General

QULAM YOHYA
(1906-2006)
Xatiralar
Azarbaycan Demokrat Firqasinin nayri
Bak - 2006
2
Redaktor: O.O.Lahrudi
Tertib eden: Yadulla Kanani (Naminli)
Tex. Redaktor: Mmnat Puhan
Kompter yigimi: Jala Nadir qz
E-mail: info@adf-mk.org
3
G R $
Oxucuya teqdim edilen kitab Qulam Yehya oglu Danisianin
(Qulam Yehya) kiik tercmeyi-hali ile yanasi onun siyasi
Iealiyyetini znde eks etdiren xatirelerdir. Hemin xatireler
Ordebil, Tehran zindanlarini ve bu zindanlarda bas veren
cinayetleri, 1941-ci ilden sonra Iranda emele gelen demokratik
deyisiklikleri ve bu deyisiklikler neticesinde Azerbaycan
kendlilerinin mlkedar zlmne qarsi mbarizesini Sarab ve
Miyana simasinda hemin mbarizelerin genis serhini znde
ehtila edir. Qulam Yehya Sarab ve Miyanada kendli herekatinin
bilavasite istirakisi olmus, Hezbe Tudeyi Iranin Sarab, sonra ise
Miyana teskilatina basiliq etmis, 1945-ci ilin Sentyabr ayinda
yenice yaranan Azerbaycan Demokrat Firqesinin siralarina
qosulmus, Firqenin I-ci qurultayinda istirak etmis, Merkezi Teftis
Komissiyonunun zvlyne seilmiz, Miyanada baslanan
herekata rehberlik etmis ve herekatin qelebesine nail olmusdur.
Miyana fedaileri 21 Azere dogru geden yolun ilk qalibleri
kimi milli azadliq herekati tarixinde z layiqli yerini tutmuslar.
Qulam Yehya 21 Azer herekatinin rehberlerinden biri kimi
S.C.Piseverinin gsterisi ile Tebrize gelmis, Tebriz jandarm
idaresinin gtrlmesinde esas rol oynamisdir. Qulam Yehya
milli hkumet teskil edildikden sonra xalq qosunlari nazirinin
mavini seilmis, Zencan fedailerinin rehberliyi S.C.Piseveri
terefinden ona tapsirilmisdir. Qulam Yehya Zencan cebhesinin
basisi oldugu dvrde Mrtezevi, Hesen Nezeri ve Hidayet
Hatemi ile birlikde Zlfqari silahli bandasini zerersizlesdirmis
ve Azerbaycan erazisine soxulmaq isteyen diger silahli destelerin
qarsisini almisdir. Zencan fedaileri Azerbaycana durmdana
hcum eden silahli bandalarin qarsisini almaqla yanasi,
Azerbaycan Milli hkumetine qarsi vurusan mlkedarlarin
torpaqlarini pulsuz olaraq, kendlilere paylamislar. Azerbaycan
Milli hkumetinin bir illik fealiyyeti Azerbaycanda siyasi
sakitliyin yaranmasi, Azerbaycan dilinin resmi dvlet diline
evrilmesi prosesinde Azerbaycan fedaileri, o cmleden Zencan
4
Iedaileri esas rol oynamislar. Qulam Yehya S.C.Piseverinin
silahdaslarindan biri idi. O, bacariqli, leyaqetli siyasi ve ictimai
xadim kimi tekce Zencan cebhesinde deyil, Ordebil ve Urmiyye
seherlerinde de fealiyyet gsteren fedailerle de vaxtasiri grsr
ve Zencan cebhesinde geden dysler haqqinda onlara melumat
verirdi. Tehran-Tebriz sazisine esasen Zencan Tehrana tehvil
verildi. Bununla elaqedar Miyana seheri fedailerin merkezine
evrildi 1946-ci ilin dekabr ayinin 10-na qeder sah qosunlarina
qarsi mqavimet gsterdi, lakin Tebrizden btn cebhelere
gnderilen gsteris esasinda Miyana fedaileri de mqavimet
gstermeden geri oturdu.
Qulam Yehya mhaciret illerinde de Azerbaycan Demokrat
Firqesinin grkemli rehberlerinden biri kimi Firqenin ehya
edilmesinde xidmeti olmus ve oxsayli mhacirlerin Azerbaycan
respublikasinda yerlesdirilmesini z zerine gtrmsdr. Ele
buna gre de Qulam Yehya mhacirler arasinda taninmis
sexsiyyet kimi Firqenin yksek rehber mvqelerinden birini
tutmus, 1958-ci ilden firqenin sedri seilmis, 1979-cu ile qeder
hemin vezifede alismis, mrnn sonuna qeder firqenin iftixari
sedri olmusdur. Qulam Yehya Azerbaycan Demokrat Firqesinin
bhranli gnlerinde firqeye qarsi ixis eden mxtelif cereyanlara
qarsi mbarize aparmis, Hezbe Tudeyi Iranla Azerbaycan
Demokrat Firqesinin birlesmesi zamani firqenin adinin
saxlanilmasinda prinsipial mvqe tutmus, Vehdet konfransinda
Hezbe Tudeyi Iranin Merkezi Komitesinin Icraiyye Heyetinin
zv seilmis, Hezbe Tudeyi Iranin XVI konfransinda Nureddin
Kiyanurinin birinci katib seilmesinin tesebbskarlarindan biri
olmusdur.
Qulam Yehyanin xatirelerinin oxuculari sehifeler deyil,
setirler arasinda onun prinsipialligi, zv oldugu partiyaya inami,
milli azadliq ve demokratiya ugrunda geden mbarizede feal
istiraki ile tanis olacaqdir. Qulam Yehya XX esrin Iran
mbarizleri sirasinda grkemli yer tutmus, onun apardigi
mbarize genc nesil n rnekdir. Qoy genc nesil ata-
babalarinin kediyi cigilari izlesin, Iran ve Azerbaycan
5
xalqlarinin azadliq ve demokratiya ugrunda apardiqlari
mbarizeden tarixi ders alsinlar. Kemisi geriye qaytarmaq
olmaz. Lakin kemisden ibret dersi almadan ireliye dogru
mbarizede qelebe almaq mmkn deyildir.
Azrbaycan Demokrat Firqsi
6
X A T R O
mumiyyetle, heyatda adi adamlarin yasadigi dvr n
meyyen xatireleri olur. Bele xatireler insanlarin heyatlari kimi
de mxtelif olur. Bezileri kemisini yada salmaqla sevinir ve
bezileri de kemislerini yada saldiqca xecalet ekir.
Dediklerimizi yekunlasdirsaq, qeyd etmeliyik ki, here z
kemisini yada saldiqca bir cr hissler keirir. Onu da qeyd edek
ki, masir dvrde, yeni mxtelif sistemlerin, mxtelif
quruluslarin, mxtelif sinif ve tebeqelerin, mxtelif eqide ve
seliqelerin mvcud oldugu dvrde mumiyyetle, yaxsi adam
olmaq, haminin isteklisi olmaq, haminin xosuna gelmek, hami
n msbet sexs olmaq mmkn deyildir.
Demeli, meyyen yasa atmis ve heyat tecrbesi olan
adamlarin basqalarina deye bilesi meyyen xatireleri olur.
Menim xatirelerime geldikde, demeliyem ki, onlarin
ekseriyyeti teskilati isler, Vetenimizde bas veren hadiseler,
lkemizin tarixi ve xalqimizin nailiyyetleri ile elaqedar olan
hadiseleri bir daha yada salmaq, meyyen hadise ve tedbirlerin
mmkn qeder mahiyyet ve meqsedlerini aydinlasdirmaq, izah
etmek, xsusile, cavan nesil n kemislerden shbet amaq,
hadiselerin sebeb ve neticelerini aydinlasdirmaq meqsedi gdr.
Onu da deyim ki, men he vaxt gndelik yazmamisam ve bele bir
is grmek fikrinde de he vaxt olmamisam. Onu da deyim ki,
bele bir is n imkanim da olmamisdir.
Indi xatire yazarken menim zmle elaqedar olan, daha
dogrusu zmn istirakisi oldugum ve bezen istirakisi olmasam
da grb hiss etdiyim hadiseleri bir daha yada salib, onlarin
bezilerini he bir sey elave etmeden oldugu kimi ve yadimda
qaldigi sekilde kagiz zerine getirirem.
Her halda onu da nezere almaq lazimdir ki, zv
oldugumuz teskilat znn mvcudiyyeti dvrnn byk
hissesini gizli seraitde keirmisdir. Ona gre de btn hadiseleri
oldugu kimi tam sekilde vermek helelik mmkn olmayan
hadiselerin zerinden kemek meslehetdir. Dogrudur, bele hadise
7
ve tedbirler o qeder de ox deyildir. Her halda yox da deyildir.
Ancaq onu da qeyd edim ki, ele hadiseler yoxdur ki, onlarin he
vaxt qeyd edilmesi mmkn olmasin. Teskilatimizin aiq
Iealiyyeti zamani, yoldaslarimizin meyyen tehlkesizliyi aradan
qalxdiqdan sonra onlarin hamisini teskilati senedlerden gtrmek
olar.
Men Danisian Qulam Yehya oglu 1906-ci ilde Sarab
mahalinin Oskerabad (Osgevar) kendinde yoxsul kendli ailesinde
anadan olmusam.
Ailemizde menden basqa iki qardasim ve bacim
olmusdur. Qardaslar erken lms, (onlar atamla o zaman
Rusiyaya gelmis ve oradaca lmsler) bacilarim kendde aile
qurub orada qalmislar.
Atamin dediyine gre babamin vefatindan sonra onun
borclarini demek ve aileye rek pulu elde etmek meqsedile
Bakiya gelmis oradan da Rusiyanin basqa yerlerine islemeye
getmisdir.
Atam mumiyyetle savadsiz olsa da, mrnn 60 ilini
Iehlelikde keirdiyi n bir nv fehle qazaninda qaynayib, siyasi
cehetden zne gre yetismesinde byk rolu olmusdur. O,
mrnn 102 ilinin (1862-1964) 75 iline qederini daim zehmetde
keirmisdir.
Men usaqliq dvrm kendde keirib, 1918-ci ilde anamla
birlikde Bakiya atamin yanina gelmisem. O zaman atam Balaxani
neft medenlerinde fehle isleyirdi. Atam dzly, qaygikesliyi ve
zehmetkesliyine gre hem fehleler, hem de is yoldaslari arasinda
byk hrmete malik idi.
Ailenin yasayis xercine kmek etmek meqsedile 1920-ci
ilde ilinger sagirdi islemekle 14 yasindan emek fealiyyetine
basladim ve bir qederden sonra ilinger islemeye ve bu
vaxtlardan da axsam fehle gencler mektebine daxil olub,
oxumaga basladim. Bu zaman Azerbaycanda, xsusile Bakida
alisan mxtelif milletlerden olan fehlelerin heyat seraiti ile tanis
oldum ve 1920-ci ilin yazinda Azerbaycanda Sovet hakimiyyeti
qurulmasinda fehlelerin fealiyyet ve ciddiyyetlerinin sahidi
8
oldum. Fehle birliyi, fehle sedaqeti, fehle ciddiyyeti, fehle iradesi,
Iehle herekati, bir szle fehle ehval ruhiyyesi menim
formalasmagimda byk ve helledici rol oynadi.
Seneti tez qavramagim ve fehle yoldaslarim arasinda
Iealiyyetim ve davranisim onlarin mene qarsi mnasibetlerinin
daim yaxsilasmasina sebeb oldugu n onlar meni meden
Iehlelerinin hemkarlar ittifaqinin mesulu sediler. Her halda men
yasda adam n bele bir mesuliyyetli vezife sz yox ki, tez idi.
Ne ise ise basladim, her seyi yrenmek, her seye yetismek,
hamiya kmek etmek ve basqa bu kimi tedbirleri yerine
yetirmeye alisirdim. Bu dvre aid iki epizod demek isteyirem.
Bir deIe yuxari meqamlardan gelib, fehleler ierisinde iclas
aparirdilar ve mene de danismaq n sz verdiler. Men ayaga
qalxib tribunanin arxasindan klubda eylesenlere baxdiqda basim
herlenmeye basladi ve tekce Yoldaslar!-deyib, zaldakilara
mraciet etdikden sonra mvazinetimi saxlaya bilmediyim n
yeniden z yerime qayidib oturmaq istedikde yerimi tapa
bilmedim. Yadimda qalmis ikinci bir epizod bundan ibaretdir ki,
bir deIe bir neIer idare isisi (meyyen vezifeli sexs) medene
gelib, fehleni shbete tutur, ondan ne ise sorusur. Ona ne ise
deyir, ne ise tapsiriq verir, bu zaman fehleni mesgul etdiyine gre
quyudan ixan nefti vaxtinda fehle bosaltmadigina gre neftin bir
hissesi bokadan yere gedir. Bunu gren yasli, savadli ve hetta
esmekli meden reisi fehleni isden qovur. Onda men hemkarlar
ittifaqinin nmayendesi, fehlenin mdafieisi kimi ise qarisib
reisden teleb etdim ki, fehlenin byk aile sahibi olmasi ve
oxdan islemesini nezere alib, yeniden ise qaytarsin. Reis menden
xahis nvl telebimi qebul etmedikde men dedim ki, onda o biri
sexsi de isden ixarmaq lazimdir, ona gre ki, o, fehleni shbete
tutub, onu mesqul etmeseydi, bu hadise de bas vermezdi. Sz yox
ki, reis bunu etmezdi ve redd cavabi verdikde, onda men meseleni
qetilesdirib teleb etdim ki, fehle hkmen z isine qaytarilmalidir.
Reis ox temkinli, savadli ve isi yaxsi bilen kamil bir rus yoldas
idi. O, mene, menim hereketime bele telebime baxib, ox
soyuqqanliliqla dedi ki, senin bele szler danismagin hele tezdir,
9
senin biglarin bele ixmayibdir. Bu sz mene ox berk tesir etdi.
Mene ele geldi ki, reis ox kobud, laqeyid, insafsiz ve
mumiyyetle ox pis adamdir. Ona gre de men he kesle
meslehetlesmeden hemkarlar ittifaqinin fvri iclasini agirdim ve
meseleni isi yoldaslarima bildirib dedim ki, men isin hdesinden
gele bilmirem, men isi bacarmiram. Ona gre de znze bir bigli
hemkarlar ittifaqi mesulu sein. Fehlelerin bir oxu isin gedisinin
sahidi idiler. Odur ki, onlardan qezeblenib, meden reisinin isden
qovulmasini teleb etmeye basladilar. Nehayet meden partiya
teskilati ise qarisib, her isi z qaydasina qoydu. Fehle isine
qaytarildi ve reis menden zr istedi. Menim ilk fehle menafeini
qorumagim menim qelebemle qurtardi.
Bu zamanlar komsomola daxil oldum. Komsomoldaki
Iealiyyetime gre o zaman Zaqafqaziya komsomol teskilati
Merkezi Komitesinin zv seildim. Nehayet, 1925-ci ilde Sov.
IKP siralarina daxil oldum. 1927-1929-cu illerde iki illik partiya
mektebini oxuyub, qurtardiqdan sonra 1931-ci ile qeder Baki
seheri Lenin rayon partiya komitesinde mxtelif islerde ve 1931-
ci ilden hemin rayon partiya komitesinin kadrlar sbesi mdiri ve
sonra Lenin rayon Icraiyye Komitesinin sedri vezifesinde
alismaga basladim. Sonradan teserrfat islerini nezeri cehetden
daha yaxsi yrenmeyim meqsedile meni 1935-ci ilde Xalq
Teserrfati Institutuna oxumaga gnderdiler. Men hem partiya
mektebi, hem de Xalq Teserrfati institutunda oxuyarken
mxtelif yerlerde mxtelif mvzularda mhazire ve meruzeler
oxuyurdum. Nehayet, 1937-ci ilde meslehet oldu ki, Irana gedem.
Orasi da qeyd edilmelidir ki, 1927-ci ilde anam ve bacilarim ve
1932-ci ilde atam artiq Irana getmisdiler.
Men Irana gederken yolda Iran polisi terefinden tutulub,
1939-cu ile qeder Ordebilde zindanda qaldim. Menim Bakida
tanidigim adamlardan zindanda var idiler. Onlar meni grb
salamat olmagima sevinmekle yanasi tutuldugum n ox
mteessir oldular. Onlar mene meslehet grdler ki, zme
meyyen bir senet uydurum, yoxsa menim fehle ve basqa sade
isi olmagima ve sadece Iranli oldugum n Irana geldiyime
10
inanmazlar. Axirda bele qerara geldim ki, men zm hekim
kimi merriflik edim. Bele de etdim, istintaq zamani zm
hekim kimi qeleme verdim. Buna baxmayaraq, meni sallaqlayib,
hkmen ne n geldiyimi etiraf etmeyimi teleb etdiler. Fiziki
cehetden ox qvvetli olan ve mene sallaq vuran polis neIeri he
bir haray-dad salmamagimi grb deyirdi ki, grrsz sallaga
nece dzr, he sesini de ixarmir. Ona gre ki, her bir sallaga bir
onluq qizil almisdir. Men zindana getirildiyim ilk gn menimle
ox medeni reftar etdiler. Lakin ikinci gn z i zlerini bruze
verib, meni tek neIerlik kameraya saldilar ve 6 ay burada
qaldiqdan sonra zindanda acliq elan etdim ve xeyli mehbus mene
qosulduqlarina gre menim mumi zindaniler ierisine
buraxilmagima icaze vermeye mecbur oldular. Bu zaman
zindanilerin malicesini mene tapsirmaq istedikde men redd
etdim. Ona gre ki, men tibbi meselelere aid bir nee brasra
oxumaqdan basqa bir sey bilmirdim. Hetta zm de xeste
olmamisdim ki, malice olunmagimdan meyyen seyler yadimda
qalsin. ox shbet ve yoldaslarla meslehetlesenden sonra
hekimliyi qebul etmek qerarina geldim. Belelikle,
Hekimliyimize basladim.
Men zindanda hekimlik ederken Bakidan gelmis bir
feldser menim elim altinda isleyirdi. Men xesteleri mayine
edib xesteliklerini meyyen etdikden sonra malicelerin
mavinime hevale edirdim. Bize tekce mehbuslar deyil, eyni
zamanda hebsxana isileri, o cmleden, efserler de mraciet
edirdiler.
Bir hadise menim heqiqeten ox yaxsi ve bilikli hekim
olmagimi emelde sbut etdi. Bir gn bir neIeri istintaq zamani o
qeder dymsdler ki, znden getmis, bihal olmus ve ayaq ste
dura bilmirdi. Dylms hebsini mene gsterdiler, men onu
meyyen mayineden keirdikden sonra evvela mehbuslarin
bele dylmesine, onlarla bele qeyri-insani reftar edilmesine bir
hekim kimi etiraz etdim ve dedim ki, onu hebsxanadan
buraxsinlar, o 2-3 gne lecekdir, qoy gedib, ailesinin yaninda
lsn. Menim bele etiraz ve teklifimi esiden zindan reisi ox
11
esebi halda emr etdi ki, seherden basqa hekim agirsinlar ve
gsteris verdi ki, bundan sonra menim hebsxanadaki xesteleri
malice etmeyime icaze vermesinler. Bu xeber ox suretle
zindana yayildi. Nehayet, seherden gelmis hekim Fransada aldigi
z xarici diplomuna and iib, dedi ki, mehbus zn yalandan bu
hala salib, onun hali yaxsidir ve he bir lm ve ona oxsar elamet
yoxdur. Her ehtimala qarsi zindan reisinin emri ile xesteni
hebsxana xestexanasinda besteri etdiler ve ciddi nezaret altina
alib, imkan dairesinde btn malice vasitelerinin tetbiq
edilmesine baxmayaraq, xeste sutka yarimdan sonra ld. Bu
hadiseden sonra oxlari menden zr istemeli oldular ve menim
bir yaxsi hekim kimi hetta Fransada tehsil almis tecrbeli
hekimden bele yksek biliye malik oldugum askar oldu,
bununla da markam xeyli ykselmis oldu. Bundan sonra
hebsxana memurlarinin demek olar ki, hamisi, o cmleden reis
zindan da menimle hesablasmaq qerarina geldiler.
Bu zaman ikinci dnya mharibesi ereIesi ve almanlarin
Iranda olmasi, meyyen tikililerin dair edilmesi, o cmleden
Iranda demir ve sosse yollarinin ekilmesi fehle sinfinin emele
gelib, artmasina sebeb olmasi ile yanasi, bu zaman SSRI-den
oxlu mhacirlerin Irana gelmesi ve onlarin esas hissesinin
Azerbaycanda zorla saxlanilmasi Azerbaycanda narazilarin,
merkezi dvlet eleyhine olanlarin, bir szle mvcud qurulus
eleyhine olanlarin sayi ox suretle artirdi. Bunun mqabilinde
Merkezi Hakime heyeti, yerli feodallarin ve qismen yaranmaqda
(Azerbaycanda ox zeif olsa da) olan xirda burjuaziyanin kmek
ve gsterisleri esasinda btn sbheli adamlari hebs edirdiler.
Bir qayda olaraq sbheli adamlarin ekseriyyetini, belke hamisini
bolsevik adlandirirdilar. Sz yox ki, zindanda bolseviklerden
elave basqalari da var idiler. Onlarin bir hissesi ogru, aqukes
(xuliqan) ve bir qismi de tayfa agsaqqallari, torpaq sahibleri ve
mxtelif kiik feodal, qolomaq, kendxuda ve basqalari idiler ki,
onlar da zlerinden byk, gcl ve servetmend reqibleri
terefinden hebs edilmisdiler. Belelikle, zindandaki mehbuslar ilk
nvbede iki hisseye - bolseviklere ve qeyri-bolseviklere
12
blnrdler. Bu blgden sonra bolsevikler mrtekib olduqlari
gnahlari ve kemis derecelerine gre tebeqelere blndy
halda qalanlar servetlerine gre destelere blnrdler. Men
hebsxanada qaldigim mddetin ilk dvrlerinden birincilerin
basisi hesab olunurdum. Bu da menim btn zindaniler arasinda,
xsusile bolseviklere mensub olanlar ierisinde
meshurlasmagima sebeb oldu. Meyyen mddet ierisinde
zindaniler arasinda, xsusile bolseviklere mensub olanlar
ierisinde bir mhkem ittifaq yaradildi ki, neticede hebsxanada
bezi hereketlere, birinci nvbede zindan isilerinin bed reftarlari
eleyhine etirazlar baslandi. Her halda bele bir yeniliyin
menbeinin haradan oldugu he kes n gizli deyildi.
Btn bunlar zindana gelenlerin ve zindanla elaqedar
olanlarin nezer-diqqetlerini ox tez bir zamanda zne celb edib,
bolsevik, Rusiya, kommunist ve basqa bu kimi szlerin
heqiqi menasini basa dsmeye basladilar.
Meni mumi zindaniler ierisine buraxildiqdan bir nee gn
sonra bir neIer dnyagrms, temkinli, agsaqqal adamla bir
otaqda yerlesdirdiler. Men otaqda btn qayda qanunu gzleyir,
adi qaydalara emel etmekle yanasi zmden yaslilar ile masiret
qaydalarina tam emel etmeye alisirdim. Menim grsme gelen
olmadigina gre zindanin ciresile dolanirdim. Bu cire ya yanmis,
ya da yarim bismis, yarim sengahdan ibaret idi. Menimle bir
otaqda olan adama her gn evden crbecr yemekler gelir ve
btn gn armudi stekanda lumusu da yaninda mxtelif
mrebbelerle ay iir ve mene de tekidle teklif edirdi ki, men de
onunla yeyib iim. Men ise cavabinda deyirdim ki, men mrmde
ay imemisem ve bele xoreklerden de xosum gelmez. Bu
hadiseden bir qeder kedikden sonra atamgile xeber atdi ki, men
Ordebil zindanindayam, onlar Ordebile geldiler, mene bir sira
yemek seyleri ile birlikde imkanlari dairesinde pul da getirdiler.
O zamandan men de ayidan ay ve qelyan sifaris etmeye
basladiqda otaq qonsum daim mene ox teeccble baxib, menim
dzmllk ve irademe hesed aparirdi.
13
Atam Ordebilde menimle grsen gn men nvbeti ktek
seansini qebul etdiyim n halim yaxsi deyildi ve alisirdim ki,
bu veziyyeti atam hiss etmesin. Grs otaginda atam mene teklif
edirdi ki, onlarla bir qeder oturum. Lakin o, bilmirdi ki, men hele
bir ay da bundan sonra yere otura bilmeyeceyem. Ona gre de
men atama dedim ki, yaxsi olardi ki, o mene bazardan sd alib
getirsin.
Bele seanslar tez-tez olur ve her seansdan sonra bu
islerin ustalari yumurta sarisi, dylms et ve saire ile
maliceye baslayirdilar. Bu seanslar cedvel zre olarken
qabaqcadan hazirliq grb, dediyim malice vasitelerini
qabaqcadan hazirlamaq mmkn oldugu halda, bezen bu
seanslar fvqulade keirilir ve bele hallarda veziyyet daha pis
olurdu. Xsusile, dylms yerlere yapismis irkli paltarin
qoparilmasi seanslarin ezabindan daha bedter olurdu. Men
gman etmirem bu seanslari qebul etmis adamlar mrlerinin
axirina qeder yaddan ixara bilsinler.
Menim teklifim meyyen edilmeden iki il yarim zindanda
qalandan sonra bizim kendliler Ordebilde yasayan kend sahibi
Haci Tagixanin bayram grsne gelerken ondan btn
kendlilerimiz adindan xahis etmisdiler ki, menim zindandan
buraxilmagim n iqdam etsin. O da sz vermisdi ki, kmek
edecekdir. O zaman men artiq bilirdim ki, meni Hemedana
srgn etmek isteyirler. Lakin Haci Taginin ise qarismasi
neticesinde kendimize srgn etdiler ve qerara alindi ki, kendden
he yere getmeyim. Bu haqda menden iltizam da aldilar.
Kendde meyyen isle basimi qarisdirmaq meqsedile atam
ve basqa qohumlarimizin birge seyleri neticesinde bir kend
dkani acdilar ki, men orada yavas-yavas alverle mesqul olum.
Men alver etmeyi bacarmadigim n tez bir zamanda dkanin
mayasi yox oldu. Kendde basqa mesqulliyyetim olmadigi n
qerara geldim ki, gedib Miyanada demiryolunda fehle isleyim.
Buna anam ve basqa qohumlarim razi olmadilar. Lakin kendde
qalmaq menim n ox etin idi. Her halda bir gn hamidan
xebersiz yola ixib Miyanaya getdim ve orada tanislarimdan
14
grdm ve nehayet Qizil-zen ayi zerinde tikilmekde olan
demir yol krpsnde fehlelik etmeye basladim. Uzun mddet
fiziki isden ayrildigim n fehle islemek menim n bir qeder
etin olsa da fehle yoldaslarimla ise basladim. Burada isleyenler
ierisinde meni Bakidan taniyanlardan basqa bizim kendimizden
de olanlar var idi. Onlar menim halima aciyirdilar. Lap isin ilk
gn elim qabarla dolmusdu. Lakin islemek lazim idi.
Yoldaslarimdan oxu menim veziyyetimi grb, mene teklif
etdiler ki, men islemeyim, onlar menim isimi de yerine yetirerler.
Her halda men buna razi olmadim. Bir gn islediyim yerin
yaxinliginda krpnn qoyulacagi bnvresinden su eken
nasosun matoru ise dsmedi. O sahenin mhendisi ve sahe reisi
her ikisi xarici (almanli) idiler. mumiyyetle, btn basi
terpenenler demek olar ki, hamisi xariciler idiler. Motor
islemediyine gre bnvrenin dvresine vurulmus agac qalibin
ierisi su ile dolurdu, su lap qalxib, krpnn st qatina az
qalanda men onlardan bir neIere dedim ki, eger isteseler men
motoru ise sala bilerem. Men vaxtile ilinger islediyim n
motorun qurulusundan meyyen seyler bilirdim. Men mraciet
etdiyim adam sahe reisine menim dediklerimi tercme etdikden
sonra, elinde ox esebi halda trubka tutmus eynekli (almanli) reis
dedi ki, eger sen motordan bir sey bilirsense bes ne n qara
Iehle isleyirsen.
Her halda onun dediyini oldugu kimi basa dsmeyime
baxmayaraq, men de bir qeder kinaye ile dedim ki, eger men
motoru xoda sala bilmesem de onu yemeyeceyem ki, reis onsuz
da ox esebi idi. Menim motora yaxinlasmagima icaze verse de
tam namid halda ixib getdi.
Men fehle yoldaslarimdan iki neIer agirdim ve motoru
yoxladiqda grdm ki, motorun klapani aiq oldugu n mator
xoda dsmr klapani bagladiq ve motorun basqa yerlerini de
yoxladiqdan sonra motor ox asanliqla xoda getdi ve men de
hemin gnden orada motorist islemeye basladim.
Burada fehleler ox agir veziyyetde isleyirdiler, aldigi
azaciq emek haqqi ile zn dolandirmaqdan elave ailesine de
15
meyyen miqdar pul getirmeli idi. Agir serait, az yemek,
sehiyyesizlik ve basqa bu kimi sebebler znden xesetelenenler,
xsusile maleriya xesteliyine tutulanlarin sayi getdikce oxalir ve
lenlerin sayi daim artirdi. Orada isleyenlerin is seraiti, onlarin
yemekleri, magaralarda yasamalari ve xariciler terefinden nece
tehgir edilmeleri haqqinda oxlu kitablar, romanlar, dastanlar
yazmaq olar.
Sovet ordusu Irana gelen kimi Saraba getdim. Orada
kemisden tanidigim oxlu yoldaslar var idi ki, biz hemise bir
yere toplasib nece hereket etmek haqqinda danisirdiq. Demek
olar ki, mtesekkil teskilatimiz var idi. Bu teskilatin qurulusu ve
is qaydasi haqqinda ve teskilatin aktiv zvleri haqqinda ayrica
danismaq lazimdir. Her halda o zamandan xeyli vaxt kediyine
gre onlarin xeyli hissesi indi heyatda yoxdur. Tekce onu deyim
ki, teskilatdaki aktivlerin ekseriyyetini fehleler ve zehmetkes
kendliler teskil edirdiler ki, onlarin xeyli hissesi Rusiyada,
xsusile Bakida fehle sinfinin mbarizesinde istirak etmis
yoldaslar idiler.
Mttefiq qosunlarinin Irana daxil olmasi ile elaqedar btn
yoldaslara, o cmleden bizim Sarabdaki yoldaslarimizin aiq
Iealiyyeti n imkan yaranmis oldu. Bir szle teskilat he
seyden ekinmeden aiq fealiyyet etmeye basladi.
Sarab teskilati ox kemeden mnezzemliyini bir qeder de
mhkemlederek meyyen dsnlms, qabaqcadan mzakire
edilib beyenilmis plan esasinda fealiyyet etmeye basladi. Sarabda
tez-tez mitinqler teskil edilir, bu mitinqe etraf kendlerden
kendliler gelirdiler. Mitinqler ele genis vset almisdi ki, ne dvlet
memurlari, ne de irticai qvveler bu ixislara maneilik trede
bilmirdiler. Biz bu zaman msteqil fealiyyet etmeli olduq. Ona
gre ki, helelik ne Tebriz, ne de Tehranda mnezzem teskilatin
olmasindan xeberimiz olmadigi n onlarla elaqemiz de yox idi.
Tebrizde yaradilmis zehmetkesler teskilati ve elece de
Azerbaycan cemiyyeti bizimle elaqe saxlamaq isteseler de biz
onlarla elaqe saxlamaq istemedik.
16
Mttefiq qosunlari Irana gelerken Iran ordusu geri
ekilmeye mecbur olarken silahlarinin bir hissesi kendlilerin eline
kemisdi. Dogrudur bu silahin bir hissesi de Iran irticai, o
cmleden kend feodal mlkedar, xan ve beylerinin eline
kemisdi. Onsuz da onlarin kemisden de gizli saxlanilan
silahlari var idi. Bu zaman zehmetkes kendliler qeddar ve
zlmkar erbablarla kemislerin haqq-hesabini ekmek xeyalina
dsdler. Kendliler tek-teklikde intiqam ala bilmeyeceklerini ox
tez basa dsdklerine gre birlesmek qerarina geldiler. Bu
birlesmenin zeruriliyini heyat z dikte edirdi. Mlkedar, feodal
ve basqa bu kimi zlmkarlar birlesir ve ekser halda dvletin
silahli memurlarindan da istifade edirdiler. Mehz seraitin bele
sekilde cereyan etmesi kendlilerin ister-istemez birlesmeleri
zeruriyyetini dogururdu.
Sarab kendlerinden Nermi, Agmiyan sehra, Ardalan,
Suma ve basqa kendlerde kendliler z zlmkarlari ile vurusarken
qonsu kendlerden de onlarin kmeyine gelirdiler. Bele
toqqusmalarin mddeti irticanin mqavimetinden asili olurdu. Bu
yerlerin bezilerinde lm hadiseleri de olurdu. Bu hadiseler
esasen kor-korane bas vermesine baxmayaraq getdikce teskilatin
ise qarismasi neticesinde hadiseler daha planli, daha mnezzem
ve daha meqsedeuygun bas vermeye basladi.
mumiyyetle Iranda, o cmleden Azerbaycanda elece de
Sarabda kemisden qalma adet-eneneye gre bele vurusmalardan
sonra meglub olanlar qaret edilirdi. Bele bir kemisin qaligi her
halda o dvrdeki hadiselerde de zn gstermeye baslamisdi.
Dogrudur, bele hal tesadfi, ox vaxt gizli sekilde bas vermesine
baxmayaraq, teskilat bundan ox tez xeber tutub, qarsisini bir
deIelik aldi.
Teskilat islerinde here z hdesine dsen vezifeni layiqince
yerine yetirmeye alisirdi. Teskilatin az mddet fealiyyet
etmesine baxmayaraq bas veren mnaqiseleri hell edir ve basqa
sikayetlere de yetisirdi. Ona gre de genis ehali ktlesi arasinda
byk nfuza malik idi.
17
Bu zaman erzaq mallari, o cmleden qend az tapilirdi. Ona
gre de Sovet-Iran ticareti bize (mhkem qiymetle) 5 ton qend
verdi (deqiq yadimda deyi, her halda qendin qiymeti o dvrdeki
bazar qiymetinden xeyli asagi idi). Qendin bizim teskilata
verilmesi, hem teskilatin nfuzunun ne derecede yksek olmasini
gsterir, eyni zamanda qendin bazar qiymetine satilmasindan
klli miqdarda elave pul elde edile bilerdi. Biz bu barede z
aramizda meslehetleserken mxtelif teklifler ireli srld, her
halda bu haqda oxlu teklifler ve shbetlerden sonra bele qerara
alindi ki, qendi z qiymetine mescid ve hseyniyyelere verek.
Qendi aldigimiz zaman meherremlik idi. Bu zaman qendin
tapilmamasi ve xeyli baha olmasi, sz yox ki, mescidler ve basqa
dini yerlerde ezadarliq n byk etinlik tredirdi. Qendin
bizim terefimizden bu sekilde paylanilmasi eleyhdarlarimizin
bizim haqqimizda yaydiqlari sayielere bir deIelik son qoymus
oldu. Bu xeber ox qisa mddetde btn Sarab mahalina yayildi.
Hami grd ki, dinsizler dinlilerden daha ox maddi ve menevi
gzeste gede bilirler. Bununla da ehalinin xeyli hissesinin bize
olan mnasibeti kknden deyismis oldu.
Meyyen mddet kedikden sonra mttefiqler yerbe-yer
olub, Iranin daxili islerine qarismayacaqlarini emelde gsterdiler.
Sz yox ki, bu isin esas tesebbss Sovet dvleti idi. Seraitden
meyyen qeder istifade eden hakim tebeqe yavas-yavas bas
qaldirmaga basladi. Mehemmed Rza hakimiyyeti ele alib,
inzibati orqanlari berpa etmeye basladi. O cmleden yerlerde
polis jandarm bas qaldirmaga basladi. Meyyen mddet ac
qalmaqlarinin evezini ixmaq xeyalina dsdler.
Iranin basqa yerlerinde oldugu kimi Sarab mahalinda da
emniyyeler kendlere ixmaga basladilar. Kendlilerle mlkedarlar
arasinda bas vermis mnaqiselere qarisib kendlilerden z
paylarini almaga basladilar. Belelikle, kendlilerin yeniden qaret
edilmesine baslanildi. Sarab mahalinda emniyyeler kendlere
dsb bir neIerin vasitesile guya Sovet qosunlari n silah
yigirdilar. Omniyyelere qosulmus adam zn kendlerde sovet
nmayendesi adlandirib, kendlilere hedden artiq eziyyet vermek
18
yolu ile klli miqdarda pul toplamaga baslamisdilar. Kendlileri
dyr, syr, agaca baglayir ve hetta basi ste asirdilar ki,
onlarda olan silahi alsinlar. Neticede silah olmadiqda onun
pulunu alirdilar.
Kendlerde olan teskilat nmayendeleri bu barede bize xeber
verdiler. Biz z aramizda meslehetlesib, bele qerara geldik ki,
sovet nmayendesine bu haqda xeber verek. Men Sarab seherinde
o zaman komendant olan Ilyas Bagirovdan sorusdum o, bir daha
tekrar etdi ki, bu isden bizim xeberimiz yoxdur. Onda men dedim
ki, siz icaze verin biz bu yaramaz hereketin qarsisini alaq.
I.Bagirov dedi ki, o sizin z isinizdir. Men bu meseleni oldugu
kimi heyetimiz n serh etdim. Qerara alindi ki, Sovet dvleti
adindan sui-istifade edib, kendlileri qaret edenlerin qarsisi tezlikle
alinmalidir. Bu is heyet terefinden mene hevale olundu ve tapsiriq
verildi ki, meslehet bildiyim kimi hereket edim.
Men kendimize gelib xeber bildim ki, silah yiganlar bizim
qonsu kendde Zire kendindendirler. Kendimizde olan teskilati
yoldaslarla meseleni aydinlasdirib, bele qerara geldik ki,
emniyyelere qosulub, sovet nmayendesi adi ile kendlileri
soymaq ox pis ve yaramaz hereket olmaqla yanasi Sovet dvleti
ve Sovet ordusuna bhtandir. Biz z aramizda meslehetlesdikden
sonra bele qerara alindi ki, onlari kendimize devet edek, onlar
burada kendlilerden silah yigarken onlarla hesabimizi rdek.
Yoldaslar razilasdilar, islerin plani tertib edildi. Kimin ne
edeceyini bir de sorusdum ve yeqin etdim ki, her kes z isini
yaxsi icra etmeye tam hazirdir.
Men ata minib, Zire kendine getdim. Orada kendliler meni
ox sevincle qarsilayib, erzi-hal etmek istedikde onlara isare
etdim ki her seyi bilirem. Bir qeder sebirli olmaq lazimdir
emniyyet ve sovet nmayendesi olan yere getdim. Her halda
menim gelisim onlarin o qeder de xosuna gelmese de, menim
shbetim onlarin xosuna geldi. Men zm lap bilmemezliye
qoyub, onlara dedim ki, menim sizden iki xahisim vardir.
Birincisi odur ki, indi tutub, hebs etdiyiniz kendlileri menim
buraya gelmeyim mnasibetile bu gn azad edin, onlar meni
19
taniyir ve mene inanirlar. Men onlara deyerem, sabah silahlarini
getirib, size tehvil vererler. Ikinci xahisim ise odur ki, bizim
kende gedesiz ve bizim kendde olan bir nee tfengi ve mselseli
kendlilerden yigasiz. Her halda men onlarla bir kendliyem
onlardan menim silah almagim yaxsi olmaz. Onlar menim her iki
xahisimi qebul etdiler.
Kendlileri bu gn azad etmekle yanasi saat 4-de bizim
kende gedeceklerine sz verdiler.
Men tez kendimize qayitdim, icra edeceyimiz plani bir daha
yoxladim, melum oldu ki, her kes z isini yaxsi menimseyibdir.
Bizim qonaqlar dedikleri vaxt geldiler. Bizim meslehetimizle
evlere paylandilar ki, orada bir az istirahet etdikden sonra ise
baslayib silahlari yigsinlar. Qonaqlarimiz yerbeyer olduqdan
sonra emeliyyati basladiq ve qonaqlarimiz terksilah olundular.
Onlari bir yere toplayib gsteris verdik ki, yigdiqlari pullari
ixarsinlar, onlarin cibinden bes min tmene yaxin pul tapildi. Bu
pulun mumi meblegini kendliler bilirdiler. nki kimden ne
qeder alinmasi hamiya aydin idi. Biz qonsu kendlere xeber
gnderib, pul alinan kendlileri oraya devet etdik ve emniyyeler
zleri aldiqlari pullari z ellerile kendlilere qaytardilar. Biz bu
tedbirle esasen iki is grms olduq. Bir terefden zn sovet
nmayendesi adlandIranlar ifsa oldular, diger terefden
teskilatimizin nfuzu xeyli artmis oldu.
Bu hadiseden sonra emniyyelerin kendlere ixib, mxtelif
behanelerle kendlileri soymaq kimi yaramaz hereketlerine bir nv
son qoyuldu. Genis xalq ktlelerinin daxili irticai qvvelere qarsi
nifretleri siddetlenmekle teskilata qarsi regbetleri artmis oldu.
Menim yadimda qalan mhm hadiselerden biri de
Stalinqrad alman fasistleri terefinden mhasire olunan zaman
kendlilerden xeyli adam bize mraciet edib, onlarin sovet
ordularina kmek etmek meqsedile Stalinqrad vurusmasinda
istirak etmeleri n serait yaratmagimizi xahis etmeleri idi. ox
qisa mddetde bu arzu o qeder genis yayildi ki, hamini heyrete
saldi. Biz teskilatda bele arzuda olanlari siyahiya almaga
basladiqda bir nee gnn ierisinde onlarin sayi 500 neIeri
20
kedi. Biz qerara geldik ki, bu haqda Sovet dvletinin elaqedar
meqamlarina xeber verek. Bu meqsedle neIerlik komisiya
yaradildi ki, onlar Tebrize gedib, Sovet sefiri ile danissinlar. Bu
komissiyaya Qulamrza Cavidan, Sadiqi Camal ve men daxil
olduq. Biz Tebrize gedib, Sovet sefiri ile grsdk ve Sarab
teskilati adindan yazilmis mektubu sefire verdik. O, bizden iki
gn sonra bir daha grsmek arzusunda oldugunu bildirdi. Biz de
gedib iki gnden sonra bir de grsdk. O bizim iqdamimizin
mqabilinde bizden ve Iran zehmetkeslerinden tesekkr edib,
bildirdi ki, biz alman fasizmi ile bacaririq ve bacaracayiq. Siz
burada daha ox lazim ola bilersiniz. Biz sefirle grsb
xudafizlesdik.
Biz Saraba qayidib, Sovet sefiri ile olan shbetimiz
haqqinda teskilata melumat verdik.
Bu zaman Sarab kendlerinde arabir silahli toqqusmalar bas
verirdi. Bir gn meni Sarabda olan Surevi komendaturasina
istediler. Men onlarin sifarisleri esasinda Sarab komendantinin
yanina getdim. Orada bir neIer mayorla grsdk, onunla tanis
olduqdan sonra, o, mene dedi ki, men kendlilerin silahlarini yere
qoymalarinda istirak edim. Daha dogrusu onlara deyim ki,
silahlarini yere qoysunlar.
Men bu teklifin mqabilinde dedim ki, men kimem ki,
kendliler menim szmle silahlarini yere qoysunlar. Menim bele
cavabimdan sonra o, yene de israr etdi ki, silahi yere qoymaq
meslehetdir. Men onun tekidine cavab olaraq dedim ki, kendliler
silah gtrb, z zlmkarlarina qarsi vurusmalarinin bir sebebi de
sizin yazdiginiz serlerdir. O, mene dedi ki, men sairem. Ona gre
de, ser yaziram. Men dedim ki, siz sairsiniz ser yazib xalqi
azadliga, emin-amanliga, msteqilliye devet edersiniz, onlar da
inqilabilardilar. Sizin dediklerinizi emelde heyata keirirler.
Menim sleyman Rstem ile shbetim ox semimi ve
mehriban kedi. Onunla mehribanliqla grsb ayrildiq.
1942-ci ilin evvellerinde Sarabda ses yayildi ki, serheng
Canfuladi Azerbaycana, o cmleden de Saraba gelecekdir. Bu
zaman irticanin nisbeten bas qaldirmaga hazirlasdigi dvr idi. Sz
21
yox ki, Canfuladinin Azerbaycana gelmesinin meqsedi aydin idi.
Ona gre de biz broda bu meseleni mzakire etdikden sonra bele
qerara geldik ki, bro zvleri Sarabdan ixsinlar. Yoldaslardan
bir neesi Tebrize getdiler, men de kendimize getdim. Yene de
yoldaslar mene mraciet edirdiler, men de adi qaydada
bacardigim qeder yoldaslara kmek edirdim. Bir sira yoldaslara
meslehet grdm ki, Canfuladinin gelmesi ile elaqedar ayiq
olsunlar ve imkan dairesinde gire dsmeyib, helelik zlerini
qorusunlar.
Canfuladi Saraba gelmemisden bir nee gn qabaq Sarabin
yaxinliginda (3 kilometrliyinde) olan Qalaciqda yasayan Sarab
mahalinin en byk erbab ve feodali haci Olai Sultan (haci
Nagixan usaqlarinin en byk qardaslari, onlar eslinde 5
qardasdilar, onlardan 4 qardas Qalaciq ve bir qardasi haci
Hseynqulu Ola Mir Penc, Qalaciqdan 2 km. arali olan
Sirvanciq kendinde yasayirdi) meni Qalaciq kendine, daha
dogrusu z evine qonaq agirdi. Men de getdim. O, meni ox
hrmet ve semimiyyetle qebul etdi. Bir qeder shbetden sonra
mene dedi ki, sizin emellerinizden, dzlynzden, basqalarinin
qeydine qalmaginizdan z de dz danismaginizdan, bir szle
hereketlerinizden xosum gelir. Her halda Haci Olai Sultan
dnyagrms, temkinli, her kesle nece danismagi bacaran adam
idi. Menimle ox aheste, temkinli, mehriban, evvelce fikirilesib,
sonra danisirdi. Onunla grsdm, heqiqeten mende ox msbet
hissler oyatdi. Meni qonaq devet etmesinden meqsedini ox da
uzun mddet gizli saxlamadan aib, dedi ki, yegin ki, bilirsiz
serheng Canfuladi Azerbaycana, o cmleden Saraba gelecekdir.
z de esitdiyime gre tam ixtiyarla gelir ve onun her halda
Saraba gelmesi yaxsi hal olmayib, pis netice vere biler. O, mene
meslehet grd ki, onun evinde qalim ve ya onun kendlerinin
birine gedim. Men bu teklifi qeti redd etdim. O, menim bu
teklifden berk narazi qaldigimi hiss etdikde, meslehet grd ki,
Sarabdan ixib basqa yere gedim. Men hacinin mene qarsi
qaygikesliyinden, mene qarsi hrmet ve meslehetinden tesekkr
22
etdikde o, mene dedi ki, serheng gelenden sonra sizin n pis
olar.
Sizi tutub, ezab-eziyyet vere bilerler. Men cavabinda dedim
ki, men zm he nede teqsirkar bilmirem ve ona gre de
Sarabdan he yere de getmeyecem. Haci menim qeti tersliyimi
grdkden sonra menden neye ehtiyacim oldugunu sorusdu.
Menim he neye ehtiyacim olmamasini bildirib, bir de tekraren
hacidan tesekkr etdim. Semimi grsb ayrildiq ve men
kendimize getdim. Her halda hacinin teklif ve meslehetini qebul
etmemeyimden nigaran ve narazi qaldigini men aydin hiss etdim.
Lakin ne etmek olardi men zm bildiyim kimi hereket etmek
qerarina geldim. Yeri gelmisken onu da deyim ki, yuxarida qeyd
etdiyim Haci Nagixan usaqlari (bes qardas ve onlarin usaqlari)
basqa feodal ve mlkedarlara gre kendlilerle daha yaxsi ve
mlayim reftar edirdiler.
Men hacidan ayrilandan sonra Saraba ve oradan da
kendimize getdim.
1942-ci ilin Novruz bayrami axsami Sarab bexsdarinin
nkeri kende gelib, meni agasi terefinden bayram axsamina
qonaq devet olundugumu bildirdi. Men teqriben bu qonaqligin
neden ibaret olmasini hiss etdim. Yoldaslarla meslehetlesenden
sonra Saraba getdim.
Hemin bayram axsami serheng Canfuladi ile birlikde sam
etdik. Sonra shbet esnasinda o mene teklif etdi ki, onun adamlari
ile kende gedim ve kendlilerden silah yigmaqda onlara kmek
edim. Men bu teklifi qeti redd edib, ona dedim ki, siz meni qonaq
agirarken nece qonaq edeceyinizi bilirdim. Amma bele alaq
teklif edeceyinizi her halda bu cr bilmirdim. Indi harada hebs
edeceyinizi deyin oraya gedek. Bu shbetden sonra bir deste
serbaz ve bir mayorla yk masinina eylesib, gece yarisi Tehrana
yola dsdk. Fermandar ile serhengin qonaqliqlarinin finali
Tehrandaki dejbanin hebsxanasi ile tamamlandi. 40 gn hemin
zindanda bilateklif qaldiqdan sonra 8 gn acliq elan edib, teleb
etdim ki, menim teklifimi meyyen etsinler. Buradaki hadiseler,
23
haqqsizliqlar, isgenceler haqqinda ayrica yazmaq lazimdir. Lakin
helelik buna imkan olmadigina gre bu haqda danismiram.
Menim acliq elan etmeyim ve o zaman HTI-nin (Hizbi-
Tudeyi Iran) nfuzunun getdikce artmasi sebeb oldu ki, menim
sesimi esidib, bir nee gnden sonra Qesr-Qacar zindanina
apardilar. Menim Qesri-Qacara getirildiyimden xeber tutun
Hizbin Merkezi Komitesi, atama xeber gndermisdiler ki, men
Qesr-Qacar zindanindayam ve atam gelse yaxsi olar. Bu xeberi
esiden kend camaati, yoldaslar ve xsusile ailemiz xeyli
sevinmisler. nki men Sarabda hebs edilib, Tehrana aparilandan
sonra bele sayie yayilmisdir ki, guya meni yolda ldrbler.
Hetta bu hadiseni gz il gren sahidler de tapiliblar. Ona gre
de kendde menim yasima oturub, ve yeddimi de vermisler.
Bele bir hadiseden sonra bu kimi sad xeberi kende getiren adam
bir oxlarindan mustuluq almis ve xos xeber getiren adam kimi
taninmisdir.
Atam bu xeberi esiden kimi hazirlasib, Tehrana gelir.
Hizbin Merkezi Komitesine gedir. O zaman hizbin birinci debiri
olan Sleyman Mirzenin qebulunda olur. Onun gsterisine esasen
hizb zvlerinden bir neIer atami Qesr-Qacar zindanina getirdi ve
orada grsdk.
Atam gelene qeder men ancaq zindanda verilen cire ile
dolanirdim. O zaman orada olanlar bilir ki, orada ne verirdiler.
Atam gelenden sonra menim de veziyyetim yaxsilasdi herden
bir ay sifaris vermek imkanim oldu.
Xlase, 7 ay burada qaldiqdan sonra deIelerle menim
etirazlarim, acliq elan etmelerim ve bu kimi hereketlerim
neticesinde tedqiqati mehelli meqsedile meni yeniden Ordebile
gnderdiler. Menim Tehrandan Ordebile gedene qeder yolda
basimiza gelen hadiseler, xsusile Qesr-Qacarda qaldigim
mddetde grdym hadiseler, sahidi oldugum facieler haqda
kitablar yazmaq olar. Helelik buna imkan yoxdur.
Men Ordebil zindanina getirilenden sonra grdm ki, meni
tutub Tehrana aparan zaman Sarabdan 25 neIer tutub, Ordebil
24
zindanina getiribler. Yoldaslar ile grsmz bir bayrama
evrildi. nki yoldaslar meni lms bilirdiler.
Biz iki ile yaxin Ordebil zindaninda bilateklif qaldiqdan
sonra orada acliq elan edib, teleb etdik ki, bizim teklifimizi
meyyen etsinler. Bizim hamimizi herbi ve dvlet canisi kimi
divani herbi mehkemesine verdiler. Mehkeme zindanda basladi.
Bizim hamimiza mxtelif bhtanlar atib, bizim uzun mddet
zindanda saxlanildigimiz n irtica zn tebree etmek ve bizi
daha agir cezalara mehkum etmeye alisirdi. O cmleden mene
qarsi srlen ittihamlar asagidakilardan ibaret idi:
1. Dvlet eleyhine mselleh qiyam etmek.
2. Sarab kendlerinde erbablarin ldrlmesinin teskili.
3. Sovet nmayendelerini xeli silah etmek.
Bu ittihamlarin heresinin ayriliqda cezasinin edam olmasina
baxmayaraq, axirinci ittihamname bir nv etirazsiz
ittihamname idi. Iran dvlet mttefiqleri qarsisindaki borcunu
yerine yetirib onun nmayendelerine tecavz etmis sexsi
edama mehkum edirdi. Irtica yeri gelende yalana, bhtana,
uydurmaya ve basqa bu kimi tedbirlere el atmaqla yanasi hem de
hedsiz qeddardir.
Men teqsirnamem ile tanis olduqdan sonra mehkemeye
mraciet ederek mddelmuma sual vermeye icaze istedim.
Meni tezlikle edama mehkum edilmeyi yegin etmis mehkeme
sedri zn bir qeder biteref, bizim mdafieimiz ve qanunun
kesiyinde duran adam kimi gstermeye alisdigina gre mene
icaze verdi ki, mddelumuma sual verim. Men ayaga qalxib
dedim ki, cenab mddeilmum menim teqsirlerimden en
mhmn yaddan ixariblar. Menim bu szm mehkemede
istirak edenlerin byk maraq ve teeccbne sebeb oldu. Bir
anliq mehkemenin gedisinde sakitlik, belke tam skut bas verdi.
Hami mene teref dnerek menim nvbeti ve ciddi gnahimi
zm etiraf edeceyimi sebirsizlikle gzleyirdiler. Bu zaman
meni mhakime eden ve meni qanuni mqessir etmeye alisan sir
derisi geymis qanun kesiyinde durmus bu tlklerin ne
25
veziyyete dsmelerini tesvir etmek n en gcl yazii ve en
mahir psixoloq isteyirdi ki, tesvir etsinler.
Mehkeme bir de tekrar edib, sorusdu: Buyurun grek sizin
hansi teqsirinizi yaddan ixariblar. Men fasile vermeden dedim
ki, Rza sahin Irandan qamasini teskil etdiyim kimi bagislanilmaz
teqsiri deyesen cenablar yaddan ixariblar.
Bizi mhakime edenleri sanki gzlenilmeden tok vurdu.
Onlar zlerine gelene dek men szlerime idame vererek, qeyd
etdim ki, siz ittihamnamede qeyd edirsiniz ki, men sovet
nmayendesini xeli silah etmisem. Basqa cr daha deqiq desek
demeli men silahli sovet nmayendesinin silahini almisam. Ona
gre de mehkemeden xahis ve telebim bundan ibaretdir ki,
menim xeli silah etdiyim sovet herbi sexslerin zleri ve ya Surevi
dvletinin nmayendesi de bu mehkemede istirak etsinler. Menim
haqli teqaza ve telebim yerine yetirilmeyene qeder mehkemenin
suallarina cavab vermeyeceyem. Menim sualim, ixisim ve
telebim oradakilarin hamisi n gzlenilmez oldu.
Qisa, qiriq, elaqesiz ve mentiqsiz danisiqlardan sonra
mehkemenin gedisi bir gn tetil edildi.
Ikinci gn elan edildi ki, bizim isimize herbi mehkeme
deyil, edliyye mehkemesi baxacaqdir. Isin herbi mehkemeden adi
mehkemeye verilmesi, irticanin geri oturmasi ve bizim qelebemiz
idi. Odliyye mehkemesi bir daha ise yeniden baxmadan,
yoldaslari zemanete buraxmaq qerarina geldi.
Yoldaslar mehkeminin qerarina etiraz elameti olaraq
zindandan ixmaq istemirdiler. Onlar menim de zindandan
buraxilmagimi teleb edirdiler. Men yoldaslari bir yere toplayib,
onlarla danisdim ki, irticanin her deIe geri oturmasindan istifade
etmeliyik. Yoldaslar menim meslehetimi qebul edib, zindandan
ixdilar. Yene de onu deyim ki, yoldaslar menden ayrilmaq
istemir ve ayrilib, gederken gzlerindeki qezeb ve qeher
pariltilari, rek dyntleri, yumurlanmis yumruqlarin dediklerini
yazmaq her halda her adamin isi deyildir.
Yoldaslar gedenden sonra men yene de acliq elan edib,
menim teklifimin meyyen edilmesini teleb etdim. Menim acliq
26
elan etdiyimin heftesi tamam olan gn btn zindan acliq elan
etdi. Artiq biz zindanin khne sakinlerine evrildiyimiz n
bundan elave ne ste zindani olmagimizi hami bilirdi. Ona gre
de btn zindanilerin mene qarsi regbetle hrmet elameti olaraq
acliq elan etmesinden qorxuya dsen irtica menden de zemanet
istedi ve men zemanet verenden sonra meni de zindandan azad
etdiler.
Menim zindanda qaldigim mddetin her ayi, heftesi, gn
ve hem de bezen saatlari haqqinda xatirem, z de crbecr
xatirelerim vardir. Lakin yuxarida qeyd etdiyim kimi buna helelik
imkan yoxdur.
