristiyanlar ve Mslmanlardan oluan byk bir nfus zerinde saltanat sryorlard. slm lkelerinin kuzeyinde byle bir Yahudi Krall'nn kurulmasnn ve sonra da ortadan kalkmasnn Mslman ynetimi altndaki Yahudi topluluklarnn kaderini ve Mslmanlarn onlara kar tutumlarn ne lde etkilediini kestirebilmek olanaksz deilse bile olduka g bir itir.

Genelde Hristiyanlara ve Yahudilere ayn hogr derecesiyle yaklalmtr; her iki grup da ayn yoksunluklara tabiydi ve ayn gvensizliklere maruz kalmaktayd; her iki grup da Mslmanlarn kurduu ve slm yasalaryla ynetilen devletlerde ve toplumlarda hayatiyet bulmu, zaman zaman ynetimlerine katlabilmi ve bazen de gelime gsterebilmilerdir. Geleneksel slmi ynetim altndaki gayri Mslimlerin durumu, modern Avrupa'daki ya da modern Orta Doudaki kimi olaylarla karlatrmak yle dursun, Orta a Avrupasndaki Hristiyan olmayanlardan ya da sapkn Hristiyanlardan pek ok bakmdan daha rahatt. Fakat yasal ve toplumsal bakmlardan aa bir stat altnda bulunuyorlard; ya da bugnk dille ikinci smf yurttatlar. Bugn bu ifadede kmayc bir anlam gizlidir ve bu ayn toplumda egemen bir grubun teki gruplara kar yrtt ayrmcln kabul edilemez olduunu gsteren bir deyimdir. Ama bu deyii daha yakndan incelemek gerekir. kinci smf yurttalk, ikinci snf da olsa yine de bir tr yurttalktr. Hepsini olmasa da baz haklar ierir ve bu da elbette hi bir hakka sahip olmamaktan daha iyidir. Anayasalarda yer alan btn parlak ilkelere ramen, bugn aznlklarn, hatta yeri geldiinde ounluklarn da gerek uygarlk haklar ya da insan haklar olmad pek ok devlete nazaran, ikinci smf yurttalk kukusuz yelenebilir bir durumdur. Egemen grup karsnda aa olsa bile, yasann gvence altna ald, gelenein benimsedii ve halkn onaylad, tannm bir stat hi de kmsenecek bir ey deildir. Mslman ynetiminde byle bir staty uzun zamandr Hristiyanlar pek istemeye istemeye, Yahudilerse minnetle kabul etmilerdir. Bir yandan Hristiyanln ykselen gc, te yandan da Mslman devletlerin Hristiyan uyruklar arasmda bir memnuniyetsizlik dalgas yaratan ve eski dzende varolan aalanma tehditine ya da durumuna boyun emede isteksizliin domasma yol aan Fransz Devriminin radikal fikirleri karsnda bu stat de kabul edilebilir olmaktan kt. Tam da Hristiyanlarn bu snrlamalara katlanmaya daha az hazr hale geldii bir srada, Mslmanlar -hemen hemen ayn

nedenlerden dolay- bu snrlamalarn zorunluluuna daha fazla kanaat getirdiler. Mslman imparatorluklar gerekten stn olduklar ya da bir stnlk sansn srdrdkleri mddete aznlklarn ekonomik yaamdaki giderek artmakta olan glerine kar hogryle davranmaya hazrdlar. Ama 18 ve 19. yzyllarda slm ile Hristiyan uygarl arasndaki nce ekonomik daha sonra da askeri ilikilerde gerek bir defmenin ortaya kmasyla birlikte ve Mslmanlarm meydana gelen bu deiiklii ge kavram olmalarndan dolay aznlklarn sahip olduklar ekonomik g bir endie ve giderek fke kayna haline geldi. Tarihte nispeten azgelimi bir ekonominin, daha etkin ve gelimi baka bir toplumun ticari etkisiyle uyarlp harekete geirilmesi grlmedik bir ey deildir. Avrupa'nn genileme amda Orta Dou'ya zelliini veren ey ise, meydana gelen ekonomik deiikliklerin hem etmenlerinin hem de yararlanclarnn yabanclar olmasyd. Yabanclar doal olarak Avrupallard; ama Orta Dou'da bile balca etmenler, ya yabanclar ya da egemen toplumun marjinal sayd ve yle davrand dini aznlk yeleriydi. 19. yzylda ve 20. yzyl balarnda gelien yeni orta smf -baz tarihiler komprador kavramn kullanrlar-, byk lde bu srecin sonucu olarak gitgide kendi Mslman vatandalaryla daha az, Avrupayla ise daha ok zdeleen baz Yahudiler, yerli Hristiyanlar ve yabanclardan olumaktayd. Zmmi selefleri gibi hakim siyasi dzenden ve ounluk toplumundan toplumsal ayrlkla mall olmayan yeni bir Mslman burjuvazinin bir lde toplumsal ve siyasal etkiye kavumas, olduka ge bir evrede mmkn olabilmitir. Bu etki, boyutlar ve sresi itibariyle snrl kalm ve pek ok lkede de yerini baka elere brakmtr bile. 18. yzyl sonlarndan bugne dek uzanan modernleme dnemi, gayri Mslimlerin konumunu baz bakmlardan ok glendirmi, baz alardan ise ciddi llerde kptletirmitir. Maddi bakmdan durumlar gayet iyiydi. Hristiyan olarak Bat dan gelen etkilere daha aktlar, o nedenle bilhassa Batnn

egemen olduu bir ada son derece nem tayan Bat eitiminden ve onun salad stnlklerden yararlanmasn bildiler. Mali konularda yabanclarn ve aznlk mensuplarnn roln rneklerle gstermek mmkndr. 1912 tarihli bir belgeye gre, istanbul'da 40 zel banker vardr ve bunlardan hibiri Trk-Mslman deildir. simlerinden kartlabildii kadaryla onikisi Rum, onikisi Ermeni, sekizi Yahudi ve bei de ya Levanten va da Avrupaldr. stanbul'daki 34 borsacnn yer ald listede, onsekiz Rum, alt Yahudi, be Ermeni'ye karn tek bir Trk yoktur. 7 2 Ayn durum, Osmanlnn tara eyaletleri ve daha kk lde de Kuzey Afrika ile ran iin de geerlidir. Avrupa'nn douya ve batya doru emperyal yaylmnn sonucu olarak dorudan Avrupa egemenliine giren blgelerde bu deiiklik daha da dramatik boyutlara varmaktadr. Gneyden ilerleyen Bat Avrupa'nn denizci halklar ile kuzeyden karaca genileyen Ruslar, slm'n Orta Dou'daki anavatann dev bir kskaca almt. Yzyllar nce Moollarm yapt gibi, yeni emperyal efendiler de, ele geirdikleri topraklardaki gayri Mslimlerin becerilerinden ve yerel bilgilerinden yararlandlar. Rusya'nn Ermenistan' fethinden bir sre sonra, Trkiye'nin dou snrnda Rusya'nn emrinde Ermeniler grlmeye baland; dolaysyla da, Osmanl mparatorluu'ndaki Trklere ve Ermenilere tutum almalarn gerektiren ayr ayr sorunlar kt. Bat dnyasnda iyi bilinen bir rnekte de, Bonaparte'm gneyde Msr'a gerekletirdii seferde Kptilerin ve baka Hristiyanlarn hizmetlerinden geni lde yararlanlmtr. Belki de klasik tarzdaki son byk slm tarihisi olan Msrl El Cabarti'nin yazlarnda, dnemin Mslman bir gzlemcisinin hissiyat btn canll ile gzler nne serilmitir. Ardalan ve eitimiyle ulema snfndan olan El Cabarti banaz biri olmad gibi, gayri Mslim kkenli her eye ayrmsz bir nefret de duymazd. Fransz ynetiminin baz erdemlerini kabul etmekte; zellikle Franszlarn, Mslman siyasal deerler skalasnda en saygdeer niteliklerden biri olan adalete ballklarn vmekteydi. Ancak Msr'da yaayan gayri Mslim-

lerin zimmetin ortadan kalkmas anlamna gelecek ekilde kurtarlmalarn hi beenmemiti. Cabarti Franszlarn Kptileri ve teki zmmileri altrmalarn srekli olarak ve sert bir dille eletirmitir. zellikle eski yerleik uygulamalarn tersine, gsterili klklar giymeleri, silah tamalar; Mslmanlarla kendi aralarndaki ilikiler zerinde hakemlik etmeleri ve genelde, Tanrnn yasasmn buyurduu "ilerin doru dieni'ni tersine evirecek ekilde davranmalar kendisini incitmiti. El Cabarti Fransa'da hayranlk duyulacak, Osmanl'daysa eletirilecek pek ok ey bulmu ak fikirli bir gzlemciydi. Buna ramen, Osmanl otoritesinin geri dnn ve onunla birlikte, zimmetin yeniden kurulmas sonucu olarak zellikle Kpti hemerilerine hak kstlamalar getiren eski dzeni heyecanla karlamtr. 7 3 El Cabarti'nin tepkisi Fransz Devrimi'nin eiti fikirlerine kar ykselen yegane olumsuz Mslman tepkisi deildi. Fransz Cumhuriyeti ile Osmanl mparatorluu arasnda dmanln balad 1798'den itibaren, Osmanl belgelerinde insanln eitlii fikri "sama ve abes" olarak deerlendirilmitir. Ancak btn bu ve benzeri itirazlara ramen bu yem fkr kk salmakta gecikmedi ve 19. yzylda farkl dinden insanlar arasnda eit yurttalk kavram yava yava g kazand. Sadece Avrupal devletlerin imparatorluk iinde reform yaplmas ynndeki srekli basklar deil, lkelerini modern aydnlanma olarak grdkleri bir izgiye ekmeye alan Mslman Trkler arasndan kan nemli bir reformcu grup da bu dnceye destek verdi. Son olarak ubat 1856'daki Islahat Ferman'nda gayri Mslimlere dayatlan eski kstlamalar kaldrld ve dinleri ne olursa olsun Osmanl devleti uyruklarnn eit olduklar resmen ilan edildi. Elbette bu kurtulu bildirgesini herkes cokulu bir sevinle karlamad gibi, ikayet edenler de sadece Mslmanlar deildi. Mslmanlar iin bu karar, hi phe yok ki haklar olarak grdkleri stnln kaybedilmesi anlamn tayordu.

VAHUD-SLAM GELENE
Orta a'n byk blmnde slm Yahudileri Yahudi halknn ounluk ve etkin bir kesimini oluturmaktayd Hristiyan lkelerde, yani Avrupa'da yaayan Yahudiler aznlk durumundaydlar ve stelik grece nemsiz bir konumda bulunuyorlard. Bir iki istisna haricinde Yahudi yaamnda yaratc ve anlaml o,an ne varsa slm lkelerinde ortaya kmtr Avrupa'daki Yahudi topluluklar, batda Mslman spanyadan douda Irak, ran ve Orta Asya'ya kadar uzanan ok tlaha gelimi ve incelmi slm dnyasnn Yahudilerine bir tur kltrel bamllk oluturmulard. Orta alarn sonlarnda -tarihi tam olarak belirlemek olanakszdr- byk bir deiiklik meydana geldi. slm Yahudilerinin says gerek grece gerekse mutlak olarak azald ve Yahudi dnyasnn ekim merkezi doudan batya, Asya'dan Avrupa'ya, islm lkelerinden Hristiyan dnyasna kayd. Elbette, nfusla ilgili istatistiklerimiz olmadndan Mslman lkelerdeki Yahudilerin says hakknda ancak tahminde bulunabiliyoruz. Fakat elimizdeki belgelerden, zellikle de MS 900 tarihinden sonras iin Yahudilerin genel nfusa oran hakknda bir fkr edinmemiz mmkndr. Profesr S.D. Goitein Yahudilerin Mslman lkelerdeki nfusun kabaca yzde birini oluturduunu, ama krsal nfusu ok az ve giderek azalan oranlarda kalan, oucas kentli bir halk olduklarndan kentlerde ok daha fazla olduklarn tahmin etmektedir. 2 slm dnyasnn Yahudileri de btn Yahudiler arasnda daha kuuk bir oran oluturmaya balad. Bir zamanlar Yahudi

halknn ezici ounluunu meydana getirirken, Hristiyanlk Yahudilerinin ykselii karsnda saylar azald ve sonunda slm Yahudileri, Yahudi halk arasnda aznlk durumuna dt ve Hristiyan dnyasndaki Yahudiler de ounluu oluturmaya baladlar; hatta Yahudi yaam balamnda baat bir ounluk. Bu deiikliin belli bal nedenlerinin, Yahudilerle birer paras olduklar ev sahibi toplumlar arasmdaki ilikilerin deimesinde aranmas gerektii aktr. Ama bu da, hikayenin tamamn vermekten uzaktr. Bu deiimin Yahudiler arasmdaki hz ve biimleri, genel gelime rntsne tmyle uymamakta -en azndan Yahudiler arasmdaki deiimin- belli yanlarmm zellikle Yahudi olay ve eilimleri balammda aratrlmas gerekmektedir. Byle bir bak as, Yahudi slm geleneini ve bu gelenee yol aan Yahudi-slm ortak-yaamm (simbiosis'ini) daha iyi anlamak iin bir ngerekliliktir. Yahudilerin slma katklar, ya da daha kesin bir ifadeyle slm uygarlndaki Yahudi esi, Abraham Geiger'in nl kitab Was that Mohammed aus dem Judenthume aufgenommen 3 (Muhammed Yahudilikten Ne Ald?) 1833'de yaynlanmasndan beri Yahudi bilginliinin gzde bir konusunu oluturmutur. Geiger bu kitapta dikkatini ilk slmi metinlerde yer alan belli rabbinik ve Kitab- Mukaddese ait elere ynelterek besbelli ki yle demek istemektedir: Bunlar Mslmanlarn Yahudi kaynaklardan aldklar borlardr ya da daha tandk bir dille ifade edersek, Yahudiliin slm'a katklarn oluturur. Bu nc niteliindeki almay daha pek oklar izledi. Hatta Muhammed'in kendi dininin ilk nvelerini Yahudi hocalarndan ve eitmenlerinden aldn ileri sren bilginler bile oldu. Uzunca bir sre Mslman bilginler bu tr savlarla ilgilenmediler. Ancak anlald kadaryla, slm'n geliinden kendilerine pay karmak isteyen ve Muhammed'in dncelerinin olu masnda pay bulunan etkilerin Musevi deil Hristiyan kay nakli olduunu ne sren baka baz iddiaclardan te|>kln geldi. Bu grler, rnein her ikisi de Protestan teoloj-mln

gelen skoyal Arabist Richard Bell ile hem karlatrmal dinler profesr hem de Lutherci piskopos olan isveli byk bilgin Tor Andrae gibi bilimadamlar arasmda taraftar buldu. Ancak bir baka gr de uydu: Muhammed'in gerekten de Yahudi ya da Hristiyan hocalar olmu olabilirdi, ama bunlar rabbinik Yahudi ya da ortodoks Hristiyan deil, o dinlerin baz garip mezheplerinin yandaydlar. Daha yalan dnemlerde, iddia olunan Yahudi etkileri konusunda yeni yaklamlar ortaya atlmtr. Baz slmi fikirlerin Yahudi kkenden geldii, ilk olarak ou rabbinik olan Yahudi bilginler tarafndan bir tr atalk gururuyla ileri srlm olsa da, ayn sav ou Katolik olan ve Yahudilii yceltmek deil slmi gzden drmek isteyen slm kart polemikiler tarafndan da kullanlmtr. 4 Son zamanlarda, Post-hristiyan diye nitelenebilecek iki gen bilimadam Yahudilik ile slm arasndaki tarihsel ilikiyi, yeni bir k altmda deerlendiren ve Yahudiliin slm iindeki paym bir "katk" ya da "etki" boyutunun ok tesinde gsteren bir eser ortaya koydular. slm' Yahudiliin bir dal-srgn ya da yoldan km bir Yahudilik olarak tanmlayan bu alma iddetli tartmalara yolat. 5 Yahudiliin ya da Hristiyanln veya dsal baka herhangi bir eyin slm zerindeki etkisi ile ilgili sorun, elbette Yahudi v,eya dier gayri Mslim bilim adamlarnn sorunudur; yoksa byle bir sorunun tek kelimeyle mevcut olmad Mslman bilimadamlar iin deil. Mslmanlara gre, Muhammed Allah'n elisidir ve Kuran Yahudi veya Hristiyanlarn Eski ve Yeni Ahid anlaylarndan hem daha dorudur hem de daha kesindir. Kabul edilen ve Snni doktrin halini alan eye gre Kuran ebedidir ve yaratlmamtr; ezelden ebede Tanryla birliktedir. u halde Kuran metninin, Yahudiliin de Hristiyanln da normal biimlerinde bir benzeri daha bulunmayan gerek bir Tanrsal kutsall vardr. Bu .nedenle bor almak ya da etkilenmek sav, bir Mslmana gre kfr saylr. Tanr bor alr m? Tanr etki altnda kalr m? Bir Mslman iin Hristiyanlk gibi Yahudilik de slmn alm ncelleridir. Yahudile-

rin ve Hristiyanlarn kutsal yazlar, Tanrnn peygamberlerine nasip ettii sahici ilahi vahiylerdir. Ama Yahudiler ve Hristiyanlar bu vahiyleri ihmal etmi, bozmulardr; Tanrnn son ve mkemmel vahyi olan Kuran onlarm yerini almtr. ayet Tevrat ve incil ile ya da baka Yahudi ve Hristiyan yazlaryla slmn kitab arasmda ortak eler ya da benzerlikler varsa, bunun nedeni hepsinin de ayn ilahi kaynaktan gelmi olmalardr. Farkl olduklar yerlerde, Yahudi ya da Hristiyan metinleri onlara layk olmayan bekiler tarafmdan arptlmlardr. slmn ilk fakihleri ve ilahiyatlar belli lde bir Yahudi etkisinden sz etmilerdir, ancak byle bir ey kabul edilse bile, sahici mesajn bozulmu ve sulandrlm hali olarak -yani Hristiyan tarihinde Yahudiletirme sapknl denen ey gibir grlmlerdir. Kuran'da da, kabul ve isnat edilmi hadislerde de yer almayan, ama onlar tamamlamak amacyla kullanlan byk bir erken dnem slmi dinsel klliyat vardr. Bu klliyat peygamberler hakkndaki hikayelerden [Ksas- Enbiya], eitli tarzda baka anlatlardan ve bu hikayelere ilikin yorumlardan olumaktadr ve bunlarm ou muhtemelen Yahudi dnmeleri tarafmdan retilmi ve dolama sokulmu Midraik kkenlidir. Bu malzeme, Mslman yaznnda Israiiyat, yani srail ykleri ya da srailli masallar olarak bilinir. Balangta bu terim Arapada tamamen betimleyici bir amala kullanlmt. Asla vc anlam olmayan bu terim nceleri tarafszd, sonralar aka olumsuz yan anlamlar kazand. Ge dnemlerde srailiyat kavram sama boinan(batl itikadla)larla e anlaml hale geldi ve gerek slm'n oluturucu bir paras olarak deil, Yahudi, dolaysyla kabul edilemez d bir etki olarak grlen ykleri, yorumlar ve kullanmlar mahkum edip dlamak amacyla kullanld. 6 Saptanan her Yahudi etki ya da esi, genelde bu nedenle reddedilmitir. Eer bu etki ya da ge gerek slm'm bir paras olarak kabul edilirse, bu durumda kkeni, tanm gerei, Yahudi deil ilahidir. ayet Yahudilerde [slama] benzer bir ey varsa, bunun nedeni eskiden onlara da ilahi vahyin gelmi olmasdr.

Ancak bir inancn ya da uygulamann Yahudi mi yoksa ilahi kkenden mi olduunun hemen belli olmad, dolaysyla Mslman otoriteler arasmda tartlan bir ka ilgi ekici rnek de vardr. Kutsal Yasann doktorlar arasmda, Kuds'n kutsall konusundaki uzun sren tartma bunlardan biridir. 7 Kuds slm iin kutsal bir kent midir, deil midir? imdilerde, Mslmanlar Kuds'n Mekke ve Medine'den sonra gelen nc bir kutsal kent olduunu kabul etmektedirler. Fakat Mslmanlarm inanc her zaman bu ynde olmamtr; ilk zamanlarda bu gr -Yahudi dnmelerinin Yahudi fikir ve adetlerini slma sokma giriimleri arasnda- Yahudiletirici bir hata olarak gren ok sayda ilahiyat ve fakihden gl bir direni gelmiti. Halife mer'in yeni ele geirilen Kuds kentini ziyaretini anlatan 9. yzyln byk tarihisi Tabari bu konuda u rnei vermektedir: Halife mer....Aelia'ya 8 vardmda "bana Ka'b' getirin" der. Ka'b huzura geldiinde mer "Kble'nin yn sence neresidir?" diye sorar. Kaya gerisinde [Kuzeyde]" diye cevaplar Ka'b. "Allah akna Ka'b" der mer, "gryorum ki arklarn karmsn. Yahudilie mi zendin?" "Kayay plak ayaklarmla hissetmek istemitim" der, Ka'b. mer de "seni anlyorum. Ama hayr... bize Kaya hakknda deil, [Mekke'deki] Kabe hakknda buyurulmutur" diye cevap verir. 9 * Ka'b el Ahbar, 1 0 tannm bir Yahudiden dnme ve gerek slm doktrinini Yahudiletiren katklardan sz aldnda ad ska geen nemli bir kimseydi. Bu hikayede Kuds'n kutsallnn Mslman deil, bir Yahudi inan olduu, Ka'b'n slm'a gemi olmasna ramen bu inanc savunmakla kusur ettii ve namazm ynnn ancak Mslmanlarm hac yeri olan Kabe olabilecei aka belirtilir. Muhtemelen sonraki onyllarda meydana gelen ekimeleri
* Bk. slm Ansiklopedisi, "Kuds" maddesi n.

yanstan bu yknn uydurma olduu hemen hemen kesindir. Kuds' kutsal bir kent olarak yceltmenin Yahudi etkisinin bir belirtisi, dolaysyla kt bir ey olduunu anlatan bu tarz baka hikayeler de vardr. Bu, yaygnlk kazanamam ve zaman iinde unutulmu bir grt. Baz inili kl olaylardan sonra Kuds'n aslmda slmn kutsal bir kenti olduu genelde ilke olarak benimsendi. Bunda ge Osmanl dneminde Avrupal devletler arasmda Kuds'teki kutsal yerler hakkmda patlak veren byk ekimelerin yannda, Hristiyanlarn Kuds'e verdikleri muazzam nemin ve Hal Seferleri srasnda kentin kaybedilip yeniden ele geirilmesinin de phesiz belli bir etkisi olmutur. Gnmzde kkeni ne olursa olsun, Kuds'n slm iin kutsallk tad inanc iyice yerlemitir. Bir baka rnek, Mslmanlarm dinsel dinlenme gn olarak Cuma gnnn seilmesidir. Burada da Yahudilerin Cumartesi ve Hristiyanlarn Pazar gnlerinin bir yanssn gryoruz. 1 1 Nasl ki Hristiyanlar dinlenme gnn Cumartesiden Pazara almakla kendilerini Yahudi ncellerinden ayrmlarsa, ayn ekilde Mslmanlar da Cuma gnn semekle ncelleri ile aralarma bir mesafe koymulardr. Ama Mslmanlar baka bir nemli adan daha farkllk gstermektedirler. Sadece haftann farkl bir gnn dinlenme gn olarak semekle kalmamlar, ayn zamanda dinlenme gnnn niteliine ilikin btn kavramlatrmay da deitirmilerdir. Mslmanlarn "dinlenme gn", Cumann Arapa adnn da gsterdii gibi ( yevm el-cum; toplanma gn) aslnda toplu ibadet gndr. Klasik dnemlerde Cuma bir dinlenme [tatil] gn deildi ve her ne kadar tatil gn olmas sk sk istenmise de, bu talep ou Mslman otorite tarafndan Yahudi ve Hristiyan adetlerinin yakk almayan bir taklidi olarak grlp knanmtr. Zaman iinde dinlenme gn fikrinin yaratt cazibe, kkenleri hakkndaki teolojik kukulara ar basm ve bugn ok sayda Mslman devlet bunu evrensel bir adet olarak benimsemi ve haftanm bir gnn dinlenme gn olarak kurumlatrm tr.

Yahudi-slm geleneinin tarihileri, slm tarihinin ilk dnemlerinde, 7. yzylda ve 8. yzyln byk blmnde esas olarak slmda varolan Yahudi elerini, Yahudi etkileri ya da Yahudi katklar olarak adlandrlabilecek unsurlar saptamakla, tanlamakla uramaktadrlar. Bu kendi bana hi de kolay bir i deildir. Yahudi dnmelerinin anlatt ok sayda hikayeye ve bunlarn (ounlukla zararl olan) etkilerine karn, doru drst bir bilgi yoktur. slm'n erken dnemlerine ilikin kesin olan yegane kantlar, Kuran'daki ve slmi gelenekteki bilgilerdir; ama iyi bilindii zere bu geleneklerin yorum ve deerlendirmeleri hatta tarihlenmeleri ve gereklik dereceleri, ortaya bir dolu sorun karmaktadr. slm'daki yahudi elerinin ne lde dorudan Yahudi kaynaklardan geldii, ne or-anda Hristiyanln dolaymndan getii de ayr bir sorundur. lk slm'da en az Yahudi esi kadar, hatta belki ondan da fazla bir Hristiyan esi mevcuttur ve stelik bu Hristiyan esi, daha nceleri Hristiyanln paras haline gelmi olan baz Yahudi unsurlar da kapsamaktadr. Arabistan'da ya da yaknndaki blgelerde varolan Yahudi-Hristiyan gruplarla, inanlar ve ibadetleri hakknda ok az bilgi sahibi olduumuz dier Yahudi ve Hristiyan mezheplerinin etkinlikleri de tarihinin grevini iyiden iyiye karmaklatrmaktadr. 8. yzyl sonlarnda bu duruma yeni bir karmaa daha eklendi. Bu dnemde artk etkilenme tek ynl olmaktan kmt. Yahudiler bundan byle yeni bir dinin doumunun seyircileri ya da yardmclar deil, oulcu bir uygarln oluturucu paralarndan biri durumuna gelmilerdi. Bu durumda Yahudi ve Mslman inan ve ibadet ekilleri arasndaki koutluklar ve benzerlikler sadece -eski bilimadamlarnn inand gibi- Yahudiliin slm zerindeki deil, pekala Mslmanlarn da Yahudilik zerindeki etkilerinden kaynaklanm olabilir. Bir ka rnek, bilginlerin kar karya kald farkl sorun trleri hakknda bir fikir verecektir. Mslman yasasna gre Ramazan aynda oru sadece gn boyu tutulur. Geceleri, yani gn batmndan doumuna kadar-

ki sre iinde yemeye ve imeye izin vardr. Oru afakla beraber "beyaz iplik siyah iplikten ayrdedilebildnde" balar (Kuran II, 187). Bu ayetle, Talmud'da Sabah [ema'] duas iin afa mavi ile beyazn, baka bir gre gre de mavi ile yeilin ayrdedilebildii an olarak tanmlayan buyruk arasndaki benzerlie ilk dikkati eken kii Abraham Geiger 1 2 olmutur. Kuds Talmud'u biraz daha zgl davranr ve iinde mavi bir iplik bulunan ve Sabah duas okunurken kullanlan "saakl rtlerden sz eder. Kuds konusunda olduu gibi burada da kronoloji yanlgya yer brakmayacak kadar aktr; Babl ve Kuds Mina ve Gemaralarnn her ikisi de slm'n geliinden nce tamamlanmtr. kisi arasnda ylesine yakn bir benzerlik vardr ki, aralarnda en azndan bir ba olabileceini dnmemek mmkn deildir; hatta Cumartesi yerine Pazarn, daha sonra da Cumann toplu ibadet gn olarak kabul edilmesinde olduu gibi, -mavi ve beyaz ya da mavi ve yeil yerme siyah ve beyaz- fark da bilinli bir ayrm yaratma abasnn rn olabilir. Mslman mmin iin Talmud'dak paralar belli llerde kaybolmu ve tam hali, son ekliyle Kuranda tekrarlanan eski vahyin bozulmu kalntlarn temsil eder. Karlatrmal bir tarihi ise, bu durumda Yahudi etkisi ile ortak kken arasnda bir seim yapmak durumunda kalacaktr. Zaman zaman bir Yahudi temas ya da yks, farkl bir mesaj vermek ya da farkl ihtiyalar karlamak zere islam tarafndan dntrlm veya uyumlu hale getirilmitir. Musa'nn otoritesine bakaldran ve halkyla birlikte yeryznden silinmeyi hakeden Torah'n hikayesi bunun bir rneidir. Hikayenin gerek Biblik (Kutsal Kitap) gerekse Haggadk yorumlarnda Levililerin suu, Tevrat'n ve bazan Musa bazan rahipler va da hahamlar olarak isimlendirilen Tevrat savunucularnn yetkesini sorgulamas, hatta onlara ba kaldrm olmasdr. Baz Haggadalarda ise, Torah firavunun hazinecisi ve muazzam servet sahibi biri olarak boy gsterir. Mslman yorumlarnda n planda olan da bu yandr; Kuran'daki ismiyle Karun, zenginliin ve kibrin rnek tipidir. Muazzam bir serveti vardr, adeta

bir tamah ve gsteri abidesidir; bu yk efkat ve hayr ileriyle hafifletmeye yanamamaktadr. Saray ve hazireleriyle bu dnyadan silinip gider. Karun'un dnden kartlacak hisse udur: Bu dnyada zenginlik ve onun salad g geicidir, nemsizdir. Sadece Tanr gerek gce sahiptir; sadece Tanrnn verdii dllerin gerek bir deeri vardr. Kutsal Kitap'tan ve dier rabbinik yazmdan temalarn -rnein lyas ve Ham'n lanetlenmesi hikayeleri-, anlaml farkllklar ieren slmi benzerleri vardr. Hatta Orta alarda Yahudilerin bu temalara ilikin deerlendirmelerinde, bunlarm haberdar olduklar slmi yorumlarmdan izler grlr. 1 3 slm'm geldii dnemde de Arabistan'da Yahudiler yayordu. Ancak saylar son derece azd ve Peygamberin yaam srasnda oynadklar ya da Mslman historiografi geleneinin onlara ykledii rol bir yana, Yahudi tarihinde ok fazla bir nemleri olmam ve Yahudi historiografisince de bilinmeden kalmlardr. 1 4 Araplarn 7. ve 8. yzyllarda byk bir fetih dalgasyla geldikleri ve slm halifeliinin ekirdeini oluturan gney bat Asya ile Kuzey Afrika lkelerinde yaayan byk ve faal Yahudi topluluklar ok daha nemliydiler. O dnemde Orta a Yahudileri arasmda biri kltrel dieri siyasal nitelikli iki blnme vard ve bunlar birbirleriyle tam olarak akmyorlard. Kltrel adan Aramca konuan Yahudiler ile Helenlemi Yahudiler arasmda byk bir ayrlk sz konusuydu. Verimli Hilal'de yaayanlarn ou Aramca konuuyorlard ve bu dilde anlatmn bulan bir kltre sahiptiler. Bilhassa Yahudi Aramcas, baka pek ok dinsel yazmm yansra Babil ve Kuds Talmud'larnn da diliydi. kinci grup, skenderiye ile Roma mparatorluu'nun dou eyaletlerindeki dier ehirlerde yaayan Yunancay benimsemi ve zamann Hellenistik uygarlnn bir paras olmu Yahudilerden olumaktayd.

Bu kltrel ayrmn yannda, nce Roma mparatorluu nun sonra da Bizans'n uyruklar olan Yahudiler ile Pers mparatorluu'nun Yahudileri arasmda siyasal bir blnme de sz konusuydu. Roma ve Bizans mparatorluklar, btn Akdeniz topraklarna yaylmt; Persler ise ran yaylasmm yansra, Sasani mparatorluklarmm bakenti Ktesiphon'un [Kutlarpare] da bulunduu Irak'a egemen olmutu. Demek ki, Babil'in eskil ve bilgili Yahudi topluluklar ile onlarn Filistin ve Suriye'deki kardeleri birbirleriyle srekli rekabet halinde olan ve sk sk savaan iki imparatorluun uyruu durumundaydlar. slm imannn doduu Arabistan bu imparatorluklardan hi birine ait deildi. Fakat gerek Roma gerekse Pers mparatorluklar, o zamanlar bu iki imparatorluk arasmda sadece askeri deil, ticari ve diplomatik atmalarn da olduu bu yarmadada varlklarn hissettiriyordu. 6. yzylda, yani Muhammed'in misyonu ncesinde Arabistan Yahudileri bu emperyal rekabette bilmediimiz, ama ola ki nemli bir rol oynamlardr. 1 5 Arap fetihleri ve slm halifeliinin kurulmas, Byk skender'in lmnden bu yana ilk kez Orta Dou nun dou ve bat yarlarn bir araya getirdi. Pers mparatorluu ykld, topraklar tamamen slm halifeliine katld. Bizans mparatorluu ayakta kalmay baard, ama o da Anadolu ile gneydou Avrupa'ya skt. Suriye, Filistin, Msr ve Kuzey Afrika fethedildi ve imdi ran ve Irak'takilere katlm olan buralardaki Yahudi topluluklar btn Yahudi halknn ezici bir ounluunu oluturdular; bunlar ayn zamanda Yahudilerin en ileri ve etkin olanlaryd. slm egemenlii altnda birleen gneybat Asya ile Kuzey Afrika'daki bu Yahudi topluluklarnda ok sayda nemli deiiklik meydana geldi. Bunlardan ilki, hi phe yok ki, bu birleme sayesinde son derece farkl gruplarn tek bir ynetim altnda toplanm ve biraraya gelmi olmalaryd. Atlantik Okyanusunu kylarndan Hindistan ve in snrlarna kadar Yahudiler tek bir toplum oluturdular ve bir sre iin de olsa tek

bir devletin uyruu oldular. Hatta bu devlet eitli nedenlerle ok sayda kk devlete blndnde bile toplumun kltrel, toplumsal ve belli llerde de ekonomik birlii devam etti; ran ve Fas, spanya ve Yemen gibi birbirine ok uzak lkeler arasnda hatr saylr bir kiisel ve fiziksel hareketlilik sryordu. Orta alar boyunca bu muazzam slm dnyasnn drt bir yanndaki blgeler, dolaysyla Yahudi topluluklar arasmda da etkin bir ticari ve kltrel karlkl etkileim yaanmt. Bu lkelerdeki Yahudilerin yaamnda nemli deiikliklerden biri, Araplama sreci oldu. Bunun tek olmasa da temel anlam, eski dillerin yerini Arapanm almasyd. Aramca -bir ka uzak ve yaltk halde yaayan topluluk dmda- konuulan bir dil olmaktan kt ve sadece hukuk ve ibadet dili olarak kald. Yunanca unutuldu ve Latince ise Yahudiler tarafndan zaten hemen hemen hi benimsenmemiti. branice kukusuz varln srdrd, ama ok snrl bir alanda kullanld; hereyden nce havradaki ayinlerde ve iirde, zaman zaman da daha genel olarak edebiyatta geerli bir dinsel dil oldu. Ama Yahudiler tarafmdan eskiden pek ok amala kullanlan branice ile btn dier dillerin yerini, bilim ve felsefenin, ynetim ve ticaretin, hatta (slm etkisi altnda byle bir disiplin gelimeye baladnda) Yahudi ilahiyatnn dili haline gelen Arapa ald. Yehuda ha-Levi r, Maimonides de Yahudi 'hukuku zerine branice yazd, ama felsefi bir aklama yapmak istediklerinde, her ikisi de gerekli dil olanaklarna sahip olan Arapaya bavurdular. slm mparatorluu'nun dou ucu, yani ran ve daha tesi dnda, Arapa her yere egemen oldu. Hatta bu blgelerde bile, gerek ranllar gerekse ranl Yahudiler arasmda bir konuma dili haline gelmemekle beraber, yine de birara baat dil konumuna ykselmiti. ran'da ve douda hala Farsa konuulmaktayd ve bu dil daha sonralar yeni bir biim altnda edebiyat dili olma niteliini yeniden kazanmtr. ran'n batsmda ise, Arapa sadece edebiyat ve ynetim dili deil, gnlk dil haline de geldi. Yahudiler Arapay benimsediler ve tarihleri boyunca pek az baka dile yaptklar lde bu dili

kendilerine mal ettiler. Bu durum ile Yahudilerin Yunancay ok snrl biimde kullandklar ve neredeyse hi Latince bilmedikleri Orta a Hristiyanl arasnda arpc bir kartlk bulunmaktadr. Yahudi tarihine bakldnda, Yahudiler ile komular arasndaki kltrel ilikilerin iki kart rnts olduu grlr. Birinde Yahudiler ayn dili kullanmak ve kendilerini kuatan ounlukla byk lde ayn kltrel deerleri paylamak suretiyle, iinde yaadklar toplumla kltrel anlamda btnlemilerdir. Modern Bat Avrupa ile Amerika'daki durum budur. Dier rntde ise, Yahudiler ya branice ya da daha ok baka yerlerden aldklar, ama sadece Yahudiler tarafndan kullanlan bir Yahudi diline dntrdkleri baka bir dili kullanmak suretiyle dilsel, dolaysyla kltrel olarak toplumdan ayr ve uzak bir grnm sunarlar. Osmanl mparatorluu'ndaki Sefardik Yahudilerin Yahudi-spanyolcas veya Polonya Krall ile Rus mparatorluu'ndaki Akenaz Yahudilerinin Yahudi-Almancas (Yiddi dili) byleydi. Daha eski dnemlerde de Verimli Hilal'de ve tesinde kullanlan Yahudi-Aramcasnm durumu buydu. Bu iki durum, farkl Yahudi yaam tarzlarnn, dolaysyla Yahudi aznlk ile egemen ounluk arasmda farkl ilikilerin domasna yol amtr. Ortaa'da Yahudilerle Araplar arasmdaki ortak yaam bu bakmdan modern Bat Avrupa ile Amerikan rntsne ok daha yakmdr ve Roma, Osmanl, Rus imparatorluklarmda varolan durumdan tamamen farkldr. Profesr Goitein'in de iaret ettii gibi, bu ortak yaamn ortaya kard, sadece Arapayla ifade edilmi bir Yahudi kltr deildi. Bu, YahudiArap ya da hatta Yahudi-slm denebilecek bir kltrd. Dilde baz ufak tefek farkllklar vard. Hristiyanlar gibi Yahudiler de farkl bir szck daarcna ve fonetik zelliklere sahip, kendilerine zg Arapa leheler gelitirmilerdir. 16 Zaman zaman Hristiyanlarn Arapay Sryani yazsyla kaleme almalar gibi, Yahudiler de baz amalardan dolay brani alfabesiyle yazmlardr. Vahyedilmi yazlara dayanan ve yazl ayinler-

de de ifadesini bulan Orta Dou dinlerinde yaz ile klt, yaz ile iman arasnda sk bir iliki vardr. Ama Orta alar'da Mslman, Hristiyan ve Yahudi Arapalar arasmda nispeten az bir farkllk bulunmaktayd. Daha nemlisi, dilin ve -belli bir iletiim dzeyini, daha dorusu ibirliini olanakl klan ve diasporadaki Yahudilerin tarihinde ok ender rastlanan bir durum olarak btn bir kltrel iliki erevesini oluturan -bu dilde ifadesini bulmu kltrel deerlerin paylalmasyd. Arap slm dnyasnda Yahudilerin bu kltrlenme sreci, Araplama noktasnm ok tesine gemitir ve "Araplama" daha ok dilsel anlama geldiinden belki slmlama denilmesi daha doru olacaktr. Elbette pek ok Yahudi dnme olmu ve aralarndan bazlar ok nemli roller oynamlardr; ama bu, mutlaka slmm kabul edildii anlamma alnmamaldr. Burada amalanan, slm dininin benimsenmesi deil, slm dnce tarzlar ve davran rntlerinin zmlenmesidir. Yani tek kelimeyle, modern dnyada Yahudi-Hristiyan gelenei demeye altmz gibi, ona paralel bir Yahudi-slm gelenei sz konusudur. Yahudilik ve slm arasnda karlkl ilikilerden kaynaklanan baz sorunlara ve her ikisinin de birbirleri zerinde yaratm olabilecekleri etkilere daha nce deinmitik. u ya da bu uygulama ya da dnceden hangisinin daha nce geldiini, dolaysyla hangisinin esinleyici ya da tersine etkilenmi olduunu sylemek ok zor, hatta kimi zaman olanaksz bir itir. Bu durumda en gvenli yol, tarafsz bir ynteme bavurmak ve Yahudilikte ortaya kan gelimeler ile slmda buna kout olarak gzlenen gelimeler arasnda bir dizi hatr saylr benzerliin varlna iaret etmektir. Baz durumlarda basit kronolojik olgular sayesinde, hangisinin kaynak hangisinin etkilenen olduu kukuya yer brakmayacak biimde anlalabilirken, baz durumlarda da gelimenin ynn saptamak ok daha zordur. Londra'da reformcu bir haham olan merhum Ignaz Maibaum bir vakitler haftalk yaynlanan bir Yahudi dergisinde ortodoks haham meslektalar ile bir polemie girimiti. Tart-

mann bir yerinde ortodoks hahamlardan biri, reformcu hahamlarn "Yahudi rahipler" olduklarn belirtmiti. Bu terimden kast, besbelli ki, reformcularn gerek Yahudi geleneinden kopmu olduklarn ve Hristiyan rahip ve papazlara ykndklerini gstermekti. Maibaum buna yle karlk verdi: Eer reform yanls hahamlar Yahudi "ruhban" olarak tanmlanabilirse, bu durumda ortodoks hahamlar da ayn lde'"Yahudi ulema" olarak nitelemek gerekir. Bu karlkl sulamalarn anlam yeterince aktr. Ulemann slm yaamnda igal ettii yer ile hahamln ortodoks Yahudi topluluklarndaki konumu arasmda belli benzerlikler vardr. Ne alim (ulemann tekili) ne de haham birer kutsanm rahiptir; sakerdotal grevleri yoktur. Yahudilikte de slmda da sakrament denilen kutsal ayinler, sunaklar, kutsama trenleri bulunmaz; ruhbanm araclna gereksinim duyulmaz. Alim ya da hahamn dini grevleri arasnda, gerekli bilgiye sahip herhangi bir yetikin sradan erkek mminin laykyla yerine getiremeyecei hibir ey yoktur. Her ikisi de meslekten din adamdr, ama hibir suretle rahip deildirler. Statlerini bilgiyle, eitimle ve bir tr belgeyle tannarak edinirler; hahamn semikhas yeni bir alimin hocasmdan ald icazete ok benzer. Baka bakmlardan olduu gibi, bu adan da ortodoks haham ile Snni Mslman alim arasnda eitim, ehliyet ve ilev bakmndan belirgin benzerlikler bulunmaktadr. (ii mollanm durumu bundan biraz farkldr). Haham ile alimin paylatklar bu ortak stat ile Hristiyanlktaki ve baka bir takm dinlerdeki din adaml stats arasnda varolan farklarm iyice vurgulad bu arpc benzerlik, haham ile alim arasmda belli tarihsel balantlar olduunu dndrmektedir. Sz konusu benzerlik hukuk doktorlaryla da snrl kalmaz; hukukun kendisinde de bunu grmek mmkndr ve bu durum Yahudilik ile slm birbirine yaklatran ve Hristiyanlktan ayran bir baka noktadr. Hukuk, hukukun yeri, hukuk kapsamna giren konu alan, gnlk kiisel, kamusal ve zel yaamda hukuka verilen yerle ilgili kavramlatrmalar bak-

mndan iki din arasnda pek ok ortak zellik vardr. Her iki din de znde hukukun ilahi kaynakl olduu, yazl ve szl olmak zere ikili doas bulunduunda hemfikirdirler. Her ikisi de "tarik", "yol" anlamna gelen Yahudi lalakha ile slm'n eriat anlaylar arasnda kuku gtrmeyecek kadar yakn bir iliki vardr. Halakha gerek bir kavram, gerekse bir hukuk klliyat olarak eriattan yzlerce yl nce doduu iin, bu noktada ilk etkilenenin slm olduu (tersi deil) anlalyor. Ama burada bile sonradan, her iki yasa sisteminin gelimesinde karlkl bir etkilenmenin yaand aktr. 1 7 Mslman yarg sistemi olan fkh, szln byk oranda rabbinik ncllere borludur. Ama rabbinik hukuk da sonraki gelimesini fazlasyla Mslman fakihlerin kategorilerinden, formllerinden, hatta terminolojisinden salamtr. Bir baka koutluk da -Musevilikte teuvot slm'da fetva olarak bilinen- responsa uygulamasdr. Bu fetvalarm elimizdeki en eski rnekleri, her ikisinin de aa yukar ada olduklarn gstermektedir, ama onlardan ok daha eski olan ve muhtemelen ikisine de temel tekil eden Romal hukukularm responsa prudentium'unun her ikisine de ortak kaynak oluturduunu syleyebiliriz. Felsefe, hatta ilahiyat yazmmda etkilenmenin ise, br trl deil, slmdan Yahudilie doru bir seyir izledii kesindir. Bir teoloji anlay, yani dini inancm felsefi ilkeler halinde formle edilmesi, Tevrat ve Talmud zamannn Yahudilerine yabancyd. Yahudi teolojisi hemen hemen sadece slm lkelerinde ortaya kmtr. Teologlar almalarnda (ister Arapa ister Arapadan braniceletirilmi olsun) Mslman kelamnn kavram ve szcklerini kullanmlardr. 1 8 Bu durum bir baka nemli etkiyi daha aydnlatmaktadr; Arapanm branice zerindeki szlksel (leksikolojik) etkisi. branice ile Arapa ayn dil grubuna giren ve ortak kkten gelen pek ok szc olan dillerdir. O nedenle birbirlerinden kelime almalar ya da birbirlerine yknmeleri kolay olmutur. Orta alarda slm lkelerinde yaayan eitimli Yahudiler her iki dili de eksiksiz biliyorlard.

Orta a branicesinin byk oranda modern braniceye de gemi felsefe ve bilim szlnn byk bir ksmn Arapadan dn alnm ok sayda kelimeyle yaplan eviriler oluturmaktayd. Bir rnek alalm: [Terkip kknden] "bileik" anlamna gelen branice mtrkav kelimesi, Arapa mrakkabdan yaplm bir dn eviridir. Buna benzer baka pek ok oluf um vardr. Bu bizi Arapann brani filolojisi zerindeki etkisi gibi daha geni apl bir soruna gtrmektedir. Yahudiler branice Kitab- Mukaddes'i daha iyi anlamak iin branice renirken, benzer amalarla Kurann kutsal metnini incelemek isteyen Mslmanlarn Arapa renirken gelitirdikleri yntemlerin izinden yrmlerdir. Dilbilgisi ve szlk-biliminin kkenleri, bymesi ve gelimesi, zgn bir metni saptama gayreti ve arzusu her iki dinde de varolan dikkat ekici benzerliklerdir ve ortaya kanlmaz olarak, Masoret'lerin branice Kitab- Mukaddes'in metnini belirlemek yolunda harcadklar abalar ile Mslmanlarn standard bir Kuran metni oluturmak iin gsterdikleri, muhtemelen daha eski ama benzeri gayretler arasmda bir balant olup olmad sorusunu ortaya karmaktadr. Mslmanln Yahudilik zerindeki etkileri dnce ve bilim dnyasmm da tesine geerek havradaki ayin ve ibadet ekillerine kadar varmtr. Dr. Naftali YVieder bir ka yl nce Yahudi ibadet ekillerinde slmi etkiler zerine dikkat ekici bir alma yaynlamtr. Geerken belirtelim ki, bu kitap, Arapaya evrilmi az saydaki branice bilimsel eserden biridir. 1 9 Edebiyat ve sanatta ise, Mslmanln Yahudiler zerinde yaratt etki olaanst boyutlara varmaktadr ve neredeyse tmyle tek ynldr. Orta an altm dneminde brani iiri, Arap iirinin prozodisini, tekniini ve btn simgeleme ve eretileme sistemini ok yakndan izler. slm d bir dilde yazlm olmalarma ramen, Orta a brani iiri ve dz yaz edebiyatnn byk blm, Arap ve dier slm edebiyatlaryla ayn kltr dnyasna aittir. brani iiri stndeki slm etkisi,

slm dnyasnn Yahudileriyle de snrl kalmam, hatta bu etki spanya zerinden Provans'a dek yaylmtr. Grsel sanatlarda Yahudilik ve slm, insan hatta hayvan ekillerinin resmedilmesine kar ayn tutumu paylamlar ve her ikisi de sanatsal anlatmn bylece ynlendirilmesinden etkilenmilerdir. 2 0 slm sanat ile Yahudi sanat arasndaki benzerlik sadece slm lkeleriyle snrl kalmaz; iirde olduu gibi, rnein Hristiyan Avrupasndaki Yahudi kitap sslemeleri ve havra mimarisinde de slmi etki kolayca farkedilmektedir. Hristiyan lkelerinde yaayan Yahudiler ile slm Yahudileri arasnda yaplacak bir karlatrma, Yahudi aznlklarn son derece kiisel ve dinsel nem tayan konularda bile baat topluluklarn greneklerine uyduklarn, kurallarn benimsediklerini gsterecektir. Bunun en ak rneklerinden biri evlilik hukukudur. Bu konuda Hristiyan ve slmi uygulamalar arasndaki en belirgin ve arpc fark, slmn ok elilie ve odalk kurumuna izin vermesi, oysa Hristiyanln her ikisini de yasaklam olmasdr. Hristiyan dnyasnda Yahudiler tek elilii bir hukuk kural haline getirecek lde benimsemi ve uygulamlardr; Mslman dnyasnda ise Yahudi topluluklarn ou ok elilii ve odalk sistemini neredeyse gnmze dek uygulayagelmi ya da en azndan bu uygulamaya gz yummulardr. 2 1 Bir dier belirgin ayrm da, ehitlik ve ehitliin bir dev haline geldii koullarla ilgilidir. Yahudi-Hristiyan ehitlik geleneine gre, mminin dini inanlarndan dnmektense yaamn fedaya hazr olmas gerekir. Yahudiler hala -Hannah ve oullar, Haham Akiva ile arkadalar ve baka pek oklar gibi- eski Yahudi ehitlerle gurur duyarlar. Hristiyanlar ve Hristiyan lkelerdeki Yahudiler ayn gelenei srdrmlerdir. Hristiyanlk hem ehit etmi hem de ehitler vermi bir dindir. Bu konuda slm dnyasndaki (belki ksmen iiler hari) Mslmanlarn da uyruklarnn da tutumu daha esnek olmutur. Yukarda zikrettiimiz bir ayette, Kuran "dinde zorlama yoktur" der. Bu sz, elbette hibir saygy hak etmeyen putpe-

restlerden olmadklar srece, insanlarn din deitirmeye zorlanamayacaklar ya da zorlanmamalar gerektii eklinde yorumlanmtr. Ancak asl gelenein olutuu ve topluluun tarihsel belleinin doduu slm'n ekirdek lkelerinde putperestler ya hi olmam ya da ok az bulunmutur. Mslman egemenliinde yaayan Hristiyanlarla Yahudilerin din deitirmeye zorlanmak gibi bir sorunlar yoktu; dolaysyla ehitlik seyrek olarak yaanan bir durumdu. Mslmanlarnsa son yzyllara dek byle bir sorunlar olmad. Ne var ki, ayn anlama gelen bir kelimeyle ifade edilen bir ehitlik anlay aslnda slmda da mevcuttur. slmda "ahit olmak" anlam tayan Arapa bir kkten gelen ve Yunanca martyros kelimesine karlk den rlil kelimesi, ehitlik durumunu ifade eder. [ehadet = ahadeti Yasal anlamda, tank iin kullanlan normal Arapa kelime ulil de ayn kkten gelmektedir. Ama Mslman bir ehid 1 Iristiya ya da Yahudi bir ehitten tamamen farkldr. ehit, slm uruna yaplan kutsal savata arprken sava alannda can veren biridir. Kutsal sava [cihad] mminler iin dini bir iarz olduu iin, bu grevi yerine getirirken lenler kelimenin teknik islmi anlamyla ehit saylr ve ehitlik mertebesini hak ederler. manndan dnmektense aclara katlanmay ve snanmay ieren Hristiyan ehitlik anlay, slmda bilinmedik bir eydir. manlarn terketmektense lmeyi seen Medieli Yahudi Beni Kureyza kavmi, peygamberin yar-kutsal biyografisinin bir parasn oluturur ve bu kavimden zaman zaman hayranlk boyutlarna varan bir saygyla sz edilir. 2 2 Ama Mslmanlar bunu izlenecek bir rnek olarak grmemilerdir. Bunun nedeni, byle bir sorunun slm tarihinin ilk oluum evrelerinde ortaya kmam ve Mslmanlarn herhangi ekilde bir snamadan gememi olmalaryd. Mslmanlarn dini zorlamalara uradklar ender zamanlarda ise, sorun dardan, baka bir imandan deil, slm'n kendi iinden km ve u ya da bu Mslman reti okulunun kendi grlerini dierlerini dayatma abalarndan ileri gelmiti. Hal byle olunca soruna daha yumuak

baklmas doald; kalbinde ve kafasnda yaatmaya devam ettii mddete, kiinin gerek inanlarn gizlemesini mmkn klan -yani yaamn srdrebilmek iin hakim doktrinlerle uzlamann ve vakit gelip koullar uygun olduunda gerek imana dnmenin ve bunu aklamann akla yatkn olduunu ileri sren- bir reti ortaya km ve yaygn kabul grmtr. 2 3 Bu ilke bir kere benimsenince geniletilebilirdi. Yzyllar sonra slmiyet spanya ile talya'dan ekilirken, Mslmanlar inanlarna ynelik yeni ve daha byk bir tehlikeyle yz yze geldiler; bu kez sorun, rakip bir Mslman doktrinin basksndan deil, bambaka bir dinin kararl kovuturmasndan kaynaklanmaktayd. Mslmanlarn bir ksm ya ehit oldu ya da srld. Dierleri uzlamay seti ve dinlerini olabildiince gizlilik iinde srdrmek durumunda kald. Kovuturmalara kar bu tepki Yahudi tarihinin hi yabancs olduu bir ey deildir. Buna Marranizm denir, yani Katolik olmalar istendiinde grnte bunu yapmakla birlikte, Yahudi imanlarm koruyan ve hatta zaman gelinceye ya da imanlarn aka srdrmenin mmkn olaca bir yere gidinceye kadar ibadetlerini bile belli llerde gizli olarak srdren spanyol ve Portekizli Marranoslar. Yahudi tarihindeki Marranizm olgusunun, neredeyse, slm uygarlnn ve nfuzunun hkm srd lkelerle snrl kalm olmas ilgintir. Kovulmalarndan sonra spanyol ve Portekiz Yahudilerinin durumu bunun en belli bal rneini oluturur. Kuzey Afrika'dan ran'a ve Orta Dou ya kadar slm lkelerinde de rnekleri vardr. Bu durum, ok daha ar zulmlere urayan Hristiyan lkelerindeki Yahudiler arasndaysa hemen hi grlmemitir; onlar -tpk kendilerine zulmedenler gibi- ya lmeyi ya da srgn yelemilerdi. Aralarnda Maimonides'in de yer ald Orta an kimi byk Yahudi yazarlar, bu kartla kuramsal bir temellendirme bile bulmaya alm, teolojik gerekelerle, bir Yahudinin, Hristiyan inancn kabul etmektense ikence grmeyi ve lmeye raz olmas gerektiini; oysa hayatta kalmak iin slmi

kabul edebileceini ileri srmlerdir. Bu nemli fark uradan kaynaklanmaktayd: Yahudiler slmi bir tevhid dini, kendilerininkine benzer trde kesin bir tek-tanrclk olarak gryorlar, Mslmanlar gibi onlar da Hristiyanlk hakknda belli kukular tayorlard. Bu iki teblie de inanmayan biri iin, sa'nn Tanr'nn olu olduuna ehadet getirmektense, Muljammed'in Tanrnn peygamberi olduuna ehadet getirmek daha az yalan yere tanklk saylrd. Hristiyan doktrini hakknda eksik bir anlaya dayand kuku gtrmemekle birlikte, imanlar aras tutumlarn ekillenmesinde bu ayrmlarn byk rol olmutur. Yahudilik ile slmn Hristiyanlkla karlatrldnda birbirlerine daha yakn dtkleri bir baka konu da yemeime kurallar ile ilgiliydi. Mslmanlarn yeme-ime kurallar, Rabbinik yasann emrettii kadar sert deildir. Bu kstlamalardan bazlarnn gevetildii Kuran'da zellikle belirtilmitir ve Hristiyanla dnm Yahudilere zorla domuz yedirilmesine benzer bir biimde, bir Yahudi dnmenin samimiyetini anlamak iin deve eti yemei kabul edip etmemesi bir tr snama yolu olarak kullanlmtr. Daha nemlisi, her ikisi de Hristiyanlardan farkl olarak, ilahi yasanm baz yiyeceklerin yenmesine izin verirken bazlarn yasakladna inanmaktadrlar. Bu durumun pratik bir takm sonular bile vardr. Dini otoriteler Mslmanlarn Yahudi usulnce kesilmi etleri 2 4 yemelerine cevaz vermilerdir; sadece Yahudilerin yaad lkelere yaplan seyahatlerde, bu olduka nemlidir. Yahudilerin ise Mslmanlarn kestii etleri yemelerine izin verilmemekle birlikte, Mslmanlarm genel tutumuyla byk benzerlikleri vardr. nemli bir istisna, trensel saflk ve zmmilerle temasn kirletici etkisi zerindeki srarl tutumu ile, brakn Yahudi eti yemeye izin vermek, bir Yahudinin hazrlad ya da hatta elinin dedii bir yiyecei temiz deil diyerek reddeden ii slmdr. ayet Orta alarda Mslmanlarm Yahudilere kar tutum ve davranlar ile Orta a Avrupasnda Yahudilerin Hristiyan komular arasndaki durumunu karlatrrsak, ok

arpc bir kartlk bulunduunu grrz. Oyle ki, iki byk topluluun Yahudilere kar husumetleri bile dikkate deer llerde farkllk gstermektedir.. slm toplumunda Yahudilere beslenen dmanln teolojik hibir yan yoktur. Belli bir slmi nastan kaynaklanmad gibi, slmm kutsal tarihinde yer alan belli bir olayla da ilgisi yoktur. 2 5 Yahudilik, Mslmanlar iin Hristiyanlarda olduu gibi dinlerinin doum sanclarndan birini oluturmamtr. Mslmanlarn husumeti, Hristiyan anti-semitizmine benzersiz ve zel niteliini kazandran teolojik ve dolaysyla psikolojik bir boyutun eklenmedii, daha ziyade baat olann bamlya, ounluun azmla kar taknd olaan bir tutumdur. Ksmen Yahudilere ynelik husumetin bu ideolojik olmayan niteliinden tr, ksmen de Hristiyan dnyasmdan farkl olarak, slm lkelerindeki Yahudi aznlklarn oulcu bir toplumda varolan pek ok aznlktan yalnzca biri olmalar nedeniyle [slm lkelerindeki Yahudiler] ok daha az dikkat ekmilerdir. Bu da onlar iin yararl olmutur. , Genel olarak, Mslman polemikiler grece nemsiz konumdaki Yahudilerle pek uramamlardr. Alm dinlerle tartmaya tenezzl gsterdiklerinde ise, daha ok slmla yarma halinde, yaylmaya alan bir dinin tayclar ve rakip konumundaki bir evrensel imparatorluun efendileri olarak [slma] ciddi bir seenek oluturan, dolaysyla Mslman inanc ve slm dnyas iin potansiyel bir tehlike arzeden Hristiyanlar muhatap alrlar. Yahudiler ise, ne slmm dnya dzenine siyasi bir tehdit oluturmu ne de slm imanna kar dini bir meydan okumada bulunmutur. Hristiyanlar gibi, henz hak dinine dnmemi olan putperestlerin uruna Mslmanlarla bir rekabete de girmi deillerdir. Kuran'da, tefsir ve hadislerde Yahudiler ve Yahudilik hakknda kmayc szler bulunmasna ramen, Yahudi kart polemiklere ok nadiren girilmi ve girildiinde de, bu neredeyse bir kural olarak, slma gemi Yahudilerin eski dinlerine kendi din deitirmelerini hakl karmaya ve yeni dindalarna kar olgular