Men zindandan ixandan sonra, evimizde ve kendimizde
meni ne qeder sebirsizlikle gzleyenlerin olmasini yaxsi bilir,
hiss edir ve bunun n zmn telesmeyime baxmayaraq men
kendimize deyil, Saraba getdim. Menim gelmek xeberimi esiden
yoldaslar gelib grsdler ve ox tez ve fovri menim gelmeyim
xeberi kendlere yayildi. Deste-deste kendliler gelib, menimle
grsrdler, menimle grsmek isteyenlerle tek-tek grsmek
mmkn olmadigina gre Sarab hizbi teskilatinin heyetinde
gnde deIe mitinq teskil olunur ve men mitinqde ixis edib,
hizbimizin, hizb zvlerinin qarsisinda duran vezifelerden,
beynelxalq alemde ve Iranda bas veren hadiseler haqqinda
danismali olurdum. Bele grslerimiz yoldaslarimizin ehval-
ruhiyyesinde ox byk tesir buraxirdi.
Menim Sarabda olmagimdan xeber tutan anam ve
bacilarim sifaris gnderib, menim yolumu sebirsizlikle
gzlediklerini bildirirdiler. Nehayet, xeber tutdum ki, atami
menim dalimca Saraba gndermek isteyirler. Ona gre de gn
Sarabda, dediyim kimi yoldaslarla grsdkden sonra kendimize,
daha dogrusu evimize getdim.
Her halda kendlilerin deste-deste axisib, Saraba gelib
menimle grsmeleri, Sarab irticasini, birinci nvbede jandarm,
nezmiyye ve ustandarligi berk qorxuya salmisdi. Ona gre de
onlar Tebriz ustandarina gzaris yazaraq, bildirmisdiler ki,
Qulam Yehyanin zindandan buraxilmasi ve kendlilerin bele heves
27
ve semimiyyetle onunla grsmeleri bir daha 1941-ci il
hadiselerinin tekrarlanmasina sebeb ola biler. Mehz ona gre de
Tebriz ustandarindan xahis edirdiler ki, mmkn qeder meni
tezlikle Sarabdan uzaqlasdirsinlar.
Ustandar hizbin Tebriz eyaleti komitesinden xahis etmisdi
ki, meni Sarabdan uzaqlasdirsinlar. Ne qeder ki, Naguvar
hadise bas vermeyib, menim Sarabdan uzaqlasdirilmagimi
meslehet grmsdler.
Meni hizbin eyaleti komitesi terefinden Tebrize istediler.
Men de getdim. Orada Badiqan, Omirxizi ve Artasestle grsb,
shbet etdikden sonra onlar ustandarin teklifi haqqinda menim
fikrimi sorusdular ve men cavabinda dedim ki, hizb nece
meslehet grse men de ele etmeye haziram. Eyni zamanda men
hizbin rehberliyine bildirdim ki, men uzun mddet hebsde
qaldiqdan sonra onlar meni he nv mehkum ede bilmediler ve
heqiqeten de menim hizbi teskilati fealiyyetimden elave basqa
he bir gnahim yox idi. Ona gre de onlar meni Sarabdan tebid
ede bilmezler.
Bir qeder shbet ve meslehetlerden sonra bele meslehet
grdler ki, men basqa yerde isleyim. Men bu meslehete razi
oldum. Lakin yoldaslarin yadina saldim ki, menim Sarabdan
gtrldym mqabilinde ustandardan bir sey qoparmaq
lazimdir. O zaman Tebriz zindaninda oxlu siyasi mehbus var idi.
Yoldaslar ustandarla grsende, zindandaki yoldaslarimizdan
neIerinin azad edilmesine raziliq verildi.
Yoldaslarla meslehetlesdik ve Miyana teskilatina getmeli
oldum. Men Miyanaya gedenden sonra hele Bakida tanidigim
Meherrem Danaigilde qaldim. Sonradan bildim ki, menim
Danainin evinde qalmagim, Miyanadaki hizbi aktivin xosuna
gelmeyib, ona gre de yoldaslar nedense mene yaxin gelmek
istemirdiler ve mene ele geldi ki, ne ise yoldaslar teskilatdan bir
qeder kenarda qalirlar. Men bele veziyyetin esas sebebini fovri
hiss etmediyim n demir yol fehlelerine yaxinlasdim ve onlarin
yaxindan kmek ve istiraki ile kendlerde ox yaxin vaxtda
teskilati berpa etdik: her yerde hvzeler dair edildi ve hvze
28
iclaslari teskil olmaga basladi. ox kemeden Miyana aktivi ile
bir-birimizi basa dsdk. Yoldaslar qollarini irmalayib, ise
girisdiler. Az mddet ierisinde Miyana teskilati mnezzem ve
mtesekkil oldu.
Miyana teskilati bir sira mhm teskilati isler grd.
Onlardan bir neesi asagidakilardir:
Xalxala aid olan kagizkunan mahalinda teskilat yaratmagi
hizbin Tebriz eyaleti komitesi Miyana teskilatina hevale etdi ve
Miyana teskilati bu isin hdesinden layiqince geldi.
Bu zaman Xemse mahalinin en byk feodali Zlfqari ve
Seyid Ziyaiddin vasitesile Zencanda yaradilmis xeyriyye
teskilatina btn irticai qvvelerle yanasi polis ve jandarm
yaxindan kmek edirdiler. Bu da sbhesiz hizbi teskilatlarin
Iealiyyetine mane olurdu. Onlar hizbin zvlerini dyr, tehqir
edir, hebse almaqla yanasi hizbi teskilatlarin tablolarini ixarir,
binalarini uurur, bir szle hizbin fealiyyetine tesirli suretde
maneilik tredirdiler.
Bele yaramaz hereketlerin qarsisini almaq ve hizbin Xemse
teskilatini yeniden berpa edib, heqiqi teskilat sekline salmaq
meqsedile Miyana teskilati Zencanda byk mitinq teskil etdi. Bu
mitinqde Zencan aktivinden basqa Miyana demiryol fehleleri de
Ieal istirak etdiler. Bu ezemetli qdretin mqabilinde Xemse
irticai geri oturmali oldu ki, bu da Zencan teskilatinin kknden
yaxsilasmasina, direlmesine bir szle esasli qdretlenmesine
sebeb oldu.
Miyana demiryolu hizbin herterefli qvvetlenmesinde
helledici rol oynayirdi. Merkezi hemkarlar ittifaqinin kmeyi ile,
demiryolu vasitesile yk dasiyan vaqonlar Miyana teskilatinin
ixtiyarina verilmisdir. Ona gre de Tehrana ve basqa yerlere yk
aparmaq isteyen tacirler Miyana teskilatina mraciet etmeli
olurdular. Teskilat yolu ile alinan vaqonlari demir yol fehleleri
nvbeden kenar seliqe-sehmanla yklemekden basqa ilk imkanda
yola salirdilar. Ona gre de tacirler n hizbden vaqon almaq
daha serfeli ve elverisli idi.
29
Biz verdiyimiz vaqonlara aldigimiz kirayenin bir hissesini
teskilatin ehtiyaclarina serf edir ve qalanini merkezi hemkarlar
ittifaqina gnderirdik.
Az mddet ierisinde Miyana teskilati xeyli qvvetlendi ve
nfuzu durmadan artmaga basladi. Cavanlarin z qvvesile teskil
edilmis klubda gzel tamasalar verilmeye basladi. Bu tamasalari,
bu ise hevesi olan zfealiyyet qruplari teskil edirdiler. Klub
heqiqeten yoldaslarin heqiqi istirahet ocagina evrilmisdir.
Tamasalar ve konsertler ox vaxt pulsuz teskil edilirdi. Kluba
tekce hizb zvleri deyil, basqalari da ox hevesle gelirdiler. en
maraqli cehet ondan ibaret idi ki, cavanlardan basqa yaslilar ve
qadinlar da byk destelerle gelirdiler. Bir szle klub haminin
medeni istirahet yerine evrilmisdi ki, teskilat bir ox tedbirlerini
burada keirirdi.
Miyana teskilatinin nfuzunun bele suretle artmasi her
halda Miyana ve Kermerud irticai qvvelerini narahat etmeye
bilmezdi. Bu tekce onlarin her cehetden nfuzdan dsmesine
sebeb olmaqla bitmir, eyni zamanda onlarin maddi ve menevi
cehetden hrmetden dsmelerine sebeb olurdu. Ona gre de onlar
teskilata qarsi mbarizeye kendlerden, hizbin ilk teskilatlarindan
baslamaq qerarina geldiler. O zaman hizbin eleyhine mbarizede
irticani midvar eden vasitelerden en etibarlisi Seyid Ziyaiddin
terefinden yaradilmis xeyriyye teskilatlari idi. Bu teskilata dini
reng vererek ruhanileri de z tereflerine ekmek fikrinde idiler.
Onlarin fikrince hizb bir nv siyasi teskilatdirsa, xeyriyye dini
teskilat olub, birinci nvbede feqir-fqeranin menafeini
mdafie edir hakim tebeqe xeyriyye teskilatinin mahiyyetinin
heqiqeten neden ibaret olmasini yaxsi bilir ve bu teskilata
herterefli yardim ve kmek edirdiler. Xsusile mlkedar,
qolomaqlar, ortabab kendlilerin qolomaqliga dogru geden
hissesi torpaq mlkiyyetisi olan ruhaniler hakim tebeqenin
menafeini mdafie eden dini meqamlar (mescid, Hseyniyye,
Imam-zade ve s.) ve nehayet dvlet memurlari xsusile yksek
rtbeli dvlet memurlari, polis, jandarm, ustandarliq, bir szle
hakim tebeqenin demek olar yegane istinad etdiyi evamfirib sahe
30
o zaman teskil edilmis xeyriyyeler idi. Hakim tebeqe bu
xeyriyyeler vasitesile evamfirib tebligat etmekle yanasi, zoraki
tedbirlere de el atmaqdan ekinmirdiler xeyriyyeler vasitesile
hizb aktivini lekelemek, hizbin zn dine ve milli xsusiyyetlere
zidd olmasi haqqinda genis tebligat aparmaqla yanasi mehellerde
hizbin tablosunu gtrr, hizb zvlerini elexsus onun aktivini
lekeleyir,imkan olduqda onu tehgir edir ve gc atirsa kendden
ixarir, icare etdiyi torpagi geri alir, zorkaliqlar, qaretler,
yanginlar ve saire bu kimi tedbirlere de el atirdilar. Bir szle
hizbin ve onun aktivinin eleyhine ellerinden gelen btn
tedbirlere el atmaqdan ekinmirdiler.
Onlar bununla kendlileri qorxudub, teskilatdan
uzaqlasdirmaga alisirdilar. Onlarin mqabilinde hizb de genis ve
etrafli tebligat aparir, irtica teskilatinin esas mahiyyetini, onun
meqsedini konkret faktlar esasinda daim ifsa edirdi. Yaramaz
hereketlere qarsi hizbin btn tedbiri ile birlikde o teskilatlari
mhkemlendirmeyi, her seyden stn tuturdu. Odur ki, dsmenin
bu nvbeti hcumu da istenilen neticeni vermemekle yanasi
hizbi teskilatlarin daha da mhkemlenmesine ve daha mnezzem
hala dsmesine sebeb oldu. Hizb zvleri emelde bir daha grdler
ki, sinfi dsmen ve onu mdafie eden dvlet destgahina qarsi
tesirli mbarize etmek n hizbi teskilati daha da
mhkemlendirmek lazimdir.
Teskilat vsetlendikce, teskilatda toplananlarin birliyi
mhkemlendikce irtica da quduzlasir ve daha da tesirli yollar
axdarirdilar. Bu meqsedle onlar xeyriyye teskilatinin yigincagini
keirmek qerarina geldiler. Her halda bu yigincagi Miyananin
znde teskil etmeye cesaret etmediler. Odur ki, o zaman
Miyanada fermandar olan Onsarinin atasinin kmeyi ve
jandarmlarin yaxindan istiraki ile bu isi Isle kendinde keirmek
qerarina geldiler. Onlar bu yigincagi hizbin Isle teskilatinin
klubunda keirmek istedikleri n hizbin kenddeki teskilat
mesulundan klubun aarlarini istemisler. Hizbin teskilat sedri
imtina etdikde onu berk dyb, klubun qapisini sindiraraq,
tablosunu da ixarib atmislar. Bu haqda hizbe xeber verdiler ve
31
men fovri bronu yigib, meslehetlesdik ve bele qerara geldik ki,
men, Abbaseli Penbeyi ve Sadiqi Memiqulu hemin kende gedek.
Biz yola dsdk. Yolda kendliler bize xeber verdiler ki, eger biz
kende getmek istesek onlar bele qerara gelibler ki, hizb terefinden
kimler gelse ldrsnler.
Men yoldaslara teklif etdim ki, indi ki veziyyet bele gergin
hal almisdir, onlar qayidib getsinler, men tek gedim. Men dedim
ki, eger men getmesem onda onlar deyerler ki, biz qorxduq ve
sonra btn kendlerde teskilatlari bu hala salib, baglayarlar.
Yoldaslar dediler ki, madam ki, sen gedirsen biz de gedirik. Men
ne qeder tekid etdimse, yoldaslar menden ayrilmadilar. Men
yoldaslari qane ede bilmedim ki, dsmen terefinden bir neIerin
ldrlmesi bir nee neIerin lmesinden daha yaxsidir. Yoldaslar
menden ayrilmaq istemediler ve bize xeber getiren yoldas da bize
qosuldu.
Biz Isle tereIe yolumuzu davam etdik. Kende yaxinlasanda
oxlu adam grdk, teqriben mesele aydin idi. Men Sadiqi
Memiquluya ve bize xeber getiren adama dedim ki, siz kendin
yaxinliginda olan tepenin stne ixin ve oradan bize nezaret
edin, bizim basimiza ne hadise gelse sonradan siz gedib, xeber
verersiz. Onlar razi olmadilar ve bizden ayrilmaq istemediler.
Men isi bele grdkde, hizbin mesulu kimi onlara emr etdim ki,
menim dediyim kimi etsinler. Onlar yene de qulaq asmaq
istemedikde men onlarin hizbi hquq ve vezifelerini bir de
onlarin yadina saldim. Belelikle onlar yarimixtiyari tepeye teref
yollandilar ve gedib orada gizlendiler. Bu zaman basda Onsari
olmaqla bizim zerimize 200 neIerden ox adam hcum etdi.
Bizi o qeder vurdular ki, axir terpenmeye bele halimiz qalmadi.
Bu halda menim basimin qani axa-axa, meni bir neIer tutub
oturtdu, n zm otura bilmirdim. Basimdan axan qan qzmn
birini tutdugu n men ancaq bir gzmle grrdm. Bu zaman
Onsari mene teref eyilib, menden sorusdu ki, indi ixib z yerine
gedersen? Cavab verdim ki, yox! O bir de istehza ile sorusdu ki,
niye qayitmirsan. Bunu demekde meqsedi o idi ki, artiq lrsen.
Ona gre de qayidib, qayitmamagivin ehemiyyeti yoxdur. Men
32
yeniden cavab verdim ki, qayitmayacagam. Ona gre ki, hele
mbarizemiz qutarmayibdir. O, bir de mene baxib, btn gc ile
bir sille vrub emr etdi ki, bizi diri-diri basdirsinlar, izimiz de
tapilmasin. Bu zaman hiss etdim ki, menim kimse xencerle
basimi kesmek isteyir ve men enemi-dsme teref sixdim. Ona
gre de xencer menim neIes boruma yetismedi. Her halda
bogazimin xeyli hissesi kesilmisdir. Oradakilar bizi yeni menle
Penbeyini diri-diri qebre basdirdilar. Onsarigil bir qeder
uzaqlasan kimi tepede gizlenenler gelib, bizi qebrden
ixardilar. Bizim qebrden ixardilmagimiza Onsarinin
destesinden olan kendliler de kmek etmisdiler. Biz yeriye
bilmediyimiz n gedib, qonsu kendden tabut getirib, bizi diri-
diri tabuta qoyub, iyinlerinde qonsu kende apardilar. Hemin
kendden Miyanaya xeber gnderib, hizbi yoldaslara bu hadise
haqqinda xeber vermisdiler. Yoldaslar gelene qeder bize kendde
ilk yardim gsterildi. Her seyden evvel qani axan yaralarimiza
yagli qara bagladilar. Iranin her yerinde oldugu kimi, Miyananin
kendlerinde de hekim ve basqa tibb isisine rast gelmek mmkn
deyildir. Ona gre de her kendin znn z yerli hekimleri
olur. Bunlarin ekseriyyeti yasli qadin ve bezen yasli kisilerden
ibaret olurlar. Bunlar meyyen xestelikleri ot-alafla malice
edirler. Bizim yaralarimizi yagli qara ile bagladiqdan sonra,
bize cefte suyu da iirmisler ki, qorxu bizden getsin. Sonra bizim
axan qanimizin yerini doldurmaq n eridilmis kere yagi
iirtdiler. Menim xeberim olmayib, deyilenlere gre bizim
qehremanligimiza gz deymesin deye bize zerlik de
yandiriblar. Yeqin ki, onu zerliksen-havasan, hazar derde
davasan szlerile baslayan mahnisini da oxuyublar. Nehayet
men bir de zme gelerken zm Miyana xestexanasinda
grdm.
Bu hadise ox byk suretle her yere, o cmleden Sarab
mahalina da atdi. Her halda bizim diri qalmagimizi hami
mcze hesab edirdi. Bizim ilahi qvveler terefinden de
mdafie olunmagimiza sayieler yayilmisdir. nki bizi
ldrmeye gelenler 200-250 neIerden ox idiler. Bundan basqa
33
Onsari z bu ise rehberlik etmis, bizi tam menasinda
ldrmsler ve hetta basimizi da kesmisler ve nehayet, bizim
ldymz grb, basdirmislar. Her kes olmasindan asili
olmayaraq min cani olanin bu hadiseden bir cani bele
qurtarmaz. Her halda genis xalq ktleleri ierisinde crbecr
ilahi qvve kmek etmesi kimi sayieler gezmis ve yeqin ki,
inananlar da az olmayibdir.
Men tekce onu deye bilerem ki, oxlu hadiseler demek olar,
oxlu faktlar gstermek olar ki, bir kommunist tamamile
ldrlenden sonra yene de dirilibdir grnr deyilenler
dogrudur. Kommunsitler xsusi metaldandirlar. O ki, mene
qalarsa men kommunistlerin cismani hansi metaldan olmasini
deye bilmerem. Lakin onu deye bilerem ki, komunistler bir qayda
olaraq polad iradeli olurlar ve mence ona gre de basqalarina
nisbeten davamli olub, hele-hele lmrler ve bezen cismani
lseler de, menevi cehetden lmezliye qovusurlar. Her halda biz
de lmedik sag qaldiq ve sonradan bacardigimiz qeder
mbarizemize idame verdik.
Qeyd etdiyim kimi bu hadise etrafa ox tez yayildi, her
yerden yoldaslar grsmze gelir ve btn qurulusa qarsi z
nifretlerini bildirirdiler. ox tezlikle hami basa dsd ki, irtica
qvveliliyinden yox, belke acizliyinden ve son gnlerini
keirdiyinden bele bir qeyri-insani, qeyri-beseri ise el atmisdir.
Bu hadise zlynde teskilatin mhkemlenmesine, yoldaslarin
teskilatla elaqelerinin artmasina sebeb olmaqla irticanin, o
cmleden Seyid Ziyaeddinin xeyriyye teskilatinin nfuzdan
dsmesine ve yaramazliginin askara ixmasina sebeb oldu.
Sarabda bu hadiseleri esiden kendliler teskilata toplasib,
birlikde gederek Isle kendini dagitmaq qerarina geldiler. Bu ise
Sarab teskilati mane olur. Kendliler ierisinde izahat isi aparir.
Nehayet kendlilerin qarsisinin alinmasinin o qeder de asan
olmayacagini grb, bele qerara gelirler ki, kendliler z
nmayendelerini menim yanima gndersinler, men ne meslehet
grsem, onlar ele de hereket etsinler. Bu teklife razi olan
kendliler z nmayendelerini menim yanima gnderdiler. ox
34
danisiqdan sonra yene de onlar dsmenden intiqam almaqdan
danisirdilar. Kemisde bele idi ki, bir feodal znn dsmeninden
intiqam almaq n onun kend ve kendlilerini qaret edirdiler.
Men yoldaslari her halda basa salmaga alisirdim ki, onlar da
bilsinler ki, bele intiqam almaq qaydasi kemis feodalizm
dvrnden qalma tedbirdir. Onlari basa saldiqdan sonra onlarin
axirinci suali bu oldu ki, bes biz irticanin bu azginligi
mqabilinde ne edek? Men dedim ki, isteyirsiz ki, irticaya onun
elediklerinden lap qat-qat artiq edesiz onda gedib, teskilati daha
da mhkemledin. Onda irticaya en agir ve ldrc zerbe vurmus
olarsiniz . Onlari nehayet razi saldim ve onlara sz verdim ki,
merizxanadan ixan kimi Penbeyi ile hkmen Saraba gelerik.
Yoldaslar menimle razilasib, getdiler. Onlardan xahis etdim ki,
grsene qeder yoldaslara bizden salam yetirsinler.
Merizxanaya oxlu yoldaslar gelir, hal-ehvalimizi xeber
aldiqdan sonra, intiqam almaq n here bir cr teklifler
edirdiler. Kimi Onsarini ldrmek, kimi jandarm reisi ve
nezmiyye reisini terror etmek, kimi daha bir basqasindan mxtelif
vasitelerle intiqam almagi teklif edirdiler. Men teqriben
yoldaslarin yas, savad, bilik ve siyasi melumat derecelerinden
asili olaraq mxtelif terzde danissaq da, shbetimizin mezmunu
ondan ibaret olurdu ki, bizim en yaxsi keserli ve tesirli
intiqamimiz teskilatimizin mhkemlenmesi olar.
Sonralar gelenlerin sayi o qeder oxaldi ki, merizxana da
grsmeye imkan olmadigindan her nee saatdan bir hekimlerden
ve ya merizxana isilerinden basqasi vaxtasiri heyete ixib, gelen
yoldaslara melumat verirdiler.
Seyid Ziyaeddinin teskil etdiyi xeyriyye teskilati z
mahiyyetini bruze verdiyine gre ox tez bir zamanda
dagilmaga basladi. Bizim yanimiza Miyana komendanti
Meherremov ve bexsdar Abdulla Onsari gelmisdiler. Meni bu
veziyyetde gren Meherremov menden sorusdu ki, bu ne
ehvalatdir? Bu nece olmus? Sizi ne n bele hala saliblar? Bizim
veziyyetimizin heqiqeten bhranli vaxti gelmis Meherremov
yalniz bele qisa, teeccblendirici suallar vermekden basqa sanki
35
ayri sz tapib, demekde etinlik ekir, sanki basqa szler onun
yadindan ixmisdi. Men onun bir nee qisa sualinin cavabini
menden yox yanindaki biserefden sorus. Men zm Onsari
tereIe evirib dedim ki, Onsari yaxsi oldu ki, lmedim buradan
durub sizinle hesablasariq. Meherremov ox mteesir halda
merizxanadan ixdi. O ki, Onsarinin ne kke dsmesini gre
bilmirdim, her halda onu bildim ki, zn ayaq ste ox etin
saxlayib, merizxanadan ixib, getdi. Onsarilerden ikinci sexsle
grsmz bele basa atdi. Gelecek grslerimiz haqqinda
sonralar yeri geldikde deyerem.
Biz xestexanada ay yarimdan bir qeder de ox qalmali
olduq. Her halda bele tez bir zaman, daha dogrusu 50 gn
ierisinde merizxanadan ixmagimizda merizxana isilerinin seyi
ile bizim eyadetimize ardi-arasi kesilmeden gelen yoldaslarimizin
byk menevi kmekleri oldu. Biz merizxanada oldugumuz
mddetde ve merizxanadan ixandan sonra da saysiz-hesabsiz
mektublarda yoldaslar onlarla grsmeyimizi arzu etdiklerini
bildirirdiler.
Bizim hadiseden yaxinda olanlar zleri xeber tutmusdularsa
Iranin basqa yerlerinde olanlar bizim haqqimizda rehber
ruznamesinin yazmasindan bilirdiler. Ona gre de oxlu yoldaslar
bizimle grsmek fikirnde olduqlarini bildirdiler ve bele
yoldaslarin gnderdikleri mektublarin sayi getdikce artirdi. Biz
mektublara cavab vermeye bele vaxt tapmirdiq. Her halda biz
tedricen verdiyimiz vedlere emel etmeye basladiq. Teskilatlara
gedir, mitinqlerde ixis edib, irticanin emellerinden, onlarin
cinayet, fitnekarliq ve bu kimi yaramaz facieleri ile yanasi onlarin
zeifliyinden, qorxaqligindan ve son anlarinda her cre qeyri-
insani hereketlere al atmaga hazir olduqlarindan danisib, bunun
mqabilinde teskilatin mhkemlendirilmesini tvsiye edirdik.
Bu hadise o qeder qemgin ve qebih hadise idi ki, hetta Iran
heyeti hakimesi bu facieni tredenleri Tebrize aparib, orada bir
hefte saxladiqdan sonra Tehrana aparmisdilar.
Bu zaman insanlar bu kimi ve ya buna oxsar cinayetlerin
dnyada yegane sebebkari olan fasizme qarsi hami bir agizdan
36
lenetler yagdirirdilar. Ona gre de Iran dvleti bele bir cinayetin
hdesinden gele bilmeyeceyini bilir ve mxtelif ixis yollari
axtarirdi.
Yadaverlik edilmesini lazim bildiyim hadiselerden biri de
1944-c ilde Yusif Iftixari ve Xelil Meliki terefinden Tebrizde
teskil edilmis mitinqin gllebaran edilmesi ve 3 neIerin lb, bir
nee neIerin yaralanmasi hadisesine aid Miyanada etiraz mitinqi
teskil edilmesidir. Biz bu haqda Miyana Sehrebani idaresine
xeber verdik, o, menimle grsmek istediyini bildirdiyine gre
onunla grsdm. O, mitinqin teskil edilmesine raziliq
vermemesini bildirdi. Men ona dedim ki, biz mitinq teskil
vereceyik ve her hansi naguvar hadise bas verse siz cavabdeh
olub, mesuliyyet dasiyacaqsiz.
Bu shbetimizden sonra dvlet memurlari btn qvvelerini
ise salib, mitinqin teskiline maneilik tretmeye sey gsterdiler.
Onlar btn kelere polis, jandarm ve serbaz dzerek hem
ehalini qorxutmaq isteyir, hem de mumiyyetle zorakiliqla mane
olmaga alisirdilar.
Dvlet memurlari mqabilinde biz de tam ehtiyat ve
hazirliqli sekilde mitinqe hazirlasirdiq. Biz demir yol istgahindan
btn yk masinlarini almisdiq, hem istgahdaki kargerleri, hem
de etraf kendlerden kendlileri dasiyib, Miyanaya getirdik.
Ohalinin xeyli hissesi kelerde yol olmadigina gre damlara
ixmisdilar. Bir szle mhkem hazirligin neticesi zn gsterdi.
Bu zaman bele sayie yayildi ki, kim ilk deIe mitinqi aiq
elan etmek istese onu glle ile vuracaqlar. Biz bu xeberi broda
mzakire etdik ve kimin mitinqi amasini meyyen etmek
qerarina gelmek istedikde btn bro zvleri tek-tek ixislarinda
teqaze etdiler ki, mitinqin ailmasi, daha dogrusu ilk shbet ona
tapsirilsin. Uzun mbahiseden sonra men komitenin sedri kimi
shbetlere yekun vuraraq teklif etdim ki, mitinqi men aim ve
eger mene qarsi bir hadise bas vererse onda mitinqin gedisinin
idare edilmesini Abbaseli Penbeyi davam etdirsin. Her halda
yoldaslar menim bu teklifimle razilasdilar.
37
Mitinq baslandi ve bir qederden sonra mitinqe mane olmaq
n getirilmis polis, jandarm ve serbazlar qalmaqlarinin
faydasiz olmasini yeqin etdikden sonra ixib getdiler.
Yoldaslarimizin ezmi, iradesi ittihadi ve seyleri neticesinde irticai
qvveler geri oturmali oldular. Mitinq z qaydasinda kedi.
1945-ci ilin evvellerinde Tebriz eyaleti komitesinin qerari
zre menim Miyanadan gtrlb, Tebrize gelmeyim meslehet
grld. Bu xeber Miyana teskilatina atan kimi yoldaslar menim
Miyanadan getmeyime raziliq vermediler ve eyaleti komiteden
xahis etdiler ki, menim Tebrize aparilmagim haqqinda qerarda
tecdid-nezer edilsin.
Men yoldaslara dedim ki, yuxari teskilatin qerarina qarsi
ixmaq ve ya onun yerine yetirilmesine kmek etmemek teskilati
cehetden dz deyildir. Men evezinde yoldaslara sz verdim ki,
menim harada islemeyimden asili olmayaraq, men her yerde
zm Miyana teskilatinin yetirmesi hesab edib, ona layiq
hereket etmeye alisacagam. Ona gre de xahis edirem hamimiz
eyaleti komitenin qerarina tabe olaq. Yoldaslar menimle
razilasdilar.
Men eyaleti komitenin serencamina geldim ve menim
kargerler ittihadiyyesinde islemeyimi meslehet grdler. Oraya
getdim, orada da mene teskilat sbesinde islemeyi meslehet
grdler. Sbenin mdiri kimi ise basladim. Ittihadiyyenin sedri
Biriya idi. Onun is slubu, teskilat terzile yaxindan tanis
olduqdan sonra is qaydasi xosuma gelmediyine gre orada
islemek istemediyimi bildirdim.
Ondan sonra Qiyami Zeynalabidinle eyaleti komitenin
sikayet sbesinde islemeye basladim. O zaman oxlu sikayetler
olurdu. Xsusile, mlkedarlarla ekini kendliler arasinda oxlu,
z de ox tez-tez mnaqiseler bas verirdi. Bu mnaqiseler ekser
hallarda toqqusmalarla ve hetta silahli vurusmalarla neticelenirdi.
Biz sikayetlere yetismekden basqa her cme gn eyaleti
komitenin klubunda hizbi yoldaslarin mxtelif mvzulara aid
shbetleri olurdu. Bir deIe men orada kendlilerin inqilabdaki
rolundan shbet edib qurtarandan sonra Hasimi Oblfez oraya
38
gelib, bildirdi ki, Tebrizin yaxinliginda olan Liqvan kend erbabi
Haci Etisam hizbin tablosunu gtrms ve oraya toplasan hizb
zvlerini de dymsdr.
Yigincaqda istirak eden yoldaslar ehsasata qapilib,
danisdilar ve hamiliqla bele qerara geldiler ki, ele buradaca
Liqvana gedek, orada hizbin tablosunu yerine vuraq, mitinq verek
ve eger bele etmesek onda qalan teskilatimizda da bele hadiseler
tekrar olmaga baslayar.
Genis mzakirelerden sonra yoldaslar bu isin teskilini mene
tapsirdilar. Men de dedim ki, kim oraya getmek isteyirse knll
suretde adini yazdirsin ve sabah seher saat 8-de burada hazir
olsun. 80 neIer adini yazdirib, qerarlasdigimiz vaxt razilasdigimiz
yerde hazir oldular.
Biz masinlara eylesib Liqvana yola dsdk. Liqvana
atanda yoldaslari hisseye bldk, bir hisse sagdan, bir hisse
soldan ve bir hisse de ortadan kende daxil olmaq qerarina geldi.
Isden xeber tutan Haci Etisamin gsterisile bizi glleye
basdilar ve yoldasimiza glle deydi. Biz kende girib, Haci
Ehtisami ve onun desetesinden 10 neIeri tutduq ve qalanlari
qadilar. Haci Ehtisami ve iki neIer basqasi oradaca gllelendiler.
Qalan 7 neIerini Tebrize getirdik. Bu zaman hizbin sari qana-
qan, yumruga-yumruq idi. Biz de ele etdik. Bu hadise o zaman
quduzlasmaqda olan irticanin yerinde oturulmasinda byk rol
oynadi. Bu zaman en mrtece kend erbablari ierisinde haci
Etisami znn yaramaz hereketleri ile en mehsurlarindan idi.
Onun oglu da Iran qosununda serheng idi. Bu hadise qvveler
nisbeti ierisinde heqiqi meyari bir qeder meyyen etmis oldu.
Artiq bir ox kend erbablari hizbin tablosunu gtrmek, hizb
zvlerini qaret etmek, onlari ldrmek, namuslarina tecavz
etmek ve basqa bu kimi fecih emellerden ekindiler. Hizbin o
dvrdeki sarinin nece yerine yetirilmesini de irtica emelde
grd. Bu hadiselerden bir nee ay sonra S.C.Piseveri Tebrize
gelib Azerbaycanda Azerbaycan Demokrat Firqesini teskil etmek
haqda darisqal bir msavire agirdi. Hemin msavirede men de
istirak edirdim. ADF-nin teskili barede Piseveri bir qeder shbet
39
etdi. Bele meslehet oldu ki, Piseveri teskil vermeye baslasin. Bele
bir firqenin teskiline milli burjuaziya ve onlara meyl edenler
raziliq vererdiler.
Bezi shbetler ve meslehetlesmelerden sonra ADF
yaradilmasi barede 12 sehriver (3 sentyabr 1945) 1324-c ilde
elamiyye verildi. Milli burjuaziya ve onlara meyl edenler bele
fikir edirdiler ki, ADF yaranandan sonra o tamamile HTI-nin
qarsisinda qoyulmus bir teskilat olacaqdir. Bu meqsedle ADF
yaranmasi barede elamiyyenin altindan 100 neIere qeder milli
burjuaziya nmayendesi z imzasini qoydu.
ox kemeden aydin oldu ki, ADF he de HTI-den ayri
teskilat olmayib, zaman ve mekan seraitine uygun yaradilmis ve
Azerbaycan xalqinin menafeyini mdafie eden marksist-lenini
partiyadir. Dogrudur, bundan sonra milli burjuaziyanin bir hissesi
imzaladiqlari elamiyyenin teleblerini icra etmekden boyun
qairdilar.
Belelikle, ADF yaranib (12 sehriver 1324-c il) fealiyyete
basladi. ADF yaranmasindan bir ay sonra HTI-nin eyaleti
konfransi agrildi ve konfransa eyaleti komitenin HTI-den
ayrilib, ADF-ne mlheq olmasi barede yekdillikle qerar qebul
etdi.
Bu birlesme ile elaqedar mehelli teskilatlarda da lazimi
teskilati is aparildiqdan sonra ADF-nin birinci konqresine hazirliq
islerine baslandi. Mehelli teskilatlarda birinci konqreye
nmayende sekilerile elaqedar konfranslar keirilmeye basladi.
Bir ox mehelli teskilatlara ADF terefinden nmayendeler
gnderilmeye basladi, o cmleden men de Xoy, Salmas ve
Urmiyeye getmeli oldum. Men Xoyda konfransi keirdikden
sonra Salmasa getmeli oldum. Yolda masin xarab olduguna gre
men yeniden Xoya qayitmali oldum. Orada hele Salmasa geden
masin tapilana qeder frsetden istifade edib, nahar yemek
isteyirdim ki, birden esmazer ve Sahinin seslerini esitdim,
qapiya ixib onlarla grsdm ve nahara devet etdim. Onlar mene
dediler ki, he lengimeden Tebrize getmeliyem. Hetta menim
nahar etmeyime vaxt serf etmeyimi bele meslehet grmeyib, fovri
40
Tebrize getmeyimi tvsiye etdiler. Onlar dediler ki, tapsiriq
beledir.
Men Tebrize qayidib, yoldaslarla grsdkde mene dediler
ki, onlarin elde etdiyi melumata gre bir nee neIeri, o cmleden
meni de terror etmek isteyirler. Ona gre de men eve
getmemeliyem. Men yoldaslarin mesleheti zre seher komitesine
gedib, orada Qiyami ve Azerbadiqanla qaldiq, sonra ixmagimiza
icaze verildi.
Bir nee gnden sonra mene gsteris verdiler ki, Sarab,
Astara, Ordebil ve Miyanaya gedim, orada mumi veziyyetle
tanis olum. Men gsterilen mehellere getdim, mene tapsirilan ve
menim zmn tanidigim yoldaslarla grsb, mumi veziyyeti
oldugu kimi yrendim. Veziyyetin ne yerde olmasi ile etrafli tanis
olduqdan sonra Tebrize qayitdim ve Piseveriye melumat verdim
ki, menim oldugum yerlerde yoldaslar ADF-nin her cr
gsterislerini layiqince yerine yetirmeye hazirdilar. Piseveri
menim gzarisimi bir qeder de tekmillesdirmek meqsedile mene
bir nee qisa, lakin bir qeder fikirlesmek teleb eden suallar
verdikden sonra, bir qeder cesaretle dedi ki, indi ise baslamaq
olar. Men shbetimizden, hem de Piseverinin ise baslamaq
haqdaki fikrinden razi qaldigimi bildirib, ADF MK ve sexsen
Piseveriden tesekkr etdim. Onlara z minnetdarligimi bildirdim.
Bu isle elaqedar olan btn yoldaslar birinci nvbede isin ne
qeder agir, etin ve xeterli olmasini hiss edirdiler.
Men bunlari nezere alaraq teklif etdim ki, biz helelik ise
baslayaq ve biz ise baslayan kimi firqe pustibanliq etmesin ve
hetta bizden bir nv z dnderdiyini bildirsin. nki veziyyetin
nece ve ne ile qurtaracagini qabaqcadan demek etindir. Ona gre
de biz kendli syanilari kimi ixis ederik. Oger lazimi
mveffeqiyyet elde ede bilsek, daha dogrusu qabaqcadan nezerde
tutulmus hessas menteqeleri tuta bilsek, bir szle istediyimize
nail ola bilsek, o zaman kendli fedai desteleri kimi firqenin
Merkezi Komitesi bizden terefdarliq eder, eger eksine olsa o
zaman bizi zbasina firqenin xeberi olmadan ixis eden
anarxistler adlandirib, bizim emellerimizi qeyri-teskilati,
41
qeyri-milli, qeyri-vetenperver ve s hereket adlandirib, bizleri
ciddi pislersiz. Qalanini heyat gsterer. Bele de razilasdiq. Biz
merkeze toxunmadan mehellerde emeliyyata baslamali idik. Biz
lazimi hazirliq isler grdkden sonra 1945-ci ilin noyabr ayinin
15-de Sarab ve Miyanada silahli jandarm postlarina hemle edib,
onlari xelisilah etdik. Bu hadiseden 10 gn sonra, yeni noyabr
ayinin 25-de Miyana seherini mhasire etdik. Miyanada jandarm
ve polis idarelerinden basqa bir qeder serbaz da var idi.
Qehreman fedailerimiz dsmenin qvvelerini ele
sixisdirdilar ki, onlar mqavimet gstermeyin yersiz olmasini
grb, teslim olmaq qerarina geldiler. Onlar teslim olduqdan
sonra qabaqki teklfimizi bir de tekrar edib, onlara dedik ki, kim
qalib z veteninin xeyrine xidmet etmek isteyirse qalib, xalqina,
vetenine xidmet etsin, kim istemirse istediyi yere gede biler. Biz
onlarin hamisinin bir ayliq donluqlarini da perdaxt edib, qalib
xidmet etmek ve ya ixib istedikleri yere getmelerini onlarin z
ixtiyarlarina verdik. Onlardan qalanlar da oldu, gedenler de, her
halda biz szmze dediyimiz kimi de emel etdik.
Biz hele Miyana seherini almadan evvel bir nee mrtece ve
fasist tipli sexslerin aradan aparilmasi qerara alinmisdi. Bu is
meyyen kiik desteye hevale edildi ve onlar z islerinin
hdesinden serefle geldiler. Bu zaman Isle kendinin erbabi Onsari
Tehrana qaarken fedailer terefinden destgir olmusdur. Yegin ki,
bilirsiz bu hemin Onsari idi ki, Seyid Ziyaeddinin xeyriyye
teskilatinin Isle kendinde yigincagini teskil etmek meqsedile
hizbin klubunu zorla isqal etmis, hizbin tablosunu yerinden
ixarmis, Penbeyi ve meni diri-diri torpaga basdirmagi emr
etmisdi. Onsari ve onunla birlikde qamaq isteyen basqa birisinin
kemis emellerinin hesabi fedailerimiz terefinden rdld.
Menim yadimda qalan msbet hadiselerden biri de ister
Miyana ve isterse Sarab jandarm postlarinin alinmasinda he bir
xosagelmez hadisenin bas vermemesidir. He kesin bir kibriti
bele ne qaret edilmedi ve ne de, nece deyerler, itmedi. Bununla
xalq birinci nvbede karger ve kendli paltarinda ixis eden
Iedailerimiz emelde hamiya xsusile dsmenlerimize sbut
42
etdiler ki, onlar qaretger ve apovulu yox, z veteni ve xalqinin
yolunda qanindan keen, heqiqi fedailerdir. Onlar ana, baci ve
ailelerinin namusunu qorumaqdan tr silaha sarilmaga mecbur
olmuslar. Onlarin veteni ve xalqi azad etmekden basqa ayri bir
meqsedleri yoxdur.
Yeri gelmisken bir ceheti de qeyd edim ki, Miyana ile Sarab
eyni istiqametde hereket edirdiler. Her halda Sarabin z
Miyanadan bir nee gn tez oldu. Bunun da sebebi ondan ibaret
idi ki, her is qabaqcadan meyyen edilmis planla gedirdi. Bunu
burada yadeverlik etmekden meqsedim ondan ibaretdir ki,
Miyana ile Sarabin arasindaki yolun klli miqdarda qar yagmasi
neticesinde kesilmesine baxmayaraq, menim Sarabdaki
hadiselerin nece cereyan etmesinden ardicil xeberim olurdu.
Elece de onlari meyyen islerin gedisinden xeberdar edirdik.
Miyana alinandan sonra ilk nvbede tacirleri toplayib,
onlarla shbet etdik ve hamisini xetircem etdik ki, he kesin
onlarla he bir isi olmayacaq, bizim de xahis ve telebimiz ondan
ibaretdir ki, mmkn qeder tez z islerine baslayib, alverlerini
etsinler. Bu razilasdigimiz kimi de oldu. Razilasmanin ikinci ve
nc gn heyat z qaydasinda cereyan etmeye basladi.
Bu zaman xeber geldi ki, Tehranda olan Ingiltere sefiri
Miyanaya gelmek isteyir. O kemislerde de Miyanaya tez-tez
gelib, Miyanada olan benzin-neft satis menteqesini yoxlayib,
yeniden Tehrana qayidirdi.
Men sefirin Miyanaya gelmesine sz yox ki, hazirliq
grmeli idim. Yeri gelmisken, bir ceheti de qeyd edim ki,
kemisden bexsdarin mavini olan sexs, fedailer Miyanani
tutduqdan sonra bexsdar olmusdu. Bundan elave kemis polis
(nezmiyye) idaresinede isleyenlerden yuxarida qeyd etdiyimiz
kimi nezmiyye idaresinde qalib, xidmet edenler de az deyildi.
Onlarin kemis libaslari da qalirdi. Gsteris verdik ki, onlar
kemis paltarlariini da geyib, fermandarliq ve fermandarliga
geden yolda z xidmetlerinde olsunlar. Men orasini da bilirdim
ki, sefir bexsdarliqla hele kemisden yaxsi tanis idi. Sefir
Miyanaya gelib, benzin-neft satis menteqesini yoxlayarken
43
hemise fermandarliga bas ekmeyi de yaddan ixarmirdi.
Nehayet, Ingiltere sefiri gelib ixdi. O, yolda khne ona tanis
olan polislerden basqa bexsdara gelerken znn khne
dostunun orada bexsdar olmasindan yegin ki, xoshal
olmusdur.
Sefir Miyanada polis ve bexsdardan elave zne yaxin
olanlar sirasinda bazara baxib, tacirleri de grmek arzusunda
olmasini bildirmis ve maneesiz ona bazara baxmaq imkani
yaradildiqdan sonra ox teeccblenmisdi. nki Azerbaycandan
gelen ve Iranin basqa yerlerinde olan dsmenlerimiz bele sayie
yaymisdilar ki, gya biz btn Sarab ve Miyana seherini dagidib,
od vurub, yandirmisiq, bazar-dkan dagilib, ve bir oxlari
ldrlbdr. Bu veziyyeti z gzleri ile gren sefir bir daha
yegin etdi ki, bu sayieler yalan ve iftiradan basqa bir sey
deyilmis, her halda o, z Tehrana qayidandan sonra grdklerini
nece neql edeceyini demek etindir.
Sefir bexsdarda olarken, bexsdardan teqaza etmisdi ki,
menimle onun grsn teskil etsin. Bexsdar mene bele bir teklif
etdikde, men razi olmadim. Men fikirlesdim ki, menim onunla ne
kimi grsm ola biler ve bu grs neye lazimdir. Bexsdar israr
edib, xahis etdi ki, her halda nece olsa qonaqdir. Grsmeyim
yaxsi olar. Men bu qonagin mensub oldugu hakim tebeqenin
Iranin ve Iranlilarin basina ne msbetler, ne belalar getirdiyini
azdan-oxdan bilirdim. Hemvetenlerimizin tekyeyi kelami ki, her
bir dolasiq isde Ingilis barmagi var misali yadimda idi. Her
halda grsmeye raziliq verdim ve bexsdarliga getdim. Otaqda
sefirden basqa onun mtercimi, bexsdar ve sovet ordusu
komendanti Meherremov orada idiler.
Grsb, eylesdim. ay ierken ieri girenden daim meni
z ingilis nezerleri ile teqib eden sefir gzlenilmeden menden
sorusdu ki, siz silahi kimden alibsiz? Men sz yox ki, sefirin
menden sual edeceyini bilsem de ne sorusacagini bilmirdim.
Mene onun suallari qabaqcadan aydin olmasa da her halda onun
sum niyyeti, onun mumi meqsedi mene aydin idi. Men bilirdim
ki, o menim cavablarimdan ADF ve Sovet dvleti eleyhine
44
istifade etmeye alisacaqdir. Demeli tekce bunu yox, bir de onu
bilirdim ki, sefir menimle xos niyyetle yox, belke pis niyyetle
grsmek istemisdir. Ona gre de men bele qerara gelmisdim ki,
sefirin suallarina lengimeden fikirlesmeden cavab verim ve
cavablarim da imkan dairesinda tutarli olsun. Xlase sefirin silahi
kimden aldigimiz sualina fovri cavab verdim ki, Trkiyeden. O,
bir de sual etdi ki, trkler ne n size silah verdiler? Men sefirin
sualina sualla cavab vermek fikrinde oldugumu bildirib icaze
istedim ki, sefire bir sual vermek isteyirem. Icaze alandan sonra
bilavasite sorusdum: Siz Iranin cenubi tayfalarini ne n
silahlandirirsiz? Bu sualla sanki sefirin btn suallarinin cavabi
verilmis oldu ve bununla da shbet kesildi. O, bizimle ox
mehribanliqla ayrilmaq fikrinde oldugunu izhar etmekle
Tehrana getmeli oldugunu bildirdi. Sefirle grsmz basa atdigi
n, grsb ayrildiq.
Miyana hadiselerinden 10 gn sonra Zencan mrtecelerin
Miyanadaki tedbirlerden qorxub, qamalarindan istifade ederek
Iehleler Zencani z ellerine almisdilar. Zencan fehleleri seheri
ellerine keirdikden sonra bize mraciet edib, onlarla birlesmeyi
teklif etdiler. Daha dogrusu onlara herterefli kmek etmeyi
bizden teqaze etdiler. Biz bu xahisi memnuniyyetle yerine
yetirmeye basladiq.
Qeyd edilmesini lazim bildiyim hadiselerden biri de
Piseverinin meni Tebrize istemesi hadisesidir. Azer ayinin 16-da
xeber getirdiler ki, Piseveri meni Tebrize isteyir. Menim Tebrize
getmeyimin ne qeder meslehet olub-olmamasini gtr-qoy
etmeye vaxt olmamasi znden, men yoldaslarla meslehetlesdim
ki, men gedenden sonra yoldaslar hansi tedbirleri yerine
yetisinler, bir szle ne edecekleri barede meslehetlesdik.
Yoldaslar menim Tebrize tek getmeyime etiraz etdiler ve bele
qerara geldiler ki, men bir nee silahli yoldasla birlikde gedim.
nki, Tebriz hele Iran qosunlarinin ixtiyarinda idi. Sonradan
men yoldaslari qane etdim ki, menim tek getmeyim daha
meslehetdir. Ona gre de Tebrize ne qeder silahli yoldas getse de
her halda mnezzem Iran qosunu polis ve jandarm qvveleri
45
mqabilinde bir is gre bilmez. Belke eksine menim Tebrize
gelmeyim dsmenin xeber tutmasina sebeb ola biler.
Nehayet men tek Tebrize gedib, Piseverile grsdm.
Onunla xeyli shbet etdik, onu bizim veziyyetimiz herterefi
maraqlandirirdi. oxlu suallar verildi ve cavablar verildikden
sonra yegin ki, menim ne qeder yorgun oldugumu hiss etmisdi.
Odur ki, son sz bu oldu ki, bu gnlk gedim dincelim. Ona
gre ki, sabahdan isimiz xeyli ox olacaqdir. Men Piseverile
xudafizlesib, eve getdim.
Men sabahisi gn tezden gelib, Piseverile grsdm. O
qisa shbetden sonra seherin emin-amanliginin menim hdeme
qoyulmasini bildirdi. Men ondan xahis etdim ki, bu vezife ox
mesuliyyetli isdir. Men onun hdesinden gele bilmerem. Bu is
basqasinin hdesine qoyulsa daha yaxsi olar. Menim bu isi
boynuma gtrmemeyime esas delillerimden biri de bundan
ibaret idi ki, meni Tebrizde az taniyirlar. Men bildirdim ki, bu
mesul is kime hevale edilse men btn qvve ve bacarigimla ona
kmek ederem.
Piseveri menim delillerimi nezere almadan bildirdi ki, isin
ne qeder mesuliyyetli olmasini oldugu kimi hiss edirik ve bu isi
sizin hdenize qoymaq qerarina gelmisik.
Men artiq danismagin yersiz oldugunu yegin etdiyim n
ise basladim. Her seyden evvel seherin veziyyetile tanis oldum ve
hiss etdim ki, vaxtdan istifade edib, zbasina polis ve jandarm
postlarina hcum etmek, bezi xosagelmez zbasinaliqlarla
mesqul olmaga hazirlasanlar vardir. Bu yaramaz, zbasina ve
anarxist hereketlerin qarsisini almaq meqsedile mehellerde
yigincaq keirmeye basladiq. Bele xosagelmez ve herekatimiza
leke vura bilecek islerin qarsisini almaqda firqe aktivinden kmek
etmeyi xahis etdik. Aiq rekle demek lazimdir ki, yoldaslar
ellerinden geleni edib, yaramaz ve xosagelmez hereketlerin
qarsisini layiqince ala bildiler.
Men Sehrebani reisile grsmek istediyimi bildirdim. O,
raziliq verdi, onunla grsdm ve ona her seyi mumi veziyyeti
aiq dedim, ona dedim ki, qardas qani tkmeyin faydasi yoxdur,
46
mqavimet etmeyin de artiq vaxti kemisdir. Men teklif etdim ki,
yaxsi olar ki, onlar teslim olsunlar. Men Tebrizin mhasire
olunmasini ona dedim. Her halda onu basa saldim ki,
mqavimetsiz teslim olmaq en agilli hereket olardi. Men ona sz
verdim ki, kim qalib islemek istese, z derecesinde qalib, isleye
biler ve kim getmek istese, ixib istediyi yere gede biler. Men
eyni zamanda onun znn Azerbaycanda qalib islemesini teklif
etdim. Reis Sehrebani menim dediklerime inandi, nki, men
Miyanada polis reisile danisdigim kimi de etmisdik. Qalanlari isle
temin etdik ve gedenleri de yola saldiq getdiler. Onlar teslim
olduqdan sonra bir ayliq donluqlarini de perdaxt etmisdik. Bu
ehvalati reis Sehrebani bildiyi n menim dediklerimin yerine
yeitireleceyine emin idi. O, Sehrebani idaresinin teslim olmasi
teklifini qebul etse de, znn qalib Tebrizde islemesi teklifini
qebul etmedi. Men ona dedim ki, her halda fikirlessin. Ikinci
teklif ondan ibaret oldu ki, yerlerde Kelenterlilere gsteris versin
ki, mqavimet etmeden silahi bizim meyyen etdiyimiz adamlara
tehvil versinler. zlerinden de kimlerin qalib-qalmamasini
bildirsinler.
Men reis Sehrebaniden ayrilib, Piseverinin yanina gedib
danisiqlarimiz haqqinda Piseveriye melumat verdim.
Bizim nezmiyyeleri (Kelenterlileri) tehvil almaga basladim.
Fedailerimizin ciddiyyeti neticesinde bu is ox sakit ve
qabaqcadan meyyen edilmis qaydada heyata keirildi.
Yaddan ixmayan hadiselerden biri de 1324-c ilin Azer
ayinin 20-de Azerbaycan Milli Meclisinin birinci sessiyasinin ise
baslamasi hadisesidir. Sessiyada Piseveri mvcud veziyyet
haqqinda qisa melumat verdikden sonra nezmiyyenin teslim
olmasi haqqindaki xeberi de nmayenedelere xeber verdi ve dedi
ki, indi emniyye idaresi qalir, onlar da ya teslim olmali, ya da
vurusmali olacayiq. Piseveri teklif etdi ki, emniyye reisi ile
danismaq Qulam Yehya ve Mirrehim Bilaiye tapsirilsin. Hami
raziliq verdi. Biz yerimizden qalxib, tapsirigi icra etmeye
gederken heyetde Babkine rast geldik. O dedi ki, masinim
hazirdi, hara getseniz apara bilerem. Biz haraya getdiyimizi ona
47
dedik, lakin onun getmesini meslehet vermedik. O bizden
ayrilmaq istemedi. Bizimle jandarm idaresine getdi. Daha
dogrusu bizi oraya apardi.
Biz reis jandarmin otagina daxil olduqda dediler ki, o eve
gedibdir. Biz de onun evine getdik. Onunla evinde grsdk.
Xeyli shbetden sonra onunla da aiq danisdiq ve heqiqi
veziyyetden onu agah etdik. Men reis emniyye ile reis nezmiyeye
nisbeten daha asan danisa bilirdim. Ona gre ki, hele 1941-ci
ilden Sarabdan onunla tanis idik. Ondan elave Miyanada xelisilah
edilmis jandarm efserleri gelib, esil ehvalati ona danismisdilar.
Onlar demisdiler ki, men onlarla dediyim kimi, qovl verdiyim
kimi reftar etmisem.
Jandarm reisi serheng Malik teslim olmaga raziliq verdi ve
bir sertle ki, bir daha z efserleri ile de shbet aparaq. Onunla
birlikde jandarm idaresine geldik. O efserleri otaga topladi, men
onlarla bir qeder danisdim, onlarin bir sira suallarina cavab
verdim. Xeyli shbet etdikden sonra onlardan oxlari teslim
olmaq qerarina geldiler. Biz onlara teklif etdik ki, kim z
derecesinde qalib xidmet etmek istese, qalib z xalqi n xidmet
ede biler. Oger qalmaq istemese istediyi yere gede biler. Qalanlar,
elece de gedenler bir ayliq maaslarini ala bilerler.
Mesele bele slhamizlikle hell olduqdan sonra Vilayini
gnderdim ki, fedailerden getirib silahlari tehvil alsinlar. Men
yene de efserlerle shbeti davam etdirdim. Fedailer geldiler ve
silahi tehvil alarken fedailerden bezileri zlerini yaxsi
aparmadiglarina gre, daha dogrusu kobudduq etdiklerine gre,
men onlari tenbeh etmek meqsedile geri qaytardim. Bu tedbirin
neticesi hem efserler, hem de fedailer n yaxsi oldu. Belelikle,
hakim tebeqenin en ox mid etdiyi meqamlar sakitce teslim
olub, silahlarini tehvil verdiler. Seherin nizam-intizaminin
qorunmasi hemin andan fedailere hevale olundu. Ohalinin
yaxindan kmekliyi vasitesile her cre qeyri-adi hereketlerin,
hadiselerin qarsisi alindi.
Tebrizde hele qosun teslim olmamisdi ve kazarmalarda
hazir-bas veziyyetde qalirdilar. Bu zaman Piseveri, Sebsteri,
48
doktor Cavid ve bir sira basqalari, o cmleden ruhanilerden bir
iddesi ustandarliga toplanib, Tebrizdeki veziyyet haqqinda shbet
edirdiler. Shbet esnasinda aydin oldu ki, silaha el atib, qardas
qani tkmeden nezmiye ve jandarm idaresi teslim olmusdur.
Qosunun da bele hereket etmesi, daha dogrusu vurussuz silahi
tehvil vermesi meslehetdir. Bu meqsedle serlesger Drexsani
ustandarliga devet olundu. Ve btn veziyyet tam aydinligi ile
ona izah edildi. Tebrizin fedailer terefinden mhasire olunmasi ve
silaha el atmasinin heqiqeten agilli is olmasi btn teIerrati ile
izah edildikden sonra serlesker Drexsani raziliq verdi ki, bir de
efserlerle shbet edilsin. O, efserlerle shbet etmeye getdikde, biz
de serbazxanani tehvil almaga hazirlasdiq. Serlesger z efserleri
ile shbet apararken meni de oraya devet etdiler. Men de getdim.
Men yaranmis veziyyeti bir de serh etdikden sonra onlara
sertimizi bir de tekrar etdim. Onlar suallar vermeye basladilar ve
bildirdiler ki, biz teslim olandan sonra bizimle dediyiniz kimi
reftar edeceyinize bizim tezminatimiz nedir? Men onlara Miyana
hadiselerini bir de yadeverlik etdim ve bir daha sz verdim ki,
dediyimiz kimi de sizlerle reftar olunacaqdir. Btn efserlere bir
ayliq maas verilenden sonra kim qalib z xalqina xidmet etmek
istese, qala biler ve kim de getmek istese gede biler. He kesi
zorla saxlamaq fikrinde deyilik. Ne ise ekseriyyetini
dediklerimize emel edeceyimize inandira bildik.