ve kantlarla yeni kiiler kazandrmaya alan Yahudi dnmelerinin ii olmutur. Saylarndan ve nemlerinden tr daha byk etkiler yaratm olan Hristiyan dnmeler iin de, buna benzer eyler sylenebilir. Hristiyan dnmelerin beraberlerinde slma soktuklar anlay ve tutumlar arasnda, Yahudilere kar belli bir hus/amet duygusu da yer almaktayd ve bunlar bazan konuyla ilgili Mslman yazlarn etkilemiti. Bu yazn lakknda geni almalar yapm olan Profesr Moshe Perlmann'n gzlemi udur: Yahudilere ve Yahudilie kar yneltilen slm polemiinin ok byk ve belirleyici lde ksmen slm ncesi Hristiyan kaynaklardan geldii, oradan beslendii ve Hristiyanlarn kitleler halinde dnmeleri ile birlikte slmi muhite tand anlalyor. Bu kantlar da kklerini ksmen Antikitenin Yahudi kartlndan alm ve Yahudi dnmelerce yeniden pekitirilmitir. slm adna ve eski inanlara kar Yahudi ve Hristiyan dnmelerin hazrlad ok geni bir kant yn bulunmaktadr.' 7 ' Mslmanlarm dinsel yazlarndaki Yahudilere ve Yahudilie zgl gndermeler genellikle olumsuzdur. Gerek Kuran'da gerekse hadislerde Yahudilerin hasmane bir tutumla resmedildikleri, Yahudiler hakknda sonradan edinilen bilgilerin de ok byk bir blmnn Hristiyan kaynaklardan geldii dnlrse, bu hi de artc bir durum deildir. istisnalar vardr. rnein 10. yzylda Badat'da yaam ilahiyat el-Bakillani dier din ve felsefelere kar Mslman tutumunu ele ald bir eserinde, Yahudilik hakkmda bir deerlendirmeye de yer vermitir. Bakillani'nin Yahudi yazlarn ve inanlarn ele al ksa, ama gayet bilgilicedir. Tahkir edici olmaktan da uzak, tersine nazik, hatta saygl bir havadadr. 2 7 Dinler iindeki ve arasndaki teolojik farkllklarn duygular ayaklandrd ve sert bir dille ifade edildii bir dnemde, bylesi bir lmllk dikkate deer. Ama belki en nemlisi, klasik alarda Yahudilie kar byk bir yazarm elinden kan, tek bir ciddi saldr yaplm olmasdr. Bu kii, gerek saray yaa-

rnna zg, airane sevgiye ilikin olarak kaleme ald kk, sevimli bir kitabn, gerekse dnya dinleri hakknda byk bir eserin yazar olarak tannan, Mslman spanya dnce tarihinin nde gelen simas bilgin, dinsel sapmalar uzman (heresiologist) ve edip ibn Hazm'dr (994- 1064). Dinlerle ilgili eserinde ibn Hazm sadece gayri Mslim dinlere deil, kendisininkinden farkl slm biimlerine kar da sert ve hogrsz bir tutum iindedir. Bunun yannda, Samuel ibn Nagrella'nn yazd rivayet edilen slma kar saldrgan bir risaleyi yadsmak amacyla Yahudi kart bir deneme de kaleme almtr. Eer gerekten byle bir yapt var idiyse bile, ibn Hazm Samuel'in risalesini grmemitir; dolaysyla kendi yantn daha nce yaplm bir Mslman yadsmasna dayandrmtr. Kitabn son derece dmanca bir ierii ve havas vardr. Bu durumun, ibn Hazm'n Mslman ynetiminde devlet adaml ve generallik yapan, ayrca Yahudiler arasmda da bir bilgin, air ve topluluk nderi olarak dikkat ekecek kadar baarl bir kariyeri bulunan Samuel ibn Nagrella'ya (993-1056) duyduu kskanlk ve kzgnlkla da ilgisi yok deildi, ibn Hazm'n bu kara almasnn orta a Mslman kamuoyunda nasl bir etki yarattm sylemek g. Bu kitabn trnn bilinen tek rnei olmas, hi kukusuz anlamldr. 2 8 Dinler hakkndaki byk eserinde ibn Hazm, Yahudilie Hristiyanlktan daha fazla yer ayrmtr. Yaad dnemin gney spanya'smdaki zel koullardan ileri geldii besbelli olan bu orantsz yaklammda neredeyse tektir. Pek ok yazar, daha nce de iaret edildii gibi, sadece saylarnn fazlalndan ve nemlerinden tr deil, ayn zamanda Orta Dou kentleri brokrasisinin ve aydnlar tabakasnn yerleik bir paras olduklarndan, Mslman bilginlerce daha iyi bilindikleri ve tanndklar iin Hristiyanlara daha fazla ilgi gstermilerdir. Yahudilerle ve Yahudilikle ilgili deerlendirmelerde bulunan Mslman yazarlar arasmda daha olumlu bir tutum, bazan aklc, hatta kukucu, bazan de sufi mistik bir balam gze arpmaktadr. Kukucular iin olsun mistikler iin olsun, dinler

aras farkllklar pek byk bir nem tamaz; biri iin btn dinler eit lde yanltr, dieri iin ise hemen hemen eit oranda gerek. 2 9 Daha genel olarak bakldnda ise, yksek uygarln kurulduu yer ve dnemlerde kentli orta smf arasnda, edebi kaynaklarda da ifadesini bulan daha hogrl ve liberal bir tutum hakimdir. Kukusuz, aklc greceliin v mistik panteizmin yaylmasnn bu sonuta paylar olmutur. Btn bunlar, daha sonralar deilse de slmm ilk dnemlerinde, Yahudiler ile komular arasmda, Hellenistik dnemden modern aa kadar Bat dnyasnda benzeri grlmedik bir tr ortak-yaamn domasna yardmc olmutur. Yahudilerle Mslmanlar arasmda dnsel olduu kadar toplumsal -ibirlii, kaynama, hatta kiisel dostluklar gibi- birlikteliklerin de kurulmasn salayan yaygn ve sk ilikiler olmutur. Btn dinlerin birliini savunan baz mistik airler bir yana konursa, Mslmanlarda [bakalarna] eitlik tanmak gibi bir eilimden sz edilemez; ama buna karn yaamak ve yaatmak gibi bir tutumun varolduunu gryoruz; hatta eski kltr ve vahiylerin sahiplerine ve tayclarna belli bir saygnn bulunduu gzlenmektedir. Bu anlamda rnein 11. yzyl Toledo'sunda Mslman bir kad "Milletlerin Kategorileri" adl bir kitapta, insanlk arasmda bilimin ve bilginliin gelimesine katkda bulunmu sekiz milletin ismini sayar: Hintliler, ranllar, Keldaniler, Yunanllar, Romallar (Bizans ve Dou Hristiyanlarn ieren genel bir kavram), Msrllar (antik Msrllar anlamnda), Araplar (genelde Mslmanlar iermektedir) ve Yahudiler. Dolaysyla Yahudiler iyiler arasndadr. Onlara ayrlan blm nazik bir slupla yazlmtr ve ierik olarak da iyice bilgi ykldr. lk zamanlarda diyor kad, Yahudiler felsefede ne kmamlard; esas olarak Peygamberlerin yaam ve Kutsal Yasa ile ilgileniyorlard. Bu konularda da herkesten daha bilgiliydiler; Mslman bilginler iin de balca bilgi kaynan onlar oluturmaktayd. srail nbvvetin beiiydi; ilk peygamber bu halk arasmdan kmt. Kad, Peygamberlerin ounun Yahudi olduunu be-

lirtiyor. Blmn geri kalan ksm, slm lkelerindeki Yahudi bilimadamlarna ve bilginlerine ayrlmtr. Blm, yazarn Mslman spanya'daki adalar ile sona eriyor. 3 0 Yahudilerin baarlar hakknda hayranlk dolu bu anlatnn klasik slm yaznnda bir baka rnei daha bulunmamakla birlikte; Mslman bilginlerin ilgisini ektii anlalan Yahudilerin dini inanlar ve mezhep ayrmlar ile kronoloji ve takvim gibi konularn tartmas eksik deildir. Bu ilginin nedeni kukusuz Kuran'da, Kitab- Mukaddes'deki olay ve kiilere yaplan gndermelerdir; bu sayede kimilerinin klasik slm historiografisine girmeleri mmkn olmutur. Antik Yahudi kahramanlarna ve peygamberlerine, deyim yerindeyse slma giri hakk Kuran araclyla tannmtr ve baz Mslman bilginler Kuran'n ksa ve zaman zaman rtk deinmelerinin iini doldurabilmek iin, Yahudiler dahil, dier kaynaklardan bilgi alma yoluna gitmilerdir. Kaldrlm kutsal yazlarn ve alm dinlerin incelenmesini gerektiren byle bir aratrma bir lde dnsel cesaret istiyordu. Dolaysyla ancak bir ka kii bu ie soyunabilmitir. Yine de, bir miktar Biblik (kitab- Mukaddes) kaynakl ve rabbinik bilginin slm retisi klliyatna girmesine yetecek kadar cretkar (Mslman) kmtr. 3 1 Eski evrensel tarihlerde Muhammed'ten nceki peygamberlere ait baz anlatlar yer almakla birlikte, bunlarn Yahudi tarihiyle ilikilendirilmesine ge Orta alara dek rastlamyoruz. Ge Orta alarda retilen geni evrensel tarihler arasmda, biri Arap dieri ranl iki yazarn yazd eserler zellikle nem tamaktadr. Bir Yahudi dnmesi olan Raid ed-Din (1247-1318) evrensel tarihinde Eski Ahid e dayanarak "srailoullarnn ^ r i h'ne ait bir anlatya yer vermi, buna Kutsal Kitap sonras dnem iin de apokrifa [yasal olarak tannmayan kutsal ykler] ait belirsiz metinlerden eklemeler yapmtr. Antik srail tarihi hakknda yazan pek ok Mslmandan farkl olarak, Raid ed- Din anlatsna M.S.70'de ikinci Tapnak'n yklmasyla son vermez. Bar Kokhba isyan ile bu isyann bastrlmasndan ksa

da olsa szeder: "Sonra Hadrianus geldi ve bu yeri ykarak halkn btn mallaryla birlikte tutsak ald". Hikayesinin sonunda Arap fethine kadar Filistin'de hkm srm Bizansl ve Romal imparatorlarn bir dkmn yapar. 3 2 Bir b a k a nemli slm tarihisi ibn Haldun da (1332-1406) evrensel tarih aratrmasnda, srailoullarna dair bir anlatya yer verir; b y anlat, Josippon'un branice kroniinin Yemenli bir Yahudi tarafndan yaplm Arapa bir evirisine dayanmaktadr ve aslnda o da Josephus'un yazlarndan tretilmitir. 3 3 Raid ed-Din'in kroniinin baz elyazmalarnda, antik srailin tarih iinde geirdii evreleri betimlemek amacyla konmu resimler de vardr. Dier etnik ya da dini unsurlar gibi Yahudilerle de ilgili resimli anlatlar son derece nadirdir. Ancak ister tarihi ister ilahiyat olsunlar genelde Mslman yazarlar Yahudilere pek az ilgi gstermilerdir ve olumlu yorumlar kadar saldrlarna da ok nadir rastlanmaktadr. slm Yahudileri Avrupa 'da gzlemlediimiz trden mesleki kstlamalara4bJ;uulmam olmakla birlikte, eitli nedenlerden dolay, Yahudilerde Daz meslekleri yelemek, bazlarndan ise uzak durmak ynnde bir. eilim gze arpmaktadr. Askeri ya da brokratik mesleklerin nnde belirgin engeller vard; o yzden yetenekli ve eitimli Yahudiler, yneldikleri baka mesleklerde zaman zaman nemli roller stlendiler. Eski bir Arap deyiine gre, bir Yahudi ya elindeki ecza iesi ya da para kesesiyle ykselir. Bu deyi genellikle dorulanabilen u tarihsel gerei dile getirmektedir: Hrsl bir Yahudi iin baarya giden yol ya ifa datmaktan ya da para ticareti yapmaktan gemekteydi. Bu iki meslein yararlar aktr. Mslmanlar iin lmsz ruhlar bakmndan tehlikeli saylan para ve (altn gm gibi) deerli ilemleri yapmakla ilgili bir dizi yasak vardr. Bu duygu yznden, Mslman dnyasnda bu konularla uramak byk lde Hristiyanlara ve Yahudilere braklmtr. Yneticilere nakit para gerektiinde zmmi bankerlere bavururlar, onlar da slm lkelerinin drt bir yanma dalm mes-

lekta din kardelerinin oluturduu a devreye sokarlard. Ksa srede ok byk miktarlarda paray denkletirebilme becerisi, sarayn gzne girebilmek iin biilmi kaftand. Hekimlik mesleinin de salad pek ok yarar vard. ok hasta olunduunda, en iyi tedavi edilme arzusu en gl dini nyarglar bile alteder. Baka bir takm zaman ve yerlerde olduu gibi, Orta a slmnda da bir kamu grevi eklinde deil, zel olarak sanatlarn icra eden Yahudi hekimler, yetenekleri elverdii oranda ykselebilmilerdi. Yabanc dilleri bilmeleri, dolaysyla dier hekimlik yaznlarndan haberdar olmalar zaman zaman Mslman meslektalarna stnlk salamalarna yol amtr. Baarl bir hekimin hastalar arasmda yksek devlet grevlileri, hatta hkmdarlar bile bulunabilmekteydi. Bir hekim, iktidar merkeziyle olan bu yakn ve dolaysz ilikiler sayesinde, mensubu olduu Yahudi cemaati ve tabi kendisi, ailesi ve dostlar iin belli bir takm faydalar salayabiliyordu. Zaman zaman Yahudi hekimleri olduka nemli siyasi roller oynarken gryoruz. Ama elbette Orta alarda bu pek sk rastlanan bir durum olmad gibi, hekimin konumundan tam anlamyla yararlanabilmesi iin bir noktada slma dnmesi gerekmekteydi. Otokratik bir kiisel egemenlikle ynetilen bir toplumda, hkmdara yakn olmak, iktidar ve nfuz mevkilerine alan nemli ve oucas tek yoldu. Ama bu tr bir g ve onun kaynakland yetke (otorite) hi bir zaman istikrarl ve gvenli olmamtr; hkmdarn lm, azli ya da gzden dmesi halinde veya siyasi koullarda meydana gelecek basit bir deiiklik yznden ani ve acl bir ekilde sona erebilirdi. Ani ykseliin ardndan gelen byle bir ani dn, kendisiyle birlikte ykselen ve den ailesi ve bendeleri iin de tam bir felakete dnmesi iten bile deildi. Hekimlik ve para ileri bir Yahudiyi siyasi iktidara gtren iki yoldu; ama maiet temininin baka yollar da vard. Grld kadaryla yoksul Yahudiler genelde esnaflk ve zanaatkarlk yapmaktaydlar. Zengin Yahudiler ise tccardlar ve ilk dnemlerde slm mparatorluunun tccar topluluunun

nemli bir parasn oluturuyorlard. Genel olarak Yahudilerde Mslmanlarm u ya da bu nedenle rabet etmedikleri ticari ilere doru bir eilim gzlenmekteyse de, Yahudilerin kendi gvenlikleri asndan uzak durmay yeledikleri, Profesr Goitein'in deyiiyle "hassas" meslekler de vard. 3 4 Yahudilerin, Msr ortaandan kalma Geniza belgelerinde sralanan geni snai ve ticari faaliyetleri arasnda anlaml boluklar bulunmaktadr. Bunlarn en dikkat ekici olanlar besin, ulam ve savala ilgili ilerdir. Yahudiler buday, arpa, pirin gibi hububat alm satm yapmadklar gibi, hayvan yetitiricilii ve satyla da ilgilenmiyorlard. Deve, at ya da dier yk veya binek hayvan ticaretine de bulamamlard. Kendi savunmalar iin gerekli olan snrl bir miktar dnda, silah alm satm da yapmamlard. Ayrca baka zaman ve yerlerde bu ite belli bir paylar bulunmu olsa bile, belgelerin de Yahudilerin kle ticaretiyle uratklarna dair hibir bilgi bulunmamaktadr. Bu gibi dlamalar konusunda, ancak slm tarihine genellenemeyecek baz nedenler ileri srebilecek durumdayz. Goitein'in bu mallarn ticaretinin stratejik anlamda "hassas" bir konu olduu iddias, doru cevap olabilir. Yahudilerin Hristiyan Avrupa ile bu mallarn ticaretini yapmayp, byk dini ya da askeri atmalarn yaanmad Hindistan'la yapabilmelerinin elbette bir anlam olmaldr. Yahudilerin bu glklerin tmnn ya da herhangi birinin stesinden gelebilmelerinin her zaman tek bir yolu vard, o da slma dnmekti. Yahudi topluluklarnn Mslman egemenlii altnda yaad yzyllar boyunca, hatr saylr miktarda Yahudi u ya da bu nedenle slmi kabul etmitir. Bu tr din deitirmeler konusunda bilgimiz ok kttr. Mslman yazarlar bu konuyu pek anlmaya deer bulmazken, Yahudi yazarlar bylesi acl bir konuyu dememeyi yelemilerdir. Hristiyanlardan farkl olarak, Mslmanlar iin, Yahudilerin kendi dinlerini kabul etmesinin zel bir teolojik anlam yoktur. Bu durum olsa olsa kendi

imanlarnn insanlk arasnda yaylmasnn kanlmaz -ve nispeten kk- bir parasdr. Elimizdeki bilgilerin byk blm u duruma ayrlmaktadr: Tarih ve biyografi yazmmda belli bir yank uyandrm unlu ve tannm kiilerin dnmesi; kiisel statde yasal atmalara yolam, dolaysyla kayt tutulmasn gerektirmi olan din deitirmeler, ve son olarak, zorla ya da cezbederek ok sayda Yahudinin topluca itenlikli olarak ya da olmayarak egemen iman kabul ettii nispeten nadir durumlar. ilk kez byle bir din deitirme dalgasnm slmm erken yllarnda yaand anlalyor. Peygamberin Arabistan'da ortaya kmas ve gerek Romann gerekse ran'm gcn yerlebir eden, Kuds' ve kutsal topraklar Bizans'n penesinden kurtaran yeni bir dnya gcnn yaratlmas o devirde baz Yahudilere kendi kerametlerinin gereklemesi ve Mesihi am gelii gibi grnmt. lk Arap zaferlerinin Yahudilerde uyandrd coku ve beklentileri, dnemin apokaliptik paralarnda ve dier yazlarnda grmek mmkndr. Muhtemeleri Araplarm Filistin'deki ilk zaferlerinin ardndan ama hem Kuds'n hem de Roma'nm eyalet bakenti Caesarea'nn ele geirilmesinden once yazlm bir ilahi (piyut) buna rnektir: Mesih'in, Davud'un olunun ezilen bir halka geldii o gn dnyada u emareler grlecek ve vaki olacak ki; Yer ve gk zail olacak, Ve gnele ay glgelenecek, Ve [vaadedilmi] Topraklardakiler sessizlie gark olacak. Bat nn kral ve Dou'mm kral birbirlerine yryecek ve Bat'nn kralnn askerleri [vaadedilmi] lkeye dayanacak. Ve sonra Yoktan lkesinden bir kral kacak ve askerleri ele geirecek [vaadedilmi] Topraklar, Dnyada yaayanlar yarglanacak

gkten yere toz yaacak rzgarlar savuracak lkeyi Ye'cuc ile Me'cuc kkrtacak birbirini ve putperestlerin kalplerine korku salacak Ve srail gnahlarndan kurtulacak ve dua evinden artk uzak kalmayacak Bol bol teselli ve ltuf yaacak zerlerine Hayat Kitab na hakk edilecekler Artk Edom lkesinden kral kmayacak Antakyallar isyan edecek ve bar getirecekler Ma'uziya ve Samiriye teselli bulacak Akka ve Galile efkat grecek. Atlar kan ve ter iinde kalana dek Edomlular ve smaililer Akka Vadisi'nde savaacak Gazze ve kzlar ta olacak Ve Askalon ile Adod korkudan titreyecek. 3 5

Her ne kadar Yahudi bak asma gre, daha nce olanlarla karlatrldnda nemli bir slahat ve ilerleme gibi grnse de halifelerin imparatorluunun yine de Yahudilerin Mesihi hayallerini gerekletiremeyecei anlaldnda, bu cokulu ve heyecan dolu ruh hali de son buldu. ok sayda Yahudi slma gemi ve kendilerini bu yeni iman ve kurallarla zdeletirmiti; geri kalanlar da yava yava Mslman egemenlii altmda yaamaya altlar ve zaman iinde Mslman Arap egemenler ile yeni bir ortak yaam vcuda getirdiler. Yahudilerin Mesihle ilgili beklentileriyse tmyle yok olmad ve zaman zaman kendilerinin Mesih olduunu iddia eden Yahudilerin bam ektii senkretik Mesihi hareketlerde yeniden gn yzne kt. Bunlardan biri de 8. yzyln banda, sahte bir Yahudi Mesih olan isfahanl Ebu sa idi. Ebu sa Yahudi Mesihi olduunu iddia etmekle birlikte, gerek Hristiyanln gerekse slmn sahiciliini ve geerliini Hristiyanlar ve Mslmanlar iin kabule hazr biriydi. 3 6 Bu tr hareketler zaman iinde gitgide azalmtr. Sonraki

yzyllarda grlen byk lekli ya da kitlesel din deitirme hareketlerinin nedeni, genellikle zorlama ya da baskyd. Mslman yasasna ve geleneine ramen, Mslman hkmdarlar zaman zaman Yahudi uyruklarnn zorunlu olarak slmlatrlmasn buyurdular ve zorladlar. Yahudi uyruklar ise buna ya din deitirmek ya Marranosluk ya da gmek biiminde karlk verdiler. Bu tr zor kullanlarak salanan din deitirme rnekleri ok nadirdir; daha yaygn olan, zellikle Kuzey Afrika ve ran'da Yahudilerin ls giderek artan horlama ve alalmalar karsnda ounlua katlarak sorunlarmdan kama yolunu yeledikleri rneklerdir. Bu tr kalara her zaman rastlanmtr ve en kolay kurtulu yoludur; bize artc gelen, olmas deil, seyrek olmasdr. air ve filozof Yehuda Ha-Levi Kuzari'sinde kolayca "syleyecei bir tek kelimeyle bu aalanmadan kurtulup, zgr olacakken, imanlarmdan ayrlmayan aramzdaki sekin insanlar"dan gururla bahseder. 3 7 Bu tr olaylar bir yana, din deitirme ile ilgili bilgilerimiz bireysel rneklere dayanmaktadr. Bir Mslmann kendi dinine yeni katlan biri hakkmda, imann apak hakikatndan etkilenmi olduunu varsaymas doaldr. Bu anlamda yeni Mslman olan biri iin kullanlan terim muhtedidir ve doru yolu bulmu kii anlamna gelmektedir. Onu bir mrtedi ya da hain olarak gren eski dindalar iinse, daha adi drtlerin geerli olduunu dnmek ayn lde doaldr. 13. yzylda yaam Yahudi filozofu bn-i Kammuna bir Yahudiyi slmi kabule zorlam olabilecek din d nedenleri yle sralamaktadr: "Korkuya ya da hrsa kaplmas; ar vergiler demek zorunda kalmas ya da aalanmalardan ya da hapisten kurtulmak istemesi, Mslman bir kadma ak olmas ya da buna benzer baka drtler". 3 8 bn-i Kammuna'nm listesinin, din deitirmenin dini inanca yorulamayaca pek ok durumu kapsad grlyor. (Kovuturmaya ya da ayrmcla uramaktan duyulan) Korku, gruplarm olduu kadar bireylerin de din deitirmelerine sebep olmu olmal. Besbelli ki hrs da, hkmdarn hizmetin-

de bir aznlk inancnn yeleri baarl bir meslek yaamyla varabilecekleri en st noktaya ulaan pek ok kiiyi gdleyen drtyd. Bazlar bu noktada durmay yelerken, tersine, bu noktay aarak daha byk ve tehlikeli doruklara trmananlar da vard. Bazen din deitirmek sadece daha fazla ilerlemek iin deil, varlan noktada tutunabilmek iin de gerekliydi ve gemiteki baarlarndan tr kendisine duyulan kskanlk ve husumetten kurtulabilmenin yegane yolu olarak grlmekteydi. Cezann seenei -lm cezasndan, hapis yatmaktan ya da daha hafif cezalardan kurtulmann bir yolu olarak- grlen din deitirmek ise, ceza yarglamalarnn olaan bir zelliidir. Evlilik modern toplumlarda olduu gibi Orta ada da din deitirmekte bal bana bir neden olabilmekteydi. Mslman yasasma gre bir Mslman, Hristiyan ya da Yahudi bir kadnla evlenebilir. Kadmm Mslman olmas gerekmez, ama ocuklarn Mslman olarak yetitirilmesi zorunludur. Oysa Mslman olmayan bir erkek hi bir hal ve artta Mslman bir kadnla evlenemezdi. Byle bir evliliin ya da cinsel ilikinin cezas lmd. Bir gayri Mslim, gemite girdii byle bir ilikinin sonularndan ancak slama dnmekle kurtulabilir ya da gelecekte byle bir iliki kurmay olanakl hale getirebilirdi. u ya da bu nedenle yahut itenlikle benimseyerek din deitiren kiilerin btn bu drtlerle hareket ettiklerini gsteren bilinen ve belgelenmi ynla rnek vardr. Bir ka rnee, bakalm. slma dnm btn Yahudiler arasmda en nls, hi phe yok ki, muhtemelen 638 dolaylarnda din deitirmi olan Ka'b el Ahbar adndaki Yemenli bir Yahudiydi. 3 9 Ka'b ad branice Yakub'un (Ya'qov) ya da daha byk bir olaslkla Aqiva'nn karl olabilir; Ahbar, branice Haver den gelen Habr ya da Hibr'in ouludur. Bu kelime Filistin Yahudi akademilerinde haham rtbesinin altmdaki bilginler iin kullanlan bir nvand. Yahudi kaynaklarda Ka'b hakknda hi bir bilgiye rastlanmamaktadr, ama slm yaznnda otorite sahibi bir gelenek nakledicisi olarak sekin bir yere sahiptir. 652 ile 656 arasn-

da bir tarihte Suriye'de lmtr. Gibb'e gre am'da hala zerinde adn tayan bir mezar ta bulunmaktadr. Genelde Mslman gelenek Ka'b'a ok ltufkar davranr. Hikmet ve bilgi sahibi olmakla onurlandrlr; Kutsal Kitap ve eski Yemen gelenei konusunda allame kabul edilir. Eitimli bir Yahudi ve bir Yemenli olarak bildiklerine ek olarak, yakn ilikiler iinde olduu Halife mer'in yaam ve devri konusunda da otorite saylr. Her ne kadar Ka'b ad etrafnda oluan sylence ve mitler, Ka'b' n tarihsel bir kiilik olarak ayrdedilmesini gletiriyorsa da, Mslmanlarn kafasmda Ka'b'n olumlu olduu kadar olumsuz yanlar da ieren bir grnts olduu anlalmaktadr. Mslman retisini yorumlarken ve aklarken sk sk Kitab- Mukaddes'e ve Rabbinik materyale bavurmas, Yahudi eleri slma sokmaya almakla sulanmasna neden olmutur. Siyaseten slmda ilk i savan domasna yolaacak olan mcadele srasnda halife Osman' desteklemesi, Osman'n dman ve sulayclar tarafndan knanmasna neden olmutu. Bunlardan biri olan ve bugn Arap sosyalizminin ncs olarak yeniden gndeme getirilen radikal mnzevi (asketik) Ebu Dharr'n Ka'b'n zerine yrd ve onu bu sutan dolay kamlad anlatlr. Ka'b'n slm ierden oymaya ve ykmaya alan sahte bir dnme olduu temas, son zamanlarda bir lde yeniden canlanm olmakla birlikte klasik slm yaznnda fazla rabet grmemitir. Ka'b'a byk hrmet gsterilir ve Mslman geleneinin byk nakilcileri tarafndan ekseriyetle kaynak olarak zikredilir. Mslman yaznnda ad ska geen erken dnem nakilcilerden biri de, 654 ya da 655'de Yemen'deki an'a'da domu olan Vahab ibn Mnebbih'dir. Baz Mslman sylencelerine gre, ya doutan ya da soy olarak ehl-i kitap bir kavimdendir; baka sylencelerde ise daha zgllkle Yahudi diye tanmlanmaktadr. Rivayet muhteliftir. Gerek Hristiyan gerekse Yahudi kaynaklar zerinde bir otorite olarak n salmtr, hatta (srailliyatla ilgili materyallerinin yer ald) Kitab al-lsra'iliyyat ba-

lkl eser kendisine mal edilir. Bu pek doru grnmemekle birlikte, srail ile ilgili yk ve yorumlarda Mnebbih'in ad kaynak olarak anlr. Dindar ve mnzevice yaam tarzyla tannan Mnebbih, buna ramen otoritelerin gazabn zerine ekmekten kurtulamam ve Yemen valisinin emri zerine krbalandktan sonra 728 ya da 732'de lmtr. 4 0 Hi kuku yok ki, ilk dnemlerde pek ok Yahudi d6nme samimi dini kanlardan esinlenmi ve hem onlar hem de oullar ya da torunlar katldklar toplulua ve dine eski Yahudilik bilgileriyle nemli katklarda bulunmulardr. Hatta daha sonraki tarihlerde, tmyle dini olmayan nedenlerle din deitirenler bile, gn olmu slma baz hizmetlerde bulunmulardr. Tannm bir sima olan, nce Filistin'e, sonra da (hizmetinde bulunduu Kafurun ynetimi altnda yksek mevkilere ykseldii) Msr'a yerleen Badatl Yahudi Ya'qub ibn Killis (930-991) bunlardan biriydi. Erken dnem anlatlarndan birine gre Kafur, ibn Killis'e Mslman olursa vezirlie ykselebileceini syler. Bunun zerine Killis 967'de slm kabul eder ve yeni inancnn dini eitiminden geer. Bir sre sonra hem Fatimilik davasna hem de onun smaili retisine yaknlk duyar. Msr'dan Kuzey Afrika'ya kaarak Fatmi halife el Mezzin in (952-975) hizmetine girer ve onunla birlikte Msr'a dnerek devlet hazinesinden sorumlu bir makama getirilir. kinci Fatmi halife el Aziz dneminde (975-996) Msr'da gcnn doruuna varr. Mslman tarihiler ve biyografi yazarlar baarlarndan ve devlete yapt hizmetlerden vgyle sz etmektedirler. Hatta baz otoriteler onu smaili hukuku konusunda bir uzman ve smaili bibliyografi gelenei iinde bilinmemekle beraber, smaili hukuku zerine bir risale yazar olarak tantrlar. 41 slma geiinde samimi olduundan hi kimsenin phesi yoksa da, eski dindalarn kayrmakla sulanmtr. Zmmilerin, hatta eski zmmilerin yksek grevlere getirildiklerinde bu tr sulamalarla karlamalar adettendir ve ekseriyetle de bu sulamalar herhangi bir temelden yoksundur. ibn Killis'in durumu, din deitirmesi kendi cursus hono-

n/m'unda (onurlar sralamasnda) ilerlemek iin atlmas zorunlu -onun bakmndansa ayrca kabul edilebilir- bir adm olan) bir dnmenin neredeyse klasik rneidir. Killis'inkinden farkl olmakla birlikte, o da bir biimde meslek yaamyla balantl nedenlerden dolay din deitirmi bir baka nl dnme de Evhad ez Zaman, "zamannn biricii" olarak bilinen (y.a. 10771164) filozof Ebu el-Berekat Hibatallah Ibn Malka al-Badadi idi. Dier pek ok Yahudi gibi Musul'un yerlisi olan Ebu elBerekat, hekimlik meslei sayesinde Badat'da Abbasi halifelerine ve Seluklu sultanlarna hizmet vererek ykselmitir. Biyografisine gre, saraydaki efendileri ve rakipleri ile ilikileri zorluklarla doludur ve anlald kadaryla, ileri yamda bu nedenlerden dolay slama gemeye karar vermitir. Kaynaklar bu din deitirme olay hakknda, sarayda kulaa alnan elikili.sylentilerden kartldna kuku olmayan eitli sebepler gstermektedir. Bir yoruma gre, gururunun krlm olmasmdan dolay din deitirmitir; bir dierine gre sultann karlarndan biri tedavi ettii srada lnce, doacak sonulardan korkmutur; bir nc yorumda ise halife ile sultann ordular arasndaki savata esir dtnde cann kurtarmak iin kendi inancn reddetmitir. Ebu el-Berekat'm saraydaki mesleki rakibi olan ve Emin ed-Devle sanyla tanman Hristiyan hekim bn el Tilmiz'in biyografisinde anlatlan bir olaydan yola karak -zmm hekimlerin saraydaki durumlar hakkmda belli llerde bilgi sahibi olabiliyoruz. Hikayeye gre Hristiyan hekim Yahudi olann yazd bir iirde aptall aralaya varmakla, bir kpekten bile daha aa saylmakla hicveder. Mslman bir meslektalar ise, hem Hristiyan olanm hem de Yahudi olann cakasn yle boa kartr: Hekim Ebu el-Hasan ile rakibi Ebu el-Berekat bir kan davasna dmler Birinin alak gnlllkten ba Pleiades'e* varm teki kibrinden dibe batm. 4 2

nl Yahudi air Abraham ibn Ezra'nn olu ve ondan da nl Yehuda Ha-Levi'nin damad olan shak adnda biri, Ebu Berekat'n rencilerindendi. 1140 tarihinde shak kayn pederi ile spanya'dan Msr'a gelir ve orada yollar ayrlr. shak sonra Badat'a gider ve kendisine branice bir kaside yazd pbu Berekat'n tilmizi olur. Belli bir sre sonra bilinmeyen bir nedenle slama geer. Daha sonra Yahudilie dnmeye karar verir ve irtidad slm yasalarma gre lm cezas gerektiren bir su olduundan, Hristiyan bir lkeye g eder. Uygarln nimetlerinden uzakta hastalanr ve lr. 4 3 Ebu Berekat'n bir dier rencisi de, bilgin, hekim ve matematiki olarak belli bir n kazanm Kuzey Afrika kkenli bir Yahudi olan Samaw'al (Samuel) al-Maribi idi. Ustas Ebu Berekat ve arkada, rencisi shak ibn Abralam ibn Ezra gibi Samuel de Yahudilikten Mslmanla dnmeye karar vermitir. Ama Ebu Berekat yaamnn sonunda Islama dnm ve bu konuda hi konumamken; shak ise din deitirmi olmaktan pimanlk duyarak eski dinine geri dnmken, Samuel esas olarak Yahudilie ve Yahudilere kar polemikjeri i!e hatrlanan inanl bir Mslman olnu ve yle de kalmtr. 4 4 rtidada verilen lm cezasnda zaman zaman istisnalar da olmuyor deildi. Doum yeri spanya'da zorla slama dndrlen ve douya kama olana bulduunda tekrar Yahudilie dnen Maimonides'in durumu buna bir rnektir. Kahire'de gcnn ve nnn doruklarndayken, eskiden dnme olduunu bilen Mslman bir hemerisi tarafndan tanmm ve slmdan dnm bir nirtet olarak ihbar edilmi, hakkmda lm cezas istenmiti. Bir talih eseri olarak olay, Maimonides'in dostu ve koruyucusu kad el Fadl'n kulana gider. Maimonides Kordova'dayken zorla Mslman yapld iin kad bu durumun yasal ya da dini ynden geerli olmad, dolaysyla tekrar Yahudilie dnmesinin irtidad saylmayaca hkmn verir. 45

* Pleiades: lkerNSreyya yldz takm.

rtidad yaptklar ortaya kartlan herkesin ans Maimonides'inki kadar yaver gitmemitir. Tekrar Yahudilie dnmek iin Hristiyan spanya'dan Mslman Trkiye'ye kaan spanyol Marranoslar ile ayn ekilde Mslman ynetimi altnda yaayan ve fikirlerini deitiren Yahudi dnmeler slm lkelerini terketmek ve Hristiyan diyarna gitmek zorunda kalmlardr. Grld kadaryla Mslmanlarn da Hristiyanlarn da rakip dinden [Hristiyanlktan ya da slmdan] dnen Yahudilere bir itirazlar olmamtr. Bazen din deitirmek bile, eski bir Yahudinin sorunlarn sona erdirmiyordu. Doutan ranl bir Yahudi ve eski bir kaynaa gre Tebriz'li bir eczacnn olu olan nl Reid ed Din Fazlallah'n durumu byleydi. oucas olduu gibi, Fazlallah'n da ne ve gce giden yolu hekimlik mesleinden gemitir, ama Fazlallah'n hatrlanma nedeni esasmda hekim olmas deildir. ran'da Mool Il-Han'n saraynda bir idareci hatta bir devlet adam olarak byk yetenek gstermi ve sayg kazanmtr. O dnemlerde tasarlad, hazrlad ve byk blmn de yazd devasa evrensel tarihi onu slmm nde gelen tarihileri arasna sokmutur. Pek ok Yahudi saray mensubu ve grevlisi gibi kariyerinin bir evresinde slm kabul etmek iine gelmitir, ama bir ounda olduu gibi Fazlallah'n din deitirmesi de gerek grnmektedir; ya dnerken ya daha sonra sahici bir inan kaymas yaamtr. Yazlarnda olduu gibi davranlarnda ve yapt hayr ilerinde de, slma iten balandna ilikin ynla kant vardr. Ne var ki, bu ballk yaam boyunca ne phelerden kurtulmasn salayabildi, ne de lmnden sonra hakarete uramasn engelledi. 1312'de dmanlar Fazlallah'n yazdn iddia ettikleri sahte bir mektup hazrladlar ve bu mektubunda onun II Han' zehirlemesi iin bir hekimi kandrmaya altn ileri srdler. Kaarak cann zor kurtard. Sonradan mektubun sahte olduunu, bir tezgah yapldn ortaya kard ve

bu sayede bir sre daha gzde kalmay srdrd. Manidar olan, II Han' szde zehirleyecek kiinin bir Yahudi ve sahte mektubun da branice yazlm olmasyd. Bir ka yl sonra 1318 de rakiplerince bu kez II Han'm nceli olan babasn zehirlemekle suland. thamclar bu kez muradlarma erdiler. Sorgulama srasnda Reid ed Din, II Han'm hekimlerinin tavsiyesine karn ona bir mshil (sktrc) verdiini ve ilacn hastann durumunu daha da ktletirdiini itiraf etti. 70 yan gemi olmasna ramen organlar paralanarak ve boynu vurularak idam edildi. Mallar mlkleri msadere edildi; Tebriz'de kendi kurduu ve mal balad, adn tayan mahalle ayak taknanca yamaland. Kendisinin kurduu, dini amal slm kurulular olan vakflar bile geersiz saylarak, varlklarna el konuldu. Baz eski kaynaklarn anlattklarna gre, idam edildikten sonra kesik ba Tebriz'e getirilmi ve "Bu Allah'a kfreden Yahudinin kafasdr; Allah'n laneti zerine olsun!" barlaryla gnlerce ehirde dolatrlmtr. Yaklak yz yl sonra bir baka hkmdar, byk Timur'un kak olu Mranah, Reid ed-Din'e bir kez daha saldrd. Mezar tahrip edildi, kemikleri kartlp yakld ve Yahudi mezarlna yeniden gmld. 4 6 Ancak slmm merkez lkelerinde dnmeler genellikle iyi karlanm ve kendilerine kt davranlmam, Mslmanlarn oluturduu ana mecra iinde hzla eriyip gitmilerdir. Yahudi doan ve sonradan Mslman olan kimselerin damgalanmas ya da cezalandrlmas ok seyrek grlen bir durumdu. Oysa ran'da ve Kuzey Afrika'da Yahudi soyundan gelmiliin ans, dnm kuaklar ve daha da nemlisi komular tarafndan uzun zaman unutulmamtr. 4 7 Bu iki blgenin de zorla din deitirmenin uyguland yerler olmalar anlamldr. Yahudi olarak kalmaya devam edenler iin slm egemenlii altnda zmmi olarak yaamann parlak taraflar olduu gibi karanlk taraflar da vard. Kuran'da Yahudilerden sz edilir-

ken, "zerlerine aalk ve yoksulluk damgas vuruldu. Allah'n gazabna uradlar" (11,61) denilmektedir. Zaman zaman Mslman hkmdarlar ve daha sk olarak Mslman halk, Yahudilerin bu durumdan syrlr gibi grndkleri anlarda koullar yeniden eski haline dndrmeyi bir zorunluluk saymlardr. Genelde Yahudiler iddetten, zulmden, srgnden deil, kk tacizlerden, ufak tefek aalamalardan, alaylardan, hakaretlerden ve doal olarak srekli gvensizlikten korkuyorlard. Hal seferleri zamannda ve ertesinde, teki dini aznlklarla birlikte Yahudilerin de durumlar gzle grlr ekilde gerilemitir. Bilim hakkmda Arapa, Yahudi dini retisi hakknda da hem Arapa hem de branice olarak yazd yazlarla Arap-Yahudi ortak-yaamnm en byk baarlar arasmda yerini alan hekim ve filozof Maimonides de bu yeni hogrszln kurban olmutur. Yemenli Yahudilerin zorla din deitirme sorunuyla yz yze geldikleri 1172 ylnda, onlara dini ve retisel olduu kadar, kiisel deneyimlerine de yer verdii iit dolu bir mektup yollamtr. Maimonides'in Avrupa'daki brani evirmenine gnderdii Arapanm zenginliinden ve Arap biliminin stnlnden szeden mektup ile zulm altndaki Yemenli Yahudilere gnderdii ve Mslman egemenlii altndaki Yahudilerin ektii yoksunluklardan acyla yaknd mektup arasnda belirgin bir kartlk vardr: "Biliyorsunuz kardelerim, gnahlarmz yznden Tanr bizi, bize iddetle eziyet eden, trl yollarla zarar veren, alaltan bu halkn, smail kavminin ortasma att...Hi bir millet srail'e bu denli zarar vermemitir. Bizi alaltma ve aalamakta kimse bunlarla boy lemez. Daha nce kimse bizi bu duruma drmemiti". 4 8 Gney Arabistan'dan gelen yeni haberlerin canlandrd spanya ve Fas'la ilgili kendi anlarnn etkisi altnda yazldna hi phe olmayan bu ktlemelerin genel durumu tam bir dorulukla sunduu kabul edilemez. Maimonides'in Kahire'de bir saray hekimi ve topluluk nderi olarak konumu,

gururu ve baarlar, tersine tanklk etmektedir. Ancak gzlemlerinde bir gerek pay olduu da aktr. Mslman sylemindeki belli bir takm ortak temalarn sunulu tarzndan Yahudilerin ve Hristiyanlarn Mslmanlar tarafndan nasl alglandma da dair baz gstergeler karmak mmkndr. Klasik dnemlerde ska karmza kan bir tema, bir kiiyi, grubu, adeti ya da dnceyi itibarszlatrmak iin ona Yahudi bir kken ya da soyun yaktrlmasyd. Goldziher'in and bir rnek bu uygulamann Araplarn ilk dnemlerine kadar uzandn gstermektedir. Goldhizer'in zikrettii bir parada Arap Avvf kabilesinden iki hasm air, birbirlerini soyca bu kabileden geliyor mu diye sorgularlar. lerinden biri tekini kltmek iin Yahudi soyundan gelmekle sular. Benzer bir sulama da dmanlar tarafndan filolog Ebu Ubeyde'ye ve bizzat Ebu Ubeyde tarafndan da, gzden drmek istedii bir Emevi valisine kar yaplmt. 4 9 Bu ve benzeri rnekler, toplumsal zppelii -ou toplumda yaygm bir ekilde oynanan gerek ya da zenti olarak soyaac srme oyununu- pek amaz. Ancak ykc ve ar retileri Yahudi kkene ya da Yahudi fitnesine balamak gibi srekli tekrarlanan bir eilimi ciddiye almak gerekir. Bu anlamda rnein slm iinde ia'nn, dolaysyla atlamann ortaya kmas ile daha da zelde Ali ve sonraki imamlarn abartl ekilde yceltilmesi, slma dnm Yemenli bir Yahudi olan Abdullah ibn-i Saba'nm eytanlma yorulur. Snni gelenee gre Saba, iiliin fitnecisidir; ii gelenekte ise, zaman zaman, lml Oniki imam (sna-i Aeri) yandalar tarafmdan reddedilen ar retilerin yaratcs olarak boy gsterir. Modern eletirel bilginlik Abdullah ibn Saba'nm rolne, Yahudiliine, hatta tarihsel gerekliine kukuyla bakmaktadr. 5 0 9. yzylda yaam ve'ilk Abbasilerin ortaya att ya da onlar adna ortaya atlan ar dncelerin bazlarndan sorumlu tutulmu olan Mutezili bnrr vendi de bir baka rnektir. bnrr vendi ayn zamanda bu dnemdeki zgr dncenin (Tanr tanmazln) ve materyalizmin nde gelen

savunucularndan biri olarak da hatrlanr. Gemii hakknda farkl sylentiler vardr, bunlardan birinde Yahudi kkenli olduu ileri srlr. 5 1 nc ve daha nl bir rnek de, smaili ve Fatmi kart polemik yazlarnda, smaili imannn kurucusu ve Fatmi halifelerin soyunun kurucusu olarak gsterilen Abdullah ibn Maymun el Kaddah'dr. Abdullah ibn Maymun biraz karanlk biridir ve onun da biyografisine ilikin eitli sylentiler vardr. Bunlarn bir ounda Yahudi olarak doduu sylenir ki, bunun smaililiin bir Yahudi sapknl ve Fatmilerin Yahudi kkenli gasplar olduklar gibi bir dourgusu olmutur. 5 2 Bu iddialarn hibirinin ciddi kantlara dayanmadn sylemeye bile gerek yok. Yine de ykc dncelerde ve fitnelerde Yahudi parma grme eilimi -ki deiik zamanlarda ve yerlerde hep olagelmi bir tutumdur bu- belli bir sre Mslmanlar arasmda da varln hissettirmitir. Bunun en arpc rneklerinden biri, 15. yzyl balarnda reym evresindeki Osmanl devletini neredeyse yklmann eiine getirmi olan tehlikeli bir dervi isyandr. Historiografi geleneinde dervilerin nderi nl Simavna Kads Bedreddin din ve mezhepler aras yaknlamalar ve komnizm vaz etmekle sulanr. Bedrettin'in yannda da bazlarnca bir Yahudi dnmesi olduu ve kt bir rol oynad sylenen Torlak Kemal bulunmaktayd. 5 3 Modern alarda bu tartma izgisi dini ykclktan siyasi bozgunculua kaymtr. rnein Gen Trklerin zellikle Osmanl mparatorluu'nun Arap illerindeki tutucu kartlar onlarn Yahudi olduklarn pek ok konumulard. (Yine de bu zgl sulamann Hristiyan Avrupa kaynakl olduu belirtilmeli). Daha yakn zamanlarda da Yahudiler slm dnyasnda sosyalist ve benzeri fikirlerin yaylmasndan sorumlu tutulmulardr. Sosyalizm bir tehlike olmaktan kp bir erdem haline geldiinde ve bir ok devletle siyasi partinin resmi nvanlarnda yer aldnda ise bu tr sulamalarn da arkas kesildi. Sosyalizmin bir Yahudi fitnesi olduunu ancak sosyalizmin dmanlar syleyebiliyorlard; bugn ise ya sessiz kalmay ya

da en azndan ihtiyatl davranmay yeliyorlar. Demiurgosvari bu ykcln yansra, Yahudiler Mslman folklorunda bir baka klkta daha -aa ve ezik olmann u rnei olarak- boy gsterirler. Mslman yaznnda yaygn bir eretileme (mecaz) biimi, bir olguyu ya da nermeyi grotesk ve abartl bir biimde ortaya koymaktr; bundan ama, Batl redctio ad absrdm [samaya indirgeme] gibi, yanlln kantlamak deil, olanaksz bir arla itildiinde bile doru kaldn gstermektir. Siyahlar gibi Yahudiler de bazan bu amala kullanlmlardr. Adaletle ilgili kayglarn ve yasalara duyduklar saygy gstermek iin, bir ok Mslman hkmdar hakknda anlatlan kk bir ykye kulak verelim. Osmanl ile ilgili olannda, Muhteem Sultan Sleyman tam Sleymaniye Camii'nin yapmna hazrland srada, caminin yaplaca alanda kk bir toprak paras bulunan inat bir Yahudi tarafndan engellenir; topran satmas iin yaplan btn ricalar geri evirmektedir. Danmanlar Sultan'dan bu dik kafal kafirin toprana el konmasn ya da hi olmazsa satmaya zorlanmasn isterler; ama yasaya aykr olaca iin Sultan bunu reddeder. Ayn hikaye, Snniler tarafndan halife mer hakknda, iiler tarafndan halife Ali ve hi kukusuz daha pek ok hkmdar hakknda da anlatlr. Anlalaca zere, bu hikaye adil hkmdar tarif eden standard bir mittir. Ayn tema zaman zaman daha ak tarihsel balamlarda da ortaya kar. rnein 12. yzylda Mezopotamya'da ve Kuzey Suriye'de hkm srmekte olan emir Zangi, tarihiler tarafndan dindarlyla ve slmn yasal kurallarn yeniden hakim klmakla vlr; "davac bir Yahudi, sanksa kendi olu olsa bile, davacya kar yine de adil olurdu" denilir. 54 Goitein buradan u karsamay yapyor: "ikinci snf bir topluluk yesi olup da korunmayan birinin davasnn laykyla grlme olasl yok denecek kadar azd". Bu yarg, o zamanlar ve hatta baka dnemler ve yerler iin doru olabilir. Ancak yarglama ile ilgili kaytlarn, Yahudilerin kad mahkemesine bavurabildiine ve sk sk bavurduuna, bazen de Mslmanlara kar dava ap

kazandklarna aka tanklk ettii Osmanl mparatorluu iin doru deildir. 5 5 Hatta Yahudiler bile kimi zaman kendi aralarndaki anlamazlklar halletmek iin bile kad mahkemelerine giderlerdi. Ancak normalde rabbinik yarglarm halakhik yasalarna gre adalet datt kendi Yahudi mahkemelerine balydlar. Bu, yar zerkliin bir paras -belki de en nemli paras- idi ve bunun sayesinde Mslman devletin uyruu olan dier dini topluluklar gibi Yahudi cemaati de, kendi i meselelerini byk lde kendi arasmda ekip evirmekten, hatta belli dnemlerde daha sonra devlet otoritelerine verilecek vergiyi salmaktan ve toplamaktan bile sorumluydular. Topluluklara tannan bu zerklik sistemi slm ncesi imparatorluklarda yaplan uygulamann doal bir uzantsyd; dinin bir insann kimliinin sonul belirleyicisi ve yaamn biimlendiren egemen g olduu bir toplumda ortaya kmt. Zimmet -ister bir anlama ister ba eklinde olsun- bireyler deil topluluklar iin dnlm bir dzendi; zmmilerin bir stats vard ve rollerini ancak bu nitelikleri tad kabul edilen bir topluluun yesi olarak yerine getirebilirlerdi. Bu toplumsal rgtlenme tarz, hele Mslman devlet tarafndan tannp benimsendiinde, topluluk nderlerine byk bir otorite ve hatta bazan g kazandrmtr. Abbasi Badatnn "Srgn Ba"s (Exilarkh) Esirlik Prensi/Re Galuta, Sasani dneminden beridir varln srdren bir makamda oturuyordu ve Srgn Bann, halifelik bakentinde oucas belli bir nemi vard. Baka Mslman bakentlerde de benzeri topluluk nderlerinin ortaya kmas, onun konumunu zayflatmt. Orta alarn sonlarnda devlet otoritesinin glenmesi ve genelde zerk yaplarn zayflamasyla birlikte, "Yahudilerin ba" makam da nemini yitirdi. 19. yzyl spanya'sndaki Yahudilerin tarihine ilikin basitletirilmi ve idealize edilmi anlatlarda Hristiyanlarn hogrszl ile Mslmanlarn hogrl tutumu ak-kara gibi sunulur ve Yahudiler birinden kaar, tekine snrlar. Oysa

iler her zaman byle olmamtr. berik yarmadasnda Mslman devletlerin de Hristiyan devletlerin de bulunduu yzyllarda, Maimonides'in doduu blgede olduu gibi Mslmanlarm mezalim yapt, Hristiyanlarn ise Yahudilere kucak at zamanlar ve yerler de olmutur. Orta a'n sonlarndan itibaren, bir yandan Kuzey Afrika'da, te yandan Iran ve Orta Asya'da Yahudilerin yaam rnts giderek artan bir yoksulluk, sefalet ve aalanmaya dnmtr. Yahudiler sadece Orta Dou'nun merkez illerinde, Memluk Sultanlarnn, daha da ok Osmanl mparatorluunun egemenlii altnda statlerini ve onurlarn belli llerde koruyabilmi, hatta yeni bir gelime ana girebilmilerdir.

ORTA AIN SONLARIYLA YEN AIN BALARI

Batl tarihiler bir sre, tarihi, inceleme kolayl iin her biri ayrca kendi iinde erken ve ge diye ya da daha kk alt birimlere blnebilecek Eski, Orta ve Yeni a olmak zere evreye ayrmlardr. Bu snflama Avrupa tarih incelemelerinden yola klarak yaplmtr ve dorusunu sylemek gerekirse, sadece Avrupa'ya ilikin konularn dnlmesine elverilidir. Oysa bu kategoriler farkl bir dzenekte, farkl bir ritmle, farkl bask ve itkilere yant olarak gelimi olabilecek baka uygarlklarn deerlendirmesinde de kullanlmaya baland. Hatta Orta Dou ve kuzey Afrika'nm slm lkelerinden tarihilerin bile kendi lkelerinin ve toplumlarnn tarihini bu Avrupal terminolojiye gre yazmalar bugn neredeyse bir adet halini almtr. Arapa, Farsa ve Trke yazanlar, "Middle Ages" (Orta alar) gibi daha nce bilinmeyen kavramlarm karlklar da dahil, kendi dillerinde Batl terminolojinin .muadilini yaratmak zorunda kalmlardr. Bir uygarlktan tretilen kategorilerin bir baka uygarln gelimelerini ve grnglerini snflamak amacyla kullanlmas her zaman tehlikeli, ekseriyetle ikircimli ve bazen de dpedz yanltc bir itir. rnein slmm ya da Hindistan yahut in'in "ortaa" tarihi ne zaman balamakta, ne zaman sona ermektedir? slm ortaa derken Avrupa'da ortaa olarak bilinen yzyllarda meydana gelen olaylar m kastedilmektedir? Yoksa slm toplumunun, ortaadaki Avrupa toplumuyla belli ayrdedici zellikleri, belli zgl nitelikleri paylat bir dnemin mi anlalmas gerekmektedir? slm ortaa ne zaman

son buldu; Avrupa'da ada tarihin balad dnemde mi, yoksa adalama Orta Dou'yu dntrmeye baladnda m? stelik sorulacak sorularn dile getirilmesi bile slm tarihi ile ilgili belli nvarsaymlarda bulunmay, zellikle de en nemli belirleyici etkenlerin, yani deiimin ana motorlarnn Avrupannki ile ayn ya da en azndan bu gibi benzetmeleri anlaml klacak lde yakn olduu varsaymn gerektirir. , u halde, slmi Orta Dou ile Kuzey Afrika tarihinde "ortaan sonlar ve yeni an balan" kavramlaryla bir blm amak, belki bir lde savunmay, kesinlikle de aklamay gerektirecek bir giriimdir. Bu kavramlar burada, evrensel olarak kabul edilmi, hatta bugn Orta Dou ve Kuzey Afrika'da bile geerli olan bir terminolojinin paralar olduklarndan, dolaysyla bir ka kelimede niyetimiz hakknda yaklak bir fikir verebilecekleri iin kullanlmlardr. Yine de slm'n 7. yzylda geliiyle balayan ve gnmze dek sregelen bir zaman dilimi, Orta Dou'nun tarihinin dnemletirilmesine biraz vakit ayrmak yararl olabilir. slm tarihinin dnemlendirilmesi sorunu, daha tartmann ok banda bulunan bir sorundur; belki de Avrupa'ya ilikin kategorilerin bunca geni kabul grmesinin en byk nedeni budur. Bir sre daha, hazrlk niteliinde geici bir dnemletirme ile -Orta dou tarihinde bir takm ikin rntler belirlemeye ynelik bir aba olarak deil de, tarihi iin kolaylk olmas amacyla- yetinmek durumundayz. Orta Dounun slmi evreye ait tarihini blmlemenin belki de en basit ve en dolaysz yoldan anlalabilir yolu, onu istilalara gre ayrmaktr. Pek ok akn olmutur, ama zellikle sonraki olaylar zerindeki olaanst etkileri nedeniyle belirleyici nem tamaktadr. Bunlardan birincisi yeni bir dini, slmi ve yeni bir dili, Arapay getirmi; yeni bir siyasal yapy, halifelii yaratm olan Mslman Araplarm 7. ve 8. yzyllarda gerekletirdii istilalardr. Bu deiiklikler Orta Dou da kendi iinde son derece tutarl olan ve daha ncekilerden nemli llerde farkllk gsteren yeni bir siyasal, toplumsal ve kltrel bir dzen balatmtr.