Biz bu zaman kazarmanin daxilinde serbazlar n mitinq
teskil verdik. Heqiqi meqsedimizi onlara izah etdik, onlar
serbazxanani terk edib, evlerine getmeye basladilar. Sz yox ki,
serbazlarin bele hereketi efserlerin tez raziliga gelmelerinde
kifayet qeder msbet tesir bagisladi.
Serbazlara teklif olundu ki, kim z xalqinin zlmden azad
edilmesinde bilavasite istirak etmek istese qalib fedailer sirasinda
xidmet ede biler. Oger biri evleri n telesirse, evlerine gede
biler. Kim nece istese ele ede biler. Belelikle, serbazxana
serbazlardan bosalib, fedai basilarina tehvil verildi.
Mene hevale edilen isleri yerine yetirdikden sonra
evdekileri de nigaranliqdan qurtarmaq meqsedile eve getdim. ox
49
yoruldugum n mene ay getirene qeder meni yuxu tutur. Bir
azaciq huslanan kimi serbazxanadan adam gelib, deyir ki, meni
serbazxanada fovri isteyirler. Her halda ay mene qismet
olmadan, yeneden serbazxanaya getmeli oldum. Men
serbazxanaya atanda grdm ki, serbazxananin qabagina oxlu
adam toplanib, ne qeder deyirlerse he kes ekilib getmir, eksine
getdikce toplananlarin sayi daha da artir. Men zm ox zorla
serbazxanaya sala bildim ve grdm ki, qaret etmek meqsedile
oxlu adam zlerine yk baglayirlar. Serbazxanani qaret etmek
meqsedile oxlu adam toplanmis ve ardi kesilmeden de gelirler.
Serbazxana ve basqa dvleti idarelerin, yeri geldikde bazar-
dkanin, hetta xsusi evlerin qaret edilmesi haqda bezilerinin
yaxsi tecrbeleri var idi. Xsusile mttefiq qosunlari Irana
daxil olarken bele hallar bas vermisdi. Men gsteris verdim ki,
ogurluq edenlerin kimliyinden asili olmayaraq, tutub hebs etsinler
ve sehrayi mehkemeye versinler. Oradaca neIerden ibaret
sehrayi mehkeme zv ve bir neIer prokuror meyyen etdim.
Bir neIer ogurluq etdiyine gre sehrayi mehkeme terefinden
mhakime olunub, lme mehkum edildiyi n, hkm fovri icra
edildi. Onun ls qapiya toplasanlarin qabagina atildi ve ixis
edib, dedim ki, kim qaretgerlikle mesqul olmaq istese aqibeti bele
olacaqdir. Ona gre de ekilib, buradan gedin. Oradan dagilisib,
getdiler. Her halda onu da qeyd etmek lazimdir ki, he yerde he
kesin he bir seyine toxunan olmadi. Tebrizde ox tezlikle isler
z qaydasina dsd. Her kes z isi ile mesqul olmaga basladi.
Xsusile dkan-bazar z isine idame verdi. Bir szle ehali bele
bir byk tebeddlat neticesinde demek olar ki, he bir eziyyet
ekmedi. lkenin heyat terzi z qaydasinda getmeye basladi.
Belelikle ehalinin oxdan beri arzu etdiyi tedbirleri heyata
keirmeye qadir olan Azerbaycan Milli Hokumeti yarandi. Bu
hadiselerin bele cereyan etmesinden basda Iran heyeti hakimesi
olmaqla lkenin irticai qvveleri ve onlari himaye eden xarici
imperialist meqamlar ox narahat idiler. Ona gre de yeni
yaranmis milli hokumet eleyhine her cr yaramaz, alaq, pis neng
herekete el atmaga hazir olub, bu isde btn vasitelerden istifade
50
etmeye alisirdilar. Yerli xanlari, keri tayfalari, ayaga
qaldirmaq, Azerbaycana basqinlar teskil etmek, ruhanilerden
istifade etmek, milli ve dini mnaqiseler yaratmaq, bir szle milli
hokumetin eleyhine ne mmkn idise ona el atmaqdan
ekinmirdiler.
Bu zaman Iran hakim dairelerinin tehrikile Zencan
mahalinin en iri xani, byk mlkedar Zlfqari Zencana hemle
edib, o yerleri qaret etmeye ve firqe aktivini qorxutmaq
meqsedile bezilerini hetta ldrmeye hazirlasmasindan bizim
xeberimiz var idi. Ona gre de bele yaramaz hereketin qarsisini
almaga biz de hazirlasirdiq. Bu mvqede Azerbaycan milli
meclisinin nvbeti sessiyasi agirilmisdi. Bu sessiyaya teqdim
edilmek n asagidaki meselelerin layihelerinin hazirlanmasi
(Piseveri) mene hevale edilmisdir:
1. Milli hokumetin qizilbas qosununun teskili
2. Mehkemeyi sehranin teskili
3. Fedailerin xidmeti ve nigahbanliq idaresinin
yaradilmasi.
Demeli, bu meseleler haqqindaki layiheleri men hazirlayib,
meclisin sessiyasina teqdim etmeli idim. Menim basim bu zaman
Zlfqariye qarsi tedbir grmekle berk mesqul oldugu n
Piseveriden xahis etdim ki, meni bele layiheler hazirlamaq
isinden azad etsin. Ne ise bu zaman menim yanimda dayanmis
Qiyami ve Firudin Ibrahimi mene dediler ki, he narahat olma
hemin layihenin hazirlanmasinda biz sene kmek ederik.
Heqiqeten de bele oldu. Layiheleri bir yerde hazirladiq, men
meclisde layiheler haqda ixis edib, onlarin mezmunu ve
meqsedini serh etdim. Meclis kiik mzakire ve bezi redakte
ehemiyyetli dzelisler etdikden sonra hemin layiheleri tesdiq etdi.
Zencandan ardi-arasi kesilmeden melumat gelirdi ki,
Zlfqari desteleri Zencani tutmaga hazirlasirlar. Bu veziyyeti
yerinde yoxlayib, deqiq melumat bilmek n yanvar ayinin 15-
den 18-ne qeder serheng Azeri Zencana gnderildi. Oradan
qayidib, gelenden sonra verdiyi ketbi melumatdan aydin olurdu
ki, Zlfqarinin Zencana hemle edeceyi xeberi yalan sayieden
51
basqa bir sey deyildi. O melumatinda gsterirdi ki, Zencanda
sakitlikdir ve he bir narahatedici hadise ve buna oxsar bir sey
yoxdur. Azerinin bele sakitedici melumatina baxmayaraq men
Iedai basilarina tapsirdim ki, bir qeder ayiq olsunlar. Daim
dsmenin qefilden hcumana hazir olsunlar. Eyni zamanda
veziyyet haqqinda tez-tez melumat versinler.
Onlar da bizim tapsirigimiza emel edib, tez-tez oradaki
hadiseler, mumiyyetle veziyyet haqqinda ardicil melumat
verirdiler.
Bize verilen deqiq melumatdan aydin oldu ki, Zlfqari
kendlerden zleri n atlilar toplayir. Men bu haqda Piseveri ile
danisdim. O, menim Zencana getmeyimi meslehet grd. Men
1946-ci ilin fevral ayinin evvellerinde Zencana getdim. Oradaki
yoldaslarin oxu ile, xsusile, firqe aktivile Miyanada oldugum
mddetden tanis idim. Veziyyetle tanis olduqda melum oldu ki,
Zlfqarinin atlilari Zencanin yaxinliginda olan kendlere qeder
gelib, zlerini orada mhkemlendirmisdi. Onun bu yerlerde
xatircem agaliq etmesine sebeb olan baslica sebeb qisin o ili ox
sert kemesi, onlarin oldugu yerlere yollarin olmamasi, eyni
zamanda Xemse mahalina yaxsi beled olmasindan elave, yerli
ehalinin (kendlilerin) ondan qorxmasi idi. Zlfqari kendlilerle
ox qeddarcasina reftar edir, her cre pis emelden ekinmir ve
hetta kendlini ldrmek kimi tedbirlerden de istifade edirdi.
Xemse mahalini Zlfqarilerden azad etmek meqsedile
Iedailerin zlerini difa etmekden hemle-hcm etmelerine
gsteris verdim. Fedailer menim tapsiriqlarimi yerine yetirerken,
meyyen qelebe elde etmis oldular. mumiyyetle, fedailer
kendlerde olarken meyyen kiik de olsa xosagelmez hereketlere
el atmis, meyyen gnahlara mrtekib olmalari barede menim
melumatim var idi. Bundan basqa fedailer yerli ehalinin evinde
qalir, z onlarin hesabina qismen yeyirse, atini kendlinin
hesabina saxlayirdi. Ona gre de men kendlilerin agsaqqallarini
yanima agirib, onlarla semimi shbet etdikden sonra onlardam
sorusdum ki, kendde kimin bos evi varsa, bize kirayeye versin.
Eyni zamanda onlardan xahis etdim ki, mescidi qaydaya salib,
52
bize versinler, biz fedailerimizi kiraye gtrdymz otaqlarda
ve mescidde saxlayaq ki, kendlilere eziyyetlere deymesin.
Kendliler menim dediklerime az inansalar da her halda
dediklerime emel etdiler.
Men fedai basilarini agirib, meslehetimizi onlara
bildirdikde onlarin bezileri dediklerimizle razilasmayib, mxtelif
behaneler getirmeye basladilar. Men onlardan sorusdum ki, siz
gelib kendlilerin evlerinde qaldiginiz kimi basqalari da gelib sizin
evlerinizde qalsalar sizin xosunuza gelermi? Olbette yox! Ona
gre de fovri evlerden ixib, meyyen edilmis yerlere gedin. Oks
teqdirde kim getmek istemese silahini tehvil verib, geldiyi yere
qayitsin. Qerarin qeti olmasini grb hami evlerden ixib,
meyyen olmus yerlere getmeli oldular. Bir nee neIer de emri
icra etmek istemediyine gre silahi alinib, geri qaytarildi.
Bir nee gnden sonra yene de agsaqqallari yigib, onlarla
shbet etdim. Onlardan xahis etdim ki, fedailerimizin atlarina
arpa-saman veren kendlileri meyyen edib, pullarini da
hesablayin. Agsaqqallar evvel dediler ki, onlar da bizi qorumaq
n buraya gelibler, canlarindan keibler, biz de atlarini
saxlamisiq, milli hkumet de bizim z dogma hkumetimizdir.
Ona gre de biz arpa-saman pulunu almaq istemirik. Men israr
etdim, onda agsaqqallar hesabladilar, hamisi bes min tmene
qeder oldu, men gsteris verdim siyahi zre haminin pulunu
perdaxt etdiler.
Bizim kendlilerle xos reftarimizin ve basqa tedbirlerimizin
tesiri bizim gzlediyimizden qat-qat ox oldu. Kendliler
heqiqeten bizim onlarin terefdari oldugumuzu emelde grdler.
Biz qvvelerimizi bir yere toplayib, nizam-intizami
mhkemletmekle Zlfqarinin isqal edib, qaret etdiyi kendlere
hcum etmeye basladiq. ox kemeden hemin kendleri isqaldan
azad etdik. Otraf kendleri Zlfqari atlilarindan azad etdikden
sonra onun esas stabi sayilan Xat kendine hcum etdik. Biz
hemin kende hcum etmeye esasli hazirlasib, yaxsi plan tertib
etmeyimize baxmayaraq, berk soyuq ve berk klek olduguna gre
biz kende sehere yaxin girmek evezine gn ixandan sonra
53
kendin kenarina atdiq, daha dogrusu meyyen edilmis vaxtdan
iki saat gec atdigimiz n kende gire bilmedik. 14 neIer
yoldasimiza glle deydi ve yeniden khne yerimize qayitmali
olduq.
Biz meglub olma sebeblerini arasdirarken melum oldu ki,
hele oldugumuz yerden ixmazdan evvel berk klek baslamisdi.
Ona gre de ele seraitde ixmaq lazim deyildi. Dsmen zerine
hcum ederken btn serait, o cmleden yer, zaman ve hava
seraiti hkmen nezere alinmalidir. Pis havada dsmen zerine
hcum etdiyimiz n biz hemin kende vaxtindan bir qeder sonra
atdiq. Dsmen isti tendirin qiraginda oturub, bize glle atmaq
imkanina malik oldugu halda, biz covgunda ag qarin ste qara
paltarda idik.
Xlase hemin gn meglub olma sebeblerimizi daha dogrusu
sehvlerimizi yoldaslarla birlikde mzakire edib, gelecek islerimiz
n emeli netice ixardiq. Qvvemizi nezerden keirib, bele
qerara geldik ki, fedailerin sayini bir qeder artiraq. Men Miyana
ve Sarab teskilatlarina mraciet ederek, heresinden 50 neIer fedai
istedim. ox kemeden her iki yerden 600 neIere qeder fedai
Zencana varid oldular. Gsteris verdim fedaileri yerbeyer etdiler.
Yeni gelmis fedai basilari ile shbet etdim. Daha dogrusu
onlarla bir de yaxindan tanis olub, meslehetlesdim. Qerara alindi
ki, onlarin meyyen hissesi gn sabah cebheye yola dssnler.
Bele de oldu. Yeni gelmis fedailer, kemisden orada olan
Iedailerin mhkem ruh yksekliyi ve sadliqlarina sebeb oldu. Bu
her seyden evvel ona gre idi ki, fedailer hiss etdiler ki, onlarin
arxasinda btn Azerbaycan zehmetkesleri dayanib, ne zaman
mraciet etseler onlarin kmeklerine istediklerinden, basqa szle
teleb olundugundan qat-qat atriq xalqinin qehreman ogul ve
qizlari gelecekler.
Bu dvrn yaddan ixmayan hadiselerinden biri de bizim
Zencandaki meglubiyyetimizi esiden qadinlarimizin yzden
yuxari klubundan mektublar almagimizdir. Onlar da dsmene
qarsi vurusda z qardas, ata, ogul ve erleri ile bir cebhede
vurusmaga hazir olduqlarini bildirdiler. Miyana ve Sarabin sade
54
Azerbaycan qadinlarindan alinmis bu mektublari rek
dyntsz, derin iftixar hissleri keirmeden oxumaq mmkn
olmurdu. Heqiqeten onda men hiss etdim ki, atalar ox yaxsi
deyibler Aslanin erkeyi,disisi olmaz. Hemise ve her yerde aslan
ele aslan olaraq qalir.
Men gsteris verdim ki, hemin mektublardan bir neesini
Iedai yigincaqlarinda, elece de bezi hvze iclaslarinda oxusunlar.
Btn bu hadiselerden her halda dsmen xebersiz deyildir. O da
mvqeyini mhkemlendirir, zne elave qvve toplayir,
Tehrandan silah alir, z de bizde olmayan silahlar alirdilar.
Bizim de onlarin bu emellerinden xeberimiz olurdu. Xlase budur
ki, biz dsmenin herbi sirlerini onun bizim sirlerimizi
bilmesinden daha ox sey bilirdik. mumiyyetle xalqin z
nehzetine elaqesini szle ifade etmek ox etindir. Belke bu
hissleri ve elaqeleri oldugu kimi beyan ede bilecek sz yoxdur.
Men Xat kendine hcum edib, geri ekilmeye mecbur
oldugumuz ehvalati oldugu kimi Tebrize melumat verdim.
Melumatin cavabinda deyilirdi ki,
Ne bir addim ireli, ne bir addim geri- bu cavabdan melum
olurdu ki, yerimizden terpenmeyek. Herbi dilde desek hcm
etmeye icaze verilmediyi kimi, geri ekilmek de olmaz. Lakin
Iedai herekati nizam-intizam grms, herbi texnikaya beled,
mharibenin elmini bilen, ona riayet etmeyi bacaran qosundan
tamamile ferqlidir. Fedai herekatinin da zne mexsus qayda
qanunlari vardir. Fedai uzun mddet mdafiede qala bilmez. O
hereket etmeli, meyyen mveffeqiyyet elde etmeli, daim onun
ruhlandirilmasi n tedbirler arasdirilmalidir.
Dogrudur, bizim fedailerin ve fedai basilarinin ierisinde
serbazliq etmisleri de tapilirdi. Lakin yene de fedai fedai olaraq
qalir. Bezen bizim fedai herekatini Qerbi Avropa ve ya Afrika,
Asiya, Latin Amerikasi lkelerindeki partizanlarin herekati ile
mqayise edenler de tapilir. Men onu cesaretle deye bilerem ki,
her lkenin her zamanin zne mexsus telebleri olur ki, bunu
qeyri-nizami herbi qvve (fedai, partizan ve s.) hkmen nezere
almalidir. Burada mumi, daha dogrusu hami n eyni olan
55
cehetler ya olmur, ya da lap az olur. Bu isde znemexsusluq
daha genis yer tutur. Bu isin dzgn teskili ve ona dzgn
rehberlik etmek her halda byk bilik, bacariq, ustaliq, belke de
xsusi talant teleb edir. Bu haqda ayrica z de esasli suretde
danismaq, behs etmek lazimdir.
Biz mretteb olaraq veziyyet haqqinda Tebrize melumat
verirdik ve gsterirdik ki, Zlfqari filan kendi isqal etdi, filan
cinayeti tretdi, filan yere hereket etmek isteyir ve s. Bize yene
de kemisdeki cavablar tekrar olunurdu: Ne bir addim ireli ve ne
bir addim geri.
Men Tebrize melumat verdim ki, dsmen bizi mhasireye
almaga hazirlasir, yene de hemin Ne bir addim ireli ve ne bir
addim geri cavabini aldiq. Bu cavablara emel etmeyin neticesi
bizim mehv olmagimizla neticeleneceyini yeqin etdikden sonra
hazirlasib, dsmene gzlemediyi yerden hcum etdik ve dsmeni
meyyen itgi vermeye ve xeyli geri oturmaga mecbur etdik. Bu
qelebemiz fedailerimizin byk ruh ykseliyine sebeb oldugu
kimi dsmenin de daxilinde axnasma emele gelmesine sebeb
oldu.
Bizim bu deIe ki, melumatimiza da yene evvelki cavab
geldi. Bundan sonra cavablara ehemiyyet vermeden
bildiklerimize emel etmeye basladiq. Dalbadal dsmene aman
vermeden hcumlari davam etdirdik.
Osas fendimiz dsmenin gzlemediyi yerden hemle etmek,
az qvve ile ox yerden hcum etmek, imkan dairesinde az itgi
vermek, mmkn qeder itgi vermemek, hcumu ardicil etmek,
dsmenin zne gelmesine imkan vermemek ve s. Neticede
Zlfqari desteleri Azerbaycandan ixarildi, onlardan 450 neIer
esir alindi ve esirlerin ierisinde nizami ordu efserleri de var idi.
Zlfqarinin kendlilerden qaret etdiyi oxlu mal-heyvan,
davar qenimet alinmisdi. Hemin mal-heyvan mehelli teskilatlarin
vasitesile sahiblerine qaytarildi. Biz xemsenin dsmen
destelerinden azad edilmesi, mumiyyetle meyyen mddet
vurusmalarimizin neticeleri haqqinda Tebrize bir qeder genis
56
melumat verdik. Cavab ise yene evvelki idi: Ne bir addim ireli,
ne de.....
Yoldaslarla meslehetlesib, bele qerara geldik ki, esirleri de
Zencana aparib, xalqa gsterek ve mitinq teskil edek. Gece xeber
getirdiler ki, dsmen Sultaniyeye hcum etmis, bir nee fedai
sehid olmus ve qalan fedaileri de kendliler z evlerinde
gizletmisler. Men fovri Zencanla elaqe saxlayib, Resediye dedim
ki, Zencanda olan Merend fedailerini gtrb, Sultaniyeye getsin.
Men zm de oraya gelirem. Bele de etdik. Eyni vaxtda
Sultaniyyeye atdiq. Mene xeber verdiler ki, bir neIer guya
dsmen terefinden qaib, z de Merendlidir ve z
hemyerlilerine xeber getiribdir ki, dsmenin qvvesi sizden qat-
qat artiqdir. Ona gre de znz nahaq yere lme vrmeyin.
Bu ehvalati mene xeber verdikden sonra dedim tutub, hemin
adami menim yanima getirin, gedib axtardilar tapa bilmediler.
Onda kendin kendxudasini agirtdirdim ve ona dedim ki, o adami
mene tapib vermese, znden kssn. O da bir qeder gedib,
axatarandan sonra gelib dedi ki, tapa bilmedim. Onda men
gsteris verdim ki, kendxudanin oglunu tutub, hebs etsinler. Bele
de etdiler. Kendxudaya dedim ki, eger hemin adam tapilmasa
sabah senin oglun gllelenecekdir. Dedim indi get fikirles, o getdi
ve ox ekmeden o adami tapib, getirdiler. Melum oldu ki, o
adam Zeberdest yaxsi telim grms cesus imis. Kendxudanin
oglunu azad etdik.
Sabahisi gn hemin sexsi getirib, fedailere gsterdiler. Onu
grenlerin daha dogrusu onun grsdy adamlarin hamisi tesdiq
etdi ki, onlari dsmen qvvesinin oxlugu ile qorxutmaq isteyen
o imis, o z de boynuna almaga mecbur oldu ki, casusluq n
buraya gelmisdir. Fedailerin gz qarsisinda sehrayi mehkemenin
lm hkm icra edildi.
Men zm fedailere tutub dedim ki, biz buraya ana-
bacilarimiz ve vetenimizi qorumaqdan tr gelmisik ve onun
n de silaha sarilmisiq. Ona gre de kim dsmenden qorxursa
silahini tehvil verib, z yerine gede biler ve men size sz vere
bilerem ki, he kese de he bir sey deyilmeyecekdir. nki her
57
adam anadan olanda qehreman ve qorxmaz dogulmur. Onu
sonradan yasadigi mhit yetirir ve here z istediyi, zne
mnasib bildiyi kimi heyat terzi intixab edir. Ona gre de bir
tekrar edirem ki, kim bizle qalib, hamimizin dsmeni ile
vurusmaq istemirse qayidib, z yerine gede biler. Biz bu haqda
sizin yasayis yerlerinize de bir sey yazmayacagig. Menim bele
qisa ve heqiqeten reyimden gelen ixisimdan sonra yoldaslar sz
alib, danisdilar. Hereketlerini pislediler ve bir daha bu kimi
azerbaycanli vladina yarasmayan hereket etmeyeceklerine sz
verdiler.
Her deste meyyen edilmis yere getdiler. Dogrudan da
sonradan zlerini emel meydaninda gsterdiler. Dsmen yeniden
dogma ve mqeddes Azerbaycan torpagindan uzaqlasdirildi.
Belelikle, Xemse, basqa szle Azerbaycan dsmenden tamamile
temizlenmis oldu. Ara bir qeder sakitlesenden sonra men Tebrize
gedib, Piseveri ile grsmde menden srusdu ki, bizim size
kmeyimizden razi qaldiniz?. Men cavabinda dedim ki, Men ve
btn fedailer sizin bize qarsi yardim ve basqa
mnasibetlerinizden hedden artiq raziyiq. Amma o.....- dedikde,
Piseveri szmn ikincisini demeye aman vermeden elave etdi ki,
her halda ammasiz olmur. Men dedim ki, yoldas Piseveri
menim amma demeyim he de sizin bizim fedailerimize qarsi
olan mnasibetlerinize aid deyildir. Bu amma ona aiddir ki, biz
size nee deIe melumat verib, ox sebirsizlik ve middolu
meyyen cavab gzlediyimiz halda sizden z de hemise feqet
bir ne bir addim ireli ve ne bir addim geri cavabini alirdiq. Bax
bunun menasi mene aydin deyildir. Piseveri menim zme
diqqetle baxaraq derin fikre getdi ve onun menim dediklerime ne
qeder inanmasini yegin ede bilmediyim n teleqraflari ona
gsterdim. Onun teleqraflardan xeberi olmamasini yegin etdim. O
teleqramlari alib saxladi ve Kaviyani agirib, ona dedi ki, gnah
mendedir ki, seni vezir ceng meyyen etdim. Hetta Piseveri
zne bir sys de verdi ve ox esebi halda Kaviyana dedi ki,
Get maasini al otur evde, ise ixma.
58
Men isin bu yere ixacagini dz bilmirdim. Ona gre de
Piseveriden xahis etdim ki, o bu isi etmesin onun sedasi bu
ayaqda yaxsi ixmaz, qoyun islesin. Xeyli danisdiqdan sonra
Piseverini fikrinden dasindirmaga razi sala bildim. Piseverinin
sualina cavab olaraq bildirdim ki, fedai ve fedai basilari arasinda
mhkem semimiyyet ve ruh yksekliyi vardir. Her halda menim
Miyana Zencan fedaileri barede danisdigimi Piseveri bilirdi. Men
Iedailerin ve fedai basilarimizin dsmenle vurusmalarda
qehremanliq ve scaetlerinden bir qeder danisdiq. Ona fedailer
haqqinda sylediyim hadiseler, epizodlar ve s. barede hevesle
suallar verib, ox seyler bilmek isteyirdi. Piseveri fedai herekati,
onlarin veziyyeti, ehval-ruhiyyesi, bizim etinliklerimiz,
teqazalarimiz ve s. haqqinda hemise qaygikeslikle yanasirdi.
Yadimda qalmis hadiselerden biri de menim hele Zencana
getdiyimden xeyli evvel Zlfqarinin emlakinin zebt edilib,
Cahansahlu ve Neqdeli terefinden fermandarliqda saxlanilmasi ve
Cahansahlunin oradan bir radio gtrmesi ehvalatidir. Men
bundan xeber tutan kimi fermandara dedim ki, ne n
Zlfqarinin radiosunu Cahansahluya veribler. Bu emlak he
kesin yox, ancaq milli hkumetindir. Ona gre de onun hamisini
aparib, Tebrize milli dvlete tehvil vermek lazimdir. Men
Cahansahluya dedim ki, msadire edilmeli olan seylerden
gtrmek yaxsi deyildir. Oger size radio lazimdirsa biz alariq,
neinki dsmenin emlakini gtrek. Bu ehvalat haqqinda ox ciddi
shbetimiz oldu. Bu da Piseveri ve Cavide atdirilmisdi. Piseveri
meni Tebrize istedi, ehvalatin nece olmasini menden etrafli
sorusdu. Men de oldugu kimi ona dedim. Bu shbetimizden az
mddet sonra Cahansahlu Zencandan Tebrize aparildi.
Yadeverlik etmek istediyim hadiselerden biri de
Azerbaycan nmayendelerinin danisiqlar aparmaq meqsedile
Tehrana gedib, qayitmalaridir. Nmayendelik qayidandan sonra
melum oldu ki, Serendecin Azerbaycan milli hkumeti
serencamina ve Xemsenin, o cmleden Zencanin da Iran dvleti
serencamina verilmesi barede Tehranda her iki nmayendelik
gya raziliga gelibler. Men bu isin o zaman ne qeder dz olub,
59
ve ya qelet olmasi haqqinda danismaq istemirem. Onu heyat z
gsterdi.
Menim bu haqda demek istediklerim bilavasite zmle
elaqedar olan meseledir. Doktor Cavid Tehrandan qayidarken
Zencana geldi ve z ile neIer serhengi de getirmisdi. Melum
oldu ki, serhengler Zencani tehvil almaga gelibler. Men Zencanin
Tehran Hkumetine, o cmleden doktor Cavidin getirdiyi
serhenglere tehvil verilmesine z etirazimi bildirdim. Eyni
zamanda Cavide dedim ki, bu serhengleri tamamile yersiz olaraq
buraya getiribsiz. Tehranda bagladiginiz qerardadin ne kimi
sertler ve maddelerden ibaret olmasi belke de sizin z isinizdir.
Lakin bu haqda her seyden evvel ADF MK-nin Azerbaycan Milli
Meclisinin raziligi ve qerari olmalidir. Menim bu beyanimdan
dok. Cavid basa dsd ki, men ne demek isteyirem. Sonra men
dok. Cavide dedim ki, sizin getirdiyiniz serhenglerin biri bizim
Iedailerle dsmen terefinde vurusmusdur. Ona gre de onun
Zencanda qalmasi xeterlidir. Bir-iki gnden sonra hemin serheng
Tehrana qayitdi.
Sonra men orada qalmis iki serhengle shbetimiz esnasinda
bildirdim ki, siz evvelce Cerendeci verin sonradan Zencani
bizden isteyin. Onlar Zencani tezlikle tehvil almaqda israr
edirdiler.
Tehrandan gelmis komissiyon hele Zencanda olarken,
Qezvin terefinden bize jandarmlar hcum etmisdiler. Yeri
gelmisken bir ceheti de deyim ki, Tehrandan gelmis serheng
qonaqlarimizin zlerini ox mlayim gstermelerine
baxmayaraq, men gsteris vermisdim ki, postlarimizda
Iedailerimiz bir qeder ayiq-sayiq olsunlar. Bize hcum etmis
jandarmlardan verdikleri itgiden basqa 6 neIer de esir alinmisdi.
Bu hadiseden sonra qonaqlarimizin zrn istemeli olduq.
Onlar Tehrana qayitdilar.
Yadimda qalan hadiselerden biri de xalise torpaqlarin,
lkeden qamis xalq dsmenlerinin ve iri torpaq sahiblerinin
yerlerinin torpaqsiz ve aztorpaqli kendliler arasinda
paylanilmasidir. Bu torpaqlarin paylanilmasi her yerde oldugu
60
kimi Xemse kendlileri arasinda da byk sadliga sebeb olmusdu.
Kendli bir terefden erbabin oxcehetli zlmnden xilas olur,
diger terefden esrlerden beri arzu etdiyi torpaq sahibi olurdu.
Bununla yanasi milli hokumet terefinden kendliye qismen tolid
vesaiti elde etmek n maddi yardim edilirdi, felahet banki
vasitesile faizsiz ve ya ox asagi faizle borc da verilirdi.
Dogrusunu deyim ki, mumiyyetle torpaqlarin kendliler arasinda
ne sulla paylanilmasinin texniki cehetini yaxsi bilmirdim.
zmn meyyen mddet kendde yasamagima, kendliler
ierisinde olmagima, atamin dede-babamin reiyyet olmasina
baxmayaraq, milli hkumet yaranandan sonra da fedai herekati
ile basim ele qarisiq idi ki, kendlilere torpaq paylanilmasinin czi
islerinden xeber tutmaga hele macal tapmamisdim. Ancaq onu
bilirdim ki, milli hkumetin tesdiq etdiyi esasnameye esasen
kendlerde torpaqlar onu becerenler arasinda teqsim edilir. Bu isle
firqe, onun mehelli teskilatlari, fermandarlar elece de basqa
elaqedar teskilat ve sexsler mesqul olurdular. Netice de ondan
ibaret idi ki, kendliler ierisinde byk ruh yksekliyi hkm-
Ierman idi. Xemse mahalinda da veziyyet bele idi. Bu zaman
mumi qaydaya esasen Cahansahlunun da atasinin kendleri
(torpaqlar) bu qerara samil edilirdi. Basqa szle bir oxlarinin
torpagi ile birlikde Cahansahlunun atasinin da torpaqlari kendliler
arasinda blnmeli idi.
Piseveri mene mektub yazaraq bildirirdi ki, dok.
Cahansahlu ondan xahis edir ki, onun atasinin torpaqlarini
blgye salmasinlar. Ona gre de imkan dairesinde onun
torpaqlarinin blgye salinmamasina kmek edim.
Men Tebrize gelerken Piseveriye dedim ki, milli hkumet
onlarin kendlerindeki ekin sahelerini kendliler arasinda blmese
yaxsi netice vermez. Onda milli hkumetin verdiyi qanun z
qanunluq qvvesini itirmis olar. Qanun hami n qanun
olmalidir. Daha dogrusu hami terefinden icra edilmelidir. Oger
bele olmasa onda milli hokumetin qanunlari ancaq qismen yerine
yetiriler. Lakin biz bele ede bilerik, onlarin torpaqlarini mumi
61
qayda zre blek ve onun illik behresini (icare haqqini)
qabaqcadan perdaxt edek.
Piseveri bir qeder fikirlesdikden sonra mene dedi ki, get
zn bildiyin kimi de et.
Men Zencana geldikden sonra Cahansahlunun ana ve atasi
ile etrafli shbet etdim, onlara bildirdim ki, torpaqlari blgden
saxlamaq olmaz ve meslehet de deyildir. Amma biz onlarin
torpaqlarinin behresini qabaqcadan perdaxt ede bilerik. Bu teklife
Cahansahlunun anasi razi olmadi ve ehvalati esiden Cahansahlu
da menden incidiyini hiss etdim. Milli hokumetin qanuna esasen
basqa torpaqlarla birlikde onlarin da torpaqlari hemin kendlerde
yasayan kendliler arasinda mumi qaydaya esasen teqdim edildi.
Qeyd edilmesini lazim bildiyim hadiselerden biri de
Azerbaycandan qaaq taxil aparmaq isteyen deveilerin
tutulmasidir. O dvrde milli hkumet Azerbaycandan felaheti
mehsullarin, birinci nvbede erzaq mallarinin aparilmasini
qadagan etmisdi. nki merkezi Tehran hkumeti 21 Azer
nehzeti ereIesinde Azerbaycan banklarinda olan eskinas pullarin
demek olar ki, hamisini aparmisdi ve evezinde bir nee milyon
tmen telebleri olan telebkarlar qalmisdi. Sz yox ki, milli
hkumet bankdan telebi olanlarin pullarini perdaxt etdi. Ancaq bu
milli hokumetin znn elde etdiyi vesaiti hesabina oldu. Demeli
milli hkumeti maddi meziqede qoymaq isteyen Tehran
hkumetinin bu tedbiri bosa ixdiqdan sonra Tehran heyeti
hakimesi Azerbaycanda erzaq qehetliyi yaratmaga can atirdi.
Onsuz da o zaman btn dnyada, o cmleden Iran ve Iran
Azerbaycaninda erzaq seylerinin atismamazligi hiss olunurdu.
Ikinci dnya mharibesi her seyi tekce Iranda deyil, btn
dnyada alt-st etmisdi. Xlase men gsteris verdim taxil
aparmaga gelmis deveilerin 80-e qeder develerini zebt etdiler.
Deveilerin nmayendeleri menim yanima geldiler, men onlari
basa saldim ki, dsmen bizi meziqede qoymaq n erzaq
qehetliyi tretmeye alisir. Siz de bu emelizle onlara kmek etmis
olursuz. Deveiler and-aman idiler ki, onlar isin bu yerde
olmasini bilmemisdiler. Oger esl heqiqeti bilseydiler, onlar bele
62
etmezdiler. Eyni zamanda bildirdiler ki, onlarin ekseriyyeti hizbin
zvleridirler ve hizbe her cr kmek etmeye hazirdilar. Bele
olduqda men onlara dedim ki, onda siz gerek bu yaxindaki
sekilerde hizbin namizedlerine ses veresiz.
Onlar sanki bir asan ixis yolu tapmis oldular, yeniden
basladilar and imeye ki, onlar neinki tek zleri, hetta basqalarini
da hizbin namizedlerine ses vermeye tesviq ederler. Onda men
onlara dedim ki, evvela and imek lazim deyil, siz kisi kimi sz
verin ve alisin verdiyiz vede kisi kimi de emel edin. Ikincisi de
gedib, Qezvin hizb teskilatindan kagiz getirin ve gelib,
develerinizi aparin. Onlar gedib, kagiz getirdiler ve develerini
apardilar. Belelikle, hizbin nfuzunun artmasi n btn
imkanlardan istifade etmeye iqdam edilirdi.
Demek istediyim mhm hadiselerden biri de Merkezi
Tehran hkumetinin bizim eleyhimize btn vasitelere el
atmasindan nmune kimi gstermek meqsedile keri tayfa
beylerinin bir iddesini milli hkumet eleyhine qaldirmasi
hadisesini qeyd etmekdir.
Bu tedbir dsmen terefinden planli suretde heyata
keirilirdi. Qevamsseltene ile Tehranda milli Hkumet
nmayendeleri danisiq aparan zaman, dsmen savarileri Ordebil
kendlerine basqin etmeye basladilar. Bu zaman Sahseven mrtece
tayfa basilari da onlara ses vermeye hazirlasirdilar ve bundan
da milli hkumetin xeberi var idi.
Meni tecili suretde Zencandan Tebrize istediler. Men ne
n Tebrize istenildiyimi konkret bilmesem de agiris remzi
teleqramin metninden melum idi ki, ne ise en vacib meseleden
tr ox tecili suretde agiriliram. Men Tebrize yetisen kimi
birbasa Piseverinin yanina getdim. Mene veziyyeti danisdi,
yaranmis ve yarana bilecek seraiti serh etdikden sonra Ordebile
getmeyimi meslehet bildi.
Men vaxt itirmeden Ordebile yola dsdm. Orasini da qeyd
edim ki, Sahseven beylerinin bu zamanki hereketleri ehali iinde
byk tesvise sebeb olmusdur. Bunun sebebi aydin idi. Sahseven
ehalini soyub, qaret etme hadiselerini yaxsi xatirlayanlar, bu
63
hadiseleri gzleri ile grenlerden ehali ierisinde kifayet qeder
qalirdilar. Sahsevenlerden qismen silah yigilmasina baxmayaraq,
her halda verdikleri khne silahlarin yerini mttefiqler Irana
gelerken Iran serbazlarinin atib getdikleri, yeni silahlarin
hesabina doldurmusdular. Bundan basqa qaaqlari merkezi
Tehran hkumeti herterefli temin edirdi, o cmleden silah da
verirdi.
Men Ordebile atandan sonra veziyyetle tanis oldum.
Qaaqlar bir nee kendi qaret edib ve bir nee firqe aktivini
ldrmsdler. Bele sayieler yayilmisdi ki, gya qaaqlar
Ordebile hcum edib, seheri qaret etmeye hazirlasirlar. Bele
sayieler hetta fermandarliqlarda da yayilmisdi ki, bu, ehalini daha
ox qorxuya salib, ehali arasinda vahimeye sebeb olmusdu. Men
bir nee deqiqe bu kimi yersiz ve bos shbetlere qulaq asdiqdan
sonra dedim ki, durub, buradan gedin ve z isinizle mesqul olun.
Qaaqlarla biz mesqul olmaliyiq, bele isler size aid deyildir.
Fedai basilari ve qosun efserleri ile shbet etdim, herenin
z vezifesini meyyen etdik. Bir nee gne qaaqlar Ordebil
mahalindan daha dogrusu Azerbaycandan qovuldular. Onlar
Ordebil mahalindan gedib, Talis mahalinda qvve toplamaga
basladilar. Onlara orada serait yaradan Yunis xana xeber
gnderdim ki, qaaqlari saxlayib, onlarin yeniden Azerbaycan
kendlerine basqin etmelerine serait yaradirsansa onu da yaddan
ixarma ki, bizim de qaaqlarimiz vardir. Biz de onlardan istifade
ede bilerik. Menim sifarisimden lazimi netice ixarmaq isteyen
Yunis xanla, ancaq onun z kimi onun znn el atdigi metodla
reftar etmekden basqa ayri ixis yolu qalmirdi. Ona gre de men
qoca beyli tayfasinin beyi Oli xani agirib, ona dedim ki, dsmen
meslehet qulaq asib, xeberdarliqdan z n lazimi netice ixara
bilmirse, onun z kimi etmekden basqa ayri ixis yolu qalmir.
Oli xanin destesi Yunis xanin kendine hcum edib, onun znn
400 qoyununu getirdi.
Bu hadiseden sonra Yunis xan mene mektub gndererek
bildirdi ki, daha qaaqlara kmek etmeyecekdir. Men de ona sz
64
verdim ki, o, dediyinin ste durub, qovluna emel etse, bizim de
onunla isimiz olmaz. Bele de oldu.
Men Ordebilden Astaraya getdim. Orada mumi veziyyetin
dzlmez halda olmasinin sahidi oldum. Fedailer xestelenib, ox
namnasib yerlerde saxlanirdilar. Orada bir nee fedaini titretme-
qizdirma ile elbeyaxa grdm. Fovri komitenin sedri Sadiq
Zamani ve bexsidar Ferzi Dehqani fedailer olan yere agirdim.
Fedaileri onlara gsterdim. Fedailere he bir tibbi yardim
edilmeden, yatacaqsiz, yerden bir-birinin yanindan uzanib,
silahlari da yanlarinda ve bir oxlari qizdirmanin siddetinden
sayiqlayirdilar. Orada fedailerin siyasi rehberi vezifesini yerine
yetiren Qdret Semsi vezifesinden azad etdim. Oradaki qeyri-
insani veziyyeti rehber yoldaslara gstererek dedim ki, sizi bu
meqamlara ykselden bunlardir. Onlara bir insan kimi yanasmagi
bacarmasaniz da he olmasa z meqaminizi saxlamaq n,
znzn geleceyiniz namine onlara bir insan kimi baxin.
Fedailerin, xsusile xestelerin veziyyetlerinin yaxsilasdirilmasi
n lazimi gsteris verdim ve ox qisa mddetde isler qaydaya
salindi.
Astarada veziyyeti bele qeyri-adi halda grdym n
Meskine getdim. Meskinde veziyyet her halda Astaradaki kimi
deyildi. Orada da islerin sehmana salinmasi haqqinda meyyen
tedbirlerin yerine yetirilmesi haqqinda gsteris verdim. Meskin
Iedailerinden bir iddesinin Astaraya gnderilmesi ve Astaradaki
Iedailerden bir hissesinin Ordebile gnderilmesi ve basqa bu kimi
lazimi meslehetler verildi. Veziyyeti bele grdym n bir
nee gn Ordebilde qalib, oranin mumi veziyyeti ile daha
derinden tanis olmaq fikrinde idim. Ele hemin ikindi agi
Piseveriden teleqram aldim ki, fovri ve fovri Tebrize hereket
edin. Men yoldaslarla xudafizlesib, Tebrize hereket etdim, geceni
yol geldik ve seher Tebrize atdiq. Men Piseveriye telefon etdim
ki, gelmisem. O, ox teecble sorusdu ki, ne n gece gelmisem.
Men cavabinda dedim ki, sizin teleqraminiza gre, daha dogrusu
alan kimi hereket etdim. O dedi ki, bir azaciq istirahet edin, saat
9-10-da grserik.
65
Piseveri ile grsende Ordebil hadiseleri haqda ve
grdymz tedbirler haqda melumat verdim. O,
tedbirlerimizden razi qaldigini bildirdi.
Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi Ordebil mahalindaki hadise
bizim nmayendelik Tehranda Qevamsseltene dvletile
dostluq danisiqlari apararken bas verdi. Bununla dsmen bizi
qorxudur, znn herterefli, her sahede hakim olmasini nmayis
etdirmeye alisir ve bizi onlarin dikte etdikleri btn sertlere razi
olmaga mecbur etmek niyyetile bele ve buna oxsar hadiseler
tredirdiler. Dediklerime ayri-ayri faktlar gstermeye ehtiyac
duymuram. O dvrde ve sonralar bas vermis hadiseler, hakim
tebeqe terefinden heyata keirilen tedbirler dediklerimizi her
addimda sbuta yetirdi. Buradaca tekce onu demek isteyirem ki,
hakim tebeqe z lmn az da olsa yubatmaq xatirine ne kimi
cinayetler tretmek ve ne kimi alaq hereketler etmeye hazir
oldugunu, bir szle z i-zn, mahiyyetini bir daha biruze
verdi.
Menim forvi Tebrize agrilmagimin sebebini Piseveri
qisaca serh etmesinden melum oldu ki, dsmen bu deIe
azerbaycanli-krd qirgini salmaga hazirlasir. Piseverinin
gsteresine esasen Urmiyeye hereket etmeli oldum. Piseveri isin
ne qeder xeternak olmasi haqqinda etrafli danismasa da her halda
meyyen strixlerle meni agah etmek isteyirdi ki, hadise ox
mhm ve belke milli hkumetin mqedderatinin bir hissesinin
hell edilmesi meselesi qarsida durur. Her halda men meselenin ne
qeder ciddi ve xeternak olmasini hiss etsem de sonradan yerlerde
olarken isin ne qeder milli hkumetin varligi n ziyanini daha
derinden hiss etdim.
Men Piseverile grsb, sabahi tezden yola dsdm.
Merendden bir deste fedainin Xoya gnderilmesi barede
serencam verdim ve fovri zm de Xoya hereket etdim. Xoyda
qeyri-adi ve ehalinin vahimesine sebeb olan bir hadisenin zm
sexsen sahidi oldum. Bir idde krdler z silahlari ile Xoyda
kelerde gezirdiler. Onlarin Xoya ne n gelmeleri ve
kelerde ne n gezmeleri haqda ehalinin he neden xeberleri
66
olmadigina gre, ehali ierisinde byk vahimeye sebeb
olmusdu. Bu veziyyetden istifade eden dsmen hkmen
toqqusma tretmek ve yaranmis vahimeni de siddetlendirmeye
alisirdilar. Seherde ele bir xosagelmez veziyyet yaranmisdi ki,
hami ne ise mhm xosagelmez naguvar bir hadisenin bas
vereceyini qorxu ierisinde gzleyirdiler.
Men krd basilarini fermandarliga devet etdim onlarla
mumi veziyyet haqqinda qisaca shbet etdikden sonra onlara
bildirdim ki, sizin atlilarin ke, dkan-bazarda silahli gezmeleri
ehalinin narahat olmasina sebeb olur. Ona gre de seherde silahli
gezmeyi qadagan edirik ve bizim bu tedbirin heyata
keirilmesinde bize kmek etmeyi sizden xahis edirik. Eyni
zamanda shbet arasi yadeverlik etdim ki, biz bu tedbiri basqa
vasitelerle de heyata keire bilerik.
Bizim shbetimizden sonra Xoy firqe komitesi ve fedai
basilarinin birge tesebbs ile seherde mumi mitinq teskil
edildi. Mitinqde ixis edib, yaranmis mumi veziyyet ve yeni
vcuda gelmis cavan milli hkmetin qarsisinda duran
vezifelerden, o cmleden mehelli teskilatlarin xsusile Xoy firqe
teskilatinin, fedailerin qarsisinda duran zeruri vezifelerden
danismaqla birlikde, eyni zamanda qeyd etdim ki, seherde silahli
adamlarin gezmelerini meslehet grmrk ve axirda qeyd etdim
ki, bunu qadagan edirik. Kimliyinden asili olmayaraq xelisilah
edilmesi haqqinda gsteris verilmisdir.
ox kemeden krd qardaslarimiz seherden ixib, z
yerlerine getdiler. Xoy ehalisi bu tedbirden fvqlade razi
qaldiqdlarini bildirdiler. Xoydan Salmasa getdim, orada da eynile
Xoyda heyata keirdiyimiz tedbiri tekrar etdik ve krd
qardaslarimiz seherden ixib, z yerlerine getdiler. Xoy ve
Salmasdan sonra esas memuriyyet yerimiz olan Urmiyeye
getdim. Urmiyyede veziyyet Xoy-Salmasdaki kimi deyildi.
Burada veziyyet agir idi. Urmiyyeye yetisen kimi serheng Azeri
ve fermandar Refiyyenin yaranmis mvcud veziyyet barede
melumatlarini dinledik. Onlarin melumatlarindan veziyyetin agir
olmasi lap aydin oldu. Onlarin melumatindan askar oldu ki,
67
krdler serbazxanani terefden mhasire edibler. Bu veziyyeti
bilen ehalinin byk tesvisine sebeb olmusdur.
Bu veziyyetden dsmen istifade etmeye alisir. Xsusile
merkezi dvletin sazimani-emniyyet teskilati arani qizisdirib,
qardas qirgini tretmeye can atirdi. Xlase fvqelade gergin
veziyyet yaranmisdi. Azaciq yubanmaq ve kiicik ehtiyatsizliq
byk felakete sebeb ola bilerdi. Demeli fovqi, eqilli ve tesirli
tedbir grmek lazim idi. Men ilk nvbede serheng Azerini
xetircam etdim ki, ne lazimdirsa edeceyik. O, ancaq ayiq olsun ve
he bir provakasiyaya yol vermesin. Ona tapsirdim ki, bir qeder
xnserd olmaqla yanasi eyni zamanda bir qeder de ciddi olsun.
Fermandar Refiden xahis etdi ki, krd tayfa basilarini
Iermandarliga devet etsin. Onlarla yaranmis veziyyetden ixis
yolu haqqinda shbet edek. Men her seyden evvel onlarin fikir ve
meqsedlerini bilmek isteyirdim. Onlarin ne istemesini aiq desek
men etrafli bilmirdim. Her halda meyyen xosagelmez tedbire el
atmaq istediklerine artiq zerrece bele sbhe yox idi.
Fermandarin vasitesile toplasan krd tayfa basilari ile
shbet baslandi. Yaranmis veziyyet ve qarsida duran vezifeler
haqqinda danisdiqdan sonra Azerbaycan-krd xalqlarinin tarixi
dostlugundan her ikisinin eyni dsmen terefinden mhkem
tezyiqe meruz qalmasindan her ikisinin milli zlme meruz
qalmasina aid misallar getirdik, xlase bir qeder shbetden sonra
her iki qardas milletin qarsisinda durmus, eyni dsmenin
hiylesinden de misallar sylemekle, vahid dsmene qarsi her iki
qardas xalqin vahid vezifelerinden danisdim. Btn bunlardan
sonra esas metlebe keib, bele bir sual verdim: Indi sizden
sorusuram silahli destelerinizi getirib, serbazxananin yaninda
saxlamaqda meqsediniz nedir? Biz qardasiq ona gre de ne qeder
aiq danissaq bir o qeder yaxsi olar. Bu emelinizle ne etmek
isteyirsiniz? Belke bir qeder de aiq danisaq, eger Urmini tutmaq
isteyirsinizse onda znz de bilirsiniz ki, gcnz atmaz.
Gelin lap aiq danisaq ve dsmenin feyline uymayaq, gelin
dsmenin istediyini yox, z xeyrimizi nezerden keirib, ona emel
edek. Dsmenin toruna dsmekdense gelin dostlugumuzu bir
68
qeder de mhkemledek, qardasligimiz daha da mhkem ve
sarsilmaz olsun.
Menim aiq danismagim, xsusile veziyyeti oldugu kimi
izah etmeyim hemshbetlerimin xoslarina geldi. Men yaxsi
bilirdim ki, krdlerle ne qeder sade ve dz danissaq bir o qeder
yaxsidir. Ona gre de diplomatik dilden sade dili daha stn
tutdum. Yeri gelmisken bir ceheti de qeyd edim ki, diplomatik
dilde danismaqdan zmn de xosum gelmir. Xlasesi budur ki,
men hiss etdim ki, menim aiq ve sade shbetim krd basilarinin
esil veziyyetle tanis olmalarinda tesiri pis olmadi.
Shbetimizin sonunda krd tayfa basilarindan Nuri bey
adli birisi dedi ki, Siz hemise krd ve azerbaycanlilarin qardas
olmasindan danisirsiz, amma dagi bize verib, seherleri znz
gtrbsz. Onda bes bu ne cr qardasliqdir? Odur ki, Urmini de
bize verin. Onun suali bir qeder zarafatyana ve kemis el
misallarina esaslanib, deyilmesine baxmayaraq, bezilerinin
heqiqeten meqsedleri bezi seherleri isqal etmek idi. Men bu
haqda genis mbahise ve izahin yersiz olmasini hiss edib, dedim
ki, Helelik gelin hkumetimizi mhkemledek, vahid qvve ile
dsmenin qarsisina ixib, bu yerlerin heqiqi sahibi olaq, ondan
sonra birlikde oturub, iki qardas z arzularimizi hell ederik.
Bu gnk isimiz dsmen niyyetini pu etmekden mumi
isimizin xeyrine olan tedbirleri heyata keirek. O tedbirlerden biri
de sizin herbi hisselerinizin z yerlerine qayitmalaridir. Seherde
silahli adamlarin gezmeleri ehalinin narahatligina sebeb olur ki,
bu da yaxsi is deyildir. Szmz yekunlasdirib, onlara dedim ki,
gedib, seher saat 10-a qeder fikirlessinler ve saat 10-da bir de
grsek. Onlar ixib getdiler. Men fedailerin ve qizilbaslarin
hazirbas olmalari haqda gsteris verdim.
Sabahisi gn razilasdigimiz vaxt yeniden toplasib, shbet
etdik, onlar z silahli destelerini serbazxana etrafindan ixarib, z
yerlerine aparmaqlari haqda raziliga geldiklerini bildirdiler.
Belelikle krdler hem serbazxana etrafindan, hem de seherden
ixib, z yerlerine getdiler. Bununla da yaranmis qorxunc
fvqelade veziyyete son qoyulmus oldu.
69
Yeri gelmisken bir ceheti qisaca da olsa qeyd edim ki, son
yz ilde Azerbaycanin (Iran) simal-serq nahiyyelerini hemise
sahseven beyleri qaret etdikleri kimi, onun qerb nahiyyelerini
basqa keri tayfalar, xsusile krd tayfa basilari qaret etmisler.
Ona gre de Ordebil, Meskin, Sarab ve Mugan kendlileri
sahseven beylerinin qaretlerini unutmadiqlari kimi, haqqinda
danisdigimz nahiyyelerin ehalisi de krd tayfa basilarinin
qaretlerini unutmamisdilar.
Dogrudur son zamanlar, xsusile ikinci dnya
mharibesinden sonra HTI-nin vcude gelmesi ile elaqedar
veziyyet bir qeder deyismisdise de, her halda tarixi facielerin
tesiri hele de qalmaqda idi. Bunu aradan aparmaq n uzun
mddet tebligatla yanasi, emelde bir sira faktlar lazim idi.
Halbuki dsmen eks tebligatindan neinki el ekmemisdi, eksine
ekstebligati getdikce suretlendirir ve yeni-yeni faktlarla daha
zenginlesdirib, dsmenilik hereketlerini qizisdirirdi.
Krdler seherden ixib getdikden sonra yene de tayfa
basilari ile shbetimizi davam etdirdik. mumi veziyyetle
yanasi, men onlara dedim ki, milli hkumet serheddimizi
qorumaq meqsedile burada 300 neIerlik bir nigahbanliq yaratmaq
qerarina gelmisdir. Men eyni zamanda bildirdim ki, onlarin
xercini, elece de silahlandirilmasi isini milli hkmet z hdesine
gtrmekle bu tedbirin emeli isini krd qardaslarimiza tapsirmaq
qerarina gelmisdir. Milli hkumetin bu tedbirini rekden
beyendiklerini bildirmekle, bu isin mehz krdlere
tapsirilmasindan da ox razi qaldiqlarini izhar edib, bele etimada
qarsi z tesekkrlerini bildirdiler. Bu tedbir heqiqeten
azerbaycanli ve krdlerin dostluq ve qardasliqlarinin mhkem
olmasindan ve onun daha da mhkemleneceyinden xeber verirdi.
Men tayfa basilarina mraciet ederek dedim ki, gedin z
aranizda razilasin, her tayfadan ne eqeder adam vereceyini
meyyen edin. Onlar menim yanimdan ox razi halda ixib,
getdiler. Shbetimizden gn keene qeder orada idim. Hele de
krd tayfa basilarindan xeber yox idi. Men onlari bir de
Iermandarliga devet etdim. Onlardan meselenin ne yerde olmasini
70
sorusdum. Nece bldklerinin saylarini istedim. Onlar evvelce
ayri-ayriliqda menim yanima gelib bildirdiler ki, bize fiseng
verin, o biri tayfani aradan aparaq. Diger tayfa basisi da, eynile
bu sz deyirdi. Bu shbetlerden aydin oldu ki, nigahbanliqda
xidmet edecek 300 neIerden her tayfa ne qeder vereceyinden
raziliga gele bilmemisler.
Men onlardan sorusdum ki, niye z aranizda raziliga gele
bilmirsiz. Onlardan biri dedi ki, biz nece blrkse, bir basqasina
10 neIer adam az dsr. Men sorusdum ki, biz 10 neIer artirsaq
isiniz dzeler? Hamisi bir agizdan dediler ki, onda dzeler. Men
dedim ki, men z mesuliyyetimle 10 neIer artiriram. Onda hamisi
sevindiler. Belelikle mesele dostcasina hell edildi. Onlarla
grsb, dostcasina ayrildiq. Bununla da seherde silahli
gezintinin qadagan edilmesi tedbiri icra edilmeye baslandi.
Biz orada yrendik ki, bele bir xosagelmez halin meydana
gelmesinde yerli mlkedarlarin ve sazimani-emniyyet
cesuslarinin byk tesiri olmusdur. Biz onlardan 9 neIerini hebs
edib, Tebrize getirdik. Belelikle Urmiyyede de isler z qaydasina
dsd ve her kes z adi isi ile mesqul olmaga basladilar.
Isimiz Urmiyyede qurtarandan sonra Tebrize getmeye
hazirlasdim. Oranin fermandari Haci Olinizam Refiyi teklif etdi
ki, nahari bir yerde yeyenden sonra yola dsek. Men onun
teklifini qebul etdim. Sfre basinda mxtelif islerden danisilir ve
here z fikrini beyan edirdi. Refiyi oradaki sakitlikden istifade
ederek, sze basladi ve dedi: indiye qeder menden sorussaydilar
ki, dnyada xosuna gelmeyen birinci adam kimdir, men he
fikirlesmeden deyerdim ki, Qulam Yehyadir. Amma men yoldas
Danisianin Urmiyyedeki fealiyyetini grdkden sonra, daha
dogrusu onunla bir nee gn bir yerde yoldas olub, birge
Iealiyyetden sonra, ona yaxindan beled olduqdan sonra, indi
menden sorussalar ki, dnyada xosuna gelenler ierisinde birinci
kimin adini ekersen, onda men yene de fikirlesmeden Qulam
Yehyanin adini ekerem.
Men yoldaslarla grsb ayrildim ve Tebrize yola dsdk.