Bir sonraki byk dnm, 10. ve 11. yzyllarda Trklerin gyle balayp, 13. yzylda slm halifeliini ykan ve yeni bir a aan byk Mool fetihleriyle sona eren bozkr halklarnn kuzeyden ve doudan gelerek Orta Douyu istila etmesiyle harekete gemitir. Siyasal bakmdan, Moollar ve Trkler Orta Dou'ya egemen olmu ve yarattklar uzun sreli ve inceden inceye dzenlenmi krallk ve imparatorluklarla blgeyi ynetmilerdir. Kltrel bakmdansa, bu dnem Farsa ve eitli Trk dilleri iinde ifadesini bulmutur. Dini adan Mslman kalm, ama daha yaplam, daha hiyerarik, dzenle ve ortodokslukla daha ilgili yeni bir slm egemen olmutur. 1 Yine bu dnem, bu kez Avrupa'dan gelen bir ka istila dalgasyla sona erer. slm krallklar bir ok kere -spanya ve Sicilya'da Araplar, Rusya'da Altn Ordu'nun slmlam Tatarlar, Gneydou Avrupa'da iki kez Viyana kaplarna dayanan Osmanl Trkleri- Avrupa'y fethetmeye almt. Avrupa'ya egemen olmak iin yaplan bu giriim de baarszlkla sonulanm v% Avrupallar istilaclar ve fatihleri kovduktan sonra, bu kez kendileri eski efendilerinin peinden onlarm ana vatanlarna doru harekete gemitir. spanyollar, Portekizliler ve daha sonralar Bat Avrupa'nn denizci halklar, Maribileri Fas'a kadar kovalam ve ardndan Afrika evresinde seyr- seferlere karak Mslmanlara kar savalarn gney Asya'ya ve Orta Dounun gney ularna kadar tamlardr. Yenilgilerinden silkinen Avusturyallar ve Macarlar Osmanly Balkanlar zerinden stanbul'a doru srmeye balamtr. Moskova'y "Tatar boyunduruumdan kurtaran Ruslar byk fetihlere girimi ve gneyde Karadeniz, Kafkasya ve Hazar Denizine, oradan da Orta Dounun merkez slm lkelerinin kuzey ularna ulamlardr. Bizi burada ilgilendiren dnem ikincisidir; yani bozkr halklarnn gelmesiyle balayp, Avrupallarn gelmesiyle biten dnem (Orta Dou ile slm lkelerinin modern tarihinin bu noktadan balatlmas akla yatkn olacaktr). Kronolojik adan bu orta dnem, Mool hanlarnn ege-

menliinin Asya'nn gneybatsnn byk blmne yayld ve Selahaddin'm kurduu Eyubi hanedannn yerini (13. yzyl ortalarndan 16. yzyl balarma kadar Msr'a hakim olan) Memlk sultanlarna brakt 13. yzyl dolaylarnda balar. Avrupa'nn yaylma sreleri ve yolat deiiklikler, Orta Dou ile Kuzey Afrika'nn farkl blgelerini farkl zamanlarda etkilemi olduu iin bu dnemin sona erdii tarihi tam Mr kesinlikle belirlemek ok daha gtr. Kimileri iin bu sre 17. yzylla balamakta, kimileri iinse 19. hatta 20. yzyla kadar uzamaktadr. Bu dnemin balarnda slm dnyasnda alt byk iktidar merkezi bulunmaktayd. Ama bunlardan biri hari hepsi de Trk hanedanlarnn ve ordularnn egemenlii altndayd. Bu merkezler Hindistan, Orta Asya, ran, Trkiye, Suriye'yle birlikte Msr ve Kuzey Afrika idi. Zaten Anadolu'yu ve Avrupa'nn gneydousunun byk blmn denetim altmda tutan, Memlk Sultanln ykarak topraklarn -Msr, Suriye, Filistin ve Arabistan'n bir blmn- kendine katan Osmanl gcnn 16. yzylda hatr saylr bir genileme gstermesi karsnda bu merkezlerin says da azald. Bunu, Osmanl stegemenliinin Kuzey Afrika'ya yaylmas, bugn Libya, Tunus, Cezayir olarak bilinen lkeleri kendine katmas izledi. Halen Arap hanedanlarnn ynetiminde bulunan bir tek Fas, Osmanl egemenliinin dnda kald. Osmanl ile ran ahlar arasmda yaplan uzun savalardan birinde, 1534'de Irak ranllardan alnarak Osmanl egemenliine dahil edildi. Osmanl mparatorluu, Orta Avrupa'nm denetimi iin Habsburglarla mcadeleye tututuu 16. ve 17. yzyl balarnda gcnn doruuna varmt. Bu mcadelede nce Trkler zaferler kazanarak Orta Avrupa'y yzelli yl boyunca ellerinde tuttular, ama daha sonra yava yava ve kesin bir biimde yenilgiye uradlar. Trklerin 1683 ylnda gerekleen ikinci baarsz Viyana kuatmasn, yl sonra Buda.'nn, yani x541 ylndan beri bir Trk paasnn ynetimi altnda bulunan Budapete'nin kayb izlemitir. 17. yzyln sonunda, Avustur-

yallarn ve mttefiklerinin baarlarnn ardndan, Osmanl mparatorluu tarihinde ilk kez muzaffer bir dman tarafndan, malup bir devlet olarak bar anlamas imzalamak zorunda braklmt. Bu arada yeni ve daha da tehlikeli bir dman Osmanllar tehdit etmekteydi: byk lde Trklere kar gneye ve douya doru genileyen ve byyen bir Rusya. 1783'e gelindiinde Ruslar yzyllardr Trk ve Mslman bir lke olan Krm' ilhak ettiler. Ruslar fethettikleri Krm'dan Karadeniz'in kuzey sahilleri boyunca douya ve batya doru ilerlediler ve her iki utan Trkleri tehdit etmeye baladlar. 1795 ylnda bir Tatar kynn bulunduu yere Odesa kenti kuruldu. ran'da ve Orta Asya'da bir sredir byk Mool hanlarnn ardl olan slmlam devletler hkm srmekteydi. Bunlardan bazlarn Cengiz Han'm soyundan, bir ksmm da baka Mool ve Tatar hanedanlarndan gelen kimseler ynetmekteydi. Orta Asya'da bu hanedanlar 19. yzylda Rus mparatorluu tarafndan fethedilip souruluncaya kadar hkm srmeye devam ettiler. ran'da ise tamamen ortadan kaldrldlar ve yerlerini yeni bir hanedan olan ve 16. yzyl balarnda g kazanarak, modern ran'n temellerini atan Safeviler ald. 11. yzyldaki ilk Trk istilalarndan beri eitli Trk hanedanlarnn idaresindeki Mslman Hindistan'da, korkun Timurleng'in soyundan gelen bir dier Trk- Mool hkmdar boyu, yerini ngiltere'ye brakncaya kadar bu alt ktann byk blmn ynetti. Bunlara zaman zaman Byk Moollar da denmitir. Balangta slm dnyasnda biri ranl dieri Arabistanl iki byk Yahudi grup bulunmaktayd. Birinci grup, kltrel olarak douya doru, bugnk Afganistan ile [eski] Sovyet Orta Asyasndaki cumhuriyetleri oluturan topraklara dek yaylm, ran'n Farsa konuan Yahudi topluluklarndan olumaktadr. Btn bu blgelerde Fars dili ve kltrne bal Yahudi topluluklar bulunmaktayd. Hatta o sralar ran- slm dnyasnn bir paras olan Hindistan'da bile ok kk boyutlarda da olsa Yahudilerin varlna iaret eden izlere rastlamakla

tayz. 16. yzyla kadar Farsa konuan Yahudiler tek bir topluluk oluturmaktayd. ran' Snni Orta Asya'dan ayran ii Safevi monarisinin kurulmasyla, bu grup da ikiye ayrld. Daha sonra 18. yzylda Buhara ve Afganistan devletlerini kuran yeni ve sava glerin domasyla bir blnme daha yaand. Anlald kadaryla, bu Yahudi topluluunun d dnyayla, hatta birbirleriyle bile ok az ilikileri vard. Irak'tan Fas'a kadar ran'n batsnda yeralan blgede ise, ilk zamanlarda Yahudi-slm geleneinin yaratclar ve tayclar olmu ok sayda, Arapa konuan Yahudi topluluu barnmaktayd. Bu iki ana grubun yannda, her ikisinden de farkl ve ilk bakta kk ve nemsiz gibi grnen, hala Kk Asya ve gneydou Avrupa'da bulunan eski Bizans mparatorluunun Yahudilerinin oluturduu bir nc grup daha vard [Romanyotlar]. Bunlar Arap ve ran egemenliklerini hi tanmadklar gibi ne Arapay ne de Farsay benimsemilerdi. ounun Yunanca konutuklar anlalyor; imdi Trk emirler tarafndan ynetilen Kk Asya'daki eski Bizans topraklarnda yaayan Yahudiler belli llerde Trkeyi benimsemeye balamlard. Yine de bu benimseyi fazla ileri gitmemi ve Trke konuan Yahudiler, Trk topraklarnda yaayan Yahudiler arasmda kk bir aznlk olarak kalmlardr. Bu blgelerde yaayan topluluklar arasmda gerek Trke gerekse Yunanca konuan Yahudiler 15. yzyl sonlarndan itibaren akn eden Avrupal Yahudilerin arasmda boulup gitmilerdir. 2 Arapa konuan Yahudi topluluklarn da uyruu olduklar devletlere gre siyasi bakmdan alt blmlere ayrmak mmkndr. Bir zamanlar, Irak gerek eski alarn gerekse slm Orta ann byk merkezlerinden biriydi. imdi ise nemini byk lde yitirmiti. Artk ne byk bir imparatorluun ne de hatta bamsz bir devletin merkezi durumundayd; baka imparatorluklarn zerinde ekitii kyda kalm bir eyalet haline gelmiti. Daha nceki yzyllarda Irak'm byk blm ran'n elindeydi; savalarla geen bir dnemin ardndan ise

nihai olarak Osmanlya katld. Ancak yine de, nceleri ran'daki rakip slmi devlet tarafndan, sonralar da Avrupa'nn denizci devletlerinin ran Krfezinden ilerlemesi karsnda srekli tehdit edilen bir snr blgesi olarak kald. Irak'n bu yzyllardaki koullar ne Yahudilerin ne de bakalarnn gelimesine imkan verecek bir durumdayd. Bu dnemde Suriye ve Filistin de, bakalar -nce Msr'daki Memlk sultanlar ve sonra Trkiye- tarafndan ynetilmekteydi. Memlk dneminde Msr bir sre iin olduka nemli bir merkez haline gelmi, dolaysyla Suriye de, ok daha az lde olmakla birlikte, bundan payn almt. Her iki blgenin de Osmanlya katlmasyla ana etkinlik merkezi ister istemez yeni bakente kayd ve bu lkeler de nemsiz eyaletler derekesine dtler. Msr'n batsnda, btn Kuzey Afrika blgesinde Yahudi topluluklar vard; bunlarn en bykleri Fas'ta ve -ok daha kk bir lekte- Tunus'ta bulunmaktayd. Arapa konuan Yahudilere ilikin bu dkme, bir de Arabistan'n gneybatsnda yer alan Yemen'i katmalyz. Buradaki Yahudi topluluunun pek ok merkezden kopmu, uzak ve yaltk halde olmakla beraber, kendine zg zengin ve eitlilik gsteren bir kltrel yaam vard. Btn bu Yahudi topluluklar arasmda en nde geleni, hi phe yok ki, Osmanl mparatorluu'nda yaayan Yahudilerdi. Bu grup nemini biri genel dieri Yahudilere zg olmak zere iki byk gelimeye borludur. Genel etken elbette Osmanl mparatorluu'nun ykselii ve yaylmasyd. Bu durum Osmanlnn birer paras konumundaki btn topluluklara yeni ve daha byk bir nem kazandrmaktayd. Yahudilere zg etken ise Avrupa'dan gerekleen byk Yahudi gyd. Bu g dalgas (sadece bu blgelerden olmamakla birlikte) zellikle spanya, Portekiz ve italya'dan gelmi ve beraberinde getirdii insan says, bilgi ve zenginlikle, klmekte olan Dou Akdenizli Yahudiler iin taze bir soluk olmu ve -belki de en azndan ksa vadede hepsinden nemlisi- o srada dnya hegemonyasna ykselme sreci balayan Avrupa dnyasna

almalarn salamt. Yaylma dneminde Osmanl devleti, u ya da bu yoldan, geni blgesel ve toplumsal eitlilii ile geni ve dall budakl bir topluluk oluturan hatr saylr byklkte bir Yahudi uyruklar kitlesine sahip olmutu. slm egemenlii altndaki Yahudi tarihini inceleyen birinin, gerek bilgi kaynaklar gerekse baarlan bilginlik almalar asndan klasik ve Osmarfl dnemleri arasndaki kartl grmemesi mmkn deildir; bu ikinci alma alannda onca frsata ramen, ok daha az baar elde edilmitir. Neredeyse btn Osmanl ncesi topluluklarla ilgili kaynaklar znt verecek lde snrldr. Yahudi historiografisi dank durumdadr ve yetersizdir. Rabbinik fetvalar vardr, ama hem sayca ok azdr, hem de sadece bir ka yreyle snrldr. Zengin bir Yahudi edebiyat bulunmaktadr, ancak ierdii tarihsel malzeme raslantsal ve ekseriyetle ze ilikin olmayan bilgilerden ibarettir. Genel Mslman historiografisinde ve dier yazn biimlerinde Yahudilere ska yer verilmektedir, ama verdikleri bilgiler epsodik ve danktr. Bunlar esas olarak genel kltrel ve toplumsal arkaplan aydnlatmaya yarayabilirler. Ariv yoktur; sadece C ieniza belgelerinde ada olarak belgelenmi nemli bir klliyat bulunmaktadr. S. D. Goitein'in byk lde Geniza belgelerine dayanarak yapt ortaa Msr'ndaki Yahudilerle ilgili byk alma, bu tr belgelerden neler renilebileceini ve bunlar olmadan bilmemeden kalan ne ok ey olduunu gstermektedir. Hatta Geniza belgeleri bile atk katlardan oluma rasgele bir koleksiyondur; zgn sralar ve silsileleri iinde korunmu gerek ariv belgeleri olmaktan ok uzaktr. Osmanl-Yahudi tarihini inceleyenler ise, her bakmdan ok daha iyi bir durumdadr. Fideki kaynaklar Trke, Arapa ve baka dillerde, Yahudi, Avrupal ve Osmanl kkenli olarak e ayrmak mmkndr. eitli Osmanl kentlerinden ve zellikle Selanik, stanbul ve zmir gibi merkezlerden gnmze dek ulaabilmi ynla rabbinik fetva Yahudi kaynaklar arasnda en nemlisidir. 3 Bunlarda son derece zengin, toplum-

sal ve ekonomik tarihe k tutabilecek nitelikte bilgiler yer almaktadr. Hatta bazen fetvalarda her ne kadar doalar gerei fazla olmasa da, olaylarn seyri hakknda baz ayrntlar bile bulunmaktadr. Ancak genel olarak bakldnda belli bir gelime gze arpmakla birlikte, ilk dnemlere ilikin historiografik fukaralk Osmanl dneminde de devam etmektedir. Bu topluluu inceleyen bilim adamlarnn -baka bakmlardan son derece etkili olmalarna karn- gerek kendi tarihlerine gerekse yaadklar lkenin tarihine bunca az ilgi gstermi olmalar gariptir. 4 Osmanl tarihi, hatta Osmanl Yahudi tarihi ile ilgili branice tek tk kitaplar Osmanl mparatorluu dnda yazlmtr. Bunlardan biri, henz adann Venedik'in elinde olduu, dolaysyla Avrupa Rnesansnn dnsel etkisinde bulunduu sralarda Girit'de hazrlanmtr. Bir dieri ise talya'da Fransa doumlu bir Yahudi tarafndan yazlmtr. 5 Bu iki kitabn da ierii, Osmanl ya da Yahudi dnyasnda ortaya kan herhangi bir eyden ok Avrupa'daki yeni bilginliin Yahudiler zerinde yaratt etkiyi yanstmaktadr. Edebi kaynaklara ek olarak, eitli trde Yahudi kaytlar da vardr. Bunlar sadece Osmanl ya da eski Osmanl topraklarnda deil, Avrupa'da da tutulmu cemaat ve havra kaytlardr. rnein Londra'daki spanyol ve Portekiz Yahudilerinin oluturduu cemaat, Dou hakkmda iki dizi belge tutmutur. Portekizce, Cautivos bal tayan biri, Akdeniz'de Mslman ya da Hristiyan korsanlara esir den kiiler iin denen fidyelerle ilgilidir; Terra Santa adn tayan dieri ise, kutsal topraklardan -bu terim bazen btn Suriye corafyasm ierecek ekilde kullanlmaktadr- gelen mkl durumdaki yerlilerin maddi yardm talepleri ile ilgilidir. Kapsam itibaryla snrl da olsa, bu dosyalar Dou Akdeniz'deki Yahudilerin yaamnn en azndan bir yann belli llerde aydnlatc bilgiler vermektedir. 6 Avrupa'daki, zellikle Doulu dindalaryla ilikileri olan talya'daki baka Yahudi topluluklarnn arivlerinde de buna benzer belgeler bulunmaldr. Gerek Osmanl Yahudi topluluklarnn, gerekse uluslararas Yahudi rgtlerinin arivleri

de, 19. yzyla kadar nemli olmamaktadr. ' u ya da bu biimlerde Osmanl mparatorluu ile ilikiler iinde bulunmu eitli Avrupa lkelerinin sunduu bilgiler, Yahudi belgelerinden ok daha zengindir. Bunlar arasmda, Osmanl lkelerinde yaygn ekilde faaliyet gsteren ticari irketler ile ticaret odalarnn kaytlarnn yansra, neredeyse her Avrupal devlette varolan diplomatik nitelikli ve konsotsluk dzeyinde raporlar bulunmaktadr. Avrupa'daki bu idari ve ticari arivler gayet gzel saklanm ve incelenmilerdir. Avrupal tacirler ile onlarn diplomatik ve elilik dzeyindeki hamilerinin Osmanl Yahudileri ile zaman zaman eitli oylumlarda ilikileri olmutur ve raporlarnda ynla yararl bilgi bulunmaktadr. 7 Bu kaynaklara olduka zengin bir gezi edebiyat da eklenebilir. Yzyllar ierisinde Hristiyan Avrupa'dan ok sayda gezgin -haclar, misyonerler, tacirler, diplomatlar, casuslar, askeri grevliler, arkeologlar, bilimadamlar ve dnemimizin sonlarna doru da, grg ve bilgilerini arttrmak amacyla gelen kibar beyler, hatta sonralar kadn gezginler de- Trkiye'ye ve evresindeki lkelere yolculuklar yapmlardr. Bunlar, bugnn modern turist ordusunun ncleriydiler. Bu gezginler getikleri kentlerde rastladklar bireysel Yahudiler, hatta Yahudi topluluklar hakkmda syleyecek daima ilgi ekici bir eyler bulmulardr ve yorumlar gezip grdkleri lkelerden ve insanlardan ok, kendilerini ve lkelerini aydnlatr nitelikte olsa da, onlardan alnacak pek ok ey vardr. Genellikle, bunlar Avrupal Yahudi gezginlerden ok daha fazla bilgi sunmaktadrlar. Kuds ve kutsal topraklar hakkmda betimlemelerde bulunan bir sr hac ve yerlemeci bir yana konursa, Yahudi gezi edebiyat, daha ok sayda Yahudinin yolculuk etme istei duyduu ve frsat arad 19. yzyldan nce, olduka yavan ve bilgi vermekten uzak bir nitelikteydi. 8 Son zamanlara kadar Osmanl Yahudi tarihi zerine yaplan bilimsel incelemelerde, Yahudi ve Avrupal bu iki tr kaynaa dayanlmtr. Bu yzden, Osmanl Yahudi topluluklar

ekseriyetle birer paras olduklar toplumlarn ve siyasalarn neredeyse toptan holand, sanki bir boluk iinde yaayan gruplar olarak sunulmutur. Bu durum da, genellikle ciddi perspektif bozulmalarma yol amtr. Tek bir rnek alalm: Ayn anda Hristiyan aznlklarn paralel konumlarm gznnde bulundurmakszn, Yahudilerin Osmanl topraklarnda bir aznlk olarak konumunu deerlendirebilmek olanakszdr. Avrupa'nn byk blmnde olduu gibi, [Osmanlda da] Yahudiler yegane aznlk grubu deillerdi, deyim yerindeyse bir grngler snfnn iindeydiler ve ayn snftan dierlerine atfta bulunmadan Yahudilerin durumunu anlamak bu yzden mmkn deildir. Ve sylemeye bile gerek yok, Osmanl Yahudi tarihini anlamak iin Osmanl devleti ile toplumu hakkmda da belli llerde bilgi sahibi olmak gerekir. (Bu konu malumu ilam gibi grnebilir, ama bu alanda alan bilim adamlar tarafndan sk sk savsaklanmtr). Kukusuz bu bilgi Trk kaynaklarnn incelenmesini gerektirir ki, buna Yahudi tarihi asmdan henz yeni yeni balanmtr. Trke vekayinamelerde ve dier edebi malzemelerde Yahudilerden pek fazla szedilmemektedir. 9 Osmanl vekayinamecileri zmmiler -Yahudiler ve dierleri- ile ilgili konular ok nemli bulmam, o nedenle de pek fazla dikkate almamlardr. Genelde Osmanl vekayinamelerinde Yahudilerden zaman zaman isimlerine de yer verilen kiilerin iyi veya kt ileriyle ilgili olarak ya da hatta daha da seyrek olarak ister fail, ister kurban eklinde olsun Yahudileri ilgilendire\ bir asayi olay vuku bulduunda bahsedildiini gryoruz. Ancak edebi kaynaklarn azlna karn arivler son derece zengin ve deerli malzemelerle doludur. rnein am, Halep, Kuds, Kahire, Sofya gibi pek ok eyalet merkezinde ve kukusuz baka kentlerde de bu ariv koleksiyonlar halihazrda korunmaktadr. Bunlar arasnda en nemlisi stanbul'da bulunan ve iinde bugnk tahminlere gre yaklak 60.000 cilt tutarnda ktk ve defter ile on onbe milyon aras belgenin yer ald eski imparatorluk arivleridir. Bu arivler, syleme-

ye bile gerek yok, Osmanl. mparatorluu nun k yzyllar kadar, zellikle aaal. gnlerindeki yaamn her yanyla ilgili olaanst bilgiler barndrmaktadr. zellikle Yahudi tarihi hakknda incelemeler m, Tapu olarak da bilinen; toprak, nfus ve gelir konularnda imparatorluk yazmlar olan Defter-i Hakamler zellikle nem tamaktadr. Buda'dan Basra'ya dek btn sancak ve eyaletler iin kentfcent, ky ky ve her mahalle mahalle, sokak sokak ve ev ev yaplan nfus saymlarnn yer ald bir ktk, daha dorusu bir dz ktk bulunmaktadr. Tek bana stanbul arivlerindeki sadece Tapu sicillerinde tahminen yzelli bin cilt vardr; Ankara ve baka yerlerdekiler de cabas. Bu siciller Msr ya da imparatorluun Afrika'daki dier lkelerini kapsamad gibi, Arap Yarmadas 1 da uzanmamaktadr. Irak'n sanca (yan Musul, Badat ve Basra) ile Suriye ve Filistin'i oluturan ok daha fazla saydaki eyalet iin sadece bir ka ktk bulunmaktadr. Anadolu ve Avrupa sancaklar hakkmda ok daha fazla kunk hazrlanm, aratrma yaplmtr ve bunlar daha sk aralklarla yenilenmilerdir. 1 0 Buradan yola karak Osmanl imparatorluunun Avrupa ve Asya eyaletlerindeki hemen hemen her Yahudi topluluunu -yaadklar yerleri, rgtlendikleri mahalle ya da topluluklar, saylarn, oucas yetikin erkek Yahudilerin adlaryla birlikte ortaya koyacak bir tablo hazrlanabilir. Ktklerin aralklarla yenilendii bu blgelerde sadece dalm hesaplamak degl, zaman ierisinde meydana gelen deiiklii gzlemlemek de mmkndr. Trk bilim adam merhum profesr mer Luth Barkan 1520 ile 1530 arasnda yaplm alan aratrmalarna p-re, Osmanl imparatorluu nun belli bal ehirlerinde yaayan kiilerin dini dalmlarna ilikin istatistikler hazrlamtr 1 1 (tabloya bakn). Rakamlar hane saylarn gstermektedir. Daha yakn yllarda Mark Epstein ayn tahrir dizilerine dayanarak, fakat daha uzun bir dnem iin, imparatorluun Avrupa ve Asya eyaletlerindeki btn Yahudi cemaatlerinin nfus istatistiklerini kar-

mtr.12 Osmanl mparatorluu nun belli bal kentlerindeki nfusun dinsel bileimi, 1520-1530

Kentler stanbul Bursa Edirne Ankara Atina Tokat Konya Sivas Saray Bosna Manastr skp Sofya Selanik Serez Trikala Larissa Nikopolis (Nibolu)

Mslman Hristiyan haneler haneler 9.517 6.165 3.338 2.399 11 818 1.092 261 1.024 640 630 471 1.229 671 301 693 468 5.162 69 522 277 2.286 701 22 750 171 200 238 989 357 343 75 775

Yahudi haneler 1.647 117 201 28

Toplam hane says 16.326 6.351 4.061 2.704 2.297 1.519 1.114 11 1.024 845 842 709 4.863 1.093 825 768 1.343

34 12 2.645 65 181

lkinin tarihi Hicri 1140, Miladi 1727'dir. kinci ile ncnn tarihleri belli deildir, ama III. Ahmed'in saltanat srasnda (1703-1730) derlenmitir. 1 3 Tapu sicillerinin dolaysz deerleri son derece ak olmakla beraber, Yahudilerin yaam ve faaliyetlerine ilikin en yararl bilgileri, aralarnda zellikle gayri Mslim topluluklarn ilerine ayrlm olanlar da bulunan Osmanl arivlerindeki, dier kaytlardan ve belgelerden almak mmkndr. Bir belge dizisi Yahudiler hakknda, hatta genel tarih hakkmda da zellikle nem tamaktadr. Bu, kadlk makamnn kaytlarn ieren Sicil kaytlardr. Bir Osmanl tara ehrinin kads sadece ba hukuki otorite deildi; ayn zamanda geni idari ve hatta mali ilevler de yerine getirmekteydi. Kadlarn ou zaman son derece ayrntl ekilde hazrlam olduklar kaytlar, aratrmacya olaylarm gn be gn manzarasn sunmaktadr. lke olarak bu Sicil kaytlarnn, bir Osmanl kadsnn grevli bulunduu her kentte olmas gerekirdi. Aslmda pek ou gn yzne kartlm, ancak bunlardan sonulara varma ii henz balamtr. Amnon Cohen'in Kuds'le ilgili Sicil kaytlar zerindeki almalar, bunlarn Yahudi tarihi hakkmda ne denli ok bilgi barndrdklarn ortaya koymutur. 1 4 Dier diziler zerine yaplacak benzeri almalarn da dikkate deer sonular ortaya karacana hi phe yoktur. Osmanl Yahudi tarihi ile ilgili aratrmalar uzun bir sre, ounlukla belli vesilelerden yola karak, hatta Osmanl ardalanna Ve belgelerine herhangi bir gndermede bulunmakszn, batan savma bir biimde u ya da bu fetva kolleksiyonuna dayanan rabbinik incelemeler ekleyerek bilim-ncesi tarihler yazan modern dnem ncesi bilginlerin elinde kalmt. Bu modern dnem ncesi abalardan, Trk arivleri ve edebiyat kaynaklar zerinde alan zellikle Uriel Heyd ve baka bir ka kiinin gerekletirdii daha yakn dneme ait almalara niteliksel bir gei olmutur. 1 5 Osmanl Yahudi tarihine ilikin belgeler konusunda yaptmz bu gezintiden sonra, Osmanl Yahudi topluluklarnn bi-

ran Yahudilerinin tarihi hakkmda bile en iyi istatistikleri, bat ran'm, Azerbaycan'n, Hamedan'n ve Kermanah'n Osmanl mparatorluu na dahil edildii ve onlarla ilgili benzer aratrma kaytlarnn tutulduu grece ksa bir dnem iinde elde edebiliyoruz. Bu kaytlarda u rakamlar yer almaktadr: Tebriz 54 Yahudi hanesi Hamedan 132 " " Kermanah 53 "

leimi konusuna dnebiliriz. Bu Yahudi topluluklar kronolojik anlamda ardk olarak sralanm katmanlar eklinde dnlebilir. Birincisi ve en eski olan, Romaniot olarak bilinen Yahudilerdir; yani Osmanl devleti kurulmadan nce, Trklerin fethettikleri ilk yerlekelerde karlatklar Yunanca konuan yerli Yahudiler. Bu topluluklar Kk Asya'nm batsnda, Bizans'n bakenti Konstantinopolis'te, Yunanistan'da ve baz Balkan kentlerinde yaamaktaydlar. Yahudi ilahilerinde ve ayinlerinde Roma rfn (Minhag Romania), yani Bizans mparatorluu rfn izlemilerdir. Bunlar uzun zamandr Yunanca konuuyorlard ve yine ok uzun bir zamandan beri bu blgede yaamaktaydlar. kinci katman, ilk Avrupal gmenlerden, esas olarak Almanya hatta Fransa'dan gelen Akenazilerden olumaktayd. 15. yzyl balarnda bu gmenlerden sz edildiine tank oluyoruz; hatta bazlar daha erken de gelmi olabilir. Ancak bunlar, 1492'de spanyol, 1496'da Portekiz Yahudilerine kar alnan srgn etme kararnn ardndan, 15. yzyln sonlarndan itibaren gney Avrupa'dan kitleler halinde g eden Sefardik Yahudilerin glgesinde kalarak, nemlerini yitirdiler. Sefaratlar bu tarihten itibaren giderek artan saylarda Osmanl lkelerine akn etmeye baladlar. Bakent stanbul'un yansra Selanik, zmir, Edirne ile Anadolu ve Balkan Yarmadasnn dier kentlerinde bycek Yahudi topluluklar ortaya kt. Konstantinopolis'in alnmasndan nce, Edirne Osmanl mparatorluunun bakentiydi ve o tarihlerde de buralarda bir Yahudi topluluu mevcuttu. Osmanl yazmlarnda bu topluluklarn says, dalm ve hatta kkenleri hakknda olduka ayrntl bilgiler bulunmaktadr. Belli sayda Yahudinin bulunduu kentlerde ayr topluluklar, yetikin erkeklerin isimleriyle birlikte listelenmitir. branice kaynaklarda bu topluluklar kehillot olarak bilinir; Trke kaytlarda ise cemaat diye adlandrlr. Bu terim yeni gelen gruplar iin kullanlrd. Verimli Hilal ile Msr'n fethinden ve Osmanl st-egemenliinin Kuzey Afrika'ya yaylmasndan sonra Osmanl mpara-

torluunda Arapa konuan Yahudilerden oluan byk bir nfus belirdi. Bunlara Osmanl kaytlarnda nnsta'riba denmektedir; bu kelime, "Araplam" anlamna gelmekte ve anlald kadaryla Osmanllar tarafndan Arapa konuan Suriyeli, Irakl ve Msrl Yahudiler ile ok daha yakndan tandklar Yunanca, Trke ya da spanyolca konuan Yahudileri ayrmak iin kullanlmtr. Bunlarn yannda ayrca uzak blgelerde Krte ve Aramca konuan ok kk gruplar da vard. Bu gruplar filolojik ve tarihsel bakmlardan hayli ilgin olmakla birlikte saylar nemsiz denecek kadar azd. Osmanl Yahudi uyruklarn, fetih ve g gibi iki yntemle arttrmtr. lk yntem, Osmanl ordularnn genilemesi ve Osmanl gcnn yaylmas ile Osmanl uyruu haline gelen baka bir ok topluluk iin de geerliydi. kinci ge ise, neredeyse tamamen, deyim yerindeyse kendi zgr iradeleri ile Osmanl uyruuna girmek gibi ayrdedici bir zellii olan Yahudilerle snrlyd. Osmanl ynetiminin byk hogrs ve tand frsatlar hakkmda anlatlanlardan etkilenen ok sayda Yahudi, yzyllar boyunca Hristiyan Avrupa'nn farkl blgelerinden Osmanl topraklarna gelmitir. Ancak bu gler her zaman tmyle gnl rzasyla gereklemi deildi. Bazen kaytlarda u ya da bu kentte "srgn" diye tanmlanan Yahudi gruplarna rastlanmaktadr. 16 Trke srgn kelimesi, tehcir ya da kabaca, bir yerden bir baka yere zorla nakil anlamna gelmektedir. Srgn Osmanl devletinin ska bavurduu bir yntemdi; tek bir bireye ya da bir aileye olduu gibi bir grup kiiye ya da ailelere, gebe bir kabileye, btn bir halka, hatta zaman zaman da btn bir blgeye uygulanabilmekteydi. ki tr srgn vard. Ceza mahiyetinde olanna daha seyrek rastlanmaktadr. Bu durumda bir kii ya da bir grup iledikleri bir sutan tr srlr ya da zorla yeniden iskana tabi tutulurdu. Daha sk karlalan dier yntemde ise, srgn, belli sayda insann bir yerden baka bir yere naklinin imparatorluun karlarna hizmet edeceine inanld durumlarda devlet politikas gerei olarak dayatlrd.

Bu uygulama hi bir suretle sadece Yahudilerle snrl kalmad; Yahudilerin yansra imparatorluktaki Mslman olsun, Hristiyan olsun pek ok unsur iin geerliydi. Bazen, rnein tarmc kyllerin ya da oban gebelerin srgn edildii hallerde grld gibi, srgnn ekonomik drtlerle yapld da olmutur. Bazen de, liyakatleri kukulu kimselerin snr blgelerinden alnarak yerlerine sava ve inanl unsurlarn yerletirildii durumlarda olduu gibi, sz konusu drt stratejik olabilmekteydi. Zorla gerekletirilen bu yeni yerlere nakil ilemlerinden Yahudiler de nasiplerine deni almlardr. 1453 tarihinde Konstantinopolis fethedildikten sonra byle bir hareketlenme olmu, ok sayda Yahudi sultan fermanyla, Osmanlnn bakenti haline gelmi olan stanbul'a yerletirilmitir. Bu insanlar gerek Anadolu gerekse Balkan yarmadasndaki Osmanl tara ehirlerinden getirilmilerdi ve Osmanl kadastro kaytlarndan anladmz kadaryla, buralarda adeta tek bir Yahudi bile braklmamtr. 1 7 stanbul'un fethi srasnda Pera'da yaayan yz civarnda Cenevizli zengin Yahudinin de bu dnemlerde kardaki eski istanbul ehrine, Altn Boynuz (Hali) dolaylarna nakledildii anlalyor. Bundan ama ekonomik olarak etkin, ama siyasi bakmdan gvenilir bir halk kente sokmakt. Bu yolla herhalde honutsuz durumdaki Hristiyan tacirlere ekonomik ilerde tehlikeli olabilecek boyutta bir rol tanmadan kentin gelimesini tevik etmek mmkn olabilecekti. 1477 tarihli bir Trk saym belgesinde, dnemin stanbul'unda Yahudilere ait 1647 hane bulunduu ve bu rakamn toplam nfusun %11'ini oluturduu grlmektedir. 1 8 Daha sonra yaplan tahmin ve deerlendirmelerin de gsterdii gibi, berya ve talya Yahudilerinin de gelmesiyle bu say hatr saylr lde artmt. 1535 tarihli bir Trk kaydna gre, bakentte Yahudilere ait 8.070 hane bulunmaktayd. 15. yzyln sonlarnda, Alman hac Arnold von Harff stanbul'daki Yahudi nfusunun 36.000 olduunu belirtmektedir; bir spanyol gezginin 16. yzyl ortalarndaki tahminine gre de, Yahudilere ait 10.000 hane bulunmaktadr; yine 1594 tarihinde stanbul'u ziya-

ret eden bir ngiliz tacir "kentin iinde ve civarnda en az 150.000 Yaamaktadr" diyor. Bu rakama kadnlar dahil deildir. 1 9 1430 tarihinde Osmanllarn eline geen Selanik'de de 1516. yzyl dnmnde ayn politika uygulanmtr. Orta alarda Selanik'de bir Yahudi topluluu vard, ancak kent Venedik egemenliine getiinde Yahudilerin ou kentten ayrlm t . 2 0 Kalanlar ise, muhtemelen Konstantinopolis'e gnderilenler arasndayd. 1478'de derlenen Selanik'e ilikin olarak elimizdeki en eski Osmanl nfus yazmnda ok sayda Hristiyan, az sayda katolik Hristiyan ve bir miktar da Mslman gze arpmaktadr, ama hi Yahudi yoktur. Daha sonra hazrlanan ktklerde, kentin Yahudi nfusunda hzl bir art gze arpmaktadr. 1510 tarihli bir ktkte, ou gney Avrupa'daki kentlerin ya da lkelerin adn tayan ve toplam 4.073 hanelik toplam nfusun yarsndan fazlasn oluturan, 24 adet ayr Yahudi topluluu yer almaktadr. 1613'de bu topluluklarn says, 5.163 isimli bir listede 25'e kmtr (2.933 hane ve 2.230 bekar erkek). Bu dnemde Yahudiler kentte yaayanlarn %68'n oluturmaktayd. 2 1 Baka kaynaklardan bildiimize gre Osmanl otoriteleri yeni fethedilmi Hristiyan kentlere Yahudileri yerletirmek konusunda ok istekli davranmlardr. Bunun iin Yahudiler bazen ikna edilmi bazen de zorla gnderilmilerdir. Trklerin 1523 tarihinde Rodos'u, 1571 tarihinde Kbrs ele geirmesinden sonra, bu yeni illere Yahudilerin yerletirilmesini isteyen fermanlar kartlmtr. Bu bakmdan Kbrs rnei ok iyi belgelenmi olduu iin ilgi ekicidir. Fethin hemen sonrasndaki dnemin Osmanl kaytlar arasmda, Kbrs'a nfus aktarm hakkmda bir ok grtme buyruu bulunmaktadr. Bunlar arasnda, krsal alann salt Rum ve Hristiyanlardan meydana gelmesini nlemek maksadyla adaya gnderilen Mslman Trk kyller de bulunmaktayd. Et ve ulam hayvanclnn Mslmanlarn elinde olmas iin Anadolu'dan Trkmen kabilelerinin -Trk oban gebeleri- nakledilmesi konusunda buyruklar vardr. 1576 tarihinden sonra da, Yahudileri

Kbrs'a gnderen fermanlarla karlamaktay z. rnein o tarihte dzenlenen ve Filistin'deki Safed sanca yneticisine [mutasarrf] gnderilen bir emirnamede "mallar, mlkleri ve aileleriyle birlikte...1000 zengin ve mreffeh Yahudi"nin Kbrs'a gnderilmesi iin talimat verilmektedir. Ksa bir sre sonra, 1577 tarihli bir emirnamede "Safed'deki zengin ve varlkl Yahudiler arasndan 500 Yahudi ailesi"nin Kbrs'a nakledilmesinden sz edilmektedir. Kbrs genel valisi iin hazrlanan bir baka belgede, sz Konusu Yahudilerin gelmekte olduklar belirtilmekte ve yerletirilmeleri iin gerekenlerin yaplmas talimat verilmektedir. Bu emirnamenin bamda ilgin bir ifade yer almaktadr: "SafedU Yahudilerden be yz ailenin toplanmas ve gnderilmesi hakkndaki soylu buyruum ad geen Adann karlarnadr'. Ama, "ad geen Adann karlarna" hizmet etmekti ve bu da elbette ad geen Ada'daki Osmanlnn karlar anlamna geliyordu. Safed'in yneticisi yoksul deil zengin Yahudiler gndermesi iin uyarlmtr: "Buyurulan miktarda Yahdinin ayrlmas ve gnderilmesi srasmda ayet kayrlan ya da kayttan drlen olursa ve onlarn yerine zengin deil, yoksul Yahudiler sevkedilirse, hi bir mazeret kabul edilmeyecektir". Ayrca ynetici sadece azledilmekle kalmayaca ayn zamanda iddetle cezalandrlaca konusunda da uyarlr. Btn bunlar grtmenin amalar ve yntemleri hakkmda ilgin bilgiler vermektedir. Aslnda Safedli Yahudiler gnderilmediler. stanbul'da nfuzlu dostlar vard ve bu dostlar ne yazk ki arivlerde belirtilmeyen yntemlerle (bu eksikliin artc olduu sylenemez) otoriteleri nerilerinden vazgemeye ikna ettiler. Ne var ki Yahudilerine kavumak iin sabrszland anlalan Kbrs genel valisi, 1579 tarihli bir buyrukla ksmen de olsa memnun edilebildi. Bu emirnamede valiye, Safed'den Selanik'e giderken yoldan evirdii Yahudileri salvermeyerek adaya yerletirme yetkisi verilmekteydi. 22 Bu stratejik amal iskan politikas iin Yahudilere ihtiya duyulmaktayd. mparatorluktaki yerleik topluluklarn g et-

meye niyetli olmadklar ve gnll gle salanan miktarn yeterli olmad bir durumda, daha ok Yahudi ancak fetih hakkyla elde edilebilirdi. Trklerin 1521 tarihinde Belgrad', 1524'de ise Buda'y ele geirmelerinin ardndan, buralardan binlerce Yahudi ve Hristiyan Edirne, izmir, Selanik ve stanbul gibi kentlere gtrlerek yerletirildiler. Buda'nn fethi hakknda bir Osmanl vek^yinamecisinin szleriyle: "Aman dileyen kafir reaya ile Yahudilerden bu ynde istek bildiren binlercesi, aileleri ve ocuklaryla birlikte gemilere doldurularak, siirgiin olarak slm lkesine gnderildiler. Baz aileler Yedikule mahallesine yerletirildi, bazlar Selanik'e, dierleri de baka yerlere gnderildi". 2 3 Ayn hikaye yukarda szn ettiimiz vekayinameciden bamsz olarak Avrupal Yahudi kroniki Yasef (Joseph) haKohen tarafmdan da anlatlr. Bu yazar nakledilen Yahudilerin gnll olduklarm ve muhtemelen Tuna nehri zerinden gemilerle gnderildiklerini dorulamaktadr. 2 4 Bu "Budal yahudi" cemaatler ya da "Budal srgnler" Selanik, Edirne, stanbul ve baka kentlerin nfus ktklerinde bihakkn yer almlardr. Osmanlmm Polonya'ya aknlarda bulunduu 17. yzyla ait buna benzer sevkiyat raporlar vardr. ada bir gzlemciye gre, stanbul ile Edirne arasnda kk bir kasaba olan Kirk Kilise [Krklareli] "neredeyse tmyle, oraya Sultan Mehmet tarafmdan Podolya'dan getirilip yerletirilmi Yahudilerin elindeydi ve bunlar Polonya'da olduu gibi, ayn bozuk Almancay konuuyorlard. 2 5 "Yahudi topluluklarm dkmn sunan, yelerinin listesini yapan stanbul ve baka kentlerdeki yazm kaytlarnda zorla sevkedilmi olanlarla, kendi rzalaryla gelenlere ait ayr listeler mevcuttur. Birinciler srgn olarak, ikinciler ise kendi gelen olarak biliniyordu. Srgnler esas olarak igal edilmi veya akn yaplan blgelerden getirilmilerdi. Srgnler arasnda Anadolu'dan, Yunanistan'dan, Balkanlar'dan, hatta orta Avrupa'dan getirilenler bile vard. Kendi gelen ise ou spanya, Portekiz ve talya'dan (az da olsa Almanya ve Macaristan'dan) olmak zere Avrupa'nn Hristiyan lkelerinden

gelen gnll gmenlerden olumaktayd. Osmanlnn Avrupa ve gneybat Asya blgesindeki pek ok kentinde bu yerleme rntsn grmek mmkndr. Osmanl mparatorluu'ndaki Yahudi topluluunun rgtlenme tarihi belli sorunlar iermektedir. Byk Osmanl reformlarnn bir paras olarak 19. yzylda esasen Rum ve Ermeni topluluklarnn idaresi iin gelitirilmi olan nl millet sistemi, ayn biimiyle Yahudileri de ierecek ekilde geniletildi. O tarihlerde yorumland ekliyle bu sisteme gre, imparatorluktaki her dini topluluk ilerinde zerk olarak rgtlenmiti; yani din ve kiisel stat ile ilgili konularda kendi yasalarna balyd ve kendi dini bakanlar tarafndan idare olunmaktayd. Yahudiler, Osmanl imparatorluk ferman ile kurulmu ve tannm, Rum ve Ermeni kiliselerinin bandaki kiilerle kabaca ayn stat, haklar ve grevlere sahip hahambanm, ba hahamn otoritesi altnda bir millet olarak kabul edilmiti. Bu konuda Trklerin de Yahudilerin de katkda bulunduu bir tr tarihsel mitoloji gelitirilmitir. Bu yoruma gre hahambalk Fatih Sultan Mehmet'in zamanna dek uzanmaktadr: Fatih 1453'de Konstantinapolis'i aldnda, kentin ba haham Haham Moses Kapsali'yi tanm, bylelikle de imparatorluun btn Yahudileri zerinde otorite sahibi olan Osmanl hahambalk makam oluturulmutu. Bu hikaye neredeyse kesinlikle gerek ddr. O gn gerekletirilmesi gereken her reform dncesini gemie yanstmak, olaan bir Osmanl uygulamasyd. Dier pek ok konuda olduu gibi, burada da tarihsel bir temelden yoksun olunduundan emin olabiliriz. Rabbinik fetvalarn tankln dorulayan Trk kaytlar bize hayli farkl bir manzara sunmaktadr. Osmanl belgeleri imparatorluktaki Yahudi topluluklarnn kehillot halinde yaadklarn, her kehilla'nn kendi mahallesinde yaadn, kendi havralar etrafnda toplandklarn ve kendi mham ya da rabbilerine bal olduklarn bol bol olumlamaktadr. Bu, Osmanl kent rgtlenmesinin genel rntsne de uygundu. Osmanl kentinin etkin birimini, kentin kendisi deil,

mahalle ad verilen dinsel olarak tanmlanm ve kendi ibadet yerinin, caminin, kilisenin ya da havrann etrafnda ve imamnn, papaznn veya hahamnn nderlii altnda rgtlenmi topluluklarn oluturduu semtler meydana getirmekteydi. Yahudi kehillotu normal olarak geldii yerin, kklerinin bulunduu yerin adn alrd. Bu anlamda, rnein Edirne kentinin kehillotu Katalan, Portekiz, Almanya, spanya, Apulya, Toleo, Aragon, Sicilya, talya, Buda adlarn almaktadr; Selanik'tekiler arasmda spanya, Sicilya, Marip, Lizbon, talya, Otranto, Katalan, Aragon, Apulya, Provenal, Kastilya, Portekiz Evora's, Almanya, Kalabria, Aragon'lu Saragosa, Korfu adlar; stanbul'dakiler arasnda da pek ok Balkan isminin yansra Anadolu ad da bulunmaktadr. Edirne, stanbul, Safed ve baka yerlerde yaplan listelerde Macar ve Alaman topluluklara rastlanmaktadr. Adlar branice olan baz kehillotlar vardr; bunlarn lkesel kkenleri bulunmadna gre yerli -muhtemelen Yunanca konuan yerli Yahudiler- olmalar gerekir. Bu topluluklarn kendi ilerinde de ayrldklarna dair kantlar vardr. rnein gerek Selanik gerekse Edirne'deki Katalan topluluklar, belli bir noktada "eski" ve "yeni" Katalan diye bilinen iki gruba ayrlrlar. Bu duruma hayli sk rastlanmaktadr. Byle ayrlmalarn nedenleri her zaman bilinmemekle beraber, ounlukla nce gelenlerle sonra gelenler arasnda yapld sylenebilir. Bu durumun Yahudi topluluk yaamnda her zaman byk nemi olmutur. Esas olarak spanyol kkenli Avrupal gmenler ile Yunanca konuan yerli Yahudiler arasnda ok gemeden byk bir ayrlmann ortaya kt anlalyor. Sefardik gmenler branice yazlarnda yerli Yahudiler hakknda toavim terimini kullanrlar. branicede toav sz ekseriyetle ger kelimesiyle kullanlr. Bu kelime belki ayr nansla "yerliler" eklinde evrilebilir. spanyolca'da adlandrldklar Griegos da, Yunanllar demekti. Her iki kelimenin de iltifat anlam tamadklar aiktr. Griegolar spanya'dan yeni gelen din kardelerinden megoraim olarak sz ederlerdi, yani kovulmu olanlar. Bu kelimede de

herhangi bir duygudalk belirtisi yoktur. 15 ve 16. yzyllardan itibaren Osmanl mparatorluunda ba hahamlk gibi bir makamn, yani btn Osmanl topraklarnda kaza yetkisine sahip bir hahambanrt varolduu yolunda hi bir gerek kant yoktur. Bu bakmdan Osmanl mparatorluu'ndaki Yahudilerin rgtlenme rnts modern Avrupa'dakinden ziyade modern Amerika'ya benzemektedir. Trklerin Konstantinapolis'i fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed'in mevcut Bizans haham Moshe Kapsali'nin hahamln tandna ilikin hayli kant bulunmaktadr. Ancak bu makamn imparatorluun deil, kentin ba hahaml olduu aktr. Bizans'n son dnemlerinde bu iki makam neredeyse aynyd, nk imparatorluk ufalarak bir kent snrlarna inmiti. Oysa Osmanl mparatorluu sadece stanbul'dan ibaret deildi ve Kapsali'nin yeni fethedilmi bakent dndaki ya da eski Osmanl topraklarndaki Yahudiler zerinde herhangi bir yarglama yetkisine sahip olduunu gsteren hibir belirti yoktur. 2 6 Kapsali'nin lmnden sonra, yerine bir baka Romaniot Yahudisi olan Haham Hliyahu Mizrahi gemiti ve onun da. kaza yetkisi muhtemelen ayn ekilde snrlyd. Bu ayrcalk karsnda Yahudi topluluunun rav akesi (hahamlk akesi) ad verilen zel bir vergi demesi gerekmiti. Eliyahu Mizrahi'nin 1526'da lmesinden sonra, bu iki byk grup arasmdaki anlamazlklar stanbul iin bile bir hahamba zerinde uzlamalarn imkansz hale getirmi, ancak 1834 tarihinde Osmanl Sultan balarna bir hahamba atamtr. Selanik Haham Samuel de Medina (1506-1589) bir fetvasnda durumu zetle yle anlatr: Bu ikinci vergiye smaililerin dilinde rav akesi denirdi, zira bunun karlnda Yahudilere hkmdar buyruuyla bir ba hahama sahip olma izni verilmitir. Bunu Yahudilere bir berat olarak kraln kendisinin mi dayatt, yoksa Yahudilerin mi kraldan sz edilen haham balarna vermesini

istedikleri ve karlnda bu ikinci vergiyi zerlerine sald bilinmiyor. Her ne hal ise, sz edilen haham meselesi gnahlarmz yznden ok ksa srd, oysa ikinci vergi meselesi hala bizi srndrmeye devam edecek, "ta ki Rab aaya bakncya kadar, gklerden grnciye kadar" (Yeremya'nn Mersiyeleri III,50). 2 7 f Rav akesi salnm, ama grne baklrsa Arap illerinde, Kk Asya ile Osmanlnn Avrupa'daki btn topraklarnda geerli olmamtr. Verginin toplanmas, alman miktarlar maliye ve yazm kaytlarnda yer almaktadr. Sz konusu vergi, muhtemelen, her biri kendi kentinde ve topluluunda olmak zere Osmanl Yahudileri zerinde otorite sahibi ok saydaki eyalet haham ile ilgiliydi. Osmanl Yahudilerinin 16. yzyldan sonraki dini ve kltrel yaamlarna ilikin bilgiler olduka yetersizdir. Bu kant noksanlmm yaamn yoksulluundan kaynaklandn dnmeye kar direnmek hayli gtr. Dnemin balarnda rabbinik retinin byk bir nemi vard; geni, zengin ve deerli bir fetva yazn olumutu. Yine etkin bir mistik hareket ve hatr saylr boyutlarda bir kabala literatr ortaya kmt. Ama bunlardan hibiri 16. yzyln tesine sarkamad. Bu dnemden sonra, ister branice, ister Yahudi-spanyol dilinde olsun Yahudi edebiyatnn ekicilii azald. Daha nce de belirtildii gibi, mparatorlukta neredeyse hibir historiografi rnei yer almamaktadr. Bir miktar branice iirin varlndan sz edilebilir, ama sonraki kuaklar Orta Dou toplumlarnda dini dizeleri ile -gelimi yegane tr olan- ilahiler zerinde hayli etki yaratm aml air Israel Nacara (doumu 1628) dnda bu iirleri de hatrlanmaya deer bulmamlardr. Ksmen szl kalm ksmen de yazya dklm Yahudi-spanyolcas edebiyat daha ok bilinir. Yine de Osmanl mparatorluu'ndaki Yahudi-spanyolcas edebiyatmn en fazla dikkat eken ksm, gmenlerin spanya'dan gelirken beraberinde getirdikleri rnekler olmutur. rnein bazlar spanya'da kaybolmu, bazlar ancak paralar halinde korunabilmi ve Osmanl Yahudileri

arasnda szl nakillerle tam ve gzel olarak varlm srdren ortaa spanyol romanslar bunlardandr. Bu spanyol mirasna belli llerde zgn bir edebiyat da eklenmitir, ancak bu konu imdiye dek yeterince incelenmi deildir. Osmanl Yahudilerinin Trk yaamna -yani Osmanl mparatorluu'nun kltrel yaamma- katklar, tp, gsteri sanatlar ve basmclk gibi znde alanla snrl kalmtr. Yahudiler Avrupa'dan beraberlerinde ciddi bir tp bilgisi klliyat getirmilerdi. Onlarm geldii sralarda slm ile Hristiyan dnyas arasndaki iliki, tp ve teki bilim alanlarmda tam tersi bir seyir izlemeye balamt. Avrupa'daki bilim ve hekimlik uygulamalar, artk Orta Dou'dan ok daha ilerdeydi. Yksek makamlardan hastalarm byk blmnn, dini inanlar ne olursa olsun, bn Sina (Avicenna)nn deil, Paracelsus'un raklarna tedavi olmay yelemeleri de bu gerei dorulamaktadr. Avicenna, zamanmda tbbi baarnm doruk noktasn temsil etmekteydi, ama bu durumun zerinden yzyllar gemi, Avrupa'daki tp bilgisi ve hekimlik uygulamalarmda byk ilerlemeler kaydedilmiti. O zamanlar hala geni lde, eski kitaplardan ve kurallardan amayan Mslman hekimler, artk Avrupal meslektalarmdan ne stn ne de hatta onlarla eittiler. Yahudilerin Trkiye'deki tp mesleinde ne kmalar, spanya ve Portekiz'den Sefardiklerin geliiyle balamad; ama 15. yzyl, bu bakmdan bir dnm noktasyd. talyan kkenli bir Yahudi olan Giacomolu Gaeta, Sultan II. Mehmed'in kiisel hekimliini yapm ve sultann ltfuna mazhar olmutur. Meslek hayatnn belli bir dneminde Mslman ve vezir olmu, son nefesiniyse Yakup Paa adyla vermitir. 2 8 Ardnda biri Yahudi dieri Mslman iki aile brakmtr. 16. yzyla gelindiinde Osmanl saraynda ylesine ok sayda Yahudi hekim grev yapmaktayd ki, saray erkanma ilikin kaytlarda biri Mslman dieri Yahudi olmak zere iki ayr hekim grubu yer almaktadr. 29 Mslman hekimlerin hastalarm Galenus ve Avicenna'nn kurallarna gre, Yahudi hekimlerinse dnemin

Avrupa usulne gre tedavi ettiklerini varsayabiliriz. Bu Yahudi hekimlerden bazlar sultanlarn ve vezirlerin yanma kabilmeleri sayesinde yksek devlet politikas ile ilgili konularda zaman zaman etkili olmulardr. Sonralar pek grlmeyen bir durum olmakla birlikte, 16. yzylda Yahudilerin d politika ile ilgili konularda gayri resmi danmanlk yaptklarna, zaman zaman Osmanl elilerinin evirmeni, hatta nadiren bile olsa bizzat eli sfatyla Avrupa bakentlerine gnderildiklerine tank olmaktayz. Hastalar tedavi etmenin yanmda, Avrupa'dan gelen bu mlteci Yahudi hekimler tp kitaplarm Trkeye evirerek, hatta diilik zerine yazlm ilk kitaplardan biri olmas gereken bir inceleme de dahil olmak zere bir ka zgn yapt kaleme alarak, belli llerde bir tp literatr de gelitirmilerdir. 3 0 Ama bu sre, Trkiye'li Yahudilerin iinden geldikleri Avrupa ile temas yitirdikleri 16. yzyl ertesinde devam etmedi. Orta Dou'da doan ve eitim gren ikinci ve nc kuak Sefardik Yahudiler, komularndan daha bilgili ve becerikli deillerdi. Osmanl sarayndaki Yahudi hekimlerin says giderek azald ve yerlerini zaman iinde Bat eitimli Osmanl Rumlarma braktlar. Bunlar Yahudilerin asla yapamadklar eyi yaptlar; hekimliin Osmanl d ilikileri zerinde kendilerine salad nfuzu kalc hale getirdiler, hatta bunu kurumlatrdlar. mparatorluun yeni ba dragomanlk makamnn birinci ve ikinci sahipleri, talyan eitiminden gemi Osmanl Rum hekimlerdi. Ondan sonra da, 1821'de Yunan bamszlk sava patlak verinceye kadar ba evirmenlik grevi Rumlarm elinde kald. Yahudilerin ikinci nemli katks gsteri sanatlarmda olmutur. Yahudiler Osmanl topraklarma gelirken o zamana dek mparatorlukta neredeyse hi bilinmeyen tiyatro sanatm da beraberlerinde getirmilerdi. Byk Trk merkezlerinde tiyatro bir sre esasen Yahudilerin ii oldu. Sonra ou ingene olan oyuncular eittiler; zamanla, modern Trk tiyatrosunun ortaya kma kadar, Ermenilerin glgesinde ve gerisinde kal-

dlar. 3 1 Yahudilerin Osmanl yaamna kltrel diyebileceimiz bir katks da basmclk alanndadr. Bu da Yahudilerin Avrupa'dan getirdikleri bir eydi. Yahudiler 15. yzyldan nce stanbul'da, Selanik'te ve baka yerlerde yayncla balamlard. Ancak Arap harfleriyle basm yapmayacaklarma kesin sz verinceye kadar Trk yetkililer kendilerine izin vermedi. Trke ve Arapa olarak yaplacak basklar kutsal yazy kirletebilir ve tabii yazclarn ve hattatlarm karlarna da zarar verebilirdi. Yahudi matbaaclara ya branice ya da Latince karakterlerle basm yapma izni tannd; bylelikle, ne szn ettiimiz nyargya ne de karlara bir halel gelecekti. Trke kitap basan ilk basmevi 18. yzyla kadar gerekleemedi. O tarihte de, ister istemez Yahudi matbaaclarn hizmetlerinden yararlanld; zira kendi dillerinde basmcla balam bulunan baz Rum ve Ermenilerle birlikte, stanbul'da basm iinden anlayan yegane kiiler Yahudilerdi. 3 2 Gzlerimizi kltrel yaamdan ekonomik yaama evirdiimizde Yahudilerin katksmm ok daha nemli olduu grlr. Yahudiler pek ok ekonomi alannda stnlk salamlard. Balangtaki bu baarlarn anlamak hi de zor deildir. Trkiye'ye geldiklerinde -Avrupa'y tanmak, Avrupa dillerini ve oradaki koullar bilmek gibi- ie yarayacak pek ok eyi ellerinde bulunduruyorlard. Sunabilecekleri hizmetler ve tadklar nitelikler asndan kendileriyle yarabilecek ya da rakip olabilecek hemen hi kimse yoktu. O nedenle, hatr saylr miktarda Yahudinin bilgi ve becerilerini deerlendirebilecekleri grevlerde altrlmalarnn artc bir yan yoktur. 15. yzyln sonlarndan itibaren gerek Osmanl gerekse Avrupa belgeleri, Yahudilerin ticaretle megul olduklarn, dokuma rnleri, zellikle ynl kuma ticaretinde nemli, hatta zaman zaman baat bir rol oynadklarn gstermektedir. Avrupal, yerel ve Doulu tacirler arasmda araclk yapmalarnn yannda, Yahudilerin Osmanl dokuma endstrisinin de ncleri olduklar anlalyor. Dokumacln iki nemli merkezi olan