Tebrize yetisen kimi oradan gnderdiyimiz dustaqlarin harada
71
olmasi ile maraqlananda melum oldu ki, siyasi idarenin reisi
Abbas Penahi onlari zemanete buraxmisdir. Men onunla elaqe
saxlayib, ondan sorusdum ki, eger bir meqam terefinden senin
ixtiyarina hebs edilmis bir ve ya bir nee neIer gnderilirse, siz
onlarin islerile tanis olmadan onlarin pervendesinden xeberiniz
olmadan neye esasen, hansi lkenin ve ya hansi qurulusa aid olan
qanuna esasen zemanete buraxirsiz. Onlar yeniden hebs edilib,
mehkemeye verildiler.
Xoy, Salmas ve Urmiyyede grlen tedbirler haqqinda
Piseveriye melumat verdikden sonra ona mraciet edib, eger
menimle basqa isi yoxdursa, Zencana getmek isteyimi bildirdim.
O menim verdiyim gzarisden daha dogrusu grlen tedbirlerden
razi qaldigini bildirdi ve istedi ki, menim fealiyyetimden z
raziligini bildirsin. Men onu qabaqlayib, dedim ki, agayi Piseveri
(men hemise nedense ona bele mraciet edirdim. Xsusile,
teklikde shbetimiz zamani basqa cr mraciet etdiyim yadima
gelmir) men milli hkumetin bir siravi serbaziyam ve her emri
olsa bacardigim qeder yerine yetirmeye haziram dedim.
Piseverinin menim cavabimdan ox berk mteessir olmasini hiss
etdim. Hetta bir qeder kvrelmesini de hiss etdim. Ancaq zm
bilmemezliye vurdum ve o da her halda o veziyyetde olmasini
biruze vermek istememesini de hiss etdiyim n tez ayrilmaga
cehd etdim. Menim zme diqqetle baxib, elimi berk sixdi ve
ayrildiq. Men oradan ixandan bir nee deqiqe sonra Zencana
teref yola dsdm.
Yadimda qalan hadiselerden biri de Tehran ruzname
mxbirlerinin ADF ildnm mnasibetile Tebrize gederken
yolst Zencanda menimle grsmeleridir. Men onlarla fedailer
statindaki is otagimda grsdm. Yoldasvari shbet etdik. Onlar
mene suallar verir, men de onlarin suallarina cavab verirdim.
Onlar ay iir, bezen zarafatyana shbetlerimiz de olurdu.
(Qosmada general Danisianin Rehber qezetinin
mxbirlerile msahibesi fars dilinde teqdim edilir.
72
Xatirenin birinde hemin msahibenin masinda ixarilmis
z ve qalan nde Rehber qezetinden ixarilmis fotosu
verilir.
Hemin msahibe HTI-nin MK-nin orqani olan rehber
qezetinin 19 sehriver 1325-ci il (10 sentyabr 1946-ci il) tarixli
810 nmresinde derc edilmisdir).
Her halda onlarin menimle mumiyyetle msahibe
aparmalarini tesevvrme bele getire bilmezdim. Onlardan
bezilerile hetta Tehrandan tanis idim. Onlarla shbetim ox sirin
ve nece deyerler ox xos kedi. Onlarla xudafizlesib, ayrildiq
men onlari qonaq devet etdim, onlar ecele etdiklerini bildirdiler.
Bele qerarlasdiq ki, qayidan zaman vaxtlari olsa Zencanda
Iedailere qonaq olsunlar. ox mehribanliqla ayrildiq, onlari yola
saldiq Tebrize getdiler ve qayidan bas deyesen Miyanadan qatarla
Tehrana getdikleri n bir daha grse bilmezdik. Bir nee
gnden sonra Tehran ruznamelerinden yrendik ki, onlar
Zencanda menimle msahibe aparib, ruznamelerde de bu
msahibeleri derc edibler. Onlar mene verdikleri suallari ve
menim cavablarimi derc edibler. Men onlardan bir neesini qeyd
etmek isteyirem:
Mxbirlerin milli hkumet ile Iran hkumeti arasinda
baglanmis mqavile haqqinda menim fikrimi bilmek sualinin
cavabinda demisem ki, men guman edirem ki, onun ehemiyyetini
siz menden yaxsi bilirsiz. Lakin mesele mqavilenin ne qeder
yaxsi, geseng, gzel cmle ve ifadelerle tertib edilmesinden daha
ox nece icra edilmesindedir. Tehran hkumetinin dediklerine
daha dogrusu altindan imza qoydugu maddelere nece emel
etmesinden asilidir.
Men hemin maddelere nece emel edilmesine misal olaraq
serheng Zahidinin Qezvinden bize hemle etmesi, qehreman
Iedailerimizin mqavimetine rast gelmesi ve bir qeder itgi verib,
geri ekilmeye mecbur olmasini qeyd etdim. Szme davam
ederek qeyd etdim ki, bizim Iranin silahli qvveleri ile tez-tez
toqqusmalarimiz olur ve toqqusma bir qayda olaraq Iran dvleti,
73
onun silahli qvveleri terefinden bas verir. Indi znz deyin biz
nece hereket etmeliyik.
Ruznameler onu da qeyd etmisdiler ki, mxbirlerle shbet
etdiyim zaman telefon zeng alir, desteyi gtrrem, Kerec
terefden Oslehebasi, Hesen Cahanbexsi ve Mehemmed
Hseynxanin atlilarinin bizim fedai postumuza basqin etmeleri
barede melumat verilir ve men gsteris verirem ki, fedailerimiz
mqavimet etsinler ve isin gedisi haqda vaxtasiri melumat
versinler. Onlardan qvvelerinin ne yerde olmasini sorusuram,
cavab verirler qvvemiz atar, tutulmus esirin ifadesinden aydin
olur ki, onlar sapqun vurmaga gelmisler, eger kcleri atmasa
yeniden qayidib, serhedden o taya keecekler. Menden serhedi
kemeye, dsmeni axira qeder darmadagin etmeye icaze
isteyirler. Men gsteris verirem ki, serhedi kemek olmaz.
Serheddin toxunulmazligi haqda bizim mqavilemiz var. Biz onu
poza bilmerik. Men zm de geleceyem, metanetinizi elden
vermeyin. Dsmen z ehdini pozub, serhedi keibse de her halda
biz ehdimizi poza bilmerik. Bizim shbetimizi qonaqlarimiz da
esidirler.
Sonra mxbirler menden sorusurlar ki, bizim HTI ile
elaqemiz necedir? Daha dogrusu Iran kerger tebeqesinin vahid
hizbi olan bu teskilata mnasibetiniz necedir? Men cavab verirem
ki, biz zmz hizbden ayri hesab etmirik. Ona gre onlar da
biz de eyni meqsed ugrunda mbarize edirik. Her ikimizin
dsmeni eynidir. Her ikimiz beynelxalq imperializm ve daxili
irticaya qarsi, Iran xalqlarinin seadati ve Iranin istiqlali ugrunda
mbarize edirik. Eyni zamanda her ikimiz eyni ideyaya malikik.
Biz HTI btn tedbirlerine terefdar ixiriq ve onlarin heyata
keirilmesini arzu edirik.
Men dediklerime elave etdim ki, dsmenin tehrikile bir may
nmayisinde dok. Kesaverzinin basini sindiriblar. Biz onun da
qisasini almaq fikrindeyik.
Dogma firqemizin ildnm gn dsmen bize bir nee
yerden xsusile Qezvin ve Kerec nahiyyelerinden gcl hemle
etdi. Men gsteris verdim ki, fedailerimiz geri ekilmesinler. Men
74
Iedailerimizle msteqimen elaqe saxlamaqla yanasi, Piseveriye
de zeng edib, ehvalati demek istedim. Dediler ki, iclasdadir.
Xahis etdim ki, mmkn olsa onu telefona agirsinlar. Tebrizden
dediler ki, o celesede meruze edir. Bir qederden sonra, daha
dogrusu celese qurtarandan sonra Piseveri telefonla menimle
danisib, firqemizin yaradilmasi gn mnasibetile bizim
hamimizi fedailerimizi, qizilbaslari, fedai basilarini, qizilbas
qosun efserlerini, bir szle btn yoldaslari bu eziz bayram
mnasibetile tebrik etdi. O eyni zamanda sorusdu ki, biz ne ile
mesquluq, firqenin bu tarixi gnn nece teskil etmisik, fedailer
bayrami nece qeyd edirler. Men mumi veziyyetimiz haqqinda
qisaca melumat verdikden sonra dedim ki, dsmen iki
istiqametde bize basqin etmis ve fedailerimiz qehremancasina
dsmenle vurusurlar. Men Piseveriye dedim ki, indi zm de
oraya yola dsrem. O dedi ki, men haziram ora gelem ve bir
Iedai kimi fedailerimizle iyin-iyine dsmene qarsi vurusam.
Men Piseverini xetircem etdim ki, bizim fedailerin dsmene
gc atar. Onlari geri oturtmaga her cr imkanimiz vardir.
Piseveri bize mveffeqiyyetler arzu etmekle bir de tapsirdi ki,
dsmeni geri oturdarken serhed meselesini yaddan ixarmayib,
serheddi gzleyek.
Piseveri bir de qeyd etdi ki, onun adindan fedailere salam
yetirim. Men elave etdim ki, ADF MK adindan hediyye de verek.
Piseveri bu ise de z raziligini bildirdi.
Men yoldaslarin yanina getdim, bir qeder emeliyyatdan
sonra dsmeni zorla geri ekilmeye mecbur etdik. Dsmen
telafata ugradi, len ve yarananlardan basqa 12 neIer de esir
alindi. Men fedailere bele qehremanliqlari mqabilinde en
qiymetli mkafat kimi Piseverinin salamini yetirdim. Bu da
yoldaslarin byk ruh yksekliyine sebeb oldu. Men Piseverinin
gsterisine emel ederek, firqenin ildnm mnasibetile her
Iedaiye 5 tmenlik sirni bayramliq verilmesi barede gsteris
verdim.
Biz de fedailer adindan bayram mnasibetile Piseveriye bir
savari masin gnderdik. Fedailerin z rehberine cebhede daim
75
vurusmada olmalarina baxmayaraq, savari masin gndermelerinin
byk tesiri oldu.
Qeyd edilmesini lazim bildiyim hadiselerden biri de Tehran
hkumeti ile razilasma esnasinda Azerbaycanin bir hissesini,
deqiq desek, Xemse mahalini, terkibinde Zencan da olmaqla
Merkezi Tehran hkumetine tehvil verilmesi idi.
Meni Tebrize agirib, bildirdiler ki, biz Zencani merkezi
Tehran hkumetine tehvil vermeliyik, z de bu tedbir helelik
birterefli heyata keirilirdi. Daha dogrusu Tehran hkumetinin
bize verilmesini nezerde tutulmus nahiyye bize verilmeden
Xemse Tehran hkumetine verilirdi. Bu tedbir haqqinda
Azerbaycanin ustandari kimi Salamulla Cavid razi idi. Bu isi
menim vasitemle icra etmek isteyirdiler. Heqiqeten men zm
ox ixilmaz veziyyetde hiss etdim. Dnene qeder her qarisi
ugrunda Azerbaycan ogullarinin qani axidildigi torpagin indi
hamisini birden-bire dnene qeder vurusdugumuz dsmene
zmz tehvil vermeli ki, orada yasayan baci ve qardaslarimizi
z elimizle dsmenin esareti altina vermeyi mene hevale
edirdiler.
Men Piseveriden xahis etdim ki, eger bu is hkmen icra
edilmelidirse, meni oxumaga gndermek adi ile isden azad edin.
Bunu da elave edib, Piseveriye dedim ki, men istefa verib, isden
kenar ekilsem, tesiri yaxsi olmaz. Ancaq oxumaga getmek adi
ile isden kenar edilsem onda her halda pis olmaz. Menim tekidimi
gren Piseveri isden ekilmeyimin esl sebebini sorusdu ve xahis
etdi ki, onunla lap aiq danisam. Men aiq shbete basladim ve
dedim ki, siz mumi rehber, firqe ve hkumet basisi, eyni
zamanda klli fermandeh kimi bir cr gsteris verirsiz, dok.
Cavid de ustandar kimi basqa cr, bezen sizin gsterisinizin eksi
olan basqa gsteris verir. Men kimin gsterisini z de nece ve ne
cr yerine yetirmekde ox etinlik ekirem. Aigi desem men
zm de o qvveni hiss etmirem ki, sizin aranizda yaranmis
qeyri-adi veziyyetin hdesinden gele bilim. Daha dogrusu men
kimin gsterisini yerine yetirmeli olsam digerine qarsi ixmis
olacagam. Basqa szle birinin lehine oldugum halda, z-
76
zlynde digerinin eleyhine ixmis olacagam. Her halda her
ikinizin gsterisine qulaq asmayib, z bildiyim kimi hereket
etmeyin de indi vaxti deyil. Bu is meslehet de deyil. Onu da
deyim ki, men he vaxt bele hereket etmek fikrinde de deyilem.
Men meseleni tam aiqligi ile Piseveriye syledikden sonra
o mene meslehet grd ki, N.Q. yoldasla grsm. Men bu
meslehetin artiq olmasini syledim. Piseveri bir de tekid etdi ki,
men ox vacib bir meseledn danisiram, o yoldasla grsmeyim
meslehetdir. Men Piseverinin israrina esasen hemin yoldasla
grsdm, onunla da bir qeder aiq shbet edib, veziyyeti daha
dogrusu he nv msbet netice vere bilmeyecek veziyyet
haqqinda danisdim. O, meslehet grd ki, bir de sabah saat 7-de
grsek. Razilasdigimiz vaxt onlara getdim. Piseveri, Sebsteri,
Cavid, Badiqandan basqa H.H. ve M.I. da orada idiler. Qonaqliq
n mhkem hazirliq grlmsd. Mizin ste her sey var idi.
Meclis aiq elan edildi. Mhkem shbet baslandi. Bir-birinin
adresine mehriban tostlar deyildi. Bir szle ox semimi dostluq
meclisine xas olan atmosfer hkm srrd. Menim de sagligima
tost demek nvbesi gelib atdi. Sagligima deyilen tost nus
edildikden sonra menim tost demek nvbemde dedim: bu gnk
qonaqligin sebebi aydin olmasa da her halda sebebkari menem.
Sizin bele zehmete dsmenizin sebebkari men olmusam. Men
bele hereket etmeye mecbur idim. nki ixilmaz veziyyetde
qalmisam. Haminin nezer-diqqeti mene celb edildikden sonra
meseleni tam aiqligi ile, lakin bir qeder qisa sekilde dedim. Men
aiq dedim ki, onlarin arasindaki qeyri-adi veziyyetle islemek
olmaz. Bir terefden dsmen hcum edir, diger terefden sizin
aranizda olan qeyri-semimi atmosferin arasinda qalmisam. Daha
dogrusu sonu grnmeyen tezyiq altindayam. Her iki terefden
mengene sixir. Orasini da deyim ki, mengenenin dsmen terefi ile
bacarmaq, onun hdesinden gelmek, ona cavab vermek menim
n mengenenin diger terefindeki tezyiqe tab getirmekden daha
asandir. Menim ixisimdan sonra mbahiseler baslandi ve bir az
bundan qabaqki semimi tostlardan eser-elamet bele qalmadi.
Mbahiselerin yekunu bir-birine sz vermek, bundan sonra daha
77
mehriban olacaqlari ve basqa bu kimi semimi szler ve
mehriban mnasibetlerle sona atdi. Zahiri, formal-sakitlik
yarandi, biri-digerine qarsi vefadar olacaqlarina aid vedlerle
meclis sona atdi.
Bu shbetden bir nee gn sonra yene de khne qayda
zn biruze vermeye, khne atmosfer berpa olmaga basladi.
Bele ki, kemisdekilerden bir qeder de ireli getmek oldu.
Deyilmesini vacib bildiyim hadiselereden biri de Iran
qosununun Azerbaycana gelmesi haqda raziliq elde edilmesidir.
Salamulla Cavid ve Sebsteri meni tecili Tebrize istedisler. Onlar
meni birlikde qebul etdiler ve mumi tesrifati hal-ehvaldan sonra
mene bildirdiler ki, Iran qosununun Azerbaycana gelmesi
haqqinda raziliq elde edilmisdir. Onlarin sznden teqriben bele
ixirdi ki, men Iran qosununun Azerbaycana (Zencan ve oradan
da basqa yerlere) gelmelerine maneilik tretmemeli ve hetta
onlardan istiqbal da etmeliyem. Onlarin sz, demek terzlerinden
aydin idi ki, onlar bilirdiler ki, men bele bir razilasmaya razi
olmayacagam, ona gre de menimle bir qeder ehtiyatla ve her
szn menasini aydinlasdira-aydinlasdira danisirdilar. Biri
dediyini ekser halda digeri izah edirdi. Xlasesi bundan ibaret
idi ki, Iran hakime heyeti Iranda, o cmleden Azerbaycanda XV
dvre meclise sekileri tam demokratik sulda keirmek
meqsedile bu isi qosuna mhevvel edibler. Ona gre ki, xalq
terefinden seilecek nmayendeler fedailerin tfeng zoru ile
deyil, azad suretde Iran qosununun nezareti altinda seilsinler.
Onlar menim hereketimden hiss etdiler ki, menim bele
razilasmalari Azerbaycanda azad seki keirilmesi ve buna
oxsar shbetleri esitmeye hevesim yoxdur. Odur ki, shbeti qisa
etmek meqsedile mene bildirdiler ki, biz fedaileri mrexesliye
buraxmali, yalniz Zencanda 300 neIer fedai saxlamaliyiq. Iran
qosununa z vezifesini Azerbaycanda yerine yetirmek n he
nv mqavimet gstermemeliyik. Bu ehvalat mene ele deyildi ki,
menim etiraz etmek ve ya basqa bir fikir sylemeye ehtiyac
qalmirdi. Shbetimizin neticesi bununla tamamlandi ki, men
Ieqet icra etmek hququna malikem.
78
Mene sifahi gsterisin evezinde men ketbi gsteris teleb
etdim. Onlar ketbi sened vermekden imtina etdiler ve men de
evezinde bildirdim ki, onlarin sifahi gsterisini yerine
yetirmeyeceyem. Cavid dedi ki, biz seni vadar ederik, sen de tabe
olarsan. Isin ciddilesmesini grb, men sorusdum ki, siz meni
bele bir ise nece mecbur ede bilersiniz. Men bununla onlarin
meni mecbur ede bilecek vasitelerini bilmek isteyirdim. Cavid
dedi ki, biz fedailere xerc vermerik. Onda men ox tez cavab
verdim ki, biz xercimizi tapariq, o da tez sorusdu ki, xercinizi
hardan taparsiz? Men shbeti qisa etmek meqsedile dedim ki,
seni tutaram ve senden de xercimizi alariq. Shbetimiz zahiren
zarafat xarakteri dasisa da, esl heqiqetde biz biri-birimize
zarafatin menasini ox yaxsi bilirdik. Her halda otaqda qeyri-
adi atmosfer hkm srrd.
Onlar menim orada olmagim barede Piseveriye xeber
verdiler. Piseveri ile birlikde milli meclise geldik. Piseveri
Sebsteri ile shbetinde dedi ki, Qulam Yehya sizden ketbi sened
istemekde haqqlidir (orasini da deyim ki, Piseveri hemise mene
Qulam deye mraciet etdiyi halda Sebsteriye Qulam Yehya
dedi).
Sebsteri milli meclisin sedri kimi Zencanin bosaldilmasi
haqda mektubu imza edib, mene verdi. Men mektubu alandan
sonra daha Zencana getmedim. Men mavinim Mrtezeviye
gsteris verdim ki, Zencanda olan fedaileri Miyanaya mnteqil
etsin. O da fedailerin Miyanaya gelmesini teskil etdi.
Iran qosunlari Zencana daxil olan kimi ehali ile vehsicesine
reftar etmeye basladilar. Aiq fikirli bir neIer din xadimini
ikimertebeli evin balkonundan yere atdilar ve onu facieli suretde
ldrdler. Bu hadiselerden sonra Miyanaya getmeli oldum.
Miyana-Zencan arasinda bir nee deIe berk toqqusmalarimiz
oldu. Fedailer Iranin tepeden dirnaga qeder son modern silahla
silahlanmis qosununu geri oturmaga mecbur etdiler.
Biz yeniden Zencana hemle etmeye hazirlasirdiq. Bu ise
Kagizkunun mahalindan baslamaq fikrinde idik. Iran qosunu ise
Kaflanqu istiqametinde Miyanaya basqin etmeye hazirlasirdi ki,
79
bizim bundan kifayet qeder xeberimiz var idi. Biz onlarin
planlarini pozmaq meqsedile kaflangu krplerini partlatdiq.
Belelikle, onlarin Miyanaya basqinlarinin qarsisi alinmis oldu.
Vaxtdan istifade edib, hcum etme vaxtimizi bir qeder
suretlendirdik. Ele bu zaman Tebrizden gsteris verildi ki, he bir
emele el atmadan Tebrize hereket edek.
Men bankin reisini yanima devet edib, ondan bankda ne
qeder pul olmasini sorusdum. O bildirdi ki, bankda 280 min
tmen pul var. Men ondan sorusdum ki, hemin pullar kimindir.
O, dedi ki, onun 80 min tmeni ehalinin ve 200 min tmeni
dvletindir. Men gsteris verdim ki, bankin reisine resid verib,
200 min tmeni fedailere xerc etmek n gtrsnler ve qalan
80 min tmen ise xalqin pulu kimi bankda qaldi.
Bizim veziyyetmiz o qeder de yaxsi deyildi. Geri ekilmek
he kesin xosuna gelmirdi. mumiyyetle bir esebi mhit
yaranmisdir. Bizim toplarin gllesi olmadigina gre onlari
Tebrize gnderdim. Bu hadise z de xosagelmez hadise
olmaqla, onsuz da esebi mhitin bir qeder de pislesmesine sebeb
oldu.
Men yaranmis veziyyet haqqinda Piseveri ile danismaq
n Tebrize getdim ve eve dnmeden birbasa MK-ya getdim.
Piseveri yerinde yox idi. Men onun harada olmasini sorusduqda,
oradakilar mene ox teeccble baxdilar. Men yene de bir sey basa
dsmedim. Menim meqsedim nece olursa olsun tez Piseveri ile
grsb, veziyyetimizi ona demek idi. Bizim Tebrize gelmeyimiz
haqda ona gsteris verilenden sonra, sanki biz yaddan ixmisiq,
ehtiyaclarimizi yrenen yox, bir szle bizimle maraqlanan yox
idi. Bizim geri ekilmeyimizle elaqedar, harada dayanmali,
harada mdafie xetti yaratmali, mumiyyetle ne edeceyimizi
bilmirdik. Ne herbi srsat, ne de erzaqla temin olunmagimiz
barede dsnen yox idi. Ona gre de menim yegane fikrim
tezlikle Piseveri ile grsb, btn dediklerim haqqinda ona
melumat verib, meslehet ve kmek almaq isteyirdim. Eyni
zamanda Piseverile tez grsb, fovri fedailerin yanina qayitmaq
fikrinde idim. Bu ayaqda onlari tek qoymaq olmazdi.
80
Xlase, MK-da Piseverinin yerine Biriyani ve Vilaini
grdm. Qisaca shbetden aydin oldu ki, MK Biriyaya
tapsirilmisdir. Bunu bilcek tez ayaga qalxdim, onlar mene
meslehet grdler ki, doktorla grsm, men o qeder esebi idim
ki, hansi doktorla grsmek lazim olmasini bele onlardan
sorusmadim. Oradan ustandarliga getdim. Cavid yerinde yox idi.
Oradan doktor Semedovun yanina getdim. General Penahyan ve
Mehemmedivend Obdlmecid orada idiler. Men onlara dedim ki,
MK-ya getsinler, men de oraya gelirem. Doktor mumi veziyyet
haqqinda qisa melumat verdikden sonra mene meslehet grd ki,
tezlikle Tebrizden ixib gedim. Men ona dedim ki, men fedaileri
qoyub he yere getmek fikrinde deyilem. Oradan ixib, mavinim
Mrtezeviye zeng etdim ki, fedaileri Tebrize getirsin, elece de
nece hereket etmek lazim gelmesi haqqinda qisaca telefonda
danisdiq. Oradan eve getdim, grdm ki, ailemi aparmaq n
masin getiribler. Evdekiler meni salamat grdkleri n ox
sevindiler ve teklif etdiler ki, ailemle birlikde gedim. Men dedim
ki, onlar getsinler men de sonradan gelerem. Men fedaileri
gzleyirdim ki, gelib, Tebrize ixsinlar, onlarin tekliflerini
meyyen edek.
Men evden ixib, MK-ya getdim. Penahyan ve Obdlmecidi
orada grmedim. Orada Firudin Ibrahimi ile rastlasdiq ve rekden
derdlesdik. Bu zaman dok. Cavid gelib ixdi. O, xahis etdi ki,
seherin emin-amanligini temin edek. Bundan basqa dedi ki, bir
zindana da baxmaq lazimdir. Yaranmis sayielere gre zindaniler
zindandan qaiblar. Men oradan zindana getdim, her sey z
qaydasinda idi. Zindan reisi bizi grcek sevindiyinden agladi.
Men ona tapsirdim ki, ayiq olsun, seher yeniden grserik.
Men oradan da herbi mektebe geldim. Oradakilara da
meslehet grdk ki, here z isinde olsun. Men Firudin Ibrahimi
ile shbetimde ona dedim ki, sabah fedailer Tebrize gelecekler, o
da bizimle getsin grek axiri ne olur. O bir qeder narazi halda
mene dedi ki, yoldaslar buradan gederken mene teklif etmediler
ki, men de onlarla gedim, ona gre de burada qalmaq isteyirem.
Men ona dedim ki, yoldaslar sene getmeyin haqda teklif
81
etmeyiblerse, men sene teklif edirem. Biz fedailerle gederik,
mmkndr daglarda qalmali olduq, o zaman bizimle birlikde
qalarsan. Her halda o menimle getmeye raziliq vermedi ve ne
etmek istediyini de bildirmedi. Onunla psb, ayrildiq.
Seher saat 6-da fedailer Tebrize atdilar. Artiq veziyyet
aydin idi. Biz Tebrizden ixib, harasa getmeli idik. Tebrizde
qalmaq olmazdi. Men fedailerle grsdm ve istedim ki, veziyyet
haqqinda onlara qisaca melumat verim. Bunu ede bilmedim.
Bogazim qeherlendi. Dnene qeder qelebe midile ve hcum
meqsedile yasayan fedailere bu gn geri ekilmek, z de ne
n ve hansi istiqametde ve neden tr geri ekilmeyimizi
demek menim n heyatimda deye bilerem en etin anlardan
biri, belke de evvelinci ve sonuncu idi. Nehayet fedailere teklif
olundu ki, istiqameti melum olmayan semte kim menimle getmek
isteyirse masinda otursun. Kim qalmaq ve ya evlerine getmek
isteyirse 50 tmen de pul alib getsinler. Eyni zamanda bizimle
getmek istemeyib qalanlar silahlarini da isteseler saxlaya bilerler.
Men yuxarida qeyd etdiyim kimi heyatimda etin anlarim
olubdur. Meni ilk deIe Ordebilde zindani ederken 200 sallaq
vurublar, menim lm tek kameraya saliblar, buradan salamat
ixmagima namid oldugum halda, neinki qeherlendim, hetta
canimin agrisini bele hiss etmirdim. Burada dsmenle z-ze
dayandigim n her an onun acizliyine qeherlenmek yox,
glmek isteyirdim. Sonra 1944-c ilin mart ayinda Isle kendine
gederken Iran ve yerli irticai qvveleri terefinden lene qeder
dylmeyim, basimin kesilmesi ve yarimcan basdirilmagimin he
biri meni qeherlendire bilmediyi halda, fedailerle ayrilarken gz
yaslarimi saxlaya bilmedim, demeli en aciz adamlar kimi
gzmn yasi axa-axa fedailerle, lm sengeri yoldaslarimdan
ayrildim. Son grsmzde onlara dedim ki, darixmasinlar, yene
de vaxt geler grserik, mhkem olsunlar. Bu sehneni he vaxt
yadimdan ixara bilmediyim ve daim istediyim vaxt gzmn
nne getire bildiyim halda, onu oldugu kimi tesvir etmeye sz
tapa bilmirem.
82
21 Azerin gn seher saat 8-de Tebrizden Merende teref
hereket etdik. Merende atanda krpde iki masinin asdigini
grdk, dsb yoxladiq, masinda silah da var idi. Silahlari da
gtrdk. Bu zaman seher terefden ve yolun etrafindaki
baglardan bize glle atmaga basladilar. Fedailer cavab vermek
istedikde, men gsteris verdim ki, sebr etsinler. Sebebsiz adam
ldrmek olmaz. Onlardan sorusduq ki, onlar kimlerdir ve ne
demek isteyirler. Onlar bizim bu xeyrxah suallarimizin cavabinda
bizi bir daha glleye basib, teslim olmagimizi emr etdiler. Biz bir
de teklif etdik ki, emellerinden el gtrsnler, onlarin hereketi
yaxsi hereket deyildir. Bizim bu teklifimizden deyesen sekke
dsb bunu bizim zeiflik ve qorxaqligimiz hesab ederek
zerimize hcum etmeye basladiqda fedailerimiz balaca cavab
vermeli oldular. Onlardan yaralanan ve belke len de oldu. Biz
Merendi keib, Culfaya teref hereket etdik.
Biz Culfa krpsne atarken bezilerinin zlerinin ve
ailelerinin orada dayandiqlarini grdm ve xeber verdiler ki,
menim ve ailemin kemesine icaze verilmisdir. Men dedim ki,
buraya toplasanlarin hamisi krpden kemeyene qeder men o
taya kemek fikrinde bele olmayacagam.
Bir qederden sonra hamiya krpn kemek icazesi verildi.
Lazimi qeyd ile evvel usaqlar ve qadinlar ve sonra tek-tek
yoldaslar kediler.
Xatirenin ikinci hissesi.
(mhaciret dvr)
Biz krpn (Clfada) kedikden sonra Milanyan xeber
verdi ki, efser yoldaslarimizdan bir nee neIerini (5-7 neIer)
sergurd hebesi Merendde tutub, hebs etmisdir. Bu xeber meni bir
qeder sarsitdi. Demeli bizimle gelmek istemeyen senger
yoldaslarimizdan bezileri dsmenin engine kemisdir. Men
Milanyana dedim ki, ne n krpn kememis demedin, biz
gedib onlari ve basqa yoldaslarimizi azad ederdik. O, cavabinda
dedi ki, men sizi o tayda narahat etmek istemedim, mehz ona
gre de orada demedim. Men dedim ki, orada narahat etmek
83
istemirdinse, bes ne n indi deyirsen. Siz xeyal edibsiz ki, eger
Merende qayitmali olsaydiq, onda sizi de aparardiq. Ancaq men
sizi emin edirem ki, biz oraya gederken sizi aparmazdiq.
Fedailerle gederdik ve sizi inandiriram ordaki yoldaslarimizi da
azad ederik. Indi bu taydan qayitmaga icaze vermezler ve
heqiqeten de bele oldu. Men elaqedar meqamlara mraciet etdim
ki, bizim yeniden qayitmagimiza icaze versinler. Serhed reisi
palkovnike mraciet etdim. O, cavabinda bildirdi ki, bu mmkn
deyildir.
Bizi serheddi keen gn Naxivana apardilar. Onun
sonraki gn daha dogrusu azerin 22-de yoldaslarla grsdk.
mumi grsden sonra ADF MK zvleri de milli meclis
nmayendleri bir yere toplasib mumi veziyyetimizden, geri
ekilmemizden danisdiq. Olbette, bele hazirliqsiz, plansiz geri
ekilme isimiz berk tenqid edildi. Her halda tenqidi ixislar ne
qeder agir olsa da ancam sude faktin mqabilinde vaqe olmusdu.
Bu haqda danismagda yubandigimiz hamiya melum idi.
Bu shbetden sonra men Tebrizden gelmeyimiz ve
Merendde vurusmagimiz haqda danisdim. Men yoldaslara dedim
ki, bizim Culfaya gelmekde meqsedimiz Piseveri ve sizlerle
grsb, fedailerle daglara ekilmek, fedai herekatini davam
etdirmek idi. Mehz buna gre de men Miyana bankindan 200 min
tmen de pul gtrmsdm ki, bir mddet hemin pul ile
dolanariq. Lakin biz Culfaya gelene qeder siz serheddi
kediyinize gre grse bilmedik ve biz bu taya kemeli olduq.
Qerar oldu ki, pulu Piseverinin serencamina verem, men de pulu
Piseveriye tehvil verdim. Menim getirdiyim puldan basqa
Kaviyan, Abbas Penahi ve basqa yoldaslarin da getirdiklerinin
Piseveriye verilmesi qerara alindi.
Buradaki shbetimizden sonra qerara alindi ki,
yoldaslarimizin yerbeyer edilmesi isi ile men mesqul olum. Bele
meslehet oldu ki, helelik yoldaslari Jdanov rayonunda saxlayaq,
sonra ne edeceyimiz haqqinda meslehetleserik. Bu meqsedle men
Jdanov rayonuna getmeli oldum. Oraya gedib, orada raykomun
katibi Orucovla grsdm. Men oraya gedene qeder Orucov
84
isden xeberdar edilmisdi ve o da lazimi hazirliq isleri barede
gsteris vermisdi. Ona gre de biz etinlik ekmeden yoldaslari
sovxozlarda yerbeyer etdik. Biz yoldaslarin yerini bir de
yoxladiq. Yoldaslarimizin ekseriyyeti fedailerden ibaret oldugu
n nisbeten cavan ve subay yoldaslar idiler. Bir qism Tebrizden
gelmis yoldaslar aileli idiler. Her halda sovxozun imkanlari
dairesinde yoldaslar yerbeyer olduqdan sonra hemin sovxozun
direktoru, bizi daha dogrusu raykomun katibi Orucovu, meni ve
bir nee basqa yoldasi nahara eve devet etdi.
Orada basqa xarici yeri tutmaq mmkn olmadigi n
Trkiyeden Anqarani tutmagi xahis etdik. Trkiye radiosu bizim
geri oturmagimizdan agiz dolusu danisirdi. Bu xeberlerin
ierisinde dedi ki, herekata rehberlik edenlerden biri general
Qulam Yehya dvlet qosunlari terefinden destgir edilib, iki para
edildi ve Tebrizden ixan dervazade asildi. Bu xeberi esiden ev
sahibesinin elinden podnis dsd ve o, aglamaga basladi. Orucov
z sahibesinden sorusdu ki, ne n bele yaniqli aglamaga
basladin? Xanim zn zorla ele alib, suala sualla cavab verdi.
Meger siz esitmediniz o biareni iki saqqa edib, Tebrizin
dervazasindan asiblar, yegin ki, onun da ana-bacisi, ailesi vardir.
Bes indi onlar bele msibete nece dzecekler?
Orucov glmseyerek xanima dedi ki, sen tez ayi getir o
iki saqqa edilen bu gn sizin qonaqinizdir. Xanim ne ise basa
dsmedi. Orucov meni ev sahibesine gsterib, dedi ki, iki saqqa
edilib, dervazadan asilan Qulam Yehya budur. Ev sahibesi
inanar-inanmaz mat olub qalmisdi.
Yeri gelmisken demek lazimdir ki, o zaman bu kimi yalan
sayieler yaymaqda sanki bezi xarici radiolar biri digerinden ireli
kemeye yarisirdilar. Bele sayielerin qarsisini almaq meqsedile
radio ile ixis etmeli oldum.
Bizi Bakiya istediler, men ve Piseveri yol uzunu bele
fikirlesdik ki, yegin ki, yeniden fedai herekati ile elaqedar bizi
Bakiya devet edirler. Oger bele olmasaydi onda meni yox,
Piseveri ile Badiqani devet ederdiler. nki teskilati islere o
baxirdi. Ona gre de Bakiya tecili devet olunmagimiz, haminin, o
85
cmleden menim de byk sevincime sebeb olmusdu. Bizi MK-
da qebul etdiler. Orada bir sira mvzularda shbet oldu.
M.C.Bagirov elini bintle sarimisdi. O, dedi ki, hekimlerin
dediklerine gre, eseb pozgunlugundan bas verir. O, dedi ki,
heyatimda ikinci deIedir ki, elim bele olur. Birinci deIe oglumun
Byk Veten mharibesinde helak olmasi xeberini esidende bele
olmusdu. Bu deIe de sizin hadise ile elaqedar elim bele olmusdur.
O, Stalinden alinmis teleqrami bize oxudu. Teleqramda
mumiyyetle bize sebrli olmaq, isde ciddi ve mhkem olmagimiz
tvsiye edilirdi.
Bir deIe de 1947-ci il mart ayinin evvellerinde Piseverini ve
meni MK-ya devet etdiler. Mirze Ibrahimov ve Hesen Hesenov
da orada idiler. Shbet bizim yoldaslrin nece yerbeyer
olmasindan baslandi. Men yoldaslarin nece yerbeyer olmasi
haqqinda qisa melumat verdim. Bagirov bizim yoldaslarin
veziyyetlerinin qaranliq qalmis yerleri haqqinda bir sira suallar
verdi ve men de cavablarini dedim. Sonra dedi yoldaslarla
vaxtasiri grsmek yaxsi olar. Eyni zamanda dedi ki, seneti
olmayan yoldasalara meyyen senetlerin yredilmesi pis olmazdi.
Sonra yoldaslarimizin savadlanma kurslarina celb edilmeleri
haqda gsteris verdi. Bir qeder de shbet etdikden sonra Bagirov
Piseveriden sorusdu ki, bayrama nece hazirlasirsiz? Mene ele
geldi ki, Piseveri bele bir suala cavab vermeye hazir deyildi. Ona
gre de cavab verdi ki, bayrama hele ox qalir. Bagirov zn
mene evirib, fedailerin bayram keirmelerinin teskil edilmesi
haqda danisdi ve Mirze Ibrahimova gsteris verdi ki, bu isi teskil
etsinler.
Bu shbetden sonra rayonlara getmeli oldum. Yoldaslarla
grslerimiz heqiqi bayrama evrildi. Her seyden evvel ona gre
ki, oxdan idi ki, yoldaslarla grsmemisdik. Bundan basqa bu
grslerden onlar ne ise gzleyirdiler, her seyden evvel vetene
getmek ve veteni yeniden azad etmek arzusu bizim grslerimizi
heqiqi bayrama evirirdi. Bunlardan elave qardas lkede onlarin
heyati ve yasayis terzleri ile maraqlanmagi yksek
qiymetlendirirdiler.
86
Men ilk grsmzde yoldaslara meslehet grdm ki, onlar
meyyen senet yrensinler, savadsizliglarini legv etmek n
kurslara getsinler. Dogrudur, onlar menim ne demek istediyimi
bilir ve bu tedbirlerin heqiqeten onlarin xeyrine olmasini aydin
hiss edirdiler. Diger terefden menim bele shbetlerim onlarin
vetene getmelerinin yubanmasindan xeber verdiyi n o qeder
de fereh dogurmurdu. Men hiss edirdim ki, onlar ne ise ancaq
vetene qayitmagimiz ile elaqedar olan hadise ve shbetleri
xoslayirlar. Men yoldaslara aydinlasdirdim ki, vetene getmek ve
istediyimize nail olmaq n helelik en vacib tedbir senet
yrenib, savadsizligimizi legv etmek, siyasi bilik ve
dnyagrsmz artirmaqdir. Fedailerin helelik yegane xahisleri
bu idi ki, onlarla tez-tez grsek.
1947-ci ilde mehellerde teskilatlar yaranmaga baslandi.
Teskilatlar meyyen edilmis plan esasinda fealiyyet edib, vaxti-
vaxtinda celeselerini keirirdiler. Bu celeseelrde firqenin nizam-
intizami, meramname-nizamnamesi, gndelik cari islerle yanasi
beynelxalq alemde bas veren hadiselerle birlikde vetenimizde
geden hadiseler metreh edilirdi.
Mehellerde teskilat vermeyimizin her cehetden ehemiyyeti
ox byk oldu. Demek olar ki, btn mveffeqiyyetlerimiz z
baslangiclarini buradan baslamis oldu. Biz teskilat vasitesile
yoldaslarimizin btn islerine yetisir, ehtiyaclarini yrenir ve
onlarin ref edilmesine iqdam edirdik. Xsusile, yoldaslarin
mnasib islerle temin olunmasi, senet yrenib, savadlanmasi ve
sair islerinin yerine yetirilmesi bilavasite teskilat vasitesile heyata
keirilirdi.
Bizim yoxlamalardan aydin oldu ki, Merezede olan bir nee
yoldasin veziyyeti yaxsi deyildir. Ona gre de onlari oradan
Umbakida olan Azneft sistemine getirdik ki, onlarin da veziyyeti
qisa mddetde yaxsilasdi.
Mhaciret dvrnn baslangicinda grlen mhm islerden
biri de fedailerle telim keirilmesi isi idi. Bu isin teskili ve ona
rehberlik etmek mene hevale edildi. Fedailer tedbiri ox heves ve
ruh yksekliyi ile qarsiladilar. Onlar verilen btn tapsiriqlari
87
can-basla yerine yetirirdiler. Cesaretle demek olar ki, fedailer bu
ise temiz vicdan ve pak qelble basladilar. Biz bu isi esasen iki
yerde teskil etmisdik. Bize verilmis tapsiriq yerine yetirilenden
sonra biz tam hazir oldugumuzu bildirdikden sonra bir nee gn
gzlemeyi meslehet grdler. Ved edilmis vaxt basa atdi. Men
yene de mraciet etdim, yene de meslehet grdler ki, bir qeder
de sebr edek. Bu haqda Piseveriye melumat verdim. O da dedi ki,
bu deIe menimle Kirovabada getmek fikrindedir. O da isin
tezlikle baslanilmasina telesirdi.
Biz Kirovabada atdiq. Men fedailerin isi ile, onlarin is,
meiset ve basqa isleri ile de mesqul oldum. Piseveri de seherle
tanis olurdu. Biz Kirovabaddan Sekiye getmeli idik. Piseveri ne
ise ox telesirdi. Axsam bele qerara alindi ki, seher tezden
Kirovabaddan ixib, Sekiye gedek. Men xahis etdim ki, men
qalan islerimi de gece grb, qurtarim ve seher ne vaxt deseler o
zaman men de hazir olum. Piseveri kemisden bir yerde
isledikleri Nezer Heyderovun evinde qalirdi. Seher saat 5-de
meni agirdilar. Men mexmanxanadan ixdim. Bizim bele tezden
getmeyimize Nezer Heyderov berk etiraz etdi. Piseveri cavabinda
dedi ki, reyim zeifdir, Yevlaxin istisine dsmemek n
isteyirem ki, orani tezden keek. Biz masina oturarken dedim ki,
men geceni yatmamisam. Ona gre de mmkndr masinda meni
yuxu tutsun. Ona gre de qabaqcadan zr isteyirem. Menim
masinin arxa terefinde oturmagimi meslehet grdler. Mene ele
gelir ki, masin hele seherden ixmamis yatmisam. Sonrasindan
daha xeberim olmayib, sonraki hadiselerin gedisi bir daha
gsterdi ki, menden sonra src ile qabaqda eylesmis Piseverini
ve arxada menimle yanasi eylesmis Nuri Quliyevi de yuxu tutur.
Bu zaman yegin ki, srcn de seherin xos ve serin havasi
xumarlandirir. Bu zaman masin yoldan ixir, Piseveri srcye
qisqirir ki, ne edirsen, src yegin ki, tormuz evezine qazi basir.
Masini sagdan birden sola teref alir, masin krpnn divarina
deyir. Zerbeden Piseverinin bir nee qabirgasi sinir. Quliyevin
ayagi lleden sinir ve hetta bud llesi eti desib, ze ixir. Menim
de basim berk deyir ve zmden gedib, husumu itirirem. Bizi
88
oradan Yevlax xestexanasina apardilar. 7 saat hussuz zm hiss
etmedem qaliram.
Bu hadise haqqinda fovri Bakiya xeber verilir ve rayonlara
da ses yayilir ki, bele bir bedbext hadise bas vermisdir. Menim
uzun mddet hussuz qaldigimi grb, lmm barede xeber
yayilir.
Men zme gelerken aglamaq sesi esitdim, lakin gzlerimi
aa bilmedim, basimdan axan qan gzlerimi tutmusdu. Men
ancaq onu sorusdum ki, ne n yoldaslar aglayir, meger ne
olubdur? Yoldaslar menim sualimdan fvqlade sevinib,
cavabinda dediler ki, he ne olmayib ve onlar da aglamirlar,
eksine glrler.
Yoldaslarin dediklerine gre evvelce Piseverinin hali yaxsi
imis, mene baxib, demisdi ki, Heyf olsun, Qevams-selteneden
intiqam almadan Qulami elden verdik.
Bizi Yevlaxdan teyyare ile Bakiya getirdiler ve men
aydan sonra bildim ki, Piseveri vefat etmisdir. Piseverinin lm
xeberi meni berk sarsitdi, bir nee gn zme gele bilmedim.
Bagda qalmayib, sehere kdk. Ona gre ki, onun defn
olundugu yerden keerken mene ox pis tesir edir ve uzun
mddet zm ele ala bilmirdim. Mehz ona gre de bagda qala
bilmedim.
Men Piseverinin sexsiyyeti, is bacarigi, melumati, adamlari
tanimasi, ise elaqesi ve sair bu kimi keyfiyyetleri haqqinda
danismaq fikrinde deyilem. Onun ne qeder byk adam olmasini
onu taniyanlar, onunla isleyenler qat-qat yaxsi bilirler. Xsusile
onun sagliginda ve lmnden sonra bas veren hadiseler onun ne
qeder hazirliqli adam olmasini, rehbere xas olan oxlu
keyfiyyetlere malik olmasini hadiseler bir daha tesdiq etdi. Men
onun haqqinda daha dogrusu onun insani, rehberlik, inqilabiliq,
eqidesine vurgunluq ve basqa bu kimi ancaq ve ancaq msbet
keyfiyyetleri haqqinda fikir sylemek qdretine malik olmagim
barede izhar vcud etmeye zmde cesaret hiss etmirem. Ancaq
Engels znn heyat ve eqide dostu Marksin qebri ste dediyi bir
sz burada bir de yada salmaq isteyirem: ..... onun ox
89
eleyhdarlari ola bilerdi, lakin etin ki, onun birce neIer de sexsi
dsmeni olsun.
Heqiqeten Piseveri ancaq azadliq ugrunda mbarize n
yaranmis bir marksist idi. Men deye bilerem ki, heyatimda sexsen
tanidigim adamlar ierisinde he kes mende Piseveri qeder xos
teessrat bagislamamisdi.
1947-ci ilin axirlarina yaxin ADF MK teskil tapdi. Bununla
da ADF-nin mhaciretde resmi Merkezi Komitesi yaranmis oldu.
Bundan sonra mehelli teskilatlarin da hem isleri resmi suretde
qaydaya dsd, hem de mehelli teskilatlarin Merkezi Komitesi ile
elaqesi resmilesdi.
1948-ci illlerin evvellerinde btn mehelli teskilatlarda
seki yolu ile hvze heyeti amileleri seildi. Onun ardinca
mehelli komitelerin konfransi teskil tapdi. Getdikce teskilatin
qaydaya dsmesi ile yanasi onun resmilesmesi derecesinin
inkisafi ile mesuliyyet daha da artmaga basladi. Btn
teskilatlarda, xsusile Baki teskilatinda yksek temple canlanma
zn hiss etdirirdi. Ele bu zaman daha dogrusu 1949-cu ilin
evvellerinde Mahmud Penahiyanin basiligi ile, teskilata zidd
olan bir cereyan meydana geldi ki, adini molodaya qvardiya
qoymusdular. Men bu haqda Penahyan ile shbet etdim, bu
destenin qeyri-teskilati olmasini, teskilatin ziyanina olmasi haqda
bir nee deIe danisdiq, lakin o, ya basa dsmr, ya da basa
dsmek istemirdi. Ona gre de Penahyanin meselesi MK-da
qoyulub, metreh edildi, o, emelinden el ekmeyib, znn qeyri-
teskilati hereketinde israr etdiyine gre ve onun rehberlik etdiyi
moladaya qvardiya qrupu firqenin ziddine olduguna gre
Penahyan firqenin Merkezi Komitesi terkibinden ixrac edildi,
bununla da qrupun feailiyyetine son qoyulmus oldu.
Yoldaslarin mumi deqiq uotunu aparmaq n grlen
tedbirlerden biri de 1949-cu ilde mumi-sual vereqesinin tertib
edilmesidir. Bu anketlerin doldurulmasinin basa atmasi ile
firqenin mhaciretdeki mumi veziyyeti, birinci nvbede
ehsaiyye-uot isi qaydaya dsd. Bununla da firqe zvleri
meyyenlesdirilib, firqe kartlari verilmeye baslanildi. Bu da
90
firqede nizam-intizamin mhkemlenmesi, yoldaslarda mesuliyyet
hissinin artmasi, istehsalat-teserrfatda qabaqcillarin sayinin
suretle oxalmasina sebeb oldu. Mehz bu zaman Sosialist Omeyi
Qehremanlari, Lenin ordeni alanlar ve s.qabaqcillar meydana
gelmeye basladilar. Bu isin ilk tesebbsileri Samaxida
zmlk sovxozunda meydana gelmeye basladi. Eyni zamanda
burada firqenin eleyhine olan Kommunist teskilati meydana
gelmeye basladi ki, onlar zlerini Iran Kommunist firqesinin
varisleri adlandirmaq tesebbsnde idiler.
Men Samaxiya getmeli oldum, oranin brosunda, aktivin
istiraki ile hemin adamlarin yanlis hereketleri mzakire ve ifsa
olundu. Sehven onlara qosulmuslar z sehvlerini boynlarina alib,
bir daha bele hereket etmeyeceklerine sz vermekle onlarin yanlis
yola dsmelerine sebeb olan 2-3 neIer z yaramaz hereketlerinde
israr etdiklerine gre firqeden ixrac edildi. Bununla da Samaxi
teskilati daha da mhkemlenmis oldu.
Qeyd edilmesini lazim bildiyim hadiselerden biri de 1952-ci
ilde respublika aktivi agirmaga hazirlasmaq hadisesidir. Biz
mumi respublika aktivi agirmazdan evvel, mumi isimizi
nezerden keirib, aktive melumat vermek ve ondan sonra
qarsimizda duran vezifelerden danismali idik. Her seyden evvel
MK-nin bro zvleri arasinda mvcud olan fikir ayriligini aradan
aparib, aktivin qarsisinda qoyulacaq vezifelerin meyyen
edilmesinde yedkil olmali idik. Bunsuz aktivden gzlediyimiz
neticeye nail ola bilmezdik.
Biz broda qerara aldiq ki, brodaki veziyyet haqqinda
elaqedar yoldaslara melumat vermek meqsedile mektub yazaq.
Bu is MK-nin sedri kimi Badiqana tapsirildi. nki mvcud
seraitde islemek mmkn deyildir. Biz mektubda eyni zamanda
yoldaslarimizin meslehetlerine ehtiyacimizin da olmasini qeyd
edirdik.
Bir nee gnden sonra meni istediler ve menim bu barede
sexsi fikrimi bilmek istediklerini bildirdiler. Men de teqriben
Badiqani yazdiqlari kimi veziyyeti serh etdim. Eyni zamanda
yoldaslari xeberdar etdim ki, indiki seraitde islemek mmkn
91
deyildir. Yoldaslar mene dediler ki, broda olan yoldaslar
haqqinda z fikrimi yazim. Men bu teklifi qebul etmedim ve
dedim ki, buna ehtiyac hiss etmirem. Ona gre ki, broda olan
yoldaslari siz menden de yaxsi taniyirsiz. Bununla da shbetimiz
bitdi.
Bir nee gnden sonra meni yene de devet etdiler ve xeyli
shbetden sonra MK-ya basiliq etmek isini menim hdeme
qoymaq istediler. Daha dogrusu z meslehetlerini dediler. Men
dedim ki, men isin hdesinden gele bilmerem. Ona gre de yaxsi
olardi ki, bu is Kambexse mhevvel edilsin. Kambexs MK-nin
sedri olsa men ona lazimi kmeklik ederem. Bu deIeki
shbetimiz de bununla qurtardi.
Bir nee gnden sonra meni bir de devet etdiler. Bu deIe de
meslehetlerini dediler ve menim MK-nin sedri olmagimi
bildirdiler. Dediler ki, eger meslehetdirse Kambexs mavin olsun.
Bu meseleni bele qurtardiq ve respublika aktivi agirmaga
hazirlasdiq. Aktivde:
1. mumi veziyyet ve teskilatin qarsisinda duran vezifeler.
2. Qarsidaki vezifelerin hdesinden gelen rehberlik
yaratmaq.
Aktivler yigincaginda birinci mesele ile elaqedar men ixis
etdim. ixisimin cani teskilatimizi mnezzemlesdirib,
mhkemletmek, vetende islemek n yollar arasdirmaq,
yoldaslarimizin herterefli inkisafi n btn vasitelerden istifade
etmek ve s.
Ikinci mesele ile elaqedar, daha dogrusu MK-nin terkibini
aktiv bir sesle beyendi.
Yoldaslar ixis ederek yeni terkibde olan MK-ya yaxindan
kmek edeceklerini bildirdiler ve heqiqeten sonradan da islerin
gedisi gsterdi ki, yoldaslar verdikleri vedlere layiqince emel
etdiler.
MK-nin terkibinde edilmis deyisiklikle elaqedar bezi
yoldaslar rehberlikden sonra edildikleri n bunlardan bezileri
z naraziliqlarini mxtelif msteqim ve esasen dolayi vasitelerle
biruze vermeye basladilar. Onlarin ve onlara qosulmaq isteyen bir
92
nee neIeri qeyri-teskilati ve qeyri-mentiqi hereketlerinin qarsisi
alinanda bhtana el atib, demokratiyanin qarsisininin alinmasi
barede hay-ky salmaga basladilar. Onlarin bezileri hvze
iclaslarini zlerinin mbahise ocagina evirmeye alisir
gndelikde nezerde tutulmayan meseleler haqda danisaraq, basqa
szle hvzede sni suretde mbahiseler tretmeye can atirdilar.
Onlar teskilati nizam-intizama devet edildikde bu tedbiri
demokratiyanin bogulmasi ve merkeziyyetin hkm srmesi
kimi qeleme vermek isteyirdiler. Bu zaman rehberlikden kenar
qoyulmuslardan bir neesi Azerbaycan KP MK katibi adina erize
ile mraciet etmisdiler. Bu erizeler barede menden sorusdular.
Men dedim ki, erizelere baxmaq lazimdir. Yaxsi olar ki, bizim
MK-nin zvlerinin istraki ile erize yazanlarin sikayeti esidilsin.
z terefinizden kimi meslehet bilirsinizse ona da tapsirin
yetissinler. Ola bilsin bundan basqa da szleri (bhtanlari) olsun.
Imkan yaradin desinler. Mustafayev menim dediklerimle
razilasdigini bildirdi. ADF MK-nin plenum zvleri ile birlikde
erize verenler de Azerbaycan SSR Ali Sovetinin binasina devet
olundular. Mustafayevden basqa Rehimov ve H. Sultanov da
istirak edirdiler.
Mustafayev qisaca girisle bize mraciet ederek, bizim
qarsimizda duran vezifelerden ve isimizde ciddi olmagin
ehemiyyetinden danisdi. Sonra dedi ki, bize bir nee erize
verilibdir, isteyirik ki, plenum zvlerile birlikde erizelere baxaq.
Mustafayev birinci Kaviyani agirib, yazdigi erizeni ona
verib, dedi ki, erizenizi oxuyun. O, dedi ki, men erizeni size
yazmisam ve burada oxumaga ehtiyac yoxdur.
Mustafayev dedi ki, siz erizeni mene yazibsiz, men de
deyirem oxuyun. Kaviyan erizeni eline aldi, lakin oxuya bilmedi.
Men Kaviyandan sorusdum ki, erizeni zn yazibsan, bes ne
n oxuya bilmirsen? O dedi ki, erizeni qaynim yazibdir. Ondan
sorusdum senin qaynivin haqq varmi ki, bizim islere qarssin. O
dedi ki, yox!
Orizeni Mustafayev ondan alib, z oxudu. Orizede qeyd
etmisdi ki, o, Iranda silah gizletmis ve gya men de SSRI-den
93
Irana gederken buradan dvlet pulu ogurlayib, qairmisam ve s.
bu kimi bhtanlar yazilmisdi.
Nazirler Sovetinin sedri Rehimov Kaviyandan sorusdu ki,
Qulam Yehya Irana hansi adla gedib ve hansi adla qayidibdir.
Kaviyan basini asagi salib, dinmez dayanmisdi. Rehimov dedi ki,
o, buradan getdiyi adla da qayidibdir. Oger sen deyenlerin bir
faizi dz olsaydi, onda nece olardi. Adam z de bhtani yalan
deyende de bir qaydasinda deyer.
Biz Qulam Yehyani yaxsi taniyiriq, o meni Komsomola
qebul edib. Buradan gedene qeder onu tanidigimiz kimi sonraki
islerinden de xebersiz deyilik. Sen harada oturursan o tayda
general olmagindan danisirsan. Yaxsi olar ki, o taydaki
generalligindan yox, bu taydaki inekilikle mesqul olub, sd
satmagindan danisasan. Senden general yox, yaxsi sd satan olar.
Bu szleri Rehimov sz yox ki, ox byk tene ile, istehza
ile deyirdi. Inanin hemin bu szleri esidende ox xecalet ekdim.
Ele bil bu szler Kaviyana yox, bizim hamimiza deyilirdi.
Sonra Miraga Azerinin erizesini oxudular. O erizesinde
yazirdi ki, gya Piseverini men ldrmsem ki, onun yerine
keem. Men ondan sorusdum ki, masin avariya ederken men de
masinda idim ya yox? O cavabinda dedi ki, beli siz de masinda
idiz. Men dedim ki, masin qezaya ugrayarken melum idi ki, kim
lecek ve kim diri qalacaq? Onda gel senin barmagivin birini
balaca kesek, grek sen onun tabini getire bilersen? Oger bele bir
ise razi olsan onda onu men ldrmsem. Sonra Mustafayev dedi
ki, sen Qulam Yehyani yox, bizi tehqir edirsen, sen bir qeder
dsn gr ne danisirsan.
Plenum zvleri Kaviyan ve Miragaya nifret etdiler. Bu
hadiselerden sonra bhtanilarin bhtan dolu erizelerinin sayi
azaldi.
1954-c ilde oxumaga getmeyi teqaza etdim. Menim
Moskva Ali Partiya Mektebine getmeyime raziliq verildi.
Menden sorusdular ki, MK-nin sedrliyine kimi meslehet bilirem.
Men esmazeri meslehet bildim, o da qebul olundu. MK-da bu
mesele metreh olunan zaman plenum meni buraxmaq istemirdi.
94
Men oxumaga fvqlade ehtiyacim olmasini esaslandirdim.
Nehayet plenum menim oxumaga getmeyimi nezere alib, meni
MK-nin sedrliyinden azad etdi.
Men Moskvada oxuyarken meni yeniden geri agirdilar.
Men gelib, plenumda yoldaslari bir daha inandira bildim ki,
oxumagimdan az qalir, ona gre de icaze verin, bu az mddeti de
oxuyub, mektebi qurtarim. Xlase mektebi qurtarana qeder
oxudum.
ADF heyatinda bas vermis mhm hadiselerden biri de
Iranda fehle sinfinin vahid marksist hizbinin yaradilmasi zerureti
ile elaqedar olaraq HTI-nin rehberliyi ile ADF rehberliyi arasinda
danisiqlar aparilmasi idi. Bu is 1953-c ilden baslanmis, bu
barede bir nee deIe mektub mbadilesi edilmisdir.
Bu meqsedle her iki teskilatin nmayende heyetleri ilk deIe
1957-ci ilin sentyabr ayinda grsdler. Bu msavirede her iki
nmayendelik bu qerara geldiler ki, Iranda imperializm ve daxili
irticaya qarsi mbarizede qalib gelmek n vahid bir qvve
yaratmaq lazimdir.
Bu mumi fikri emeli suretde icra etmek n xeyli vaxt
uzun-
uzadi shbetler getdi. Shbetler esnasinda aydin oldu ki, hizbin
nmayendeliyinin fikri ADF-nin adinin ve teskilat qurulusunun
tamamile aradan aparilmasi ve Iranda yaradilacaq vahid hizbin
adi her yerde HTI adlansin. ADF nmayendeliyinin teklifi bele
idi ki, Iranda her iki teskilatin adi ve fealiyyet mehelleri oldugu
kimi qalsinlar. Onlarin emel birliklerini teskil eden her iki
teskilatdan biri mdire heyeti ve ya bro yaradilsin.
Ikinci grsmz 1958-ci ilde Berlinde oldu. HTI
terefinden hizbin katibliyi Radmenis, Isgenderi ve Kambexs,
ADF terefinden firqenin sedri esmazer, sedr mavini Vilai ve
Icraiyye heyetinin zv kimi men istirak edirdik. Bir nee gn
grsmzn neticesi ondan ibaret oldu ki, her iki nmayendelik
emelde hiss etdiler ki, Iranda vahid birlesmis teskilata her
zamandan indi daha ox ehtiyac vardir.
95
Biz bu meseleni ADF brosunda metreh ederken broda
derin fikir ixtilafinin mvcud olmasi zn gsterdi. Belelikle, iki
bir-birine zidd olan meylin olmasi askar oldu. Bir terefden Iranda
vahid teskilatin olmasi zeruriyyeti, diger terefden onun icra
edilmesine maneilik treden fikir ixtilafinin mvcud olmasi.
Buradan bele bir zeruret meydana geldi ki, qardas teskilat ile
vehdete getmezden evvel z aramizda vehdet yaratmaliyiq.
ADF MK-nin 1959-cu ilin avqust ayinda nvbeti plenumu
oldu. Plenumun gndeliyinde her iki teskilatin nmayendiliyinin
grsmesi haqqinda mesele dururdu.
Men plenumun gndeliyine daha bir meselenin elave
edilmesini teklif etdim. Men dedim ki, biz vehdete getmezden
evvel z daxilimizde vehdet yaradilmasini mzakire edek.
Plenum menim teklifimi qebul etdi.
Plenum qeyd etdi ki, ADF heyeti Icraiyyesinde vehdet
yaratmadan HTI ile vehdet yaratmaq mmkn olmayacaqdir.
Plenum bu meseleye ox ciddi yanasib, Icraiyye heyetinin
terkibinde vehdet yaratmaq meqsedile onun terkibinde esasli
deyisiklik etdi. Plenumda esmazer firqenin sedri ve Vilayi sedr
mavinliyinden azad edildiler. Plenum meni ADF-nin MK-nin
sedri ve B.Azeroglunu mvain sedi.
Plenum Icraiyye heyetine tapsirdi ki, HTI-nin rehberliyi ile
vehdet etmek barede yeniden danismaga baslasin. Plenumun
gsterisine esasen ADF Icraiyye heyeti HTI-nin rehberliyine
mektub yazdi ve rehberlik mektuba tezlikle cavab verib, grse
hazir olduqlarini bildirdiler.
Biz de Icraiyye heyetinde bele qerara geldik ki, Hizbiden
katiblik (Radmenis, Isgenderi ve Kambexs) olmasini nezere
alaraq ADF-den men, Azeroglu ve Agahi olsun.
Grsde Iranda vacib marksist Hizbin yaradilmasi haqqinda
esasen raziliga geldik. Lakin bizim nezerimizde bezi prinsipial
meseleler hell edilmeli idi. Bunun n genis ve selahiyyetli
komissiyon meyyen edildi. Bu ixtilafli meseleler esasen
asagidakilardan ibaret idi:
1. HTI-nin nmayendleyinin teklifi:
96
a. Iranda vahid hizbin vahid adinin olmasi,
b. Vahid hizbin vahid rehberliyinin olmasi.
2. ADF nmayendeliyinin teklifi:
a. Iranda vahid hizbin daxilinde ADF-nin adinin
saxlanilmasi
b. Vahid hizbin meramnamesinde milli meselenin
Lenin formilirovkasinin qeyd edilmesi.
c. 21 Azer nehzetinin tarixi ehemiyyetinin hizbin
meramnamesinde qeyd edilmesi.
Grndy kimi mbahiseli meselelerin sayinin az
olmasina baxmayaraq, esasli meseleler idi. Bu meseleler zerinde
uzun-uzadi mbahiseler getdi. Biz bu meseleler haqqinda he cr
gzeste getmeyeceyimizi bildirdik. Tek-tek ele adamlar da
tapilirdi ki, bele esasli mbahiseli meselelere istinad ederek,
vehdet yaradilmasina maneilik tretmeye alisir, basqalarinin
ehsasatli veziyyetlerinden istifade edib, her iki terefin zeif
nqtelerine isare etmekle znn qeyri-teskilati, qeyri-marksist,
qeyri-vetenperest hereketlerini perdelemeye alisirdilar. Bunlarin
saylari az olsa da, her halda sesleri ox uca ixirdi. Bele
provakatorlarin bezilerinin aqibeti, xosa gelmez emellerle
neticelenirdi. Onlarin sesi Qerbi Avropa ve bezilerinin sedasi
Irandan dsmenin qanadlari altinda gelmeye basladi.
Nehayet, HTI-nin rehberliyi Azerbaycan xalqi arasinda
inqilabi xidmetlerini nezere alaraq, ADF-nin MK-si eyaleti
teskilat hququnda ADF MK adi altinda fealiyyet etmesine
raziliq verildi. Bundan elave Iranin oxmilletli lke olmasini
nezere alaraq, milletlerin teyini mqedderat hquqlarinin
meramnamede qeyd edilmesi ve 21 Azer nehzetinin mtereqqi
nehzet kimi qiymetlendirilmesi vahid hizbin meramnamesinde
qeyd edilmesine raziliq verildi.
Bu razilasmadan sonra vahid hizbin vahid meramname ve
vahid nizamnamesinin layihesini hazirlamaq n her iki
teskilatdan birge komissiyon teskil edildi.
97
Hazirlanmis meramname-nizamname ADF MK
plenumunun mzakiresinden sonra mehelli teskilatlarda mzakire
edilmesini meslehet grd.
Bu esasli senedin mzakirelerinde btn firqe zvleri istirak
etdiler ve 600 neIerden ox firqe zv ixis etdi. Onlar z
fikirlerini deyib, tekliflerini verdiler. Bu teklif ve dzelislerin
yekunu bir de III mumi respublika konfransinda mzakire
edilib, beyenildi. Konfrans qerara aldi ki, birlesdirici konfransda
ADF MK zvleri, musavir zvleri ve Merkezi Teftis
komissiyonunun zvlerile birlikde HTI MK ve msavir zvleri
istirak etsinler.
Konfransin teklifini HTI-nin rehberliyi qebul etdi ve hemin
terkibde 1960-ci ilin avqust ayinda hizble firqenin birlesdirici
konfransi teskil tapdi.
Birlesdirici konfransin gndeliyinde asagidaki meseleler
hell edildi:
1. Iranda vahid marksist partiyasinin yaradilmasi
zeruriyyeti.
2. Vahid hizbin meramname-nizamnamesinin qebul
edilmesi (hazirlanmis senedin mzakire ve tesdiqi).
3. Vahid hizbin MK zvlerinin bir de nezerden keirilmesi
ve tesdiqi, yeni Icraiyye heyetinin seilmesi.
Birlesdirici konfrans z isini mveffeqiyyetle basa vurdu.
Sonra isin gedisati ve neticesi barede elamiye qebul etdi. Bundan
bir nee vaxt sonra 1960-ci ilin oktyabr ayinda ADF MK-nin
plenumunu vahid hizbin ehemiyyetini qeyd ederek, onun ne
qeder byk ehemiyyete malik oldugunu gstererek, onun
mhkemlendirilmesi n btn aktivin seIerberliye alinmasi
barede qerar qebul etdi.
Bu haqda qapali hvze iclaslari keirilmesi ile yanasi
Azerbaycan ruznamesinde isin ehemiyyeti, onun zeruriliyi,
mezmun ve mahiyyeti haqqinda genis melumat verildi.
Birlesdirici konfransdan sonra Azerbaycan teskilati
vehdetin mhkemlendirilmesi n bir sira tesirli tedbirler heyata
keirdi. Bir szle vehdetin ehemiyyeti ve onun
98
mhkemlendirilmesi n Azerbaycan teskilati btn imkanlarini
ise saldi. Her halda hizbin basqa teskilatlarinda grlen isleri
qenaetbexs hesab etmek olmazdi. Bezileri vehdeti ADF-den el
ekmek, onun kemis fealiyyetini dayandirmaq ve sair bu kimi
tedbirlerden de dem vurmaga basladilar. Biz bu haqda yeri
geldikce behs edeceyik. Lakin tekce siravi zvleri deyil, hetta
mesul ve bezen sabiqeli yoldaslar ne ise ox yalnis mvqe
tuturdular. Misal kimi tekce bir fakti gstermek isteyirem.
Vahid hizbin Icraiyye heyetinin zv Kiyanuri Icraiyye
heyetinin bir iclasinda teklif edirdi ki, bir hizbde iki elmi-nezeri
mecelle ola bilmez ve buna ehtiyac da yoxdur. Ona gre de
Azerbaycan mecellesi legv edilsin. Dnya mecellesinin bezi
meqaleleri tercme edilib, Azerbaycan ruznamesinde derc
edilsin. O szne davam ederek deyirdi ki, Mesaili Hizbi,
Dnya mecellesi ve Merdom ruznamesinde bezi meqaleleri
Azerbaycan diline tercme ve nesr edilse daha yaxsi olar. Onun
teklifi Isgenderi, Teberi ve Qasimi terefinden beyenildi ve ona
terefdar olmalarini bildirdiler. Menim Azerbaycan mecellesinin
nesrinin davam etdirilmesinin vacib olmasi haqqindaki teklifimi
onlar federativ tedbir adlandirdilar.
Mbahiseni yekunlasdirmaq isteyen Radmenis onlarin
btn tekliflerine terefdar olmasini bildirmekle yanasi dedi ki.
Yoldas Danisian vehdete federativ bir cereyan kimi baxir.
Vehdetle ehtilafi biri-birile qarisdirir. Indi bir ayri mecelleni nesr
etdirmeye ehtiyac yoxdur. Siz z meqalelerinizi gnderin gelsin
Dnya mecellesinde ap edilsin ve Dnya mecellesini
Azerbaycan diline tercme edib, buraxin. Yoldaslarin
shbetlerinin mezmunu bu istiqametde davam etdi. Axirda men
ixis edib, teqriben bele dedim: yoldaslarin meseleni bu sekilde
qoymalarinin dzgn olmamasina cavab vermek istemirem.
Tekce teessfle onu qeyd etmek isteyirem ki, yoldaslar
qarsimizda duran esas, zeruri ve vacib meseleleri buraxib, sexsi
ve ya vehdete ziyan vura bilecek meseleler etrafinda israr edirler.
Bu kimi yersiz ve bos danisiqlar kimin xeyrine tamam ola biler.
Sz yox ki, dsmenin. Orasini da deyim ki, yoldaslarin ixis ve
99
teklifleri he bir teskilati sul ve qaydaya dz gelmir. Bu hansi
prinsipe uygundur ki, ADF z ana dilinde marksisizm-leninizm
mddealari esasinda metbuati nesr edilmesin ve ya sizin dediyiniz
kimi buna ehtiyac olmasin.
Men qeti bildirdim ki, ADF orqani kimi Azerbaycan
ruznamesi ve Azerbaycan mecellesi nesr edilmelidir. Men bir
qeder deliller ve faktlar getirib, onlarin dediklerinin yanlis
olmasini esaslandirdiqdan sonra dedim ki, siz isin bir cehetini de
unutmayin ki, biz vahid hizb yaradarken gey-dogma qardas kimi
yox, ekiz-tay qardas kimi birlesmisik. Ona gre de bizim
zmzn z orqanimizin olmasina haqqimiz vardir. Men bir sira
qardas partiyalardan misallar getirib, dedim ki, bu hizblerin he
birinde sizin dediyiniz kimi reftar edilmemisdir.
Menim ixisimin esas hissesi yegin ki, Icraiyye heyetinin
sureti celesesinde qeyd edilmisdir. Ona gre de z ixisimi
mfessel qeyd etmek fikrinde deyilem. Men ixisimin sonunda
dedim ki, siz arxayin ola bilersiniz ki, bizim metbuatimizda derc
etdiklerimizin hamisi vahid hizbin meramname-nizamnamesine
tam uygun olacaq, yazilarimiz vehdetin mhkemlenmesine
kmek edecekdir. Azerbaycanda yetismis kadr markasizm-
leninizmle ele silahlanmisdir ki, o, eyintilere yol vermez. Onlar
ancaq hizbin ve vehdetin mhkemlenmesine alisirlar. Ona gre
de marksizm-lelinizm hizblerine yarasmayan zorakiliga el atmaq
he kesin, o cmleden sizin de xeyrinize deyildir.
Her halda Icraiyye heyetinde grndy kimi bir qeder
esebi mhit yaranmisdi. Sonra Icraiyye heyetinde ADF geri
oturmasi illetinin yoxlanilmasindan shbet gederken men dedim
ki, mumiyyetle geri oturmagimizin sebeblerinin askara
ixarilmasi ve yrenilmesi gelecek neslin tecrbelenmesi, bundan
sonra mbarize etmek n ders almasindan byk ehemiyyeti
ola biler. Bu yaxsi teklifdir. Ancaq bu yoxlanis birterefli deyil,
herterefli yoxlanilmalidir. ADF-nin geri oturma sebeblerile
birlikde HTI-nin de geri oturma sebebleri yrenilsin.
mumiyyetle Iranda nehzetin meglubiyyet sebeblerini yrenmek
n bir selahiyyetli komissiyon teskil verek.
100
Bu teklifle razilasdilar, komissiyon yaradildi. Lakin ise
baslamamis, legv edildi. Bu shbetimizden sonra bir de ADF
orqanlarinin qalib-qalmamasi meselesi mzakire edilmedi. Yeri
gelmisken bir meseleni de qeyd edim ki, biz vehdet etdiyimiz
andan hdemize dsen vezife ve tedbirleri yerine yetirmeye
basladiq. O cmleden vehdet konfransindan azaciq sonra hizbi
kartlar evez edildi. Iranda vahid hizbin yaradilmasinin
ehemiyyetinden metbuatimiz ardicil yazmaga basladi ve mehelli
teskilatlarda onun ehemiyyeti, onun zeruriliyi, bizim bu barede
vezifelerimiz ve bunlara oxsar tedbirler heyata keirilmeye
basladi. Hizbin nesriyyelerinin yayilmasi isi qaydaya salindi, fars
dili bilmeyen yoldaslar n hemin nesriyyelerin mezmunu serh
edilir ve ekser hallarda tercmesi atdirilirdi.
Bu celesede hizbin Iran sbesinin melumati esidildi.
Yoldaslar ixis etdiler. Axirda men ixisimda dedim ki, Hizbin
rehberliyi Iranda geden hadiselerin basinda getmek evezine
arxasinda srnr. Bunun da esas sebebi rehberliyin vetende
Iealiyyet etmeli oldugu yerden uzaqda olmasidir. Uzaqdan hetta
5-10 min kilometrlikden tebligat etmek olar. Lakin uzaqda
teskilat vermek olmaz. Irandakilara rehberlik etmek daha dogrusu
teskilat yaratmaq n rehberliyi ya vetende olmali, ya vetene
ox yaxin yerde olmalidir. Bunun n her seyden evvel hizbin
rehberliyinde mhkem birlik olmalidir ki, bu da ox teessf ki,
yoxdur.
Rehberlikde teleb olunan teskilati birliyin olmamasi z
menfi tesirini asagi teskilatlarda da gsterir. Biz bunun bariz
nmunelerini Ruminiya, exoslovakiya, Bolqaristan, Alman,
Dsenbe ve Moskva teskilatinda aydin grrk. Oger heqiqeten
teskilati bir teskilat halina salmaq isteyirikse onda lap ilk nvbede
hizbin, daha dogrusu Icraiyye heyetin etilafi veziyyetden ixarib,
biri-birile isleye bilen yeni Icraiyye heyetini semek lazimdir. Biz
tezlikle bu isi etmesek onda neinki Irandaki, hetta mhaciretdeki
teskilatlari da elden vermis olacayiq.
Odur ki, sexsi menafelerimizi kenara qoyub, var
gvvemizle mumi isin xeyrine alisaq.
101
Men gizli is metodu haqqinda danisarken kemisde
dediklerimi (1961-ci il mart-aprel) burada da yada salmaq
istedim. Men dedim ki, Iranda teskilati sehvlerimizin dalbadal
tekrar olunmasi hizbi getdikce nfuzdan salir ve rehberliye qarsi
genis xalq ktleleri ierisinde inamsizligin artmasina sebeb olur.
Bu inamsizligi aradan aparmaq n biz kemisdeki gizli
islerimizdeki qelet fealiyyetimizi bir de nezerden keirib,
nqsanlarimizi askara sixarib, bir de onlarin tekrarina yol
vermeyek. Menim bildiyim nqsanli cehetin biri de ondan
ibaretdir ki, Irana gnderilen sexsin mzakire edilib, tesdiq
edilmesini 9 neIerlik Icraiyye heyetinde mzakire etmeyimizdir.
Gizli ise gnderilenler ox mehdud adamlarin mzakiresi ve
gsterisi esasinda olmalidir. Misal n siz indi menden bir
yoldasin gizli ise getmesini teleb etseniz onun burada merriflik
edilmesini, men z terefimeden xudkusluq hesab edirem.
Menim bu szmden sonra Qasimi istehza ile dedi ki,
Danisian gizli is qaydasini bize yretsin. Men ona fovri cavab
verdim ki, sizin adamlari lova vermeniz daha besdir, znze ayri
is tapin. O, mene dediyinin cavabini aldigi n Sakitlesdi.
Men yoldaslara aiq dedim ki, nqsani gizletmekle aradan
getmir. Oksine onu aib gstermekle, onun aradan aparilmasi
n yollar aparmaqla yoldan geder. Eyni zamanda qeyd etdim
ki, bizim esas nqsanlarimizdan biri de yaxsi qerarlar qebul
etmekle isimizi bitmis hesab etmeyimizdir. Lakin qerar o zaman
yaxsi qerar olur ki, o icra edilsin. Biz hemise yaxsi qerarlar
qebul edib, icrasini katibliye tapsiririq, o da icra olunmamis qalir.
Siz bele hesab edirsiz ki, icranin yoxlanilmasi islerimizi lova vere
biler. Men ise eksine bu fikirdeyem ki, islerimiz bir de ona gre
lova gedir ki, biz icranin yoxlanilmasini vaxti-vaxtinda teskil
etmirik.
Gizli teskilatlarin sazimani emniyyet terefinden kesf
olunmasi illetini bir deIe de olsun aydinlasdirmamisiq. Hetta bu
fikirde de olmamisiq. Biz ox tezlikle dediklerimi
aydinlasdirmaliyiq. Biz bilmeliyik ki, gizli isde olanlar
ehtiyatsizliq edirler, ya polis zirengdir ve ya teskilatlar qesden
102
lova verilir. Dediklerimi ne qeder tez yrensek, ziyanimiz bir o
qeder az olar.
Meselen, Iraq pervendesine yetisib, lazimi qerara gelmek
lazimdir ki, tesadfi adamlardan ve ya tanisliqla gizli ise
gnderilme hallari bir daha tekrar olmasin. Ofser teskilati adi ile
nmayende gnderilmesi isi qeyri-teskilati isdir. Bu isin kim
terefinden teskil edilmesinin indiye qeder meyyenlesdirilmemesi
dzlmez haldir. Bu isin Dsenbe teskilatina ne qeder ziyan
vurmasi haqqinda mence danismaq artiqdir. Bele sexslerin
yeniden nmayende teyin edilmesi seksiz vehdeti pozmaq
demekdir.
Hizbide sirriyyetin saxlanilmasi gizli is sulu n
fvqlade ehemiyyete malikdir. Halbuki siz burada hetta kime
nee pasport alinmasi, harada qalmasi ve basqa bu kimi
deyilmesine ehtiyac olmayan sirrleri ifsa edirsiz.
Sirriyyetin qorunmasindan danisarken orasini da dedim ki,
hizbin arxivi tek-tek adamlarin menzillerinde saxlanilir. Mence
bu ise gn bu gn lap tecili son qoyulmalidir. Arxiv en mhkem
yerde saxlanilmalidir. Bu haqda mence nvbeti plenum qeti
qerara gelmelidir.
Mhaciretdeki teskilatlara geldikde veziyyet he de yaxsi
deyildir. nki MK bu teskilatlarla yaxindan mesqul olmur. Oger
isler bele davam etse, olub qalan teskilatlar da elden geder.
ox teessfl cehetlerden biri de MK bezi zvleri arasinda
semimiyyetin olmamasidir. Onlarin arasindaki sexsi ixtilaflar
ister-istemez yoldaslar arasinda yayilir z de ox pis neticeler
verir. Bunun n Moskva hvzelerindeki ixislari tekce yada
salmaq kifayetdir. Men iclaslardaki ixislarimdan nmuneler
desem de bu haqda bir qeder etrafli qeyd etmek isteyirem.
Meselen, Resedi ixisinda dedi ki, partiya mektebinde
partiya hvzesi yaratmaq qelet idi. Bu teskilati Bagirov yaratdi.
Firqenin meqsedi Azerbaycani Irandan ayirmaq idi. Firqede
sexsiyyete perestis olmus ve indi de davam edir. Firqenin
rehberliyi Azerbaycan xalqini aldadib. Piseveri deyirdi: lmek
var, dnmek yoxdur! Resedi szne davam ederek dedi ki,
103
Sovetler eleyhine ixis eden yoxdur. Amma ola biler ki, sz arasi
Sovetler eleyhine meyyen seyler deyenler olsun, ona da
ehemiyyet vermek lazim deyildir.
Yeri gelmisken orasini da qeyd edim ki, Moskvada
hvzelerin iclaslari keirilirdi. Ona gre de bele qerara geldim ki,
hemin hvze celeselerinde istirak edim. Oradaki istirakim zamani
yadimda qalanlardan bezilerini qeyd etmeyimiz meyyen
meselelerin aydinlasdirilmasina kmek etmis olar. Resediden
sonra ixis eden Ruindej Cebrayil (Bakidan gelmisdi) deyir ki,
Azerbaycanda is o yere atibdir ki, Merdom ruznamesini on
gn toquf edibler. Ona gre ki, orada Sovet IKP XXII
qurultayinin sexsiyyete perestis haqqindaki materiali derc
olunmusdu, qoymadilar oxuyaq. Sonra Ruindej dedi ki, bir sira
gnahsiz adamlar zindana salinmislar. Onlardan: Beydili, Mehtas,
Teriqpeyma ve basqalarinin adini ekdi. Men shbetin ortasinda
ona sual verdim ki, siz Beydilini taniyirsiz? Azerbaycana nece
geldi ve nece adamdir? Ruindej menim sualima cavab vererken
dedi: Biz girman zindaninda olarken, Beydili zn ox pis
aparirdi. Xsusile 21 Azer nehzetini esidenden sonra zn daha
da pis aprmaga basladi. O, ruznamede Azerbaycanda milli
Hkumetin yaranmasini oxuyandan sonra zn lap pis aparmaga
basladi ve ona gre de hizbi zindaniler onunla tamamile elaqeni
kesib, onu baykot etdiler.
Men Ruindejden yene de sorusdum ki, Merdom
ruznamesi ne vaxt nesr olub ve sizin Baki aktivine qeder hebs
edilmisdir iddia etdiyiniz aktiv niye agrilmisdir?. O dedi ki,
ruznaemenin stnde yazildigina gre ruzname yanvarin 20-de
nesr edilmisdir. Sonra men onun yadina saldim ki, Baki aktivi de
yanvar ayinin 26-da olmusdur. Bilirsi ki, Merdom ruznamesi
Bakiya Leypsiqden gelir ve en yaxsi halda gelib, bize atmasi 12-
15 gn ekir. Onda bes bu yanvarin 20-de Leypsiqde apdan
ixmis Merdom ruznamesini yanvarin 26-na qeder Bakida nece
10 gn hebs etmisik. Szme elave edib dedim ki, Refiq
Ruindej adam yalan ve bhtan deyende de ele demelidir ki, ox
etin veziyyete dsmesin he olmasa yalandan da olsa ona cavab
104
tapmaq mmkn olsun. Menim replikama yoldaslar glsdler.
Ruindej zn itirdi ve daha bir sz deye bilmedi.
Yeri gelmisken bir ceheti qeyd edim ki, hizbi yoldaslarin
ierisinde olan bezilerinin firqenin eleyhine, vehdetin eleyhine
ADF-nin adinin saxlanilmasi eleyhine, mumiyyetle, qeyri-
teskilati ixislar etmeyi bir nv zlerine pese etmisdiler.
Hemin celeselerde ixis eden felseIe elmleri namizedi
Zerine dedi ki, Firqeni Bagirov teskil vermisdi. Firqenin teskili
Iran inqilabina ziyan vurdu. Firqenin xalq arasinda kk olmasina
esas delillerden biri ondan ibaretdir ki, Qulam Yehya Sovet
Ittifaqina gelerken atisa-atisa gelmisdir. O szne idame verib,
dedi ki, Firqenin bundan sonra adinin qalmasi mmkn deyildir.
Onu vehdetden evvel gtrmek lazimdir. O, dediklerinin
dzgn olmasina sbhe etmediyine gre szne elave edib,
dedi ki, Grn is ne yere gelib atibdir ki, dzgn olmayan
firqeden disertasiya yazirlar. Men hemin disertasiyaya ona gre
etiraz etmedim ki, onu dostum Ominzade yazmisdi. Mehz ona
gre de hemin disertasiyanin mdafie edilmesine etiraz etmeyib,
raziliq verdim. O, ixisinin sonunda dedi ki, Danisianin HTI-nin
nmayendesi kimi Sov.IKP XXII qurultayinda istirakini dzgn
hesab etmirem.
Orada ixis edenlerden Rstemi dedi ki, Azerbaycan
nehzeti sduridir. Ele ona gre de ADF-nin teskili sexsiyyete
perestisin neticesinde vcuda gelmisdir. Indi firqenin rehberleri
firqenin adinin saxlanilmasinda yene de israr edirler ki, vaxti
geldikde yeniden ayrila bilsinler. Firqeiler hemise 25-30 min
neIerin sehid olmasindan sui-istifade edirler. Firqeni
azerbaycanlilar yox, sreviler yaratdilar. Ele ona gre de HTI-nin
rehberliyi cereyandan kenarda qaldi, firqenin xalq arasinda kk
olmadigina gre sovet qosunu geri ekilen kimi firqe rehberi geri
oturdular.
Rstemi ixisinda asagidaki teklifleri etdi:
1. Vahid hizbin bir orqani olsun, onu da Azerbaycan diline
tercme etsinler.
2. Firqenin adi tezlikle gtrlsn.
105
3. Milli meseleye geldikde Iranda bu mesele Sovet
Ittifaqindakindan daha yaxsidir. Ona gre ki, Iranda
milli zlm ve milli ziddiyyetler nezere arpmir. Amma
Sovet Ittifaqinda bu mesele, daha dogrusu milli
ziddiyyetler daha kesgindir. Bu ziddiyyetlerin
neticesinde oxlu adamlar tutulubdur. O zne idame
verib dedi ki, Oger menim dediklerime inanmirsinizsa
yol xerci verin, gedek mehellerde size gsterim. Sonra
o dedi: Azerbaycanda Azerbaycani birlesdirmek
cereyani indi de davam edir. Buna misal olaraq
Azeroglunun meqalesini gstermek olar. O sznn
lap sonunda dedi ki, Azerbaycanda hazirlanan kadr
milleti kadr kimi hazirlanir. Azerbaycan Kommunist
Partiyasi indi de Azerbaycani Irandan ayirmaq siyaseti
yeridir. Ele ona gre de ADF-nin adini saxlamaga her
cr serait yaradirlar.
Babek ixis ederek, dedi: Firqenin teskili evvelden dzgn
olmamisdir. Mehz ona gre de HTI lap birinci gnden etirazini
bildirdi. Yalniz firqe teskil tapandan sonra HTI-nin MK ondan
terefdarliq etmeye basladi. O, szne idame vererek, dedi ki,
burada deyirler ki, ADF Azerbaycanda kk yoxdur. Bu dz
deyildir. Firqe geri oturandan bir az sonra meni Azerbaycanda
islemeye gnderdiler. Azerbaycanda az bir mddet ierisinde
ADF-nin adi altinda 3 min neIerden ox adam toplasdi. Bu onu
gsterir ki, Azerbaycanda xalq ierisinde firqenin kk ve
hrmeti vardir. Firqenin heyata keirdiyi tedbirler xalqin gz
qabagindadir. Indi btn bunlara baxmayaraq firqenin adinin
qalmasi dzgn deyildir. Ona gre ki, hizbin bir adi olsa daha
yaxsi olar.
Hemin celesede Qurban Tereqqi, Cidai Ozim, Olipur Veli,
Billuri Hkme yoldaslar da ixis etdiler. Onlar dzgn mvqe
tutduqlarina gre onlarin ixislarini qeyd etmeyi lazim bilmirem.
Sonradan biz Universitet hvzesindeki celesede ixis etdik
ve oradaki yoldaslardan bir neesinden nmuneler kimi qeyd
etmek isteyirem.
106
Rza Inayet ixis ederken dedi ki, sexsiyyete perestisin tesiri
bizim lkede her yerden ox oldu. Qoy rehberler zleri desinler,
Iran neftinin srevilere verilmesi baredeki nmayisler kime lazim
idi. Bu emel rehberliyin (hizbin D.Q.) sehvlerinden biri kimi
qeyd edilmelidir. Rehberliyin sehvlerinden biri de Qevams-
seltene dvletinde istirak etmesidir. ADF-nin yaranmasina
geldikde, Iran inqilabina zerer vurmaqdan basqa bir sey deyildir.
Odur ki, firqenin teskili kknden qelet idi. Onun yaranmasi
sexsiyyete perestisin bilavasite neticesi idi.
Azerbaycan milli hkmetinin apardigi islahatlara geldikde
onlar Iran n zererli hereket idi. Bu tedbirlerin meqsedi
Azerbaycani Irandan ayirmaq meqsedi gdrd. Oncmeni-
eyaleti, meclisi-milli teskil olundu. Bas vezir meyyen edildi.
Hetta vezir ceng teyin olundu.
Firqe geri oturandan sonra Sovet Ittifaqinda Bagirova
vahid Azerbaycanin atasi kimi mraciet edilirdi. Bu haqda
Azerbaycan ruznamesinde olan tebriki oxudu.
O sonra szne idame vererek, dedi: Azerbaycan
ruznaemesinde fars isqali ve sovinistleri eleyhine meqalelerle
yanasi bezen de Yasasin Iran zehmetkesleri yazirdilar ki,
bunlar biri-birile dzgn gelmir. Grrsnz Azerbaycanda
farslar eleyhine nece mbarize aparirlar?.
Men Rza Inayetinin szn kesib, sorusdum: siz fars
sovinist ve isgalilari ile fars zehemetkeslerini bir siraya qoyursuz
ve ya onlari bir-birinden ayirirsiniz? Xahis edirem bunlari
aydinlasdirasiniz. O, menim replikama cavab vere bilmedi ve
ixisinin tonunu bir qeder zeifletdi. Yoxsa ox atesin danisirdi.
Rza Inayeti szne idame vererek dedi ki, esli
azerbaycanlilar ile mhacir azerbaycanlilar arasinda ixtilaflar
vardir. Mehz ona gre de firqenin xalq arasinda kk yoxdur. Biz
mhaciretde firqenin adini tezlikle gtrmeliyik. Bu barede
hizbin rehberliyine herterefli tesir gstermeliyik.
Qulam Yehyaya geldikde Iranda milli burjuaziya onun
adindan qorxur ve HTI-nin rehberliyinde onun adi oldugu n
HTI-ne yaxinlasmirdilar. Oger heqiqeten HTI milli burjuaziya ile
107
yaxinlasmaq isteyirse Qulam Yehyaya demek lazimdir ki, z
istefa verib, hizbden uzaqlassin ve eger z uzaqlsmaq istemese
biz teklif edirik ki, onun isden uzaqlasmasi n hizb tedbir
grsn.
Sonra Osger sz alib, dedi ki, Men yoldas Danisiandan bir
nee sual etmek isteyirem. O, zn mene teref evirib, asagidaki
suallari verdi:
1. Bele danisiq gedir ki, Icraiyye heyeti meyyen ise
gnderilmek n bir nee neIer adam isteyib, siz vermemisiniz?
Bu dzdrm?
2. Deyirler firqe bir qaladir, siz de onun qapisinda
'eli tfengli durub, oraya he kesi buraxmirsiniz. Bunun da
heqiqeti var ya yox?
3. Deyirler Agahi Sov. IKP-nin XXII qurultayi
barede ixis etdiyine gre onu ADF MK zvlynden ve Icraiyye
heyetinden ixaribsiz. Bu shbetler dzdr ya yox?
4. Bir ox yoldaslari Bakidan tebid edibler. Bu
shbetlerin heqiqeti varmi? Oger varsa ne n tebid edenleri
cezalandirmirlar?
Cavad Mizani ixisinda dedi ki, rehberliyin xalq arasinda
hrmeti yoxdur. Hizb zvleri arasindaki naraziliqlar rehberliyin
eleyhine olmaqlarindan ireli gelir. ADF-ne geldikde o, karger
tebeqesinin hizbi deyildir. Ona gre de onunla vahid hizb teskil
vermek karger tebeqesi hizbinin ziyaninadir. Hizbin indiki
rehberleri rehberliye layiq deyiller. Ona gre de rehberliyi kenar
qoymaq ve onlarin yerine lk teyin etmek lazimdir. Men teklif
edirem lk asagidakilardan ibaret olsun: Isgenderi, Teberi ve
Nusin. Eyni zamanda teklif edirem ki, firqenin istiraki olmadan
hizbin konfransi agirilsin ve orada vahid hizbin yaranmasi
meselesi mzakire edilsin. Lazim gelse vehdet teskil edilsin.
Indiki vehdet ise legv edilmelidir.
Mehemmedzade (Lenkerani) ixisinda dedi ki, HTI-nin
rehberliyi he vaxt indiki qeder iftizah olmamisdir. Onlar hizbin
kadrlari ile diplomasi danisirlar. Her kes z tanisini ireli ekmeye
alisir. Her kes z tanisini ise getirir. Mehz ona gre de gizli ise
108
tesadfi ve xeberi olmayan adamlar gnderilir. Ona gre de onlar
ya desgir olur, ya da zleri Iran irticasina teslim olurlar
satilirlar. Misal n Rza Qazi ne gizli is apara biler ki, onu
gnderdiler ve ya Gvheryan gizli ise gederken (gnderilerken)
ailesini de z ile apardi, orada da satildi. Hseyn Yezdi
teskilatda hemekare idi, ona her cr is hevale edilir, onun her
seyden xeberi olurdu. Btn bunlar onu gsterir ki, kadrlar
sabiqe, iman is bacarigi ve basqa bu kimi cehetlerine gre deyil,
kim kime ne derecede mensubdursa hemin l ile de ise celb
edilib, ireli ekildiler.
Sonra Mehemmedzade teklif etdi ki, HTI-nin feal
zvlerinden konqre ve ya konqreni evez eden konfrans agirilsan
ve orada seki aparilsin.
Fruqyan ixisini bele basladi ki, biz beynelmileliyik, ona
gre de harada azadliq herekatinin genislenmesini esiden kimi
sevinirik. Biz de vetenimizde olub, orada islemeliyik. Biz
kommunistik, vetenimizi zad etmeye alismaliyiq. Biz ise
mhaciretdeyik. Ve hamimiz da eyni fikirde deyilik. Birimiz
rehberliyin meselesini hell etmeyi digerimiz firqenin meselesini
hell etmeyi teklif edirik.
ADF-nin yaranmasini xalq yaxsi qarsiladi ve sonradan basa
dsdler ki, ADF-nin meqsedi Azerbaycani Irandan ayirmaqdir.
Ona gre de ondan uzaqlasmaga basladilar ve firqe geri oturarken
ehali ondan z dnderdi.
Hizbin rehberlerinin esas sehvi burasindadir ki, onlar
firqenin yaranmasinin zererli olmasi haqda he bir sey
yazmamislar. Gerek indiye qeder bu barede yazardilar.
Yazmamalari sehvdir.
Mahmud Penahyan ixisina baslarken dedi ki,
Azerbaycanda milletilik siyaseti davam edir. Azerbaycanda
oxlu gnahsiz fedailer, serbazlar ve basqalari tutulmus zindani
ve tebid edilmisler ki, burada da fasist kimi baxirlar. Onlari
tutanlardan indi de rehberlikde vardilar. Hizbin Merkezi Komitesi
bunlara yetismelidir. Bizde de sexsiyyete perestis vardir bu
109
barede Merkezi Komite ne edib ve ya ne edeceyleri haqda bize
desinler.
O, szne davam ederek dedi ki, mhaciretden sonra
firqede vahid Azerbaycan meselesini ireli srrdler. Ona gre de
Bagirova tebrik mektubu gnderende onu vahid Azerbaycanin
atasi adlandirirdilar.
Bayat ixisinda dedi ki, hvzenin gndeliyinde vehdetin
mhkemlendirilmesi qoyuldugu haqda Etisafi vehdetin eleyhine,
bilavasite ADF-nin eleyhine danisdi.
Beyat szne idame vererek dedi: Resedi deyir ki, firqenin
yaranmasina ehtiyac olmadigi n indi onun adinin qalmasina
da ehtiyac yoxdur. Resedinin fikrince firqenin adi ona gre
saxlanir ki, Azerbaycan birlesdirilsin.
HTI ile ADF-nin arasinda vehdet yoxdur.
Beyat ixisinin sonunda dedi: Rstemi deyir ki, milli mesele
Iranda SSRI-den daha yaxsi hell edilmisdir. Ofserler teskilatina
geldikde onlar ADF eleyhine vcude getirilmis bir teskilatdir.
Onlar zlerini nece bir panislamist kimi aparirlar.
Cudi ixisini firqenin teskilinin dzgn olmamasi ile
baslayib, dedi ki, indi de onun adinin qalmasi qeletdir. Bizim
mbarizemiz bununla bitmeyecekdir ve biz mbarizimizi davam
etdirib, hizbin rehberliyini mecbur edeceyik ki, bizim
dediklerimizi qebul edib, heyata keirsin.
Firqede sexsiyyete perestislik vardir. Sov. IKP XXII
qurultayi bizim dilimizi amisdir. Indi biz demeliyik ki, 1954-c
ilde antipartiya cereyaninda 108 neIeri Qulam Yehyanin imzasina
esasen hebs etdiler ve oxlu adam ldrdler. Bunlarin haqqinda
lazimi l gtrlmesini teleb etmeliyik. Bunu da aiq deyirem
ki, onlarin lmlerinde Qulam Yehyanin sexsen eli vardir. Odur
ki, o, indi tutulmalidir.
Men onun atesin ixisinin ortasinda sorusdum ki,
dediyiniz tutulan ve ldrlen adamlardan he olmasa ikisinin
adini deyin, grek onlar kimlerdir? Cudi bir anliga dayandi, sanki
gzlenilmez sual onun evvelden axira qeder bhtan demesinin bir
110
anda stn adi. O zn itirmis halda cavab verdi ki, onlarin
adlari yadimda deyildir.
Sonra Pur Hormuzan ixisina onunla basladi ki, firqenin
meselesi lkede ve burada hell olunur. Bunun esas iki sebebi
vardir: biri hizbin XI plenumundan sonra hizbin zvlerinin ox
narahat olmasi, digeri Sov. IKP XXII qurultayindan sonra ireli
gelmisdir.
Pur Hormuzan szne idame vererek dedi ki, Bayatin
dediyinden bele ixir ki, efserler teskilati ADF eleyhine
yaradilmis bir teskilatdir. Men deyirem ki, bu teskilatin kimin
terefinden yaradilmasina baxmayaraq, o ox dzgn ve qanuni
teskilatdir. Vahid hizbin yaradilmasi tesebbs firqe terefinden
deyil, hizbin terefinden ireli srlmsdr. Indi de vehdeti
Azerbaycan milletileri xetere salirlar. Firqe zvleri milli
meseleni ireli srrler. Halbuki bir lkede olan mxtelif milletler
zleri n ayri firqe teskil etmirler. Ona gre de firqenin teskili
evvelinden karger tebeqesinin ziyanina olmusdur. Buna
baxmayaraq hele firqe isteyir ki, Azerbaycanin tarixi yazilsin. Bu
da Azerbaycani Irandan ayirmaq demekdir.
Hemzelu dedi ki, firqenin adinin qalmasi qeletdir. Daha
besdir firqenin adi ne zamana qeder qalacaqdir. Firqe hizble
taktiki vehdet yaratmisdir. Ona gre de imkan olan kimi hizbden
ayrilacaqdir. Firqenin nqsanlari hele indiye qeder mzakire
edilmemisdir ve melum deyildir ki, ne vaxta qeder bele
qalacaqdir. Firqe ox qeyri mnezzem geri ekildi, serheng
Habesini ne n tutdular? Halbuki Iran dvleti onu ldrd.
Hemzelu ixisinin sonunda teklif etdi ki, firqenin adi ve z legv
edilsin.
Hizbin MK-nin zvi Nusin ixisinda dedi: hizbin Icraiyye
heyetinin teqsirlerinden biri hvzelerin tekliflerine laqeyd
yanasmasidir. Hvzeler teklif edirler ki, firqenin adi
saxlanilmasin ve Merkezi Komitesinin adi qalmasin. Mence
hvzelerin teklifi dzdr. Firqenin adinin ve Merkezi
Komietesinin saxlanilmasi lazim deyildir. Lakin Icraiyye heyeti
bele tekliflere qulaq asmir.
111
Firqe ile vehdet basa atib, tamam olmayibdir. Buna misal
Azeroglunun yazdigi meqalesini gstermek olar. Oger vehdet
mhkem olsaydi, bele nadrst meqaleler yazilmazdi.
Firqe yene de Azerbaycani ayirmaq siyaseti yeridir. Hetta
esitdiyime gre Danisian deyibdir ki, biz 100 neIeri tebid etmisik,
eger yene de lazim olsa yz neIer de tebid ederik.
Sonra Qaim Penah ixis edib, dedi ki, bhranli vaxtinda
esasnameye esaslanib, rehberliye tabe olmaq dzgn deyildir.
Vahid hizbde bhran daha da derinlesir. Firqe ile hizb arasinda ne
teskilati ve ne de ideoloji vehdet yoxdur.
O, teklif etdi ki, firqenin istiraki olmadan hizbin konfransi
agirilsin. Biz Moskva teskilatinin mumi yigincaginda
Kambexse verilmis asagidaki suallara (bezi yoldaslar vehdeti
dzgn hesab etmirler. Siz vehdete nece baxirsiniz? Sizin
fikrinizce firqenin rehberleri hizbin rehberi hesab oluna bilermi?)
cavab vererek dedi ki, siz bilirsiniz ki, men hemise vehdetin
terefdari olmusam.
Onun cavabi ancaq bu szlerden ibaret oldu.
Sonra Oli Omirxizi asagidaki suallarla mene mraciet etdi:
a. Bizi ne n Bakidan kenara gnderdiniz? Biz buna
etiraz etdik. Lakin siz bizim etirazimizi qebul etmediz.
b. Biz mehelli teskilatlarla (rayonlara) getdik. Lakin siz
celeseler teskil etmediniz ki, yoldaslarla grsek.
Basqa ixislarin esas meqsedi ve mezmunu yoldasalara
aydin oldugu n men onlara axirda bir yerde qruplasdirilmis
halda cavab vermek istediyim halda O.Omirxizinin dediklerinden
basqa yoldaslarin kifayet qeder xeberleri olmadiqlarina gre ele
buradaca cavab vermek meqsedile Omirxiziye mraciet ederek
dedim ki, sizin qonaqliqlardan basiniz ayrilmirdi ki, celeselerde
istirak edesiniz. Bundan basqa siz Bakiya gezmeye deyil, vahid
hizbin meramname ve nizamnamesini hazirlamaga gelmisdiniz.
Ona gre de biz sizin islemeniz n en mnasib olan
Merdekanda yer dzeltmisdik, siz znz deIelerle iqrar edib,
tekrar edirdiniz ki, orada islemek n her bir serait yaradilibdir.
Biz sizin ixtiyarinizda bir masin da qoymusduq ki, siz istediyinz
112
vaxt istediyinz yere gede bilerdiniz. Merdekanla Bakinin
mesafesine geldikde Merdekan Bakidan 25-30 kilometr arali Baki
seher nahiyyelerinden biridir. Bundan basqa daha ne kimi serait
yaradilmali olmasini men dz bilmirem.
Omirxizinin ixisi esasen firqenin rehberliyine qarsi
yneldilmesi he kes n gizli deyildir. O, szne idame vererek
dedi ki, HTI-nin Icraiyye heyetinden ketbi suretde Azerbaycanda
islemeyi teqaza vermisdim. Amma firqenin rehberliyi menim
Azerbaycana gelmeyime icaze vermedi. O, dediyini bununla
esalandirmaq isteyirdi ki, firqenin rehberliyi Iran Azerbaycanini
Sovet Azerbaycani ile birlesdirmek istediyine gre onun
Azerbaycana gelmesine guya mane olublar.
Men yerimden dedim ki, Azerbaycanin birlesmesinin
Omirxizi qarsisini alib, onlarin birlesmelerine mane olacaq idi.
Azeri ixisinda ox amIrane suretde dedi ki, burada tekce
rehberliyi tenqid etmek dzgn olmaz. Rehberliye yol gsterenler
zleri zlerini tenqid etmelidirler. Firqe meselesine geldikde onun
teskilinin yanlisligi barede danismayacagam, nki menden evvel
ixis edenler kifayet qeder danisdilar. Men feqet Azerbaycan
haqqinda bir nee kelme demek isteyirem: Azerbaycanlilar
zlerini millet adlandirirlar. Amma onlar hele millet deyiller. Ona
gre de hizbin sehvi burasindadir ki, onlarin bu yanlis iddialarinin
qarsisini almaq evezinde metbuat da onlardan terefdarliq edir.
Belelikle ixislar esasen sona atdigi n nvbe mene
atdi ki, ixislar haqqinda z fikrimi deyim. Daha dogrusu onlara
cavab verim.
Her halda ixislardan gsterilen nmunelerden aydindir ki,
ixis edenlerin esas meqsedi neden ibaret idi.
Menim qeyd etdiyim ixislara cavab vermeyimin iki ceheti
var idi. Bunlardan biri ondan ibaret idi, isden xeberi
olmayanlara,dzgn melumat vermek ixislarin ekseriyyetinin
qerezli, qeyri-teskilati, yalan ve bhtandan ibaret olmasini
konkret faktlar esasinda sebr ve hvsele ile izah etmek, digeri ise
bezi yoldaslarin qerezli, niyyetlerini ifsa edib, bu kimi qeyri-
teskilati, qeyri-mentiqi, insafsiz, kommunistlere yarasmayan
113
hereketlerinin bir daha tekrar edilmesinin imkan dairesinde
qarsisini almaqdan ibaret idi. Bu ixislardan dostlarimizdan
bezileri dz yoldan mveqqeti de olsa yayina bilecekleri ehtimal
edildiyi kimi, dsmenlerimiz de ox yaxsi istifade ede bilerdiler.
Her halda qerezli ixis edenlerin teqriben ekseri ne demek
istediklerini yaxsi bilirdiler. Sonraki hadiseler, xsusen onlardan
bir oxlarinin kimlere penah aparmalari ister firqe, ister hizb ve
isterse sosializm cebhesine qarsi nee mvqe tutmalari emelde
zn gsterdi. Her halda o zaman onlarin esl mahiyyetini aib,
gstermek n hamiya melum olan kifayet qeder faktlari yox
idi. Bundan elave ehtimal etmek olardi ki, belke sonradan insaf
ve vicdanlari gelib, yaramaz emellerinden el eksinler.
Her halda dediyim seraitle hesablasmaq menim isimi bir
terefden etinlesdirirdise, diger terefden ixtiyarimizda olan
marksizm-leninizm xezinesine mraciet etmekle ox asanliqla
cavab tapib, onlarin qeyri-teskilati ve bezilerinin belke de tam
insafsiz hereketlerini ifsa etmek menim n o qeder de etin
deyildi. Btn bu dediklerimle birlikde men bir hizb zv ve
firqenin rehber isisi kimi nehayet, bir kommunist kimi cavab
vererken mesuliyyet hiss edirdim.
Yeri gelmisken bezi mumi cehetlerin qeyd edilmesini
xeyirli hesab edirem. Ovvela onu deyim ki, orada hizbin, xsusile
ADF, Azerbaycan xalqi, Azerbaycandaki herekat eleyhine ixis
etmek isteyenler, daha dogrusu bhtan dolu yalan demek
isteyenler zlerini ne qeder cesaretli gstermeye alissalar da
her halda bhtan dediklerine gre ox miskin, ox aciz, ox naqis
grnrdler. Mene ele gelirdi ki, bu veziyyeti tekce men deyil,
orada olanlarin ekseriyyeti hiss edirdiler. zleri de ixis etdikce
gzleri hemise mende olurdu ki, bir sual versem ve ya bir replika
atsam ne edeceklerini qorxa-qorxa yada salmaga alisirdilar.
Mene ele gelirdi ki, onlar zlerini cesaretli gstermeye
alissalar da teref mqabilin zerbelerine tab getire bilmeyen
baksorlara oxsayirdilar ki, bilmirdiler teref onlari hansi zerbe ile
gec ve ya tez raunda salacaqdir. Her halda Molla Nesireddin kimi
belke de qaytardilar misalina mid besleyirdiler. Onlar
114
fikirlesdiler ki, ADF, Azerbaycandaki herekati ve bunlarla
elaqedar onlari lekeleyenler birden meyyen rtbeye atarken
onlar geri qalmis olarlar. Ona gre de bhtan ve iftira etmekde
bir nv yarisirdilar. Men bu haqda onlarin ixislarindan qisaca
yad etmisem. Ona gre de bir de misal kimi qeyd etmek
istemirem. Ancaq onu deyim ki, Merdom ruznamesinin hebs
edilmesinden firqenin xalq arasinda hrmeti olmamasindan
azerbaycanlilari esl azerbaycanli ve mhacirlere blenler,
ADF rehberlerini milleti adlandIranlar, 1954-c ilde
Azerbaycanda Qulam Yehyanin imzasi ile 108 neIer hebs
edilenlerden birinin de adini deye bilmeyen ve basqa bhtanilar
grn ne hala dsrdler. Her halda onlarin esas istiqametleri
hcum hedefleri ADF, Azerbaycan xalqi ve sexsen mene qarsi
olmalarina baxmayaraq menim onlara bir nv yazigim gelirdi.
nki, tekce onlar deyil, mumiyyetle yalan danisanlar, xsusile
bhtan deyenler hemise qorxaq olurlar.
Oradakilarin xeyli hissesinin menim ixisimdan istifade
edib, santaj etmeye hazir olduqlari tekce menim n deyil,
oradakilarin hamisi n aydin idi. Men ixislardan nmuneler
getirdiyim kimi, ixisimin da hamisini deyil,meselenin esl
mahiyyetinin aydinlasmasina kmek ede bilecek qederini qeyd
etmeye alisacagam.
Men ixisimi teqriben asagidaki terzde basladim.
Yoldaslar! Moskva hvzelerinin gndeliyinde hizbin daxili
vehdetini daha da mhkemlendirilmesi meselesi mzakireye
qoyuldugu halda, emelde, daha dogrusu yoldaslar hemin
gndeliyin eksine ixis etdiler. Aiq desek ixislarin ekseriyyeti
ziddi-teskilati ixislar idi.
Xosbextane hemin ixislari burada hizbin birinci debiri
Radmenis yoldas da esitdiler. Men bu haqda genis danismaq
istemirem. Her halda znz de hiss edirsiniz ki, ixislarimizin
ekseri hizb zvne yarasmayan ixislardir.
Men her tek-tek ixis edenlerin zerinde etrafli dayanmaq
fikrinde deyilem. nki bu ixislarin xeyli hissesi biri-digerini ya
tekrar edir ve ya onu tesdiq edir, ya da onu davam etdirir. Men
115
tek-tekinizin ixisina cavab vermeye, xsusile, onlar ki, hizbin,
firqenin ve qismen Sovet Ittifaqinin bu ve ya basqa siyaseti
eleyhine danisdilar, cavab vermeye haziram. Lakin guman edirem
buna vaxtimiz atmaz ve belke qruplasdirib, cavab versem her
kes z cavabini almis olar.
Men sizin qeyri-teskilati ixislarinzi teqriben asagidaki
qrupa blmek isteyirem:
Birinci qrup: Birlesdirici vehdet konfransinin ve HTI MK-
nin qerarlarinin eleyhine olanlari.
Ikinci qrup: ADF ve onun hazirladigi kadrin eleyhine
olanlari ve nehayet
nc qrup: Sovet Ittifasqinin siyasetine toxunan ixislari
daxil etmek isteyirem.
Men dediyim qruplara ayrilmis ixis edenlere cavab
vermezden evvel Azerbaycan teskilatina aid verilmis bir nee
suala cavab vermek isteyirem:
Sual: ADF teskili ereIesinde ne n Omirxizini
Azerbaycandan ixariblar?
Cavab: Omirxizinin Azerbaycandan tebid edilmesinden
xeberim yoxdur. Her halda Omirxizi z burdadir, ondan xahis
etmek olar ki, onun ne n ve kim terefinden tebid edilmesi
haqda melumat versin. Men ve mene qulaq asanlar bir qeder onun
cavabina mntezir olduq. Lakin o, he bir sey demedi.
S: Ne n Hizbin meramname-esasnamesini hazirlayan
komissiyanin islemesi n Bakidan kenar yeri intixab etdiniz?
C: Biz isin ne qeder mesuliyyetli olmasini bilir ve bu isin
tez basa atmasi n btn imkanlardan istifade etmeye
alisirdiq. Ona gre de komissiyanin mehmanxanada islemesine
imkan olmazdi, qonaq evinde isleseydiler oraya he kesi
buraxmayacaq idiler. Onda da, sual vererdiniz ki, ne n
yoldaslar Bakida zindani etmisdiniz? Btn bunlari nezere
alaraq, bizim xahisimize gre Merdekanda birinci sanatoriyada
herterefli elverisli serait yaratdilar. Bundan elave bu yoldaslarin
ixtiyarinda bir masin da qoyduq, istedikleri yere de getsinler.
Bundan artiq daha ne kimi serait yaratmaq lazim olmasini men
116
bilmirem. Orasini da deyim ki, biz yoldaslarla tez-tez grsrdk
ya onlar Bakiya gelir, ya da biz Merdekana gedirdik, o zaman
yoldaslar seraitlerinden raziliq edirdiler. Qoy bu haqda yoldaslar
zleri desinler. Oger eybiculuq etmek isteyirsinizse onda burada
yox, basqa isde axtarin.
Suallarin bezilerinde firqenin yaranmasinin dzgn
olmamasi haqda sorusurlar.
C: Bu fikirde olanlar qoyun z fikirlerinde qalsinlar. Bu
onlarin z isleridir. Lakin, ADF-nin yaranmasinin zeruriliyi, onun
xalq ierisinde hrmeti ve derin kkleri olmasi haqqinda yzler
ve minlerle misallar getirmek ve faktlar gostermek olar. Bunu
tekce dostlarimiz deyil, dsmenlerimiz de deIelerle etiraf etmeye
mecbur olmuslar. ADF-nin yarandigi dvrden bu teref btn
hadiseler bunu bir daha sbut etdi firqe yaranandan lap az mddet
keene qeder onun zvlerinin sayi 100 mini tb kedi. Her halda
haminiza aydindir ki, bunlari firqeye zorla getirmediler, onlar
zleri knll olaraq, gelirdiler.