Selanik ve Safed'deki kaytlar, reticilerin tamamnn kken olarak Yahudi olduklarn, faaliyet alanlarn byk oranda Yahudilerin oluturduunu gstermektedir. nc bir dokumaclk merkezi olan stanbul'da da, bu alann en azndan ksmen Yahudilerden olutuu grlyor. 15 ve 16. yzyllarda Yahudiler tacir ve imalat olarak/yerlerini iyiden iyiye salamlatrdlar. Aralarndan bazlar byk servetler kazand. Bu dnemde vergi toplama (iltizam) iinde nemli roller stlenmeleri, kukusuz sahip olduklar mali olanaklardan ileri gelmekteydi. Hatta Avrupa'dan ktlev gler olmadan nce de vergi tahsildarlarnn yansra Yahudi vergi tahsildarlar, vergi mfettileri ve vergi memurlar vard. Bunlar zellikle limanlarda etkin durumdayd. Btn bir eyaletin gmrk muhafaza mdrlnden en alttaki hammalna kadar Osmanl gmrklerinde alanlarn ve vergi toplayclarnn byk bir blm, hatta ounluu Yahudiydi. Yahudilerin gmrk idare memuru ya da daha ok gmrk gelirleri toplaycs sfatyla nemli roller stlendikleri Msr'da ve dier uzak eyaletlerde de, benzer bir durumla karlamaktayz. Ancak daha ileriki dnemlerde, genel olarak ekonomik etkinlikler alannda, zel olarak da Yahudi giriimlerinde bir duu meydana geldi. Bu dnemde para kazanmann en gvenli yolu ticaretten ya da endstriden deil, devletin mali ilemlerme girebilmekten geiyordu. Bu nedenle Yahudilerin Osmanl gumrklerindeki rolleri onlara belli bir stnlk salyor, kuuk ama anlaml sayda Yahudinin servet kazanmasna ve zenginlikten gelen bir tr g sahibi olmalarma imkan veriyordu. Ama servete de gce de hi bir zaman gvenilmezdi; nitekim yksek mevki sahibi Yahudilerin zaman zaman felaketli dlerine tank olmaktayz. Bu, szkonusu kiinin, hatta bazen dostlarmm ve yaknlarnn ldrlmesi ya da mallarna el konulmas anlamma da gelebilmekteydi. Gmrk ilerinde Yahudi unsuru ylesine nemli bir yer igal ediyordu ki, Dou Akdeniz'de ticaret yapan Venedikli tacirlerin toplad ve halihazrda Venedik devlet arivlerinde

saklanan gmrk makbuzlarnn bir ou branice olarak yazlmtr. Balangta bir gmrk makbuzunun gerekirse baka bir gmrk grevlisine gsterilmek zere verildiini dnrsek, bu durum bize hi artc gelmeyecektir. Bu tr bir makbuzun baka ilevler ve maksat kazanmas nispeten son zamanlara zg bir durumdur. Yahudiler -sikkelerin kesimi gibi teknik iler ve idari, mali amalarla- darphanelerde de altrldlar. Hatta tek tek Yahudiler zaman zaman -nakit dagtmj, denetimi ve geri ekilmesi gibi- para dolamn etkileyecek geni apl konularda yetki sahibi olmulardr. Nispeten erken bir tarihte Selanikli Yahudi tacirler yenieri gruplaryla zel bir iliki kurmulard. Yenierilerde ocak bezirgan denen ve bir tr zel giriimci, iae subay gibi hareket eden bir grevli bulunmaktayd. Ocak bezirgannn grevi, yenieri birliklerinin levazm ilerini dzenlemekti. Osmanl'mparatorluu'ndaki pek ok alanda olduu gibi, bu ilev ve grev de babadan oula geer hale geldi; zellikle stanbul ve Selanik'te yaayan kk bir grup Yahudi ailesinin kaltsal ii oldu ve bu dzenleme, 1826 ylnda yenierilik kaldrlncaya kadar devam etti. Yenierilerin giydii niformalarn byk blmn Selanikli kuma imalats Yahudiler salyordu. Osmanlnn muhasebe kaytlarna bakldnda, hkmetin Selanik'teki satm alma temsilciliine verilen ynl kuma miktarnn 16. yzyl balarmda 96.000 endazeden (61.280 metre) yzyl sonunda 280.000 endazeye (178.733 metreye) kt grlecektir. 3 3 Yahudiler ile yenieriler arasmdaki bu iliki stanbul ve Selanik ile snrl deildi. Yenieri iae subaylaryla Yahudi tacir ve tefeciler arasmda ayn tr anlamalarm yapld ok sayda eyalet merkezinde de ayn durumu grmek mmkndr. Paalarm yannda altrdklar "i takipileri" de, Osmanl eyaletlerinde zel bir neme sahiptiler. Bir eyaletin valiliine getirilen bir paa, stanbul'dan ayrlrken normal olarak kendisine saygs olan bir paann tenezzl etmeyecei ve ou du-

rumlarda da zaten stesinden gelemeyecei ilere bakmas iin yanna bunlardan birini alrd. Paalara eyaletlerde elik eden bu kimselerden bazlar Sefardik Yahudilerdi. am, Kahire ve Badat gibi yerlerde bakentten gelme spanyolca konuan Yahudiler bir evre oluturmutu. Bunlar ilk evrede sz konusu kentleri ynetmek zere gnderilen Osmanl paalarnd maiyetleriyle gelmi ve hkmet ilerinde alan kk yerel Yahudi gruplarma katlmlardr. Sonralar eyalet valiliklerinin zerk, hatta kaltsal hale gelme eilimi gsterdii dnemlerde, Yahudi tacirlerle sarraflar zaman zaman yerel yneticiler, paalar ve bakalar iin "i takipilii" ilevi grmeye baladlar. rnein, aml nl Farh ailesi 18. yzylda Suriye'nin eitli zerk yneticilerine mali danmanlk yaparak sivrilmiti. Yahudiler zaman zaman Avrupal tccarlarn da temsilcileri ya da araclar olmulardr. Ama bu snrl kalmt. Genel kalp, yerel Hristiyanlarn Avrupallara, Yahudilerin ise Trklere hizmet etmesi eklindeydi. Avrupa'dan gelen Yahudilerin yeni efendilerine yapt bir baka katk da sava sanatyla ilgiliydi. Trk kaynaklar da Yahudi kaynaklar da bu konuda ok fazla ey anlatmyor ve Yahudilerin -Rnesans Avrupasnn askerlikten en uzak unsurunun- bu konuda fazla bir ey yapm olabilecei de beklenemezmi gibi grnebilir. Ancak Yahudilerin silah ve ilgili teknoloji alannda belli beceriler gelitirdikleri anlalyor. Dnemin Avrupal Hristiyan gezginlerinden byle bir tr teknoloji transferinin Trkler iin bir kazan Hristiyanlar iinse bir kayp olduu yolunda yaknmalar duymaktayz. rnein Trkiye'ye 1551 ylnda.gelen tannm gezgin Nicholas de Nicolay, Marranoslar hakkmda unlar yazyor: "Bir sre nce spanya ve Portekiz'den srlen ve kovulan [bu Yahudiler] Hristiyanln zararma olacak ekilde Trklere topun, tfein, barutun, gllenin ve dier silahlarn yapm gibi savala ilgili yenilikleri retmilerdir". 3 4 , Bundan bir ka yl sonra yazan spanyol bir ziyareti de ok benzer eyler sylyor: "Konstantinopolis'de, Katolik Kral Don

Ferdinand'n spanya'dan srlmelerini emrettii kimselerin soyundan gelme pek ok Yahudi var; keke buraya geleceklerine, bunlarn denizde boulmalarn Tanr salasayd! nk pirinten dkme top ve tfek mekanizmalar hakknda bildikleri her eyi dmanlarmza retmiler." 3 5 Baka gezginlerin de Yahudileri Trklere sava gerelerinin yapm konusunda eitmekle sulayan benzeri aklamalarnn, Trklerin teden beri son derece usta olduklar bir sanata Yahudilerin yapt katky biraz abartt ve kukusuz, onlara kayg ve husumetle bakan gzlemcilerin grlerini yanstt sylenebilir. Ne var ki, basm ve tp alanmda olduu gibi, sava silahlar konusundaki bilgi transferinde de Yahudiler belli bir lde rol oynam olabilirler. Son derece nemli bir baka sorun da, Trklerin Yahudilere kar tutumlaryla ilgilidir. Trkler Yahudileri nasl grmekteydi? Osmanl mparatorluk yaamnda Yahudilerin igal ettii yeri nasl deerlendiriyorlard? Yahudiler Trklerin kendilerine olan davran ve tutumlar hakknda neredeyse tmyle olumlu konumaktadrlar. Konuyla ilgili belki de ilk aklamalardan biri, kendini Edirne'de yerleik Almanya doumlu bir Fransz Yahudisi olarak tanmlayan biri tarafndan olaslkla 15. yzyln ilk yarsnda yazlm nl Edirne mektubudur. Yazar bu mektupta din kardelerini Hristiyan topraklarnda ektikleri ilelerden kurtulmaya, gvenlik ve refah Trkiye'de aramaya armaktadr: Almanya'daki kardelerimizin lmden beter kederler iersinde olduklarn duydum; despotik yasalar, zorla vaftiz edilmeler, srgnler sradan, gndelik olaylarm. Bana anlatldna gre, yamurdan kaarken her seferinde doluya tutuluyorlarm...her yerde ruha eza ektirilip, bedene ikence ediliyormu; acmasz zalimler her gn zorla vergi topluyormu. Hepsi de sahte papaz olan ruhban ve keiler Rabbn bu mutsuz halkna kar kalkyormu....bu amala Douya giden bir Hristiyan gemisinde yakalanan her Yahudinin denize atlmas iin bir yasa yapmlar. Hey-

hat! Almanya'da Rabbn kavmine ne ktlkler reva grlyor; ne zntler glerini alp gtryor! Oraya buraya srlyorlar; itilip kaklmaktan lm bile ister hale geliyorlar...Kardeler, hocalar, dostlar, tanlar! Ben Isaak Zarfati, soyum Fransz da olsa, Almanya'da domu ve oradaki saygdeer hocalarmn dizi dibinde oturmu olsam bile, .size derim ki: Trkiye hibir eyin eksik olmad bir lkedir. Eer isterseniz u anda buras sizin iin en hayrl yer olacaktr. Kutsal Topraklara giden yol sizler iin Trkiye'den geiyor. Hristiyanlardansa Mslmanlarm [egemenlii] altnda yaamak sizin iin daha iyi deil midir? Burada herkes kendi asmas ve inciri altnda huzur iinde oturabiliyor. Burada en deerli esvablar giymenize izin var. Oysa Hristiyan lkelerde inenmi siyah ve mavinin, tekmelenmi yeil ve krmznn hakaretine maruz kalmadan, hznl renkler tayan alaltc esvablar giymeye mahkum etmeden ocuklarmz kendi zevkimize gre krmzlar ya da maviler giydirmeye bile cesaret edemiyorsunuz... imdi Ey srail! btn bunlar grp de neden uyuyorsun? Uyan ve bu lanetli topraklar ebediyen terket!3*1 Yaklak yz yl sonra srail'in Derelerine Avuntu [The Consolation for the Tribulations of Israel] adl nl kitabn yazar Portekizli Yahudi Samuel Usque de buna benzer bir gr dile getirmektedir. Usque bu avuntular biri insani, dieri ilahi olmak zere iki kategoriye ayrmaktadr. nsani avuntular arasnda "en nde geleni, k'ta [Yahudilerin Msr'dan k] Musa'nn Kzl Denize yapt gibi lanr'nn ayn ekilde merhametinin asasyla at engin deniz, byk Trkiye'dir...burada zgrln kaplar Yahudiliin rf ve adetlerine daima aktr". 3 7 Bu durum 16. yzyln Portekiz'inden gelmi bir gezgini son derece artm olmal. Avrupa'dan, zulmden kaarak gelen ynla Yahudinin Trkiye'de bir snak bulduklar ve 15., daha ok da 16. yzylda aralarndan bazlarnn nemli mevkilere geldikleri kesindir. nl Dona Gracia Mendes ve Don Joseph Nasi adyla tannan

yeeni Joao Miques, bunlarn arasndadr. Portekizli Marranoslarn kurduu uluslararas bir banka ve ticaret evi 16. yzyln nc eyreinde mparatorluk ilerinde hayli nemli roller oynamtr. Bu gibi insanlarn etkisi sayesinde, sultanlar zaman zaman Yahudileri koruma politikasn sadece kendi topraklarnda bulunanlar deil, dardaki (Yahudi) uyruklarn ve himayelerine snanlar kapsayacak ekilde geniletmek istemilerdir. 1556 Ancona olay bu konuda dikkate deer bir rnektir. Kilise devletlerinden birine ait olan bu liman, dou ticaretinin nemli bir merkeziydi ve o sralarda Yahudilie [geri] dnm olan eski Marranoslar iin bir ekim merkezi oluturmaktayd. Engizisyon u yeniden rgtleyen ve yeni bir militanlk kazandran Papa IV. Pavlus bu durumu ho karlamad. Yahudiler tutukland, mallarna mlklerine el konuldu ve ayet tvbe edip yeniden Hristiyanla dnmezlerse canlarndan olacaklar bildirildi. Ancak Sultan Sleyman'm dorudan mdahalesiyledir ki, -yalnzca Trkiye'den gelmi, dolaysyla Trklerden koruma isteyebilecek durumda olanlarn- balanmalar salanabildi 38 . Hristiyan lkelerinden gelmi olup, dinlerinden dnmeyi de reddenler yakldlar. Trkiye'nin tutumu genel anlamda hogrl olmakla birlikte, bu olduka cokulu avuntularda resmedildii kadar scak ve sevgi dolu deildi. 16. yzyl sonu ile 17. ve 18. yzyllara ilikin Trk belgeleri, zaman zaman Mslman cemaat ve ulema arasmda gayri Mslimlere ar zgrlk ve frsat tannd yolunda ksknlkler yaandm ve bazan sultanlarn Kutsal Yasann Yahudiler dahil zmmilere dayatt kstlamalara yeniden ilerlik kazandrmay ve yeniden gndeme getirmeyi gerekli ya da uygun bulduklar dnemler olduunu gstermektedir. rnein zmmilere, ata binmelerine, kle sahibi olmalarna ya da arap satmalarna izin verilmediini hatrlatan veya izinsiz yaptklar ibadet yerlerini ykmalar talimat veren buyruklar karldn gryoruz. 3 9 Hatta Edirne Mektubunda Trkiye'yi ekici klan zelliklerden biri olarak anlatlan klk kyafet konusundaki hogr yerini, zellikle eyaletlerde, daha sert bir

biimde uygulanan eriat kurallarna brakmtr. Ancak bunlar en azndan bakentte ska ve srekli olarak uygulanan eyler deildi. 30 Mart 1600 tarihinde stanbul'dan yazd bir mektupta bir ngiliz gezgin yle diyor: "Kentte Yahudilerin ve Rumlarn pahal kumatan esvab ya da akr (bir tr pantalon) giyemeyecekleri ilan olundu; ama sanyorum, buna uyulmas uzun srmeyecektir". Yaklak yzyl sonra kente gelen bir Fransz gezgin biraz farkl bir durumla karlar: "...Yahudi olsun Hristiyan olsun Byk Senyr un uyruklar ya krmz, ya mor ya da siyah [terlikler] giyiyorlar. Bu emir ylesine kesin ve ylesine titizlikle uygulanyor ki, birinin ayana ya da bana bakarak hangi dinden olduunu anlamak mmkndr". 4 0 Zaman zaman zmmilere ynelik bu husumet dalgalar Avrupal devletlerin saldr ya da istilalar, Hristiyan uyruklarn isyan ya da bozgunculuklar gibi- siyasi gelimelerden kaynaklanabiliyordu. Bazen de Fatih Sultan Mehmed'in kenti yeniden iskan ettii srada, gayri Mslimler hkmetin onaym alm olmalarna ramen, hkmete ait evleri igal ettikleri gibi gerekelerle, nemsiz, kk yerel olaylardan patlak verebiliyordu. Ancak bu sorunlar Yahudilerden ok Hristiyanlar etkilemi grnmektedir. Hatta Trklerin Yahudilere kar takndklar olumsuz tutumda bile dmanlktan ziyade bir tr horlama ve kmseme vard; bu tavrn 17. yzyl ve sonrasma dek Yahudilere byk rahatszlklar verdii grlmemitir. Yahudilerin Osmanl egemenlii altmda refah iinde olmalarnn bir nedeni, Yahudilerin yararl ve retken bir unsur olarak grlmeleri ve emperyal politikann bir arac olarak kullanlmalarndand. Yahudi tarihine ilikin pek ok el kitabnda spanyol Yahudilerinin yurtlarndan srldklerinde, Trk sultannn Trkiye'ye snmalar iin kendilerine ltfen izin verdii anlatlr. "Ltfen izin verdii" belki tam doru bir ifade saylmaz. Osmanl topraklarna yerlemeleri iin Yahudilere sadece izin verilmekle kalnmad; bunun iin tevik ve yardm grdler, hatta zaman zaman zorlandlar da. Yahudi yerlemecileri belli blgelere yneltmek amacyla zorla grtmekten,

vergi indirimlerine kadar pek ok ynteme bavurulmutur. Daha nce de belirtildii gibi Yahudileri mparatorluun karlar gerei, yararl olacaklar yerlere yerletirmek iin sk sk srgn sistemine bavurulmutur. Osmanllar Yahudi snmaclar sadece kabul etmediler, ulamlarn saladlar ve nereye gitmeleri gerektiine de karar verdiler. Btn bunlar yaparken Osmanllarn kesin olarak belirlenmi zel nedenleri vard. Genel olarak ifade edersek, 15. ve 16. yzyllarda ve sonrasnda Osmanl mparatorluu'ndaki Yahudiler Trklerle rekabet halinde deillerdi, aksine onlar tamamlyorlard. Trk ynetici sekinleri hkmet, din ve savala ilgili meslekleri tekellerinde tutuyorlard. Yine dolayl olarak pek ok alanda, zellikle deniz tamacl, tarmsal sulama ve imtiyazl ticaret gibi ekonomik giriimleri bulunmaktayd. Ancak yapmak istemedikleri ya da yapamadklar veya belki de -ki en nemlisi budur- yaktramadklar, ou ekonomik nitelikte pek ok ey de vard. Osmanlnn ge dnemlerinde Yahudiler, sunduklar hizmetlere gereksinimleri olan ve onlar rakiplerine tercih eden Trklerle bir tr [birbirlerini btnleyici ortakyaam ilikisi kurmulard. Bu rakipler ounlukla Hristiyandlar -balangta Rum ve talyan; sonralar bunlara Arapa konuan Dou Akdenizli Hristiyanlar ve son olarak da artan oranlarda Ermeniler katlmtr. Trklerin bak asmdan Yahudiler, zellikle de Avrupa'dan gelenler eitli yararlar sunmaktayd. Bazlar beraberlerinde, Osmanl hkmetinin kronik mali buhranlarn yattrmaya yarayan, iddetle ihtiya duyduu sermayeyi getirmiti. Ayrca Avrupa'dan yararl bilgiler de getirmilerdi. Bunlar arasmdaki basmcl ve tbb Yahudilerin kltrel katklarn sayarken anmtk. Bunlara, gerek deniz gerekse kara savalarnda nemi tartlmaz olan topuluk ve seyrsefer gibi konular da ekleyebiliriz. Avrupa'nn meseleleri hakkndaki bilgi sahibi olmalarnn yannda Avrupa'ya kar hi bir ykmllkleri bulunmad iin, Yahudiler Osmanl mparatorluunun Avrupa devletleri ile olan ilikilerinde bir sre olduka nemli roller

oynadlar. Nfusun ekonomik bakmdan retken, gelir salayan bir unsurunu oluturuyorlard. stelik Trkler asmdan bakldnda, Hristiyan olmamalarnn yle bir faydas da vard; Osmanlnn en nemli dmanlarna (Avrupa Hristiyanlna) yaknlk besleyerek ihanet yoluna sapacaklarndan phe edilemezdi. Trkiye'yi ziyaret eden ve 1681'de yazan bir Fransz fcapuin (Fransisten) rahibi, Trkiye'deki Yahudilerin Avrupal Hristiyan bir gzlemciyi nasl etkilediine dair belli bir fikir vermektedir: ylesine becerikli ve alkan insanlar ki, kendilerini vazgeilmez hale getirmiler. Mallarn deerini lmek, kalite kontroln yapmak, tercmanlk etmek ya da olup biten her konuda tavsiyede bulunmak olsun, Trk ve yabanc tacirler arasmda hizmetinde en az bir Yahudi bulundurmayan tek bir hatr saylr aile yok. Kentte olan herey hakknda eksiksiz ve ayrntl bilgilere sahipler: Kimin nesi var, miktar, kalitesi nedir, satlk m takas m ediliyor? Ticaret konusunda aydnlanmak isteyen herkes onlara bavurmak durumunda. Rumlar, Ermeniler gibi teki doulu milliyetler bu yetenekte deiller ve Yahudiler kadar becerikli de olamazlar. Onlardan irenmelerine ramen, bu durum tacirleri Yahudilerden yararlanmaya mecbur ediyor. 41 Bu paragraf, 19. yzylda yaam bir yazardan, Ubicini'den aldmz u paragrafla karlatrarak Osmanl Yahudilerinin durumundaki d lmek mmkndr: Ne var ki, Trkiyeli Yahudiler arasmda bilimden ve edebiyattan alman keyif azar azar kayboldu. Onlarn izinden giden Rumlarn Avrupa dillerini renmeye baladklarnda, yerlerini kaptracaklar korkusu yznden gayrete geleceklerine, tam tersi bir tr kaytszla srklendiler ve evirmenlik gibi Bab- Ali'de ve konsolosluklarda yaptklar teki kazanl ilerin yava yava ellerinden gittiini grdler. Hatta ister mparatorluun maliyesinde ya da gmrklerinde olsun, ister paalarm konaklarmda olsun ellerinde tuttuklar daha aa ileri bile Ermenilere kaptrdlar.

Hristiyan olsun Mslman olsun dier topluluklar Avrupa dilleri ve ileri ile yaknl arttrrken, onlar olduklar yerde saymaya devam ettiler ve servetlerinin rakiplerinin ellerine gemesini byk bir kaytszlkla izlediler. Ama avuntu da yok deildir. yle devam ediyor yazar: Ancak Yahudiler dnsel bakmdan gerilemi olsalar, kendi hatalar nedeniyle Bab- Ali'nin uyruu olan milletler arasnda kendilerini en alt dzeye drseler bile, kendilerini Hristiyanlarn zerine kartan ekonomik ve ahlaki erdemleriyle bu aa konumdan syrlyorlar. Hi bir topluluk onlar kadar iyi idare edilmiyor. Bir Yahudinin din deitirdii sk duyulur bir ey deildir. Moralleri salamdr; aralarnda hibir skandal kmaz. Hahamlar geni yetkileri nedeniyle patlak veren suistimaller bir yana, dini makam sat, antaj, sarholuk, hilekarlk, hrszlk ve cinayet gibi Rumlar ve Ermeniler arasnda ok sk rastlanan trden kargaa ve skandallar grlmez. Ancak bu vgler katksz deildir. Yazar erken evliliklerin, yksek doum orannn etkilerinden sz ederek yazma devam ediyor, kirli alkanlklarn fazlalndan ikayet ediyor ve bunlarn "Trkiye Yahudileri arasnda, belki Polonya Yahudileri hari, dier lkelerdekinden ok daha kt" olduunu belirtiyor. 42 Ubicini'nin Osmanl Yahudilerinin alalm, zelilane durumu hakknda izdii manzara, onlarn uradklar hakaretler, hatta birlikte anldklar kfrler, 19. yzyl ba ve ortalarnda Trkiye'yi dolaan baka Avrupal gezginler tarafndan da bol bol dorulanmaktadr. Bir anlamda, bu anlatlanlar ile 16. ve 17. yzyllarda Trkiye'ye gelen Avrupal gezginlerin anlattklar arasndaki kartlk, Osmanlnn koullarndan ok Avrupallarn beklentilerinde meydana gelen deiimi yanstmaktadr. Rnesans Avrupasndan, zellikle Alman lkelerinden ve berik Yarmadasndan gelen gezginlere Osmanl Yahudilerinin sahip olduklar zgrln boyutu ve elde ettikleri refah dzeyi ok yksek, hatta ar grnm olmaldr. Oysa, 19. yzylda -Rus mparatorluu dnda Avrupa'nn herhangi bir ye-

rinden gelecek- gezginlerin dini ve etnik aznlklara gsterilecek davran konusundaki ltleri ok farklyd ve Osmanlnn Yahudilere ve dier aznlk gruplarna kar davrannn, Batnn yeni olumu ltlerinin bir miktar aasnda kaldm grdklerinde, ou zaman byk bir aknla uramlard. Fakat Avrupal gzlemcilerin anlaynda meydana ^elen deiiklikleri kabul etsek bile, 16. yzyln ihtiamndan 19. yzyl balarndaki d sonucunda Osmanl Yahudilerinin kt gnlere kaldklar kukusuzdur. Bu durum bir lde Osmanl mparatorluunun, daha dorusu bir btn olarak slm dnyasnn, gerek askeri ve siyasi g, gerekse kltrel yaratclk asndan zayflamasnn da bir sonucuydu. Ancak Orta Dou Yahudilerinin bu dn slmi kltrel rntlerde meydana gelen deiikliklerle ve Osmanlnn g kaybyla tam olarak aklamak mmkn deildir. slm dnyasnda Yahudilerin gerilemesi bizzat Mslmanlarn, hatta Mslman egemenlii altnda bulunan dier gayri Mslim aznlklarn gerilemesinden bile daha geni apl ve hzl olmutur. Bunun nedeni sorgulanmaldr. Belirtiler yeterince aktr; ayrmacln artmas, hogrnn azalmas, katlmn dmesi, Mslman egemenlii altndaki Yahudi topluluklarn gerek madden gerekse dnsel anlamda yoksullamas. Bu adan bakldnda Osmanllar, aaal gnlerinde [Yahudilerin Osmanl toprana] gelmelerinden nce balam bir sreci durdurmu ve bir sre sonra da bu sreci tersine evirmilerdi. Bir yandan Osmanlnn Yahudilere uygulad politikalar, te yandan gn yaratt canlandrc etkiler sayesinde Osmanl Yahudi topluluuna -Osmanl devleti iin de ok deerli- yeni bilgi ve becerilerin rnga edildii bir dnem olmu, ama bu ara dnem nispeten ksa srm, ondan sonra gerileme, Osmanllarn kendi gerilemelerinin bir paras olarak kald yerden, fakat bu kez daha hzl. olarak devam etmitir. Biz burada kendimizi, bu srecin zgllkle Yahudileri ilgilendiren nedenleri ile snrlyoruz. Bu nedenlerden bazlarn

hemen belirlemek mmkndr. Bunlardan biri Avrupa'dan gelen g dalgasnn kurumasdr. 15. ve 16. yzyllarda Osmanl arivlerinden de saptanabilecei gibi Avrupal Yahudiler kitle halinde geliyorlard ve bunun etkileri Yahudi yaamnn her yannda Osmanl yaamnn da kimi yanlarnda aka grlmekteydi. 15. ve 16. yzyllarda Osmanl mparatorluu'ndaki Yahudi topluluklar saygnlk ve refahlarn Avrupa'yla olan temaslarna ve bu temaslarn onlara salad stnlk ve yararlara borluydular. Avrupa'dan g kesildiinde ve Avrupa'yla olan ilikiler koptuunda, o zamana dek Yahudilerin hem kendi yararlandklar hem de Trk efendilerinin hizmetine sunduklar beceriler de azalmaya balad ve Yahudilerin sunabilecekleri faydal ya da zel hibir ey kalmad. Trk topraklarnda hala spanyolca konuuyor, ama branice yazyorlard; Latinceyi unutmulard. Dilleri de artk spanyolca deil, Yahudi-spanyolcasyd ve bu dil artk Hristiyanlk dnyasyla ba kuramyordu. 17. yzyl balarnda bir Yahudi Halep'deki ngiliz konsolosuna, muhtemelen konsolosun mektubu kendisine okuyabilecek bir Yahudisi olduunu dnerek Yahudi spanyolcas, yani brani harflerle spanyolca olarak yazmt. 4 3 Bu devirde Yahudi bir tacirin bir ngiliz konsolosuna Batl bir dilde ya da hatta okuyabilecei bir yazyla yazabilecek durumda olamamas, bir nceki yzylda ne denli byk bir deiikliin yaandn ve ne byk bir uurumun doduunu gstermektedir. Batl bir dil bilmek ve bu sayede Avrupa ile temas kurabilmek, Osmanl mparatorluu'ndaki gayri Mslimlerin yerine getirdikleri ilev asndan yaamsal nem tayordu. Ubicini'nin iaret ettii gibi, Yahudilerin gerilemesine, Yahudilerin yitirdii becerileri ele geiren mparatorluktaki teki aznlklarn ykseliinin elik etmesi, durumu daha da ktletirdi. Osmanllarn Bat ile iliki kurabilecek yardmclara ihtiyac vard. Balangta, Avrupa'dan gelen ve kimisi dnme kimisi maceraperest olan insanlara, ok sayda Yahudiye ve dier snmaclara bel balamlard. Avrupa'dan gelen bu ak kesil-

diinde, kendi uyruklar arasndan ikame etme yoluna gittiler. Avrupa'dan Trkiye'ye Yahudi hareketinin yerini Osmanl Hristiyanlarnn Trkiye'den Avrupa'ya hareketi ald. Rumlar ve sonralar baka Osmanl Hristiyanlar giderek artan oranlarda oullarn eitim grmek, bylelikle son zamanlara dek Yahudilerin elinde bulunan, ama imdi yitirdikleri ayn tr beceri ve balantlar kazanmak zere Avrupa'ya gnderdiler. Osmanllara hizmet etmek konusunda Yahudilerle rekabet halinde olan Hristiyanlarn pek ok stnl vard. rnein say olarak Yahudilerden daha fazlaydlar; eitim konusunda ocuklarn Hristiyan okullarna ve ou kere de Avrupa'daki niversitelere gnderiyorlard, oysa Yahudiler bunu yapamyordu; hem Yahudilerde olmayan kendi kiliselerinden hem de ok doal olarak Yahudiler pahasna Osmanl Hristiyanlarn kayrma eiliminde olan Hristiyan Avrupa'dan himaye gryorlard. Maliyeci Joseph Nasi'nin 1579'da lmesinden sonra, baka hi bir Yahudi Osmanl devletinin yce, ama ayn zamanda da bir o kadar tehlikeli doruklarna trmanamad. Bir ka Yahudi iki meslek sayesinde bir sre daha belli bir rol oynayabildi. Yukar tabakadan hastalarma salklar kadar politikalar hakknda da tavsiyelerde bulunan Yahudi hekimler; Rumca olarak kra (bayan) dedikleri, mparatorluk haremine mal ve hizmetler salayan, bu sayede dolayl da olsa hatr saylr nfuz kazanm kayda deer bir dizi Yahudi kadn vard. 17. yzyl dnmnde bu iki grup da ortadan kalkt. Yahudi doktorlarn yerini tbbi adan daha nitelikli ve siyasi bakmdan daha mahir Rumlar ald; kiralarn sonuncusu da oullaryla birlikte asi askerler tarafndan katledildi 4 4 Yahudiler bir sre daha ticari yaamdaki rollerini srdrdler ve ticaretin, kendilerine kar snrlayc davranan Venedik'ten, daha ak bir ticari politika izleyen Livorno'ya kaymasndan faydalandlar. Hatta baz Livornolu Yahudiler Osmanl topraklarna yerlemi ve bylelikle Osmanl Yahudilerinin bir zamanlar sahip olduu, ama sonradan yitirdii Avrupa'yla kiisel dzeydeki balar belli llerde yeniden kurmulard. 4 5

Ama zaman onlara karyd. Yahudilerin imparatorluun uluslararas ticaretindeki pay 17. yzylda azald ve 18. yzylda neredeyse durma noktasna geldi. Hristiyan akranlarndan hem sayca daha az hem de daha kt durumda olan Yahudiler, imdi Hristiyanln ykselen gcnn sonularna katlanmak durumundaydlar. Hristiyanlarn Avrupa'da pek ok dostu vard; Yahudilerinse ok az. Hristiyanlarn gemileri vard; Yahudilerinse hi gemileri yoktu. Ve her eyden evvel Hristiyanlar Avrupal tacirlerin desteine gvenebiliyorlard, oysa Yahudilere kar kin gdlyordu ve devir Mslman Trklerin deil, Avrupal Hristiyanlarn devriydi. Msr'dan iki rnek olay, ortaya kan deiikliklerin aydnlatlmasna yardmc olacaktr. Ad Arap vekaynamelerinde Yasif el Yahudi, Avrupa belgelerinde ise I.eon Zaphir olarak geen skenderiyeli bir Yahudi, 1697 tarihinde, Msr'da ktleen durumla ilgili olarak stanbul'a arlr; alnmas gerekli mali ve parasal nlemleri ieren bir plan sunar. skenderiye'de gmrk mdrl ve darphane memurluu gibi nemli mevkilerde bulunan Yasif, halihazrda dolamda bulunan, ayar bozulmu paralarn yerine yeni para basmay, yeni bir vergi paketi ve gmrk tarifesi karmay nerir. Sultann hkmeti bu nerileri kabul eder; ama Msr'a dnp de bu nlemleri hayata geirmeye alrken yle bir muhalefetle karlar ki, kazan kaldran askerler tarafmdan kendisi devrilmekle tehdit edilen Osmanl valisi istemeden de olsa Yasif'i isyanclara teslim etmek zorunda kalr. Yasif nce hapsedilir, sonra zindanda ldrlr; cesedi sokaklarda gezdirilir ve halkn sevin gsterileri arasnda yaklr. 46 Bu kader Yasif'i Yahudi olduu iin deil, bir vergi toplaycs olduu iin bulmutu ve btn olarak alndnda Yahudi topluluunun durumu grld kadaryla bu gelimelerden etkilenmedi. Bu olaydan yetmi yl sonra bir baka Yahudi vergi grevlisinin dnn sonularysa ok daha farkl oldu. 1768 ylnda Kahire nehir liman Bulak'm gmrk efi olan ishak el Yahudi nce yakaland, 40.000 altn demeye mah-

kum edildi, sonra da ldrld. Bu olay ilkinden bakmdan farkllk gstermektedir. Dorudan hibir aleni knama olmad; yakalama ve infaz ilemi halkn bu yndeki isteiyle deil, yneticinin emriyle yapld; ve en nemlisi Ishak'n d Msr'daki Yahudilerin durumunu ktletirecek kesin bir deiiklii de beraberinde getirdi. 4 7 , 18. yzyl Msr'nda, baka benzer toplumlarda olduu gibi, devlet hizmeti ekonomik ikbalin en emin yoluydu. Osmanl lkelerindeki Yahudiler gmrk, darphane ve iltizam ilerindeki konumlaryla, genellikle arac, ama zaman zaman da taraf olarak uluslararas ticarette salam bir yere sahiptiler. ou geimini salyordu; aralarndan bir ka da ok zenginlemi, hkmet makamlarnn ve grevlilerinin yansra, yabanc tacirlere de bor para veren sarraflar haline gelmilerdi. ishak el Yahudi'nin d Msr'daki bu duruma bir son verdi. lmnden bir ka ay snra yerine, imdiye kadar olduu gibi bir Yahudi deil, bir Sryani Katolik getirildi. Bu topluluun yeleri ok gemeden Msr'n gmrk idaresinden Yahudilerin ayaklarn kestiler. Msr'a yerleeli fazla uzun bir zaman olmayan Sryani Katolikler, zaten bandan beri bu karl grevlerin denetimini ele geirmek amacyla Yahudilere meydan okumaktaydlar. O zamanlar Msr'daki en nemli Avrupal ticari g olan Franszlar da mttefik edinerek kendilerine etkili bir koruma ve dokunulmazlk saladlar. Baz Yahudiler Venedik'in gerilemesinden nasiplerini aldlar; bunlarm ou Osmanl uyruuydu. Hkmet iindeki ayaklarn kaybetmeleri Yahudi toplumunu hzla de gtrd. skenderiye'deki Fransz konsolos, raporunda gmrkleri kaybetmelerinin "Yahudi milleti iin tam bir ykm" olduunu belirtiyordu ve imdiye dek (idaredeki nfuzlarnn tanmmas anlamnda) Yahudilerin grevlendirildii Fransz konsolosluunun nc tercmanlk grevi imdi ve bundan byle Hristiyanlara ayrld. Avrupa'nn desteini arkalarna alan yerel Hristiyanlar, Osmanlnn Msr'dan baka eyaletlerinde de Yahudilerin yer-

lerine gemilerdi. rnein ngiliz Dou Akdeniz (Levant) irketi Yahudilerin ngiltere'de ye olmalarn da, Dou'da tercman olarak grevlendirilmelerini de yasaklamt 48 ; dier batl tacirler de bundan daha insafl davranmyorlard. Yahudiler genellikle Osmanl resmi makamlarnn araclar ya da grevlileri olarak hizmet etmilerdi; Hristiyanlar ise yabanc tacirler ve eliler iin altlar. Yahudilerin d ve Hristiyanlarn ykselii deien g dalmn btn akl ile yanstmaktadr. Yahudilerin hi kimse tarafmdan umursanmayan bir duruma srklenmelerinin belki de en nemli nedeni, abatay Sevinin (1626-1678) yaptklar ve sonraki etkileri olmutur. 4 9 zmirli bu sahte Mesih, Osmanl mparatorluunun Yahudileri arasmda olaand bir Mesihi hareketin domasma neden olmutu. Usuz bucaksz umutlar yaratt ve yaam tam bir baarszlk ve dknlkle son buldu. Trk otoriteleri kendisine ehit olma ya da din deitirme seeneini sunduunda, Mesih dnmeyi yeledi ve gnlerini sultann saraymda kk bir memuriyetle geirdi. oku izleyicilerinden bir ksm bu memuriyeti bile Mesihin grevinin bir paras olarak grdler ve onun izinden giderek slama getiler. nanlarn ve ibadetlerini gizli gizli srdrdler. Hatta Trke'de Dnme denen ayr bir grup olarak varlklarn gnmze dek srdrdler. 5 0 Ama abatay Sevinin takipilerinin ou Sevi'ni din deitirmesinden sonra yollarn ayrmlardr. abatay Sevi meselesi Osmanl mparatorluunun Yahudi topluluklar zerinde ykc etkiler yaratmtr. Bu Mesihi hareketin Yahudi topluluklar zerinde bir yandan mitsizlik kertesinde bir hevessizlik, te yandan hahamlarn gcnn daha nce grlmedik llerde yeniden pekitirilmesi eklinde ifte bir kalt olmutur. Yahudilerin kiliseleri yoktu, ama hahamlk biiminde, yaplandrma ve koruma gibi dengeleyici yararlardan yoksun, bir tr kilise hiyerarisi varln srdryordu. Bu arada Trklerin tutumu da giderek daha olumsuz, hatta

zaman zaman hasmca bir havaya brnmekteydi. Bu ricat ve gszlk dneminde, Mslman ounluk daha kukulu ve daha az hogrl bir hal almt. Sadece Yahudiler iin deil, genelde aznlklar iin ilerin daha da kt gidecei ynnde iaretler gelmekteydi. Ykselen banazlk, gayri Mslimlerin yaam koullarn daha da acmasz hale getiriyor; Kutsal^Yasann zmmilere dayatt kstlamalar daha sert bir biimde uygulanyor ve blgesel ve toplumsal ayrmaclk hergn artyordu. Ancak aleni zulm ve iddet hala ok seyrekti. Yahudilere kar yaplan saldrlarn hemen tamam Hristiyanlar tarafmdan kkrtlyor ve Osmanl devletinden ya da Mslman ounluktan gelen dmanca bir baskdan ziyade, birbirleriyle yaran zmmi topluluklar arasmdaki rekabetten kaynaklanyordu. Bu amala, zaman zaman "kan iftiras" ortaya atlmaktayd. Sulamalar nadir grlmekle beraber, Fatih Sultan Mehmed tarafndan beyberbeyleriin ve kadlarn bu tr davalara bakmamas, yksek devlet ricalinin daha az banaz, nyargl ve yerel basklara daha kapal olduu dnlen stanbul'daki mparatorluk Divan'na getirilmesi yolunda bir padiah ferman yaynlamasn gerektirecek kadar da nemli grlmtr. Bu ithamlarn Sultan Sleyman (1520-1566) zamannda yeniden yaplmas zerine nceki ferman tekrarlayan, onaylayan ve ayn gereklilie iaret eden yeni bir ferman kartlmt. Daha sonralar, 16. ve 17. yzyllarda pek ok sultan, benzeri emirnameler kartmtr. 5 1 Ne var ki, bu sulamalar 19. yzyla kadar olaan hale gelmedii gibi, Osmanl Yahudileri iin de ciddi bir sorun yaratmad. Bu dnemde yaplan sz konusu ithamlarn Avrupa ve Hristiyan kkenli olduu ise, tartma gerektirmeyecek kadar aktr. Osmanl mparatorluunun eyalet ve lkeleri dmda, belli saylarda Yahudinin yaamlarn srdrdkleri iki byk slmi siyasi merkez daha vard; Fas ve ran. Her ikisinde de Yahudilerin durumu Osmanl illerinden ok daha ktyd. Fas'ta eski, kkl ve hayli fazla sayda bir Yahudi topluluu yaamaktayd. Bu topluluk Osmanl mparatorluu'nun teki Ya-

hucii topluluklar gibi, spanya ve Portekiz'den gelen snmaclarla pekitirilmi ve yaam bulmutu. Ama Osmanl ynetimindeki din kardeleriyle karlatrldnda Fasl Yahudiler iki byk skntnn acsn ekiyorlard. Muvahhidlerin zulm ve basks onlar parampara etmi, madden kertmi, manen yoksullatrmt; Fasl Yahudiler bu olaydan sonra bir daha bellerini dorultamadlar. Dier sknt ise, tamamyla Mslman olan bir lkede yegane dini aznl oluturmalarndan ileri geliyordu. Msr'da, Suriye'de, Irak'ta, Trkiye'de, hatta ran'da ou Yahudilerden sayca daha fazla ve daha nemli baka gayri Mslim topluluklar bulunmaktayd. Daha oulcu, dolaysyla daha hogrl bir toplumun ortaya kmasnda bunlarn da katks olmutu; hatta iler kt gittiinde, Mslmanlarn fkesini birlikte paylayorlard. Aslna baklrsa saylar ve nemleri daha byk olduundan, asl kurbanlar ekseriyetle [Yahudilerin dnda kalan] aznlklar oluyordu. Muvahhid zulmnn neticesinde Fas'ta Hristiyanlk silinmi ve geriye bir tek, yoksa tamamyla Mslman olacak bir toplumu rahatsz eden yegane aznlk olarak Yahudiler kalmt. Bu adan bakldnda, durumlar Orta a Hristiyan dnyasnda Yahudilerin durumunu andryordu ve Doudaki slm lkelerinde yaayan Yahudi topluluklardan farklydlar. Ayn koullar karlarna ayn tehlikeleri ve ou kere ayn talihsizlikleri karmt. Muvahhidlerin gerileyi ve yklndan sonra Fasl Yahudiler Fas'n eitli kentlerinde dini ve topluluk yaamlarn yeniden kurmaya baladlar. Saysal olarak Fasl Yahudiler olduka nemli bir konumdayd. Kuzey Afrika'nn tartmasz ve slm dnyasnn da herhalde en byk Yahudi topluluu onlard. Muvahhidlerin dmesinden sonra iktidara gelen Fasl egemenler ok kt niyetli deildiler. Ancak halk Yahudilere kar dmanca duygular beslemeyi srdrd ve frsat bulduka glk kard. 13., 14. ve 15. yzyllarda Marini hanedan dneminde hala sarayda eitli grevlerde alan Yahudilere rastlamaktayz. Norman Stillman'n iaret ettii gibi, Yahu-

dilerin hkmdarlar iin eitli yararlar vard. 5 2 Fas toplumunda marjinal bir grup olarak Yahudiler bir iktidar dayanandan yoksundular; bamsz bir siyasi eylem umudu tamyorlard. Sevilmeyen bir dini aznlk olaraksa, halktan her hangi bir destek ve yaknla bel balamalar mmkn deildi. Bu durumda tpk eitli kle, harem aas ve dier marjinal, lpkszletirilmi eitli gruplarn hem douda hem de batda Mslman egemenlere hizmet etmelerine benzer bir biimde hkmdara hizmet etmekten baka kar yollar yoktu. Gerek egemenlerin gerekse Yahudilerin kendilerinin mellah denen Yahudi mahallelerine yerletirilme ihtiyac hissetmi olmalar, ne denli krlgan bir yapda olduklarn ve halk tarafndan istenmediklerini gstermektedir. Bu balangta bir cezalandrma ya da aalama deil, husumet duyan bir halka kar korunmalar amacyla yaplmt. Elbette bu ama, durumu ne daha ho klar, ne de katlanlmasn kolay hale getirir. Fez mellah spanya'nn eski judeircst rnek alnarak 1438 tarihinde kral ikametgahnn yaknnda, kraln himayesinde kurulmutu. Daha sonraki yneticilerin kendi kentlerinde kurduklar mellahlarda ise, maksat mellahlarn sakinlerini korumak ve saknmaktan ok, yaltmak ve cezalandrmakt. Himaye de her zaman etkili olmamtr. 1465'de byk bir pogrom yaanm ve Marini hanedann da deviren bir isyan srasmda Fez mellahmda oturanlarn hemen hepsi ldrlmtr. 5 3 15. yzyl sonlarnda ve 16. yzylda Fasl Yahudi topluluklar bu alkantlardan nceki durumlarna dnmeye baladlar ve spanya ile Portekiz'den gelen snmaclarla glendiler. Trkiye'ye g eden Sefardikler gibi, bunlar da kendilerinden aa grdkleri yerli Yahudilerin zerinde kltrel, ekonomik ve komnal bir hegemonya kurdular. Tpk Trkiye'deki Sefardiklerin Yunanca konuan yerli Yahudilere toavim (yerliler) ya da Griegos (Rum) demeleri gibi, Fas'taki Sefardikler de Fas'n yerli Yahudilerine forasteros (yabanclar) ya da Berberiscos (Berberiler, Kuzey Afrikallar) adn verdiler. Dou daki din kardeleri gibi, Fas'taki Sefardikler de Fasl efendilerine ayn tr

hizmetlerde bulunmulardr. eitli Avrupal lkelerle ilikilerinde sultanlara yardmc olduklarn, diplomatik ve ticari konularda arabuluculuk ettiklerini gryoruz. Aralarndan bazlar hem sivil hem de askeri becerilere sahip, nitelikli zanaatkar ve teknisyenler olarak Fasl egemenlerin hizmetine girdiler. Trkiye'de olduu gibi Fas'ta da Yahudi topluluu iinde Sefardikler bir stnlk kurmu ve bu durumu yakm zamanlara kadar srdrmlerdir. Yahudilere yaplan genel muamele ise, pek ok bakmdan doudakinden, yani Osmanldakinden daha ktyd. Kapal Yahudi mahalleleri olan mellahlardan sz etmitik. Bu kurumun Osmanl lkelerinde bir benzerini bulmak mmkn deildir. Yahudiler mellahn dna karken ciddi kstlamalarla karlayorlard. rnein normal ayakkab giymelerine izin verilmiyordu; yaln ayak yryerek ya da farkl terlikler giyerek kimliklerini belli etmek zorundaydlar. 54 Fez'deyken hasrdan yaplma sandaletler giymek zorundaydlar. Genel olarak alndnda, zimmet sistemindeki ayrmc kstlamalar baka yerlerle karlatrldnda, Fas'ta ok daha kat bir biimde uygulanmtr. Aslmda Fasllar bu konuya olduka fazla kafa yormulardr; onunla ilgili hukuki klliyatlar da bunu gstermektedir. Bu kurallar arasmda, douda bilinmeyen ynla aalayc kstlama yer almaktadr. Portekizlilere ve spanyollara kar verilen uzun mcadele Mslmanlar arasnda dini duyarlla ayr bir younluk kazandrm ve bu da, tek byk gayri Mslim topluluun yaam koullarn zorlatrmt. Sonraki yzyllarda da, Fasl Yahudilerin yaam nahotu. ounluu Hristiyan olan Avrupal gezginler, nerdeyse az birlii etmiesine, Stillman'm "Byk kasaba ve kentlerdeki Yahudilerin zelilane durumu neredeyse trenlemitir" deyiini dorulayan bir manzara sunmaktadrlar 5 5 iran l Yahudilerse bu lkede yaayan yegane gayri Mslim topluluu oluturmuyordu. Onlarn yansra Ermeni Hristiyanlar ile eski Zerdti inancndan bir avu kalnt da varln srdrmekteydi. Ancak en gze batan ve btn ran da temsil

olunan yegane aznlk Yahudilerdr. Mslman ounluk genelde onlara kar hasmca bir tutum iindeydi. Fasllarn kat Maliki doktrinleri, nasl onlar Yahudi uyruklarna kar Orta Dou'daki Trk ve Araplardan daha sert bir tutum iine sokmusa, ranllar da hatta Maliki retisinden daha kat olan ve yeniden ba gsteren, militan bir Oniki mam iasnn takipisiydiler. Onlarn gznde Yahudiler sadece aalanmas ve horlanfnas gereken kafirler deildi; dinen de temiz deillerdi, yani temaslar kirlilik yaratan bir halkt. Safevilerin iktidar ele geirmesi ve iiliin 16. yzyl balarnda bir devlet dini olarak yerlemesinden nce bile ranl Yahudiler ok zor zamanlar geirmilerdir. Mool hanlar, egemenlikleri sresince Yahudilerden faydalanmlard, ama kendileri de slma getiinde ve Mslman uyruklarnn tutum ve adetlerini benimsemeye baladklarnda, putperest atalarnn eski hizmetkarlarna kar Mslmanlarla ayn dmanlk hissini paylar oldular. Ska grld gibi, yabanc egemenliinin sona ermesinin ya da dnme uramasnn ardndan, ona hizmet edenlere ynelik bir nefret ve kin dalgas gelir. Zimmet kurumunu da tmyle kaldrm bulunan Mool ynetimi altnda tek tek Yahudilerin ykselmelerinin ardndan tepki de ok sert olmutu. ok sayda Yahudi idam edildi, Yahudi topluluklar ok zor zamanlar geirdiler 5 6 Safevilerin ykseliinden hemen nceki dnemde ran'daki Yahudilerin kaderi hakknda pek fazla bir bilgi yoktur. 5 7 Safevilerin tahta kmas, ran'da gl, birleik ve mreffeh bir krallk kurmalar, lkede dier yaayanlarm olduu gibi yer yer Yahudilerin de hayrna olmutur. Ancak Yahudilerin yaam ou zaman glklerle ve gvensizliklerle dolu gemitir. Trk, hatta Fasl sultanlardan farkl olarak, ran'n Safevi ahlar ve onlar izleyen hanedanlar saraylarnda ya da g ve nfuz merkezlerinde Yahudilere yer vermeye istekli deillerdi. Tam tersine zaman zaman yaamalarma bile g bela izin vermilerdir. slm tarihinde zorla din deitirme olaylar ok nadirdir. Fas ve Yemen'de meydana gelen bir iki vaka dnda bunlarn ou ran'da yaanmtr. Aydn ah I.Abbas (1588-1629)

bu adan bir sre iin ayrk davranm ve Yahudilerin, Ermenilerin ve dier Hristiyanlarn bakent sfahan'da yerlemelerine izm vermiti. Ama o da saltanatnn son gnlerinde tutumunu deitirdi. Ayrmc kurallar titizlikle ve kat bir ekilde uyguland; 1656'da btn Yahudiler dinsel anlamda temiz olmadklar gerekesiyle sfahan'dan srldler ve slm'a gemeye zorlandlar. Daha sonralar, muhtemelen mali skntlar nedeniyle, bu zorla din deitirme uygulamas durduruldu. 17. yzylda bu olaylarm manzum bir tarihini yazan bir ranl Yahudiye gre Yezd'in Mslmanlar, Yahudi hemehirlerinin bir miktar altnla birlikte ilettikleri ricalarna karlk ahtan [Yahudiler adna] efaat dilemek zere sfahan'a soylulardan oluan bir heyet gnderdiler. Yahudilerin ayrlmasnn Mslmanlarm iine gelmeyeceini belirten heyet, zorla din deitirmenin bir fayda getirmeyeceini ileri srd: "Bir zenciyi gnde 200 kere ykasanz da beyaz bir yer bulmak iin yine de bouna bakarsnz." 5 8 Fransz gezgini Jean de Thevenot da, Yahudilerin kendi inanlarna geri dnmeleri iin izm verilmesi konusunda buna benzeyen bir gerekeyi aktarmaktadr: "Grdler ki, Mslman sanlmak amacyla dtan ne yaparlarsa yapsnlar, hala Yahudiliklerini srdryorlar; bunlar iyi Mslmanlar haline getirildiine gre, bari yine kt Yahudiler olmalarma katlanlsn". 59 1661'de yaynlanan yeni bir kararla Yahudilerin, birikmi kelle vergilerini demek ve giysilerinin stne Yahudi yamas takmak kouluyla yeniden Yahudilie dnmelerine izin verildi. 6 0 Yahudilerle beraber kentten srlen Hristiyanlar ve Zerdtiler iin de benzer nlemler alnmt. 1658'de Papa aha Hristiyanlar adna bavurdu; oysa Yahudiler iin bavuran kimse olmad. Snni bir Mslman olan Nadir ah'n egemenlii (17361747) geni bir hogrnn yaand bir ara dnem oldu. iilerin kutsal kenti Meed'de, belki de siyasi bir kararla, yeni bir Yahudi topluluun kurulmasma bile izin verildi. Bu ara dnem fazla uzun srmedi. 1794 ile 1925 yllar, arasnda ran'a egemen

olan Kaar hanedan dneminde Yahudilerin durumu kesin bir d gsterdi. Avrupal gezginler bir azdan ran Yahudilerinin iinde bulunduu zelilane durumdan ve korkularndan sz ederler. Fas'ta olduu gibi ran'da da Yahudiler dsal sefaletlerini, kendilerine zg isel bir manevi yaamla bir lde dengelemeye almlardr. Kuzey Afrika'da Yahudi-Arapas, ran'da Yahudi-Farsasyla ciddi bir edebiyat olutu. zellikle YahudiFars edebiyat, Yahudilerin bu yzyllardaki edebi yaratclklarnn en zgn ve ilgi ekici yanlarndan biridir. Kutsal Kitap'takilerin yansra gncel olaylarm da Farsi kahramanlk slubunda anlatld kafiyeli yazlar zellikle dikkat ekicidir. Orta Asya'daki Yahudiler genelde ran'dakilerden daha iyi durumdaydlar ve 1840'larda Meed'li Yahudiler zorla din deitirmeye maruz kaldklarnda, bazlar Merv ve ehrisabz kentlerine snd. Ancak Buharal Yahudiler bu sorunlardan kurtulamadlar. 18. yzyl ortalarnda Huhara'nn yneticileri Yahudileri zorla slmlatrma ynndeki saysz giriimden ilkini gerekletirdiler. Baka yerlerde olduu gibi bu ve bundan sonraki dier zorla din deitirme uygulamalar, ancak Rus fethiyle bu zdraptan kurtulabilmi Marranoslar yaratmtr. 6 2 nceden de belirtildii gibi, bilgilerimizi ounlukla Avrupal gezginlerden, ziyaretilerden, hatta bu lkelere yerlemi yabanclardan -misyonerler, tacirler, turistler ve tccar, tefeci, giriimci gibi saylar gittike artan yerleik topluluklardan 12 elde etmekteyiz. Bu durum, ksa bir sre sonra Orta Dou nun, dolaysyla bu blgede yaayan btn topluluklarn tarihinde yeni bir a balatacak olan Avrupa'nn genel ilgi ve etkinlik alannn bymesinin bir bir parasdr.

DORT

GELENEN SONU
Kasm 1806'da, Britanik Majestelerinin "Fas Sultannn btn lkelerinde"ki ba konsolosu James Green, Esq., allmadk bir diplomatik giriimde bulunur. Britanik Majestelerinin Cebelitark'taki uyruu durumunda bulunan ok sayda Yahudinin dilei zerine, Sultandan "emperyal majestelerinin kard sylenen, Musevi dinine iman eden kiilerin mparatorluk lkelerinde Avrupal klklarla boy gstermesini yasaklayan buyruu iptal etmesi"ni ister. Sayn Green raporunda sultan tarafndan huzura kabul edildiini ve sultann "sz konusu buyruu iptal ettiini bildirmekten memnuniyet duyduunu" anlatr. Buyruun iptaliyle ilgili olarak Fasl ya da ngiliz bir kaynaktan yaplacak aklamaya endieyle bakan Cebelitark Yahudileri, teminat olarak Sayn Green'den "Hametli Cenaplarnn bu bildiriyi lkelerinde yaynlayp yaynlamadn ve ticari nedenlerden dolay zaman zaman oraya gitmek durumunda kalan bizler iin son derece nemli bir husus olduundan imdi altmz giysilerle dolamamza izin verilip verilmediini aklamasn" isterler. 1 Bu olay pek ok bakmdan nemlidir. Cebelitark 1704'den bu yana ngilizlerin elindedir ve spanya'nn ngiltere'den anlama hkmlerine bal kalarak "Yahudilerin ya da Maribilerin (Fasllar)" Cebelitark'a yerlemelerine izin vermemesini istemesine ramen, ngiliz yetkililer hatr saylr byklkte bir Yahudi topluluunun burada yerlemesine ve serpilmesine gz yummulard. Aslnda 18. yzyl sonlarnda sivil halkn ounluunu deilse bile, arlkl bir kesimini Yahudiler oluturmaktayd. 2 Bu Yahudilerin byk bir blm, ya ailelerinin ya

da geimlerini salayan i balantlarnn bulunduu komu Fas krallndan gelmilerdi. Britanya Yahudileri 19. yzyla kadar tam olarak toplumsal zgrle eriememilerdir, ama Britanya uyruu olarak domu Yahudiler, 18. yzylda bile, yurtdna ktklarnda Majestelerinin temsilcilerinin korumas dahil, temel toplumsal haklara ve insan haklarna sahiptiler. Fasl yetkililerin ise biraz daha farkl bir grleri vard. Baz Mslman devletler Hristiyan hkmetlerle yaptklar anlamalar, bu ynetimlerin sadece Hristiyan uyruklar iin geerli kabul ediyorlard. Siyasi uyrukluluklar ne olursa olsun Yahudiler sadece Yahudiydiler ve yabanc lkelerden gelen Yahudiler Mslman topraklara girdiklerinde, bu statnn gerektirdii haklara sahip mstemenler olarak deil, sz konusu kavramn kapsad kstlamalara bal zmmiler olarak grlmekteydiler. Kendilerinin ve ngiliz yetkililerin gznde ise Cebelitarkl Yahudiler ngiliz uyruuydular ve dier yurttalar gibi onlarn da ayn kyafetleri giymeleri normaldi. Oysa Sultann ve yetkililerinin gznde, onlar Yahudiydiler ve baka trl giyinmeleri uygun kamazd; bu statnn gerektirdii klk kyafet iinde olmalar ve ayrdedilmeleri gerekirdi. Muhtemelen, aksi halde maruz kalacaklar can skc durumlardan kendilerini kurtarabilmek iin, yabanc Yahudilerin Mslman lkelere Avrupal kyafetler giyerek szmalar nedeniyle, sultan da bu konuda zel kurallar kartmak zorunda kalm olmalyd. Cebelitark Yahudileri, kken olarak Mslman bir devlete ait olup da, Aydnlanma ann -stelik doduklar lkeden bir ka mil uzakta bulunan- Avrupal bir hkmeti altnda yaayan, modern zamanlardaki ilk Yahudi topluluu rneiydiler. Bu durumun yaratt kartlklarn ortal kartracak sonulara yol amas kanlmazd. Bu durum bir baka adan daha ilgi ekicidir. Avrupal bir devletin Yahudi yurttalar ilk kez egemenlerini, Mslman bir devlete kendi adlarna mdahalede bulunmaya armaktaydlar. Bir Osmanl sultannn Roma'daki Papaya, Venedik Dkasna ve Fransa Kralna Yahudi uyruklarnn karlarnn korunmas iin nameler yazd gnlerden beri ilk kez roller tersine dnmt.

19. yzyl boyunca Avrupa'nn btn uygar lkelerinde Yahudilerin eski kstlamalardan kurtulmas ve yurttalk haklarnn ouna sahip yurttalar olarak tannmasyla birlikte Avrupal hkmetlerin kendi Yahudi uyruklar adna bu tr eylemlerde bulunmalar olaan hale geldi. Orta Dou ve Kuzey Afrika'daki din kardelerinin skntl durumlar hakknda giderek daha fazla bilgi sahibi olan bu batl lkelerdeki Yahudiler, onlar iin Yahudi ve (bunlardan yararlanabildikleri yerlerde) siyasi ve diplomatik kanallar kullanarak oralara karmaya baladklarnda ortaya yeni bir durum km oldu. Ancak batl glerin slm lkelerinde yaayan Yahudilerin ilerine karmalar her zaman Yahudilerin lehine sonular yaratmam; bazen tam tersi olmutur. Bir yandan Yahudilerin basks, te yandan liberal ilkeler hkmetlerin Yahudilerin lehine kararlar almalarna yol amakla birlikte, gerek Yahudilerin kurtuluuna gerekse 19. yzyl aydnlanmasna hasmane bir tutum alm, tam tersi ynde etkide bulunabilen baka gler de vard. Bu gler eski nyarglarn ve modern karlarn oluturduu yabana atlmayacak bir bileimi kendilerine dayanak olarak almlard. Bat, slm ve Yahudiler arasmda ortaya kan yeni l iliki, ilk dramatik ifadesini 1840 tarihli nl am vakasnda bulmutur. O yln 5 ubatnda Sardinyal Kapuin (Fransisken) bir rahip olan Peder Tomaso hizmetkar ile birlikte aniden ortadan kayboldu. Yahudi bir berber cinayetle suland ve grd ikenceden sonra, suunu itiraf etmeye raz olduunu syledi. Fransz konsolos Ratti-Menton'un kkrtma ve yreklendirmesi sonucunda Pederin kei dostlar, Pederin dinitrensel nedenlerle Yahudiler tarafndan ldrldn akladlar. Konsolosun istei zerine vali erif Paa, aralarnda soylularn da bulunduu pek ok Yahudiyi tutuklad; hemen hepsi ikenceden geirildi. Topluluk nderlerinden olan Joseph Laniado sorgulama srasnda ld; bir dieri Moses Abulafia, slma geerek cann zor kurtard. O ve baka pek oklar ikenceyle, sulamada bulunanlarn istedikleri her eyi sylemeye

raz edildiler. am'daki faaliyetlerini hakl karmak ve geniletmek amacyla Fransz konsolos, am'dakilerden balayarak genelde btn Yahudilere ynelik olarak Fransa'da etkin bir basn kampanyas at. am o zamanlar Osmanlnn Msr valisi Mehmet Ali Paann idaresi altndayd. Paa, Suriye ile birlikte Msr' Osmanl st-egemenlii altnda yar bamsz bir prenslik haline koymutu. Fransa, Paann bu politikasna destek verirken, ngiltere ile dier Avrupal devletler kar kmt. G ilikileri hakkndaki bu deerlendirmeler, Fransz Yahudi nderlerinin Fransz ynetiminden isteklerine tatminkar cevaplar alamazken, ngiliz hkmetine yaplan benzer bavurularn neden tamamen farkl bir karlk bulduklarn aklamaya yardmc olabilir. 22 Haziran'da ngiliz Dileri Bakan Lord Palmerston ngiliz Parlamentosuna, am'daki Yahudilere "barbarca davranmas" nn Avrupa'da yol aaca sonular hakknda Mehmet Ali Paa'ya yapt uyar ile ilgili bilgi verdi. 3 Temmuz'da Londra Belediye Bakannn resmi ikametgah olan Mansion House'da, parlamento mensuplarnn ve kilise ileri gelenlerinin de bulunduu geni bir toplant yapld. Toplantda bu orta a iftirasnn yeniden hortlam olmas, ikence yaplmas ve bu uurda bir masumun ldrlmesi knand. Aralarnda Birleik Devletler'in de yer ald dier Batl hkmetler ngiltere'yi destekleyici ynde konuup, hareket ettiler. Fransz Yahudi devlet adam Adolphe Cremieux'un da aralarnda yer ald, Yahudi nderlerinin Londra'da yaptklar bir toplantda, bizzat Cremieux, yurtta oryantalist Salomon Munk ve AngloYahudi valye Sir Moses Montefiore'den oluan bir heyetin Orta Dou ya gnderilmesi karar alnd. Kahire ve am'daki Fransz temsilcilerinin kard btn engellere ramen, arkasnda hatr saylr bir diplomatik destek bulunan heyet amacna ulat. 6 Eyll tarihinde, Mehmet Ali Paa dokuz Avrupal konsolosun imzaladklar ortak nota karsnda am'a hala hayatta olan Yahudi tutuklularn serbest braklmalar emrini verdi. Ksa bir sre sonra Mehmet Ali am' ve Suriye-Filistininin geri kalan blgelerini terke zorland ve bu

blgeler tamamen Osmanl egemenliine geri verildi. Geri dnleri srasnda Yahudi heyetinin yeleri Osmanl Sultan tarafndan kabul edildi ve ricalar zerine dni-trensel cinayet sulamalarn aslsz bir iftira olarak knayan ve Yahudilerin mal ve can gvenliklerinin Osmanl yetkililerinin korumas altnda olduunu yeniden onaylayan bir ferman kard. 3 Bu meselenin bir ok yan yorumlanmak gerekiyor. B( yanlardan biri, dorudan doruya kan iftirasdr. Dini maksatla ayinlerde insan kan kullanld sulamas ilk kez paganlar tarafndan ilk Hristiyanlara kar yneltilmitir. Daha sonra Hristiyanlar Yahudilere kar ayn sulamada bulundular ve o gn bugn Hristiyan anti-Semitizminin allm bir temas oldu. Bu zgl Yahudi-kart iftira biimi, slmn klasik dnemlerinde bilinmeden kalm grnyor. slm himayesinde ilk kez ortaya Osmanl sultan Fatih Sultan Mehmed zamannda kmt ve hemen hemen kesin olarak Osmanl ynetimi altndaki byk Rum-Hristiyan halktan kaynaklanmt. Bu tr sulamalar Bizans mparatorluunda olaan grlmtr. Osmanllar dneminde seyrek aralklarla kendini gstermi ve oucas Osmanl yetkililerinin hmyla karlamtr. 4 Zaman zaman iddet patlamalarna da sebep olacak ekilde bu tr sulamalara btn imparatorluk genelinde rastland 19. yzyla gelindiinde ise, kan iftiras salgn hastalk gibi yaylmtr. 1840 tarihli am olay belki bunlarn ilkiydi. Ama son olmad kesindir. 19. yzyln geri kalannda ve 20. yzylda da epey bir sre bu kan iftiras Osmanl lkelerinde neredeyse olaanlamtr; rnein Halep (1810, 1850, 1875), Antakya (1826), am (1840, 1848, 1890), Tripoli (1834), Beyrut (1862, 1874), Deyr el-Kamar (1847), Kuds (1847), Kahire (1844, 1890, 1901-1902), Mansura (1877), skenderiye (1870, 1882, 1901-1902), Port Said (1903, 1908), Damanhur (1871,1873, 1877, 1892), stanbul (1870, 1874), Bykdere (1864), Kuzguncuk (1866), Eyb (1868), Edirne (1872), zmir (1872, 1874) ve daha sk olarak Yunan ve Balkan eyaletlerinde. 5 ran'da ve Fas'ta ise, tersine Yahudilere kar onca husumete ramen bu yndeki sulamalar,

muhtemelen Hristiyan varlnn pek fazla olmamas ve Avrupa etkisine ge alm olmalarndan tr olsa gerek, uzun sre bilinmeden kald. 6 Burada drt ayrdedici zelliin altnn izilmesi gerekir. Birincisi bu iftira hemen hemen kesin bir biimde Hristiyan nfustan kaynakldr ve sk sk Hristiyan, zellikle de Rum \ Yunan basnndan destek grmtr; ikincisi yabanc, zellikle Yunanl ve Fransz diplomatik temsilciler bu sulamalara zaman zaman arka km, hatta frsat bulduklarnda kkrtmlardr; ncs, Yahudiler yapabildikleri yerlerde Osmanl yetkililerinin iyi niyetine ve yardmlarna bel balayabilmilerdir. Ve son olarak, ki bunun oran giderek artmaktayd, bu thmetin altmda kalan Yahudi topluluklar ekseriyetle ngiliz, bazen de Prusyal ve Avusturyal temsilcilerin duygudaln salyor, hatta etkin desteklerini arkalarna alabiliyorlard. 7 Bu sulamalar her ne kadar Hristiyan topluluklarnda balam ise de, onlarla snrl kalmamtr. 20. yzyl balarnda, baz Msrl Mslman gazetelerde Yahudi kart kampanyann bir paras olarak yer aldklarn gryoruz ve o zamandan beri Orta Dou'da ve baka yerlerde Yahudi kart Mslman edebiyatm beylik bir temas haline gelmilerdir. galden nce de sonra da, ngiltere'nin Msr'daki temsilcilerinin raporlarnda bu trden iftiralarn yarataca tehlikeler konusunda zaman zaman endielerin dile getirdiine tank oluyoruz. Yine bu raporlarda, dier Avrupal devletlerin temsilcilerinin umarsz, hatta bazen kar hasmane tutumlarma kar duyulan fkenin izlerine rastlamak da mmkndr. ngiltere'nin Orta Dou ve Kuzey Afrika'daki Yahudilere duyduu bu ilginin nedeni, Viktorya a ngiltere'sinde bunlarn nemini sinik bir edayla azmsamak doru deilse de sadece liberal ve humaniter ilkelerden de kaynaklanmyordu. Bu ilkelere ilaveten baz baka dnceler de vard. ngiltere'nin iki nemli emperyal rakipleri olan Fransa ile Rusya, biri Roma Katolikleri, dieri Osmanl mparatorluu'nun Ortodoks Hristiyanlar zerinde olmak zere neredeyse birer himaye rejimi

kurmulard. Ortodokslar sayca ok daha kalabalk olmakla birlikte, yabana atlamayacak kadar da katolik yaamaktayd; zellikle Suriye'de ve Msr'da Arapa konuan Katolikler ile Birlikiler (yani Papay tanyan Dou Kiliselerine bal kiiler) ticaretin yansra kltrel adan da nemli roller oynamlardr. Bu iki devletin din kardeleri ile kurduu zel iliki, onlara -anlamadaki ayrcalklarn istismar edilerek geniletilmesi suretiyle- neredeyse, istediklerinde Osmanl yetkililerine fiilen mdahalede bulunma hakk vermesinin yansra, Osmanl nfusunun nemli, etkin ve nfuz sahibi unsurlar arasmda yararl temas ve destek noktalar salamt. ngiltere ve daha sonralar Prusya-Almanya ise, tersine, byle bir yarardan yoksun konumdayd. mparatorluktaki Protestan uyruklarn says nemsiz denecek kadar azd ve ne korumaya ihtiya duyuyorlard ne de bunun koruyana bir faydas dokunurdu. Bir ara ngiliz hkmetinin himaye sistemini Drzilere kadar geniletme fikriyle flrt ettiini gryoruz, ancak arkas gelmemitir. 1840'da Yahudisever Lord Shaftesbury'nin talebi zerine Palmerston, Shaftesbury'nin Yahudilerin ulusal bir yurt kurmak zere Filistin'e gnderilmeleri fikrine ilgi duymu, hatta bu ynde giriimlerde de bulunmutur. Daha onra Palmerston ngiltere'nin 1838'de Kuds'te at konsolosluk araclyla, en azmdan Filistin'de Yahudilerin koruyucusu olmasn nerdi. Ertesi yzyln olaylarnn alaca seyri sanki ngrm gibi Palmerston, Yahudilerin Filistin'e gnderilmesi meselesini ngiliz himayesiyle balantlandrmt. Palmerston'un fikrine gre, Filistinli Yahudilere, ngiliz yetkilileri eliyle, Trk yetkililer hakkmdaki ikayetlerini Babali'ye eritirme olana tannacakt... Avrupa ve Afrika'nn orasna burasna dalm Yahudilerin Filistin'e gidip yerlemeye ikna edilmeleri Sultan'n son derece yararna olacaktr; Yahudilerin getirecei servet, dzene uyma alkanlklar ve alkanlklar, Trk mparatorluu'nun kaynaklarm byk lde arttracak ve orada uygarln ilerlemesini salayacaktr.

ngiliz korumasnn ilevi, Yahudileri imdiye kadar maruz kaldklar iddetten, adaletsizlikten ve baskdan....: zellikle Suriye'de...uzak tutmak olacaktr; ayet Sultan Yahudilere belli oranlarda gerek ve salam gvenceler sunmayacak olursa, Filistin'e bu gn kendisine salayaca yarar (elde etmeyi) bekleyemez. Bu fikirler ngiliz hkmetinden ve Kralie Viktorya'dan onay grd, ancak yine kendi uyruklarndan olan bir gruba yine baka bir yabanc koruyucu kmas iin -hakl olarakciddi bir sebep gremeyen Trk hkmetinin amansz direniiyle karlat. Ama ngilizlerin Osmanl Yahudilerine olan ilgileri devam etti. Kuds'teki konsolosluk kendini ziyadesiyle Yahudi ilerine verdi. Bu arada ngiliz hkmeti de Sir Moses Montefiore'nin giriimlerini memnuniyetle izliyordu. rnein 1843'de ngiltere'nin Suriye'deki ba konsolosu Albay Hugh Henry Rose, Montefiore'nin Filistin'e yapt ziyaretle ilgili raporunda "[Yahudilerin] kendisini bir tr prens olarak grdklerini, tek bama bu gerein bile, Byk Britanya'nn Yahudiler zerindeki yabana atlmamas gereken nfuzunu gsterdiini belirtmekteydi. Montefiore valyelikten baronetlie terfi ettiinde, bu onurun verilme nedenlerinden biri olarak babakann mektubunda "baka lkelerdeki Yahudilerin toplumsal durumlarn iyiletirmek iin harcad gerekten hayrl abalar"a 9 yardmc olma arzusunu dile getirmesi kukusuz anlamldr. Filistin'deki Yahudilerin, Rus hkmetinin bile kendi lkesindeki Yahudilerden esirgedii himayeyi onlara verecek kadar nemli olduklar grlmektedir. Yzyln ortalarnda Bat Avrupa'daki Yahudiler bulunduklar lkelerde kendilerini, gittike gelien modern iletiim aralar ve gazeteler sayesinde durumlarndan her gn daha fazla haberdar olduklar bask altmdaki kardeleri adma daha etkin mdahalelerde bulunabilecek kadar gvenlikte hissetmilerdir. Paris'te 1860 ylnda Alliance Israelite niverselle'nin (Evrensel sraili Balam\ Birlii) kurulmasyla yeni bir evreye girilmi-

tir. Kurucular, Fransa'daki Hristiyanlarla daha geni toplumsal, hatta belli llerde siyasal eitlik elde etmi olmakla birlikte, baka yerlerde daha talihsiz durumdaki din kardelerine yardm etmelerinin bir grev olduuna inanan gerek dinen gerekse siyaseten liberal bir grup Fransz Yahudisiydi. Tznn ilk maddesinde dernein amac yle konmutu: f 1. Yahudilerin kurtuluu ve manevi ilerlemesi iin her yerde almalar yrtmek. 2. Yahudi olduklar iin ac ekenlere etkin yardmlarda bulunmak. 3. Bu amaca katkda bulunacak yaptlarn yaynlanmasn zendirmek. 1 0 Adndan da anlalaca gibi Alliance'n uluslararas bir Yahudi rgt olmas amalanmt. Oysa hzla Fransz hkmetinin olumlu desteini salayan, zaman zaman kendisi de Fransz karlarna gre hareket eden zgl bir Fransz rgt durumuna geldi. Kurulmasndan ksa bir sre sonra Alliance'm Fransz hkmetine yapt Fransa'nn resmi korumasnn Mslman lkelerdeki, zellikle de Kuzey Afrika'daki btn Yahudilere yaygnlatrlmas nerisi kabul grmedi. ngiltere'de Lord Palmerston'dan farkl olarak, Fransz devlet adamlarnn zaten yeterince koruduklar topluluklar ("mahmi"leri) vard; bu konuda daha fazla yaylmak gerekmiyordu. Ama Alliance'm Orta Dou ve Kuzey Afrika'da, Yahudi topluluklar iin eitim dili Franszca olan ilk ve meslek okullar ama faaliyetleri, resmi evrelerde Fransa'nm kltrel misyonunun bir uzants olarak deerlendirilerek sratle kabul grd. (1871'de ngiltere'de Anglo-Jevsh Association [ngiliz Yahudi Dernei], 1873'de Viyana'da lsmelitische Allianz [sraili Birlii], 1901"de Berlin'de Hilfsverein der Deutschen Juden [Alman Yahudileri Yardm Birlii] gibi) baka yerlerde benzeri rgtlerin kurulmasnda dier devletlerin de rakip maddi ve kltrel karlarnn katklar bulunmu olabilir. Salt Yahudilerin karlar sz konusu olduun-

da bu rgtler arasnda olduka uyumlu bir ibirlii gelimesine ramen, yurttalar olduklar lkelerin birbiriyle elien karlar konusunda da alabildiine duyarlydlar. Geriye dnp bakldnda, bu rgtlerin mazlum kardeleri iin yaptklar biraz donkiotvari grnebilir. Bir zamanlar Almanya'nn ve Avusturya'nn marur Yahudileri, 20. yzylda kendilerini, eskiden yardm etmeye altklar topluluklardan ok daha korkun bir yardm gereksinimi iinde bulmulard. Bazlar kap Trkiye'ye sndlar. Hatta Fransa'da bile Yahudilerin kamuoyunda olsun, resmi politika dzleminde olsun durumlar hi bir zaman tam olarak gvenlikli deildi. 1840'da am'daki 19. yzyln en berbat Yahudi kart galeyanlarndan birini, hkmetinin desteini arkasma alan Fransz konsolosu tahrik etmiti. Yarm yzyl sonra Dreyfus davasnn yakc duygular ve polemikleri ortasmda, Fransz Yahudileri kendilerini bekleyen tehlikeyi bir anda farkettiler. Yarm yzyl sonra da Vichy hkmeti, Yahudilere zmmilerin ikinci snf yurttaln bile ok grdnde, tehdit bir gerek haline geldi. Tarihin cilvesine bakm ki, bu kez Fas Sultan, Vichy yetkililerinin, onlarn Nazi efendilerinin ve akl hocalarnm ktlklerine kar Yahudi uyruklarn korudu. 1 1 Statlerini srdrebilecek, dorudan doruya veya lkelerinin hkmetleri araclyla baka yerlerdeki kardelerine yardm etmek iin mdahale edebilecek apta Yahudi topluluklar, ancak ngiltere'de ve giderek artan lde de Birleik Devletler'de varln srdrebildi. Fransz Yahudiliinin inili kl tavrna ve Fransz hkmetlerinin ikircikli tutumlarma ramen, Mslman lkelerde en fazla abay Alliance gstermitir. Alliance'n ran'daki ve Kuzey Afrika'dakilerin yansra, Osmanl Orta Dousunda da yoksul Yahudi ocuklarma ilk ve meslek eitimi veren altmtan fazla okulu vard. Alliance temsilcileri kendilerini salt eitim faaliyeti ile snrlandrmamlardr. Genelde, aralarnda altklar topluluklarm refahlaryla da ilgilenmilerdir. retmenlerinin ou, Trkiye'deki Alliance retmen okullarnda eitim

grm, Fransa'daki Alliance seminerlerine katlm ve sonra, genellikle kendilerininkinden baka lkelere gnderilmi blge yerlilerindendi. Alliance retmenleri, mfettileri ve danmanlar a, bu lkelerdeki Yahudilerin durumu, komularyla ve yetkililerle ilikileri hakkmda ynla bilgi retiyorlard. 19. yzyl sonu ve 20. yzyl balarnda Osmanl, ranl ve Kuzey Afrikal Yahudilerin tarihi hakkmda en iyi ve en eksiksiz kayna oluturan bu kaytlar, kasvetli bir grnm sunmaktadr. Belgelerin niteliinden dolay bu tablonun bir para dzeltilmesi gerekir. Bu, sadece Yahudilerle ilgilenen, bir Yahudi rgtyd. rgtn temsilcileri ok sk olarak yaptklar gibi, raporlarmda Yahudilerin urad zulm ya da kt muameleden sz ettikleri zaman, bunun gerekten Yahudilere mi ynelik olduu her zaman ak deildir. Belki Yahudilerin yansra, hatta biraz daha fazla Hristiyanlara da yneltilmi, gayri Mslimlere kar genel bir galeyan vard ve ounlukla bu hal, sz konusu lkelerin bir ounda -Mslman, Hristiyan, Yahudi olsun- herkesin yaad kronik ve kaotik bir durumun ifadesiydi. Ama btn bunlar kabul edilse bile, kendi yararlanclarn kollayan insancl bir kurumun doal yanllnn karsna kahredici bir yoksulluk, cehalet ve gvensizlik dikiliyordu. Batl gezginler, neredeyse sz birlii edercesine u izlenimi dile getirirler: 18. yzyln sonlarndan 19. yzyln ikinci yarma kadar geen srede Mslman lkelerindeki Yahudilerin varolu koullar en alt dzeye inmitir. Balarda bu gezginlerin byk blm Hristiyand, zira ok az Avrupal Yahudi Mslman lkelere seyahat etmek istiyor ya da bu isteini gerekletirebiliyordu. Ancak zaman iinde bir ka macerac Yahudi de bu topraklarda sergzete atld ve Hristiyan ncellerinin izlenimlerine kendi tanklklarn ekledi. Bat Avrupa'daki Yahudilerin zgrlemenin nimetlerinden yararlandklar bir srada, hayli Hristiyan gezgin Mslman lkelerde karlatklar Yahudilerle kendi lkelerinden bildikleri Yahudiler arasndaki kartla dikkati ekmilerdir. rnein 1828 ylnda stanbul'da bulunmu olan Charles Mac-

Far ane, Trk reaya arasnda en sonda gelen, en aalananlarn ..."Frenk, Trk ve Ermeniler tarafndan srekli olarak ve bsbtn horlanan" Yahudiler olduunu belirtmektedir. Dier pek ok Batl gezgin gibi, o da doulu Yahudiler hakkndaki klienin "pis ve korkak" olduunu syleyerek yle devam ediyor; Btn Osmanl lkelerinde Yahudilerin tabanszlklar ylesine arya varm ki, ocuun biri elini kaldrsa dleri patlayacak. Ancak ngiltere'deki Yahudiler Majestelerinin her uyruu gibi hi bir hakareti karlksz brakmamaya hazrdrlar; bu, bir lkede basknn, bir dierinde zgrln ve eit yasalarn salad korumann yaratabilecei sonular aka gstermektedir. 1 2 Baka bir ingiliz gezginin ayn yl gzlemledii gibi, "bir ocuun el kaldrmas" pekala lmcl bir tehdit oluturabilmektedir. O dnemde pespaye ve rezilane diye tanmlad Fas'taki Yahudilerin durumundan sz ederken yle diyor: Bir mminin ocuklar tarafndan bile aalanyorlar. Paytak paytak yryen ancak -drt yalarndaki bir grup kopile bir Yahudiyi talamalarn reten alt yamda bir ocuk grmtm. Kk bir yumurcak bilmi bir edayla bir adamn yanma yaklap "Yahudi cbbesi"ne tkrebiliyordu. Yahudi btn bunlar sineye ekmek zorundayd; bir Mislmana vurmaya yeltenmek bile canndan olmasna yetebilirdi. 13 istanbul'da bile durumun bundan daha iyi olduu sylenemezdi. Julia Pardoe 1836'da "Sultan n kenti'ni betimlerken, bu yargy u canl szlerle doruluyor: Ben Israiloullarna kar Dou da edilenden daha byk bir lanet duymadm; oras iin sahiden u denebilir: Herkesin eli onlara kar, onlarn eli kimseye. Burada Yahudiler, ayn niteliklere sahip, ayn gnele snan, ayn rzgarla yen, hemcinsleriyle birlikte ayn duygular, gdleri, hazlar ve kederleri duyan insanlar olmaktan ok, hayvanlarla insanlar arasmda bir ba olarak grlyorlar.

Yahudilerde ylesine bir boyun emilik, ruhsuzluk ifadesi var ki, nispeten hogrl bir Avrupalnn kendi gzyle grmeden bunu tasavvur edebilmesi mmkn deil... Osmanllarn Yahudi halka duyduklar aalayc nefret anlatlmaz; bu dm ulustan biriyle yolda karlaan bir Trk velet bile, israil'in bu kopuk ve serseri soyunun alalmlna bir tekme de kendisi atma frsatn karmak. Bu elimsiz dmandan intikam almaya kalkmak kimin haddine! Yahudinin ad bile kendisine saldrlmasna yeter. Hatrlyorum; Bir bayram vesilesiyle Kathane'de bulunduum srada aa yukar on yalarnda bir Trk ocuu grmtm. Bir grup Yahudi kadna yaklap, aralarndan, szgn halinden hi bir saldr ya da hakareti kaldramayaca besbelli zayf bir kadna ylesine iddetle vurdu ki, kadn kendini kaybetti, yuvarland. Koup bu talihsize yardm etmek istedim, ama tandm rtbe ve makam sahibi bir Trk beni durdurdu. O zamana kadar .yle irkin nyarglardan uzak olduunu sanrdm; oysa bana heyecanlanmamam ve zahmet etmememi syledi, kadn alt taraf bir Yahudiydi. Ve olay seyreden onca Trk kadn arasndan biri kp da, bylesine keyfi bir barbarln zavall kurbanna elini uzatmad. 1 4 Musul'daki ingiliz konsolosunun Ocak 1909'da, yani 1908 Gen Trk Devriminden sonra yazm olduu bir rapordan grlecei gibi, bu tr uygulamalar modern zamanlarda da varln srdrmekteydi: Yukarda da akladmz zere, ona bir gibi bir ounlua sahip Mslmanlarn Hristiyanlara ve Yahudilere kar tutumu, bir efendinin, hadlerini bildikleri srece yukardan bakan, kibirli bir hogryle davrand kleleriyle olan ilikisinden farkl deildir. En ufak bir eitlik zentisi derhal bastrlr. Sokaktan Mslman br ocuk bile geerken hemen her Hristiyann uysal bir biimde yol verdiklerine ok sk ahit olunmaktadr. Bundan birka gn nce bu raporun yazar, bahede yryen sayg deer grnl, orta

yal iki Yahudi grd. Ta atlasa sekiz yalarnda kk bir Mslman ocuk, yanlarndan geerken gayet soukkanl bir ekilde yerden byke bir ta kapt ve sanki bir kpek ya da ku talar gibi bu zatlara frlatt, sonra bir tane daha. Yahudiler durdu ve hayli iyi nianlanm olan talardan kandlar; ama en ufak bir itirazda bulunmadlar. 1 5 ranl Yahudilerle karlatrldnda Osmanl mparatorluu'ndaki Yahudiler sanki cennette yayorlard. ran ve Orta Asya'y dolaan Macar Yahudisi oryantalist Arminius Vambery'nin gzlemleri btn gezginlerin ortak kanlarn yanstmaktadr: "Tanrnn yaratt u yeryznde bu lkelerdeki bir Yahudiden daha sefil, naar ve ackl biri daha var mdr, bilemiyorum?...Yoksul Yahudi, hem Mslmanlar, hem Hristiyanlar hem de Brahmanlar tarafndan horlanr, dvlr, ikence edilir; o yoksullarn da yoksuludur; Ermeniler, Rumlar ve Brahmanlar tarafndan soyulur". 1 6 19. yzyl ran' zerine yazan Batl yazarlar arasmda belki de en fazla bilgiyi, byk eseri Persia and the Persian' [ran ve ran Sorunu] 1892 ylnda yaynlanan, daha sonra Lord nvan alacak olan George Curzon'da ediniyoruz. Curzon, bu lkede yaayan Yahudilere saysz gndermede bulunurken, genel durumlarn u kelimelerle anlatyor: Dounun btn Mslman lkelerinde bu mutsuz halk zulm grmektedir. Gelenek, kendilerine ve dnyaya bunu bir sradan yazg gibi sunmutur. Bir gettoda ya da kentin ayr bir mahallesinde yaamak zorunda braklan bu insanlar, bilinmeyen bir vakitten beridir, kendilerini hemcinsle. rinden toplumsal bir parya olarak ayran, ura ve giyimkuamla ilgili yoksunluklara katlanmaktadr. ran'daki Yahudilerin ounluu ticaretle, mcevhercilikle, arap ve afyon imalatyla itigal etmekte, mzisyenlik, danszlk, plk, erilik yapmakta ve saygn olmayan bu gibi baka ilerde almaktadrlar. Ticarette durumlar iyi olanlar nadirdir. 3700 kii kadar olduklar sylenen sfahan'da -ki ran'da grece en iyi durumda olduklar blge

burasdr- kolal denilen ran barts takmalarna, pazarda dkkan sahibi olmalarna, evlerine Mslman komularnnkinden daha yksek duvarlar yapmalarna ya da sokakta ata binmelerine izin verilmez. Tahran'da ve Kaan'da ok sayda Yahudi yaamaktadr ve durumlar az ok iyidir. iraz'da son derece berbattr. Buire'de refah iindedirler ve zulm grmezler. Ancak ran'da ya da baka yerferde banazlar galeyana geldiinde ilk kurbanlar Yahudiler olur. Herkesin eli onlara kar kalkar; sokakta ranl ayaktakmyla karlaan ilk talihsiz Yahudinin vay geldi bana!.... ahn 1889 tarihinde Avrupa'da bulunduu srada iraz ve sfahan'da daha nce bir vesileyle szn ettiim fesat bir din adam olan eyh Aa Necefi'nin ftaklad fanatik bir vaveyla yaand. Sokak ortasnda bir Yahudi ldrlm; katili nce serbest braklm, sonra yalnzca falaka cezasna arptrlm. Bu eyh de durumu daha da ackl bir hale getirerek, sfahanl Yahudilere yiyecekleri, klklar, balklar, yaamlar, kaderleri, miraslar ve ticaretleri ile ilgili iren kstlamalar getiren bir dizi Yahudi kart arkaik yasa yaynlad. Zil es Sultan ise, kendi konumunu tehlikeye atmamak iin kln kprdatmad. Bu kalkmann sonucu olarak Anglo-Yahudi Dernei'nden nfuzlu bir heyet ah' Londra'dayken ziyaret ederek kendisine ran'daki Yahudi uyruklarnn durumu hakkmda bir dileke sundular. ah da onlara, pek ok gerekli bulunan ve umulur ki tutulacak olan koruma sz verdi. 1 7 Bu ve bunlara eklenebilecek daha pek ok anlatnn, kukusuz Batl Yahudilerin Doudaki kardeleriyle ilgilenmesini salamakta yararlar olmutur. Baz yazarlar ise, Batl Yahudileri aka harekete gemeye armlardr. rnein 1869'da Suriye, Filistin ve Msr'da bulunmu olan John MacGregor, "ngiltere'deki biz Hristiyanlar arasmdaki Yahudiler kibarlk, temizlik, lks ve zerafet iersinde yayorlar; Galile'deki hahamlara bir plerini olsun gndermiyorlar" diye yazmtr. 1 8 Bu dnemde slm lkelerinde yaayan Yahudilerin dertleri, yoksulluk ve aalanmayla snrl deildi. Yahudiler kendi-

lerini yzyllardr ilk kez, sadece bu gibi eylerin ilk zamanlardan beri hi de olaand saylmad ran'da deil, Osmanl lkelerinde ve Fas'ta da ak ve etkili bir husumetle kar karya buldular. 18. yzyl sonlarndan itibaren btn bir 19. yzyl boyunca srgn, ayak takmnn iddet galeyanlar ve hatta katliamlar ivmesini ve skln giderek arttrmtr. 1770 ile 1786 arasnda Yahudiler Cidde'den kovulmu, aralarndan ou Y e m e n e kamt. Yahudiler 1790'da, Fas'taki, Tetuan'da ve 1828'de Badat'ta kyma uradlar. 1834'de iddet ve yama dngs Safed'de balad. 1867'de Barfuru'da bir Yahudi katliam yaand; canlarn kurtaranlar din deitirmeye zorland ve ardmdan 1839'da ran'da, Meed'de bir Yahudi kym daha meydana geldi. 1 9 1840'da aml Yahudiler uzun bir dizi "kan iftiras"nn ilkiyle karlatlar. Fas'ta, Cezayir'de, Tunus'ta, Libya'da ve Orta Dou nun Arap lkelerinde bunlara benzer baka galeyanlar yaand. 19. yzylda yaplan reformlarla ynetimin merkezi yaps glendirilince, Osmanl egemenlii pek ok bakmdan daha etkin bir duruma geldi. rnein, o zamana dek zerk durumda bulunan mahalli rejimlerin yerini Osmanl idaresinin ald 1835 ylndan sonra, (ilerde Libya'y oluturacak) Trablusgarp ile Sirenika'daki Yahudilerin durumlarnda dikkate deer iyilemeler meydana geldi. 2 0 Reformlarn yapld tarihten imparatorluun yklna kadar, eitli siyasi dzen deiikliklerine karm, genelde Osmanl yetkilileri Yahudi uyruklarn yerel halkm ve rakip aznlklarn dmanlndan korumak iin ellerinden geleni yaptlar. Baarsz olduklarnda -ki zaman zaman bu olmutur- bunun sebebi etkin bir kt niyet deil, zayflk ya da ihmaldi. Reformlar ve beraberinde gelen deiiklikler, Orta Dou daki Yahudilerin 19. yzyln balarnda ok belirgin bir hale gelen kt durumlarn biraz hafifletmiti. Yahudilerin durumundaki bu ktye gidi bir dolu nedene balanabilir. Bu nedenlerden bazlarna daha nce zaten deinmitik: Yahudi topluluklarnn iten k; Alliance'n gelme-

sinden nce eitim standardnn dmesi ve bunun sonucunda yararl ve pazarlanabilecek becerilerde tavsama; daha donanml, eitimli ve hereyden te daha iyi korunan Hristiyanlarn Yahudileri geleneksel mesleklerinden etmesi. Btn bunlara bir de slmiyetin genel g kaybm ve bu gelimenin, Mslmanlarn uyruklar durumundaki topluluklara kar tutumlar zerindeki etkilerini eklemek de mmkndr. 19. yzyl balarnda gelindiinde Mslmanlar Avrupa'nm kaydettii ilerlemenin ve Avrupa karsmda kendi zayflklarnn farkna varmaya baladlar. Ruslar Karadeniz ve TransKafkasya civarndaki Mslman lkeleri fethedip, kendilerine kattlar; ok gemeden Orta Asya'nm eski Mslman kentlerine girdiler. 1798'de Fransa Msr kolaylkla feth etti, yaklak yl elinde tuttu ve sonunda Mslmanlarm deil, ngilizlerin gc karsmda ayrlmak zorunda kald. 1830'da Fransa Cezayir'i istila etti; ngiltere Aden'i ald. Bunlar sadece ngiliz, Fransz ve Rusya'nn slmm merkez lkelerinde kuraca boucu baskmn ilk admlaryd. Hepsi bu da deil. Ruslar Transkafkasya'da, Franszlar Msr'da, yerel Hristiyanlar arasndan Mslman halkn denetiminde kullanlacak istekli ve yararl yardmclar buldular. Mslmanlarm eski yerleik zimmet ilkelerinin inenmesi olarak ' deerlendirdikleri bu deiiklikler karsnda kapldklar ksknl dnemin edebiyatmda btn aklyla grmek mmkndr. 2 1 Rusya'nm, Fransa'nn, ngiltere'nin, daha sonra da Almanya'nn Orta Dou'daki ve Kuzey Afrika'daki ilerleyileri ve Avrupal byk devletlere u ya da bu sfatla hizmet eden eski zmmilerin saysnn kabarmas bu ksknl arttrd. G kayb z gven kaybma yol at ve o da beraberinde hogr kaybm getirdi. Mslman hogrsnden geriye ne kal-'" dysa, zmmilerin eit yurttalk, yabanc korumas ve ulusal bamszlk gibi birbirini tutmayan hedefleri biraraya getirme gayretleri karsmda ciddi zorlanmalara urad. Katlanma yerini gvensizlie brakt; ilk zamanlarm basit hor grme tavrnn yerini ou kere hakl bir korku duygusu ald; zaman zaman

buna kskanlk da karyordu. Mslmanlara gre, btn bu olup bitenlerin asl sulusu Yahudiler deildi, islmn dmanlarna yardm ve yataklk edenlerin daha ok Hristiyanlar olduu dnlyordu. Ama yzyln ortalarndan itibaren yeni eitim olanaklar sayesinde yerel Hristiyanlarn yansra Yahudiler de eitli yollarla yabanc hkmetlere ve i adamlarna hizmet sunmaya baladklarnda, onlar da emperyalizmin ikinci el nimetlerinden paylarna deni almaya baladlar. Yahudiler asl kt-adam deildiler, ama kukusuz en kolay kurban onlard. Hristiyanlar sayca kalabalkt ve iyi korunuyorlard; Yahudiler azdlar ve yabanc devletlerden grdkleri himaye zayf ve faslalyd. Genel ve ou kez ynlendirmesiz bir korku ve ksknln yaand bir ortamda, dmanln Hristiyan zmmilerin yansra Yahudi zmmilere kar da evrilmesi ve saldrlarn kendilerini savunma ya da misillemede bulunma olasl en az olan Yahudi mahallelere ynelmesi doald. Mslmanlarn Yahudilere srt evirmelerinin stne, elde ettikleri gten ve kudretli efendilerinin salad himayeden bbrlenen Hristiyan zmmi komularnn da, modern ideolojilerin yeniden pekitirdii eski banazlkla, bahtsz Yahudi hemerilerine srtlarn dnm olmalar, durumu daha da ktletiriyordu. 1860'l yllardan sonra imparatorluun Hristiyan topluluklar arasmda, Avrupa biemli anti-semitizm uursuz bir ekilde ykselmeye balad. Bu durum en fazla Rumlar arasmda gzlenmekteydi, ama Dou Akdeniz'in ve Msr'n Arapa konuan Hristiyanlar dahil, dier Hristiyanlar da etkisi altna almt. Bu gelimenin bir nedeni, kaplarn, Avrupa'dan gelen etkilere, bu arada Avrupal anti- semitizm ilke ve uygulamalarna da alm olmasyd. Bir baka neden de, Osmanl Yahudileri arasmda 19. yzyln ikinci yarsnda eitimde ve ekonomide ba gsteren canlanmayd; bu gelime Hristiyan tacirleri, dkkan sahiplerini ve zanaatkarlar, imdiye dek umursamadklar bir grubun rekabetiyle kar karya getirdi. Anti-semitik sloganlarn ve sulamalarm ortaya dklmesi ile

Yahudi dkkanlarna, i yerlerine saldrlarn ve boykotlarn hemen hemen ayn anda meydana gelmesi manidardr. Bu kkrtmalardan etkilenecek son kiiler Mslmanlard ve Osmanl yetkilileri Yahudi uyruklarna ellerinden gelen her tr korumay saladlar. mparatorluun sonlarna doru zulm gren ya da greceinden korkan saysz Yahudi, Rusya'dan, Rmanya'dan ve dier Balkan lkelerinden kaarak Osmanl topraklarna snmt. Bu dnemde stanbul'da ve teki Trk ehirlerindeki Mslmanlarn Yahudilerin dman deil, Trklerle birlikte ortak kurbanlar olduklarn kavradklar anlalyor. Trk kamuoyu genelde Yahudi-kart olmad gibi, Trk yetkililer de zaman zaman Yahudileri yerel zalimlerden koruma ynnde resmi nlemler almlardr. Osmanlnn Arap illerindeki, siyasal bakmdan daha az gelimi olan halk arasnda Yahudi kart galeyanlara daha sk rastlanmaktayd. Yerli Hristiyan nfusun bulunmad Kuzey Afrika lkelerindeyse emperyal glere yararlar dokunan Yahudiler, bu yzden Mslman komularnn nefretine daha fazla hedef oluyorlard. Bu tehlikelerle kar karya bulunan Yahudiler iki temel zaafm acsm ekmekteydiler: Korunmuyor olmalar (ki bu durum onlar kolay kurbanlar haline getiriyordu) ve dk eitim dzeyleri (bu da Yahudileri yararl becerilerden yoksun brakyor, Doulu olsun Batl olsun Mslman ve Hristiyanlar tarafmdan hor grlmelerine neden oluyordu). Alliance Israelite niverselle ile karde rgtleri, kendilerini esas olarak bu iki soruna adadlar ve her iki konuda da hatr saylr ilerlemeler kaydettiler. Daha iyi yasalarla, daha etkin katlmla bu lkelerdeki Yahudilerin yasal durumlarnn iyiletirilmesini salamak, balca kamusal abalarm oluturuyordu ve bu amala, kimi zaman ricac olarak ortaya kyor, hatta kimi zaman da olup bitenlere mdahale ediyorlard. Bir nemli yntem, yayn yoluyla kamuoyunu bilgilendirmekti. lk zamanlarda Yahudilere yaplan zulmler, hatta byk apl eziyetler bile kimsenin ruhu duymadan geip gide-

biliyordu. Telgraf ve gazete anda, Alliance ile dier temsilcilerin btn Orta Dou ve Kuzey Afrika genelinde oluturduu a sayesinde Yahudilere yaplan kt muamelelerden ya da zulmden derhal haberdar olmak ve bunlar kamuya aklamak mmkn hale geldi. Bu tr haberler zellikle de ounun iflas ettii ve Avrupa para piyasalarndan acil bor para bulma telana dtkleri bir srada Mslman yneticileri olduka rahatsz etmi olmaldr. Bu gelime tek tek Yahudilerin ya da Yahudi rgtlerinin veya Avrupal hkmetlerin, 1840'h yllardan itibaren giderek daha ok tank olunan rica ve mdahalelerine ilave bir g kazandrmtr. Mslman lkelerin Avrupal bakentlerde devaml elilikler amalar da, bu ynetimlere ulaabilmek iin yeni bir olanak yaratt. Orta Doulu hkmdarlarm Avrupa'ya yaptklar geziler de yine bir baka olanakt; zellikle ran ah Nair al-Din (Nasreddin) Avrupa'ya yapt ziyarette de ok sayda Yahudinin ikayetlerine ve ricalarna hedef olmutu. 2 2 Ne var ki bu giriimlerin Kaar hanedanmn 1925'de son bulmasna kadar, sefil artlarda yaamay srdren ran'daki Yahudilerin durumu zerinde byk etkiler yarattn gsterir hi bir kant yoktur. Kukusuz byk bir Avrupal devletin resmi kanallar, en etkili mdahale kanaln oluturmaktayd. Avrupa'nn dorudan denetiminin -Kuzey Afrika'da Fransa, gney ve dou Arabistan'da, sonralar Msr'da ngiltere- kurulmas ile birlikte bu devletler teki yeni uyruklar gibi Yahudilerden de sorumlu oldular. Yahudiler kukusuz bu deiikliin -daha fazla deilse de en az Hristiyanlar kadar- byk yararn grdler. Hatta Rusya'nn egemenliindeki Orta Asya'da arlarm uygulad baskc ve anti-semitik politikalar bile, daha nce emirlerin ynetimlerine oranla bir iyilemeyi temsil etmekteydi. ngiliz ynetimindeki Aden'de, Msr'da ve Irak'ta, Fransz ynetimindeki Cezayir, Tunus ve Fas'ta, talyan ynetimindeki Libya'da emperyal egemenlik, eitimde kaydedilen ilerlemeler ve maddi refah asndan hem Yahudiler iin yeni bir an habercisi

oldu 2 3 , hem de bu cemaatlerin nihai ykllarn hazrlad. Ancak Orta Dou'nun tam ortasndaki ran ve Osmanl mparatorluu bamszlklarn korudular. Bamszlklar ou kere Avrupal emperyal glerin tehditine urasa, hatta zaman zaman bu gler tarafndan zayflatlsa da, tamamen ortadan silinmediler ve her iki lke 20. yzyla pekala ileyen bir siyasal yap olarak girdiler. 19. yzyl Osmanl Yahudilii ile ilgilenen tarihiler, dikkatlerini kimisi bir btn olarak mparatorluk asndan dnm noktas olma zellii tayan, kimisiyse yalnzca Yahudiler iin nem tayan bir ka byk olaya evirmilerdir. Bu olaylardan ilki yzyllardr Osmanl ordusunun ana bileenini ve siyasi iktidarn nihai askeri kaynan oluturmu bulunan Yenieri Ocaklarnn 1826 tarihinde kaldrlmasyd. Reformcu bir sultan olan II. Mahmud (1808- 1839) bu eski ve ayrcalkl kurumu ykarken, kendi modernletirici ve batllatrc reformlarna kar gelien muhalefetin ana desteini ortadan kaldrmaya ve Avrupal bir izgide eitilmi, rgtlenmi ve donatlm; tamamen sultann kendisine bal ve onun saptayaca her trl politikay uygulamaya hazr yeni bir ordunun kurulmasna giden yolu amaya alyordu. Sanlabilir ki, modernlemeye kar tepkilerin ve dini muhalefetin ana desteini oluturan askeri bir kurumun kaldrlmas, hemen her liberal deiiklikten yararlanan Yahudilerin karma olacaktr. Oysa, en azndan ksa vadede, tam tersi oldu. Servet sahibi, kalbur st Yahudiler zaman iersinde Yenieri Ocaklar ile ok yakm ilikiler kurmulard ve bu ilikiler zaman zaman atmalar, hatta cinayetler ile kesintiye uram olsa da etkisinden hi bir ey kaybetmeden devam edegelmiti. Yenierilerin iaecileri, levazmclar ve tacirleri byk oranda Yahudiydi; dolaysyla ocaklarm kapatlmasyla Yahudilerin stanbul'daki ve mparatorluun baka yerlerindeki karlarna byk bir darbe indirilmi oldu. 2 4 Bu, son zamanlarda nemlerini arttrm ve Yahudilerin mparatorluk hizmetinde sregelen ilevlerini stlenmeye ba-

lam Ermeniler iin de nemli bir gelimeydi. 17. ve 18. yzyllarda Osmanl Hristiyanlarnn gelimesi ve zenginlemesi, esas olarak Rumlarn ve Sryani Katoliklerin eseriydi. Ancak Ermeniler de belli bir ilerleme kaydetmi ve 18. yzyln sonlarndan itibaren Ermeni tacirler, gemi sahipleri, giriimciler ve sarraflar Osmanlnn ekonomik yapsnda nemi giderek artan roller oynamaya balamlardr. Bunu yaparken, bir avu Yahudinin Osmanl ekonomisi iinde henz ellerinden kmayan son birka tutamaa da gz dikmeleri kanlmazd. Yenieri Ocaklar ve bu ocaklarla i yapan, ok sk balarla birbirine bal kk bir grup Yahudi tccar ailesi, Yahudilerin ekonomik glerinin en son kalesi.durumundayd. Ocaklarn kapatlmasyla birlikte, Yahudi ortaklar da tutunamayarak ykld ve yerlerini, baarlar sonunda bir Pirs zaferinden ibaret kalacak olan Ermenilere brakt. Sultan II. Mahmud'un en byk kaygs, mparatorluunun ynetimini merkeziletirmek, rgtlemek ve rasyonalize etmekti. Bu hedefler, uyruu durumundaki Yahudi topluluklarnn yapsnda da belli bir deiiklii gerektiriyordu. ki byk Hristiyan topluluu oluturan Ermeniler ve Rumlar, balarnda, btn Osmanl topraklarmda yaayan kendi dini cemaatleri zerinde otorite sahibi olan ve ayn zamanda da sultann tand ve ona kar sorumlu yce bir nderin bulunduu, hiyerarik bir kilise yaps ierisinde rgtlenmilerdi. Oysa Yahudiler byle bir merkezi yapdan yoksundular. Her kentin -ve bykl ne olursa olsun, btn ehirlerde yaayan her topluluun- kendi haham ve grevlileri vard. Trklerin 1453'de Konstantinapolis'i fethinden yaklak yetmi yl sonra, Osmanl sultanlar imparatorluk iin deil, bakent iin bir haham ba tandlar; 1526'daki olaydan sonra bu makam da ortadan kalkt. 2 5 16. yzyln geri kalan dneminde ve 17. ile 18. yzyllarda, kendi kendilerine ortaya km kodamanlar ve igrcler dnda bir btn olarak imparatorluktaki Yahudiler adna konuabilecek tek bir kii yoktu. Byle bir anarik durumu, dzene dkn bir sultan kabul edemezdi. Ayrca, kendini

yaltlm, zayf ve tehdit altnda h . s s e t m e y e ba.layan Yahud, topluluu iin de tehlikeli grnmeye balad. Onun m l&tt iarihli bir imparatorluk ferman ile imparatorluun ba hah m o! . b i r lJrnbal,rk makam, tesis edildi. Saptanan^kura ara gre haham ba Yahudiler tarafndan seilecek ve sultan tara fndan onaylanp, atanacakt. 2 6 ^ T/kiyeBu yeni makam ile ona bal kurumlar, 19. y u z y l lurkye s i n d e k i dier Yahudi topluluklarn da, e t k i l e y e n - h u " b a k a balamda "eskilerle yenilerin kavgas adn aan- br auma^ nn odak noktas olmutur. (O zaman ve yerde, kendi yaam tarzlarn Batl.latrmak isteyenler anlamna g e t a g e lesine yanllar ile byle bir deiiklii dini ve b a k a deerleri a T m d a n lmc. bir tehdit olarak gren ve umutsuz bir b imde eTkTdzen korumaya alan kimseler arasndaki mucade te 19 Yzyl Trkiyesinin ana konularndan birini oluturmu^ tur Dikkatler, doal olarak Trk ve M s K m a n ^ iindeki reform yanl.lan ile tutucular aras .ndakmucade rine odaklanmtr. Ama bu mcadelenin ^ P " * ^ eavri muslim topluluk.ar arasmda da kout uzant,lar va d Bu atmalar,n oundan reformcu.ar en a z , .m u un m baaryla ktar; nce Rumlar, bir son olarak da, Hristiyan Arablar arasnda buyuk reformlar ger arasmdaysa, reformcu.ar h t f r baar s a l a madlar Avrupal, Trk, hatta Yahudi fikir hareketleri Turk Ya^ e t k i m e d e n geip gitti. Rujnlann Araplarn Hristiyan okullarnda edindikleri Avrupa tarz eg hm gren Yahudi says bir elin parmaklarn Sekmiyordu, f i z Devrimi'nin fikirleri Ue 19. yzyln ilk on Y a r n d a tava kan ve Rumlar ile Ermenilerin arasnda mthi bir hare ket enmeye yol aan btn dnsel mayalanma eski yaam t a r z l a r m deitirmeden srdren Osmanl Yahudileri arasmd a ^ r yank yaratmad gibi, Mslman Trkler arasrnd filizlenen yeni fikirlerden de etkilenmemilerdir. Her ne kadar Trkiye 'deki Yahudilerin ou bell llerde Trke konuab-

liyorsa da, bunu yle bir biim ve aksanla yapyorlard ki, alayc halkn gzde konusu olmulard. Ancak ok kk bir aznlk Trke okuyup yazabiliyordu; ama 19. yzyldaki reformlarla birlikte bunlarn says giderek artt ve ilerinden bazlar, ou evirmen olmak zere, hkmet hizmetlerinde grev almaya balad. Trk dnce yaamnda ise hi bir rolleri olmad; Trkleri kkrtan hareket ve savlardan nereyse hi etkilenmediler. Yine, -Hasidizm, aydnlanma, branicenin canlanmas, dini reform, Siyonizm gibi- Avrupal Yahudilerin grntsn batan ayaa deitiren hareketlere de kapal kaldlar. Osmanl mparatorluundaki Yahudiler uzun sre, Avrupa'daki Yahudilerin tarihi iin bunca nem tayan btn bu gelimelerin uzanda olmu, hatta farkna bile varmamlardr. ok kk de olsa bir takm deiim belirtilerinin grld yerlerde ise, bunlar esas olarak d basklar ya da karmalardan kaynaklanmaktayd. 18. hatta 19. yzylda da talya'nm eitli kentlerinden, zellikle Livorno'dan gelip Dou Akdeniz ile Kuzey Afrika'ya yerleen baz talyan Yahudileri vard. Bu Livornolular ya da branice isimleriyle "Gornim", pek ok kentte, zellikle Tunus'ta Yahudi topluluk yaamnn nemli bir esi oldu. 2 7 Bunlar geldikleri lkelerle ilikilerini belli llerde koruyarak Osmanl mparatorluu Yahudileri ile Avrupal Yahudiler arasmdaki ilikilerin yeniden balamasna yardmc oldular. Ticari nedenlerle 18. yzylda Viyana'ya yerlemi olan Trkiyeli Sefardik Yahudilerin oluturduu kk bir grup da olduka nemli bir rol oynamtr. Bunlar, kendilerine Avusturyal yerli Yahudilerden biraz daha iyi bir stat salayan Osmanl ulusal kimliklerini muhafaza etmi ve stanbul'la ilikilerini koparmamlardr. 2 8 Viyanal bir hmanist Osmanl Yahudisi tamamen iyi niyetli bir biimde, Yahudi topluluk yaammda reform gerekletirme giriimi, topluluk iindeki gerilimleri bir bunalm noktasma getirdi. Kavga 1862 ylnda patlak verdi ve bu, 19. yzylda Trk gazetelerinin ve tarihiliinin Yahudi topluluun i mese-

lelerine -asgari dzeyde de olsa- yer verdii belki de tek olayd. 2 9 Bunalm, Osmanl hukukunun oluturduu kurumlar denetimi altnda tutan ar tutucu hahambaln reform giriimine gsterdii sert direnile balad. Yahudiler birbirlerine derek, aralarnda kavgaya tututular. Bir sre sonra Osmanl yetkilileri duruma mdahale etme gerei duydu. Balangta, bu karma eski kafadakilerin zaferi ve baz reformcularn tu-, tuklanmasyla sonuland. Ancak Osmanl otoritelerinin meseleyi tekrar deerlendirdikleri anlalyor: 1865 tarihinde Yahudi topluluuna yeni bir cemaat nizamnamesi getirildi. Bunu ne tasarlayan ne de neren Yahudilerdi; onlara bunu Osmanl hkmeti vermiti. Bu belge, Ermenilerin uzun ve sert tartmalarla hazrladklar ve bir sredir Ermeni topluluunun yaamn yneten bir millet nizamnamesine dayanyordu. Bu yeni nizamname, topluluk yaamnda din grevlisi olmayanlara bir rol tanmakla, nceki dzenlemelerden farkllk gstermekteydi. Buna gre, hahamln imdiye dek btnlkl ve kar klmaz bir nitelik tayan baatl snrlandrlmt ve belli zel durumlarda hahambaln din grevlisi olmayanlardan oluan bir kurula danmas gerekiyordu. Bir Osmanl padiah fermannn gcne dayanmakla birlikte, bu yeni dzenleme tam anlamyla ilemedi. Hahamlar bu iten holanmadlar; cemaatleri de onlar destekledi. (Osmanl hkmetininse o sralarda dikkatini yneltmesi gereken baka acil sorunlar bulunmaktayd). ok gemeden sz konusu nizamname kat stnde kald; topluluk zerkliini korurken, bahahamlk makam tam denetimi yeniden eline geirdi. mparatorluun Yahudi topluluklar arasnda yeni bir ruh, ancak Alliance Israelite niverselle'nm Fransz eitiminden gemi bir Trk Yahudileri kua yaratt 19. yzyln sonlarmda boy verebildi ve ilk kez Batya pencereler ald. ok sayda Trk ve Arap, zellikle de liberal ve vatansever dncelerden en ok etkilenen Batllam ya da yar Batllam kentli unsurlar arasnda gelien yeni bir tutum, bu srece hem koutluk ediyor, hem de onu yreklendiriyordu. Bu in-

sanlar gayri mslim yurttalara eitlik verilmesi ve onlarm ortak bir siyasi ballk ve paylalm bir kltrel ve toplumsal yaam iine ekilmeleri ynnde gerek bir istek duymaktaydlar. Gerek Trk gerekse Arap kentlerinde bir liberalizm ve iyimserlik havas esiyor, yeni bir siyasi dzenleme altmda imparatorluun farkl topluluklarnn uyum iinde yaayabileceklerine ve ortak bir dava uruna alabileceklerine yaygn bir inan besleniyordu. 20. yzyln ilk yllarnda tek tek Yahudiler siyasi yaamda roller stlenmeye bile balamlard; bu durum, gemiten radikal bir kopu, bir yenilik demekti ve imparatorluktaki hem ounluun hem de aznlklarn siyasi tutum ve anlaylarnda deiiklikler olduuna ilikin kesin bir gstergeydi. Dier aznlklarla karlatrldnda Yahudilerin siyasi rol ok kk kalyordu, ama nemli olan yine de bir rol stlenmeye balamalaryd. mparatorluun iinden olduu kadar dmdan da baz gzlemciler bu kk rol zermde uzun uzadya durmulardr. Halk arasmda yaygn sylenceler (Popler mitoloji), Sultan II. Abdlhamit devrinde gizliden gizliye yrttkleri faaliyetlerle 1908 Gen Trk Devrimi ne yolaan komplocu gruplarn iinde Yahudilere nemli bir rol bimektedir. ok gemeden bu devrimin bir Yahudi tertibi olduu sulamas yapld. Sultanm slmi dzeninin alaa edilmesi, zellikle Arap vilayetlerinde dehet ve telala karland; pek ok kentte sultann iktidarnn Allahsz gasplar olarak grlen kiilere kar iddetli kalkmalar meydana geldi. 3 0 Gen Trklere yneltilen sulamalardan biri, iktidar gayri mslimlere, daha da kts Yahudilere aktardklar yolundayd. Kimi Avrupal gazeteci ve diplomatlar, zellikle (ki her ikisi de komplo teorilerine dknlkleri ile tannan) ngiliz Bykelisi Sir Gerard Lovvther ile ba dragoman Gerald H. Fitzmaurice bu konuya sarldlar; Yahudi masonik tertibler hakknda bilinen trde yk ve sylenceler ortal kaplad. Mttefik propagandasnn Gen Trk rejimini Araplarn, daha genel olarak da slm dnyasnn gzn-

den drmenin yollarn arad Birinci Dnya Savas srasnda, bu sylenceler son derece yararl bulunmutu. 3 1 Aslnda Gen Trk hareketi iinde Yahudilerin rol devrimden nce ok azd; devrim sonrasnda ise neredeyse hi kalmad. 1908 devrimini gerekletiren Gen Trk hareketinin nderleri, ou Trk ve Balkan, bazs da Arab kkenli olmak ^zere ezici ounlukla Mslmand. Aralarnda ok kk bir gayri Mslim grup -Rum, Ermeni, Yahudi ve Hristiyan Arap- yer almaktayd. Bu aznlklarn hareket iindeki rolleri hakkmda abartl ve saptrlm bir izlenim yaratmak iin bir iki noktadan yararlanlmtr. Bunlardan biri, sz konusu aznlk mensuplarnn Mslman meslektalarna nazaran Bat dillerine daha hakim olmalar ve yurtdndan daha ok grnmeleriydi. Bir dieri, ounun yabanc devletlerin ya uyruu durumunda ya da bu devletlerin korumas altmdaki kiiler olmalar, dolaysyla Osmanl polisinin evlerini arama yetkisine sahip olmamasyd. Bu zellik sz konusu evleri komplocularn bulumalar iin gvenli yerler haline getiriyordu; ama bu, evlerin sahibi olan kiilerin etkilerinin byk olduu anlamna gelmiyordu. Ayn ey, iinde Yahudilerin belli bir rol oynad-ve Gen Trklerin bir klf olarak kulland mason localar iin de sylenebilir. Ve son olarak Gen Trklerin bakent dndaki slerinin, byk bir Yahudi merkezi durumundaki Selanik'te olmas, Yahudilerin hareket iinde ok elkili olduu izlenimi yaratmt. Bir iki marjinal Yahudini, zellikle de devrim ncesinde ve srasmda Gen Trk kurullarnda kan Albert Carasso (Karasu) adl Selanikli bir Yaludinin faaliyetleri de bu izlenimi glendirmitir. 1908 devriminde yer alan ve Gen Trk hkmetlerinde eitli kereler Maliye Bakanl yapm olan iktisat Cavit Bey ok daha nemliydi, ama Cavid Bey Yahudi deil, dnme idi. Carasso tek Yahudiydi ve kariyeri fazla uzun srmedi. 1908 devriminden sonraki ilk Osmanl parlamentosunda 147 Trk, 60 Arab, 27 Arnavut, 26 Rum, 14 Ermeni, (Bulgar, Srp, Makedonyal vb.) 10 Slav ile 4 Yahudi yer almaktayd. mparatorlu-

un sonraki yllarnda da, bu oranlar az ok ayn kalmtr. 3 2 Osmanl Yahudilerinin iinde bulunduu kt ekonomik durum, bu dnemde de genellikle devam etti. ocuklarn anababalarnn durumlarna ilikin tutulan Alliance okul kaytlarnda en sk rastlanan meslekler unlardr: Seyyar satclk, eskicilik, tenekecilik, ayakkab boyacl, kibrit satcl, sakalk. Bunlar yksek geliri olan meslekler deildi. Bir rnek alalm: 1907'de Alliance grevlileri, stanbul'a yakn kk bir kasaba olan Silivri'deki Yahudi topluluu hakkmda ayrntl tablolar hazrlamtr. Silivri'de yaayan 400 Yahudi ailesinden 282'sinin meslekleri yle saptanmtr: 130 seyyar satc, 50 ayakkab boyacs, 40 saka, 20 bakkal, 12 tenekeci, 4 kasap, 3 kuyumcu, 2 ayakkab tamircisi, 2 sarraf, 1 derici, 7 terzi, 3 berber, 3 meyhaneci, 2 memur, 1 duvarc, 1 dlger ve ok sayda "ne olsa yaparm" diyen, i bulduka alan kimse. Bunun yannda Silivri'deki Yahudi kzlarnn byk blm stanbul'daki tccarlar iin dantel ilemekteydi. Alliance grevlileri bu 400 aile iimden yalnzca 12 si iin "notables...veritablement a l'abri du besoin" [gerekten fakr- zaruret iinde olmayan] ifadesini kullanmlar. Bu, dier pek ok toplulukta da koutlar bulunabilecek bir tabloydu. 3 3 Alliance'a bal okullar nemli deiiklikler yaratyorlard. rencilerine sanatlar ve Franszca rettiler. Bu iki konu da, 20. yzylda, daha zel olarak 1908 devriminden sonra Osmanl Yahudileri arasmda yukar doru toplumsal bir hareketliliin balamasnda son derece etkili olmutur. Ancak Yahudilerin konumu yine de nispeten zayf kalmt. Baka bakmlardan olduu gibi, burada da ykselen Hristiyanlarla deil, gleri azalan Trklerle kader birlii etmilerdir. Osmanl Yahudiliinin gerilemesindeki son evre, Balkan Savann sona erdii 1912 tarihinde Selanik'in Yunan ordusu tarafndan igaliyle balamtr. Yahudilerin "srail'de bir kent ve ana" diye andklar Selanik, btn Sefardik topluluklarma nderlik eden Osmanl mparatorluu'ndaki en gelikin Yahudi topluluunu barndran, Yahudiler iin gerekten de byk bir din ve kltr

merkeziydi. Bu kent imdi Trk ynetiminden Yunan egemenliine gemiti. Uzun zaman ticari hasmlar olmu Rum komularnn anti-Semitik tahriklerini gayet yaknda bilen Selanikli Yahudiler bu deiiklii hayli endieyle karladlar. Ancak bir sre sonra Yunan ynetimi altnda kendilerini bekleyen olas yazgdan duyduklar korkunun yersiz olduu ortaya ^kt. Buna ramen talihlerinin yaver gittii sylenemez. Yunan ynetimi altnda varolu nedenlerini yitirdiler. Selanikli Yahudiler Trklerle ylesine bir ortak-yaam ilikisi kurmulard ki, aynsn Yunanllarla gerekletirebilmelerine imkan, ihtimal yoktu. Osmanl mparatorluunun bir paras olarak, Osmanl Balkanlar Selanik'in doal ekonomik hinterland iken, ehir Yunan Krallnn kuzeydou karakolu olmakla bu niteliini yitirmiti. 1914'de Osmanl mparatorluu dnmeden Birinci Dnya Savana atld ve dier uyruklar gibi, Yahudiler de bylelikle nihai bir ke doru yuvarlandlar. Hem ekonomik hem de Yahudi hinterlandn kaybeden Selanikli Yahudi topluluunun gerilemesi, Naziler tarafndan bsbtn yok edilinceye kadar kesintisiz devam etti. Ayn dnemde ranl Yahudiler benzer yoksunluklar iinde bulunmaktayd ve dahas, Osmanldaki din kardelerinin sahip olduklar yararlarn hi biri de ellerinde yoktu. Hasm ve banaz bir topluluun ortasnda yaayan ve kamu yetkililerinden neredeyse hibir koruma grmeyen ranl Yahudilerin, ayrca Hristiyan olsun Yahudi olsun pek az sayda ziyaretinin kt durumlarn gzlemleyip, d dnyaya anlatmasna olanak veren uzak bir lkede yaamak gibi de ek bir sakncalar vard. Ancak yine de bu tr bir ka kii kmt ve bu gezginlerin ranl Yahudiler hakkndaki, ou birbiriyle rten szleri, 1865'den itibaren ran'da okullar aan Alliance grevlileri tarafndan da dorulanmaktadr. Yzyl ortalarnda ran'a giden Yahudi gezgin J.J.Benjamin, ranl Yahudilerin iinde bulunduu talihsiz durumu u on be balk altnda zetlemitir:

1. ran'n her yannda Yahudiler kent halkndan ayr bir yerde yaamak zorundalar; zira temaslaryla ve varlklaryla pislik bulatran kirli yaratklar olarak grlmektedirler. 2. Besin maddeleri ticaretiyle uramalar yasaktr. 3. Kentin kendilerine ayrlm mahallelerinin sokaklarnda bile dkkan amalarna izin verilmemektedir. Orada ancak baharat ve ila satabilirler ya da -byk bir yetkinlie eritikleri- kuyumculuk yapabilirler. 4. Temiz olmadklar bahanesiyle ok ar muamele grmekte ve ayet Mslmanlarn girmelerini yasakladklar bir sokaa yollar derse, ocuklar ve ayaktakm tarafndan talarla kovalanmaktadrlar. 5. Ayn nedenle yamur yaarken darya kmalar yasaktr; nk yamurda zerlerinden akan kirlerin Mslmanlarn ayaklarn kirletecei syleniyor. 6. ayet bir Yahudi byle bir durumda sokakta grlecek olursa ok ciddi saldrlara urar. Yoldan geenler suratna tkrr ve bazen de acmaszca dverler; yedii dayaktan yerlere yuvarlanr, yardmsz eve gidecek hali kalmaz. 7. ayet bir ranl bir Yahuyi ldrecek olursa ve lenin ailesi olaya tanklk edecek iki Mslman bulabilirse, katil 12 tmen (600 kuru) para cezasna arptrlr, ama byle iki tank bulunamazsa, su alenen ilenmi ve herkese biliniyor bile olsa cezasz kalr. 8. brani adetlerine gre kesilen ama Turfe [srailoullarna gre yenilip kullanlmayacak] saylan hayvan etinin hi bir Mslmana satlmamas gerekir. Kesimi yapanlarn eti gmmeleri zorunludur, nk ranllarn alaylarndan ve hakaretlerinden korkan Hristiyanlar bile bunlar almaya cesaret edemezler. 9. ayet bir Yahudi dkkanm birine bir eyler satn almak iin girerse mallar yoklamas yasaktr; uzaktan, saygl bir ekilde bekleyip, fiyatn sormas gerekir. Gaflet eseri elini mallara dokunduracak olursa satcnn o mallar iin isteyecei herhangi bir fiyat demek zorundadr.