Burada ixis edenlere geldikde onlar tekce ADF deyil,
Sovet dvleti, Sovetler lkesi eleyhine de mesuliyyetsiz ixislar
etdiler. Men bir de yoldaslarin yadina salmaq isteyirem ki, HTI-
nin II konqresi ADF-nin yaranmasi ve onun rehberliyi altinda 21
Azer nehzetinin mvqeyini dzgn qiymetlendirdi. Ondan sonra
Iran xalqlarinin qehreman oglu Xosrov Ruzbehin mrnn son
anlarinda firqeye ve 21 Azer nehzetine verdiyi qiymetle rekden
raziyiq.
Azerbaycan xalqi ADF-nin rehberliyi altinda qiyam etmis,
Iran tarixinde ilk deIe milli hkumet yaratmis, hemin hkumet bir
sira islahatlar heyata keirmisdir ki, dsmen onun buraxdigi izi ve
tesirini aradan aparmaq n her cre vasiteselere el atmasina
baxmayaraq, he bir sey ede bilmir. Indi ADF-nin heqiqi
mvqeyi ve yaranmasinin tarixi zeruret olmasi ile kim razilasirsa
razilassin, bu onun z isidir. Bir nee neIerin yanlis, qeyri-elmi
ve qeyri-mentiqi fikrile heqiqeti danmaq olmaz..
Burada ixis edenlerden vahid hizbin meramname-
esasnamesi eleyhine ixanlar da az deyildi. Onlara cavab vermeyi
117
zeruri hesab etmirem, nki onlarin mvqeyi buradakilarin
hamisi n aydindir. Onlar bilavasite hizbin qerarlari eleyhine
ixirlar. Ona gre de onlarin meselesini hizb z hell etmelidir.
Hizbin birinci debiri Radmenis de onlarin ixislarini burada z
esitdi.
Men bir ceheti yoldaslarin nezerine atdirmagi vacib hesab
edirem. O da bundan ibaretdir ki, biz Iranda iki marksist
teskilatdan vahid teskilat yaradilmasina iqdam ederken he de
ADF legv edib, HTI-ne daxil olmadiq. Biz hetta byk ve kiik
qardas kimi de deyil, ekiz qardas kimi birlesdik. Mehz buna gre
de vahid hizbin meramname ve esasnamesini de firqenin adi ve
onun nehzetinin heqiqi mahiyyeti z eksini tapmalidir. Oger bu
bele olmasaydi, onda qelet olardi.
ixis edenlerin bir iddesi firqenin teskilinin esas meqsedini
Iran Azerbaycanini Irandan ayirib, Sovet Azerbaycanina qatmaq
kimi qeleme vermeye alisdilar.
Mene ele gelir ki, bu yanlis, esassiz ve qeyri-mentiqi
mddea ile ixis edenlerin hamisi bilmese de ekseriyyeti bilir ki,
ADF-nin he vaxt bele fikri olmamis ve yegin ki, he vaxt bele
fikri olmayacaqdir. Lakin men bilmirem bezileri niye bele yersiz
ve esassiz danisirdilar, onlarin dediklerine zerre qeder hetta sbhe
yarada bilecek kiik bir delil ve ya fakt tapmaq qeyri-
mmkndr. Bele bir mesele ne ADF-nin meramname-
esasnamesinde yazilib, ne de emeli isinde grnbdr.
Biz Iran daxilinde xudmuxtarliq teleb edirik ve yene de
hemin meqsed ugrunda mbarize apaririq. Oger siz xudmuxtarligi
Irandan ayrilmaq kimi qiymetlendirirsizse bu sizin z isinizdir.
Ancaq icaze verin sizden bir sual edim, eger siz Azerbaycanin
xudmuxtarligina razi deyilsinizse, bes onda siz nece
marksistsiniz?
Sizin ekseriyyetiniz, belke de haminiz yaxsi bilirsiz ki, ADF
he vaxt Azerbaycani Irandan ayirmaq fikrinde olmamisdir.
Oziz yoldaslar, gelin Azerbaycan nehzetine dsmenler
terefinden atilan bhtanlari siz tekrar etmeyin, onlarin mvqeyi
118
aydindir, onlar dsmendirler, siz ise znz dost adlandirirsiniz.
Gelin her seyi z adi ile agiraq.
ixis edenlerden bir oxu qeyd etdi ki, sureviler firqeni ona
gre teskil verdiler ki, Iran Azerbaycanini guya Irandan ayirib,
Sovet Azerbaycani ile birlesdirsinler. Bu mddeanin tamamile
yalan ve bhtan olmasini mene ele gelir ki, sizin haminiz menden
yaxsi bilirsiniz. Sizin burada dedikleriniz tekce dostlarimizin
dedikleri ile deyil, hetta dsmenlerimizin bele dedikleri ile de dz
gelmir. Iran meclisi-millisi bele bu haqda sizden dzgn, daha
dogrusu insafli mvqe tutur. Bununla men he de Iran meclisi-
millisinin msbet is grmesi ve ya onun az da olsa msbet is
grmek iqtidarina malik olmasi haqqinda demek istemirem. Ora
Iran heyeti hakimesinin toplasdigi canavar yuvasindan basqa bir
sey deyildir. Milli meclis ve ya onu teskil edenlerin birinci
nvbede sahin fitvasi ile minler ve minlerle azerbaycanlinin qani
axidildi, yzler ve on minlerle adam hebs edildi, srgn
gnderildi ve ya z dogma yurdunu terk etmeye mecbur edildiler.
Bir szle milli meclis ve onun hakimeleri cinayet tretmek,
bhtan demek, qaret etmekde he seyden ekinmeseler de sizin
dediyiniz bhtana el atmaga cesaret etmediler. Cesaret etmediler
ona gre ki, onlar yaxsi bilirler ki, bele bir ag yalana inanan etin
tapilar.
Ona gre de men tam mesuliyyetimle deyirem ki, firqeye
bhtan atmaqda onun esl mahiyyeti ve meqsedini tehrif etmekde
siz qati dsmenden de bir qeder qabaga gedirsiniz. He olmasa
bu barede dsmen mvqeinde durun.
Siz yaxsi bilirsiniz ki, Iranin istiqlali ne zaman xetere
dsbse Sovet dvleti hemise ondan pustibanliq edibler. Buna
konkret olaraq oxlu faktlar gstermek olar. Mene ele gelir ki, siz
bunlari menden pis bilmirsiniz. Men ancaq onlardan ikisini
yadiiniza salmaq isteyirem. oxlu faktlara mraciet etemeden
Byk Oktyabr Sosialist Inqilabinin ilk gnleri iki senedinden ad
aparmaq isteyirem. Her seyden evvel ar Rusiyasinda esrler boyu
davam eden milli zlm ebedi legv edildi. Oktyabrin 25-de slh
dekreti, ondan bir hefte sonra Rusiya xalqlarinin hquq
119
beyannamesi ve noyabrin 22-de elan olunmus, Rusiyanin ve
Serqin btn emeki mselmanlarina beyannamesi verilmis,
tarixden hemin senedlerin hansi mddeasi sreviler terefinden
pozulmus ve ya imkan dairesinde icra edilmemisdir?
Bu senedlerde dahi rehber ve mellimimiz V.I.Leninin milli
mesele zre esas telimi zikr edilmisdir. Guman edirem siz hemin
tarixi senedlerle tanissiniz ve etin ki, eqli basinda olan ele bir
adam tapilsin, onlari inkar etmeye cesaret ede bilsin.
Men bir daha yadiniza salmaq istediyim iki basqa fakti ona
gre qeyd edirem ki, onlarin her ikisi Sovet dvleti n nisbeten
etin olan dvrlere ziddir. Bunlardan biri Iran xalqlarinin tarixine
qara leke kimi daxil olan 1919-cu il Ingiltere-Iran meshur
Vesquddvle mqavilesi eslinde Irani mstemlekeye evirirdi
ki, genc Sovet dvleti hemin mqavileni tanimayaraq, heqiqetde
onu legv edilmesini teskil etdi. Digeri 1946-ci ilin Amerika ve
Ingilterenin xarici isler Nazirlerinin Irana Amerika, Ingiltere ve
Sovet dvletinin qeyyumluq etmesi teklifinin Sovet dvleti
terefinden redd edilmesidir. Bu teklifin esas mezmunu Irani 4
nfuz dairesine paralamaqdan ibaret idi.
Sovet dvletinin hemise oldugu kimi bu deIe de Iranin
heqiqeten istiqlaliyyetine bais olduguna gre doktor Mseddiq
XIV dvre meclisinin krssnden tesekkr etdi.
Meclisin bir ox nmayendeleri dok. Mseddiqin
dediklerini tesdiq etdiler. Mene ele gelir ki, burada nainsaf,
bhtani ixis edenlere cavab vermek n dediklerimiz kifayet
eder.
Bezileri burada ixis edib, farslarin Azerbaycanda
sixisdirilmalarindan danisdilar. Mene ele gelir ki, onlara en yaxsi
cavabi Azerbaycandan gelmis fars yoldaslar zleri vere bilerler.
Qoy hemin yoldaslar ixis edib, vicdanla Azerbaycanda onlara
qarsi olan mnasibetden danissinlar.
Osl heqiqet bundan ibaretdir ki, azerbaycanlilar z
qonaqperverliklerini fars qardaslari haqqinda da heyata
keirmeye cehd edirdiler. Olaqedar teskilat ve meqamlara
mraciet olunan zaman deyirdiler ki, fars qardaslarimiz hem de
120
bizim qonaqlarimizdir. Ona gre de onlara aid olan meseleler
daha tez hell edilirdi. Biz bezen dediklerimize sizi inandirmaq
n mxtelif faktlar ve deliller getirdikde sizlerden bezileriniz
meyyen ixis yolu tapib, ne ise dediklerimizin mahiyyet ve
mezmunundan asili olmayaraq onu tekzib etmek n znz
vezifedar hesab edirsiniz. Lakin, men bir daha tekrar edirem
farslara mnasibet haqqinda qoy Azerbaycanda olub, indi burada
eylesmis, yoldaslar zleri ixis edib, desinler.
Azeroglunun meqalesi barede verilmis sual ve ixislara
cavab vererken demek isteyirem ki, Azeroglu her seyden evvel
sairdir. Bildiyiniz kimi sairler ehsasatli olurlar, bundan elave
onun meqalesinde ele bir esasli nqsan nezere gelmir. Btn
bunlara baxmayaraq, ona meslehet grdk ki, bundan sonra
yazilarinda bir qeder de diqqetli olsun.
O ki, qaldi sizin bezilerinizin onu rehberlikden kenar etmek
ve hetta firqeden ixrac etmek teklifinizin he teskilati, mentiqi,
hquqi, ictimai ve basqa bu kimi cehetler nqteyi-nezeriden esasi
olmadigi n ona he bir firqe cezasi vermeyeceyik. Bundan
xetircem ola bilersiniz.
Burada verilen suallar ve ixislarda deyildi ki,
Azerbaycanda oxlu gnahsiz adamlar ldrbler, tebid edibler
ve tutub zindani edibler. O cmleden Mahmud Penahyan da sual
vererken gnahsiz adamlarin ldrlmesinden danisdi. Dogrusu,
mene aydin olmadi onun suali hansi Azerbaycana aid idi. Her
halda Iran Azerbaycaninda bildiyiniz kimi bizim fedailerimiz
dsmenle vurusarken her iki terefden lenler ve yaralananlar
olurdu. Oger Penahyan bu haqda sorusursa, onda nece olmali idi?
Belke biz Azerbaycandan geri ekilenden sonra minlerle
gnahsiz, namuslu yoldaslarimiz ldrlms, tebid edilmis ve
zindana salinmislar. Onlarin haqqinda deyirsinizse onda tam
haqlisiniz. Onlarin lmesinde sehlenkarliq edenler haqda shbet
gederse, onda hamidan ox reis stad kimi Penahyan Mahmud
gnahkardir. Men 20 Azer gecesi Penahyani grdm ve ondan
xahis etdim ki, Merkezi Komitede grsek. O grsmeyimize
raziliq verdi, lakin qerarlasdigimiz vaxtda gelmedi. Oger bele
121
deyilse Penahyan z buradadir, durub desin. Oger onun verdiyi
sual Bakiya aiddirse, orada ldrlen, tebid edilen ve hebs
edilenden xeberim yoxdur. Burada onlardan kimin bele isden
xeberi varsa durub, burada desinler. Siz sahid oldunuz ki, Cudi
ixisinda tutulanlarin sayini da deqiq bildiyi n onlarin sayini
108 neIer zikr etdi. Lakin men sual verdikde ki, onlardan ikisinin
adini desin, znz sahidsiniz ki, o, dedi ki, onlarin adini bilmir.
Indi grrsnz ki, kimler ldrlb, kimler hebs edilib ve
tebid edilibler (men esitmisdim ki, yalanilarin hafizesi olmur.
Amma bilmirdim ki, bhtanlarin da, insaflari olmadigi kimi ox
vaxt utanan zleri de olmur).
Bir isi bir qeder de aiq demek isteyirem ki, buradakilardan
indiyedek xeberi olmayanlar da bilsinler. Oger heqiqeten
Penahyan dediyi kimi imkan ve ixtiyarimiz olsaydi, onda ilk
nvbede Penahyan, seni tutdurardiq. zn yaxsi bilirsen ne n
her seyden evvel ona gre ki, 1948-ci ilde firqenin eleyhine
molodaya qvardiya destesi teskil verdi. Onu da yaxsi bilirsen
ki, senin teskil verdiyin qeyri-teskilati daha dogrusu ziddi-
teskilati destesinin firqeye oxlu ziyani deydi. Mehz deste teskil
etdiyin n ADF-nin Merkezi Komitesinden ixrac edildiniz.
Zerinenin sual ve ixisi provakator xarakter dasidigina gre
ona cavab vermeyi zeruri hesab etmirem.
Men ixisimin evvelinde dediyim ki, btn ixislarin
hamisina ayriliqda cavab vermek fikrinde deyilem. Bunun eger
bir sebebi vaxtin olmamagidirsa, onun esas sebebi ise ixislarin
ekseriyyetinin qeyri-teskilati ve qeyri-mentiqi oldugu n onlara
cavab vermek n vaxt serf etmeye deymez. Bu ixislar her iki
teskilatin birlesdirici konfransin qerarina qarsi olan qeyri-
marksist ixislardan basqa bir sey deyildir.
Men midvaram ki, hizbin rehberliyi, xsusile onun birinci
debiri Radmenis yoldas z de istirak edib, esitdiyi szlerin ne
meqsed dasidigini yaxsi bilir. Yegin ki, hizbin rehberleri
teskilatlarin azad krsye evirilmesine, mesuliyyetsiz bhtani
ixislar meydanina evirmesine he nv icaze vermez ve tezlikle
bu haqda lazimi teskilati tedbir grler. Men ancaq bir ceheti
122
qeyd etmek isteyirem ki, bu kimi qeyri-teskilati ve marksizm
leninizm n yabani olan ixislar vehdetin mhkemlenmesine
hizbde nizam-intizamin qorunmasina deyil, vehdetin zeiflemesi
ve hizbde anarxiyaya sebeb olar.
Bir ceheti yoldaslarin bir de yadina salib, yadeverlik etmek
isteyirem ki, bizim hizbimiz btn qardas kommunist karger
hizbleri kimi demokratik merkeziyyet prinsipine esaslanir.
Dogrudur ki, seraitle elaqedar teskilatda demokratiya ile
merkeziyyetin mteqabil istekleri meyyen vaxtlar bir qeder
deyise biler. Daha dogrusu biri digerine nisbeten mveqqeti
stnlk teskil ede biler. Lakin he vaxt ve he bir seraitde
onlardan biri digerini inkar ede bilmez. Ona gre de hizb zvleri
hizbden meyyen qerar qebul edilene qeder z hquqlarindan
herterefli istifade edib, btn teskilati ve mentiqi fikirlerini azad
suretde deye bildikleri kimi qerar qebul etdikden sonra, yalniz
hizbi veziyyetlerini yerine yetirib, hemin qerari szsz yerine
yetirmeye alismalidilar. Hizb zvnn hquq ve
veziyyetlerinden ireli gelen mddealara hizb zv qeyd-sert
qoymadan yerine yetirmelidir ki, buna hizbi normalar deyilir ve
onu pozmaga he kese icaze verilmir. Pozanlar z de hem de
hkmen cezalanmalidir.
Indi de bir nee sz sovet siyasetine toxunan ixislar
haqqinda demek isetiyirem. Burada bezileri dediler ki, guya
ADF-ni Bagirov bu meclisde teskil vermisdi ki, Azerbaycani
Irandan ayirsin. Sznze idame verib, onu da elave edirsiniz ki,
indi hemin siyaseti Azerbaycan Kommunist Partiyasi davam
etdirir. Bezileriniz deyirsiniz ki, Azerbaycan inqilaba hazir
deyildir. Guya Azerbaycana inqilab sdur edildi. Dediklerinizi
'esaslandirmaga alisarken onu da misal getirib, deyirsiniz ki,
Piseverini ruslar ona gre ldrdler ki, o, Azerbaycani Irandan
ayrilib, Sovet Azerbaycani ile birlesmesinin eleyhine idi.
Indi dediklerinizi nezerden keirek. Oger ADF-ni Bagirov
yaratmisdisa, bes ne n o isden gedenden sonra da qalir ve
Iealiyyet edir? Deyirsiniz ki, indi de Azerbaycan KP MK hemin
siyaseti davam etdirir. Indi sizin haminiza bele bir sualla mraciet
123
etmek isteyirem. Deyin grek Azerbaycan KP Sovet IKP-den ayri
siyaset yeridir? Olbette, haminiz xorla deyeceksiniz ki, yox! Bes
onda ne n bele kobud ve mesuliyyetsiz bhtana mrtekib
olub, bu teskilatlari biri-birine qarsi qoyursuz? Burada
dediklerinize znz inanirsiniz? Olbette, yox! Bes znzn
inanmadiginiz ve he bir esasi hetta he bir oxsarligi bele
olmayan ciliz bhtani ve yalani ne n deyirsiniz. Azerbaycan
xalqi kimi bir xalqi temsil eden bir teskilata ne n leke vurmaq
isteyirsiniz? Sonra deyirsiniz ki, Piseverini ona gre ldrdler
ki, o, Azerbaycanin Irandan ayirilmasina raziliq vermedi. Oger
siz z dediklerinize inanirsinizsa onda bilirsiniz ki, ilk deIe
yaranan ADF basisi Piseveri idi ve lende de firqenin sedri idi.
Sonra dediyiniz kimi Azerbaycan inqilaba hazir deyildi.
Onu oraya sdur etdiler. Bu szleri deyenler zlerini lenini
adlandirirlar. Axi V.I.Lenin demisdi ki: Inqilabi bir lkeden
basqasina sadir etmek olmaz. Demeli, bu mddea ile ixis
edenler zlerini lenini adlandirsalar da, leninizmin bele bir
meshur mdeasini inkar etmekle, leninizmin zn inkar etmis
olurlar.
Burada oturanlar,o cmleden bir xalqa qarsi bhtani
ixislar etmeye cesaret edenler meyyen heqiqetleri inkar
etseler de, her halda bunun dnyaya melum olan tarixi faktlari
inkar ede bilmezler. Sizin inqilabin sdur edilmesini iddia
etdiyiniz xalq tekce XX esrde deIe ayaga qalxaraq znn
azadligi ugrunda lm-dirim mbarizesine baslamisdir. Sizin
fikirnizce btn bunlar bes xaricden sdur olmasinin neticesidir?
Oger beledirse onda Iranin zne haradan inqilab sdur olunub
ki, 1920-ci ilde IKP ve 1941-ci ilde HTI vcude gelmisdir. Oger
heqiqeten HTI de xaricden sdur neticesinde meydana gelmisse
ne n hakim tebeqe bu qeder berk qorxur ve znn lm
hkmn onun elinde grr?
Gelin xalqin inqilabi herekat tarixine dzgn qiymet
vermeyi eqellen bacaraq, yoxsa xalq sizin ona atdiginiz bhtan
n sizi bagislamaz.
124
Sizin esas hcum isitiqametiniz esasen ADF-ye qarisdir
ve iddia edirsiz ki, Azerbaycanda hazirlanan kadr milleti ve
onlarin tebligati, o cmleden Azerbaycan ruznamesi guya
vehdetin eleyhinedir. Lakin yalandan olsa da dediklerinizi tesdiq
ede bilecek ve ya ona oxsar tekce bir fakt deye bilmediniz ve qeti
deyirem ki, deye de bilmeyeceksiz. Ona gre ki, men bilirem ki,
evvela bele bir fikir he vaxt olmamisdir. Sizin ekseriyyetiniz
belke de haminiz bilirsiniz ki, dediklerinizin ox hissesi bhtan
ve yalandir.
Mene ele gelir ki, etin bele bir adam tapila biler ki,
Azerbaycan teskilatinin mnezzem mtesekkil vahid ideyali
marksist bir teskilat olmasini inkar etmeye ve hetta sbhe etmeye
cesaret etsin. Mehz ona gre de bir mnezzem teskilat sz yox ki,
qeyri-teskilati-emellere ixislara ve hereketlere yol vere bilmez.
Eyni zamanda qeyri-teskilati tezahrlerin hamisina teskilati cavab
vermeyi de znn mqeddes vezifesi bilir.
Siz Azerbaycan teskilatinin tebligati ve Azerbaycan
ruznamesine bhtan atib, onlari vehdetin eleyhine olmaqda, daha
dogrusu vehdetin eleyhine fealiyyet etdiklerine gre
thmetlendirmeye sey gsterdiyiniz halda sizden fakt teleb
etdikde bir-birinizin zne baxirsiz. Odur ki, men size meslehet
grrem ya bele hala dsmemek n bhtan demekden el ekin,
ya da ele bhtan deyin ki, bu gnki veziyyete dsmeyesiniz.
Siz Azerbaycanda hazirlanmis kadri milleti ve sair
adlandirsaniz da, her halda bizim mhaciret dvr grdymz
isler ierisinde en yaxsi ve sevindirici tedbirlerden biri ve esasi
V.I.Leninin yaratdigi byk Sovetler ittifaqinda marksizm ve
leninizm silahi ile silahlanmis kadr hazirlanmasidir. Biz bu isi
imkan dairesinde bundan sonra daha suretle davam etdireceyik.
Burada milleti yox, beynelmileli kadrlar hazirlanir.
Mene ele gelir ki, tekce dostlarimiz deyil, teqriben btn
dsmenlerimiz bilir ki, o cmleden siz de yaxsi bilirsiniz ki,
dsmen birinci nvbede Iran hakimiyyeti bizlere mnasibetde
milliyyetimize gre reftar edir. Iran heyeti hakimesi
azadixahliqlari edam, uzun mddetli hebs, srgn ve basqa
125
cezaya mehkum ederken, onun milliyyetini deyil, zne qarsi
mnasibetini esas tutur. Btn bunlari gre-gre, dsne-dsne,
his ede-ede bele yersiz dansiqlariz sbhesiz vahid hizbimizin
mhkemlenmesine yox, zeiflemesine sebeb ola biler ki, bu da
mumi islerimizin ziyanlaridir.
Oziz yoldaslar!
Gelin qeyri-teskilati ehemiyyetlerimize inad etmeyib, el-ele
verib, hizbimizin daxili vehdetini mhkemledek, mbariz
qvvemizin inqilabi qdretini artirmaqla onun sayini oxaltmaga
alisaq. Bu bizim hamimizin esas vezifemiz olmalidir. Bunu
bizden gnn telebi, Iran xalqlarinin istek ve arzulari teleb edir.
Bildiyiniz kimi uzun mzakire, mbahise ve zehmetlerden
sonra vahid hizbin yaradilmasi basa atmis ve Iranda vahid
marksist hizb yaradilmisdir. Indi vezife kemisde iki hizbin, indi
ise vahid hizbin btn teskilatlari ve btn zvlerinin fealiyyeti
yalniz vahid hizbin herterefli mhkemlenmesine, teskilati
qdretinin artmasina yneldilmelidir. Basqa cr hereketi sehv ve
xeyanetden basqa bir sey adlandirmaq olmaz. Biz z nvbemizde
vahid hizbin qarsiya qoydugu vezifeleri yerine yetirmeye
baslamisiq. O cmleden hizbin Azerbaycan teskilati olan ADF ve
onun Icraiyye heyeti vehdetden keen qisa mddetde asagidaki
tedbirleri heyata keirmisdir:
Vahid hizbin yaranmasinin zeruriliyi, Iran zehmetkesleri
n ehemiyyeti ve hizbin vetenimizde qarsida duran vezifeleri
haqqinda btn mehelli teskilatlarda meruzeler, shbetler ve
grsler keirmeye baslamis ve ardicil davam etdirilir.
Hizbin meramname-esasnamesinden ireli gelen tedbirlerin
yerine yetirilmesi n her cr tedbirler grmesi ile yanasi hemin
senedin znn yrenilmesine baslamisiq. Bir szle heqiqet de
lazimsa onu etmeye alisiriq. HTI-nin yaradilmasinin 20-ci illiyi
gn ne qeder tenteneli suretde kemesi haqqinda genis qeyd
etmek istemirem. Ona gre ki, buradakilarin ekseriyyeti onun
canli sahidlerisiniz.
Sonra hizbi kartlarin deyisdirilib, vahid hizbin kartlarinin
verilmesi, hizbin mermaname-esasnamesinin hvzesinde
126
yrenilmesi ile yanasi, bu is n ayrica kurslar teskil
edilmesinden yegin ki, xebersiz deyilsiniz.
Men grlen isler haqda oxlu misal deyib, faktlar gstere
bilerem, mence buna ehtiyac yoxdur, nki biz bu isleri
zmzn hizbi vezifelerimiz hesab edirik ve yerine yetirmeliyik.
Lakin bir ise teessf edirem ki, burada daha dogrusu
Moskva teskilatinda vahid hizb, onun teskilati olan ADF
haqqinda ve mumiyyetle qeyri-teskilati, qeyri-marksist ixislari
esiden hizbimizin birinci debiri Radmenis yoldas feqet bir sira
ixislarin dzgn olmamasini qeyd etmekle kifayetlendi. Bele
yaramaz ve qeyri-hizbi hallarin bir daha tekrar edilmeyeceyi
haqqinda ne kimi l gtrleceyi barede bir kelme de olsun
demedi.
Biz ardicil olaraq, hizbin Icraiyye heyetinin celeselerinde
hizbin vehdetin mhkemlendirilmesi barede temtaraqli gzel
cmlelerle, lap esl teskilati qerarlar qebul etmeyimize
baxmayaraq, Azerbaycan teskilati eleyhine he bir esasi olmayan
qeyri-teskilati, bhtani, iftira dolu mesuliyyetsiz ixislar yene de
davam edir.
Biz z nvbemizde islerimizi davam etdirib, vehdetin daha
da mhkemlendirilmesi n yeni-yeni yollar axtarib, mxtelif
tedbirlere el atmaqla yanasi, grnr, Azerbaycan teskilati
eleyhine ixislara da bir nv adet etmeli olacayiq. nki bizim
ayri ixis yolumuz yoxdur. Hizbin rehberliyi helelik bu kimi
qeyri-teskilati ixislarin qarsisini almaq n he bir tesirli tedbir
grmr.
Rehberliyin dzlmez ikinci atismayan ceheti, mence
ondan ibaretdir ki, o, Iranda geden hadiselere rehberlik etmek
n onun basinda deyil, onun arxasinca srnr. Bunun da esas
sebebi rehberliyin vetenden uzaq olmasidir.
Biz heyati tecrbelerimizden bilirik ki, uzaqdan hetta bir
nee min kilometrlikden tebligat etmek olar. Her halda yaxinda
ve hzuru olsa daha tesirli ve daha keserli olar. nki radio ve
metbuatdan daha yaxsi ktlelerle canli temas tapmaqdir. herend
radio ve metbuatin zne gre msbet cehetleri vardir ki, bunu
127
atismayan cehetlerini hiss etmek o qeder de etin deyildir.Oger
bunlari qruplasdirmis olsaq teqriben asagidaki qaydada olar:
a. HTI-nin Icraiyye heyetinde birliyin olmamasi
sirriyyetin qorunmamasi, mehz teskilati sirriyyetin
qorunmamasi neticesinde bizim teskilatlarimizin, o
cmleden Isfahan ve Tebriz teskilatlarinin lova
getmesini gstermek olar.
b. Gizli is qaydasinin dzgn teskil edilmemesi, o
cmleden mektublasmalar, metbuatin gnderilmesi
qaydasi ve s. gstermek olar
c. Gizli is n kadr hazirliginin basli-basina
buraxilmasi neticesinde bu ise tesadfi ve bu isde
he bir tecrbesi olmayan adamlardan istifade
edilmesi.
Bu nqsanlar aradan aparilmadan biz qarsimiza
qoydugumuz meqsede nail olmaqla yanasi, qalan teskilatlarimizi
da elden vererik.
Bizim isimizde olan en byk nqsanlardan biri de hizbde
herc-mercliyin tam hkm srmesidir. O cmleden, hizbin
meramname ve esasnamesinin eleyhine ixanlarin cezasiz
qalmasidir. Bu da z nvbesinde hizbi mbahise klubuna, hvze
iclaslarini zlerinin azad krslerine evrilenlerin, bhtani-
iftirai mddealarla ixis edenlerin sayinin getdikce oxalmasina
sebeb olur. Merkezi Komite ve Icraiyye heyetinin qerar ve
gsterislerine tabe olmayanlardan mesuliyyetin teleb edilmemesi,
bele adamlarin sayinin getdikce oxalmasina dogru aparir. O
cmleden Moskvada yasayan efserlerin hizbin Azerbaycan
teskilati eleyhine yazdiqlari qeyri-teskilati, bhtani, belke de
tehqiredici mektubla tanissiniz, indi sorusuram onlarin bu
yaramaz ve hizb zvly ile bir yere sigmayan hereketleri
qarsisinda ne kimi tedbir grdnz demek olar ki, he bir tedbir
grlmedi. Men bu kimi misallarin sayini istenilen qeder artira
bilerem. Zennimce bunlar da esl veziyyeti aydinlasdirmaq n
kifayet eder. Indi siz znz deyin bu herc-merclik, daha aiq
128
desek bu zbasinaliq bizi hkmen ve hkmen teskilatsizliga
aparib, ixarmayacaqdirmi?
Men basqa bir daha teeccbl hadise haqqinda danismaq
isteyirem. O da bundan ibaretdir ki, siz hizbin Azerbaycan
teskilati olan ADF-den onun teskilati veziyyeti ve islerinin gedisi
haqqinda gzaris istediniz, biz de gnderdik. Lakin, buradaki
gzarisinizdeki faktlar bizim gnderdiyimiz gzaris esnasinda
deyil, oradan ayri-ayri saglam fikirde olmayan ve firqeye yaxsi
mnasibet beslemeyen adamlarin verdikleri melumatlar esnasinda
tertib edilmisdir.
Sizin gzarisinizin Azerbaycan teskilatina aid olan
hissesinde deyilir ki, Azerbaycan teskilatinda merkeziyyet hkm
srr, tenqide yol verilmir, sekiler dzgn getmir, kimi isteyirler
onlari da seirler. Yeri gelmisken orasini da deyim ki,
gsterilenlere he olmasa bir fakt bele gstere bilmezsiniz ve
mene ele gelir ki, gstere de bilmediniz. Ona gre ki, bunlar,
firqeye yaxsi mnasibetde olmayanlarin oxdan demeye yer
axtaranlarin bhtanlarindan basqa bir sey deyildir.
Sonra gzarisde deyilir ki, vehdetin mhkemlendirilmesi
n yaxsi olardi ki, HTI-nin MK zvlerinden bir nee neIeri
ADF MK-si terkibine seileydi. Sonra qeyd edilir ki, HTI-nin
sabiqeli zvlerinden Azerbaycan teskilatina bir nee tebligatinin
da gnderilmesi lazimdir. Sonra qeyd edirsiniz ki, firqenin
sandigindan xeberiniz yoxdur ve s.
Men bu meselelere cavab vermek istemirem, ona gre ki,
size gnderdiyimiz gzarisde btn bunlarin ve basqa meselelerin
haqqinda etrafli qeyd edilmisdir. Men bir de tekrar edirem, siz
teskilatdan gnderilmis gzarisi esas gtrmelisiniz. Basqa tek-
tek adamlarin verdikleri melumatlarin yalan ve bhtanlardan
ibaret olmasini, siz de menim qeder bilirsiniz. Gelin
teskilatimizin qarsisinda duran vezifeleri yerine yetirmek n
teskilatimizi daha da mhkemlendirek, neinki teskilatlar arasinda
sni ixtilaflar salib, onu zeifledek. Bu mumi isimize zerer
yetirer.
129
Gzarisde deyilir ki, biz vetende teskilatimizin lova getmesi
sebeblerini desek ve ya onlari arasdirsaq onda sirriyyet kesf olar.
Men bilmirem sirriyyet kim terefinden kesf olar. Oger sazimane
emniyyet nezerde tutulursa, o, artiq her seyi bilir. Biz bu
sebebleri genis mzakire edib, gelecek islerimizin qurulmasinda
onlardan istifade etmeliyik. Biz sehvlerimizi yrenib, onlarin bir
daha tekrar olmamasina alismaliyiq daha dogrusu, daha yeni ve
elverisli sullardan istifade etmeliyik.
On vacib ve zeruri islerimizden biri olan gizli is n kadr
hazirligi hemise oldugu kimi ne ise bu deIe de nezerden
qairilmis ve gzarisde qeyd edilmemisdir. Bu ise demek olar ki,
ekser hallarda tesadfi ve bu isde he bir tecrbesi olmayan
adamlarin celb edilmesi, hemise xosagelmez facielerle
neticelenir. Misal n mrnde bir hvzeni bele idare etmeyen
ve idare etmeyi bacarmayan hekimi Husenge Tehran teskilatinin
tapsirilmasini ne ile izah etmek olar. Bele hereketlerin, bele
tedbirlerin, bele kadr seilmesinin neticesinin facie ile
qurtaracagini qabaqcadan sylemek o qeder de derin melumat
teleb etmir.
Sonra teskilatda etilafi Icraiyye heyetinin teskil edilmesi
neticesinde hizbin sirriyyeti evlerde, kelerde ve basqa yerlerde
danisilmasi teeccbl hal deyildirmi?
Bir szle bizim is qaydamiz hkmen teskilatsizliga ve
facieli neticelere dogru aparir. Basqa cr de ola bilmez. Bu
veziyyeti rehberlik gre bilmir ve grmek de istemir.
Gzarisde bir sira vacib meselelerin zerinden keilibdir.
Onlardan: icranin yoxlanilmasi tamamile yaddan ixarilmisdir.
Gzarisde yerli milletilik ve onun xeterinden danisilir. Indi
bu fikirde olanlardan sorusmaq lazimdir ki, yerli milletiliyi
treden nedir? Yerli milletilik mumiyyetle neden ireli gelir?
Yegin ki, bunun cavabi hamiya aydin olan bir seydir. O da hakim
milletilikdir. Ona gre de bir isden, bir nqsan ve atismayan
cehetden danisilarken onu treden sebebler gsterilmekle aradan
aparilmasi yollari da gsterilmelidir.
130
Bezileri iddia edirler ki, eger hizbin meramnamesinde
Iranin oxmilletli lke olmasi qeyd edilse biz hizbden istefa
vererik. Bunu deyenler: Azeri, Beydili, Cahansahlu, Rza Inayet
ve basqalaridir. Bele qeyri-hizbi ve qeyri-marksist hereketlerin
mqabilinde hizbin rehberliyi he bir eksl-emel gstermedi.
atismayan islerimizden biri de debirliyin vezifelerinin
meyyen edilmemesidir. Yaxsi olar ki, Icraiyye heyeti onlarin
selahiyyet dairesini basqa szle vezifelerini, daha dogrusu
grecekleri isleri meyyen etsinler. Onun n debirliyin hquq
ve vezifeleri haqqinda Icraiyye heyeti daxili telimatname ve ya
ona oxsar basqa bir sened qebul etmesi yaxsi olardi.
Teskilat sbesi de z islerini bir de nezerden keirmeli, gizli
is n yararli kadrlar semeli ve yenilerini hazirlamalidir.
Hizbin Azerbaycan teskilatinin fealiyyetine geldikde
demeliyem ki, biz hizbin meramname ve nizamnamesinin
mddealarini esas gtrmekle hizbin Merkezi Komitesinin qerar
ve gsterislerini elde rehber tutaraq fealiyyet edirik. Hizbin
rehber meqamlarindan tez-tez Azerbaycanda olub, dediklerimizi
zleri huzuren grrler. Onlardan Kiyanuri, Kambexs, Radmenis,
Teberi, Boqrati, Isgenderi, Cvdet ve basqa yoldaslar olurlar.
Bundan basqa Azerbaycanda teskil olan konfranslarda devet
etdiyiniz yoldaslar istirak edib, vaxtasiri verdiyimiz
hesabatlarimizla, onun mzakirelerinde yaxindan isktirak edirler
ve s.
Yeri gelmisken bir ceheti qeyd edim ki, bu zaman, yeni HTI
ile ADF birlesdikden sonra her iki terefden ele adamlar tapildilar
ki, onlar vehdet etmeyimizle razi deyildiler. Bu veziyyetin
yaranmasinin bir sira sebebleri var idi. Onlardan bir neesini qeyd
etmek isteyirem: her seyden evvel hizbin rehberliyinde olan
bezileri ele xeyal edirdiler ki, Azerbaycan teskilati mhaciretde
en mnezzem, en feal, en intizamli ve kadr cehetden nisbeten
zengin oldugu n, hizbin merkezi teskilatlarini z eline
alacaq ve neticede uzun mddet rehberlikde olan yoldaslari z
kadrlari ile evez edecekdir.
131
Bu veziyyetin emele gelmesinin esas sebeblerinden biri,
belke lap esasi hizbin Merkezi Komitesinde semimiyyetin
olmamasi idi. Her iki teref bele hesab edirdi ki, Azerbaycan
teskilati evvel tereflerin biri ile birlesib digerini aradan
apardiqdan sonra nvbe ile o birisini aradan aparacaqdir. Ona
gre de iki hisseye ayrilmis hizbin Merkezi Komitesi basqa
islerde vehdet seklinde ixis ede bilmeseler de her halda ADF
eleyhine ve onun temsilisi saydigim n menim eleyhime olan
islerde birge ixis etmeye sey gsterirdiler. Xsusile onlar
Azerbaycanda vaxtasiri hesabat-seki iclaslarinin keirilmesinden
ox natahat idiler.
Buna onlarin heqqi de var idi. nki Azerbaycanda da
btn hizbde sekiler keirilmesini teklif edenler az deyildiler.
Azerbaycandaki yoldaslar hizbde emele gelmis qeyri-adi halin
esas sebebini adi teskilati prinsiplere emel edilmemesinde
grrdler. Teskilat btn marksizm-leninizm hizblerinde oldugu
kimi demokratik merkeziyyet prinsiplerine esaslandigi halda,
hizbin 1948-ci ilde agirilmis ikinci konqresinden sonra bu
prinsipe esasen emel edilmemisdi.
Bu veziyyet hizbin rehber xadimlerini dsndrmeye
bilmezdi. Ona gre de onlar teskilatin bu hami n zeruri olan
prinsipine emel edilmesinde znn meqaminin itirilmesi kimi
baxdiqlarindan ekseriyyeti tek-teklikde bu veziyyetden ixis
yolunu Azerbaycan teskilatini hizbin daxilinde tehlil etmekle
gtrdler. Onlar bu isde meni en esasli manee hesab etdiklerine
gre, menim eleyhime olan btn ixis ve hadiselerden istifade
etmeye alisirdilar. Onlar axtardiqlarini Azerbaycandan da tapa
bilirdiler. Azerbaycanda ele yoldaslar tapilirdilar ki, kiik vedler
neticesinde qeyri-teskilati emellere mrtekib olmaqdan
ekinmirdiler.
Orasini da deyim ki, bunlarin bezileri mumi axina
qosulduqlari halda, bezileri ne etdiklerini yaxsi bilirdiler.
Teeccbl ceheti ondan ibaret idi ki, ekser hallarda bhtan
deyenler ve esidenler hamisi dediklerinin bhtan ve yalan
olmasini bilseler de ox hay-kyle danisirdilar. Meni narahat
132
eden cehet ondan ibaret idi ki, hizbimizin islerinin yaxsilasmasina
serf edilmeli olan vaxt, yalan ve iftixarlara serf edilirdi.
Men bele ixislarin (bhtan ve ixtilaflarin) bezileri haqqinda
yeri geldikde danismaq isteyirem. Bele ixislardan biri sirasi
hizbimizin X plenumunda ifsa edildiyi n o haqda bir nee sz
demek isteyirem.
HTI-nin X plenumu 1962-ci ilde teskil tapdi.
Plenumda HTI-nin Azerbaycan teskilati ADF ve onun
rehberliyi, birinci nvbede menim haqqimda oxlu erize ve
sikayetler toplanmisdi. Bu erize ve sikayetler yoxlanilmadan
plenum istirakilarinin ixtiyarina qoyulmusdu. Bu erize ve
sikayetler gnahsiz adamlarin hebs edilmesi, bezi adamlarin bu
ve ya basqa sekilde cezalandirilmasi ve hetta molla Mustafanin
Azerbaycan tebid edilmesinin sebebkari men hesab edilirdim.
Men hemin materiallari plenum istirakilarinin ixtiyarina
vermis katiblikde sual etdim ki, siz znz bunlari yoxlayibsiz ki,
plenumun ixtiyarinda qoyubsuz, cavab verdiler ki, Yox!. Sonra
dedim ki, plenuma gelen materiallar, daha dogrusu plenumun
gndeliyi ve basqa senedler Icraiyye heyetinde yoxlanib, yeni
mzakire edilib, plenuma gelmelidir, siz bunu edibsiz? Yene
dediler yox! Men nvbeti sualimda sorusdum ki, plenumda
mzakire olunan meseleler barede Icraiyye heyetinin he olmasa
mumi de olsa bir nezeri olmalidir. Onda deyin grek bu
ittihamnameler haqqinda Icraiyye Heyetinin nezeri nedir? Yene
de cavab menfi oldu. Sonra yene sorusdum ki, bu materiallar
haqqinda verilen suallara ne cavab vereceksiz? Bu sualim da
cavabsiz qaldi. Btn menim mracietlrim cavabsiz qaldigi n
teklif etdim ki, siz iqrar edirsiniz ki, bu hadiseler SSRI-de bas
verdiyi n sizin onlardan xeberiniz yoxdur. Onda yaxsi olar ki,
siz heyeti Icraiyye adindan Sov. IKP MK-na mektub yazib, bu
hadiselerin ne qeder dz olub olmamasini sorusmaqla yanasi,
hem de bunlarin mene ne qeder dexli olub-olmamasini da
yrenin.
Bele de oldu. Hizbin Icraiyye heyeti terefinden mektub
yazildi. Her halda X plenumun gndeliyinde duran mesele demek
133
olar ki, mzakireler zamani yaddan ixarildi ve esas mesele
kimi ADF ve onun rehberlerinin (elbette, birinci nvbede menim)
eleyhime hcumlar baslandi. ixis edenler menim emellerimle
tanis olduqlari n ox atesin nitqler edib, meni istedikleri
qeddar adamlarla mqayise edib, en agir cezaya mehkum etmekle
onun fovri icrasini teleb edirdiler. ixis edenleri eger isden xeberi
olmayan sade adamlar dinleseydiler onlar teeccb edib,
deyerdiler ki, nece olub, bu adam indiye qeder rehberlikde
qalmisdir.
Xlase, Sovet Ittifaqi Kommunist Partiyasinin nmayendesi
hizbin Icraiyye heyetinin mektubuna cavab vererek bildirdi ki,
deyilenler, yazilan erize ve melumatlar ADF, onun rehberliyi, o
cmleden Qulam Yehya oglu Danisian haqqinda deyilenlerin
hamisi bhtan, yalan ve iftiralardan basqa bir sey deyildir.
Buna baxmayaraq ixislar ele suret gtrmsd ki, Sov.
IKP MK-nin melumati da onlarin suretine az tesir ede bilmisdi.
Men ixisimda dedim ki, hamimizin hrmet etdiyimiz ve evinde
qonaq oldugumuz Sov IKP MK-nin cavabindan sonra gerek
tempi bir qeder azaldaydiniz. Amma bu nedense ele hiss
olunmur. Lakin men hemin bhtanlar haqqinda bir sey demek
fikrinde deyilem ve bu kimi bhtani sayielerle ixis edenlere de
cavab vermeyeceyem. Mene ele gelir ki, onlar cavablarini, z de
en yaxsi cavablarini aldilar. Qabaqdan cavabini alib, sonradan
danisan adamlarin veziyyetinin nece olmasini gman edirem,
haminiz bilirsiniz. Men tekce bir bhtana z fikrimi demek
isteyirem. O da Molla Mustafanin Azerbaycandan getmesini
menim xidmetim hesab etmenizdir. Kas bu haqda siz deyenler
dz olaydi, kas menim o qeder hrmetim olaydi ki, istediyimiz
adami ya tebid edib, ya da zindana sala bileydik.
Plenum zvleri qarsisinda Qafar Kendli, Agahi ve
Babazadenin ixislarina cavab vermek isteyirem. Onlar
ixislarinda gsterdiler ki, hizbin Azerbaycan teskilati ADF MK
gya yene de yoldaslara iqtisadi tezyiq gsterir. Antipatiya ve
likvidator cereyanlari gya qalir. Onlar dediler ki, firqe aktivi
134
aktiv deyildir, sonra qapali mektub ve bir sira vacib meseleler
haqqinda danisdilar.
Her seyden evvel Kendli, Agahi ve Babazade asagidaki
terkibde olan aktivi aktiv hesab etmirler. Aktive ADF-nin MK
zvleri, Merkezi Teftis Komissiyonu zvleri, Baki seher
komitesinin zvleri, Baki seheri teftis komissiyonu zvleri,
mehelli komitelerin bro zvleri, teftis komissiyonu sedrleri ve
ADF MK aparatinin mesul isileri istirak edirdiler. Bele bir
yigincagi aktiv hesab etmesek, onda bes aktiv yigincaglari
kimlerden ibaret olmalidir? Xahis edirem deyesiniz.
Sonra Qafar Kendli ixisinda dedi ki, firqenin basinda he
olmasa elmi derecesi olan durmalidir. Buradan da bele bir
mentiqi neticeye gelirik Danisianin elmi derecesi olmadigindan
onu basqasi ile evez etmek lazimdir.
Menim bele bir mentiqi teklife sexsen etirazim yoxdur.
Oger firqenin basinda elmi derecesi olan yoldasin durmasi
meslehetdirse, qoy ele de olsun. Ancaq hizbimizin indiki
plenumu qebul etmelidir ki, firqe teskilati demokratik
merkeziyyet prinsipi ve hizb zvlerinin hquq ve vezifeleri
esasinda deyil, tehsil sisteminde olan qayda zre seilsinler. Oger
plenum bele bir qerari qebul etse, men hemin qerara tabe olmaga
haziram.
Yoldaslardan bezileri qeyd etdiler ki, Azerbaycanda
kollektiv rehberlik prinsiplerine guya emel edilmir. Men hemin
yoldaslardan sorusmaq isteyirem ki, onlar demokrasini nece basa
dsrler ve ya onu nece grmek isteyirler?
Biz demokratik merkeziyyet suluna emel ederken her
seyden evvel vaxtasiri rehber meqamlarin hesabat vermeleri ve
konqrelerin ve ya onu evez eden konfranslarin agirilmasi ve
orada gizli sesverme yolu ile rehber orqanlarin seilmesi, lazim
geldikce kollektiv suretde qerarlar qebul edilir ve onun icrasi ya
Icraiyye heyeti ve ya tek-tek sexsler terefinden yerine yetirilir.
Indi xahis edirem deyesiz: biz bu yolla hansi demokrasini
pozmus oluruq. Biz 7-ci akademiya hvzesinde qeyri-teskilati
sulda ixis edenlerin ixislarini eynile qapali mektub vasitesile
135
btn hvzelerimizin nezerine atdirmaq qerarina gelmeyimizi,
demokrasinin pozulmasi, basqa szle merkeziyyetin gcl ve
demokratiyanin zeif olmasi kimi qiymetlendirirler. Bele bir
iddiani ireli srenler yegin ki, xebersiz deyiller ki, akademiya
hvzesinde qeyri-teskilati sulda ixis edenler deIelerle teleb
edirdiler ki, bize icaze versinler hvzelerde ixis edib, z haqq
szlerimizi deyek. Nehayet, onlar hvzelerde deyilenleri haqq
szlerini akademiya hvzesinde dediler. Biz de onlarin
ixislairini zlerinin yazdiqlari kimi onlarin zlerinin yazdiqlari
hvze sureticelesesinden gtrb, eynile qapali mektub seklinde
firqe hvzelerinin mzakiresine verdik. Eyni zamanda akademiya
hvzesi heyet amilesini agirib, onlari xeberdar etdi ki, uzun
mddet gcle qarsisinda ixis edib, z haqq szlerini demek
isteyenlerin dediklerini ehyanen hvzelerde oxunub, mzakire
edilmek n mehelli teskilatlara gnderirik ki, firqe zvleri
hemin ixislarla tanis olub, bu barede z fikirlerini desinler.
Indi hemin haqqsiz deyenlerden ve ya basqalarindan kim
mehelli teskilatlara z haqq szlerinden dife etmeye hazirdirsa
buyurub, gede bilerler. Oger birinin eynen yol pulu olmasa yol
pulunuzu da vererik.
Sz yox ki, ixis edenlerin dedikleri haqq szlerinin nece
eks-seda vereceyini bildiklerine gre bir neIer de olsun mehelli
teskilatlara getmeye hazir olmadilar.
Hvzelerin qapali iclaslari tam ekseriyyetle teskil tapdilar
ve bu ixislarda 874 neIer firqe zv ixis ederek, qeyri-teskilati
ixislari mehkum ederek, onlarin firqe zvly ile bir yere
sigmayan hereketlerini hizb prinsipialliqla pisleyerek onlarin
firqe siralarindan ixrac edilmelerini teleb ve teklif edirler.
Bezileri ixislarinda dediler ki, demokratiyaya nisbeten
merziyye gcldr. Men bir daha bu cehdi de yada salmagi
zme borc bilirem ki, demokrasi hizb zvlerinin hizbin nizam-
intizamina tabe olmaqdan ona dnmeden emel etmekden azad
etmir. Hizb zv teskilatin birliyini, onun monolitliyini
qorumaqla intizamin herterefli mhkemlenmesine kmek
etmelidir. Hizbin daxili demokratiyasi he de her kesin istediyi
136
kimi mesuliyyetsiz ixislar etmek, basqalarina bhtan ve iftira
demekden ibaret deyildir. Bu hizbe xeyanetdir.
Hizbi alinmaz qalaya evirmek her bir hizb zvnn
gndelik ve daimi mqeddes borcu ve vezifesidir. Hizbdeki
mhkem intizami burada bezi qeyri-teskilati ixis edenlerin
iddiasina esasen diktatorluq adlandirmaq olmaz. Bizim
hizbimizin basqa qardas kommunist ve karger hizbleri kimi
demokratik merkeziyyet prinsiplerine esaslanmasini ve bunun ne
demek oldugunu guman edirem ki, hamimiz kifayet qeder bilirik.
Lakin bezileri ona zlerinden meyyen dzelisler edib, onu
istedikleri eybecer sekle salmaq isteseler de hizbin byk
ekseriyyetini teskil eden saglam qvvesi buna icaze vermezler.
Burada qisa sekilde sizin nezerinize atdirdigim mesele ve
faktlar haqqinda deIelerle hizbimizin Icraiyye heyeti ve
debirxanasinda ixis edib, demisem, oxlu mracietler etmisik
dediklerimi msteqimen inkar eden olmaiyib. Lakin hizbde
demokratiyani anarxiyaya evirmek isteyenler ve ya saglam
tenqid evezine qesden bhtan ve iftirailiga el atanlara qarsi hele
he bir teskilati tedbir grlmemisdir. Mehz ona gre de bezileri
her bir hizb zvnn z danisigina mesuliyyet hiss etmeyini
tamam yaddan ixarib, agzina geleni, istediyi bhtan ve iftIrani
reva bildiyi her kes haqqinda danismaqdan ekinmirler. Bele
adamlardan neinki mesuliyyet teleb olunmur, hetta dediklerine ne
kimi yalan dogru esasi olmasini da sorusan yoxdur.
Buradan da bele bir veziyyet yaranmisdir ki, tekce tek-tek
adamlar haqqinda deyil, hetta vehdet ve ADF eleyhine istediyi
qeder ve istediyi yerde bhtan ve iftiralarla ixislar edirler.
Helelik onlardan he bir mesuliyyet teleb eden ne bir meqam, ne
de meyyen sexsler var. Dediklerimize misal deyib, faktlar
gstermek olar ki, bunlarin ekseriyyetlerinden sizin tek-tekiniz
xebersiz deyilsiz. Gtrek Moskva hvzelerinedeki ixislar.
Men bu haqda hemin hvzelerde ve hizbin Icraiyye
heyetlerinde kifayet qeder danisdigim n onlari bir de burada
bu ve ya diger sekilde tekrar etmek fikrinde deyilem. Tekce bir
ceheti qeyd edim ki, biz bu qeyri-teskilati bhtani, iftirai ve
137
bezen hetta tehqiredici ixislar haqqinda hizbin rehberliyinin bir
teskilati qerara geleceyini gzleyirdik. Bele fikirlesmekde ve
edaletli qerar qebul edileceyine midvar olmaqda biz haqli idik.
Her seyden evvel ona gre ki, Moskvadaki qeyri-teskilati ixislari
hizbimizin birinci debiri Radmenis z esitdi. Radmenis z
vehdetin ve ADF-nin eleyhine olan ixislarin sahidi oldu. Biz bu
eqidede idik ki, hizbimizin rehberliyi ele tedbir grecek ki,
bundan sonra bele qeyri-teskilati ve teskilata qarsi etimadsizliq
doguran hereketler bir daha tekrar edilmeyecekdir. Biz hizbin
rehberliyine mektubla mraciet edib, teqaze etmisdik ki, bu haqda
ne qerara gelirse bize de xeber verilsin. Mteessfane he bir
iqdam olunmadi. Ona gre de teskilatin azad krsye evrilmesi
temayl gn-gnden daha da siddetlenmeye basladi.
Mahmud Penahyanin mektubu evvelce hvzede oxunmus,
sonra MK-ya verilmis ve ondan sonra plenuma gnderilmisdir.
Plenumda hemin provokasiya xarakterli mektubla tanis olduq. Siz
znz de tesdiq etdiniz ki, bu mektub evvelden axira qeder
bhtandir. Indi sizden sorusuram siz bu bhtaniya qarsi ne kimi
ekslemel gsterdiniz? Ne kimi teskilati qerara geldiniz. Bu
haqda bir sey deye bilersinizmi? Olbette yox! Mehz ona gre de
bele teskilatin ktle ierisinede istenilen rehberlik n teleb
olunan seviyyede nfuz ve hrmeti ola bilmez.
Bedii Tebrizi vahid hizbin daxilinde nifaq salmaq milli
edavet tretmek meqsedile efserler adindan mektub getirib,
Azerbaycan teskilati eleyhine onun daxilinde deste yaratmaqdan
tr memuriyyete gelmesi barede mveqqeti broya 11/X-1961-
ci il tarixli mektub yazdi. Mektub yazmagimizdan elave bu qeyri-
teskilati ve Iran xalqlari n fvqlade ziyanli olan hadiseden
rehberliyin yaxsi xeber ve melumati var idi. Biz hele de
mektubumuza cavab gzleyirik.
Bundan basqa biz Moskva hvzelerinde hizbin Azerbaycan
teskilati ve onun rehberliyi eleyhine olan qeyri-teskilati ixislar
haqqinda hizbin rehberliyine 6/II-1962-ci il tarixinde yazdigimiz
mektuba da indiye qeder cavab gzleyirik.
138
Qazaxistanda yasayan yoldaslar bize mraciet edib, onlarin
islerine yetismekde bizden kmek istemeleri barede rehberliye
etdiyimiz mracietmiz de cavabsiz qaldi.
Men de basqa yoldaslar kimi HTI-nin X plenumundaki
komissiyonun hazirladigi gzarisin materiallari ile yaxindan tanis
olduqda melum olur ki, Hseyn Yezdi 1959-cu ilden sazimane
emniyyetle elaqeye girmesi bir idde mesul yoldaslara teqriben
melum imis. Buna baxmayaraq Hseyn Yezdi z sexsi masini ile
Rza Rustanin srcs olmus ve ona mtercimlik etmisdir.
Belelikle, o, teskilatda bir nv hemekare olur.
Yezdi tedricen teskilatda zne meyyen mvqeler ele
keirmeye baslayir. Hetta gizli ise gnderilenlerin senedlerinin
hazirlanmasinda yaxindan istirak edib, bu ise kmeklik edib.
Yezdi zne qarsi byk etimad qazandiqdan sonra bir sira mesul
yoldaslari ve onlarin ailelerini z masininda Qerbi Berline, Parise
aparir. Onlardan: Radmenis ve ailesi, Oxter xanim, Ozize xanim,
Meryam xanim, Kiyanuri, Kambexs, Fruten ve basqalairina bu
kimi xidmetler gsterir.
Bunlarla yanasi Icraiyye heyetinin zvlerinin xeberi ola-ola
Yezdi Cavadzade Daryusu (Piseverinin oglunu) Qerbi Berline
aparib, sazimane-emniyyete tehvil verdi ve rehberlikden he kes
bununla maraqlanmadilar.
Bunlardan basqa kemisde hizbin debiri olmus, dok.