10. Zaman zaman ranllar Yahudilerin yaadklar yerlere teklifsizce girerek, istediklerine el koyarlar. Maln sahibi kar koymaya yeltenecek olursa, bunu yaamyla deme tehlikesi vardr. 11. Bir Yahudi ile bir ranl arasmda en ufak bir ekime patlak verecek olsa, birincisi derhal Ahund'un [dini yetkili] nne kartlr ve ayet ikayeti iki ahit gsterebilirse Yahudinin ar bir para cezas demesi gerekir. Bu cezasn para olarak deyemeyecek kadar yoksulsa bedenen demesi gerekir. Beline kadar soyulur, kaza balanr ve krk sopa vurulur. Bu ilem srasnda azndan tek bir ac nidas kacak olsa, o zamana kadar yedii sopalar saylmaz, ceza yeniden balar. 12. Ayn ekilde Mslman ocuklarla kavga eden Yahudi ocuklar da derhal Ahund'un nne kartlr ve sopayla cezalandrlr. 13. ran'a giden bir Yahudi gezgin girdii her han ve kervansarayda vergiler der. Kendisinden istenebilecek herhangi bir eyi yapmayacak olursa zerine ullanlr ve rza gsterinceye kadar eziyet edilir. 14. Daha nce de sylendii gibi, ayet bir Yahudi, (Ali dininin ranl kurucusunun lm nedeniyle tutulan] gnlk yas srasnda ortada grnerek olursa, ldrlecei kesindir. 15. Yeni zorbalklara bahane arayan insanlarn gzleri her saat ve her gn Yahudilerin zerindedir. Banazln balca nedeni, her zaman bir eyler koparmaktr. 3 4 ranl Yahudilerin mesleki dalmlar hakkmda Alliance raporlarnda ynla bilgi bulunuyor. iraz hakkndaki 1903 tarihli bir raporda 5000 Yahudinin mesleki dalm yle gsterilmektedir: 400 seyyar satc, 200 duvarc, 102 kuyumcu, 90 tccar, 80 arap satcs, 60 mzisyen, 20 bakkal, 15 kasap, 10 arap yapmcs, 10 sarraf, 5 manifaturac, 5 mcevherat, 5 hekim, 2 cerrah. Ayn yl Kermanah iin hazrlanan listede u meslekler yer almaktadr: 70 seyyar bakkal, 55 tccar, 44 seyyar

kuma, 27 (kuma) boyacs, 23 kuyumcu, 22 bakkal, 15 hamal, 10 dokumac, 5 simsar, 3 arap satcs, 3 berber, 3 havra grevlisi, 3 kuyu kazcs, 2 arap yapmcs, 2 branice retmeni. 3 5 Alliance kaytlarnda Yahudilere yaplan kt muameleler, aalayc davranlar ve zulm hakknda da ok sayda yk yer almaktadr. Yzyln sonlarma doru ah zaman zaman Yahudileri ayaktakmnn iddetinden ya da dini husumetlerden korumak iin mdahalelerde bulunmutu. Ama bu tr nlemler ok nadir gerekletii gibi, genellikle fazla etkileri de olmuyordu. Hatta gemite bilinmeyen dini-trensel cinayetle [kan iftirasyla] ilgili sulamalar ran'da da boy gstermeye balam, 1910 tarihinde iraz'da zellikle vahim bir olay patlak vermiti. 3 6 ngiliz Kraliesi (sonralar Kral), Fransa Devlet Bakan ve Trkiye sultan gibi yabanc hkmdarlara yaplan bavurulardan da pek sonu alnamamt. 1905'deki meruti devrime kadar hibir gerek deiiklik meydana gelmemi, Kaar hanedannn 1925'de devrilmesine kadar zde hibir iyileme gereklememitir. Orta Dou'nun Arap lkelerinde ve Kuzey Afrika'da Yahudiler bir sre iin ok daha iyi durumdaydlar ve o arada liberal dnce ve zlemlerin siyasi snf arasnda yaylmasndan byk yarar grmlerdi. Bunlardan biri olan ve daha ok yazlarnda kulland Ebu Naddara adyla tannan Msrl James (Yakup) Sanua (1839-1912) vatanperver bir gazeteci ve oyun yazar olarak belli bir rol bile oynamtr. Her ne kadar Trklerinkinden daha geni olsa da, Yahudilerin Arap dnsel ve kltrel yaamma katlmlar genelde -Irak hari- snrl olmutur. Ancak baka bakmlardan eitim standardlar ve buna bal olarak ekonomik olanaklar gelimi, bu arada ortaya kan yeni hkmet sistemleri Yahudilere daha nce grlmemi toplumsal ve siyasi bir gvenlik dzeyi salamtr. Ne var ki, bu iyilemeler ister dorudan emperyal egemenlikle olsun, ister dolayl olarak siyasi ve kltrel etkiler yoluyla olsun, Bat egemenliinin kurulmas ile balantlyd. Batnn egemenlii za-

yfladnda ve son bulduunda, bu yaknlk konusu topluluklar iin lmcl olmutur. eitli Arap lkelerindeki Yahudi topluluklar izledikleri yollar bakmndan ekseriyetle byk ayrlklar gstermilerdir. Irak'taki Yahudi topluluu eski braniceyle dini retim geleneini srdrrken, tam anlamyla Arap dil ve kltrne savrulmu, toplumla alabildiine btnlemitir; bu topluluun yelerinden bazlar edebiyattaki, mzikteki ve sanattaki uyanta nemli pay sahibi olmulardr. Msrl Yahudilerin durumu ise, tam tersiydi. Alt snflar Arapa konumaya ve kendilerini Msrl gibi hissetmeye devam ederken, orta ve st snf Yahudiler -pek ok Hristiyan, hatta baz Mslmanlar gibi-, ou Arapadan ziyade talyanca ve daha sonra Franszca konutuklar, ocuklarn yabanc okullara gnderdikleri ve ounluu bir Avrupa lkesinin yurttaln ald iin, gerek kltr gerekse milliyet olarak yabanclamlard. Sonuta Irakl ve Msrl Yahudiler ayn kaderi paylamak durumunda kaldlar. Bat nfuzu -sadece zimmet kurumunu bozarak, bylelikle de zmmileri Mslman ounluun husumetine ak brakarak deil, ayn zamanda bu husumet iin yeni teoriler ve ifade biimleri de yaratmak suretiyle - pek ok bakmdan slm Yahudilerinin kn hazrlamtr. 19. yzyl sonlarndan itibaren Avrupa nfuzunun dorudan bir sonucu olarak Mslmanlar arasmda ilk kez hakkyla anti-semitik denebilecek hareketler grlmtr. Yahudi dmanlnn kkleri elbette gemie uzanmaktadr, ama bu ada yeni ve kkten farkl bir karakter kazanmtr. Bu husumet balang noktasn, mminler ile kafirler, Mslmanlar ile z.mmiler arasmdaki adil ilikilerin bozulduu yolundaki ok gl bir duygudan alyordu. Avrupal devletlerin gayri Mslim aznlk mensuplarna gsterdii kayrmac tutum ve bunun sonucunda yabanc egemenlii ya da nfuzu altnda, eski Mslman dzeninde elde etmeleri asla mmkn olamayacak g ve zenginlik konumlarna ulaan bu aznlk mensuplarnn kazand baarlar karsnda artan kzgnlk ve ksknlk de bu duyguyu besliyordu. Bu

kzgnlktan Yahudiler kadar, hatta belki daha da ok Hristiyanlar da paylarn aldlar. Ama Avrupa'nn Hristiyan antisemitizminin dilini kullandndan phe edilemeyecek Yahudi kart ilk kampanyalar Hristiyanlar arasmda 19. yzylda ortaya kt ve nce Hristiyanlar, daha sonra 20. yzylda da Mslmanlar arasmda yayld. Yahudilerin ilerinden karlp yerlerine Orta Doulu Hristiyanlarn yerletirilmesinde, yerel Hristiyan aznlklarla beraber alan Avrupal konsoloslarn ve tacirlerin rolnden daha nce sz etmitik. Bu kimselerin, ayn zamanda Avrupa anti-semitizminin belli klasik temalarnn (rnein kan iftiras ya da Yahudilerin dnyay ele geirme planlar gibi fantazilerin) [bu topraklarda] yaylmasnda da parmaklar vard. 3 7 lk Arapa anti-semitik risale 19. yzyl sonlarma doru grlmeye baland. Bunlar Dreyfus davasyla ilgili edebiyattan devirme Franszca evirilerdi. evirilerin ounu Katolik Araplar, Maruniler ya da Papala bal dier Dou Kiliselerinden Hristiyanlar yapyorlard. Btn anti- semitik uydurmalar arasmda en nls olan szde Zion Yallar Protokolnn ilk Arapa evirisi Kahire'de 1927'de kt. Bunu daha pek ok eviri izledi; hatta bugn bu Protokoln Arapa eviri ve basklarnn says baka herhangi bir dildekinden daha fazladr ve sz konusu metin hala pek ok Arap niversitesinin karlatrmal dinler incelemeleri blmlerinde zorunlu olarak okutulmaktadr. Bugn ayrca Arapada Avrupa dillerinden evrilmi ya da uyarlanm geni bir anti- semitik yazn bulunmaktadr. Yahudiler, Yahudilik ve Yahudi tarihi zerine bugnk Arap yazlarnn ok byk bir blmne temel oluturan Nazi klasikleri de, Henry Ford'dan Kari Marx'a kadar deiik pek ok yazarm yansra, bunlar arasndadr. Kari Marx'n Yahudi sorunu hakkndaki denemesinin Arapa evirisi bugnlerde yeniden oka * okunmaktadr. Btn bunlarn sonucunda Avrupa anti-semitizminin en haince safsatalarndan bazlar, Arap lkelerindeki en yksek siyasi ve akademik dzeylerde onay grmtr. Merhum Ba-

kan Nasr 28 Eyll 1958'de Hintli bir gazeteci ile yapt bir grmede Zion Yallar Protokoln Yahudi tertiplerinin rehberi olarak anm ve okunmasn nermiti (38); yine 1 Mays 1964 tarihinde bir Alman neo-Nazi'gazetesiyle yapt syleide, Soykrmn gerek deil, sylence olduunu, Nazilerin yenilmesinden znt duyduunu ifade etmiti.(39) Kahire'deki Ayn ams niversitesinde branice profesr olan Dr. fiasan Zaza herhalde 1840'daki am Vakasna dayanarak, Yahudilerin -kendi yasalarna aykr olduunu teslim etmekle birlikte- ayinlerinde Yahudi-olmayanlarn kann kullandklar sonucuna varmaktadr. Yahudilik zerine yazan pek ok baka Arap yazar da bu gr paylamaktadr. (40) Bu yaklam sadece aka polemik yazlarnda deil, srail ve Siyonizm konular dmda, Yahudi tarihi ve dini zerine bilimsel olma iddias tayan eserlerde de grmek mmkndr. Eyll 1968 tarihinde Kahire'de El-Ezher'de yaplan drdnc slm Aratrmalar Konferansnn tutanaklar sert kelimelerle dile getirilmi bu ve benzeri sulamalarla doludur.(41) 1 Iatta okul kitaplarnda bile bu yaklam grlebilir. Aralarnda bir Mslman Trk'n de bulunduu kiilik bir UNESCO komisyonu rdn, I.iibnan, Bat Yakas ve Gazze eridinde bulunan UNRVVA kamplarmdaki okullarda okutulan kitaplar zerine bir rapor hazrlamtr. Komisyonun saptad ltler arasnda yle denilmekteydi: Btn bir toplulua ynelik aalayc ifadelerin yasaklanmas gerekir. Zira hogrlmesi mmkn olmayan byle bir durum, baka eylerin yansra bireyin en kutsal haklarnn inenmesi anlamn tamaktadr. Bu anlamda, Yahudiler iin baz ders kitaplarnda kullanlan ve uluslararas anti-semitizmin esef verici dilinin bir parasm oluturan yalanc, hilekar, tefeci, budala gibi kelimelerin hogrlmesi mmkn deildir. Komisyonun inceledii 127 kitap arasmda 14'nn tamamen kaldrlmas, 65'inin ancak bir takm dzeltmelerden sonra kullanlmas, 48'inin ise okutulabilir olduu belirtilmitir. Sz konusu komisyon din ve tarih konularnda baka sorunlarn yanmda,

Peygamber Muhammed ile Arabistan Yahudileri arasmdaki ilikiler sorununa, genlerde btn Yahudilerin Mslmanlarm daima uzlamaz dmanlar olduklar ve yle de kalacaklar kansn uyandracak terimlerle gereinden fazla nem verildii[ni saptamtr]. 4 2 Sz konusu rapor UNESCO'nun 4 Nisan 1969'da Paris'te yaplan 82. oturumuna sunulmu, ama yaynlanmamtr. Lbnan ile rdn bu konularda en u rnekler arasmda yer almazlar. Herbirinin Yahudilerle ilikileri hakkmda farkl anlaylar olan, dier, daha radikal ve geleneksel devletler bir yana, sraille yaplan bar anlamasnn ncesinde de sonrasnda da Msr'da yaynlanan kitaplarda, ders kitaplarmda ve medyada Yahudi-kart ok daha ftursuz beyanlara rastlanmtr. Aadaki szler, ok satan bir Msr resimli dergisiyle yapt ve 4 Austos 1972'de yaynlanan bir syleisinde merhum Kral Faysal Yahudilerin tarihteki roln anlama tarzna rnek tekil etmektedir: Eski zamanlardan beri srail hep kt emeller beslemitir. Hedefi dier btn dinleri ortadan kaldrmaktr. Selahaddin Eyybi zamanmda kacak bir savam hem Mslmanlarm hem de Hristiyanlarn zayflamasna yol amas iin Hallar kkrtanlarn Yahudiler olduunu tarihten biliyoruz. Yahudiler dier dinleri ve halklar kendilerinden aa grrler. ntikam konusuna gelince, belirli bir gnde Yahudi olmayanlarm kanlarn ekmeklerine katp yerler. ki yl kadar nce, ben Paris'i ziyaret ederken byle bir olay cereyan etmi, polis ldrlen be ocuun cesedini bulmutu. ocuklarn kanlar alnm. Sonradan bu ocuklarn, kanlarn alarak o gn ekmeklerine katmak amacyla Yahudiler tarafndan ldrldkleri anlalmtr. Bu olay bize Yahudilerin Yahudi olmayanlara kar besledikleri kin ve garazn boyutlar hakkmda bir fikir vermektedir. 4 3 Suudi monarisinin bir zamanlar lkeyi ziyaret edenlere

datt Protokol kopyalarnda ve dier anti-semitik brorlerde, "tredi, sonradan grme" eklinde Yahudilere yneltilen geleneksel aalamadan, Yahudiyi ktln ete kemie brnm hali diye gren ada, batl kabusa dek her eit tahkiri grmek mmknd. Ayrca bu konuda yalnz da deildi. Bugn anti-Semitik mitolojinin hi eksiksiz btn izisi Arapa okurun hizmetine sunulmutur. Avrupal anti-semitik ikonografinin gelmesi de, Yahudiler hakkmdaki grlerine yeni bir boyut katmtr. Bir sredir Arapa basmda boy gstermekte olan Yahudi kart izgi romanlar konularm ve klielerini tamamen Orta ve Dou Avrupa'dan almaktadr. Kktendinci slmi basmda kan karikatrler iin de ayn durum geerlidir. Yahudi kart yerli bir karikatr gelenei olmad iin, simgeleri anlayabilmeleri amacyla Arapa gazete okurlarnn belli bir eitimden gemeleri gerekmitir. Bugn bu eitim grevi tamamlanm gibi grnyor. Anti-semitik tema ve kavramlarn propagandas, ne raslantya braklm ne de tmyle Orta Doulu mteebbislerin ellerine terkedilmitir. eitli Avrupal gruplar da enerjik bir biimde anti-semitik probagandada bulunmulardr. Bu yzylda sz konusu gruplar arasnda en nemlisi, 1930'larn balarndan 1945'de Almanya'nn yenilgisine kadar Araplar arasnda anti- semitik doktrinlerin yaylmas iin byk gayret sarfetmi olan Nazilerdi. Nazilerin devrilmesinden sonra baz Arap lkelerinin kendileri, btn dnyaya dalan anti-Semitik yaynlarn balca merkezi haline geldi. 1898 tarihinde stanbul'da muhtemelen Franszcadan evrilen ve adapte edilen The Dreyfus Affair and its Secret Causes [Dreyfus Meselesi ve F,sbab- Hafiyesi (Gizli Nedenleri)] isimli Trke bir kitap yaynland. Trkiye'deki ilk anti-semitik yazarlardan biri, Gen Trkler dneminin nde gelen gazeteci ve edebiyatlarndan, dergi yneticisi Ebzziya Tevfik'ti. Tevfik en bandan beri Yahudi meselelerine yakm alaka gstermi ve daha 1888'de "srail milleti" zerine, eski ve yakm dnemi kapsayan ve duygudalktan pek uzak olmayan bir kitap yaynla-

mt. 1911 civarnda anti-semitizmi benimsedi ve anti-semitik risaleler ve makaleler yazmaya balad. Grld kadaryla bu yazlarnda kulland malzemenin byk blm kendisine orta Avrupa'dan ulatrlyordu. Ayn dnemde Yahudiler Gen Trk yazarlarndan Celal Nuri ileri'de kendilerine bir savunucu buldular. leri, yazlarnda Yahudilerin ilerine ve sorunlarna olduka sempatiyle yaklayordu. 4 5 Kartlar onlar gzden drmek iin, gerek Gen Trklere gerekse Kemal Atatrk'e kar anti-semitik savlar kullanmlardr. Avrupa tarz anti-semitik yazlar ou ar sa ve solla snrl olmak kaydyla Trkiye'deki polemiklerin kk bir temas olarak gnmze dek devam etmi, ancak son zamanlarda Arap ilgisi ve nfuzunun Trk medyas, siyaseti ve ticareti zerinde yaratt etkinin sonucu olarak artmaya balamtr. 4 6 Arap anti-semitizminin ykselmesinde Filistin sorununun ve buna bal olarak Yahudilerle Araplar arasmdaki ilikilerin hemen her yerde gerginlemesinin ok nemli bir yeri olduu phe gtrmez bir gerektir. Temelde bu bir siyasi atmadr; nyarg, tarafgirlik ve topluluklar ya da etnik gruplar arasmda bir husumet sorunu deil, ayn corafya zerinde hak iddia eden iki halk arasmdaki zgl ve maddi temelli bir atmadr. Ancak nceleri Siyonizm, sonra da srail baatlkla Yahudi olduu; Arap lkelerinde rahata ulalabilecek Yahudi aznlklar bulunduu ve stelik anti-semitizmin Yahudilere saldrmak iin hazr yapm konular, imgeler ve bir szlk sunduu dnlecek olursa, bunlar kullanmak ynndeki ekiciliin (ivann) ne denli gl olduu da anlalr. Tabi bunlar iteleyecek yetenekli ve deneyimli kandrmaclar bulmak da, hi zor olmamtr. Arap nderler bu gelimelere farkl tepkiler gstermilerdir; kimi bu mttefiklere drt elle sarlm, kimi fkeyle kar km, kimileri de ayn anda her iki tepkiyi de gstermitir. Bir yandan Filistin sorununun Arap-Yahudi ilikilerinin bozulmasnda ve Yahudilerin genel olarak Mslman dnyasndaki konumlan zerinde yaratt besbelli etkiyi kabul ederken ne-

mini abartmamak, zellikle de dier etkenleri gzard etmemek ya da dlamamak gerekir. Bu bozulma Mslman dnyasnn ve bu dnyadaki aznlklarn genel durumunu etkileyen daha byk bir deiimin bir parasdr. likilerin genelde ktlemesinin ve hogrnn kalkmasnn Yahudilerin yannda bakalarna da zarar dokunmutur. Ama Yahudilerin durunuj, Filistin sorunu yznden daha ok krlgan olduklar iin, daha da ktlemitir. Arap lkelerindeki Yahudilerin byk blm esasen Avrupal bir hareket olarak grlen Siyonizme kar ya kaytsz kalmlar ya da dmanca bir tavr iinde olmulard. Arap Yahudilerinin Siyonizme dnmeleri daha ge bir tarihe aittir ve kimi yerlerde dorudan grdkleri zulmn bir sonucudur. iddet de Yahudilerin Siyonizme dnmelerini abuklatran bir etken olmutur. 1940 yaznda ve yine 1941 ubatnda, hkmet ve hkmet d temsilcilerden oluan bir Arap Komitesi adna hareket eden Kuds mfts Hac Emin el-Hseyni Alman hkmetine ortak amalara varmak iin Alman-Arap ibirlii nermitir. ayet Alman hkmeti, taslan mftnn hazrlad ve onun amalarn onaylayan bir bildirge yaynlasayd, mft de onlara etkin bir Arap destei vaadedecekti. nerilen bildirgenin ilk taslanda u koul belirtilmekte ve ikinci taslakta da ufak tefek deiikliklerle tekrarlanmaktadr: Almanya ve talya, Filistin'deki ve dier Arap lkelerindeki Yahudi unsurlar sorununu, Araplarn ulusal ve etnik (vlkisch) karlar gereince ve Yahuli sorununun Almanya ve talya'da halledildii gibi zme hakkn tanr. 47 Almanlar eitli sebeplerden tr mftnn isteklerine hi bir zaman net bir cevap vermediler, ama mftnn taslak neride de belirttii gibi zamann Arap milliyeti kampnda Nazi etkisinin boyutlar hibir kukuya yer brakmayacak kadar akt. 1941 ile 1948 arasnda Irak, Suriye, Gney Arabistan ve Kuzey Afrika'da eitli Yahudi kart kalkmalar olmu, bu olaylar srasnda yzlerce Yahudi ldrlm, yaralanm; daha da ounun i yerleri yamalanm, evleri ykl-

m ve a akta braklmlardr. srail devletinin kurulmasndan nceye rastlayan bu olaylarn srail'in yaratlmasnda da elbet pay olmutur. Ayrca bu gelime, Arap lkelerinde yaayan Batyla ibirliklerinden tr zayflam olan Yahudilerin konumunu iyiden iyiye sarsm ve onlar kurala ayrk duranlara hi yer tanmayan yeni bir militanlkla kar karya brakmtr. Sonu ounluu krkl yllarn sonu ile ellilerin balarnda bu lkelerden kitlesel bir Yahudi gnn yaanmas olmutur. Fas'ta 300.000 Yahudiden geriye 18.000 kii kalmtr. Yemen'de 55.000'den 1000'nin altna dmlerdir. Cezayir, Irak ve Msr'da yaayan ve bir aralar srasyla 135.000, 125.000 ve 75.000 olarak tahmin edilen Yahudi nfusu bir ka yz yal kiiden ibaret kalmtr. 4 8 Trkiye'de bile bir zamanlar 80-90 bin civarnda tahmin edilen Yahudi topluluu gler yznden 23.000 civarna dmtr. Bu arada ran'da zimmet sistemine dnlmesi, bu lke Yahudilerinin bana gelebilecek en iyi ey gibi grnmektedir. ran Yahudileri giderek artan sayda ya srail'e ya da Batl lkelere g etmeyi yelemilerdir. Yahudi halknn uzun tarihinde pek ok blm vardr. Yunan skenderiyesi Philon'un, Babil Talmud'un, orta a spanyas zengin bir brani edebiyatn yurdu oldu; modern Yahudi tarihinin byk bir blmn Alman ve Polonya Yahudileri yazdlar. Hepsi gitti, sadece anlar ve antlar ayakta. Yahudi tarihinin zengin ve canl, uzun blmlerinden biri olan Yahudislm ortak-yaam, Yahudi yaamnn ve yaratclnn bir baka byk dnemini oluturmaktayd. O da imdi sonuna geldi, dayand.

NOTLAR
Notlarda aadaki ksaltmalar kullanlmtr. AIU Alliance Israelite niverselle f BA1U Bulletin de Alliance Israelite niverselle Eli, E/2 Encyclopaedia of islam, birinci ve ikinci basmlar }QR /VVH RE/ Jevvish Quarterly Revievv Journal of World History Revue des Etudes Juives

BR. SLAM VE DER DNLER 1 Mslman devletin gayri Mslim uyruklarnn durumu u eserlerde incelenmitir: A.S. Tritton, The Caliphs and ther Non-Muslim Subjects: A Critical Study of the Covenant of Umar (Londra, 1930; yeniden basm 1970) ve Antoine Fattal, Le Statut legal des non-musulmans en pays d'slam (Beyrut, 1958). eitli gayri Mslim topluluklar ile ilgili yazn eitsizdir. Hristiyanlar hakknda yaplan bilimsel almalar Hristiyan topluluklarn gerek yaamlarndan ziyade, ounlukla Hristiyanlk ve kilise tarihi ile ilgilidir. Bu konuda Arapa yazlm olduka geni bir literatr bulunmaktadr. Bat. dillerinde yaplm genel almalar arasmda unlar yer alr: A.S. Atiya, History of Eastern Clmstamty (Londra, 1968) ve B. Spuler, "Die M J nlandschen Kirchen", Handbuch der Orientalistk iinde (Leden, 1964). slam lkelerindeki Yahudilerin tarihi ve historiografs hakknda son zamanlarda yaynlanm iki yetkin yapt bulunmaktad r Norman A. Stillman, The \ews of Arab Lands: A History and Source Book (Philadelphia, 1979) ve Mark R. Cohen, "The Jews Under slam: from the Rise of to Sabbatai Zevi", Bblographcal Essay* m Medeval Jezoish Studies iinde (New York, 1976), s.169-

229. Sz konusu kitap, Princeton Near East Paper Number 32 (Princeton, 1981) olarak bir ekle yeniden baslmtr. YahudiArap tarihi ile ilgili imdiye dek yaplm en nemli bilimsel almalar oluturan S.D. Goitein'in yazlar iin 2. blmn 1. dipnotuna ve ilgili yerlere bakm. Mslman ynetimi altnda gerek Yahudilerin gerekse Hristiyanlarn tarihi, A. J. Arberry'nin derledii Religion in the Middle East'de (Cambridge, 1969) tartlmaktadr. (Bu kitapta ayrca bibliyografya da vardr. ngilizceye evrilmi seme belgeler iin bakmz: B. Levvis, islam from the Prophet Muhammed to the Capture of Constantinopole, II (Nevv York, 1974), s. 217-235. Genelde slami hogr konusunda bakmz: Rudi Paret, "Toleranz und Intoleranz im slam", Saeculum 21 (1970): 344-365; Francesco Gabrieli, "La Tolleranza nell'Islam", La Cultura 10 (1972): 257-266, ayn yazarm Arabeschi e Studi Islamici's (Napoli, 1973) iinde yeniden basm, s.25-36; Adel Khoury, Toleranz im islam (Mnih, 1980). Mslman gemiinin olumsuz yanlarn ne kartan dier iki alma Bat Ye'or'un (takma ad) Le Dhimmi: Profil de l'oprime en Orient et en Africjie du nord deptis la conqete arabe si (Paris, 1980) ile Kari Binsvvanger'in Untersuchungen zum Status der Nichtmus-. lime im osmanischen Reich des 16. Jahrhunderi, mit einer Neudefinition des Begriffes "Dhimma"sidir (Mnih, 1977). Bu ikincisi, pek ok doubilimcide (arkiyada) grd "dogmatik slamperverlik"i sert bir dille eletirmektedir. 2. Karlatrn: E. Gibbon, Declineand Fail of the Roman Empire, cilt 5, yayna hazrlayan J.B.Bury (Londra, 1909-1914), s.332. 3. rnein Ayetullah Humeyni'nin slam devletindeki gayri Mslimlerin konumunu ele alma baknz. slam hkmeti ile ilgili programatik kitabnda Humeyni, gayri Mslimlerin devlet hizmetlerinden ve korumasndan salayacaklar yarar karlnda cizye (kelle vergisi) deyeceklerini aka belirtir; ancak siyasi srelere her tr katlmn dmda tutulacaklardr. Baknz: Ayetullah Humeyni, Hukuma Islamiyya, y.y. (Beyrut), t.y., s.30 ve devamnda; Vilayat-i Faqih, y.y, t.y., s.35 ve devammda; (Arapadan yaplan) ngilizce evirisi, Islamic Government (U.S.

Joint Publications Research Service 72663, 1979), s.22 ve devammda; (Farsadan yaplan) Franszca evirisi, Potr un gouvernement lslamiqte (Paris, 1979), s. 31 ve devamnda. Ayn kitabn bir baka basks, Hamid Algar, islam and Revolution: Writings and Declarations of imam Khomeini (Berkeley, 1981), s.45 ve devamnda. Aslnda Humeyni'nin ah hakkmdaki yaknmalarndan biri, ahn yasalarnn gayri Mslimlerin Mslmanlar zerinde (monarinin devrilmesinden nce hi bir zaman gereklememi olan) siyasi ya da hukuki bir otorite kurmalarna teorik olarak imkan tanyor olmasyd. 4. Bu konular hakknda bakmz: B. Levvis, Race and Color in islam (Nevv York, 1971); gzden geirilmi ve geniletilmi Franszca basks, Race et couleur en pays d'slam (Paris, 1982). 5. Muhammed'in Yahudilerle olan ilikileri hayli kalabalk bir bilimsel yaznn ve son zamanlarda da Arapa ve dier slam dillerinde geni bir popler ve yar popler literatrn konusunu oluturmutur. Baknz: Cohen, "Yahudiler", s.176179 ve Stillman The ]ews ofArab l.ands, s.3-21,113-151. Muhammed'in Hristiyanlarla olan ilikilerine ise grece daha az ilgi gsterilmitir. Muhammed'in Necranl Hristiyanlar ile ilikileri hakkmda baknz: VVerner Schmucker, "Die Christliche Minderheit von Nagran und die Problematik ihrer Beziehungen zum frhen islam", Tilman Nagel, Gerd-R.Puin, Christa-U. Spuler, Werner Schumucker ve Albrecht Noth'un yazd Studien zum Minderheitenproblem im islam, I iinde (Bonn, 1973), s.183-281. Ksa genel makaleler iin bakmz: Eli'deki (A. Moberg'in yazd) "Necran" ile (A.S. Tritton'un yazd) "Nasara" maddeleri. 6. Baknz: E12, s.v. (Adolf Grohmann'm yazd) "Hayber" maddesi. Gayri Mslimlerin Arabistan'dan kovulmalar hakknda baknz: Khoury, Toleranz, s.87-88. 7. VV.Cantvvell Smith, The Meaning and End of Religion (Nevv York, 1964),s.58 ve devamnda, 75 ve devammda. 8. R.Paret, "Sure 2,256: la ikraha fi d-din, Toleranz oder Resigm

tion", Der islam 49 (1969): 299-300. 9. Kuran'n Bat dillerinde yaplan iki modern evirisinde bu szler "jusqu'a ce qu'ils paient la jizya, directement (?) et alors qu'ils sont humilies" (R.Blachere); "bis sie kleinlaut aus der Hand Tribut entrichten" (R. Paret) eklinde evrilmitir. Dier en son eviriler yledir: "until they give compensation (tax) for support from solidarity (shovvn by us to them), vvhile they are in a state of lowliness" ["Onlar aa durumdayken (onlara saladmz) himaye karl bedel (vergi) deyinceye kadar"] (F. Rosenthal); "until they pay the jizya out of ability and sufficent means, they (nevertheless) being inferior" ["aa olanlar arasmda salam ve deme kudretini haiz olanlar cizye deyinceye kadar (mamafih yine de aa kalrlar"] (M.J. Kister); "until they give the revvard due for a benefaction (since their lives are spared), vvhile they are ignominious (namely, for not having fought unto death)" ["alak olanlar (yani lme kadar savamayanlar) grdkleri iyiliin (nk canlar balanmtr) karln verinceye kadar"] (M. Bravmann). Baknz Rosenthal, The Joshua Starr Memorial Volume (Nevv York, 1953), s.68-72; Bravmann ve Kister Arabica 10 (1963): 94-95; 11 (1964): 272-278; (1966): 307- 314; 14 (1967): 90-91, 326-327; karlatrnz: M.M. Bravmann, The Spritiual Backgromd of Early Islatt: Studies in Ancient Arab Concepts (Leiden, 1972), s.199-212. 10. Zamakhshari, Al-Kashshaf, II (Kahire, 1353/1954), s.147 (Beyrut, t.y.), s.262-264; karlatrn Al-Baydavvi, Commentarius in Coranum, I, derleyen H.O.Fleischer (Leipzig, 1846), s.383-384. Cizyenin denme ekli zerine baknz Fattal, Le Statut, s.286288. 11. ibn el-Nakka iin, Belin, "Fetwa relatif a la condition des dhimmis et particulierement des chretiens en pays musulmans depuis l'etablissement de l'Islam jusqu'au milieu du 8e siecle de l'hegire", Journal Asiatique 4nc dizi, 19 (1852): 107-108. 12. Ebu Ubeyde, Kitap al-Amwal (Kahire, 1353/1954), s.18 ve devamnda, 52 vd.

13. Ebu Yusuf, Ki t ab al-Kharaj

(Kahire, 1382/1962-1963), Unds,

s.122-125; ngilizce evirisi Stillman, The Jevs of Arab

s.159-161. 14. Baknz: G.E. von Grunebaum'un, "Eastern Jevvs under slam" balkl nemli teblii, Viator: Medieval and Renaissance Studies, II (Berkeley-Los Angeles, 1971), s.365- 372; genel olarak Salo W. Baron, ,4 Social and Relgous History of the Jezos, III (Nevv York, 1957), passim, zellikle s.120 vd. 15 Son zamanlarda yaymlanan iki ciltte slamlatrma ile ilgili baz sorunlar ele alnmtr: R.W. Bulliet'in monografisi, Conversion to islam in the Medieval Period (Cambridge, Mass., 1979) ve Nehemia Levtzion'un dzenledii sempozyum, Conversion to islam (Nevv York ve Londra, 1979). Burada ayrca bir bibliyografya da bulunmaktadr. 16. Sabiler ve bu terimin eitli yorumlar zerine baknz (B. Carra de Vaux tarafndan yazlan) Eli, s.v. "el-Sabi". 17. Bakmz: E12, (Claude Cahen'in yazd) "Zmma" maddesi. Burada ayrca bir bibliyografya da bulunmaktadr. 18. Bu kstlamalarn yer ald metin rnekleri iin baknz: Levvis, islam, II, s.217 vd. 19. Kutsal Sava ile ilgili Mslman Yasas ve retisi hakkmda zet bilgi iin baknz: F12, s.v. (!. Tyan'n yazd "Cihad" makalesi. Burada ayrca bir bibliyogralya yer almaktadr. Eski ve yeni yasal metin rnekleri iin bakn: Kudolph Peters, Jhad n Mediaeval and Modern islam (Leiden, 1977); ayn yazar, islam and Colonialism: The Doctrine of jhad in Modem I listory (Lahey, 1979). 20. Bakmz: E12, s.v. (J.Schacht'n yazd) "Aman" maddesi. Vergi baklklar hakknda Rabbinik fetvalara yansd kadaryla yabanc ve Osmanl Yahudileri arasndaki anlamazlklar konusunda baknz: Eliezer Bashan'n East and Maghreb: A Volume of Researches incelemesi, yayna hazrlayan H.Z. (J W-)Hirschberg (Ramat-Gan, 1974), s.105-106. iran'daki Rusya'nm Mslman uyruklar hakknda baknz: Marvn L.Entner, Russo- Pers,an Conmercial Relations, 1825-1914 (Gainesvlle, Flo-

rda, 1965), s ! 4 . 21. Baknz D. Santillana, Institzioni di Diritto Musthnano, I (Roma, 1926), s.69-71; L.P. Harvey, "Gypto-Islam in Sixteenth Century Spain", Actcs del Primer Congreso de Estudios Arabes e IsIcnricos iinde (Madrid, 1964), s.163-178; al YJansharisi, Ana almatajir fi bayan ahkam man ghalaba ala zmtanihi al- nasara zm-lam yuhajir, yayma hazrlayan Hseyin Munis, Revista del nstituto Egipcio de Estudios Islamicos en Madrid 5 (1957): 129-191. Karlatrn: Bernard Lewis, The Mslim Discovery of Erope (New York, 1982), s.66 vd., ve Khoury, Toleranz, s.130 vd. 22. Tritton, The Caliphs, ve Fattal, Le Statt, passim, zellikle 97 vd. 23. Bu alamet hakkmda bakm: EI2, (M. Perlmann'n yazd) "Gyar" maddesi; Tritton, The Caliphs, s.115 vd.; Fattal, Le Statt, s.96-110. 24. S.D. Goitein, A Mediterranean Society: The Jezuish Commnities of the Arab World as Portrayed in the Docments of the Cairo Geniza, I (Berkeley ve Los Angeles, 1967), s.97; II (1971), s.380394; ayn yazar, "Evidance on the Mslim Poll Tax from NonMuslm Sources", Jornal of the Economic and Social History of the Orient 6 (1963): 278-295. 25. Fattal, Le Statt, s.137 vd.; Khoury, Toleranz, s.157 vd. 26. Fattal, Le Statt, s.113 vd., 344 vd; Khoury, Toleranz, s.162 vd. 27. Tritton, The Caliphs, s. 175 vd.; Khoury, Toleranz, s.87 vd. 28. Al-Qalqashandi, Subh al-A'sha, XIII (Kahire, 1337/1918), s.386; Fattal, Le Statt, s.242; Khoury, Toleranz, s.91. 29. Al-Nawawi, Al-Manthurat, yayma hazrlayan I. Goldziher, REJ 28 (1894): 94; ngilizce evirisi iin baknz: Levvis, slam, II, s.228-229. 30. ibn Qutayba, Uyun al-Akhbar, I (Kahire, 1962), s.43; A.L. Udovitch bundan ksmen u yazsnda sz etmektedir: "The Jevvs and islam in the High Middle Ages: A Case of Mslim View of Differences", Settimane di Stdio del Centro italiano di

stdi s'alto medioez'o (Spoleto, 1980), s.665-666. Zmmilerin ynetimde altrlmasyla ilgili yasal sorun iin bakn: Khoury, Toleranz, s.91-92,166 ve devamnda. 31. Ebu Yusuf, Kitab al-Kharaj, 3nc bask. (Kahire, 1382/ 1962-1963), s.140-141; ngilizce evirisi iin baknz: Lezois, islam, II, s.223-224. 32. E. Ashtor, "The Social Isolation of the ahi adh-Dhirr{ma", Pal Hirscher Memorial Book iinde (Budapefte, 1949), s.73-94; ayn yazarn The Medieval Near East: Social and Economic History kitabnda (Londra, 1978) yeniden baslmtr. 33. Karlatrn: Kuran, 11,61 ve 111,108. zet bir deerlendirme iin baknz: M. Perlmann, "Eleventh-Century Andalusian Authors on the Jevvs of Grenada", Proceedings of the American Academy for Jezoish Research, 18 (1949): 289-290. 34. Zimmi kart probaganda iin bakm: M. Steinschneider, Polemische tnd apologetische Literatr in arabischer Sprache (Leipzig, 1877); R. Gottheil, "An Ansvver to Dhimmis", Journal of the American Oriental Society 47 (1921): 383-457; M. Perlmann,
*

"Notes on Anti-Christian Proboganda in the Mamluk Empire", Blletin of the School of Oriental and African Studies 10 (1942): 843861; Perlmann, "Eleventh-Century Andalusian Auhors"; S.W. Baron, A Social and Religious History of the Jezvs, V, s.95 vd. ibn Hazm'n, ibn Nagrella'ya kar kaleme ald ve Perlmann'n da zikrettii risale yaynlanmtr: Al-Radd ala ibn al- Naghrila alYahdi zua-rasa 'il ukhra, baskya hazrlayan ihsan Abbas (Kahire, 1380/1960). Yahudi kart baka iirler iin bakn: W.J. Fischel, Jeos in the Economic and Political Life of Medieval islam (iinde ibn Nagrella'ya ynelik baka baz saldrlar da yer almaktadr). 35. Bazen "domuz" terimi her iki grup iin de kullanlmaktadr. Maymunlara yaplan gnderme Kuran'dan alnm olabilir (II, 66; V,60; VII,166). Bakm Henri Peres, La Poesie andalouse en arabe classique ait XIe siecle (Paris, 1953), s.240-241; Perlmann, "11. Yzyl Endls Yazarlar", s.287-288. 36. Osmanllar "Yusuf" adm, Mslmanlar iin Ysuf, H-

ristiyanlar iin Ysf ve Yahudiler iinse Ys'if (ya da Yasef) diye telafuz ederlerdi. Davud, Yakop, brahim ve Kitab- Mukaddes'teki dier adlarda da ayn farkllatrmaya gidilmitir. 37. Baknz: Ignaz Goldziher, lntroduction to Islamic Theology and Law (Princeton, N.J., 1981), s.213-216; ayn yazar, The Zahiris, Their Doctrine and Ther History (Leiden, 1971), s.58; Amedee Querry, Droit musulman: Recueil de lois concernant les musulmans schyites, I (Paris, 1871-1872), s.44 (ii fakih Necm ed-Din. Cafer el-Hilli, Kitab Shara i' al- islam'n evirisini yapmtr. Dini temizlik zerine baknz: Eli, (A.S.Tritton'un yazd) "Taharet" maddesine ve slam hukuku ile ibadeti hakkmdaki standard eserlerde Taharet (temizlik) ve Najasa (kirlilik) ile ilgili blmlere bakn. 38. AIU Arivlerinde bulunan 27 Ekim 1892 tarihli Hamedan kaynakl bir mektubun metni Narcisse Leven, Alliance Israelite niverselle, cinquante ans d'historie, I iinde (Paris, 1911) s. 376-377'de ve David Littman'n Weiner Library Bulletin, n.s. 32 (1979) iinde yer alan "Jevvs under Mslim Rule: The Case of Persia" adl makalesinde (s.7- 8) yavplanmtr; ayn kuraln daha eski bir biimi iin baknz: J.J. Benjamin II, Eight Years in Asia and Africa from 1846 to 1855 (Hanover, 1859), s.212. 1907 Mays gibi ge bir tarihte, arkasnda tacirlerin ve zanaatkarlarn .destei bulunan, Kermanah'taki dini partinin nderi eyh Muhammed Mehdi hem Mslmanlar hem de Yahudiler iin bir dizi kural kard. Yahudilerin yamur yaarken dar kmamalar, Yahudi iaretini zerlerinden kartmamalar, Mslmanlarnkinden yksek evler yapmamalar, Mslmanlarm bulunduu tarafta sakal tra olmamalar, ata binmemeleri buyruluyordu (Sagues'in Raporu, AIU Arivleri, ran II. C. 4-8, Kermanah, Sagues, 1906-1907). 39. Ruhullah el-Musavi el-Humeyni, Risala-i Tauzih alMasa'il (Tahran, t.y., [1979?], s. 15,18. 40. Karlatrn: S.D. Goitein'in Interfaith Relations in Medieval islam'da yer alan gzlemleri, (Nevv York, 1973), s.28-29.

41. Karlatrn: Goldziher, "Usages juifs d'apres la litterature religieuse des musulmans", RE] 28 (1894): 324. 42. Paul Horster'in Zr Anzvendung des slamischen Rechts im 76. Jahrhmdert adl kitabmda yer alan metin (Stuttgart, 1935), s.37 (eviri s.76); yine bakmz: M. Erturul Dzda, eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar nda 16. asr Trk hayat (stanbul, 1972), s.94. 43. Fattal, Le Statut, s.232 vd. Khoury, Toleranz, s.90-91, 165 vd. Baz fakihler savata gayri Mslim yardmc kullanlmasna izin verirler. Al-Sarakhsi'nin ifadesiyle "nasl kpek kullanlyorsa, onlar da kullanlabilir". Ancak fakihler zmmi askerlerin ganimetten pay deil, Mslman yetkililerin belirledii bir creti alacaklar konusunda gr birliindedirler. 44. rnein baknz: Hanina Mizrahi, Toldot Yehude Paras (Kuds, 1966), s.36 ile yukardaki 38nci dipnotta zikredilen belge. 45. Sakin kelimesinin kullanlmas anlamldr. Diyelim, am ya da Kuds'de oturan Mslmanlara sadece aml ya da Kudsl denirdi. Baka yerlerden gelmi olan Mslmanlar ile ehirde kendilerinin ve atalarmm ne zamandr yaadklarna baklmakszn btn gayri Mslimler iin bu niteleyici son ek (Trke l-li [aml, Kudsl]; Arapa i [ami\Dmki, Kudusi]) kullanlmaz, sz konusu ehrin sakinleri olarak anlrlard; Antik iskenderiye'deki benzer bir ayrm iin bakmz: Pierre Vidal- Naquet, Flavius Josephe'in La Guerre des Juifs kitabma (Paris, 1977), giri yazs "Du bon usage de la trahison", s.59-60. 46. Ahmed Refik, Onuncu Asr- Hicride stanbul Hayat (istanbul, 1333), s.68-69; Franszca basks iin bakmz: Abraham Galante, Documents officiels turcs concernant les juifs de Turquie (istanbul, 1931), s.114. Ayrca bakmz: Binsvv'anger, Untersuchungen, s.170 vd.; ayn yazar, "konomische Aspekte der Kleiderordnung im osmanischen Reich des 16. Jahrhunderts", Prilozi za Orijentalnu Filologiju 30, (1980): 51-65. 47. ibn Abdun, Risala fi'l-qada zva'l-hisba, yayma hazrlayan

E. Levi-Provenal (Kahire, 1955), s.43 vd.; ngilizce evirisi iin bakn: Levvis,Islm II, s. 162-163. 48. Littman, "Jews....Persia", s.7. 49. Abdelmagid Turki, "Situation du 'tributaire' qui insulte I'slam, au regard de la doctrine et de la jurisprudence musulmanes", Stdia Islamica 30 (1979): 39-72; Khoury, Toleranz, s.164 vd. 50. Horster, Zr Anvendng, metin, s. 32-33, Almanca evirisi, s.74-75; Dzda, eyhlislam Ebussud, s.102.' 51. Edvvard William Lane, An Account of the Manners and Customs of the Modem Egyptians, 5nci bask, II (Londra, 1871), s.305. 52. Robert Brunschvig, "Justice religieuse et justicelaique dans la Tunisie des Deys et des Beys jusqu'au milieu du XIXe siecle", Studia Islamica 23 (1965): 68; yeniden basm, ayn yazarn Etdes d'Islamologie, II (Paris, 1976), s.267. ou zaman tutuklanmaya, zindana atlmaya ve dvlmeye yol aan bu tr sulamalar 19. ve 20. yzyl boyunca da srmtr. 53. G. Levi Della Vida'da gemektedir; "Un' Antica opera sconosciuta di Controversia Si'ita", Annali dellTstituto Universitario Orientale di Napoli, n.s. 14 (1964): 236. 54. ibn al-Qalanisi, Dhyl Ta'rikh Dimashq, yayma hazrlayan H.F. Amedroz (Beyrut, 1908), s.46. 55. eyh Ahmed el-Budeyri el-Hallac, Hawadith Dimashq alYaumiyya, yayma hazrlayan Ahmed zzet Abdiil Kerim (am, 1959), s.112 (zikreden Sh. Shamir, "Muslm-Arab Aihudes tovvards Jevvs: The Ottoman and Modern Periods," Violence and Defense in the Jeuish Experience iinde, yayna hazrlayan S.W. Baron ve G.S. Wise [Philadelphia, 1977], s. 194). 56. Al-Baladhuri, Futuh al-Buldan, yayna hazrlayan M.J. de Goeje (Leiden, 1866), s.162. Sz konusu metnin biraz daha farkl bir evirisi iin baknz: P.K. Hitti, The Origins of lslamic State (Nevv York, 1916), s.251. Karlatrn: Goldziher, "Usages", s.323. 57. Yahya el Antaki, Annales, yayna hazrlayan L. Cheikho,

B. Carra de Vaux ve H. Zayyat, Corps Scriptorm Christianonm Orientalium, Scriptores Arabici, 3. bask, VII (Paris, 1909), s.235236; ngilizce evirisi iin baknz: Levvis, islam, II, s.227-228. 58. El-Hasan bn Mansur Kadikhan, Fatavi, III (Kahire, 1865), s.616; ngilizce evirisi iin baknz: Levvis, islam II, s.228. 59. Karlatrn: Uriel Heyd, "Alilot dam be-Turkiya bame'ot ha-15 ve ha-16", Sefunot 5, (1961): 140 vd. 60. iirin metni birok eitlemelerle trl basklarda yer almaktadr. Baknz: B. Levvis, "An Anti-Jevvish Code", Salo Wittmayer Baron Jubilee Volume iinde (Kuds, 1975). B. Levvis, islam in History: Ideas, Men and Events in the Middle East iinde (Londra, 1973), s.158-165. 61. Al-Qalqashandi, Subh, XIII, s.368. ngilizce evirisi iin. bakn: Levvis, islam, II, s.225-226. 62. Al-Tabari, Ta'rikh al-Rusul wa'l Muhik, III, yayma hazrlayan M.J. de Goeje et al. (Leiden, 1879-1901), s. 1389-1390. 63. Baknz: F. Babinger, Mehmed the Conqueror and His Time, eviren R. Mannheim (Princeton, 1978), s.494 vd. 64. Bu sultan hakknda baknz E12, s.v., (V.J. Parry'nin yazd) "Bayezd II" makalesi. Burada ayrca konu hakkmda literatr de verilmitir. 65. Bu hikayenin kayna, Korfu bapiskoposu Venedikli Matteo Venier'in 1586 yazd, Relazione dello stato presente del Trco adl bir raporda rastgele syledii bir ka szdr. Bu rapor, E. Alberi tarafndan Le Relazioni degli ambasciatori veneti drante il secolo decimosesto, say III, Relazioni degli stati Ottomani, II'de (Floransa, 1844, s.299) yaynlanm ve biri Trkiye, dieri Yahudiler zerine olmak zere 19. yzyl historiografisinin iki Standard eserinde zikredilmitir: J.W. Zinkeisen, Geschichte des osmanichen Reiches in Etropa 111 (Gotha, 1855), s.372 ve H. Graetz, Geschichte der Juden, IX (Leipzig, 1877), s.439. Venier gezgin bir rahipti ve yazd raporlar, Venedikli eli ve konsoloslarn raporlaryla ayn nitelikte deildi. sel olanakszlna ramen, bu yk, baka hi bir kant gsterilmeden, sonraki pek ok ta-

rihi tarafndan tekrar edilmitir. 66. Muvahhidlerin yapt zulm Kuzey Afrika ve Yahudi tarihi balamnda ele alan eserler iin baknz: H.Z. (J.W.) Hirschberg, A History of the Jevs in North Africa, I (Leiden, 1974), s.123-139; J.F.P. Hopkins, Medieval Mslim Government in Barbary (Londra, 1958), s.59-70; Roger le Tourneau, The Almohad Movement in North Africa in the Tzoelfth and Thirteenth Centuries (Princeton, 1969), s.57 vd, s. 77 vs. 67. Baknz: Roger Savory,Iran under the Safavids (Cambridge, ngiltere, (1980). 68. Karlatrn B. Levvis, "Some Observations on the Significance of Heresy inlslam", Studia Islamica iinde (1953); dzeltilmi basks/s/am in History, s.217-236. 69. Bu olayla ilgili olarak balanz: Stillman, The Jevs of Arab Lands, s.57-59, 211-225. 70. Bu eserler ve daha genel olarak Yahudilik ile slam arasmdaki karlkl kltrel etkiler konusunda bakm: Hava Lazarus-Yafeh, Some Religious Aspects of islam (Leiden, 1981), s.72-89. 71. El-Cahiz, Fi'l-radd ala l'Nafara, Thalath Rasa'il iinde, 2nci bask, yayma hazrlayan J.Finkel (Kahire, 1382), s.13- 14, 17-18; ngilizce evirisi iin baknz: The Jevs of Arab Lands, s.169-170. Yine bakmz: J. Finkel, Journal of the American Oriental Society iinde (1927). 72. Charles Issavvi, The Economic History ofTurkey, (Chicago, 1980), s.13-14. 1800-1914

K. YAHUD-SLAM GELENE

73. Abdal-Rahman ibn Hasan el Jabarti, Aja'ib al-atharfi'l tarajim oa'l-akhbar III (Bulak, 1297 [:1879-80), s . l l ve devammda, 28, 44 ve devamnda, 78, 109, 208, vs. Karlatrn: Harald Motzki, Dimma und Egalite: Die nichtmuslimischen Minderheiten Agyptens in der zveiten haelfte des 18. Jahrhunderts und die Expedition Bonapartes (1798-1801) (Bonn, 1979), s.263 vd., 324 vd. 74. rnein Cevdet Paa'nn alntlad szlere bakmz, Tezakir, III, yayna hazrlayan Cavid Baysun (Ankara, 1963), s.236-237; ngilizce evirisi iin bakmz: Stillman, The Jevs of Arab Lands, s.361.