Yezdinin Iran heyeti hakimesine teslim olmasini hizbin rehberliyi
bile-bile onun oglu Hseyni z yanlarinda saxlayib, onun
xidmetlerinden istifade edirdiler.
Men Rza Rstemin Qerbi Berline getmesini sorusduqda o,
X plenumdaki ixisinda hemin sualima cavab vererken dedi ki,
Qerbi Berline getmisdim ki, usaqlarima don alim. Men szarasi
ona dedim ki, sen Serqi Almanda usaqlarina don tapa bilmedin ki,
Qerbi Berline gedirsen? Sen axi Iran karger ittihadiyelerinin
sedrisen, ne n z hrmet ve agirligini hifz etmirsen. Sonra
Iranda siyasi hebslere saziman-emniyyetin isisi Hseyn Yezdi
vasitesile kmeklik gsterirsiz. Demeli, dolayisi yolla siyasi
hebsleri bir daha saziman-emniyyete merriflik etmis olursuz. Ele
139
buna gre de Iranda teskilatinizin biri-digerini ardinca lova
getmis olur ve bununla da maraqlanan olmur. Onlarin kesf olma
sebebleri yrenilmemis qaldigindan, bunlar daim tekrar olunur.
Btn bu hereketlere qarsi bizim ekslemelimiz ve basqa
tedbirlerimiz her nee ilden bir agrilmis plenumlarda ixis edib,
reyimizi bosaltmaqdan ibaret olur ve bununla da is qurtarib,
gedir.
Menim fikrimce teskilatimizin bele xosagelmez hala
dsmesinin sebebi hizbimizde olan destebendlikdir. Oger
heqiqeten bele bir veziyyetden teskilatimizi ixartmaq isteyirikse
onda gelin meseleleri tam aiq qoyaq, atismayan cehetlerimizi
bir vetenperest kommunist kimi gsterek ve onlarin aradan
aparilmasi n btn imkanlarimizdan heddelimkan istifade
edek.
Her seyden evvel hizb zvly ile bir araya sigmayan
destebendlikle yanasi hizb indiki azad krsye evrilmis haldan
ixarib, masir telabata cavab vere bilecek ve qarsimizda duran
vezifeleri hell ede bilecek hala salar!
Bu cehetden bizim hamimizin hdesine byk mesuliyyet
dsr. Xsusile Radmenis yoldasin hdesine hizbin birinci debiri
kimi daha mesuliyyetli vezifeleri yerine yetirmek dsr. O hizbin
birinci debiri ve Iran sbesinin mesulu kimi daha ox ciddiyyet
etmeli ve biz de z nvbemizde ona herterefli kmek etmeliyik.
Her halda hizbin birinci debiri ve Iran sbesinin mesulu
kimi ona yarasmazdi ki, Hseyn Yezdi kimi adamlarin feline
uysun. Bu hadise bizim he birimize elelxsus Radmenise
yarasan hadise deyildir. Bizim hizbimizin ayri-ayri mesullarinin
ehtiyatsizligi znden bele bagislanmaz gnahlari n Iran
xalqlari he vaxt ona gzest etmez.
Teskilat sbesine geldikde, onun da oxlu nqsanlari vardir.
Bu nqsanin esasini mhaciretdeki teskilatlardan Irana adam
gndererken, onlarin keyfiyyet ve is bacariqlarinin etrafli
yoxlanilmamasidir.
Bunlarla yanasi esas mesele ondan ibaretdir ki, gizli ise
dediyim kimi tesadfi adamlar gnderilir. Onlarin herterefli
140
keyfiyyetleri nezere alinmadan gnderirlirler. Indi eger sorusulsa
ki, Nasiz Sarumi, Gheryan, Hesen Hezeri ve Rza Qazi hansi
keyfiyyetlerine gre gizli ise gnderilibler. Yegin ki, bunu encam
verenler he bir esasli cavab tapa bilmezler.
Gizli is qaydalarinin lat elifbasina emel edilmediyine gre
Xaveri ve Hikmetc tutuldular. Mqeddeszade ve Mesudzade
yox olublar, Pazuki ve Vilayeti icazesiz qayidiblar, Gheryan ile
Hekimi de teslim olublar. Btn bunlarin sebebi sazimane
ehemiyyete aydin oldugu halda, biz yene de bunu bir nv hizb
aktivinden gizli saxlamaga sey gsteririk. Is o yere atir ki,
Hikmetc ve Mesud Almana qayidirlar ve yoldaslarla
grsdkden sonra teskilat sbesi onlarin helelik burada
qalmalarini meslehet grdy halda, Mesud bu mesleheti qebul
etmeden xdserana Iraqa gedir. Onun bu intizamiligi
mqabilinde hizbin rehberliyi onu rabit teyin edir.
Hizbin X plenumunda Hseyn Yezdinin ifsa edilmesi ile
elaqedar azdan-oxdan grlms isleri Kiyanuri z adina ve lova
getmis isleri Radmenisin adina ixartdi. Men ixisimda dedim ki,
bele hereket yoldasliqda dz deyildir. Eyni zamanda Kiyanuri
ixisinin bir yerinde dedi ki, H.Yezdinin sazimane-emniyyetin
isisi olmasindan xeberim var idi. Men Kiyanuriye sual verdim
ki, eger heqiqeten Yezdinin mahiyyetini bilirdinse bes ne n
demirdin? O, menim cavabimda dedi ki, men dedim amma mene
qulaq asan olmadi. Men bir de sorusdum ki, eger dogrudan da
bele idise bes ne n bir resmi yerde demedin? Indi senin
heqiqeten vaxtinda xeber verdiyine nece inanmaq olar? Bele bir
seyi bilib, dememek z bir xeyanetdir. Bildiyiniz kimi Isfahan
ve Azerbaycan teskilatlari, Tehran teskilati ile elaqeye giren kimi
kesf olundu.
Men ixisimda bir de tekrar edib, yoldaslari z aralarinda
yaranmis sexsi ixtilaflarindan el ekmeye ve teskilatimizin
mhkemlenmesi yolunda var qvvelerini serf etmeye devet
etdim. Sonra plenuma mracietle dedim ki, hizbimizin
rehberliyinin indiki xosagelmez veziyyetlerden ixmasi n
ADF-nin rehberliyi terefinden deIelerle mektub yazib, teklifler
141
etmeyimize, daha dogrusu mnasib bildiyimiz ixis yolu teklif
etmeyimize baxmayaraq, onlara he bir tertib-eser
verilmemesinden elave bize de he bir cavab vermemisdir.
Hizbimizin, xsusile onun Icraiyye heyetinin ixilmaz
veziyyetine tezlikle son qoyulmasi n asagidakilarin heyata
kemesi teklifini bir de tekrar edirem:
a. Icraiyye heyetinin terkibini azaltmaq heddekser
onlarin sayini 5-7 neIer etmek ve onlarin qarsisinda
asagidaki vezifeleri qoymaq:
1. Vetende ve ya meslehet olan basqa bir yerde islemeye
hazir olmali.
2. Ele yoldaslar seilmelidir ki, bir-birine inanib, bir yerde
Iealiyyet ede bilsinler.
3. Icranin yoxlanilmasina diqqeti artirmaq.
Isden emele keek. Bezen Icraiyye heyetinin celeseleri 20
gn (15/XI ta 5/XII) ekir, heqiqi eqel 12-17 gn ekir. Buna ne
ehtiyac vardir. Halbuki ele bir vacib mesele de hell olunmur.
Icraiyye heyeti zvleri arasinda semimiyyet olsa bele celeseler 2-
3 gnden artiq ekmez.
4. Hizibin daxili sirriyyetini saxlaya bilsinler. Eyni
zamanda her kes z vezifesini yerine yetirmekle
yoldaslarin birinin-digerine inami olmalidir.
Indiki Icraiyye heyeti zvleri arasinda semimiyyet
olmadigina gre Almaniya sosialist hizbinin birinci debiri Ulbrixt
yoldas Radmenisle grsmek istediyini bildirmis ve bu mesele
hizbin Icraiyye heyetinde mzakire olunan zaman, Icraiyye
heyetinin zvleri bele qerara gelmisdir ki, Ulbrixtle tekce
Radmenis deyil, Icraiyye heyetinin btn zvleri grssnler. Bu
veziyyetden xeber tutan Ulbrixt onlarin he birini qebul
etmemisdir.
Sonra Omini is basina gelerken, Bolqaristan radiosu hizbin
katiblerinden birile msahibe etmek istedikde yoldaslar z
aralarinda kimin getmesi barede meyyen qerara gelmediklerine
gre geden olmamisdir. Indi dediklerimden dzgn netice
ixarilsa aydin olar ki, yoldaslarin arasinda semimiyyetin
142
olmamasi znden bir sira elverisli imkanlardan istifade ede
bilmirik.
Fruten ixisinda dedi ki, yoldaslar hetta bir hvzede istirak
etmek istemirler ki, aralarinda olan ixtilaflardan he olmasa
hvze zvleri xeber tutmasinlar.
Indi znz deyin, hvzede birlikde istirak ede bilmeyen
adamlar Iranda dagilmis teskilatlari berpa etmekde bir yerde nece
istirak ede bilerler. Men ixisimin sonunda hizbin rehberliyinin
teskilati yetginliyinin, onun vehedetinin mhkemlenmesi ve
qdretinin artmasi n tezlikle tesirli tedbirler grlmesine
midvar oldugumu bildirdim.
Plenumun gedisi xeyli mddet ekdi ve oxlu ixislar oldu
ki, onlarin haqqinda z fikrimi arayis, replika ve qisa ixislar
seklinde bildirdim. Onlarin hamisi haqqinda danismaga imkan
olmadigindan onlarin oxundan serf-nezer edirem. Oger
gelecekde onlara ehtiyac olsa yegin ki, plenumun sureti
celesesinden gtrmek mmkn olar.
Qeyd edilmesi lazim bildiyim meselelerden biri de hizbin X
(3) plenumunun qerarlari haqqindadir.
nki X (3) plenumun qebul etdiyi qerarin bir yerinde
deyilirdi ki, Heyeti-Icraiyyede qvveler biri-digerini felec edirdi.
Sonra bir yerde deyilirdi ki, plenum hizbimizde monolit isgzar
bir rehberlik yaradilmasini zeruri hesab edir.
Plenum mveqqeti broya tapsirirdi ki, rehberlik meselesini
qeti hell etmek n heddekser bir ile qeder yeniden plenum
ixarib orada rehberlik meselesini hell etsin.
Plenum qerarinin basqa bir yerinde qeyd etdim ki, hizbin
azad krss mesuliyyetsiz ixislar ve mbahiseler yerine
evirilmesi neticesinde plenum heyeti Icraiyye intixab ede
bilmedi. Bele bir halin meydana gelmesi HTI kimi sabiqeli
teskilat n bagislanmaz bir gnahdir.
Men yeniden Moskva hvzelerinde bas vermis ve yene de
davam etmekde olan qeyri-teskilati ixislara dair bezi meseleleri
mveqqeti bronun yadina salmaq daha dogrusu nezer-
diqqetlerini celb etmek meqsedile bir daha shbet etdim.
143
Bezileri haqqinda qabaqlarda qeyd etdiyim n bir daha
tekrar etmek istemirem. Lakin, deyilmeyenlerden bir neesi
haqqda demek isteyirem.
Bakida 70 n-li Akademiya hvzesinin heyeti-amilesi
teskilati qaydani pozub, zbasinaliq etdiyine gre Baki teskilati
Akademiya hvzesinde yeni heyet amile sekisi aparmaq qerarini
ADF MK Icraiyye heyeti tesdiq edib, orada yeni hvze heyeti
sekisi aparilmasina icaze verdi. ADF MK Icraiyye heyetinin
qerari iyul ayinin 28-de oldugu halda, hizbin katibliyi hemin
qerari avqust ayinin 13-de legv edir.
Indi sorusula biler: Hizbin katibliyi qerarla tanis olmadan,
qerar gelib katibliye atmadan, onun sebeblerini yrenmeden,
qerarin legv edilmesini hansi teskilati qaydaya esasen etmis ve
hansi nizamnameye esaslanmisdir.
Sizin bu emeliniz her seyden evvel hizbin X plenumunun
lap bu yaxinlarda qebul etmis qerarinin eleyhinedir. Kas katiblik
teskilatimizda, btn sahelerle, o cmleden hvzelerin heyeti
amile sekilerile de maraqlanmis olaydi. Aiq desek hizbin
Azerbaycan teskilatindan size gnderilen btn mektublar bir
qayda olaraq demek olar ki, hemise cavabsiz qalir. Amma bir
hvzenin heyeti amile sekilerinde edilmis qanuni deyisiklik sizi
bir qeder narahat edir ve hemin qerar size atmadan fovri legv
edilir. Bu hadise teskilati sula uygun olmasi sualina sizin he
birinizin he bir ne mentiqi, ne qeyri-mentiqi cavbiniz yoxdur ve
bele hallara he vaxt cavab tapmaq olmaz. Ona gre ki, bu
tamamile qeyri-teskilati suldur. Siz qerari telefonla esidib,
telefonla da legv edirsiniz. Hansi qerari? O qerari ki, teskilatda
qeyri-teskilatiliq emeller edenlere, teskilatda xarabkarliq
edenlere qarsi teskilatin mhkemlenmesi n olan qerar bele
qeyri-teskilati yolla legv edilir. Indi znz deyin sizin bele he
bir teskilati sula uygun gelmeyen hereketleriniz teskilati haraya
aparir.
Sonra Mahmud Penahyanin Azerbaycan teskilati haqqinda
X plenuma yazdigi mektubu, plenum provakasiya adlandirdi.
Amma plenumun provakasiya adlandirdigi material barede ne
144
kimi teskilati tedbir grdnz. Aiq deyek ki, he bir tedbir
grmediniz ve yegin ki, bundan sonra da he bir teskilati tedbir
grmek fikrinde de deyilsiniz.
Btn bu qeyri-teskilati veziyyete son qoymagin menim
fikrimce yegane yolu btn hizb miqyasinda konfrans
agirmaqdir. Bu teskilati tedbir indi hizbe onun saglamlasmasi
n her seyden vacibdir. Men teklif edirem ki, konfransa
hazirliq isi aparmaq n 5 neIerden ibaret komissiyon meyyen
edek, onlar z hazirliq islerini 3-5 aya qeder qurtarib, mveqqeti
broya gzaris vererler, mveqqeti bro da z nvbesinde
konfransin vaxti ve yerini meyyen eder. Belelikle hizbimiz zun
mddet dar oldugu qeyri-teskilati veziyyetden her seyi z adi
ile desek derin bhrandan bir deIelik qurtarib, qardas kommunist
ve karger hizbleri kimi heqiqi intizamli marksist-lenini hizb
sekline dser.
Bele olduqda mhkem ve bacariqli rehberlik yaranar, onda
teskilat bir mnezzem, nizam-intizamli teskilata evriler ki,
bununla da isimizin agirligini vetenimizdeki teskilati islerin
berpasi ve inkisafina ynelde bilerik. Bu yolla orada dagilmis
teskilatlar berpa ediler.
Hizbde bele qeyri-teskilati ve herc-mercliyin vcude
gelmesi ve getdikce daha da vsetlenmesinin esas sebeblerinden
biri de kadrlara mnasibet, onlarin cezalandirlmasi ve ya ireli
ekilmeleri onlarin emelleri ve hizbi xidmetlerine gre deyil,
ayri-ayri sexslere, sexsi mnasibetlerine gre edilir. Dediyime
oxlu misallar gstermek mmkn oldugu halda tekce birini
demek isteyirem.
Qasiminin bu qeder qeyri-teskilati, qeyri-semimi, qeyri-
hizbi ve nehayet hizbin siyasi xettinin eleyhine X plenumda
oldugu mvqe ve ixisinda sonra ona hizbi mcazet vermek
evezine, onu ireli ekdiniz ve hizbin MK-nin orqani olan
Merdom ruznamesine redaktor teyin etdiniz. Bele bir qeyri-
teskilati hereketinizi ne ile esaslandirmaga alissaniz da her halda
emeliz qeyri-teskilati ve hetta ziddi-teskilati emel olaraq qalir.
145
O, hizbin xetti-mesinin eleyhine oldugu halda onu hizbin
xetti-mesini teblig eden orqanin basisi teyin edilmesine siz ne
qeder bacariqli olsaniz da he bir don geydire bilmezsiniz.
Ona gre de ox cesaretle demek olar ki, ideoloji isimiz he
de teskilati isimizden yaxsi deyildir. Bu ve ya diger sexsin zn
marksist adlandirmasi, elece de meyyen teskilatin zn
marksist karger hizbi adlandirmasi ile deyil, marksizm-leninizm
mddealarina ne derecede emel etmesile meyyen edilir. Indi
gelin biz de emellerimizle iddialarimizla emellerimize baxib,
zmzn kim olmagimizi meyyen edek.
Sov IKP-nin XXII qurultayinin materiallarini btn qardas
kommunist karger hizbleri yekdillikle beyendikleri ve ona tam
terefdar olduqlarini bildirdikleri halda Qasimi bele bir hami n
hetta dsmenlerimiz n aydin olan mesele haqqinda onu
qiymetlendirmekde mmtene qaldi. Onun bu qeyri-hizbi ve qeyri-
marksist hereketi mqabilinde onu ve Fruteni ireli ekdiniz.
Halbuki onlarin her ikisinin qeyri-hizbi, qeyri-teskilati ve qeyri-
marksist fikirde olduqlarini yaxsi bilirsiniz.
Fruten ve Qasimi 7 yanvar 1963-c il Pravda qezetinin
bas meqalesini cavanlar arasinda oxuyub, onun tehlilini
dayandirdilar. Onlarin bu qeyri-teskilati ve hizb zvly ile bir
yere sigmayan emelleri haqda Almaniya Sosialist hizbi MK-nin
qerari oldu. Onlar hemin qerarinda hizbimizin mveqqeti
brosundan teqaza edirdiler ki, bele qeyri-marksist hereketlerine
gre hizbi mesuliyyete alinsinlar bele bir haqli teqazanin
mqabilinde mveqqeti bro onlari heqiqeten ve fovri hizbi
mesuliyyete celb etmek evezine onlar tesviq edildiler.
Men mveqqeti bronu bir de xatircem etdim ki, eger onlar
hizbide konfrans agirilmasina raziliq verib, onu teskil etseler
men kommunistcesine vicdanla sz verirem ki, sizin fikir
etdiyiniz kimi nmayendelerin ekseriyyeti bizden olduqlarina
gre gya istediklerimizi seeceyik. Siz znz de buna inanirsiz
ki, biz bele etmerik. Sizli-bizli el-ele verib, isin hdesinden gele
bilen yoldaslari seerik. Demeli, sekileri sexslerin
milliyyetlerine gre yox, is qabiliyyeti, ise sedaqeti ve ise
146
mnasibetine gre seerik. Onlar sz verdiler ki, menim teklifimi
bir de mtalie edib, mmkn qeder emel edecekler.
Bir nee vaxtdan sonra mveqqeti bronun devetile
Leypsiqe getdim. Broda dediler ki, onlar menim Azerbaycan
teskilati haqda melumatimi dinlemek isteyirler. Men onlarin
cavabinda dedim ki, men melumat vermeye haziram. Ancaq eger
siz menim Azerbaycan teskilatinda veziyyet ve mumiyyetle
teskilatin fealiyyeti haqqinda melumatimi dinlemek
isteyirdinizse, onda qabaqcadan xeber vereydiniz, biz de size
vereceyimiz melumati Icraiyye heyetinde mzakire ve tesdiq
etdikden sonra size teqdim ederdik.
Men Azerbaycan teskilati haqqinda melumat vermezden
evvel asagidaki meseleler haqqinda sizin nezerinizi bilmek
isteyirem: her seyden evvel biz bilmek isteyirik ki, hizbin X
plenumunun rehberliyi bhrandan ixarmaq haqdaki qerari
barede ne kimi tedbirler grbsz ve bu barede bizim ne kimi
kmeyimiz ola biler. Sonra bilmek isteyirik ki, Iran heyeti
hakimesinin sz yox ki, sahin 6 maddelik referondumunu tehrim
ederken hansi delil ve mentiqe esaslandiz ve onun esas sebebi
neden ibaretdir?
Men Azerbaycan teskilati haqqinda melumat vererken
mveqqeti broya bildirdim ki, Azerbaycanin teskilati veziyyeti
haqqinda Radmenis ve Isgenderi yoldaslarin xeberleri vardir.
Men qisa sekilde onlarin melumatlari olduqlari dvrden sonraki
vaxt erzinde xlase demek fikrindeyem.
Azerbaycan teskilati daha dogrusu HTI-nin Azerbaycan
teskilati ADF-nin genis plenumu oldu. Orada hizbin X (III)
plenumunun yekunlari mzakire edildi. ixis eden yoldaslar,
elece de btn plenum istirakilari hizbin rehberliyinin derin
bhran keirmesini teessfle, rek agrisi ile qeyd etmekle yanasi
ondan ixis yolunu tezlikle konqre ehemiyyetli konfrans
agirilmasinda grdler.
Bundan elave Qasiminin Alban Omek hizbinden terefdarliq
edib, bu isi qiymetlendirmekde biteref qalmasi kimi qeyri-hizbi
mvqeni pislediler.
147
Men ADF-nin fealiyyeti, onun mehelli teskilatlarinin isi ve
hizbi kartlarin verilmesine hazirliq islerinden danisdim (bu haqda
lazim olsa mveqqeti bronun surete-celesesine baxmaq olar).
Men zimnen bildirdim ki, bhtani ve iftirailar haqqinda
hizbimizin X plenumunun qerarini yoldaslar rekden beyendiler.
Bhtan ve iftira dolu erize ve mektub yazanlarin xeyli hissesi z
yanlis ve qeyri-teskilati emellerinden pesiman olduqlarini
bildirmekle, bir daha bu kimi hizb zvly ile bir yere sigmayan
hereetler etmeyeceklerine semimiyyetle sz verdiler.
Lakin onlardan 3-4 neIeri zlerinin qeyri-hizbi ve qeyri-
semimi hereketlerini bile-bile, dsne-dsne yene de teskilata
tabe olmaq istemirler. Teskilata gelmekden imtina etdiklerine
gre onlar hizbiden ixrac edilmisler.
Sizin hemin qerari hele de tesdiq etmemeniz, danisiqsiz
hizbin monolit birliyine ziyan vurur. Daha dogrusu sizin sebebi
melum olmayan qeyri-mentiqi hereketiniz teskilatin zererine
tamam ola biler.
Bir cehet hizbin Azerbaycan teskilatinin btn zvlerine,
birinci nvbede onun rehberliyine aydin deyildir ki, teskilati zv
olub, onun qerar ve gsterislerine tabe olmayan, onun
teskilatlarinda istirak etmekden imtina eden, mumiyyetle
zlerini teskilata qarsi qoyan 3-4 neIerden ne n bele
canfisanliqla difa edirsiniz? Meqsediniz Azerbaycan tesilatini
da azad krsye evirmekdirse, bunu aiq deyin ve bir seyi de
yaddan ixarmayin ki, basqa yerlerde ekser hallarda hkm sren
bu suldan ne menfeet grbsz? Mence siz ya mnezzem,
intizamli teskilatin terefdari olmali, ya da herc-merclik hkm
sren azad krsye evrilmis teskilat yaratmagi stn
tutmalisiniz. Oger ikinciye terefdarsinizsa onda bir qerar ixarin,
biz de bu haqda danisiqlara bir deIelik son qoyaq.
Demokratik merkeziyyet suluna esaslanan hizbiler z
merkeziyyetlerinden tam ve deqiq istifade etmeleri n asagi
teskilatlarin da fikri, z de teskilati, mentiqi ve haminin silahina
olan fikirle hesablasmalidir. Siz bilirsiz ki, sizin sebebi melum
148
olmadan mdafie etdiyiniz adamlarin hizbden ixrac edilmelerini,
btn firqe zvleri beyenib, alqislamislar.
Bizim esas isimizin istiqameti hizbin X (III) plenumunun
qerarlarinin tezlikle yerine yetirilmesine, siyasi mhacirler
arasinda telim-terbiye islerinin daha da canlandirilmasina ve sair
bu kimi islere yneldilmisdir.
Men yoldaslarin nezerine atdirdim ki, Iran xalqlarinin
qehreman oglu Xosrov Ruzbehin sehid olmasinin 5 illiyi
mnasibetile onun herbi mehkemede difaiyyesini Azerbaycan
dilinde buraxiriq ve Piseverinin heykelinin ailisi mnasibetile
onun qebri ste mitinq teskil etmek isteyirik. Yaxsi olar ki, bizim
bu tedbirlerimizde siz de istirak edesiniz.
Sonra sze baslayan Irec Isgenderi gndelikdeki mesele
etrafinda deyil, Azerbaycan teskilatini teqsirlendirmek meqsedile
dedi ki, gya Azerbaycan teskilati mveqqeti bronun qerarina
qulaq asmayib, z bildiyi kimi edir. Buna misal olaraq gsterdi
ki, qarsidaki konfransa (Azerbaycan) hazirliq meselesinde sizinle
meslehetlesmek meqsedile Danisian, Azeroglu ve Pisnemazini
Leypsiqe istedik, gelmediniz. Irec elave edib, dedi ki, sizin bu
emeliniz hizbin rehberliyinde ixtilaflarin daha da derinlesmesine
sebeb olur. Irecin dediyinden bele ixirdi ki, gya biz yuxaridan
gelen qerara tabe olmamisiq. Eyni zamanda qeyd etdi ki, bizim
firqeden ixardigimiz adamlari gya hizbin mveqqeti brosunun
qerarindan sonra firqeden ixrac etmisik. Onu dedi ki, ADF MK
Icraiyye Heyetinden gelen cavablar bir qeder gya tnd olur.
Daha dogrusu tohinedici olur.
Kambexs ixisinda dedi ki, teskilati sula riayet etmek
lazimdir. Firqeden ixarilanlarin sz yox ki, teqsirleri vardir.
Oger yoldas Danisian Moskvadaki shbetimizden sonra Leypsiqe
gelseydi isler bele olmazdi. Isde herenin zne gre bir seliqesi
vardir ve s.
Mene ele gelir ki, shbetlerin qisaca mezmunundan
meselenin ne yerde olmasi ve ne meqsed n bu shbetlerin
olmasinin esl mahiyyetini basa dsmek o qeder de etin deyildir.
Yeri gelmisken bir ceheti qeyd etmek isteyirem ki, shbetlerimiz
149
ox uzun olmasa da her halda bu qisaliqda da olmurdu. Lakin
men meselenin esas mezmununu qeyd etmekle kifayetlenmek
isteyirem. Daha danisan olmadigi n onlarin dediklerine men
asagidaki qaydada cavab verdim:
Menim, Azeroglunun ve Pisnemazinin Leypsiqe gelmesi
haqda olan mektubunuzu ADF MK-nin Icraiyye heyetinde
oxuduq. Ovvela o zaman Azeroglu ve Pisnemazi uzun mddet idi
ki, xestexanada besteri idiler. Indi de besteridirler. Lakin bize bir
sey aydin deyildir, siz ne n Azeroglu ve Pisnemazini
isteyirsiniz? Axi onlar Icraiyye heyetinin zvleri deyiller. Oger
siz konfransa hazirliq islerinin gedisini bilmek isteyirsinizse bu
isle ne Azeroglu, ne de Pisnemazi mesqul olmurlar. Bu isle
esasen Azerbaycanda teskilat sbesi mesqul olur.
Oger mumiyyetle islerle tanis olmaq isteyirsinizse basqa
yoldaslarin (men Icraiyye heyetinin zvlerini nezerde tuturam)
selahiyyetleri sizin istediyiniz her iki sexsden artiqdir.
Bunlardan basqa siz znz de konfransda istirak
edeceksiniz kimle grsmek isteyirsinizse bir nee gn qabaq
gelib, grse bilersiniz. Konfransin isleri ile maraqlanirsinizsa
orada znz istirak edeceksiniz.
Ancaq men bir isi yoldascasina aiq demek isteyirem. O da
bundan ibaretdir ki, siz ixilmaz veziyyetde vaqe oldugunuz n
gnahi basqasinin zerine atmaga alismaq mene ele gelir ki,
sizin n de gizli deyildir. Oger gnahi basqasinin boynuna
yixmaqla isler qaydasina dserse onda btn gnahlari yixin
bizim boynumuza. Buna sizin rehber oldugunuz n gcnz
atar. Lakin heqiqeti uzun mddet perdelemek olmaz. Yaxsisi
budur ki, gelin xsusi hesablari qoyun kenara el-ele verib,
hizbimizi bu ixilmaz bhranli haldan necat verek.
V.I.Leninin dediklerini bir daha yada salaq. O, Bir addim
ireli, iki addim geri eserinde gsterir ki, yalniz vahid iradeye,
vahid emele ve vahid nizam-intizama malik olan bir hizb
yaratmadan karger tebeqesine rehberlik edib, onu qelebelerden
qelebelere aparmaq olmaz.
150
Bir qeder perdesiz danissaq siz znz de iqrar edersiniz ki,
hizbin mvcudiyyeti n Leninin gsterdiyi bu 3 esas prinsipin
(irade, emel ve nizam-intizam) demek olar ki, he biri helelik
hizbin rehberliyinde yox derecesindedir. Ona gre de ne qeder ki,
gec deyil, gelin dahi Leninin dediklerine emel edek. Hizbimizi
azad krsden nizam-intizamli deyil, intizamli teskilati
intizamsizliga dogru yuvarladirsiz. Buna misal olaraq ADF
intizamsizliq edenlere verilen cezani yoxlamadan legv etmek,
intizami intizamsizliga dogru srklemek demek deyilmi? z de
sehven bele etseydiniz derd yari olardi. Amma en qorxulu ve
Ielaketli cehet bundan ibaretdir ki, znz ixartdiginiz qerarin
dz olmasini bile-bile yene de qerar ixardirsiz. Indi ki, hemin
qerarin dz olmamasini hami bilenden ve hami deyenden sonra
yenede onun dzgn olmasi haqqinda israr etmenize he cre
don geydirmek mmkn deyildir.
Oger ixardiginiz qerarin dzlynde yene de israr
edirsinizse, onda znz Azerbaycana gelin ve orada plenumu
qerarinizin dzgn olmasi barede qane edin.
Yoldas Kambexs deyir ki, gya men Moskvada onunla
grsenden sonra Leypsiqe gelseydim, onda isler bura gelib
atmazdi. Belke siz xeyal edirsiz ki, eger men Leypsiqe
gelseydim onda firqeden ixrac olunanlarin haqqindaki qerari
menim istirakim ile legv ederdiz. Ola bilsin ki, siz bunu
'ekseriyyete esaslanib, ve yuxari teskilat oldugunuz n
ederdiniz. Lakin he yerde o cmleden, hizbin Azerbaycan
teskilati olan ADF-de de qeyri-teskilati qerara teskilati don
geydirmek olmaz. Men yze-yz inaniram ki, siz bunu ox yaxsi
bilirsiniz.
Orasini da deyim ki, hemin yoldaslar sizin israr etdiyiniz
gnahlarini boyunlarina alib, bir daha bele hereketlere yol
vermeyeceklerini semimiyyetle iqrar etseler yegin ki, onlarin
qeyri-teskilati hereketlerine yeniden baxilar ve cezalarina ya
texfif veriler ve ya tamamile legv ediler. Teskilatda lap istisnai
hallardan basqa (helelik indiye qeder Azerbaycanda menim
yadima gelmir) mrlk ceza verilmir.
151
Bir de siz deyirsiniz ki, gya sizin gnderdiyiniz mektub,
qerar ve basqa senedler gya bizim Icraiyye heyetinin nezerine
atdirilmir. Indi men sizden sorusuram siz bunu haradan
bilirsiniz? Siz bu haqda Icraiyye heyeti zvlerinden sorusmadan
Icraiyye heyetinin sureti-celeselerini oxumadan bunlari haradan
bilirsiz? Bizim bedbextliyimiz ele burasindadir ki, siz teskilata
deyil, tek-tek adamlarin yalan gzarislerine daha ox inanirsiz.
Menim size bele bir sade sualim vardir: Oger biz sizin
gnderdiyiniz mektub, qerar ve basqa senedleri Icraiyye
heyetinde mzakire etmirikse, bes onda Icraiye heyeti terefinden
nece cavab yaziriq?
Men size bir seyi de aiq demek isteyirem, siz bir qanunsuz
hereketinizi qanunilesdirmekden tr basqa bir nee cehete el
atirsiz. Gah bizi yuxari teskilata tabe olmamaqda teqsirlendirirsiz,
gah gnderdiyiz mektublari Icraiyye heyetinden gizletdiyimiz
n teqsirlendirirsiz ve s. Men sizin bu qeyri-semimi
hereketlerinize oxlu misallar deye bilerem. Lap aiq desek Irec
Isgenderi yoldasin bu qeyri-teskilati emellere mrtekib olanlardan
bu qeder canfisanliqla difa etmesinin sebebini axira qeder basa
dse bilmirem. Her halda hizbin mhaciretde yegane mnezzem
teskilati olan Azerbaycan teskilatini herc-merclik, azad krsye
evirmeye onun saglam qvvesi razi olmaz ve mene ele gelir ki,
bu isde he kese de icaze vermezler.
Men Irec Isgenderiye dedim ki, qeyri-teskilati adamlarin
vekili, mdafieisi kimi ixis etmekdense teskilatin mhkemliyini
qorumaq lazimdir. Menim bu szmden sonra irec Isgenderi ox
esebi halda dedi ki, Danisian meni tehqir etdiyi n men ondan
zr istemesem, o, meni hizbi mehkemeye verecekdir.
Men Irece ve yoldaslara dedim ki, men Irecle hizbi
mhakime olmaga haziram. Bununla da msavire neticesiz
qurtardi.
Bundan sonra mveqqeti bro ile mnasibetimiz bir qeder
de pislesdi. Biz mnezzem, intizamli teskilatdan danisdigimiz
halda mveqqeti bro kemis is qaydasindan yaxa qurtara bilmir
ve gnahi kiminse zerine atmaga, basqa szle mesuliyyetden
152
yaxa qurtarmaq n yollar ve vasiteler axtarirdilar. Onlar,
xsusile, Irec Isgenderi yoldas mvqelerinden, yuxari teskilat
olmasindan istifade edib, basqa teskilatlarda hkm sren
atmosferi Azerbaycan teskilatina da tehmil etmek isteyirdiler.
Azerbaycan teskilati qeyri-teskilati emellerine gre 1962-ci
il oktyabr ayinda Qulamhseyn Beydilini, MIrze Purabbasi,
Ismayil Tarixpeymani, Seidmehemmed Azerlunu, Tagi Sahini ve
Hemid Mehemmedzadeni firqeden ixrac etmisdi.
Yuxarida qeyd etdiyim kimi hemin qerar mveqqeti broya
atmamis, onlarin qerarin mezmunundan xeber bilmeden onu
legv etmisdiler ve bize de telefonla xeber vermisdiler. Mene ele
gelir ki, he bir qardas marksist hizblerde bele ve buna oxsar
veziyyete tesadf etmek olmaz.
Biz mveqqeti bro ile HTI-nin Azerbaycan teskilati ADF-
nin IV konfransini mart ayinin birinci yarisinda agirilmasi
barede raziliga geldik. Ona gre de mart ayinin 12-de konfransin
agrilmasi n btn hazirliq islerini encam verib, qurtardiqdan
sonra Radmenisin uzun mddetli memuriyyetde oldugu n
mveqqeti bronun burada olan zvleri Isgenderi ve Kambexsin
IV konfransda istirak etmelerini xahis etdik ve bu meqsedle
onlara devetname de gnderdik. Zimnen yadeverlik etdik ki,
mmkn qeder konfrans gnnden qabaq gelsinler. Bu teklifden
meqsedimiz konfransdan qabaq teskilati islerle tanis olmagi n
serait yaratmaq idi.
Onlar bizim qabaqcadan razilasdigimiza baxmayaraq, mart
ayinin 12-de gele bilmeyeceklerini bildirdiler ve meslehet
grdler ki, konfransin teskilini aprelin 14-16-na keirek. Biz de
konfransi aprelin 16-na teyin etdik ve teleqramla mveqqeti
broya xeber verdik. Bundan sonra Irec Isgenderi xeber verdi ki,
konfransi mmkn olsa may ayinin 12-16-na keirek. Biz yene de
xeber verdik ki, konfransi mayin 16-na keirdik ve zimnen
yadeverlik etdik ki, biz konfransin vaxtini (16 may seher saat 10)
qeti meyyen edirik ve bu tarixi deyismek meslehet deyildir ve
artiq basqa vaxta keirmeyeceyik. Konfransin vaxtinin sebebi
melum olmadan bir nee deIe deyisilmesi ister rehberlikde ve
153
isterse de genis ktle ierisinde xosagelmez ehval-ruhiyyenin
vcude gelmesine sebeb olmusdu. Dostlarimiz mxtelif
sayieler yaymaga imkan tapdilar. Her halda bir teskilatin
mqedderati ile bele reftar etmek he bir teskilati sula, mentiqe
eriveye ve hetta adi hquq qaydalarina bele uygun gelmirdi.
Biz bir nee deIe deyisdirdiyimiz vaxtin sonuncu tarixinde
yeni 1963-c ilin may ayinin 16-da HTI-nin Azerbaycan teskilati
ADF-nin IV respublika konfransini teskil etdik ve yeri gelmisken
orasini da deyim ki, konfrans ox yksek seviyyede kedi.
IV konfrans HTI-nin mveqqeti brosuna mektub yazaraq,
bildirdi ki, hizbin Indiki bhranli veziyyetden ixis yolu konqre
ve ya mum-Iran miqyasinda konfrans agirib, isgzar rehberlik
semekden ibaretdir.
Konfransdan bir nee gn sonra Irec Isgenderi qabaqcadan
xeber etmeden Bakiya geldi ve bildirdi ki, konfransi mveqqeti
bronun xeberi olmadan teskil etdiyiniz n, konfransi qanuni
hesab etmeyib, onu legv edirik. Isgenderi ve Kambexs
Azerbaycanda konfrans teskil edilerken Moskvada meyyen
meqamlara (daha dogrusu bizim islerden xeberdar olan sektora)
mraciet edib, konfransin agirilmasinin qanunsuz olmasini
bildimekle, onlardan meslehet istedikde onlar bildirmisdiler ki,
bu sizin hizbin daxili isidir. znz hell edin. Biz qardas
hizblerin daxili isine qarismiriq. Demeli bele bir teskilati ve
mentiqi cavab alan Isgenderi Bakiya gelir. Isgenderi bu fikrini
Azerbaycan Kommunist hizbinin birinci debiri Azundovla
danisib, ve bu isde ondan kmek isteyir. Axundov da teqriben
Moskvadaki cavabi verir ve mesleher grr ki, bu barede
Azerbaycan teskilati, o cmleden menimle danissin.
May ayinin 21-de Irec ile grsdk ve men onun Bakiya
xebersiz gelmesinin sebebini sorusdum ve konfrans haqda genis
melumat bilmek n onu ADF MK Icraiyye heyetine devet
etdim.
Isgenderi dediklerinde israr edib, deyirdi ki, siz ADF-nin
konfransini hizbin mveqqeti brosundan xebersiz agirdiginiz
n onu tesdiq etmeyeceyik. Ona gre de o haqda melumati
154
esitmeyi de yersiz sayiram. Men ona dedim ki, indi bir qeder
'esebisiz esebiniz sakitlesenden sonra hvseleniz olsa meni
esidersiz, eger hvseleniz olmasa ona da baxariq.
Isgenderi xebersiz geldiyinden onu teyyare meydaninda
qarsilanmamasinda xeyli esebi idi. O, bir nee saat teyyare
meydaninda qaldiqdan sonra merbut meqamlarin xeberi olduqdan
sonra, gedib, onu oradan getirmisdiler. Her halda men onu
inandirdim ki, onun gelmesinden xeberimiz olmayibdir.
Mene ele geldi ki, buna inanmaq o qeder de etin is deyildi.
Oger Moskvadan hereket ederken Bakiya xeber verilmeyibse
onun gelmesinden xeberimiz olmamasi adi isdir.
Xlase, anlasilmazliqlar hell oldu ve men konfransa
hazirliq isleri barede hele fevral ayi melumat verdiyimi ve o
zaman hele Radmenisin memuriyyete getmezden qabaq birlkde
meni mveqqeti broda esidib, tesdiq etmelerini onun yadina
saldim. Sonra konfrans haqqindaki cereyan, bizim
mektublarimiz, onlarin cavab teleqramlari haqda yadeverlik
etdim. 3 deIe konfransin vaxtinin deyisdirilmesi haqqinda
mveqqeti bronun gsterisine emel etmeyimizi onun yadina
saldim.
Men yoldascasina bildirdim ki, konfransa gelmemekde
yaxsi herket etmediniz. Bu sizin z isinizdir. Amma hele indiye
qeder onun sebebinin de bize aydin olmamasi her halda bizim
n gvare deyildir. Men fikrimi qeti bildirib, dedim ki, sizin bu
emelleriniz he bir teskilati sula sigan deyildir.
Isgenderi z dediyini daim tekrar edib, bizim konfransi
mveqqeti brodan xebersiz agirdigimiz n konfransi ve
onun sediyi plenumu tesdiq etmeyeceklerini bildirirdi.
Men bir de tekraren bildirdim ki, konfransin agrilmasindan
mveqqeti bronun xeberi olmasindan basqa, onun agrilmasi
haqqinda qerari da vardir. Bundan basqa biz 3 deIe sizin
gsterisinizle konfransin vaxtini deyisdirmisik ve nehayet onun
agirilmasi vaxtini size dne-dne bildirmisik. Btn bunlar
bizim merkeziyyete hrmet etmeyimizin neticesi ve sbutudur.
155
Men szme idame verib dedim ki, sizin konfransi legv
etmek ve ya onun sediyi plenumu legv etmeye bir esas, basqa
szle bu isde ele bir qeyri-teskilati fakt tapa bilmediyinize gre
onu da legv etmeye haqqiniz olmayacaqdir. Siz z hququnuzdan
bir isde istifade ede bilersiniz. Isgenderi tez sorusdu ki, o nedir?
Men dedim ki, siz hizbin Azerbaycan teskilati ADF-nin sedrini
tesdiq etmek hququna maliksiniz. Odur ki, siz ADF-nin
konfrans ve plenumda sediyi sedrini tesdiq etmeye bilersiz. Bu
shbetimizin yekunundan mene ele geldi ki, Isgenderi ox razi
qaldi ve bununla da shbetimiz qurtardi. Isgenderi Bakini terk
edib, Leypsiqe getdi.
ox fovri menim meslehetimin esnasinda hizbin
mveqqeti brosunda ADF-nin Icraiyye heyetinin adina bir
mektub aldiq. Mektubda deyilirdi ki, hizbin Azerbaycan teskilati
ADF-nin sedrliyine mveqqeti bro Danisian tesdiq etmir. Eyni
zamanda ADF MK-nin Icraiyye heyetine tapsirir ki, nvbeti
plenumu agirib, mveqqeti bronun qerarini bildirsin ve
mveqqeti olaraq, ADF MK-nin sedrliyi mveqqeti bro
terefinden Azerogluya tapsirilir.
Mektubu Icraiyye heyetinin nezerine atdirmaqla, merkezin
isini bir qeder de yngllesdirmek meqsedile ADF-nin MK-nin
sedrliyinden de istefa vermeyim haqqinda erizemi de Icraiyye
heyetine teqdim etdim. Icraiyye heyeti plenuma qeder z
vezifemi ifa etmeyimi xahis etdiler.
ADF-nin Icraiyye heyeti avqust ayinda plenum agirmaq
qerarina geldi, plenumun gn ayin 12-ne meyyen edildi ve bu
haqda mveqqeti broya xeber verildi. Biz xahis etdik ki,
mveqqeti bro plenumda istirak etsinler. Isgenderi Bolqaristana
getdiyi n plenuma gele bilmedi.
Plenum zvlerinin hamisi mveqqeti bronun qerarinin
eleyhine ixis etdiler. Zimnen menim de istefa verdiyim n
meni de tenqid etdiler. Plenum hizbin mveqqeti brosunun
mesleheti ile birlikde menim erizemi de bir sesle qebul etmedi ve
mene tapsirdilar ki, z vezifemi yerine yetirim.
156
Plenum isin gedisi ve qerari haqqinda hizbin mveqqeti
brosuna melumat gnderdi. Bundan sonra mveqqeti bro ile
elaqemiz bir qeder de pislesdi.
Hizbide vcude gelmis qeyri-adi ve bhranli veziyyete
tezlikle son qoymaq meqsedile ADF-nin Icraiyye heyeti,
mveqqeti broya bir genis mektub hazirladi ve hemin mektub
Azerbaycan teskilatinin 9 oktyabr 1963-c il tarixde agirilmis
plenumunun mzakiresine verdi. Genis ve herterefli mzakireden
sonra bir sesle qebul edilib, mveqqeti broya gnderildi.
Mektubda mveqqeti bronun he kesle meslehetlesmeden
ve he bir hazirliq isi aparmadan Iranda keirilen islahatin
referendumunu tehrim etmekde telesikliye yol vermesi ve ona
gre de hizbin onu tehrim etmesine baxmayaraq, ona 5
milyondan ox adam rey vermesi ve netice etibarile bu da hizbin
Iranda hrmetden dsmesine sebeb olmasi gsterilirdi.
Sonra mektubda milli cebhenin bizden uzaqlasmasi
sebebleri gsterilir ve deyilirdi ki, milli cebhe ile
yaxinlasmagimiz indi ox vacibdir. Lakin bunun n bizim
Iranda mnezzem teskilatimiz olmalidir. Bele bir teskilat
olmadan ox maraqli ve esasli meqaleler yazmaqla milli cebheni
ittihad etmeye devet etmek faydasizdir.
Sonra mektubda HTI-nin milli cebheye mnasibetinden
mfessel danisilirdi.
Mektubda daha sonra deyilirdi ki, biz rejime qarsi her cr
cereyana qarsi yox, genis xalq ktlelerinin menafeine xidmet ede
bilecek cereyanlardan terefdarliq etmeliyik.
Sonra hizbin meramnamesinin genis izah edilmesinin zeruri
olmasi 21 Azer nehzeti haqqinda esasli meqaleler yazilmasinin
vacibliyi mveqqeti bro zvlerinin bezi sehvlerinden ve s. behs
edilirdi.
Bizim 9/X-1963-c il tarixli mektubumuza mveqqeti
bronun cavabinda deyilirdi ki, hemin mektubun mezmunu
aydin sekilde nisan verir ki, basda Danisian yoldas olmaqla ADF-
nin bezi rehber yoldaslari HTI-nin rehberliyine ve MK-nin
mveqqeti brosuna qarsi agir ve yersiz thmetler almaq yolunu,
157
mvcud ixtilaflari gerginlesdirmek yolunu hetta insaab etmekle
hedelemek vasitesile z teskilati fikirlerini tehmil etmek yolunu
semisler.
Qisaca qeyd etdiklerimden veziyyeti asanliqla basa dsmek
mmkndr, her halda veziyyetimizin tez zamanda
yaxsilasacagina emin idim. Men her halda buna emin idim ki, bu
qeyri-normal ve qeyri-teskilati veziyyet btn qardas partiyalar
kimi bizim hizbimiz n de yaddir. Bunun ne siyasi, ne ictimai,
ne maddi ve ne de basqa esasi yoxdur. Her halda hizbin
mveqqeti brosu ile veziyyeti ve mnasibetimizden asili
olmayaraq, teskilatin mhkemlenmesi n btn imkanlardan
istifade etmeye alisirdiq ve bilirdik ki, bu ixtilaflar gec-tez z
teskilati hellini tapacaqdir. Ona gre de bu ixtilaflarin
mvcudlugunu bir nv gizletmeye alisirdiq. nki bu
veziyyetin genis yayilmasi yoldaslarimizi namid edib, ehval-
ruhiyyelerine pis tesir ede bilerdi.
Btn bunlara baxmayaraq, hizbe, onun Azerbaycan
teskilatini ayri-ayri rehber yoldasalara mxalif olanlar bu
veziyyetden zleri n semereli ve mehsuldar sekilde
istifade etmeye alisirdilar.
ADF tabe olmaqdan boyun qairib, z bildiyi kimi hereket
eden ve firqenin eleyhine aiq teskilatsizliq edenlerin cezalari
telefonla mveqqeti broya melumat verilmesi ve hemin
melumata esasen onlarin cezalarinin telefonla legv edilmesinden
hem firqeye mxalif olanlarin hem de bunlara qosulmaq
isteyenlerin xeberi var idi. Bele adamlara herterefli vedler
verilirdi. Bunlara siyasi vedler sirasinda Azerbaycanda ve
mumiyyetle, hizbde yksek meramlar ved edilir, maddi
cehetden yaxsi (en yksek) teqad, yaxsi menzil, Avropa
seyaheti, kurortlar, ela malicexanalar, Azerbaycandan
Moskvaya, Moskvadan Almaniya Demokratik Respublikasina,
aspIranturaya, doktoranturaya, ne bilim, daha haralara ve nelere
nail olmalarina vedler verilirdi. Atalar demisken yalani
tamahkari aldadirdi. Yeri gelmisken bir misal demek isteyirem.
Bir deIe hizbin plenumunda Azerbaycandan getmis bir plenum
158
zv (vefat etdiyi n adini ekmek istemirem (Pisnemazi idi))
zn Azerbaycan teskilatina qarsi yaxsi aparmadi. Teqriben
Azerbaycan teskilati mxaliflerine qosulan kimi oldu. Teneffsde
Kambexs hemin adami gstererek mene kinaye ile dedi ki, Qulam
deyesen z yoldaslariniz da sze baxmir, he necedir? Men tez
dedim ki, burada teecbl ele bir sey yoxdur. O teeccble tekrar
etdi ki, nece?! Dedim beli burada tekrar edirem qeyri-adi bir
sey grmrem. nki siz yalanisiz onlar da tamahkar. Bundan
sonra Kambexs menimle artiq bele zarafatlar etmedi.
Dediklerimizden aydin grnr ki, biz hizbin daxilinde olan
herc-merclik, ister hizbe ve isterse de onun Azerbaycan teskilati
eleyhine olanlara qarsi teskilati tedbirler grlmesi isinde yuxari
teskilata o zaman mid besleye bilmezdik. Ona gre de teskilati
veziyyetimizin bezi saheleri barede, z aktivimizle
meslehetlesmek, ondan fikri ve emeli kmek almaq qerarina
geldik.
Mehelli teskilatlar dzgn teskilati mvqeden ixis ederek,
btn qeyri-teskilati tedbirleri bir sesle redd etdiler. Hizbe ve
onun Azerbaycan teskilati eleyhine olanlara mhkem ve dis
sindirici cavab verdiler. Mxalif deste her yerde teklendi. Bir
oxlari sehvlerini basa dsb, dzgn teskilati yol intixab edib,
ekseriyyete qosuldular.
Bezileri, o cmleden de Isgenderi ve Kambexs Azerbaycan
teskilatindaki yekdilliyi grb, Azerbaycandaki mxaliflerden
(ixtilafilardan) namid oldular.
1963-c ilin noyabr ayinda Radmenis uzun mddetli
memuriyyetden qayitdi. O, xeber verdi ki, noyabr ayinin 10-da
Moskvada olacaq, odur ki, meni de grse devet edirdi. Biz bir
nee deIe telefon danisiqlarindan sonra Moskvada grsdk.
mumi veziyyetimiz ve z islerimiz haqqinda shbet etdik.
O, Moskvaya gelene qeder mveqqeti bronun iki zv ile
mkatibemizle tanis olmusdu. Bir szle kimin ne derecede haqli
olmasini bilirdi. Ona gre mveqqeti bro ve sexsen z adindan
bize qarsi qeyri-adi mnasibet n zr istedi. Eyni zamanda
xahis etdi ki, kemisdekileri mmkn qeder yaddan ixaraq ve
159
hizbin mhkemlenmesi n btn imkanlardan birlikde istifade
edek. O, dedi ki, biz vehdetin mhkemlenmesine xelel getire
bilen emellerden mmkn qeder uzaqlasmali ve vehdetin
mhkemlenmesine kmek ede bilecek emellerden yapismaliyiq.
Bele semimi shbetden sonra ayrildiq. O, meni Leypsiqe
getmeye devet etdi. Men de sz verdim ki, gelerem. Belelikle,
ayrildiq, men Azerbaycana qayidib mveqqeti bro ile grse
hazirlasmaga basladim.
Men yuxaridaki seraitle elaqedar, xsusile HTI ile vehdet
yaratdiqdan sonra, hizbin rehberlerinden bezilerinin qeyri-semimi
ve bezen qeyri-teskilati hereketleri neticesinde vcude gelmis
veziyyet haqqinda qisaca danisdim. Nmuneler gsterdim. Lakin
bunlar bilavasite hizbin rehberliyi ve hizbin Moskva teskilatlari
ile elaqedar idi. Her halda Azerbaycan teskilatinda da bunlar
bezen bu ve ya diger sexslerden qisas almaq meqsedile teskilati
dagitmaga hazir olanlara rast gelmek olurdu. Men bir de tekrar
etmek isteyirem ki, ADF ve onun rehberliyi eleyhine olanlarin
hamisi ne etdiklerini bilmir ve onun hereketleri teskilati haraya
aparib ixaracagini bilmirdiler. Amma onlardan bezileri ne
etdiklerini ox yaxsi bilirdiler. Ona gre de onlari sebr, hvsele
ile basa salmaqla yanasi, en nehayeti teskilatin nizamnamesi
mvcubince de reftar etmek zeruriyyeti de meydana gelirdi.
Onlardan oxlari sehvlerini bir qeder tez ve ya bir qeder gec
basa dsb, emellerinden vaxtinda el ekiblerse, onlarin
emellerini yadda saxlamaga ne ehtiyac vardir.
Amma onlardan bezileri yadda qalmis ve bezi hadiseleri
kemis senedleri nezerden keirdikce yada salmaq mmkn olur.
O cmleden, ADF-nin plenumlarinda bu kimi naguvar hadiseler
haqqinda danisilmis ve meyyen mzakireler aparilmisdir. Men
indi onlara baxib, bezileri haqqinda meyyen mlahizeleri bir
daha qeyd etmek isteyirem. Bu dediklerimizden teskilatimizin
mxtelif vaxtlarda veziyyetini bilmek n istifade etmek olar.
Meselen, 30/V-1962-ci il tarixli ADF pelnumundaki
ixisimda bezi yoldaslarin tekce qeyri-teskilati hereketleri deyil,
adi etika qaydalarina riayet etmediklerine isare ederken dedim ki,
160
Sahin 7 N-li akademiya hvzesinin sedri kimi Ireci ve Radmenisi
hvzelerinde istirak etmeye devet ederken, mene isare ederek
dedi ki, isteyirse o da gelsin.
Dogrudur, her bir hizb zv isetediyi meqama mraciet ede
biler. Ancaq hvze sedri basqasini hvzeye devet ederken her
halda teskilati cehetden znden yuxari teskilata mraciet
etmelidir. Men he de onu demek istemirem ki, hvze istediyi
rehber yoldasi hvzeye devet ede bilmez. Her halda yuxari
teskilatin raziligi, he olmasa xeberi olmalidir.
Men hemin plenumda Agahinin hesabsiz ve mentiqsiz
ixisina cavab vererken, dedim ki, men he vaxt vehdetin
eleyhine olmamisam, vehdet bize hava-su kimi lazimdir. Sonra
plenumda ADF MK Icraiyye heyetinin mehellli teskilatlara
gnderdiyi qapali mektubu onun dz olmamasina cavab
vererken dedim ki, biz gizli mektubu yubada bilmezdik. Ona gre
ki, firqenin eleyhine olanlar tekce merkezde xarabkarliqla
kifayetlenmir, hetta mehelli teskilatlara adamlar gnderib,
avamfirib mddealar ireli srrdler. Bununla da onlar bir sira
sade yoldaslarimizi aldadib, mveqqeti olsa da z torlarina sala
bilerdiler. Onlar teskilatimizda sexsiyyete perestisden ADF-nin
Bagirov terefinden yaradilmasindan ve basqa bu kimi bhtani ve
aldadici mddealarla ixis edib, nehayet ixislarini Sov. IKP
XXII qurultayinin ruhi ile izah etmeye alisirdilar.
Yeri gelmisken deyim ki, biz mehelli teskilatlara gizli
mektub gndermekde dzgn hereket etdik. Bezileri bizi bunda
teqsirlendirirdiler ki, biz aktiv onlari devet etmirik ve ya mumi
celese agirib, onlarin haqq szlerini demeklerine imkan
yaratmiriq. Teqriben zlerini bele gstermeye alisirdilar ki, gya
teskilati kimse dagidir, kimse teskilata xeyanet edir ve ne bilim
daha neler ve neler edirler, amma onlar btn bu eybecerliklerin
qarsisini almaq isteyirler. Onlara gya imkan verilmir, onlarin
haqq szlerini xalqdan gizledirler, onlarin sesi bogulur ve i.a. ve
s.
Hemin gizli mektub Akademiya hvzesinde oxunanda bele,
sz tapib danisa bilmediler. Onlarin suallarindan biri bundan
161
ibaret idi ki, mehelli teskilatlara da ele bu mektub gnderilibdir?
Onlar deyirdiler ki, bu ola bilmez. Bunlarin hamisi bizim
dediklerimizdir. Ola bilmez ki, siz znden bir sey elave etmeden
xalis bizim dediklerimizi gnderesiz. Bunu demekde onlar
haqli idiler. nki, onlar yoldaslarimizin teskilati cehetdet bele
yetkinlesmelerini xeyallarina bele getire bilmirdiler ki, asagida
adi firqe zvleri bele mentiqi ve teskilati teklifler ireli sre
bilsinler.