1. Yahudi-slam geleneinin oluumu ve ortaa slam dnyasmda Yahudilerin tarihi, son derece geni bir bilimsel yazma konu olmutur. Burada son zamanlarda yaynlanan bir ka eserin ad verilecektir; dierleri hakkmda bilgi, Mark Cohen'in I. Blmn I. dipnotunda zikredilen bibliyografik almalarnda bulunabilir. Konuyla ilgili kapsaml alan aratrmalar, hala daha geni ve genel Yahudi tarihlerindekilerdir; bunlarm arasnda en son ve imdiye kadarki en iyi alma S.W. Baron'un, slam lkelerini geniliine ve derinliine inceledii Social and Religious History of Jevs (New York, 1952) kitabdr. Yahudiler ile Mslmanlar, Yahudilik ve slam arasmdaki ilikiler deiik yanlaryla E.I.J. Rosenthal, ]udaism and islam (Londra, 1961); A.I. Katsh, Judaism in islam (Nevv York, 1962) ve zellikle S.D. Goitein'in Jevs and Arabs; Their Contacts through the Ages, dzeltilmi 3nc basmnda (Nevv York, 1974) ele alnmaktadr. Goitein'in, A Mediterranean Society: The Jeoish Communities of the Arab World as Portrayed in the Documents of the Cairo Geniza (3 cilt, 4nc bas.: Berkeley ve Los Angeles, 1967-) kitab byk bir bilginlik baarsdr; ortaa slam dnyasmdaki Yahudilerin yaamn aydnlatmakla, bizzat slam tarihinin incelenmesine yeni bir boyut kazandrmtr. Kapsam ve hedefi bakmndan daha snrl olmakla birlikte Mark R. Cohen'in Jewish Self-Government in Medieval Egypt: The origins of the office of Head of the Jevs, ca. 1065-1126 adl almas (Princeton, 1980), slam Orta amda Yahudilerin cemaat yaplarnn anlalmasna byk bir katk oluturmaktadr. Belirli lkelerle ilgili kitaplar arasmda, E. Ashtor'un (Strauss) Memlk dnemi Msr ve Suriye'sinde (3 cilt, branice, Kuds, 1944-1970) ve Mslman spanya'sndaki (2 cilt, branice, Kuds, 1960-1966; ngiliz-

ce evirisi, Philadelphia, 1973-1979) Yahudilerin tarihini anlatt kitaplar ve J. W. (H.Z.) Hirschberg'in Kuzey Afrika Yahudileri hakkndaki kitab (2 cilt, branice, Kuds, 1965; ngilizce evirisi, Leiden, 1974-1982) saylabilir. 2. S.D. Goitein, "Jevvish Society and Institutious under slam", Journal of World Histon/ (1968): 173. Yine bakn: E. Ashtor, "The Number of Jews in Mediaeval Egypt", Journal of Jevish Studies 18 (1967): 9-42; 19 (1968): 1-22; ayn yazar, "Prolegomena to the Medieval History of Oriental Jevvry", JQR 50 (1959): 55-68, 147-166; N. Golb "The Topography of the Jews of Medieval Egypt", Journal ofNear Eastern Studies 24 (1965): 251-270. 3. Geiger, Was hat Mohammad aus dem Judenthum aufgenommen? (Bonn, 1833, dzeltilmi basm, Leipzig, 1902); ngilizce evirisi Judaism and islam (Madras, 1898). 4. Hanna Zakarias, L'slam, entreprise juive de Moise a Mohammed (Cahors, 1955); ayn yazar, L'Islam et la critique historique, la fin du mythe musulman et accueil fait ax ouvrages de Hanna Zakarias (Cahors, 1960). Maxine Rodinson'a gre ("A Critical Survey of Modern Studies on Muhammad", Studies on slam iinde, ngilizceye eviren ve yayna hazrlayan Merim L. Svvartz [Nevv York ve Londra, 1981J, s.79, dipnot 166), yazar, yaptma tarikatnca izin verilmedii iin takma isimle yazan G.Thery adnda tannm Dominiken bir bilgindi. 5. Patricia Crone ve Michael Cook, Hagarism: The Making of the Islamic World (Cambridge, ngilizce, 1977). 6. Bakm E12, s.v.v. (G. Vajda'nn yazd) "srailiyat" ve (S.D. Goitein'in yazd) "Beni israil" maddeleri. Gordon D. Nevvby, "Tafsir Isra'iliyat: The Development of Kur'an Commentary in Early islam in its Relationships to Judeo-Christian Traditions of Scriptural Commentaries", Journal of the American Academy ofReligion 47 (1979): 685-697. Farkl Mslman otoritelerinin Yahudi kaynaklardan bilgi almann yasal olup olmad konusunda bir deerlendirme iin baknz: M.J. Kister, "Haddithu an Bani Isra'ila vvala haraja: A Study of an Early Tradition",

Isrnel Oriental Studies 2 (1972): 215-239; Studies in Jahlyya and Earh/ slam'da (Londra, 1980) yeniden baslmtr. Hadis'de Yahudilere ve Yahudilie yaplan atflar G. Vajda tarafndan ayrntl bir biimde incelenmitir: "juifs et Musulmans selon le Hadit", Journal asiatique 229 (1937): 57-127. I. Goldziher'in yapt daha eski aratrmalarn deeri hala ok byktr. 7. Bu sorun hakknda geni bir literatr bulunmaktadr. Genel bir aratrma iin bakn: E12, s.v. (S.D. Goitein'in yazd) "el-Kuds". Burada daha nce yaplm olan yaynlarn bir listesi de bulunmaktadr. Daha yakn zamanlara ait bir aratrma iin baknz: Hava Lazarus-Yafeh, Some Religious Aspects of islam (Leiden, 1981), blm 5, "The Sanctity of Jarusalem in islam", s.58-71. 8. Kuds'n Romal ad olan Aelia, Arap egemenliinin ilk dnemlerinde de kullanlmtr. Daha sonra yerini, el-Kuds (al-Guds) ad almtr. 9. El-Tabari, Ta'rikh, 1, s.2408-2409; ngilizce evirisi iin baknz: Levvis, slam, 11, s.3. 10. Baknz s.96-97. 11. S.D. Goitein, Studies in Islamic History and Insttions, (Leiden, 1966), blm 5, "The Origin and Nature of Mslim Friday YVorship", s.111-125 (daha nce Annales ESC 3'de (1958) yaynlanmt; 488-500). 12. Geiger, Judaism, s.68-69. Zikreden Mishna Berachot 1,2. Karlatrn: The Soncino Talmd, Berachot, s.48-49. 13. Baknz: E12, s.v.v. (D.B. Macdonald'm yazd) "Krun" maddesi; (G.Vajda'nn yazd) "Ham" ve "lyas" maddeleri. Ham'n Laneti hakknda baknz: Lewis, Race et couleur, s.67- 68, 141 vd.; Ephraim isaac, "Genesis, Judaism and the Sons of Ham" , Slavery and Abolition I iinde (1980): 3- 17; ayn yazar, "Concept biblique et rabbinique de la maledietion de Noe", Service International de docmentation judeo-ehretienne 11 (1978): 16-35. 14. Bu kant, Israel be-Arav adl kitabnda (Tel-Aviv, 1946) H.Z. (J.W.) Hirschberg tarafndan didik didik incelenmitir.

15. Genel arkaplan hakknda bilgi edinmek iin baknz: Sidney Smith, "Events in Arabia in the 6th century A.D.", Bulletin of the Scholl of Oriental and African Studies 16 (1954): 425-468; ve Janos Harmatta, "The Struggle for the Possesion of Southern Arabia betvveen Aksum and the Sassanians", IV, Congresso lnternazionale di Studi Etiopici, I (Roma, 1974), s.95-106, zellikle s.103 vd. Yemenli Yahudi kral Dhu Nuvvas'n rol hakkmda, M.S. 518-519 dnemine ait Himyeri yaztlarnn kefi ve zlmesi sayesinde imdi ok daha fazla ey biliyoruz. 16. Yahudi Arapas hakknda balanz: Joshua Blau, Dikduk ha- Aravit ha-Yehudit shel yeme ha-benayyim (Kuds, 1961); ayn yazar, Judeo-Arabic Literatre: Selected Texts (Kuds, 1980); ayn yazar, The Emergence and Linguistic Background of Judeo- Arabic (Kuds, 1981). 17. Rabbinik ve slami hukuk arasmdaki olas balantlar konusunda bakn: Goitein, Studies, blm 6, "The Birth-Hour of Mslim Lavv", s.126-134; ayn yazar "The Interplay of Jevvish and Islamic Lavvs", Jeoish Lam in Legal History and the Modern World, yayna hazrlayan Bernard S. Jackson (Leiden, 1980), s.61-77; Hava Lazarus-Yafeh, "Bayn halakha bayahudut lehalakha ba-slam: 'al kama hevdelim iqariyim u- mishniyim", Tarbiz 51 iinde (1982): 207-225; Robert Brunschvig, "Hermeneutique normative dans le Judaisme et dans I'slam", At t i della Accademia Nazionale dei Lincei, say 8, Rendiconti, class. Sci mor. stor. fil 30 (1975) (Roma, 1976): 1-20; ayn yazar "Voeu ou serment: Droit compare du Judaisme et de l'Islam", Hommage a Georges Vajda iinde (Louvain, (1980), s.125-134. 18. Ksa bir yorum-denemesi iin baknz: G.Vajda, "Le 'Kalam' dans la pensee religieuse juive du Moyen Age", Revue de l'Historie des Religions (1973), s.143-160. 19. N. VVieder, "Hashpa 'ot Islamiyot 'al ha-pulhan ha- Yehudi", Melila 2 (1946): 37-120. 20. Bakmz: L.A. Mayer, L'Art Juif en terre d'Islam, (Cenevre, 1959).

21. Baknz: Mordechai A. Friedman, "Polygyny in Jevvish Tradition and Practice: Nevv Sources from the Cairo Geniza", Proceedings of the American Academy for jeoish Research 49 (1982): 33-68. 22. rnein baknz: ibn ishak, Srat Rasul Allah, yayma hazrlayan F. VVstenfeld (Gttingen, 1858-1860), s.684 vd.; ngilizce evirisi iin; A. Guillaume, The Life of Mhammad (Londra, 1955), s. 461 vd. ister Mslman isterse Batl olsun modern bilim adamlarnn Beni Kureyza'nn kaderine yaklamlar, tutum ve tercihleri iin bir mihenk ta olabilir. Profesr Rudi Paret, Mohammed und der Koran kitabmda (Stuttgart, 1957), s . l l 2 ' d e u ilgin noktaya iaret etmektedir: "Beni Kureyza kabilesinin katledilmesi konusuna gelince, unutulmamaldr ki o devirde savalar Cenevre Anlamas anda alkn olduumuz trdekilere oranla pek ok adan ok daha vahi idi. Muhammed'in kendi zamannn ltleriyle deerlendirilmesi gerekir". 23. Bakmz: Eli, s.v. (R. Strothmann'n yazd) "Takiye" maddesi. 24. Kuranda "Kendilerine kitap verilenlerin yiyecei size helaldir" deniyor (V,4). Uygulamada bu, Yahudilerle snrlyd. Bir Osmanl hkm iin bakm: Dzda, eyhlislam Ebussuud, s.91. Osmanl kadsnn kaytlar, Yahudi kasaplardan et almann Mslmanlar iin olaan bir durum olduunu gstermektedir (bakm: Amnon Cohen, Jeoish Life under slam: Jerusalem in the 16th Century). , 25. Peygamberin Yahudilerle giritii mcadelelere yeni ve daha fazla yer ayran son giriimler iin s.212'ye bakm. 26. Moshe Perlmann, "The Medieval Polemics betvveen slam and Judaism" , Religion in a Religious Age, yayma hazrlayan S.D. Goitein (Cambridge, Mass., 1974), s.106. Genelde polemikler hakknda baknz: M.Steinschneider, Polemische und apologetische Literatr in arabischer Sprache zoischen Muslimen, Christen und juden (Leipzig, 1877); I. Goldziher, "Ueber Muham-

medanische Polemik gegen Ahi al-Kitab", Zeitsclrift der Detschen Morgelamlisclen Gesellsclaft 32 (1878): 341-387. 27. Al-Baqillani, Al-Tahd, yayna hazrlayan al-Khudayri ve Abu Rida (Kahire, 1366/1947), s.131-148; yayna hazrlayan R.J.McCarthy (Beyrut, 1957), s.160-190; Robert Brunschvig tarafndan, Momenaje a Millas-Vallicrosa, I'de (Barselona, 1954) yer alan "LArgumentation d un theologien musulman du Xe siecle contre le Judaiisme" makalesinde tartlmaktadr. (S.225-241). 28. Ibn Hazm, Al-Radd ala ibn al-Naglrila al-Yahdi wa- rasa'il tklm, yayna hazrlayan ihsan Abbas (Kahire, 1380/1960); M. Perlmann'n Proceedings of the American Academy for Jeuisl Research 18 (1949): 271-284'deki "Eleventh-Century Andalusian Authors on the Jevvs of Granada" adl yazsmda; ve E. Garcia Gomez'in al-Andals 4 (1936), s.l- 28'deki "Polemica religiosa entre Ibn Hazm y Ibn al-Nagrilla" yazsnda tartlmaktadr. Yaqut'un anlatt bir hikayeye gre (Irslad al-Arib, V, yayma hazrlayan D.S. Margoliouth, [Londra, 1911], s.114), aml tarihi Ibn Asakir, "halifeliin ilk tarihi konusunda verdii bir dizi sylevin arasnda "Yahudileri sulayan ve onlarn cehennem ateine mahkum olduklarn ileri sren" szler sylemitir. Bu sylevin gnmze ulaan hi bir kopyas yoktur. 29. yle anlalyor ki, btn dinlerin eit lde yanl olduklar gr, beklenecei gibi, bir yazarn kendi gr diye deil, hasmma ykledii vahim bir hata olarak ileri srd bir kandr. Bunun en iyi bilinen rnei, 10. yzylda yaam bir smaili nderi tarafndan yazld iddia olunan bir mektupta yer alr ve Snni otoritelerce ismaili fitnesinin bir rnei olarak zikredilir. Bakn: Abdl Kahir el-Badadi, Kitab al-Farq bayn al-Firaq (Kahire, n.d.), s.281; ngilizce evirisi iin baknz: A.S. Halkin, Moslem Schism and Sects (Tel Aviv, 1935), s. 136-137. Daha sonra Avrupa'da da dolama girecek olan daha dokunakl bir eitlemesi iin baknz, Nizamlmlk, Siyasetname, yayna hazrlayan Schefer (Paris, 1891), blm 47, s.197; Franszca evirisi (Paris, 1893), s.288; ngilizce evirisi iin baknz:

Hubert Darke, The Book of Government (Londra, 1960), s.236. mer Hayyam m rubailerinin bazlar da benzeri duygular yanstr. Btn dinlerin doru olduklar yolundaki daha olumlu gr ise, (Sufilerin) yazlarnda grlmektedir. Baz rnekler iin bakn: Goldhizer, Introdction, s.151-152. Mslman hmanizminin baz yanlan hakkmda bilgi sahibi olmak iin baknz: S.D. Goitein, "The Concept of Mankind in islam", History and the Idea of Mankind, yayma hazrlayan W. YVager (Nevv Mexico, 1971), s.72-91. 30. Ibn Said al-Andalusi, Kitab Tabaqat al-Umam (Kahire, t.y.), s.131-136; bu kitabn bir baka basks iin baknz: Cheikho, Machriq (Beyrut, 1912); Franszca evirisi iin bakmz: Regis Blachere, Livre des Categories des Nations (Paris, 1935), s.155-161. 31. Bakmz Franz Rosenthal, "The Influences of Biblical Tradition on Mslim Historiography", Historians of the Middle East iinde; yayma hazrlayan Bernard Levvis ve P.M. Holt (Londra, 1962), s.34-45. 32. Kari Jahn, Die Geschiclte der Kinder Israels des Rasid adDin (Viyana, 1973), (giri, metin, eviri ve yorum); karlatrn: ayn yazar, "Die Geschichte der Kinder Israel's in der Islamischen Historiographie", Anzeiger der phil. Klasse der sterreichischer Akademie der Wissenschaften 109 (1972): 67-76. 33. W.F. Fischel, "Ibn Khaldun: On the Bible, Judaism and the Jevvs", Ignace Goldziher Memorial Volme, II (Kuds, 1956), s.147-171; ayn yazar, "Ibn-i Haldun ve Josippon", Homenaje a Millas-Vallicrosa, I (Barselona, 1954), s.587-589. 34. Goitein, Mediterranean Society I, s.211; ayn yazar, "Jewish Society" JWH, s.175 ve devamnda. 35. L. Ginzberg'in yaynlad metin, Genizah Studies in Memory of D. Solomon Schechter (Nevv York, 1928), s.310-312; B. Levvis tarafndan tartlmas "On That Day: A Jevvish Apocalyptic Poem on the Arab Conquests", Melanges d'Islamologie: Volme dedie a la memorie de Arnand Abel iinde (Leiden, 1974),s.197200; karlatrn: ayn yazar, "An Apocalyptic Vision of Islamic History", Bulletin of the School of Oriental and African Studies 235

1O6; Abdiilbaki Gipnarl, Simavna Kads olu et/h Bedrettin (stanbul, 1966); J. Hammer, Histoire de l'Empire Ottoman, II (Paris, 1835), s.182-186; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi I (Ankara, 1961), s.363-364, 531-532, 565. 54. Goitein, Jews and Arabs, s.73. 55. Amnon Cohen, Jevish Life.

lkelerini kapsamaktadr; Osmanllar ele alan 18. cilt, bu kitap baskdayken kmtr. 3. Baz eski bilim adamlar, balca da Joseph Nehama, Histoire des Israelites de Saloniqe, 5 cilt, (Selanik ve Paris, 19351959); I.S. Emmanuel, Histoire des Israelites de Salonique, I, (Paris, 1936); S. Rozanes, Divre Yeme Yisrael be-Togarma (=fyrot ha-Yehudim be-Turkiya ve -artzot la-Qedem), cilt 12, Tel Aviv, 1930); cilt 2-5 (Sofya, 1934-1938); cilt 6 (Kuds, 1945) bu fetvalardan ok faydalanmlardr. Daha yakn dnemlerde J. Hacker'in yazd bir dizi makale de ayn durumdadr. Fetva koleksiyonlarna dair bir bibliyografya iin bakm: Boaz Cohen, Kuntres ha-Teshuvot (Budapete, 1930; yeniden basm VVestmead, 1970). Genel olarak bakn: Jacob M. Landau, "Hebrevv Sources for the Socio-Economic History of the Ottoman Empire", Der slam 54 (1977): 205-212. Burada ayrca bir bibliyografya yer almaktadr. 4. lk dnemlere ait, brani harfleriyle yazlm bir Trk anonim kronii bu konuda ilgin bir istisna oluturmaktadr; Ugo Marazzi, Tevarih-i Al-i osman: Cronaca anonima ottomana in traserizione ebraica, (Napoli, 1980). 5. Bu konuda yaplm iki alma unlardr: () Eliyahu Kapsali, Seder Eliyahu Zuta; 2 cilt, yayma hazrlayan Aryeh Shmuelevitz (Kuds, 1975-1977); ok daha erken bir tarihte M. Lattes'in yazd De Vita ct seriptis Eliae Kapsali'de baz paralara yer verilmiti (Padua, 1869); (2) Joseph ha-Cohen, Sefer Divre haYamim le-malkhe Tsarefat u- malkhe bet Ottoman ha-Toger, ilk kez 1554'de Sabbioneta'da, daha sonra, 1733'de Amsterdam'da ve 1859'da Lemberg'de yeniden baslmtr. C.H.F. Bialloblotsky'nin ngilizce evirisi {The Chronicles of Rabbi Joseph ben Joshua be Meir the Sephardi, 2 cilt [Londra, 1836]) umutsuz denecek kadar hatalarla doludur. Bu (ve dier) Yahudi historiografik eserleri hakkmda bir deerlendirme iin bakmz: Die Geschichtsliteratur der Juden (Frankfurt, 1905), s.93-94,102. 6. R.D. Barnett, "The Correspondence of the Mahamad of

. ORTA AIN SONLARI VE YEN ALARIN BALARI

1. Bozkr halklarnn geliinin Mslman siyasi yaam zerindeki etkileri hakknda bir deerlendirme iin bakmz: Levvis, islam in History, s.179-198. 2. Btn bu topluluklarn aa yukar 1670'e kadarki tarihleri hakknda yaplm bilimsel yaynlarn eletirel bir bibliyografya aratrmas, Mark R. Cohen'in 1. blm, 1. dipnotta zikredilen "Jevvs Uder slam" makalesinde bulunabilir. Kuzey Afrika ile ilgili kapsaml ve snflandrlm bir bibliyografya iin bakm: Robert Attal, l.cs Juifs d'Africjue du Nord: Bibliographie (Kuds, 1973). Bibliyografik ve belgesel malzemeleri, slam lkelerindeki Yahudi kltr ve tarihini aratrmaya adanm u iki srail dergisinde de bulmak mmkndr Sefunot (1956-) ve e'amin (1979-). Bu yaynlarn her ikisi de Kuds'teki Ben-Zvi Enstits tarafmdan kartlmaktadr. Hayfa niversitesi de "Sefardik Yahudiler ile slam lkelerindeki Yahudiler" konusunda bir dizi "monografi ve aratrma'nn ilkini yaynlamtr; Mikkedem Umiyyam, I (Hayfa, 1981). Belgesel ve bibliyografik eklerle birlikte, Orta alarn sonundan 19. yzyl ortalarna dek Yahudi tarihine ilikin genel bir alan taramas iin bakmz: Yosef Tobi, Jacob Barnai ve Shalom Ettinger (Kuds, 1981). Her ne kadar sadece Yahudi ve Avrupal kaynaklara dayanyorsa da, Graetz'in Osmanl Yahudileri hakknda syledikleri hala deerlidir. Baron un tarihi zaten Orta alarn sonlarnda, slam

the Spanish and Portuguese Cougregation of London during the 17th and 18th Centures", Translctions of the Jeu'ish Histor'ical Society of England 20 (1964): 1-50, zellikle s.23 vd. 7. Tamamen ya da ksmen bu arivlere dayanan inceleme rnekleri iin bakmz: A.C. Wood, A History of the Levant Company (Londra, 1935; yeniden basm 1964); Paolo Preto, Venezia ei Turchi (Floransa, 1975); Erik Arup, Studier i Engelsk og Tysk Handelshistorie (Kopenhag, 1907); Andre Raymond, Artisans et commerants au Caire au XVUle siecle, 2 cilt (Pam, 1973-1974); Robert Mantran, istanbul dans la seconde moitie du XVIIe siecle (Paris, 1962); A.H. de Groot, The Ottoman Empire and the Dutch Republic: A History of the Earliest Diplomatic Relations, 1610-1630 (Leiden-istanbul, 1978). Bu ve benzeri almalar, Osmanl-Avrupa ilikilerinde Yahudilerin ounlukla ticari, zaman zaman da diplomatik rollerini belli llerde aydnlatmaktadr. 8. Shirley Hovvard VVeber'in Voyages and Travels in Greece, the Near East and Adjacent Regions, made previous to the Year 1801 (Princeton, 1953) ile ayn yazarn Voyages and Travels in the Near East Made During the XIX Century kitaplar, (Princeton, 1952), gezi edebiyat hakknda mkemmel bir klavuzdur. Yahudi gezginler hakkmda Abraham Ya'aris'in bibliyografya ve derlemeler, Eisenstein ile dierlerinin ilk almalarnn byk lde yerini almtr. 9. rnein baknz: zina yaptklarndan dolay bir Yahudi ile bir Trk kadmn ldrlmesi hakknda bakn: Reid'in 1*077 tarihli (1666-1667); bir Trk ocuunu dvmelerinden tr Yahudinin idam ile ilgili 1128 (1716) tarihli vekayinameleri; Yeni Camii'nin yaplaca yerden Yahudilerin kartlmas ile ilgili olarak elebizade'nn 1139 (1726-1727) tarihli ve bir Trk'e saldrmaktan dolay ok sayda Yahudinin idam ile ilgili olarak da 1159 (1746) tarihli vekayinameleri. 10. Bu arivler hakkmda genel bir aklama iin bakn: E12, (B. Levvis'in yazd) "Bavekalet arivi" maddesi; Paul Dumont, "Les Archives ottomanes de Turquie", Ees Arabes par leurs

archives (XVI-XX siecles), yayma hazrlayan Jacques Berque ve Dominique Chevallier (Paris, 1976), s.229-243; S.J. Shaw, "Archival Sources for Ottoman History: The Archives of Turkey", Journal of the American Oriental Society 80 (1960): 1-12; Mithat Sertolu, Muhteva bakmndan Bavekalet Arivi (Ankara, 1955); Atilla etin, Babakanlk Arivi Klavuzu (stanbul, 1979); J. Reychman ve A. Zajaczkovvski, Handbook of Ottoman Turkish DiplonMics (Hague-Paris, 1968). Tapu sicilleri hakkmda bakn: . L. Barkan, "Les grands recensements de la population et du territoire de l'Empire ottoman", Revue de la faculte des sciences economiques de l'Universite d'lstanbul 2 (1940): 21-34, 168-179; ayn yazar, "Essai sur les donnes statistiques des registres de recensement dans l'Empire ottoman au XVieme et XVlieme siecles", Journals of the Economic and Social History of the Orient (1957), s.36-39; ayn yazar, "Daftar-i Khakani", E12'de. 11. mer Ltfi Barkan, "Quelques observations sur l'organisation economique et sociale des villes ottoman des XVI et XVII siecles", Recueils Societe Jean Bodin, La Ville II, (Brksel, 1955), s.295. 12. Mark Alan Epstein, The Ottoman Jeoish Communities and Their Role in Fifteenth and Sixteenth Centuries (Freiburg, 1980). 13. B. Lewis, "Judeo-Osmaica", Thought and Action: Essays in Memory of Simon Rawidowicz on the 25th Anniversary of his Death iinde, yayma hazrlayan A.A. Greenbaum ve Alfred L. Ivry (1983), s.I-VIII. 14. Amnon Cohen, Yehude Yerushalayim ba-mea ha-shesh esreh lefi te udot Turkiyot slel bet ha-din ha-Shar' (Kuds, 1976). Bursa kaytlarndan bu tarz bir belge rnei iin bakmz: Halil inalck, "Osmanl idare, Sosyal ve Ekonomik Tarihiyle ilgili Belgeler", Belgeler: Trk Tarih Belgeleri Dergisi 10 (1980): 1-91, zellikle 2,9,24,46,75,89,107,115,118,134, 151,156 sayl belgeler. Bu incelemede yaynlanan 190 belgenin tm ubat 1484 ile Ocak 1486 arasnda yazlmtr. Mart 1583, ubat 1584 arasnda, metinsiz Ankara kaytlar, ( regesta ) iin bakmz: Halit Ongan, An-

karann l Numaral er'iye Sicili (Ankara, 1958), zellikle 107, 654, 997, 1112, 1114 sayl siciller. Sofya'dan rnekler iin baknz: Galab D. Galabov, Die Protokollbiicher des Kadiamtes Sofia, yayna hazrlayan H.W. Duda (Mnih, 1960); indeks, s.v. "Jude". 15. Christians and Jeos in the Ottoman Empire'da (2 cilt) Osmanl Yahudileri tarihini eitli yanlar ile ele alan ok sayda makale bulmak mmkndr; yayma hazrlayan Benjamin Braude ve Bernard Levvis (Nevv York, 1982). Burada ksa bir bibliyografya da yer almaktadr. Kaynakada ve Mark Cohen'in makalelerinin ilgili blmlerinde, Franco, Rozanes ve Galante gibi ilk modern kronikilerin yazlar; Rabbinik fetvalar hakkmda ikinci nesil incelemeler (rnein Goodblat, Emmanuel ve Zimmels); ve daha yakn zamanlarda Trk arivlerine dayal bilimsel monografiler de (Heyd, Ankori, Amnon Cohen, Epstein, vs.) bulunmaktadr. Bunlara, zellikle Bursa'daki Osmanl Yahudiliinin ekonomik yaamn konu alan ve hem Trk hem de Rabbinik kaynaklara dayanan Haim Gerber'in yazd ok sayda makaleyi eklemek gerekir. zellikle bakm: Sefunot m.s.I (1980); Zion 14 (1980); Miclael 7 (1982) ve ngilizce'de JQR 71 (1981). 16. Braude ve Levvis, Christians and }ews, I, s.11-12,117 ve devamnda (J.R. Hacker); Barkan, "Osmanl mparatorluu'nda bir iskan ve Kolonizasyo Metodu Olarak Srgnler", istanbul niversitesi iktisat Fakltesi Mecmuas, II (1949-1950): 524- 561; 13 (1951-1952): 56-78; 15 (1953-1954): 209-236; ayn yazar, "Les deportations dans l'Empire ottoman", Revte de la faclte des sciences economiques de l'Universite d'lstaml 2 (1949-1950): 67-131; Halil nalck, "Ottoman Methods of Conquests", Studia Islamica 2 (1954), zellikle s. 122 ve devamnda; ayn yazar, E12, s.v. "stanbul", Epstein, indeks. Belgelere dayanarak Anadolu'da Manisa'dan yaplan ve Manisa'ya yaplan srgnlerle ilgili bir aratrma iin baknz: M. aatay Uluay, "Srgnler", Belleten 15 (1951): 507-592. Uluay'n belgelerinden bir ksmnda Yahudi

sulularn srgn edilmesinden ya da aflarndan sz edilmektedir (rnein s.519, 532, 543, 554, 587, 591) 17. Kapsali'deki Yahudi tanklk hakknda baknz: Seder Eli/ahu Zuta, I, s.81 vd.; karlatrn: Rozanes, Divre Yeme, I, s.2122 ve Galante, Histoire des Juifs d'istanbul, I (stanbul, 1941), s.3-5. 18. Topkap Saray Arivi D9524. Anlald kadaryla, bu belgeden paralar ilk kez 26 Temmuz 1948 tarihli Vatan gazetesinde tefrika halinde yaynlanmtr. Alfons Maria Schneider, Nachrichten der Akademie des Wissenschaften in Gttingen: Plil. Hist. Klasse 9 (1949, s.240 vd. yer alan "Die Bevlkerung Konstantiopels im XV. Jahrhundert"de, belgeyi bu gazeteden alarak zmlemitir; ve yine ayn belgenin zgn ve daha uzun metni iin baknz: Ekrem Hakk Ayverdi, Fatih Devri sonlarnda stanbul mahalleleri, ehrin iskan ve nfusu (Ankara, 1958), s.8081. Ayrca baknz: Halil inalck, E12, s.v. "stanbul", s.238-239; ve Robert Mantran, "Reglemennts fiscaux ottomans: La polise des marches de Stamboul au debut du XVIe siecle", Caliers de Tunisie 14 (1956): 238, dipnot 68. 19. Arnold von Harff, Die Pilgerfahrt des Ritters A.v.H... in den Jahren 1496 bis vollendet, yayma hazrlayan E.von Groote (Kln, 1860); ngilizce evirisi Malcolm Letts (Londra, 1946), s.244; Cristobal de Villalon, Viaje de Turqtia (Madrid, 1905), s.146 (bu eserin yazar aslnda Villalon deil, Andres Laguna'dr; bakmz: Marcel Bataillon, Le Doctcu- Laguna: Atou du Voyage en Trquie [Paris, 1958], s.712- 735); The Travels of John Sanderson in the Levant, 1584-1602, yayna hazrlayan Sir William Foster (Londra, 1931),s. 82-83; Urel Heyd, "The Jevvish Communities of istanbul in the Seventeenth Century", Oriens 6 (1953): 299-314; Epstein, Ottoma Jeoish Communities, 178-188. 20. rnein bakmz: S.D. Goitein, "Eduyot qedumont min ha Geniza ~al qehillat Saloniki", Sefunot 2 (1971-1978): 11-33. 21. Levvis, "Judeo-Osmanica", s.V-VI; ayn yazar, Notes and Docments from the Trkish Arclives (Kuds, 1952), s.25-28; Epstein, Ottoman Jeoish Communities, passim. Ayrca baknz: Heath

W. Lovvry, "Portrait of a City: The Population and Topography of Ottoman Selanik (Thessaloniki) in the year 1478", 254-292. 22. Mhimme kaytlarndan salanan belgeler dzeltilmi ve evrilmi haliyle Levvis'in Notes and Documents' iinde bulunmaktadr; s.28-34. nemli bir makalede Uriel Heyd ("Te'udot Turkiyyot al Yehude Tsefat ba-me'a ha-16", Yerushalayim 2 / 5 [1955]: 128-135) Mhimme kaytlarndan aadaki ayrca be belgeyi daha yaynlamtr: (1) 981/1573, Kbrs'a ceza srgn; (2) 986/1579, srgnden vazgeilmesi; (3) 986/1578 dorulanmas; (4) 987/1579 Selanik-Safed gzergahmda yollar kesilen Yahudilerin bu blgeye yerletirilmesi iin izin (Kbrs'a buyruk); (5) 992/1584, Safed'deki havrann aratrlmas talimat (am'a buyruk). (Bunlardan bazlarnn evirileri u kaynakta bulunmaktadr: Heyd, Ottoman Documents on Palestine 15521615 [Oxford, 1960], s.167-169). 23. Taril-i l'eevi, I (stanbul, 1280/1863-1864), s.99. 24. Joseph ha-Kohen (1496-1575), Divre ha-Yamim le-Malkhe Tsarefat -vet Ottoman he-Toger, II (Amsterdam, 1733), s.76; Bialloblotsky, Chronicles, II (Londra, 1835-1836), s.58. Karlatrn: A. Galante, Turcs et \uifs ((stanbul, 1932), s.28-29; ayn yazar, Trkler ve Yahudiler (stanbul, 1947), s.17. 25. Demetrius Cantemir, A History of the Grovth and Decay of the Ottoman Empire (13(X)-1683), Latinceden ngilizceye eviren N. Tindal (Londra, 1734), s.281, not 10; Galante, Trkler, s.18. 26. Braude ve Levvis, Christians and }ews, s.24 vd.; yine baknz Benjamin Braude ile Mark A. Epstein'n bu ciltteki katklar. Osmani mparatorluunda hahamlk yaps zerine, Leah Bornstein'n Hirschberg'in East and Maghreb kitabnm 223-258 sayfalar arasmda yer alan ve rabbinik kaynaklara dayanan almasna da bakn. 27. B. Levvis, "The Privilege Granted by Mehmed II to His Physician", Bulletin of the School ofOriental and African Studies 14 (1952): 554. Bu fetvann branice metninin eletirel ve aklamal basks iin bakm Melila (Manchester) 5 (1955): 169-176.

28. Levvis, "The Privilege", passim. 29. zzet [Kumbaraczade], Hekim Ba Odas, ilk eczane, BaLala kulesi (stanbul, 1933); Uriel Heyd, "Moses Hamon, "Chief Jevvish Physician to Sultan Sleyman the Magnificent", Oriens 16 (1963): 156-157; Eleazar Birnbaum, "Hekim Yaqub, Physician to Sultan Mehemmed the Conqueror", Harofe Haivri: The Heprev Medical Journal (1961): 222-250. Yaklak 1607-1608'de yazlm bir Osmanl belgesine gre sarayn salk kadrosu 41 Yahudi ve 21 Mslman hekimden olumaktadr. 17. yzyl ortalarnda bu say ve oran azalarak 4 Yahudiye 14 Mslman durumuna gelmiti. 30. Heyd, "Moses Hamon", s.168-169. 31. Metin And, A History ofTheatre and Popular Entertainment in Turkey (Ankara, 1963-1964). 32. Baknz B. Levvis, The Emergence of Modern Turkey, 2. bas. (Londra, 1968), s.41-42, 46-47, 50-52. Burada ayrca kaynaklar zikredilmektedir. 33. Yahudiler ile yenieriler arasmdaki iliki ilk dnem tarihileri kadar son dnem tarihiler tarafndan da ele alnmtr. rnein bakm: Franco, Essai, s.130, 133-134, 139; S.A. Rozanes, Korot ha-Yehudim be-Turkiya uve-artzot ha- Qedem (Kuds, 1945), s.13 ve devamnda; A. Galante, Historie des Juifs d stanbul, II (stanbul, 1942), s.55 ve devamnda; Ltfi, Tarih-i Ltfi, I (stanbul, 1290-1328), s.245-246; II, s. 203-204; smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devleti Tekilatndan Kapkulu Ocaklar, I, Acemi Oca ve Yenieri Oca (Ankara, 1943), s.406-410, 495; Robert W. Olson, "Jews in the Ottoman Empire and Their Role in Light [sic.] of New Documents", Tarih Enstits Dergisi (stanbul) 7-8 (1976-1977): 119-144; karlatrn: ayn yazar, Jewish Social Studies 42 iinde (1979). Yenierilerin kyafetlerinin temini hakkmda bakn: Halil Sahilliolu, "Yenieri uhas ve II. Beyazd'n son yllarnda yenieri uha Muhasebesi", GiineyDou Avrupa Aratrmalar Dergisi 2-3 (1973-1974): 415-467.

34. Navigations (Antvverp, 1576),s.246. 35. Vicente Roca, Historia en la qual se trata de la origen y gerras que han tenido los Turcos... (Valensiya, 1556), fol. li verso; The Trks in MDXXX111 a series of dravings made in that year at Constantinapole by Peter Coeck of Aelst....reproduced...in facsimile loith an introduction by Sir William Stirling Bart iinde zikredilmektedir (Londra ve Edinburgh, 1873), s.50. 36. Franz Kobler'in yayma hazrlad, Letters of Jeos..., I (Londra, 1953), s.283-285. Karlatrn H. Graetz, Ceschichte der Juden, VIII (Leipzig, 1875), s.423-425. branice metin, A. Jelli'nek tarafndan tarafndan yaynlanmtr ( Kuntres Cezerat 4856 [: 1095-96] ..zur Geschichte der Kreuzzge [Leipzig, 1854], s. 14 vd. Graetz mektubun tarihini 1454 olarak veriyor. 37. Samuel Usque, A Consolaam as Tribulacoes de Israel, III, yayma hazrlayan Mendes Remedio (Coimbra, 1906), liii; ngilizce evirisi ile karlatrn: Martin A. Cohen, Consolation for the Tribulations of Israel (Philadelphia, 1965), s.231. 38. F. von Pastor, The History of the Popes, XIV (Londra, 1924), s.274 vd.; Graetz, Geschichte der Juden, IX (Leipzig, 1877), s.42-43, 349 vd. Gracia Mendes ile Joseph Nasi hakkmda, ou romantikletirilmi, geni bir ada yazn bulunmaktadr. Baz Trk belgeleri iin baknz: Saffet, "Yosef Nasi", Tarih-i Osmani Encmeni Mecmuas 3nc yl (1328), s.982-993; ayn yazar, "Dona Gracia Mendes", agy., s.1158-1160; A. Galante, Don Joseph Nassi, duc de Naxos, d'apres de touveaux documents (stanbul, 1913). 39. rnekler Binsvvanger, Untersuchungen, s.160 vd. ve passim. 40. John Sanderson, Travels, s.202; Joseph P. de Tournefort, A Voyage into the Levant, II (Londra, 1718), s.74; Franszca metin: ayn yazar, Voyage d'un botaniste, II, yayna hazrlayan Stephane Yerasimos (Paris, 1982), s.92. 41. Michele Febure (bu yazara atfedilir), Teatro della Turchia (Venedik, 1681), s. 314-315; karlatrn: Mantran, stanbul,

s.60-62. Bu kitabn yazar aslnda Jean-Baptiste de Saint-Aignan adnda bir Fransz Kapuin (Fransisken) rahibidir (baknz: elemente da Terzorio, "II vero autore del Teatro della Turchia e Stato Presente della Turchia", Collectanea Franciscana 3 (1933): 384395; karlatrn: Paolo Preto, Venezia e i Turchia (Floransa, 1975), s.293-294. , 42. A. Ubicini, Lettres sur la Turquie, II (Paris, 1854), s. 377 vd. 43. B. Levvis, "A Letter from Little Menahem", Studies in Judaism and slam Presented to Shelomo Dov Goitein (Kuds, 1981), s.181-184. 44. Bakmz: J.H. Mordtmann, "Die jdisehen kira im Serai der Sultane", Mitteilungen des Seminars fiir orientalisehen Sprachen zu Berlin 32/11 (1929): s. 1-38; Ayrca Orhan Burian'da yer alan ayrntlar: The Report ofLello: Third English Ambassador to the Sublime Porte (Ankara, 1952) ve Sanderson, Travels, s.85, 185, 188, 201-204. 45. Bakmz: Attilio Milano, Storia degli Ebrei ltaliani nel Levant e (Floransa, 1949). 46. Jabarti, Aja'ib, I, s.21 vd. Jabarti Yahudilerin dn kutlayan ada bir "iir" aktarmaktadr. 47. Raymond, Artisans et commerants au Caire, s.88, 452,459464, 487-488,498-499,625-626, 746-747. 48. A.C. Wood, A History of the Levant Company (Londra, 1964), s.155-156, 214-215. 49. Sevi'nin kariyerini ve Yahudi tarihindeki nemini en iyi anlatan eser G. Scholem'in Sabbetai evi: The Mystical Messiah 1626-1676 (Londra, 1973; branice orjinalinin basm tarihi Tel Aviv, 1957) kitabdr. Konu hakknda Trke kaynaklar, brahim Alaattin Gvsa (abatay Sevi, stanbul, t.y., zellikle s. 46-52 aras) ve Abraham Galante (Nouveax Documents sur Sabbetai Sevi, stanbul, 1935) tarafndan zikredilmektedir. Bir deerlendirme iin baknz: Geoffrey L. Levvis ve Cecil Roth, "Nevv Light on the Apostasy of Sabbetai Zevi", JQR 52 (1963): 219-225.

50. Ksa bir aklama iin bakimi: E12, s.v. (M. Perlmann'n yazd) "Dnme" maddesi. Konu ile ilgili bir Trk gr iin baknz: Selahattin Galip, Belgelerle Trkiye'de Dnmeler ve Dnmelik (stanbul, 1977). 51. Heyd'in yayma hazrlad metinler, "Alilot", Sefunot 5 (1961): 137-149; karlatrn: Yaakov Barna'i, "Alilot dam baImperiya ha-Ottomanit ba-me'ot ha-15-19", Sin'at Yisra'el ledoroteha iinde (Kuds, 1980), s.211-216. 52. 53. 54. Leven, Bulletin Stillman, The Jezvs of Arab Lands, s. 78-79. Agy., s.281-286. Bu kural Fransz igaline kadar srmtr. Bakmz: Alliance, , s. 348-372 ve David Littman'n Wener Library 29, n.s. 3 7 / 3 8 (1976): 12 vd. zikrettii mektuplar.

59. Jean de Thevenot, Travels...into s.110.

the Levant (Londra, 1687),

60. Bakm: I. Markon, "Otlicitel'ni Znak dlya Evreev v Persii", Zapiski Vostocnavo Otdelenya Imperatorskavo Russkavo Arkheologiskavo Obscetva 23 (1915): 364-365. Gerek Batl gerekse Yahudi gezginler, ayrdedici bir kuma paras takldna tankl^ etmektedirler. 61. Yahudi-ran yazm iin baknz: W.J. Fischel, "Israel in Iran", The Jevvs, Their History, Culture and Religion iinde, 3nc bas., II, yayma hazrlayan L. Finkelstein (Nevv York, 1960), s.1149-1190. 62. M. Zand, "Bukhara", (Kuds, 1976), s.183-192. DRT. GELENEN SONU Encyclopaedia Judaica Yearbook

55. Stillman, The Jevs of Arab Lands, s.84. 56. Ayrntlar iin baknz: W. J. Fischel, Jezvs in the Economic and Political Life of Mediaeval slam (Londra, 1937), s. 120 vd. 57. Safevi ynetimindeki Yahudiler hakkmda bakm: W. J. Fischel, "Toldot yehude I'aras biyeme shoshelet ha-Safavidim", Zion 2 (1936-1937): 273-293; ayn yazar, "Ha-Yehudim be-ran ba-meot ha-16-19", Peamm 6 (1980): 5-31; Amnon Netzer, "Redifot ushemadot be-toldot Yehude Iran ba-mea ha-17", agy., s.33-56. ran ve Orta Asya'daki Yahudi tarihi yazm hakkmda ksa bir deerlendirme iin baknz: Mark R. Cohen, "The Jevvs", s.187 ve bibliyografya. 58. W. Bacher, "Les Juifs de Perse au XVIIe et au XVIIIe siecle", REJ 103 (1906): 248. Bu olaylar hakkmda ayrca baknz: Ezra Spicehandler, "The Persecution of the Jevvs of Isfahan under Shah Abbas II (642-1666), llebrev Union College Annual 46 (1975): 331-356; Vera B. Moreen, "The Persecution of Iraman Jevvs during the Reign of Shah Abbas II (16The Persecution of Iranian Jevvs during the Reign of Shah Abbas II (1642-1666), agy., 52 (1981): 275-309. (Burada ok sayda Yahudi, Mslman ve Hristiyan kaynak anlmakta ve incelenmektedir.

1. Stillman, The Jevs of Arab Lands, s.367, Public Record Office, FO 174/10 sayl belgeyi zikrediyor. 2. Balanz: Sir Joshua Hassan, The Treaty of Utrecht and the Jevs of Gibraltar (Londra, 1970); A.B.M. Serfaty, The Jevs of Gibraltar under British Rule (Gibraltar, 1933). 3. am vakas ile ilgili olarak bakmz: Stillman, The Jevs of Arab lands; s.105-106, 393-402; ve A.J. Bravver, Encyclopaedia Judaica, V, s.1249-1252, burada ayrca geni bir bibliyografya verilmektedir. Konu hakkmda bilimsel aratrmalar neredeyse tamamen Yahudi ve Batl belgelere dayanmaktadr. Suriyeli bir Arap Hristiyann ada bir aklamas iin baknz: Makha^il Mishaqa, Al-Javab "ala al-Ahbab, yayna hazrlayan A.J. Rustum ve Abu Shaqra (Beyrut, 1955), s.132-136. 4. Heyd, "Alilot", Sefunot 5 (1961): 137-149. Baz olas istisnalar iin bakmz: Galante, Histoire des juifs d'Istanbul II, s.125, REJ 17 (1888). Burada 1633 tarihinde Yemen'de, San'a'da meydana geldii ileri srlen bir olaydan sz edilmektedir. Ayn

yazar 1774'de zmir'de yaanan kk bir olay yazyor: Histoire des Juifs d'Anatolie, I (stanbul, 1937), s.183,185. 5. Kan iftiralar hakknda baknz: Jews in Nineteeth-Centry Egypt (Nevv York, 1969), dizin; Franco, Essai, s.220-233; Leven, Allinnce, , s. 387-392; A. Galante, Histoire des Juifs d'Anatolie, les Juifs d'izmir (Sn/rne) (stanbul, 1937), s.183-199; ayn yazar, Histoire des Juifs d'istanbul, II, s.125-136; ayn yazar, Docunents officiels turcs, s. 157- 161, 214-240; ayn yazar, Encore un nouveau recueil de docunents concernant l'histoire des Juifs de Turquie: Etudes scientifiques (stanbul, 1953), s.43-45; Barna'i, ""Alilot dam". Charles Stuart, Journal of a Residence in Northern Persia (Londra, 1854) kitabnn 325-326. sayfalarnda ran'da Urmiye'de meydana gelen Yahudi kart bir karklktan sz eder: "Geen ay ranl bir ocuk, Ooroomiah'da bir Yahudinin evinin nnde l bulundu. Bu kesinlikle doal bir lmd, ama halk nyarglar yznden Yahudileri cinayet ilemekle sulad; ayak takm bu milletin Ooroomiah'daki her ferdini katletmek istiyordu. Bunun iin Emirden icazet istendi. Emir bu gz dnm banazlarn tek bir Yahudinin bile klna dokunmalarn yasaklad. Ama Emirin habercisinin gecikmesi zerine halk cinayetten sorumlu grdkleri kiiyi ldrp, yakt. Dierleri lmden kurtuldu, ama yksek bir para cezas demeye zorlandlar. Bu katillere herhangi bir ceza verildiini ben ahsen duymadm". Bu tr sulamalar ne douda ne de batda olaandyd. Ancak cinayetlere dini bahaneler bulunduuna ilikin hi bir emare yoktur. 6. iraz vakas iin baknz: M. Nataf, BAIU, 3. dizi, 35 (1910): 179-191, D. Littman tarafndan "Jevvs under Mslim Rule: The Case of Persia", yazsnda zikrolunmaktadr ( The Wiener Library Bulletin 32, 1979, n.s. 49/50: 12-14). Kuzey Afrika ile ilgili standard almalarda bu tr hi bir vaka yer almamaktadr. 1890'da am'daki kan iftiras ile ilgili olarak AIU dosyalarnda ok geni ve retici bilgiler bulunmaktadr. 7. rnekler iin bakmz: Stillman, The Jeos of Arab Lands, s.399-400,403-405; ve Landau, Jeos n....Egypt,; passim.

8. Harold Temperley, England and the Near East: The Crimea (Londra, 1936), s.443-444; iinde FO/427, Palmerston'dan Ponsonby'e, say 33, 7 Pubat 1841 ve FO 78/535, Rose'un raporu, say 28, 29 Mart 1843 zikredilmektedir. Ayrca baknz: F.S. Rodkey, "Lord Palmerston and the Regeneration of Turkey", 1830-1841", Journal of Modern History 2 (1930): 215-216. , 9. Paul Goodman, Moses Montefiore (Philadelphia, 1925), s.96; burada, Louis Loevve, Diaries of Sir Moses and Lady Montefiore (Londra, 1890) s.388 zikredilmektedir. 10. Elie Kedourie, "The Alliance Israelite niverselle, 18601960", Jeoish Journal ofSociology 9 (1967): 94. Narcisse Leven, Alliance Israelite niverselle, cinquante ans d'histoire (2 cilt, Paris, 1911-1920) adyla, Andre Chouraqui de, Cent ans d'histoire: VAlliance Israelite niverselle et la renaissance juive contemporaine (1860-1960) (Paris, 1965) adyla, ellinci ve yznc yl mnasebetiyle Alliance'n iki byk tarihini yazmlardr. slam lkeleri iinse zellikle baknz: Leven, 1, s.147-170, 340-396; 2, s.72272; ve Chouraqui, s.101, 128. Daha yakn zamanda Paul Dumont son dnem Osmanl Yahudi tarihi hakknda, esas olarak Alliance arivlerine dayanarak bir dizi nemli makale neretmitir. Paul Dumont'un zellikle u yazsna bakn: "Jevvish communities in Turkey during the Last Decades of the Nineteenth Century in the Light of the Archives of the Alliance Israelite niverselle", Braude ve Levvis, Christians and Jeos, I, s.209-242 iinde; "Une source pour l'etde des communautes juives de Turquie: Les archives de l'Alliance Israelite niverselle", Journal Asiatique 267 (1979): 101-135; "La structure sociale de la communaute juive de Salonique a la fin du dix-neuvieme siecle", Revue Historique 263 (1980): 351-393. Alliance arivlerinden Kuzey Afrika ve ran'la ilgili materyaller iin baknz: David Littman'nn The Wiener Library Bulletin 27 (1975) iinde yer alan makaleleri: 65-76; 29 (1976): 1-19; 32 (1979): 2-15; karlatrn: ayn yazar, "Quel'-ques aspects de la condition de dhimmi juifs d'Afrique du Nord avant la colonisation", Yod: Revue des Etudes Hebraiques

et jives modernes et contemporaies 2 (1976): 1-32; ayn yazar "Les Juifs en Perse avant les Pahlevi", Les Temps Modernes 34 (1979): 1910-1935. BAIU olarak geen Alliance'm Blteninde daha yararl pek ok bilgi bulunabilir. 11. Karlatrn: Elie Kedourie'nin yorumlar, "The Alliance Israelite niverselle". 12. Charles MacFarlane, Constantinopole ra,1829), s.115-116. in 1828, I (Lond-

13. G. Beauclerk, foumey to Morocco (Londra, 1828), s.280. 14. Miss (Julia) Pardoe, The City of the Sultan; and Domestic Manners of the Turks, in 1836, II (Londra, 1837), s.361-363. 15. H. E. VVilkie Young, "Notes on the City of Mosul"; F.O. 195/2308'deki Musul, 28 Ocak 1909 tarihli 4 sayl yazmay zikrediyor; Middle Eastern Studies 7'de (1971) yaynlanmtr: 229-235 (alnt, s.232'dedir). 16. Arminius Vambery, The Story of My Struggles t.y.), s.395. (Londra,

17. (Lord) George N. Curzon, Persia and the Persian Question, I, (Londra, 1892), s.510-511; karlatrn I, s. 165-166, 333, 380, 567; II, s.240, 244, 493. Yahudi gezginler arasmda en fazla bilgiyi Jakob Eduard Polak'tan alyoruz: Persien: Das Land und seine Bevohner. 2 cilt (Leipzig, 1865). ran'da ahm doktoru olan ve Tahran'da tb okulunda retmenlik yapan Polak, ayn zamanda Yahudiler zerine bir de makale kaleme almtr. 19. yzyl ran'mda Yahudilerin tarihi pek az aratrmaya konu olmutur ve Alliance temsilcilerinin gelilerinden nce hemen hi bir belge yoktur. Mevcut aratrmalar ise esas olarak, yerel szl gelenekle desteklenen Yahudi ve Avrupal gezginlere dayanmaktadr. Littman'm yukarda anlan makalelerine ek olarak, W.J. Fischel'den de sz edilebilir: "The Jevvs of Persia", 1795-1940", Jevish Social Studies 12 (1950): 119-160; Hanna Mizrahi, Toldot Yehude Paras u-meshorerehem (Kuds, 1966); Habib Levi, Tarikh-i Yahud-i ran, III (Tahran, 1960). eitli nedenlerden dolay, okul retmenlerinin Osmanl mparatorluu'ndaki ve Kuzey Afrika'daki

din kardelerine oranla kamu ileriyle daha fazla megul olduklar ran'dan gelen AIU raporlar olduka reticidir. 18. John MacGregor, The Rob Roy as the Jordan: A Canoe Cruise in Palestine, Egypt and the Waters of Damascus (Londra, 1869;8nci bask, 1904), s.356. 19. Cidde'den kovulma hakkmda bakmz: M. Abir, "Jevvish Communities in the Arabian Peninsula betvveen the End o / t h e 18th and Middle of the 19th Centuries", Sefunot 10 (1966): 635 vd. (J.L. Burckhardt, Travels in Arabia [Londra, 1829], s.15 ve J.R. YVellsted, Travels in Arabia [Londra, 1838], s. 210'a gnderme yapyor). Tetuan konusunda baknz: Stillman, The }ews of Arab Lands, s.308 ve ayn yazar "Two Accounts of the Persecution of the Jevvs Tetuan in 1790", Michael: On the History of the ]ews of the Diaspora 5 (1978): 130-142 (Avusturyal ve Arap kaynaklar alntlamaktadr). Badat hakkmda bakmz: Stillman, The }ews of Arab Lands, s.347 ve Abir "Jevvish Communities", s.636. Safed zerine bakmz: Stillman, The Jezvs of Arab Lands, s.340 vd. ve M. Abir ile I. Ben-Zvi'nin Sefunot'un 7. saysmdaki (1963) yazlar; Meed hakknda baknz: Benjamin, Eight Years in Asia and Africa, s. 195 ve devamnda; Curzon, Persia and the Persian Question, s. 165-166; J. VVolff, Narrative of a Misson to Bokhara in 1843-1845, I (Londra, 1845), s.238-239; ve II, s.172 vd. Barfuru'daki galeyanla ilgili olarak baknz: Curzon, I, s.380 ve A.H. Mounsey, Joumey through the Caucasus (Londra, 1875), s. 273-282. Bu olay zerine Alliance, ngiliz elilik grevlilerinin araclyla, ran'da ilk yardmlarn datmtr. 20. Renzo De Felice, Ebrei in un paese arabo: Gli ebrei nella Libia contemporanea tra colonialismo, nazionalismo arabo e Sionismo (1835-1970) (Bolonya, 1978), s.19 ve devammda. 21. Karlatrn yukarda s.64-65. 22. rnein bakmz: 1873 ylnda Londra'y ziyareti srasnda ngiliz Yahudilerinin aha yaptklar mracaat; metin Littman'm Wener Library Bulletin'i iinde (1979), s.5-7. ah Paris'te, Berlin'de, Viyana'da, Amsterdam'da, Brksel'de, Roma'da ve s-

tanbul'da da benzeri dilekeler almtr (BA1U, 1873[2], s.93113). 23. 19. ve 20. yzyllarda Orta Dou ve Kuzey Afrika'daki Yahudilerin tarihi hakknda yaplm az sayda geni modern aratrma vardr. Aralarnda en kapsaml biimde ele alnan Msr'dr: J.M. Landau, jevs in Nneteenth-Centry Egypt (Nevv York, 1969) ve Gudrun Kramer, Minderheit, Millet, Nation? Die jden in Eagypten 1914-1952 (VViesbaden, 1982). Sekin talyan tarihi Renzo De Felice Libyal Yahudileri ilemitir: yukardaki 20. notta tam knyesi verilen Ebrei in un Paese arabo. Andre N. Chouraqui, Betveen East and West: A History of the jevs of North Africa (Philadelphia, 1968) esas olarak modern dnemle ilgilenmitir. Kuzey Afrika konusundaki bugnn geni yazn Robert Attal'da bulabilirsiniz: Les juifs d'Africjte d Nord: Bibliographie (Kuds, 1973). Modern dneme ilikin genel bir bibliyografya iin baknz: Asian and African jezvs in the Middle East, 1860-1971, yayma hazrlayan H.J. Cohen ve Zvi Yehuda (Kuds, 1976). 24. Baknz: I-ranco, i.ssai, s. 130-135; Rozanes, Korot, s. 13 vd; Galante, Histoire des juifs d'stanbul, II, s.55- 58; Ahmed Ltfi, Tarih-i Ltfi, I, (stanbul, 1290-1328/1873-1910), s.245-246, II, s.203-204. 25. Yukarda s.l46-149'a baknz. 26. Galante, Documents officiels turcs, s.7-27; ayn yazar Histoire des juifs d'istanbul, I, s.76 vd; Rozanes, Korot, s.27 vd. 27. Attilio Milano, Storia degli Ebrei, s.169 vd. 28. Bakn: J. Fraenkel, yayna hazrlayan, The Jevvs in Austria (Londra, 1967), s.327-346. 29. inasi, Klliyat, IV, (Ankara, 1960), s. 43-46 (ilk kez Tasvir-i Efkarda baslmtr: 1279 Receb aynn 4'nde kan 52. saysnda; 26 Aralk 1862); karlatrn: Franco, s.164-166 ve 278; Rozanes, Korot, s.70 vd; Galante, Histoire des juifs d'istanbul, I, s.130-131. 30. 1908' in sonlarna doru gerek diplomatik raporlarda gerekse Arapa basnda Irak ve Suriye'de Yahudi kart olaylar

boy gstermeye balar (rnein el-Mtkadden, say 5933, tarih 1 Ekim 1908 ve say 5973, 19 Kasm 1908). Karlatrn Neville Mandel, "Turks, Arabs and Jevvish Immigration into Palestine, 1882-1914", St. Antony's Papers-Ntmber 17, Middle Eastern Affairs Nunber 4, yayma hazrlayan Albert Hourani (Oxford, 1965),s.94-95; ayn yazar, The Arabs and Zionism before World War l (Berkeley ve Los Angeles, 1976), s. 66 vd. 31. Elie Kedourie, "Young Turks, Freemasons and Jevvs", Middle Eastern Studies 7 (1971): 89-104, ayn yazarn Arab Political Memories and Other Studies kitabnda (Londra, 1974, s.243262) yeniden baslmtr. Levvis, Emergence, s.211-212; E.E. Ramsaur, The Young Turks: Prelude to the Revolntion of 1908 (Princeton, N.J. 1957), s.103-109. Gen Trklerle Yahudiler hakkmda ayrca baknz: Kandemir, Yakn Tarihimiz II iinde, s.243-244; ve Feroz Ahmed, "Unionist Relations vvith the Greek, Armenian and Jevvish Communities of the Ottoman Empire, 1908-1914", Braude ve Levvis, Christians and jevs I iinde, s. 425-428. 32. Feroz Ahmed, The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908-1914 (Oxford, 1969), s.28, 115. 33. Dumont, journal Asiatique (1979), s. 112. Dumont'un zikrettii rapor eitli merkezlerden gnderilen benzer trde ok sayda rapordan biridir ve Paris'teki Alliance merkezinden gnderilen soru katlarna cevap olarak hazrlanmtr. 34. Benjamin, Eight Years in Asia and Africa, s.211-213. ran'daki Yahudilerin koullar hakknda, rnein Ephraim Neimark ( Masa* be-eretz ha-Kedem, yayna hazrlayan A. Ya ari, Kuds, 1946); David d'Beth Hillel ( Travels from jarusalem .... to Madras, Madras, 1832); J.E. Polak, Persien, das Land und seine Bevohner (Leipzig, 1865) gibi dier Yahudi gezginler de enzeri betimlemeler yapmaktadr. 35. BAIU, say 28, 2nci seri (1903), s.115-128, zellikle s.123. 1907'da Kaan'da Yahudilerin mesleki dalmna ilikin bir rapor iin baknz: BAIU, say 32, 3. seri (1907):68-81.

36. Baknz s.250, not 6. 37. Arapa anti-Semitik yazn hakknda en ayrntl aklama iin baknz: Y. Harkabi, Arab Attitudes to Israel (Kuds, 1971; zgn branice basm, Tel Aviv, 1968). Yine bakmz: Sylvia G. Haim, "Arabic Anti-Semitic Literatre", fevish Social Studies, cilt 17, say 4 (1955): 307-312; Dafna Alon, Arab Racialism (Kuds, 1969); Yehoshua Ben-Hananya, "Sifrut "Aravit antitsiyonist", Ilashiloah 43 (1935): 272-279; Yehoshaphat Harkabi, "La'anti-shemiyat ha aravit me-hadash", Sin 'at Yisrael leDoroteha, s.247-259; Norman A. Stillman, "Nevv Attidutes tovvards the Jew in the Arab World", fevish Social Studies 37 (1975): 197-204; Shimon Shamir, "Muslm-Arab Attidutes tovvards Jews in the Ottoman and Modern Periods", Salo W. Baron ile George S. VVise'n yayna hazrlad Violence and Def ense in the fevisl Experience iinde (l'hiladelphia, 1977), s.191-203; Moshe Ma'oz, "The Image of the Jevv in Official Arab Literatre and Communication Media", Moshe Davis'in yayna hazrlad World fevr/ and the State of Israel iinde (Nevv York, 1977), s.33-51. Abdullah el- Tell'in 400 sayfalk, Kahire'de 1964 ylnda yaymlanan The Menace of World Jevry to slam and Clristendom kitab bu yazrt'rt iyi bir rneidir. Bu kitap hakkmda Msr'n sekin edebiyat dergilerinden Al-Risala'nm 7 Ocak 1965 tarihli saysmm 54- 56. sayfalarmda Muhammed 'Abdullah al-Samman'n ok vc bir eletiri yazs yaynland. Bu tiir yaynlar sadece Arap lkeleriyle snrl deildir. Benzerlerini dier slam lkelerinde de bulmak mmkndr. rnein baknz: Pakistan'da ngilizce kan Jezvish Conspiracy and the Mslim World, yayna hazrlayan Mishbahul slam Faruqi (Karai, ubat 1967). 38. 29 Eyll 1958 tarihli Al-Ahram'da kan R.K.Karanjia ile yaplan sylei; ngilizce evirisi iin baknz: President Gamal Abdel Nasser's Speeches and Press-Intervievs. 1958 (Kahire, 1959), s.402. 39. Deutsche National-Zeitng 1 Mays 1964. nd Soldaten-Zeitung (Mnih),

40. 14 Kasm 1973 tarihli Aklir SflVdaki sylei. Karlatrn: Kitaln Al-likr al-Dini al-lsrnili: Atumruln wa-madhahibhu (Kahire, 1971), s.222-227. Baka rnekler iin baknz: Stillman, "Nevv Attidutes tovvard the Jevvs", s.202-203. 41. Al-Azhar slami Aratrmalar Akademisi, The Fourtl Conference of the Academy of Islamic Research Rajab 1388 September 1968 (Kahire, 1970); Arapa orijinali, Kitab al-Mu'tamar al-Rabf liuajma al-Buhuth al-\shmuyya, 3 cilt (Kahire, 1388/ 1968). Resmi ngilizce eviriden rnekler iin bakmz: D.F. Green Arab Theologians on Jevs and Israel, (Cenevre, 1976). 42. UNESCO Belgesi 82 E X / 8 , ek II, s.9, ksm III, paragraf 6 ve ek I, s.3, ksm III, paragraf (4). Stillman'da gemektedir; "Nevv Attidutes tovvard the Jevvs", s.203-204. 43. Al-Musawwar, 4 Austos 1972, Stillman tarafndan "Nevv Attidutes tovvard the Jews"da evrilmitir, s.197. 44. Le Monde, 29 Ocak 1974. 45. Ali Reat-smail Hakk, Dreyfus meselesi ve esbab- hafiyesi (stanbul 1315/1898-1899); Ebzziya, Ktiiphane-i Ebiizziya, no 66 (stanbul, 1305/1888); "Millet-i Israiliye". Burada Ebzziya'nm bir Fransz Yahudisinin kendini bir Fransz Yahdisi olarak tantmasna nasl ardn anlatt ok ilgin bir blm vardr. Ebzziya, Fransa- Prusya savanda Fransa'nn yenilmesi zerinden ksa bir sre gemiken, stanbul'da bir Fransz Yahudisinin kitapevine gider ve sahibini derin kederler ierisinde bulur. "Aramzda u konuma geti: Ben: Mesele ne? Neden bu denli zgnsn? Kitap: lkemin urad talihsizlii duymadn m? Bundan daha byk znt m olur? Ben (glerek): Fakat sen Fransz deilsin ki? Sana ne. Kitap: Nasl? Fransz deil miyim? O zaman neyim? Ben: Sen Yahudi deil misin? kitap: zr dilerim baym! Fransa'da her ey Franszdr".

Ebzziya cehaleti vznden gerek bir vatanseveri aalamaktan duydu utan ve sknty anlatmaya devam eder. (s.57-59). Ayrca Ebzziya koleksiyonunun sonraki yaynlarna ve tersine bak as iin Celal Nuri'nin Tarih-i stikbaline (III, stanbul, 1332/1913, s. 99-108) bakn. 19. yzyl sonu 20. yzyl balarnda Siyonizme kar Trk tutumuna ilikin aratrmalar iin baknz: (Mim) Kemal ke, 11 Abdiilhamit, Siyonistler ve Filistin Meselesi (stanbul, 1981); ayn yazar Siyonism ve Filistin Sorunu (1880-1914) (stanbul, 1982); ayn yazar, "The Ottoman Empire, Zionism and the Question of Palestine", International Journal ofMiddle East Studies 14 (1982): 329- 341. 46. rnein baknz: Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, 2 cilt (stanbul, 1976) ve ke tarafmdan ayn tr dier eserlerle birlikte listelenmi olan Cevat Rfat Atlhan'n eitli yazlar. Profesr Tanyu Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi dekanyd, bu yazlarn ounda kan iftiras, Siyon Yallar Protokol ve Avrupal anti-semitizmin teki aygtlar doruluklarndan hi kukulanmakszn almmakta ve yaplan yorumlarda balca dayanak noktas olarak kullanlmaktadr. 47. Fritz Grobba'daki (Manner und Mdchte im Orient, Gttingen, 1967) Almanca belgelerden evrilmitir. ngilizce evirisi iin bakmz: Documents on Germim Foreign Policy, D serisi, cilt X (Londra ve Washington, 1950-1964), say 403, s. 559-560 ve cilt XI, say 680, s.1151-1155. Karlatrn: I.ukasz Hirszowicz, The Third Reicl and the Arab East (Londra, 1966), [orjiiali Polonezce (Varova, 1963)], s. 82-84, 109-110. Karlatrn: Bernd Philipp Schrder, Deutschland und der Mittlere sten im Zzoeiten Weltkrieg (Frankfurt, 1975), s.44-48,53, 65-66. Ancak burada "Yahudi sorununun zm 'nden szedilmemektedir. 48. 1948'de srail'in kurulmasndan sonra, bu lkelere baka yerlerden gelen Yahudi ziyaretiler bile ho karlanmamtr. Neredeyse btn Arap devletlerinin vize formlarmda dinle ilgili bir soru bulunmaktayd ve dinlerinin Yahudi olduunu syleyenlere kural olarak vize verilmiyordu. Hatta baz Arap devlet-

leri Bat Avrupa'dan ya da Amerika'dan yaplan vize bavurularnda, bavuru sahiplerinin Yahudi olmadklarna dair kant gstermelerini istemekteydi. Dolaysyla ortaya yle tuhaf bir paradoks kyordu: slamclklar gl lkeler, alt taraf ziyareti olacak kimselerden vaftiz belgesi istemekteydi. Son yllarda baz Arap devletleri bu dlama politikasndan vazgeti. Bazlar ise, bu konuda ok daha seici davranmaya balad. Ama geri kalanlar bu politikay byk bir gayretle uygulamay srdrmektedir.

Dizin
Abbas 1 173, 223 n.34 Abbas II 248 n.58 Abbas hsan 234 n.28 Abbasiler 6 0 , 6 9 , 1 1 6 , 1 2 4 Abdiil Kerim, Ahmet zzet 226 n.55 Abdlhamit 11 202, 257 n.45 Abdullah el-Tell 256 n.37 Abdullah bn Maymun el Kaddah 122, 237 n.50 Abdullah bn Saba 121, 237 n.50 Abel, A. 235 n.35 Abir, M. 253 n.19 Abraham bn Ezra 117 Abulafia, Moses 179 Aden 193,196 Aelia 86, 231 n.SAyn zamanda baknz Kuds Afganistan 130 Afrika 28, 31, 74, 128, 137, 183, 224 n . 3 8 , 2 5 3 n.19, 254 n.23, 255 n.34 Ahd 54 Ayn zamanda baknz M u : a had Ahmed III139 Ahmed, Feroz 255 n.31, 255 n.32 Ahund 207 Akhir Sa'a 257 n.40 Akiva, Haham 98 Akka 111 Aksum 232 n.15 al-Muavvvar 257 n.43 al-Risala 256 .37 Alaman 147 Alberi, E., Relazioni 227 .65 Algar, Hamid 219 n.3 Ayn zamanda baknz Ayetullah Hmeyni Ali 121,123, 207, 237 n.50 Ali Resjat-smal Hakk 257 n.45 Alliance Israelite niverselle 184, 186, 192, 195, 196, 201, 204, 206, 207, 250 n.6, 251 n.10, 252 n.17, 253 n.19,255 n.33 Almanca 145, 226 n,50, 258 n.47 Almanlar, Almanya 183, 1I6, 193, 213, 215 Alon, D. 256 n.37 Altn Boynuz 142 Altn Ordu 128 aman 3 3 , 3 5 , 2 2 1 n.20 Amedroz, H.F. 226 n.54 American Jevvish Committe 185 Amerika, Amerikal 12, 93, 148, 258 n.48 Ayn zamanda baknz Birleik Devletler Amsterdam 239 n.5 Anadolu 91, 129, 137, 140, 142-43, 145-46, 242 n.16, 249-50 Ayn zamanda baknz Asya, Trkiye Ancona 158 And, Metin 245 n.31 Anglo-Jevvish Assocation 185,190 Animistler31 Ankara 137,138, 241, n.14 Ankara niversitesi 241 n.14 Ankori, Z. 242 n.15 Antakyallar, Antakya 111,181 Anti-Semitizm 45, 46, 58, 69, 102, 181, 194-196, 205, 209-214, 256 n.37,258 n. 46 Anveri, Z. 236 n.36 Apokaliptik 110, 235 n.35 Apulya 147 Arabistan 18, 21, 23, 40, 49, 53, 8890, 110, 129, 132, 137, 196, 212, 216,219, 232, 253 Aragon 147 n.4-5 Kk

Aramca 22, 90, 93, 141 Arapa 15, 27, 24, 36, 70, 85, 92, 97, 99, 106-107, 120, 126-127, 131133, 141, 152, 160, 166, 183, 194, 209-210, 213, 217 n.l, 218 n.5, 253 n.19, 254 n.37, 257 nn.37, 41 Arberry, A.J. 218 n.l Arnavutlar 203 Arup, E. 240 n.7 Ashtor, E. 229 n.l, 230 n.2, 223 n.32 Askalon 111 Asya, Kk 48, 131, 140, 149 Ayn zamanda bakn Anadolu, Trkiye Aijdod 111 Akenaz 93, 140 Atatrk, Kemal 214 Atlhan, Cevat Rfat 258 .46 Atina 138 Atiya, A.S. 217 n.l Atlantik Okyanusu 27, 91 Attal, R. 238 n.2, 254 n.23 Avrupa 13, 18, 35, 40, 48, 62, 68, 73, 75-76, 78, 82, 91, 93, 126-129, 132, 134, 141, 145, 149-151, 155, 157, 160-166, 183-184, 187, 191, 193, 194-196, 200, 213, 234 n.29 Avusturya, Avusturyallar 129-130, 182, 186, 200, 253 n.19, 254 n.28 Aydnlanma 178 Ayetullah Humeyni 46, 218-219 n.3, 224 n.39 Ayn ams 211 Ay verdi, Ekrem Hakk 243 n.l 8 Azerbaycan 138, 236 n.46 Babil 89,90, 216 Babinger, F. 227 n.63 Bacher, W 248 n.58 Bauad 16, 37, 103, 115-117, 124, 137, 155,192, 253 n.19 Bahailik, Bahailer 31

Bahye bn Paquda 70 Balkanlar 128, 140, 142, 145-147, 181, 195, 203, 205 Baneth, D.H. 70 Barfuru 192, 253 n.19 Barkan, mer Ltfi 137, 241 n.1011,242 n.16 Barnai, Jacob 248 n.51, 250 n.5, 238 n.2 Barnett, R . D 2 3 9 n . 6 Baron, S.W. 221 n.14, 223 n.34, 229 n.l, 236 n.37, 238 n.2, 226 n.55, 227 n.60, 256 n.37 Bashan, E. 221 n.20 Basra 137 basmclk 1 5 0 , 1 5 2 , 1 5 6 , 1 6 0 Bavekalet arivi 240 n.10 Bat Ye'or 217 n.l Bataillon, Marcel 243 n.19 Bat Yakas 211 Ayn zamanda bakn srail Batu Sfez 53 Bayezid II62-64, 227 n.64 Baysun, Cavid 228 n.74 Beauclerk, G. 252 n.13 bedel-i askeri 80 Bedreddin 122, 237 n.53 Belgrad 145 Belin 220 n. 11 Ben-Hananya, Y. 256 n.37 Ben Zvi Enstits 238 n.2 Ben Zvi, I. 253 n.19 Beni Kurcyza 20, 99, 233 n.22 Benjamin, J.J. 205, 224 n.38, 253 n.19, 255 n.34 Berachol 231 n . l 2 Berberiscos 171 Berberler 65, 171 Berlin 185, 253 n.22 Be que,J. 241 n.10 Beyrut 181

Bialloblotsky, C.H.F. 239 n.5, 224 n.24 bigaraz 52 Binsvvanger, K. 225 n.46, 218 n.l, 255 n.46, 246 n.38 Birinci Dnya Sava 203, 205, 255 n.30 Birleik Devletler 186 Ayn zamanda baknz Amerika, Amerikallar Birlikiler 183 Birnbaum, E. 245 n.29 Bizans mparatorluu, Bizansllar, Bizans 29-30, 38-39, 74, 91, 105, 107,110,131,140,148,181 Blachere, R. 220 n.9, 235 n.30 Blau, Joshua 232 n.16 Bonaparte 7 8 , 2 2 8 n.73 Bornstein, L. 244 n.26 Brahmin 190 Ayn zamanda bakn Hinduizm Braude, B. (katkda bulunan) 242 nn.15, 16, 244 n.26, 251 n.10, 255 n.31 Bravmann, M. 220 n.9 Bravver, A.J. 249 n.3 Britanya 177, 178, 180,184-186 Ayn zamanda bakn ngiliz, ngiltere, ngilizler Browne, E.G. 236 n.46 Brunschvig, R. 226 n.52, 232 n.l7, 234 n.27 Brksel 253 n.22 Buda 129, 137,145-147 Ayn zamanda baknz Budapete Buhara 131, 175, 249 n.62, 253 n.19 Bulak 166 Bulgarlar 203 Bulliet, R. W. 221 n.15 Burchardt, J.L. 253 n.19 Burian, O. 247 n.44 Bursa 138, 241 nn.14,15

Bury, J.B. 218 .2 Buire 191 Byk skender 91 Byk Moollar 130 Bykdere 181 Caesarea 110 Cahen, C. 221 n . l 7 Cakir 159 Canard, M. 236 n.41 Cantemir, Demetrius 244 n.25 Cara de Vaux, B. 221 n.16,227 n.57 Carasso, Albert 203 Cautivos 134 Cavit bey 203 Cebelitark 177-178, 249 n.2 Cem 63 Cemaat 140 Cenevizliler 142 Cenevre Szlemesi 233 n.22 Cengiz Han 130 Cevdet Paa 228 n.74 Cezayir 129,192-193, 196, 216 Cheikho, L. 226 n.57, 235 n.30 Chevailier, D. 241 n.10 . Chouraqui, A. 254 n.23,251 n.10 cihad 32, 34, 221 n.19 cizye 20, 24-26, 38, 80, 174, 218 n.3, 220 nn.9, 10 Coeck, Peter. 246 n.35 Cohen, Amnon 139, 242 n.15, 233 n.24, 238 n.55, 241 n.14 Cohen, Boaz 239 n.3 Cohen, H. J. 254 n.23 Cohen, M.R. 242 n.15, 229 n.l, 217 n.l, 219 n.5, 238 n.2, 248 n. 57 Cohen, Martin A., 246 n.37 Cook, Michael 230 n.5 Cremieux, Adolphe 180 Crone, Patricia 230 n.5 Curzon, Lord (George) 190, 252 n.17, 253 n.19
f

ar 3 3 , 1 9 6 elebizade 240 n.9 etin, A. 241 n.10 in 2 7 , 9 1 , 1 2 6 ok elilik 98 ok tanrclar 31, 61, 72, 29 da Terzorio, Clemente 246 n.41 d'Beth Hillel, D. 255 n.34 Daftar-i Hakani 241 n.10 Damanhur 181 Darke, H. 234 n.29 Dar-l Harb 32 Dar-l tslam 32 Davis, M. 256 n.37 Davvlatshah 236 n.46 De Gelico, Enzo 253 n.20,254 n.23 de Goeje, M.J. 226 n.56, 227 n.62 d e G r o o t , A.H. 240 n.7 de Medina, Samuel 148 de Nicolay, Nicholas 155 de Saint-Aignan, Jean Baptise 247 n.41 de Thevenot, Jean 174 de Tournefort, Joseph P. 246 n.40 de Villaon, Criostobal 243 n.19 Defter-i Hakani 137 Dervi syan 122 Deutsche National-Zeitung und Soldaten-Zeitung 256 n.39 Deyr e l - K a m a r l 8 1 Dhu Nuvvas 232 n.15 Din 22-23,219 n.8 Din deitirme, din deitirenler 19-20,23, 27,38, 46,53, 6 0 , 6 3 , 7 5 , 86-87, 94, 99, 104, 106, 109-18, 150, 156, 168-69, 173, 175, 179, 221 n.15, 236 n.47 "Dinlenme gn" (abbat) 87 Dou Akdeniz (Levant) irketi 168, 240 n.7, 247 n.48 dnme 168, 203, 248 n.50

Dragoman 151, 203 Deyfus Davas 186, 210, 213 Dua (ema), 89 Duda, H.W. 242 n.14 Dumont, P. 251 n.10, 240 n.10 Dumont, P. (katkda bulunan) 251 n.10, 255 n.33 Duka (Venedik) 178 Drzi 183 Dzda, M.E. 225 n.42, 226 n.50, 233 n.24 Ebu Dharr 114 Ebu el Berekat 116-117, 236 n.42 Ebu Hanife 236 n.40 Ebu sa 111, 236 n.36 Ebu shak 5 7 , 5 8 Ebu Musa 42 Ebu Nadarra 184 Ebu Rida 234 n.27 Ebu Shaqra 249 n.3 Ebu Ubeyd 2 6 , 2 2 0 n.12 Ebu Ubeyde 121, 236 n.40 Ebu Yusuf 26,221 n.13, 223 n.31 Ebussuud Efendi 47, 52, 225 n.42, 226 n.50 Ebzziya 257 n.45 Edirne 1 3 8 , 1 4 0 , 1 4 5 - 1 4 7 , 1 5 6 , 1 8 1 Ehl-i Harp 56 l:hl-i Kitap 31, 233 nn.24, 26 F.hl-i Zimmet 32, 56, 223 n.32 Ayn zamanda baknz zmma, zmmi Eisenstein, J. 240 n.8 el-Ahram 256 n.38 el Avza 54-55 el-Aziz 115 el-Badadi, Abdiil Kahir 234 n.29 el-Bakillani 103, 234 n.27 el-Baladhuri 237 n.50, 226 n.56 el-Baydawi 220 n.10 el-Cabarti 78-79, 228 n.73, 247 n.46 el-Cahiz 73-74, 228 n.71 el-Ezhe-211, 257 n.41 el Fadl 117 el Gazali 70-71 el-Halla, eyh Ahmed el-Budeyri 226 n.55 el-Hilli, necm ed-Din Cafer 224 n.37 el-Hasan bn Mansur Kadikhan 227 n.58 el-Huseyni, Hac Emin 215 el-Kalkaandi 222 n.28, 227 n.61 el-Khudayri 234 n.27 el-Kuds 231 n.n.7-8 el-Maqrizi 236 n.46 el Mukaddem 255 n.30 el Mezzin 115 el-mtevekkil 60-62 el-Nawai 222 n.29 el- Navvayri 236 n.46 el-Sarakhsi 225 n.43 el-Vanarisi 35, 222 n.21 el-Zahir 55 Emeviler 3 6 , 5 9 - 6 0 , 6 9 , 1 2 1 Emin ed-Devle. Baknz bn el Tilmiz Emmanuel, I S. 242 n.15, 239 n.3 Entner, M.L. 221 n.20 Ermenistan, Ermeniler 69, 78, 146, 151-152, 160-162, 172, 174, 188, 190,198-199, 201-204, 255 n.31 Eski Ahid 8 4 , 1 0 6 Esptein, Mark 137, 242 nn. 15, 16, 244n.26, 241 n.12, 243 n.19 Etopya 29 Ettinger 238 n.2 Evhad ez Zaman. Baknz Ebu el Berekat Evora 147 Eyyubiler 129, 212 Farhi155 Farsa 126,128,130-131,175, 219 n.3 Faruqi, Mishbahul slam 256 n.37 Fas, Fasllar 35, 39, 48, 92, 120, 128129, 131-132, 169-173, 175-178, 181, 186, 188, 192, 196, 216 Fatmiler 55, 72, 115, 122 Fattal, A. 217 n.l, 220 n.10, 222 nn.22, 23, 25, 26, 225 n.43 Faysal, Kral 212 Febure, M. 246 n.41 Ferdinand, Don 155-156 ferman 50, 56, 79, 1 6 9 , 1 8 1 , 1 9 9 fetva 35,47, 96, 227 n.58 Fez 171-172, 236 n.47 fidye 134 Filistin 27, 28-29, 34, 68, 71-72, 74, 91, 107, 113-115, 129, 132, 137, 144, 180, 183-184, 191, 214, 253 n.18, 255 n.30 Ayn zamanda baknz srail Finkel, J. 228 n.71 Finkelstein, L. 249 n.61 Fischel, W.J. 236 n.46, 248 n.57, 235 n.33, 223 n.34, 248 nn.56, 57, 252 n.17, 249 n.61 Fitzmaurice, Geald H. 202 Fleischer 220 n.10 forasteros 171 Foster, Sir VVilliam 243 n.19 Fraenkel, J. 254 n.28 Franco, M. 242 n.15, 245 n.33, 250 n.5, 254 n.24 Franklar 188 Fransa 140, 178-181, 185-187, 208, 257 n.45 Fransa-Prusya Sava 257 n.45 Fransz Devrimi 76, 79, 199 Franszca 204, 209-210, 213, 219 nn.3, 4, 234 n.29, 235 n.30 Friedlander, I. 237 n.50 Friedman, M.A. 233 n.21 fkh 96 Gabieli, F. 218 n.l Galabov, G.D. 2 4 2 n . l 4

Gahnte 242 n.15, 225 n.46, 250 n.5, 254 n.26, 246 n.38, 246 n.5, 249, n.4, 243 n.17, 254 n.29, 247 n.49, 244 n.24, 25 Galenus 150 Galile 111,191 Galip, S. 248 n.50 Garcia Gomez, E. 234 n.28 G a z z e l l l , 211 Geiger, Abraham 83, 89, 230 n.3, 231 n.12 Gemara 89 Baknz Mina, Talmud Gen Trkler 122, 89, 202-203, 213, 214, 255 n.31 Genza 38, 109, 133, 233 n.21, 235 n.35, 243 n.20 ger 147 Gerber, H. 242 n.15 getto 40, 48, 190 Giacomolu Gaeta 150 Gibb, H A R. 114, 236 n. 40 Gibbon, E. 1 2 , 2 1 8 n . 2 Ginzberg, L. 235 n.35 Girit 134 Goitein 71, 82, 93, 109, 123, 133, 218 n.l, 247 n.43, 230 n.6, 232 n.17, 235 n.29, 243 n.20, 237 n.48, 230 n.2, 235 n.34, 229 n.l, 238 n.54, 231 n.7, 222 n.24, 236 n.43, 231 n . l l , 233 n.26 Golb, N. 230 n.2 Goldziher 121, 222 n.29, 231 n.6, 235 n.33, 224 n.37, 235 n.29, 237 n.49 Goldziher, I. (katkda bulunan) 233 n.26, 225 n.41, 226 n.56 Glpnarl, Abdlbaki 238 n.53 Goodblatt 242 n.15 Goodman, P. 251 n.9 Gornim 200 Gottheil, R. 223 n.34 Gvsa, I.A. 247 n.49

Graetz, H. 227 .65, 238 n.2, 246 nn.36, 38 Granada 58-59, 223 .33, 234 n.28 Green, D.F.257 n.41 Green, James 177 Greenbaum, A A. 241 n.13 Griegos 147,171 Grobba, F. 258 n.47 Grohmann, A. 219 n.6 Guillaume, A. 233 n.22 Ha-Cohen, Joseph 145, 239 n.5, 244 n.24 Habsburg mparatorluu 129 Hacker, J.R. 239 n.3, 242 n.16 Hallar, Hal Seferleri 34-36, 44, 56,64, 68, 75, 87,120, 212 Hadis 54, 73, 8 5 , 1 0 2 , 2 3 1 n.6 Hadrianus 107 haham 146 hahamba 146, 199 Haim, S.G. 256 n.37 halakha 96,124 Halep 1 3 6 , 1 6 4 , 1 8 1 Halife, halifelik 14-16, 21, 26, 28-29, 36-37, 53-55, 59-60, 68-69, 72, 909 1 , 1 1 4 , 1 1 5 , 1 2 3 - 1 2 4 , 234 n.28 Halkin, A.S. 237 n.48, 234 n.29 Ham 90, 231 n.13 Hamadan 51,138, 224 n.38 Hamner, J. 238 n.53 Hamon, Moses 245 nn. 29, 30 Hanboliler 2 5 , 5 2 Hanefiler 39,52, 53 harem 165 Harem aas 171 Ayn zamanda baknz Kleler, Klelik Harkabi, Y. 256 n.37 Harmatta, J. 232 n.15 Harun el-Reit 26 Harvey, L.P. 222 n.21 Hassan, Sir Joshua 249 n.2 Hattatlar 152

haver 1 13 Hayber 20-21, 219 n.6 Hayfa niversitesi 238 n.2 Hazarlar 75 Hekim Yakup 245 n.29 hekimler. Baknz tp Heyd, U. 139, 242 n.15, 227 n.59, 248 n.51, 249 n.4, 245 n.29, 30, 244 n.22, 243 n.19 Hristiyan Bilimi 15 Hicaz 20-21, 39-40 Hilfsverein 185 Himyeri 232 n.15 Hindistan 16,18, 27, 31, 9 1 , 1 0 5 , 1 2 6 , 129-130,211 Hinduizm 18, 29, 31 Hirscberg, H.Z. (J.W.) 221 n.20, 244 n.26, 231 n.14, 228 n.66, 230 n.l, 237 n.47 Hirschfeld, Hartvvig 236 n.37 Hirszowicz, L. 258 n.47 Hitti, P.K. 226 n.56 Hodgson, M.G.S. 237 n.50 Hollanda Cumhuriyeti 240 n.7 Holt, P.M. 235 n.31 Hopkins, J.F.P. 228 n.66 Horster, P. 225 n.42, 226 n.50 Hourani, A. 255 n.30 Humeyni. Baknz Ayetullah meyni Irak 27, 29, 40, 54, 82, 91, 129, 131, 137, 141, 170, 196, 208, 215-216, 254 n.30 Isaac, E. 231 n.13 Israelitische Allianz 185 Issavvi, C. 228 n.72 berik Yarmadas 34, 125,142, 162 .bn Abdun 225 n.47 bn Abraham tbn Ezra 117 bn Ami Uaybi'a 236 n.42 Huder Deutschen Juden

bn Asaki 234 n.2N Ib e l - N a k k a i j 2 2 0 n . i l bnel-Tilmiz 116, 236 .42 bn Hacar 236 n.46 bn Haldun 107, 235 n.33 bn Hazm 104, 223 n.34, 234 n.28 bn Kammuna 112, 236 n.38 bn Killis 115-116, 236 n.41 223 n.34, 234 n.28 bn Qutayba 222 n.30 bn Said al-Andalusi 235 n.30 bn Sina (Avicenna) 150 bn shak 233 n.22 bnl Kalanisi 226 n.54 bnlkfti 236 n.45 bnrravendi 121, 237 n.51 branice 22, 70, 92-93, 96-97, 107, 119-120, 134, 147, 149, 152, 154, 164, 209, 211, 216, 239 nn.3, 4, 244 n.27, 246 n.36, 247 n.49, 256 n.37 icazet 95 kinci Dnya Sava 258 n.47 leri, Celal Nuri 214 l-Hanlar 118-119 Ayn zamanda baknz Altn Ordu, Moollar lyas 231 n.13 mam 5 6 , 1 4 7 mann koruyucusu 61-62 nalck, H. 242 n.16, 243 n.18, 241 n.14 ngiliz 130, 177-78, 182-184, 189, 190-94,1%, 202, 253 n.19 ngilizler 1 4 2 , 1 5 9 , 1 6 4 , 247 n.44 ngiltere 182, 185, 188, 191, 208, 240 n.6, 251 n.8, 253 n.22 ran Krfezi 132 ran 27, 31, 38,-40, 46, 51-64, 65, 71, 82, 91-92, 100, 112, 118-114, 125, 129-132, 138, 164-170, 172-175, 147, ?0rv 181, 186, 190, 191, ' bn Nagrella (ya da Naghrila) 104,

206, 2l(, 221 11.20, 248 .57, 250 n.5, 252 n.17, 253 n.17, 19 Ayn zamanda baknz Pers mparatorluu rtidat, mti'd 18, 35, 38, 113, 11618, 162, 247 n.49 sa 14, 21, 101 sfahan 111, 174,191,248 n.58 "slamperverlik" 218 n.l skenderiye 80, 166-67, 181, 216, 225 n.45 smaili, Ismaililer 111,148 spanya, spanyollar 34-35, 51, 53, 63-65, 72, 74, 82, 92, 98, 100, 104, 106, 117-118, 120, 124, 128, 132, 134, 140, 145-147, 149-150, 155156, 159, 170-1?2, 177, 216, 240 n.6 spanyol Engizisyonu 16, 158 spanyolca 141, 155, M Ay zamanda yolcas srail, srailli, srailliler: eskil 74, 85, 105-107, 111, 115, 189, 204, 212 modern 24, 211-212, 214-216, 238 n.2, 256 n.37, 257 n.41, 258 n.48 srailin ocuklar 25, 106-107, 230 .6,235 n.32 srailiyat 85, 114, 230 n.6 stanbul 50, 63, 7 8 , 1 3 3 , 1 3 6 - 1 3 8 , 1 4 0 , 142, 145-148, 152-154, 166, 169, 181, 188, 195, 197, 200, 204, 240 n.7, 242 n.16, 243 11.I8, 250 n.5, 254 n.22, 257 n.45 Ayn zamanda baknz Konstantiopol talya 35, 100, 132-134, 145-147, 150, 200, 215 zmir 133,140,145, 181, 250n.4, 5 zzet (Kumbaraczade 245 n.29 Ivry, A. 241 n.13 Jah, K. 235 n.32 Iclliek, A. 24h n.36 baknz Yahul-Isp.

Josepl Nasi, don. 157, 165, 246 .38 Joseplus, Flavius 107, 225 n.45 Josippo 107, 235 n.33 judeiras 171 Ka'b al Albar 86,113-114, 236 n.39 Karun 231 n.13 Kabe 86 Kaarlar 174,196, 208 kad 26, 50, 57, 5 7 , 1 0 5 , 1 3 9 , 203 n.24 kadn 18-19, 27, 39, 46, 62, 112-113, 135,143,165 kafir yahudisi 33 Kafkasya 128, 253 n.19 Kafur 115 Kahaitchana (Kathane) 189 Kahire 38, 117, 120, 136, 155, 166, 180-181, 210-211, 233 n.21, 240 n.7, 247 n.47 Kalabria 147 Kan bedeli 39 Kan iftiras 169, 180-181, 192, 208, 210, 250 n.5, 258 n.46 Kandemir 255 n.31 Kapsali, E. 239 n.5, 243 n.17 Kapsali, Moses 146-148 Kapuijin 161, 179, 247 n.41 Karadeniz 128, 130, 193 Karanjia, R.K 256 n.38 Karasu, A. 203 Karn 90 Kast 18 Ayn zamanda bakn Hinduizm Kastilya 147 Katala 147 Katsl, A.1.229 .l Ka^an 191, 255 n.35 Keodourie, E. 255 .31, 251 .lO, 11 kelila, kelillot 140, 146-147 kelam 96 Keldaniler 105 kelle vergisi. Baknz cizye kedi gelen 145

Kermaal 138, 224 n.38 Khoury, A. 218 n.l, 219 n.6, 222 n.21, 222 n.25, 26, 27, 28, 223 n.30, 225 n.43 Kbrs 143-144, 244 n.22 Kiptiler 78-79 Krm 130, 251 n.8 kira 165 Kirk Kilise (krklareli) 145 Kiser, M.J. 220 n.9, 230 n.6 Kobler, F. 246 n.36 Kolah 191 Komprador 77 Konstantin 14 Konstantinopolis 60, 128, 140, 142143, 146-148, 155, 198, 243 n.18, 246 n.35, 252 n.12 Ayn zamanda baknz stanbul Konya 138 Korah. Baknz Kuran Kordova 117 Korfu 147, 227 n.65 Kleler, klelik 18-20, 27, 31, 39, 43, 48-49, 6 1 - 6 2 , 1 0 9 , 1 5 8 , 1 7 1 , 189 Kramer, G. 254 n.23 Kraus, P. 237 n.51 Ktesiphon (Kutlamare) / 9 1 Kuds 86-89, 90, 136, 181, 183, 225 n.45, 231 n.8, 238 n.2, 241 ,14, 255 n.34 Ayn zamanda bakn Aelia, El-Kuds Kufa 42 Kuran 12-14, 20-25, 31, 36, 41-42, 44, 53-55, 73, 84-85, 88-89, 97-98, 101, 102, 106, 120, 220 n.9, 223 nn.33, 3 5 , 2 3 3 nn.22, 24 Kuzey Afrika 27-29, 34-54, 65, 71, 73, 74, 75, 78, 90, 91, 100, 112, 115-117, 119, 125-127, 129, 132, 140, 170-171, 175, 179, 182, 185187, 193-196, 200, 208, 215, 228

n.66, 238 n.2, 250n.6, 251 .lO, 254 .23 Ayn zamanda baknz Marib Kuzguncuk 181 Krte 141 Laguna, Andres 243 n.19 Landau, J. 239 n.3, 250 nn.5, 7, 254 n.23 Lane Edward 53, 226 n.51 Lanido, Josepl 179 Latince 22, 9 2 - 9 3 , 1 5 2 , 1 6 4 , 244 n.25 Lattes, M. 239 n.5 Lazarus-Yafeh, H. 228 n.70, 231 n.7, 232 n.17 Le monde 257 n.44 Le Tourneau, 228 n.66 Lemberg 239 n.5 Letts, Malcolm 243 n.19 Levant 132, 134, 168, 194, 200, 240 n.7, 243 n.19, 246 n.40, 247 n.45 Letanten 78 Leven, N. 224 n.38, 248 n.54, 250 n.5, 251 n.10 Levi-Provenal E. 226 n.47 Levi Della Vida, G. 237 n.50, 226 n.53 Levi, Habib 252 n.17 Levtzion, N. 221 n.15 Levvis, Bernard 227 n.60, 235 n.35, 240 n.10, 242 nn.15, 16, 244 n.26, 251 n.10, 255 n.31, 228 n.68, 235 n.31, 218 n.l, 221 n.18, 222 n.29, 223 n.31, 226 n.47, 227 nn.57, 58, 61, 231 n.9, 228 n.68, 241 n.13, 243 n.21, 247 n.43, 222 n.21, 244 n.22, 237 n.52, 219 n.4 231 n.13, 244 n.26, 245 n.28 Levvis, G.L. 247 n.49 Libya 129, 192, 196, 253 n.20, 254 n.23 Lippert, J. 236 n.45 Littman 224 n.38, 226 n.48, 248 n.54, /

250 n.6, 251 .lO, 253 .22 Livorno 165, 200 Lizbon 147 Loewe, L. 251 .9 Londra 94, 134, 180, 191, 240 n.6, 253 n.22 Lovvry, Heatl W. 243 .21 Lowther, Sir Cerard 202-203 Lbnan 28, 54,211 Ltfi, A. 245 n.33, 254 n.24 Ma'oz, M. 256 .37 Macar 147 Macarlar, Macaristan 128, 145-146, 190 MacDonald, D.ll. 231 n.13 MacFarlae, t'harles 187, 252 n.l2 MacGregor, Jol 191, 253 n.l8 Machriq 235 .30 Madras 255 n.34 Marib 147, 221 .20 Ay /.amamla baknz Kuzey Alrika Maribiler 128,172, 177 mahalle 147 Mahmud I I 1 9 7 , 1 9 8 Maibaum, Ignaz 94-95 Maimonides 92, 100, 117, 125, 237 n.48 Maliki 3 4 , 5 2 - 5 3 , 1 7 3 Manastr 138 Mandel, N. 255 n.30 Manisa 242 n.16 Mannheim, R. 227 .63 Mansura 181 Mantran, R. 240 .7, 246 n.41, 243 n.18 Marazzi, Ugo 239 n.4 Margoliouth, D.S. 234 n.28 Marini hanedan 170 Markon, I. 249 n.60 Marraism, Marranoslar 100, 112, 118,155,157-157,175 Maruniler 210

Marx, Kari 210 mason localar 203 Masoretler 97 Massigon, L. 237 n.47 Mayer, L.A. 232 n.20 McCarthy 234 .27 Medine 20-22, 73, 86, 99 megoraim 147 Mehdi 65 Mehmed II ("Fatih") 62, 146-148, 150, 169,181, 244 n.27, 245 n.29 Mehmed III56 Mehmet Ali Paa 5 3 , 1 7 9 - 1 8 0 Mekke 86 Melila 245 n.27 mellah 171-172 Mendes, Dona Gracia 157, 246 n.38 Merv 175 Mesihilik: slami 64-65, 110-111, 168,247 n.49 Yahudi Meed 174-175, 192, 253 n.19 Msr, Msrllar 28, 53-54, 64, 74, 78, 91, 105, 109, 115-117, 129, 132, 133, 137, 140-141, 153, 166-167, 170, 180, 182, 191-193, 193-196, 208-209, 212, 216, 218 n.73, 250 .5, 253 n.18, 254 n.23, 256 n.37 Michael 242 n.15, 253 n.19 Mikkedem Unyyam 238 n.2 Milano, A. 247 n.45, 254 n.27 Millas-Valliciosa 234 n.27, 235 n.33 millel 146, 254 .23, 257 n.45 minlag 140 Mk|ies, |oao. Baknz Joseph Nasi Mianah 119 miras 37-38 Mishat|a, M. 249 .3 mistizm: slam 14, 105, 234 n.29 Yahudi 149, 247 n.49 Mizrali, F.liyal 148 Mizrahi, M. 225 n.44, 252 n.17 M.a 89, 231 n.12 Ay zamanda

baknz Gemara, l a l m u d Moberg, A. 219 .5 Moollar 68, 71-72, 78, 118, 128, 130, 173 mollalar 51, 95 Montefio e, Sir Moses 180, 184, 251 n.9 Mordtman, J.H. 247 .44 Moree, V.B. 248 .58 Motzki, H. 228 n.73 Mounsey, A.H. 253 n.19 mu'ahad 54-55 Ayn zamanda baknz Ahd mft 215 Muhammed 223 n.37 Muhammed bn Abdullah ibn Tumart 65 Muhammed 14, 20-22, 25, 32, 52-55, 59, 73, 83, 106, 212, 219 n.5, 233 nn.22, 25, 239 n.6 sahabiler 59 Muhimme 244 n.22 muhtedi 112 Munis, Hseyin 222 n.21 Munk, Salomon 180 Murad III 64 Musa 14, 89 musta'riba 141 Musul 116, 137,189, 252 n.15 Mutezile 60,121 Muvahhidler 65, 170-71, 228 n.66, 236 n.47 mstemen 33, 178 Ayn zamanda baknz aman Nacara, Israel 149 Nadir ah 174 Nagel, T 219 n.5 Nasr, Bakan 256 n.38 Nataf, M., BAIU 250 n.6 Navigatios 246 .34 Nazi 186, 205, 210-211, 213, 215, 258 n.47 Abdullah el-Samman

necaset 45, 224 .37 Necefi, eyh Aa 191 Necra 20-21, 219 n.5 Nehama, J. 239 .3 Neimark, . 255 n.34 Netzer, A. 248 n.57 Nevvby, Gordon D. 230 n.6 Nikopolis 138 Nizamlmlk 234 n.29 Nuri, Cell 258 n.45 ocak bezirgan 154 Odalk kurumu 98 Olson, R.W. 245 n.33 Ongan, Halit 241 n.14 Orta Asya 28, 40, 54, 71, 82, 125, 129-130, 175, 190, 193, 196, 248 n.57 Osman (halife) 114 Otranto 147 ke, (Mim) Kemal (katkda bulunan) 258 n.45 ke, (Mim) Kemal, II. Abdiillamit mer Hayyam 234 mer I 21, 36-37, 40-43, 54, 60, 86, 114,123 mer II 36, 59-60, 62 "mer'in Anlamas" 36, 217 Padiah I livan paganlar 20, 23, 68, 72, 173,181 Pahlavis 252 l'akistai 256 n.37 l'almersto, Lord 180, 183, 185, 251 n.8 Papa IV. Paul 158 Paraselsus 150 Pardoe, Jula-188, 252 n.14 Paret, R. 233 n.22, 219 n.8, 220 n.8, 218 n.l Paris 184, 212, 253 .22, 255 .33 Parlamento: ingiliz 80 Msr 204 l'arry, V.J. 227 n.64

Pera 142 Peres, H La I'oesie 223 n.35 Perlann, Moshe 103, 223 nn.33, 34, 35, 243 n.28, 248 n.50, 222 n.23, 236 n.38, 233 n.26, 236 n.44 Pers 27-28, 29-31, 33, 47, 91, 92, 105, 110, 118, 129, 131-132, 172, 173174, 190-192, 205-208, 221 n.20, 224 n.38, 248 n.58, 250 nn.5,6, 252 n.10, 17, 255 n.34 Ayn zamanda bakn ran Peters, R. 221 n.19 Peygamber. Baknz Muhammed Pines, S. 236 n.42 piyut 110 Podolya 145 Polak, J.E. 252 n.17, 255 n.34 Polonya 93,145, 162,216 Ponsonby 251 n.8 Port Said 181 Portekiz, Portekizliler 34, 63, 100, 128, 132, 134, 140, 145-147, 150, 155,170-172, 240 n.6 Preto, P. 240 n.7, 247 n.41 Provans 98 Provenal 147 Prusya 183 Public Record Office 249 n.l Puin, Gerd-R 219 n.5 Querry, A. 224 n.37 Ramazan 88 Ramsaur, E.E. 255 n.31 Rait el-Din 106-107, 118-119, 235 n.32 Ratti-Menton 179 rav akesi 148 Rawidowicz, Smon 241 n . l 3 Raymond, A. 240 n.7, 247 n.47 reductio ad absrdm 123 Refik, A. 225 .46 Remedio, M. 246 n.37

responsum, resposa: Yahudi 13334, 139, 149, 242 n.15, 244 n.27 pudentiu, ayn zamanda baknz fetva, teuvot 96 Re Galuta 124 Reychman, J. 241 n.10 Roca, Vincente 246 n.35 Rodinson, M. 230 n.4 Rodkey, F.S., 251 n.8 Rodos 143 Roma, Roma mparatorluu 14, 27, 90, 9 3 , 1 0 5 , 107, 110, 178, 218 n.2, 231 n.8, 253 n.22 Romaniot 140,148 Romanya 195 Rosenthal, E.I.J. 229 n.l Rosenthal, F. 235 n.31, 220 n.9 Roth, Cecil 247 n.49 Rozanes 242 n.15, 239 n.3, 243 n.17, 245 n.33, 254 n.24, 26, 29 Rnesans 1 3 4 , 1 5 5 , 1 6 2 Rustum, A.J., 249 n.3 Rusya, Ruslar 33, 78, 93, 128-130, 162, 175, 182, 184, 193-196, 221 n.20 sabb 52 Sabbionetta 239 n.5 Sabiiler 24, 26, 31,221 n.16 Sated 144, 147, 153, 192, 244 n.22, 253 n.19 Safeviler 65, 130-131, 173, 228 n.67, 248 n.57 Saftet, Tarih-i Osmani 246 n.38 Sagues, AIU 224 n.38 Sahilliolu, 11. 245 n.33 sakin 225 n .45 Sameriye 111 Sameriyeliler 26 Samuel el-Maribi 236 .44 Samue'l bn Nagrella. Baknz bn Nagrella

Sanat: slami 14-15, 97, 107 Yahudi 97-98 sancak 137, 144 Sanderson, John 246 n.40, 247 n.44 Santillana, D. 222 n.21 Sanua, James (ya da Yakup). Baknz Ebu Naddara sapknlk 67, 72, 76, 228 n.68 Saragosa 147 Sarayevo 138 Sasaniler 9 1 , 1 2 4 Savory, R. 228 n.67 Schacht, J. 236 n.40, 221 n.20 Schechter 235 n.35 Schefer 234 n.29 Schmitz, M. 236 n.39 Schmucker 219 n.5 Schneider, A.M. 243 n.18 Scholem, G. 247 n.49 Schrder 258 n.47 Sefardi, Sefardik 93, 140, 151, 155, 171,200, 204, 238 n.2, 239 n.5 Selahaddin, 129, 212 Selanik 133, 138, 140, 143-148, 152154, 203-205, 239 n.3, 243 n.20, 244 n.22 Seluklular 116 semikha 95 Serfaty, A.B.M. 249 n.2 Sertolu, Midhat 241 n.10 Sevil 51 Shamir, S. 226 n.55, 256 n.37 Shavv, S.J. 241 n.10 Shmuelevitz 239 n.5 Srplar 204 sicil 139 Sicilya 34, 7 1 , 7 4 , 128,147 Silivri 204 sipahi 50 Sirenika 192 Siroz 138

Sivas 138 siyahlar 123 Siyonizm 211, 214-215, 253 n.20, 255 n.30, 256 n.37, 258 n.45 Slavlar 203 Smith, Sidney 232 n.15 Smith, W. Cantvvell 219 n.7 Sofya 136-138, 242 n. 14 f Sovyet Orta Asyas 130 Ayn zamanda bakm Orta Asya, Rusya, Ruslar Spicehandler, E. 248 n.58 Spuler, B. 217 n.l Spuler, Christia-U 219 n.5 Steinschneider, M. 239 n.5, 223 n.34, 233 n.26 Stern, S.M. 237 n.52, 236 n.36 Stillman, Norman A. 170, 256 n.37, 257 n n . 4 0 , 4 2 , 4 3 , 217 n.l, 219 n.5, 221 n.13, 228 nn.69, 71, 228 n.74, 237 n.48, 248 nn.52, 55, 249 nn.l, 3, 250 n.7, 253 n.19 Stirling Bart, Sir VVilliam 246 n.35 Strothmann, R. 233 n.23 Stuart, C. 250 n.5 Sufi. Baknz mistizm, slami sultan, sultanlk 47, 56, 62-64, 80, 116, 123-125, 129, 132, 145, 148, 158-159, 166-199, 172-173, 177178, 181, 183-184, 186, 188, 191, 197-198, 199, 202, 227 n.64, 247 n.44, 252 n.14 Suriye 27, 28-29, 34, 36, 42, 54, 64, 68, 71-72, 74, 91, 114, 123, 129, 132, 137, 141, 155, 170, 180, 183184, 191, 215, 249 n.3, 254 n.30 Suudi 212 Sleyman 60 Sleyman II (Muhteem) 47, 123, 158,169, 245 n.29 Snnet 37 Sinni 33, 46, 50, 52-53, 71-72, 84, 95,

123, 174, 234 n.29 srgn 141-143, 145, 160, 242 n. 16 srgn (exilf) 18, 20, 35, 65, 141 Srgn Ba (Exilakh) 124 Siiryanice 93 Svvartz, M. 230 n.4 afilik 52 ah 53, 65, 129, 173, 174, 191, 196, 208, 219 n.3, 248 n.58, 252 n.17, 253 n.22 ahit 99 am 54, 114, 136, 149, 155, 179-181, 186, 192, 225 n.45, 226 nn. 54, 55, 234 n.28, 244 n.22, 250 n.6, 253 n.18 am Vakas 179, 181, 211, 249 n.3 ana 249 n.4 ehit 99 ehitlik 14, 17, 52, 98, 99, 168 eriat 56, 63, 65, 96, 159 Ayn zamanda baknz fkh erif 54 erif Paa 179 eyh Muhammed Mehdi 224 n.38 ii, iiler, iilik 33, 37-38, 45-46, 50, 52-54, 64, 71, 95, 98,101, 121, 131, 173-174, 226 n.53 inasi 254 n.29 iraz 191, 207, 250 n.6 Tabari 86, 227 n.62, 231 n.9 tahara 45, 224 n.37 Tahran 191, 252 n.17 takiye 233 n.23 Talmud 14, 47, 89, 90, 96, 216, 231 n.12 Ayn zamanda Ijakmz Gemara, Mina Tanyu, H. 258 n.46 Tapu 137,139, 241 n.10 Tarih-Peevi 244 n.23 Tasvir-Efkar 254 n.29 Tatarlar 128, 130 Tebriz 118-119, 138

tefecilik 21 Temperley, H. 251 n.8 Teuvot 96 Tetuan 192, 253 n.19 Tevfik, Ebzziya 213 Tevrat 14, 89 Thery, G. 230 n.4 tp 70, 74, 107-108, 115-120, 150-151, 156, 160, 165, 207, 244 n.27, 245 n.29, 252 n.17 Timurleng 119, 130 tiyatro 150,-151,208 Tobi, Y. 238 n.2 Tokat 138 Toledo 105, 147 Tomaso, Peder 179 Topkap Saray 243 n.18 Torlak Hu Kemal 237 n.53 toav, toavim 147, 171 Trablusgarp 192 Transkafkasya 193 Trikala 138 Tripoli 181 Tritton, A.S. 36, 217 n.l, 222 nn.22, 23, 27, 219 n.5,224 n.37 Tsefanya 47 Tunus 200 Tunus ehri 53, 129, 132, 192, 196 lirki, A. 226 n.49 Tfek 155 Trke 126, 128, 131, 133, 141, 151152, 168,199,213 Trkiye 54, 78, 118, 129, 131, 135, 157-158, 161-162, 165, 170-171, 173, 186-187, 199-200, 208, 216, 227 n.65, 228 n.72, 239 n.3, 240 n. 10, 243 n.19, 245 nn.31, 32, 250 n.5, 251 nn.8, 10 Ayn zamanda baknz Anadolu, Kk Asya Trkmen 143 Tyan, E. 221 n.19 Ubicini 161-162,164, 247 n.42

157-158,

161-162, 165,

170-171,

VVeber, Shirley Hovvard 240 .8 VVellsted, J.K. 253 n.19 VVieder, N. 97, 232 n.19 YVilkie Young, H.E. 252 n.15 Wise, G.S. 226 n.55, 256 n.37 VVolff, J. 253 n.19 VVood, A.C. 240 n.7, 247 n.48 VVstenfeld, F. 233 n.22 Yahudi 189-190 Yahudi-Alman. Baknz Yiddi Yahudi-Arap [kltr], YahudiArapas 93,175, 232 n.16 Yahudi-Farsas 175, 249 n.61 Yahudi-spanyolcas 93,149, 164 Yahudilerin Ba 124 Yahya el Antaki 226 n.57 Yakup Paa 150 Yakut 234 n.28 Yasif el-Yahudi 166 Yedikule 145 Yehuda ha-Levi 92, 112, 117, 236 n.37 Yehuda, Z. 254 n.23 Yemen, Yemenliler 40, 92, 107, 113114, 120-121, 132, 173, 192, 216, 232 n.15, 237 n.48, 249 n.4 yenieriler 54,154,197-198, 245 n.33 Yeniden Ele Geirme (Reconquista) 35, 72, 75 Yerasimos 246 n.40 Yeremyann Mersiyeleri 149 Yevm el-cuma 87 Yezd 174 Yiddi 93 Yunan Bamszlk Sava 151 Yunanca 22, 90-93, 99, 131, 140, 147, 171 Yunanistan 140,145, 205, 240 n.8 Zajaczkowski, A. 241 n.10
f

173, 186-187, 199-200, 208, 216, 227 n.65, 228 n.72, 239 n.3, 240 n.10, 243 n.19, 245 nn.31, 32, 250 n.5, 251 nn.8, 10 Ayn zamanda baknz Anadolu, Kk Asya Trkmen 143 Tyan, E. 221 n.19 Ubicini 161-162,164, 247 n.42 Udovitch, A.L. 222 n.30 ulema 57, 62, 78, 9 5 , 1 5 8 Uluay, M. aatay 242 n.16 umma 23 UNESCO 211-212, 257 n.42 UNRVVA 211 Usque, Samuel 157, 246 n.37 Utrecht 249 n.2 Uzunarl, smail Hakk 245 n.33 niversiteler 165,210 rdn 211, 253 n.18 skp 138 Vahab bn Mnebbih 114 Vajda, G., Hommage 232 n.17, 231 n.13, 230 n.6 vakf 119 vali 57 Vambery, Arminius 190, 252 n.16 Vatan 243 n.18 Venedik 165, 167, 178, 240 n.7, 247 n.41 Venier, Matteo 227 n.65 vergi tahsildarlar 153, 166 Vichy hkmeti 186 Vidal-Naquet, P. 225 n.45 Viktorya, kralie 184 Viyana 75, 128-29, 185, 200, 250 n.22 Von Groote 243 n.19 von Grunebaum, G.E. 221 n.14 von Harff, Arnold 142, 243 n.19 von Pastor, F. 246 n.38 VVager, W. 235 n.29

Ya'ari Abraham 240 n.8, 255 n.34

Za kaias, H. 230 .4 Zamaklsari 25, 220 n.10 Zand, M. 249 n.62 Zangi 123 Zaphir, Leon. Baknz Yasef el-Yahudi Zarfati, Isaac 157 Zayyat, H., 227 n.57 Zaza, Hasan 211 . Zerdt 27 Zerdtilik 2 6 , 2 7 - 3 1 , 4 6 , 6 5 , 1 7 2 , 1 7 4 Ziada, M. 236 n.46 Zil-es Sultan 191 Zimmels 242 n.15 Zimmet 32-3, 35, 42, 51, 53-57, 78, 80, 124, 172-73, 193, 209, 216, 217 n . l , 221 n.17 Ayn zamanda baknz ehl-i Zimmet, Zmmi Zinkeisen, J.VV. 227n.65 Zion Yallar Protokol 210, 258 n.46 Zmmi 25-27, 32-33, 36-40, 44, 48-60, 63-65, 72, 75, 77, 101, 107, 115116, 120, 124, 136-37,158-59, 169, 178, 209, 222 n.30, 223 n.34, 225 n.40, 251 n.10 zl, zille 2 5 , 4 4

IMGE kitabevi
/

TANER TMUR

Osmanl Toplumsal Dzeni

Bu kitap, uzun bir yryn yks ve sosyolojisidir: Sir-Derya ve Aral gl kylarndan Avrupa ortalarna doru ynelen fetihi bir yryn... Yerleme alan ve ganimet zlemiyle, cihad esprisinin kamlad bu uzun yry, XV. ve XVI. yzyllarda hangi toplumsal dzenin ve retim biiminin ortaya kmasna yol at? Klasik Osmanl Dzeni'in feodal mi yoksa ATIB m olduu ok tartld. Fakat Germen fetihleri sonucu Bat Roma mparatorluu kerken ortaya kan sentezin, Trk fetihlerivle son bulan Dou Roma'da yinelenip yinelenmedii yeterince sorguland m? Bat'da feodalizmin iki tarihi aamadan geerek klasik biimine kavutuu dikkate alnd m? Osmanl tahrir defterleriyle yaratlan tmar sistemi, Bat'da Normanlarn Domestav Book'unu dzenledii bir proto-feodal sistem deil miydi? Asl Osmanl feodalizmi. Bat'da kapitalizm u verirken "iftlikleme" siireci erevesinde balamad m? te bu sorular zerine dnenlere ilgin olabilecek neriler ve zmlemeler...