Onlarin sualina cavab olaraq bildirildi ki, gizli mektub
rotatorda ap oldugu n btn mektublarin tekce mezmunu,
yazisi, szleri deyil, nqte-verqlleri de, birinde necedirse
hamisinda da eledir
Men yuxarida da dedim ki, bezileri bhtan demekle he bir
hdud qail olmadan, onun neticesine varmadan agzina geleni de
deyirdiler, aglina geleni de. Onlar iddia edirdiler ki, gya men
Zencandan qizil-gms gtrmsem. Men onlarin bu nvbeti
bhtanlarina plenumda cavab vererken bildirdim ki, men Zencana
nehzetden teqriben 3 ay sonra, yeni 1946-ci ilin fevral ayinda
getmisem. Demeli, men Zencana gedene qeder orada qenimet
alinmis seyler oxdan yerbeyer olmusdu. Men heqiqeten
mrmde elime qizil almamisam. Ona gre de plenumda dedim
ki, men Zencana qizila yox, qizil glle qabagina getmisdim.
Bilmirem bedbextlikden mi, yoxsa xosbextlikdenmi sag-salamat
qalmisam.
Men hemin plenumda mumi isimizin gedisi ve tek-tek
yoldaslar haqqinda danismisam.
ixisimin bir yerinde demisem ki, yoldaslar, gelin
basdirilan seyleri bir daha ixartmayaq. Men gman edirem
Sahin, Agahi ve Kendli yoldaslar teskilata kmek edecekler.
Biz Icraiyye heyetinde bele qerara geldik ki, Sahin
yoldasdan yaxsi istifade edek. Ona gre de meramname ve
nizamnamenin hazirlanmasinda ox zehmet ekdi. Men sexsen
ondan tesekkr edirem. Hetta Sahin yoldasin Peyk-Iranda
islemesi meslehet grld. Lakin Sahin yoldas orada qalmadi.
Indi biz ne edeydik.
162
Qafar kendli ADF Merkezi Icraiyye heyetinin zv idi.
Yaxsi da isledi, biz de sevindik. Lakin, o, axirda z istefa verdi.
Biz onun bir az fikirlesmesini meslehet grdk. Lakin o, sexsi
dostlugu firqe isinden stn tutdu.
Men HTI-nin Azerbaycan teskilati ADF MK-nin 2 avqust
1966-ci il tarixli plenumunda yekun sz ile ixis ederken
hvzelerde nizam-intizamin mhkemlendirilmesi, mehelli
teskilatlar ve ADF MK sbelerinin islerinin yeniden qurulmasi
icranin yoxlanilmasi, masir telabata cavab vere bilecek
meruzelerin hazirlanmasi, biterefler arasinda genis is aparilmasi,
hizbin metbuatinin yayilmasi, cavanlar arasinda is, sabiqeli
yoldaslarin is tecrbelerinden istifade edilmesi ve basqa
meseleler haqqinda danisdim. Bezilerinin mumiyyetle teskilat
ve hizb zvlerine qarsi inamsizliq yaradilmasi haqqindaki
mddealarina cavab vererken, qismen dedim:
Plenumun gedisati gsterdi ki, teskilatlarin qarsisinda bir
sira mhm vezifeler durur. Bunun esasi firqe hvzeleridir. Firqe
hvzeleri mhkem olmazsa yuxaridan ne qeder dzgn ve serrats
gsteris verilse o, qerarlar yerine yetirile bilmez. Odur ki, ilk
firqe hvzelerini daha da mhkemlendirmek lazimdir.
Qarsida duran vezifelerden biri de cavanlar arasinda isdir.
Yoldaslar bu haqda danisdilar. Bunun ehemiyyeti mhmdr.
Hazirda 8 mine qeder Sovet Ittifaqinda dogulan usaqlarimiz
vardir. Indi onlarla islemek vaxti gelib, atmisdir. nki onlarin
indi yasi komsomol yasina atmisdir. Onlari veten gzleyir-
ruhunda terbiye etmeliyik. Biz Irani gerek onlara tanitdiraq.
Onlara atalarinin kediyi yolu basa salmali, inqilabi kemisimizle
tanis etmeliyik. Gelin bele bir is edek. Qezetde, meruzelerde,
inqilabi herekatda istirak etmis yoldaslarimizin ildnm
mnasibetile qisa tercmeyi-hallarini verib, onlari cavan nesle
tanitdiraq. Agayi Giyamiden canli tarix kimi istifade etmek
lazimdir. Genclerimiz zleri sexsen yoldaslardan sorusa bilmezler
ki, nece olub ve kim olub. Bunu biz etmeliyik. Meselen,
Xaverinin seklini biz ap etmisdik. Moskvadan gelen usaqlar onu
almaq n nvbeye durdular. 8 min dogulan usaqlarin
163
terbiyesile mesqul olmaliyiq. Onlar internata gedende pasportlari
onlara mane olmadi. Demeli, basqa sahede de mane ola bilmez.
Biz gerek cavanlarin telim-terbiyesile, Onusirevan yoldasin
meruzesinde qeyd edilen sekilde yeni onlarin Oktyabr inqilabinin
50 illiyi ile elaqedar festifalini keirmek kimi tedbirler yolu ile
mesqul olaq...
Deyilesi szlerden biri de ondan ibaretdir ki, iki neIer
yoldasimizin Iran herbi mehkemesi terefinden edama mehkum
edilmesidir. Hizbin brosu elinden gelen qeder islediler. Hetta
xaricden Irana vekiller gnderdiler. Maddi yardim toplanisinda
Azerbaycan teskilati imkan daxilinde kmek etdi. Biz de MK
adinda yerli teskilatimiza tesekkr etmek haqda plenum tesdiq
ederse tesekkrmz yoldaslara atdiracagiq. Xaverinin de
mdafiesi brosura seklinde buraxilacaqdir. O cmleden
Hekmetcu ve Danisianin difaiyyeleri verilecekdir. Bu difaiyyeler
genclerimize ve qocalarimiza da sermesq olmalidir. Yoldaslarin
Iranda lmden xilas olmalari hizbin nfuzunu daha da
ykseltmisdir. Bu hadise atom bombasi qeder ses salmisdir. HTI-
nin teskilinin 25-ci ildnmn her yerde tentene ile qeyd etmek
lazimdir. Heyeti icraiyyenin qerari var ki, 21 Azeri ne qeder
tenteneli qeyd edirik, hizbin 25 illiyini bir o qeder tenteneli qeyd
etmeliyik.
Men bir qayda olaraq, ADF MK plenumlarinin gndelikde
mzakire olunan meselelerle elaqedar ya meruzei olurdum ve ya
ixis edirdim. Menim ixislarim ayri-ayri meselelerle elaqedar
her meseleden sonra ve ya mumiyyetle plenumun
gndeliklerinde duran btn meseleler haqqinda birlikde ixis
olurdu.
O cmleden ADF MK-nin 30 mart 1967-ci il tarixde
agirilmis plenumunun gndeliyinde duran Siyasi penahendelik
adinin serefini qoruyub ve ykseltmek hem de cavanlar arasinda
grlen isler haqqindaki ixisimdan bezilerini qeyd etmek
isteyirem. Zimnen onu da deyim ki, plenumda HTI-nin birinci
debiri Radmenis istirak edirdi.
164
ixisimizin bir yerinde demisem: Isimizde byk
mveffeqiyyetler vardir. Siyasi penahendelerin agirligini
saxlamaq n qarsida ne kimi vezifeler durur meselesinde agayi
Qiyami ve doktor Radmenis yoldaslar etrafli danisdilar. Men
Iranin daxili veziyyetinden danismayacagam. Lakin onu demek
isteyirem ki, Iranin indiki siyasetini nezerden keirdikde grrk
ki, qarsimizda byk ve mhm vezifeler durur. Biz teskilatimizi
bu vezifeler istiqametinde mhkemlendirmeliyik. Biz Iranin
daxili veziyyeti ile yoldaslarimizi ardicil suretde tanis etmeliyik.
Hizbin fealiyyetini onlara atdirmaliyiq. Qabagi gren ve onun
haqqinda qerar qebul eden ve onu icra eden bir teskilat olmaliyiq
ve yoldaslarimizi bu ise celb etmeliyik, vetendeki teskilatlari
canlandirmaq ve kmek etmek n yoldaslarimiz her cr
Iedakarliq etmeye hazir olmalidir.
Biz zmz vezifelerin icrasina hazir veziyyete salmaliyiq,
teskilatimizi mhkemlendirmeliyik. Bunun n bizden bacariq
ve aktivin gcnden istifade etmek teleb olunur. Isin esasi rayon
komiteleri, zona mesullari ve MK-nin sbelerindedir. Bunlar ise
lazimi qeder girisseler nqsanlar azalar ve olmaz.
V.I.Lenin deyirdi: Mene bir mhkem teskilat verin, men
Rusiyani evirerem.
atismayan cehetleri aradan qaldirmaq n imkanlarimiz
vardir. Sovet Ittifaqinin zengin is tecrbesinden istifade edib, ve
ondan yrenmeliyik. Bunun bize byk faydasi vardir. Sabah
ondan vetende istifade etmek isteyirikse burada nqsanlarimizi
aradan qaldirmaliyiq. Basqasindan yrenmek ar deyil. Sovet
yoldaslarin tecrbesini yrenmek fexrdir, lazimdir.
Bizim esas vezifelerimiz bundan ibaretdir, bunu etmedikde
nqsanlar bas verir. Elmi kadrlar hazirlamaqla yanasi teskilati ve
tebligati kadrlar hazirlamaliyiq, bunu biz hvzelerden
baslamaliyiq.
Qarsimizda duran mhm vezifelerden biri de Oktyabr
inqilabinin 50 illiyini leyaqetle qarsilamaqdir. Keen plenumlarin
yekunlari rayon teskilatlarinda mzakire olundu. Yaxsi hdelikler
gtrld. Bu, yaxsidir. Burada 560 neIer ali tehsilli mtexessis
165
isleyir, yzlerle senetkarlar vardir. Biz gman edirik Oktyabr
inqilabinin 50 illiyini alni aiq qarsilayacagiq. hdelikleri
gtrenlerin mveffeqiyyetlerini isiqlandirmaq ve onlari
maraqlandirmaq n Azerbaycan ruznamesi nezdinde elave
sehife buraxilmalidir. Bunun n rayon komiteleri dzgn
arayisler gndermelidir, rayon komiteleri mxbirler teyin
etmelidirler, sbeler tehririyye heyeti bu haqda lazimi meseleleri
aydinlasdirmalidir.
Elmi sessiya aprel ayinda keirilecek ve burada Oktyabr
inqilabi ve Iran mvzusunda olan bu sessiyanin cavanlar
arasinda byk ehemiyyeti olacaqdir.
Qadinlar arasinda is de mhm bir mvzudur, buna kmek
etmek lazimdir. Qadinlari senet isine celb etmek lazimdir, onlari
siyasi derneklere celb etmek lazimdir. Qadinlar arasinda is
aparmaqdan tr kisiler arasinda is aparmaq lazimdir ki,
qadinlara azadliq versinler.
Analar vladlarini terbiye etmek vezifesini dasiyir. Bunun
n qadinlar siyasi cehetden meyyen derece hazirliqli
olmalidirlar.
Byk ehemiyyeti olan islerden biri de cavanlar arasindaki
isdir...
12 iyul 1967-ci il tarixde agirilmis plenumun gndeliynde
HTI-nin Azerbaycan teskilati ADF teskilatinin veziyyeti ve
qarsida duran vezifelerle elaqedar meruze etdim.
Meruze etrafindaki mzakirelere yekun vurarken,
shbetimden asagidakilari qeyd etmek isteyirem: Biz z
teskilatimizi daha da mhkemlendirmek n indi hemisekinden
daha artiq alismaliyiq. Nqsanlari aradan qaldirmaq lazimdir.
Adamlari xarici grnsne uygun yox, onun is qabiliyyetine
gre seib, ve yerlesdirmek lazimdir. Yerli yoldaslar bize islemek
n hedden artiq serait yaradirlar (Azerbaycan KP MK-da qebul
olunmus qerari oxuyur). Hemin qerara uygun olan yerlerde yerli
teskilatlarla birlikde seminar iclasi keirilecek ve orada isin ne
sekilde heyata keirilmesi barede shbet olub, meslehetler
verilecekdir.
166
Yoldaslar mehz plenumdan sonra z yerlerine qayitdigdan
sonra yerli rayon komitelerine gedib, onlara hemin qerarin
oxunmasini demeli ve onlardan yrenmek lazimdir ki, hansi
tarixde seminar keirmek isteyirler ki, Bakidan, yeni Merkezi
Komiteden de yoldaslar gelib, hemin seminarda istirak etsinler.
Biz bir sira tedbirlerin heyata keirilmesini nezerde tuturuq. O
cmleden dostluq gn keirmek mnasibetile mxtelif yerlerde
zfealiyyet derneklerimizin ixislarini teskil etmeliyik. Sonra 26
Baki komisarlarinin xarici imperialistler terefinden vehsicesine
gllelendiyi yere yrs ve onlarin mezarlari zerinde mitinq
keirilmesi ve s. tedbirlerin heyata keirilmesi nezerde tutulur.
Btn bunlar n teleb olan serait yaradilib, lakin bizim
zmzn islemeyimiz lazimdir...
Bizim esas islerimizden biri de ideoloji isimizin
canlandirilmasi ve hemin sahede basladigimiz isi basa
atdirmaqdan ibaretdir. 21 Azer nehzetine qiymet verilmesi
meselesine aid tezisleri isleyib, basa atdirmaq lazimdir. Osas
vezifelerden biri de Iranda milli meselenin marksistcesine helli
meselesinin islenib, hazirlanmasidir. Bu barede ideolji sbe isi
canladirmali ve basa atdirmalidir.
Men szmn axirinda teklif edirem ki, ADF-nin Merkezi
Komitesi Icraiyye heyetine tapsirilsin ki, qebul olunmus, qerar
barede Azerbaycan KP Merkezi Komitesine ADF MK adindan
tesekkr edilsin (alqislar).
HTI-nin Azerbaycan teskilati ADF MK-nin 6 fevral 1968-
ci ilil tarixli plenumunun gndeliyinde, ADF teskilatlarinda 1967-
ci ilde grlen isleri ve 1968-ci ilde qarsida duran vezifeler,
nvbeti hesabat-seki iclaslarina hazirliq ve serdari-milli
Settarxanin anadan olmasinin 100 illiyinin qeyd edilmesi
mzakire edilmisdir.
Birinci mesele ile elaqedar meruze etmekle yanasi, btn
pelnumun gedisatina yekun vurarken ixisimin bezi yerlerini
qeyd etmek isteyirem:
Yoldaslar! Meruze etrafinda ixis eden yoldaslar bir sira
nqsanlar gsterdiler ve bir sira suallar verdiler. Fars dilini
167
yrenmek n lazim olan bezi kitablar vardir ve gelecekde
alisacagiq hamisi olsun. Mence fars dili internatinda proqramda
teleb olunan kitablar olacaqdir. Biz de buna kmek etmeliyik. Dil
mtexessislerile shbet etmisik ki, fars dili dernekleri n
kitablar hazirlansin. Hazirda mvcud olan dersliklerden istifade
etmek lazimdir.
Oger teskilatlarimiz cavanlarla mesqul olsalar, onlari
cereyana buraxsaq, elbette onlar da feallasar. Son zamanlar
cavanlar arasinda aparilmis is neticesinde cavanlarda maraq
oyanmisdir.
Cavanlar teskilatinin isini ele qurmaliyiq ki, her valideyn
bilsin ki, onun usagi z klubuna gelir ve orada telim alir. Bu da
valideynde arxayiniliq yaradir.
Yoldaslarimiz mveffeqiyyetlerinden danismaga ve onu
gstermeye alisirdilar. Ne qeder yaxsi isimiz varsa onu
elimizden almirlar. Yz hvzemiz vardir, eger bir hvze
zeifdirse, onu da qabaqcillar sirasina atdiraq. Quba teskilati
yaxsidir, lakin onun yaninda Xamaz teskilati pisdir. Demeli,onu
da yaxsilasdirmaq lazimdir. Qasim Ismaylov rayonunda meselen
nqsan vardir. Axi birinin bes qoyunu olursa onun biri itse onu
axtarmali olur. Biz de teskilatlarimizda nqsanlari axtarib, aradan
qaldirmaliyiq. Oger bir yerde 5 neIer varsa onu da axtarib,
toplamaq lazimdir. nki o da bizim kimi inqilabidir. Men son
gnlerde rayonlarda olmusam. 5 rayonda 5 neIer sikayeti
olmadi. Lakin bu o demek deyil ki, yoldaslarimizin telabati
yoxdur. Olbette, beleleri vardir. Lakin utanir, demir. Ona gre de
belelerini bilib, ona kmek etmek lazimdir.
1968-ci ilde qarsida duran vezifeler barede danisdilar, yeni
Vetene qayitmaq, cemiyyetde isimizi ele quraq ki, buna imkan
olsun. Yoldaslar bu isde tesebbskar olmalidirlar. Onlar cavanlari
hazirlamalidir. Biz ne ile vetene qayitsaq yaxsi olar? Oli bos
qayitmagin faydasi yoxdur. Senetkar olmaq lazimdir. Muganda
pambiq sahesi yaranir. Isfehanda demireritme karxanasi n
mtexessisler hazirla, qoy Iran qebul etmesin. Indi Iran
senayelesmeye dogru gedir.
168
Aprelin 22-de beser hquq cemiyyetinin sessiyasi olacaqdir.
Buna cemiyyet hazir olmalidir. Biz z hququmuzu sessiyadan
teleb ede bilerik. Istibah etmiremse Xeyyami bilir Iranda
cinayetden 10 il keirse, ona yeniden baxirlar. Ayri-ayri
dvletlere mektub gdermek lazimdir. O imkan vardir ve ondan
istifade etmeliyik. Vetene qayitmaq barede Sovet Ittifaqinin ve
Sovet Ittifaqi KP-nim sinaqdan ixmis tecrbesinden istifade
etmeliyik. Olbette, bu tecrbeden sablon kimi yox, Vetenin
seraitine uygun suretde tetbiq etmeliyik.
Qarsida vezife durur: Azerbaycanda Sovet hakimiyyetinin
qurulmasinin 50 illiyine, Leninin anadan olmasinin 100 illiyine
ve komsomolun yaranmasinin ildnmne iki il qalir. Buna
indiden hazirlasmaliyiq. Qoy Heyeti Icraiyyeye plenum gsteris
versin. Sentyabr ayinda 26-larin gllelenilmesinin 50 illiyidir.
Buna da hazirlasmaq lazimdir. Yunan KP-nin yaranmasinin 50
illiyi olacaq, Iran kommunist partiyasinin 50 illiyi olacaq, bunlara
hazirlasmaq lazimdir. Bu bize lazimdir ve vicdani vezifemizdir.
Biz hesabat-seki yigincaqlarini tenqid-zntenqid
seraitinde keirmeliyik. Partiya teskilatlarinda teskilatilar
yaranir. Burada yetisen yoldaslar ister vetende olsun, ister basqa
yerde olsun isi aparir. Oger bir yoldasin nqsani varsa, onun
nqsanini heqiqi tenqid altinda aradan qaldirmaq lazimdir. Lenin
deyir ki, bizden qabaq da siyasi partiyalar olub. Lakin onlar ona
gre mehv olub ki, onlar z eyiblerini esitmeye dzmrdler.
Biz de nece bir Lenin ardicillari kimi z nqsanlarimizi
aradan qaldirmaga haziriq ve buna qvvemiz vardir.
ADF MK-nin 1 avqust 1968-ci il tarixli plenumunda HTI-
nin MK-nin XII (V) plenumunun yekunlari barede melumat ve
bizim vezifelerimiz, elece de ADF mehelli teskilatlarinda
keirilmis hesabat-seki iclaslarinin neticeleri, mzakire
edilerken birinci mesele ile elaqedar men meruze etmisem.
Plenumun gndeliyindeki meselelerin mzakiresine mumi
yekun vurarken ixisimdan bezi yerlerini qeyd etmek isteyirem:
Bezi ixislarimi sureti-celeselerde yazildigi kimi qeyd
etdiyim n o zaman celesenin katibleri nece yaziblarsa, ele de
169
krlr. Odur ki, cmle qurulusu ve ya hisseler bir-birine bir
nv tamamlanmamis kimi grnr.
Nusin iki deIe istefa verib. Birinci deIe istefa verende
plenum meslehet grd ki, onunla tek danisilsin. Bununla
elaqedar o, istefani geri gtrd ve dedi ki, eger menim istefam
hizbe pis tesir edecekdirse, onda istefami geri gtrrem. Nusin
yoldas incesent sahesinde mehsurdur.
Iranda teskilatimiz vardir. Buna sbut odur ki, Iranda
metbeemiz ele kedikden sonra digeri ise basladi, yeni Seleyi
cenubi ve Zemimeyi merdum ruznameleri ixdi ve Kosigin
yoldasin Irana getmesi barede hemin ruznamelerde nesriyyeler
yayildi.
Buradan gedenlerin ele kemesi barede demeliyem ki, biz
Serq adamlarinda bir eyib vardir ki, gya menim btn dnyadan
xeberim vardir. Xeberleri ve basqa melumatlari zmzde
saxlaya bilmirik. Sanki Bakinin kelerinde gezirik Tehran
keelerinde yox. Xaverinin ve onun yoldaslarinin ele kemesine
sebeb meyyen ehtiyatsizliq olub. Mbahiseli meseleleri
ayilarda yox, z ierimizde hell etmeliyik.
Oli Xaveri ve Hekmetcu yoldaslari ona gre MK-ya zv
seilibler ki, onlar ebedi hebse mehkum edilmisler ve hebsde
zlerini yaxsi aparirlar, hebsden beser hquq cemiyyetine mektub
gnderirler. Onlarin mektubu rejim basilarini ifsa etdi. Ona gre
de dvlet onlari havasi pis olan yerlere gnderdi. Bu onlari
tedricle ldrmek meqsedi gdr. Onlar z difaiyyelerinde tekce
zlerini yox, hem de sosializm sistemini mdafie etdiler.
Plenum gec de olsa teskil oldu ve Icraiyye heyetini sedi.
Gelecek plenumun vaxtini Icraiyye heyeti meyen ede biler. Yeni
seilmis Icraiyye heyetinin zvleri Radmenis,
Isgenderi,Kambexs, Teberi, Cvdet, Ardases Avanesyan,
Azeroglu, Danisian, Qdve, SeIeri, Boqrati, Pisnemazi ve Mizani
yoldaslardir.
Xaricde hizbin konfransinin agirilmamasi barede hizbde ki
yoldaslar btn Irani ehate ede bilmerik sebebini ireli srrler.
170
Bu o demekdir ki, konfransa Iranda olan yoldaslari agira
bilmediyimiz n konfrans qeyri-qanuni ola biler.
Hizbin qurultayi 1948-ci ilde keirilib, 20 il bundan keir.
Siz yaxsi bilirsiz ki, Icraiyye heyetine imkan vermek lazimdir ki,
z isini qura bilsin. Osas mesele odur ki, hizbde saglam mvqede
duraq, daxilde boslugu dolduraq, kadraya ehtiyac var.
Hizb ile firqenin plenumunu birge agirmaq meselesi
dzgn deyil. nki ADF hizbin bir teskilatidir. Aktiv lazim olsa
agirmaq olar.
Qerbdeki veziyyete geldikde ise exoslovakiyada
imperialistler bos yer axtarir ora soxulsunlar ve onlara regbet
besleyenleri, z tereflerine eksinler. nki terefdarlari alisirlar
ki, hizbe regbet besleyenleri ondan ayirsinlar. 25 min neIer Iranli
telebe xaricde oxuyur. Onlari tamamile zmze celb ede bilsek
ve qvvemizi toplasaq yaxsi netice verer.
Bizim usaqlarimizdan 400 neIere qeder konkursdan kenar
mekteblerde yer veribler. Bu qara gzmze asiq olduqlari n
deyil. Bu teskilatimiza hrmetdir. Biz indi onu da bilmeliyik ki,
mehsul toplanisi gedir. hdeilik gtrb, yerine yetirmeliyik. 50
illikle elaqedar 4600 neIer hdeilik gtrdler. Bu bizim
iftixarimizdir.
Hizbin 12-ci plenumunda ireli srlen vezifelerden biri de
ideolji is seviyyesini artirmaqdan ibaretdir. Siyasi kurslara
yoldaslari celb etmek n fealiyyeti artirmaq lazimdir. Bu ise
indiden hazirlasmaq lazimdir. Zona mesullari ve komite sedrleri
bu ise diqqeti artirmalidirlar. nki bu vetende de lazim olacaq,
burada da qaldiqda lazim olacaqdir.
Tebligat sbesi ayri-ayri meseleler zre seminar teskil
etmelidir.
Biterefler arasinda ise diqqet yetirmek lazimdir. Cavanlarin
telim-terbiyesi barede demek lazimdir ki, onlara fars dili ve ereb
elifbasini mecburi yretmek lazimdir. Bu btn teskilatlarimizin
qarsisinda bir vezife kimi durmalidir. Teskilatlarimiz hem bu
pelnumun ve hem de 12-ci plenumun materiallarini yoldaslara
basa salmalidir.
171
Hazirda teskilatin qarsisinda tarixi gnler durur,
komsomolun 50 illiyi, 26 Baki komissarinin xatiresini yad etmek,
70-ci ilde Leninin anadan olmasinin 100 illiyi, Iran Kommunist
Partiyasinin 50 illiyi ve s. bu kimi tarixi gnlere hazirlasmaq
lazimdir. Bunun n sovet cavanlari ile grs keirmek, 26-larin
izi ile ekskursiya teskil etmek yaxsi olar. Bundan elave
yoldaslarimiz bu tarixi gnlerle elaqedar olaraq, istehsalatda
hdeliklere qosulmaq ve onlarin tecrbeleri ile yoldaslari tanis
etmek lazimdir. Bunlari isiqlandirmaq n qezetde stun amaq
lazimdir. Settarxanin anadan olmasinin 100 illiyini qyed etmek,
firqenin VI konfransina hazirliq grmek lazimdir. z-zmzde
fikirlesib, ne atmirsa mzakire edib, yerine yetirek. Biz mid
edirik ki, yoldaslarimiz qarsida duran vezifelerin hdesinden
serefle gelecek, bununla da her cr sstlye qalib geleceyik.
ADF MK-nin 25 iyun 1969-cu il tarixli plenumunun
gndeliyinde:
1. Kommunist ve fehle partiyasinin
beynelxalq msaviresi yekunlari barede
melumat.
2. lkenin indiki veziyyetinin tehlili ve hizbin
vacib meseleleri barede melumat
Birinci mesele ile elaqedar hizbin birinci debiri Radmenis
melumat verir. Ikinci mesle ile elaqedar Irec Isgenderi ixis etdi.
Men her iki mesele haqqindaki ixisimda dedim:
Plenumda mzakire edilen meseleler biri digerinden mhm
meselelerdir. Biz Moskva msaviresinin ireli srdy
mddealarla etrafli tanis olub, onu z emeli isimizde tetbiq
etmeliyik. Eyni szleri ikinci mesele barede de demek olar. Lakin
ola bilsin bezi yoldaslar hizbin tezislerini etrafli oxuyub, tanis
olmayiblar, tehlil etmeyibler. Buna gre de biz tezisleri etrafli
tehlil etmeliyik. ADF-nin Merkezi Komitesi bu yaxinlarda
plenumda mzakire olunan meseleler barede material hazirlayib,
partiya zvlerinin ixtiyarina verecekdir. Biz bu meseleleri rayon
komitelerinde ve hvzelerde mzakire etmeli ve edilen tekliflere
qulaq asmaliyiq. Osas mesele hemin materiallari mzakire
172
etmekdir. Meqsedimiz gelecek yolumuzu meyyenlesdimekdir.
Bu isde biz aktivlerin gcnden ve tekliflerinden istifade
etmeliyik. Mene bele gelir ki, hizbimizin Merkezi Komitesi
mhaciretde olsa da lkenin daxili veziyyetini meyyen qeder
aydinlasdirmisdir. Biz z qvvemizi seIerber etmeli, hemin
materiallari yoldaslara atdirmali ve onlarin tekliflerini mzakire
etmeli, bununla da biz mumi isimiz n btn bunlardan
istifade etmeliyik.
Biz bilirik ki, mhaciret dvrnde ideoloji eyintiye imkan
daha artiq olur. Lakin bu cehetden teskilatimiz mhkemdir. Bu
mhkemliyi daha da artirmaq n izahat isini daha da yaxsi
teskil etmek lazimdir.
Melum oldugu zre Leninin anadan olmasinin 100 illiyi
mnasibetile hdeilikler gtrmsler. Hazirda hemin hdelikler
yerine yetirilir. Bu, elbette yaxsidir. Lakin bu isi daha da
mhkemlendirmek lazimdir. Meselen Lenin ve Iran haqda
kitabi buraxmaq lazimdir ki, yeniyetmelerimiz terbiye alsinlar.
Sonra Sovet Azerbaycaninin 50 illiyi haqda kitabi buraxmaq ve
Sovet Azerbaycanin inkisaf yollarini mqayise etmek.
Sonra Iran Kommunist Partiyasinin 50 illiyi mnasibetile
Iran Kommunist Partiyasinin tarixi oerklerini yazib, qurtarmaq
lazimdir. Bunlardan elave 1970-ci ilde 21 Azer nehzetinin 25
illiyi mnasibetile ADF-nin Merkezi Komitesinin tezislerini
yazib, qurtarmaq ve Heyder Omioglunun anadan olmasinin 90-ci
ildnmne hazir olmaq lazimdir.
Vetene qayitmaq meselesi gndelik meseledir. Lakin bu
asan mesele deyil. Qapilari aib, bizi devet etmeyecekler. Eyni
zamanda biz bu isden el ekmemeliyik. Lakin esas mesele odur
ki, biz getmeye haziriq ya yox. Oger fars dilini bilmesek
getmeyimizin istenilen qeder xeyri yoxdur. Ona gre de fars dili
kurslarini zbasina buraxmamaliyiq. Usaqlarimizi fars dili
yrenmeye mecbur etmeliyik.
Biz sz emele evirsek btn vezifelerin hdesinden gele
bilerik. Biz xalqimiz yolunda her cr zehmete qatlasmaliyiq.
173
Men mid edirem ki, yoldaslar plenumdan qayitdiqdan
sonra plenumdaki materiallarini yerlerde etrafli izah edecek ve
yoldaslari derinden basa salacaqdir. Elece de verilen teklifleri
zennimce hizbin Merkezi Komitesi semimiyyetle qebul eder, bu
sertle ki, hemin teklifler vetende geden mbarizeye kmek etsin.
ADF MK-nin 22 dekabr 1969-cu il tarixli plenumunda
esasen cavanlar arasinda siyasi telim-terbiye isleri ve firqe zvlk
kartlarinin evez olunmasi meseleleri mzakire edilirdi. Men orada
3 deIe ixis etdim. Hemin ixislarimdan asagidakilari qeyd etmek
isteyirem. Yeri gelmisken onu da deyim ki, bu ixislarimin bir
hissesi plenumda verilmis suallara cavabdir. ... Firqenin
yaranmasinin 5, 10 ve 15 illiyini qeyd etmisik. Iran fehle hizbinin
vahid hizbi yaranmisdir. Ona gre de her il firqenin ildnmn
qeyd etmek mence dzgn deyil. Lakin bu o demek deyil ki,
onun ehemiyyetini cavanlara basa salmayaq.
Hazirda 646 neIer telebemiz vardir. Onlardan 35 neIeri
mxtelif sebeblere gre qovulubdur. Bunu da mumilesdirmek
olmaz. Lakin burada da alismaq lazimdir bele hallar olmasin.
Bir szle qarisqadan fil dzeltmeyek.
Cavanlar arasinda is aparmaq, 50, 100 adamin isi yox,
btn firqeilerin ve ve valideynlerin vezifesi olmalidir. Dzdr
qocalarimiz ideya sahibi oldugumuz n cavanlar hazirlamaliyiq
ki, lende rahat lek.
Hazirda 8-10 mine yaxin usaqlarimiz vardir ve sovet
messiselerinde terbiye alirlar. Bizim vacib meselelerimizden biri
onlarin burada aldigi terbiye ile yanasi veteni de onlara
tanitdirmaq, onlari veten n hazirlamaqdir. Buna bizde imkan
vardir. Bunun n partiya mektebi, ali mekteb ve texnikumu
qurtaran yoldaslari seIerberliye almali ve onlardan istifade etmeli.
Onda usaqlarimiz herterefli terbiyeli olar ve hebse dsmez,
mektebden kenarda qalmaz. Telim-terbiye islerine qocaman
yoldaslarin da meslehetli ixislarindan, shbetlerinden ,
grslerinden istifade etmeliyik.
Bizim vezifelerimizden biri de usaqlari Sovet Ittifaqina
mehebbet ruhunda terbiye etmekdir. Bunun n onlari basa
174
salmaq lazimdir ki, Sovet Ittifaqinin bize yaratdigi seraitin sebebi
nedir? Onlara demek ki, btn bu gzestler vetenimiz xatirinedir
ki, sabah saglam, ixtisasli kadr kimi qayidaq. Buna gre de her
tek-tek genc bu seraitden semereli istifade etmelidir.
Veteni yrenmek n meruzeler hazirlamaq ve bunun n
yorulmaq lazim deyil.
Her seyden evvel cemiyyet ox etinlikle yarandi ve onun
nezdinde de cavanlar teskilati emele geldi. Bundan lazimi qeder
istifade etmeliyik.
Her seyden evvel cemiyyetin esasnamesinin 6-ci
maddesinden istifade etmeliyik. Lakin 6-ci maddeye Iran
Hokumeti xosluqla icaze vermez, 300-e qeder anket sefirliye
gnderilibdir, beser hquq cemiyyetinin konfransina teleqram
gndermisik. Biz anketdoldurma isine diqqet vermeli ve onun
sayini artirmaliyiq. Oger Iran hkumeti bizim teqazamiza
etinasizliq gsterse biz BMT-ye de mraciet ederik. Lakin bir
vezife vardir ki, onu mtleq nezere almaliyiq. Bu yoldaslari
ixtisaslasdirmaliyiq. Oger Iran hkumeti gn sabah raziliq verdi,
biz gedek. Indi grek biz haziriq? Olbette, tamamile yox. Biz
hekim, mellim, mhendislerle yanasi traktoru, ekskavatoru ve
sair senetler zre de kadr hazirlamaliyiq...
Onu da xatirlatmaq lazimdir ki, ali mektebe verilen lqota
daimi deyildir. Ona gre de indiden usaqlari basa salmaq ki, yaxsi
oxusunlar...
Dnen cemiyyetin sessiyasi gzel bir qerar ixartdi. Plenum
qerar ixartmalidir ki, onu Icraiyye heyeti icra etsin. Bu qerar
Leninin anadan olmasinin 100 illiyi mnasibetile Sag ol seni,
Sovetler lkesi sari altinda dostluq grslerinin keirilmesidir.
Firqe biletlerinin deyisdirilmesi isine biz 1968-ci ilden
baslamisiq. Bu gnk mesele deyil. Bu mesele hizb ile danisilib
ve beyenilibdir. Biz bunu heyata keirerken elbette, tesfiye n
nezerde tutmamisiq., burada znyoxlama qarsiya qoyulmusdur.
Diger terefden de ister-istemez ele yoldaslar var ki, nizam-
intizami pozurlar. Bele hallari aradan qaldirmaq n firqe
biletlerinin deyisdirilmesinden istifade etmeli ve hemin yoldaslari
175
alisib, basa salmali. Oger basa dsmeseler ruzname
mvcubince reftar edilmelidir.
Biz deyende ki, komissiya bele yoldaslarla mesgul olacaq,
onu nezerde tuturuq ki, firqe xasiyyetnameleri pis olanlarla
shbet aparilsin ve onlar bilsinler ki, bizim indi var-yoxumuz bir
teskilatdir ki, onu da mhkem saxlamaliyiq.
Biz bunun n bir sira rayonlarda yoxlama apardiq,
atismayan cehetler askar edildi ve onlara gsterisler verildi ki,
nqsanlari aradan aparsinlar. Oger yoldaslar hemin gsterislere
encam verseler is yaxsilasar...
Uzun mddet gelmeyenlerle mesqul olmaq ve buna
meseleni qeti qoyularsa yoldaslar basa dser. Biz bu deIe kesmek
metodunu redd edirik. Bu axirinci ldr. Buna qeder oxlu
telim-terbiye metodu var.
Biz deyende teskilatimizi saxlamaliyiq ne n? Lenin buna
yaxsi cavab verir. O deyir ki, Proletariatin burjuaziya ile
mbarize n teskilatdan basqa bir silahi yoxdur. Teskilati verin
mene men Rusiyani evirim.......
Hazirda Iranda islemek n serait yaxsidir ve elaqe vardir.
Lakin bu elaqeler haqda bilsem de deye bilmeyeceyem. Bu
sahede imkan var. Vezife bu imkanlardan istifade etmekdir.
nki Iranda senayenin inkisafi ile elaqedar olaraq, yarim milyon
Iehle artacaqdir. Bunlarin arasinda is aparmaq lazimdir.
Rehberliyi yaxsilasdirmaq meselesi barede demek lazimdir
ki, bu haqda ADF-nin mektubu vardir (Danisian yoldas mektubu
oxudu..). hemin mektub 13-cu plenumda oxundu ve plenumun
qerarinda z eksini tapdi. Lakin bunun helline hazirliq grmek ve
meseleni qeti tehlil etdikden sonra ise baslamaq olar....
Iran Kommunist Partiyasinin tarixini yazmaq meselesi
plenumda ve Icraiyye heyetinde mzakire olundu ve 5 neIerlik
komissiyon ayrildi ki, bu isle mesqul olsun. Bu is 70-ci ilde
heyata keirilmelidir. Biz dedik ki, bizden kmek isteseler biz
haziriq.
Krd meselesi barede: bu mesele hizbin qarsisinda bir
mhm mesele kimi durur. Hele 1960-ci ilde birlesdirici
176
konfransda qerar var idi ki, Krdstanda is canlandirmaq
lazimdir. Hetta biz Icraiyye heyetinde Krdstan komissiyonu
yaratdiq. Lakin bu mesele ox mrekkebdir, mtalieye ehtiyaci
vardir. Ona gre de komissiyon yarandi, hell etsin ve netice
ixarilsin.
Biz 1970-ci ili yubileyler ili adlandiririq. Bu heqiqeten de
bele idi. 1970-ci ilin oktyabr ayinin 12-de ixarilmis plenumun
materiallarindan da bunu aydin grmek olar. Plenumda eyni
zamnda ADF zvyyet kartlarinin evez edilmesi isinin veziyyeti
haqqinda da melumat verildi.
Adamlari isde xeyir vermesi nqteyi-nezerden semek
lazimdir. Komite ve home sedrleri bu haqda tedbir grmelidirler.
Savadli yoldaslari hvzelere tehkim etmek pis olmaz. Hem de
alismaq lazimdir ki, hvze daxilinde meruzeiler yetisdirilsin.
Lakin kenardan hvze sedrleri gndermek dz deyil, nki hvze
daxilinde fehleler var ki, hrmeti ve nfuzu vardir. Onlarin
nfuzundan teskilat xeyrine istifade etmek lazim idi. Yaxsi
leyaqetli yoldaslari teskilatda saxlamaq lazimdir. Sovet
vetendasligini qebul eden yoldaslarin firqede qalmasinin he bir
zereri yoxdur. Lakin z isteyirse vetenden ixsin, o onun z
isidir, zorla saxlamaq olmaz.
1970-ci il yubiley ili idi. Yoldaslarimizin firqei ve hvze
heyetlerinin zehmetleri bu ilde iftixarlidir. Bu Lenin yubileyi,
Iran Kommunist Partiyasinin 50 illiyi, Azerbaycanda Sovet
hakimiyyetinin qurulmasi ili idi. Bu bayramlari qarsilamaqda
yoldaslarimizin zehmeti bykdr. Indi qarsida basqa yubiley
var. 21 Azerin 25 illiyi, Heyder Omioglunun 90 illiyi, hizbin 30
illiyi ve Azerbaycan komsomolunun 50 illiyi durur. Bu
yubileyleri qarsilamaqda yaradilmis tempi asagi salmayacagiq.
Islerimizden biri de firqe kartlarinin znyoxlama
seraitinde evez edilmesi isi idi. Yubileyler ilinde bu z evinin toz-
torpagini temizlemek kimi idi. Oger zmz zmze telebkar
olsaydiq, bu sstlk bizde olmazdi. Firqe biletleri evez olunana
yaxin 400 neIere qeder adam hvzelerde istirak etmirdi. Lakin
sonra 102 neIere atdirildi. Bes nece oldu ki, bu veziyyet yarandi.
177
Meger bu isi siz grmedinizmi? Ele bu isi siz evvelden gre
bilerdiz.
Ibrahimi yoldas meruzede qeyd etdi ki, 15 neIer firqeden
ixrac edilsin. Bunlari Icraiyye heyetinde mzakire etdik. Onlarin
firqeden ixrac olunmasi qerara alindi. Qerar var ki, firqeden ixrac
edilenler, eger yeniden firqeye gelmek isteseler yeni stajla qebul
olunacaq.
Biz sekilerde de ox yaxsi fealiyyet edib, onu leyaqetle
heyata keirmeliyik. Yoldaslar bilmelidirler ki, bizim Vetene
xidmetimiz olmasa Sovet yoldaslar bu seraiti bize yaratmazlar.
Bu serait sexsi adamlarin xatirine yox, veten xatirinedir.
Bu il institut n lqota olmadi. Lakin yene de 145 neIeri 5
% hesabi ile instituta qebul etdiler. Bu gzeste biz yaxsi isimizle
cavab vermeliyik.
Nqsanlardan biri de biterefler arasinda isin zeif olmasidir.
Oger biz bitereflerle, xsusile cavanlar arasinda is aparib, onlari
firqe siralarina getirmesek, firqeilerin sayi get-gede azalacaqdir.
Gencleri terbiye etmek isinde mxtelif is tapsirmaq yolu ile
hazirlamaq olar...
Ideoloji sahede demek lazimdir ki, gnderilen meruzeler
hazirliqsiz oxunur, yarim saat iclasa qalmis verilir meruzeiye.
Bu da meruzenin keyfiyyetsiz oxunmasina sebeb olur.
Metbuat isine de diqqet yetirmek lazimdir. Biz qezeti ox
etinlikle ixardiriq. Lakin qezetler gedib, komitelerde yigilib,
qalir. Ona gre de qarsida duran islerden biri de metbuati yaymaq
ve vaxtinda yoldaslara atdirmaqdir. Gnderilen kitablari da
satmaq lazimdir...
Qarsida duran vacib meselelerden biri de cavanlarin isini
qaydaya salmaqdan ibaretdir. Cavanlar Bakida ise baslayiblar. Bu
is n MK zvlerinden de tehkim olub ki, onlara meslehet
versin ve kmek etsin.
Qadinlar arasinda da ise ciddi fikir vermek lazimdir. Onlari
ictimai islere semek ve istifade etmek lazimdir...
Bir sira nesriyyeler olub ki, onlarin hazirlanmasinda Mciri,
Msevi, Medine Glgn, CeIerpur, Semide, Serifi, Destgsade,
178
Qavami, Nezerli ve Rehmani yoldaslarin zehmeti olubdur. Icaze
verin bunlardan qedirqanliq edek.
ADF MK-nin 5 fevral 1971-ci ilinde teskil edilmis nvbeti
plenumunun gndeliyi HTI-nin MK-nin XIV plenumunun
yekunlarina hesr edilmisdi ki, bu mesele ile elaqedar men
melumat verdim, verilmis suallar, meruzede aydin olmayanlar,
elece de mzakirelerin yekunu ile elaqedar ixisimdan bezi
yerlerini qeyd etmek isteyirem: ... Olbette, meramnameni
qurultay qebul etmelidir. Lakin qurultay mmkn olmadigi n
bunu birlesmis plenum qebul etmisdir. Indi hemin
meramnamenin bir sira maddeleri khnelmisdir. Meselen, xalise
torpaqlari blsdrmek meselesi. Bunu indi Iran dvleti z edib.
Biz konqreye qeder bunu genis plenumda mzakire edeceyik.
Hem de plenumun zv olmayanlar da helledici sesle istirak
edecekler ve hemin plenum meramnameni sened kimi tesdiq
etmelidir.
3 neIerlik komissiyon ki, plenum terefinden seilmisdir
tekce onlar Iran sbesini yoxlamali idiler. Burada men ve
Kiyanuri vahid fikirde idik. Lakin Radmenis basqa fikirde idik.
Biz bele neticeye gelirdik ki, Ruhulla Melayeri sazimane-
emniyyetin zvdr. Radmenis ise bunun eleyhine idi. Lakin her
cr sehvin vaxtinda qarsisi alinmasa xeyanet derecesine getirib
ixara biler.
Ittihadiyyelerde hizbin fealiyyeti pis deyil.
Yoldaslarimizdan hemin ittihadiyyelerde isleyirler ve imkan
qeder istifade edirler.
... Iranda fealiyyet n serait meselesine geldikde demek
lazimdir ki, bir sira fehle ve ziyalilar hizbe reqbet besleyirler ve
islemek isteyirler. Lakin sazimane emniyyet mane olur. nki
sazimane-emniyyet istediyi vaxtda yeni is metodlari tapir. Biz ise
khne sulla isleyirik. Buna gre biz de yeni-yeni gizli is
meselesine fikir vermeliyik.
ADF-nin zvlerinden Irana ise gnderilmemesinin sebebi
odur ki, Iranda tutulanlarin sebebini bilmirik. Lakin gelecekde biz
bir sira tedbirler greceyik.
179
... ADF-nin ve Hizbin qarsisinda Iranda mhm vezifeler
durur. Agahi yoldasin oxudugu ser gsterdi ki, Iranda zindanda
eziyyet eken ve gizlinde isleyen yoldaslarimiz Simaldan, bizden
nicat gzleyirler. Bu mid bizden vicdani vezifenin heyata
keirlimesini teleb edir.
Ele bu il bize olunan gzestden danisdiqda demek lazimdir
ki, qerar olmadigi halda Azerbaycan teskilati z hesabina 5 %
konkursdan kenar hesabina bize kmek etdiler. Bizi emin etdiler
ki, her ildeki kimi konkursdan kenar usaqlarimizdan 150 neIeri
ali mektebe qebul oldu. 4 qrupda 140 neIer qizlarimizdan ayrica
qrup teskil etdiler. Qruplardan ikisi Kirovabadda ve ikisi Bakida
teskil edildi. Bu hrmeti bize ne n edirler? Bunu veten
ugrunda mbarize xatirine edirler. Biz bu etimadi emelde
dogrultmaliyiq. Biz cavanlarimizi vetene bagliliq ruhunda terbiye
etmeliyik. Onlar bilmelidirler ki, vetenleri var, onlari elleri
agirir. Lakin onlar veten szn basa dsmelidirler.
V.I.Leninin bu szlerini men hemise sitat getirirem: firqenin
ilk teskilatlarini firqenin alinmaz qalasina evirmek lazimdir.
Hvzelerin teskiline evvelceden fikir vermeliyik. Bu barede
elimizde imkanimiz vardir, feqet tenbellik etmemeliyik. Oger
hvzeler qvvetli olarsa rayon komitesini de islemeye vadar eder.
Rayon komitesi yaxsi islese MK-ni da islemeye mecbur eder. Bu
o demekdir ki, teskilatlari asagidan gclendirmek lazimdir. MK-
dan rayonlara geden yoldaslarimiz is yerlerine getmeli, onlarla
shbet etmeli ve ruhlandirmalidirlar. Bununla geden yoldasin da
hrmeti artar.
... Cavanlari da ise celb etmek lazimdir. Bunun n onlari
firqeye getirmeye sey etmeliyik. Biz eger cavanlari bura celb ede
bilmesek, onda qerbde he cr celb ede bilmerik. Cavanlar
arasinda islemeyi bacarmaq ve onlarla islemek metodunu
yrenmek lazimdir.
... Cavanlarla elaqedar nqsanli islerimizden biri de institut
ve texnikomlara daxil olmayanlarin sonraki taleyinden
xeberimizin olmamasidir. Biz onlarin meyyen isle temin
olunmalari n alismaliyiq.
180
Men deyende ki, bir xarici dil bilmek lazimdir, bunun
sebebi vardir. nki Qerbe adam gnderende o, islemek n dil
bilmelidir. Buna gre de xarici dili yoldaslara yretmek lazimdir.
Elece de ictimai elmler zre oxuyanlara bir senet de yretmek
lazimdir. nki Iranda emele gelen senayelerde mtexessis
kadrlara ehtiyac vardir. Iran bizim kadrlarini qebul etmezse, onda
beynelxalq teskilatlara mraciet etmek olar.
Hizbin adini ykseklere qaldirmaliyiq, onun adini
hrmetden salan hallara qarsi mbarize aparmaliyiq. Bu mesele
yerlerde de qoyulmalidir. Yersiz erizebazliga ve bhtaniliga son
qoymaq lazimdir.
Men qeyd etmeliyem ki, firqenin adini meramnameden
ixartmaq olmaz. Bu meseleni nezerden keirtmek lazimdir.
Teklif edirem ki, MK bu meseleye baxmazdan evvel Ibrahimi,
Zahidi, Didekunan, Serifi, Destgsade yoldaslar meramnameni
nezerden keirsinler.
... vacib islerden biri de sirriyyeti qorumaqdir. Bize yazilan
kartlar sehidlerimizin qani ile yazilmisdir. 21 min yoldasimiz
sehid olub, 17 min aile srgn edilib. Lenin deyir: ploretariatin
burjuaziya ile mbarizede teskilatdan basqa mhkem silahi
yoxdur. Gelin biz de z teskilatimizi mhkemlendirek.
1971-ci il 4 may tarixli ADF MK-nin plenumunun
gndeliyinde Sov. IKP XXIV qurultayi ve HTI MK-nin XIV
plenumunun siyasi gzarisle elaqeler meseleler mzakire edilirdi.
Men birinci mesele ile elaqedar meruzei ve HTI-nin
Sov.IKP XXIV qurultayinda istirak etdiyi 2 neIerden biri idim
(digeri ise Irec Isgenderi idi).
Plenumun sonunda her iki mesele ile elaqedar mzakirelere
yekun vurmaq meqsedile ixisimda dedim: Bu gnki plenumun
mzakire etdiyi her iki mesele mhm meseledir. Eyni zamanda
birinci mesele plenumda mzakire olunan ikinci meselenin
dzgn helli ve emeli n esaslidir. Olbette, burada ixis eden
yoldaslar da z tekliflerinde qeyd etdiler ki, qurultayin senedlerin
her hansi vasitelerden istifade edib, yoldaslar ierisinde izahat isi
aparmali ve senedleri yrenmeliyik. Bunun n imkanimiz
181
vardir. Xsusile, qurultayin senedlerini cavanlara yetirmek ve
onlara basa salmaq ve cavanlar arasinda telim-terbiye isini
canlandirmaq esas meselelerden biri olmalidir. Bu isde yerlerde
komite sedrlerinin, hvze mesullarinin zerlerine daha artiq
vezife dsr ki, bu isleri teskil etmelidirler. Aiq demeliyik ki,
HTI hazirda sahla girvelik etmek fikrinde deyildir. Lakin tekce
sysler vermek de mbarize aparmaq deyildir. Biz fehlelerin ve
onlarin ittihadiyyelerinin ierisine girmeli, onun rehberliyini ele
almagi bacarmaliyiq.
Isin esl menasinda hazirda sah kendlerde z n mhkem
dayaq yaratmaq fikrindedir ve bu isi de dzeldir. Olbette, sahin
heyata keirdiyi islahat ve tedbirlerde meyyen msbet cehetler
vardir. Lakin menfi cehetlerini biz tapib, ktleye gstermeliyik.
Odur ki, biz senedi yalniz oxumaq deyil, onu derinden tehlil
etmeyi de bacarmaliyiq.
Men bir sey de deyib, szm qurtarmaq isteyirem: biz Sov.
IKP XXIV qurultayi olanda yoldaslar terefinden bize heddinden
artiq hrmet olunubdur. Inanin ki, o hrmetden adam utanirdi.
Onun n ki, adam deyir ki, bize bu .qeder hrmet edirler.
Odur ki, bizim borcumuz teskilati daha da
mhkemlendirmek, xsusile cavanlarimizi lazim olan seviyyede
terbiye etmek, onlari heqiqi menada bizi evez ede bilecek sekilde
hazirlamaqdir (alqislar).
ADF MK-nin nvbeti plenumunun (25 oktyabr 1971-ci il)
gndeliyinde esasen ideolji meselenin mzakiresile elaqedar
xsm xlase seklinde teqriben bele oldu: .... 14 neIer meruze
etrafinda ixis etdi. Onlarin ixislarinda faydali teklifler var idi.
Onlari isimize tetbiq etmeliyik. Burada biz hamimiz meselenin
mzakiresi ile kifayetlenmek yox, o haqda qebul edilmis qerarlari
yerine yetirmeliyik. Nqsanlari gizletmek yox, onlari askar etmek
ve aradan qaldirmaliyiq.
Iran hkumeti Iranda sahligin 2500 illiyini temtaraqla qeyd
etdi. Saha mxbirlerin suallari Iranda demokrasiden dem
vurmasini tamamile pua ixartdi. Sah siyasi mehbuslarin azad
edilmesi barede suala cavab vererken dedi ki, onlar veten
182
xainleridir. Buna gre de onun hay-ky ebesdir. Ele Iranda
veziyyeti onunla mqayise etmek olar ki, son zamanlar yeni
zindanlar tikilir. Biz sah ve onun hkumetine qarsi bele
faktlardan istifade etmeliyik.
Meruze yaxsi tertib olunmus ve vezifeler aydin
gsterilmisdir.
Hazirda ox genc ali ve orta ixtisas mekteblerini bitiribler.
Bundan elave alimlerimiz ve partiya mekteblerini qurtaranlar
vardir. Bu qvveden dzgn istifade olunmamasi nqsanlardan
biridir. Her bir teskilatda savadli ve bacariqli yoldasimiz var.
Onlardan istifade etmeliyik.
...MK-nin ideoloji isi n blmeler yaranibdir. Her blme
z isine mesul olmalidir. Elmi blme lazim seviyyede
islemeyibdir. Bizde seminarlar keirilin ve yoldaslar ox zehmet
ekibler. Lakin elmi blme yaxsi islemeyibdir. Yoldaslari
isletmek lazimdir.
Rayonlar n meruze hazirlamaq barede bir yol axtarib
tapmaq lazimdir. Meruze mehelde hvze iclasina bir nee gn
qalmis meruzeiye verilmelidir ki, iclasa qeder yaxsi hazirlasa
bilsin.
Metbuatin yayilmasi isine de fikir vermek lazimdir. Ele yol
axtarib tapmaq ki, metbuat vaxtinda abuneiye atsin.
Mecellelerin nesri tebligat sbesi terefinden yubadilir. Buna
yol vermek olmaz. Hem de alismaq lazimdir ki, mecelle seliqeli
ixsin.
Klubdan da semereli istifade etmek lazimdir. Bunun n
onun isini yeniden qurmaq lazimdir.
Kitabxanaya da diqqet yetirmek lazimdir. Onu kitab
anbarina evirmek olmaz. Onu qiraetxanaya evirmek lazimdir.
Onun aiq olmasi n qrafik tutmaq yaxsi olar.
Ideoloji isimizden danisdiqda qadinlar arasinda ise diqqet
vermek, onun isini ele qurmaq lazimdir ki, btn islerle yanasi
hem de aile mhkemlensin. Qadinlar blmesinin nqsanlarindan
biri de odur ki, qadin kadrlardan yaxsi istifade edilmir.
183
Isimizin esas sahelerinden biri de cavanlarin telim-
terbiyesine diqqet vermek meselesidir. Bu sahede isler o qeder de
yaxsi deyil. V.I.Lenin cavanlar meselesine ve onlardan ictimai
islerde istifade edilmesi isine diqqet yetirirdi. O, deyirdi ki, biz
ata-babalarimizdan yaxsi isleyirik, vladlarimiz ise bizden yaxsi
islemelidirler. Biz 50 illik mbarize tariximizi cavanlara
yretmeliyik. Buna gre de Cavanlar teskilatinin isine ciddi fikir
vermek lazimdir. Bu is n bro zvlerinden tehkim etmek
yaxsi olar.
Hazirda bir sira telebe kursda qalir ve ya kesirleri vardir.
Bunlari biz aradan qaldirmali, onlarin yaxsi oxumalarini teskil
etmeliyik.
1966-ci ilde Cavanlar teskilati yaranib. Lakin bir ox cavan
onu tanimir. Bu isi qaydaya salmaq lazimdir. Siz bilirsiz ki,
bassiz qalan usaqlardan bir neesi hebse dsbler. Buna adamin
reyi yanir. Institutlara daxil ola bilmeyenlerle mesqul olub, ise
celb etmek lazimdir. Tovuzdan bir neIer yoldas Kosigina
teleqram vurub ki, icaze ver usagimi aparim kapitalist lkesinde
satim ve saire bu kimi hallar vardir ve bu bizim n eyibdir.
Bu il 168 neIer mekteblere daxil olub, bunlardan bir iddesi
konkursdan kenar olub, buna bize kmek etdiler ve biz de
oxumaliyiq. alismaq lazimdir ki, Sovet qayda-qanunlarina
yoldaslarimiz riayet etsinler. Bunun n prokuror, mehkemede
isleyen yoldaslarin meruzelerini qoymaq lazimdir ki, cinayet
neden ibaret oldugunu bilsin ve gzest olmayacagina emin olsun.
Hazirda qarsida duran vezifelerden biri de 9-cu besillik
planin ve hdeliklerin yerine yetirilmesinden ibaretdir.
... Men mid edirem yoldaslarimiz bu gn burada qebul
edilecek qerarin yerine yetirilmesine sey gsterecekler.
HTI-nin Azerbaycan teskilati ADF MK-nin 17 noyabr
1992-ci il tarixli pelnumunun gndeliyinde hizbin meramnamesi
layihesi, elece de teskilatimizin veziyyeti ve qarsidaki vezifeler
dururdu. Sonuncu mesele ile elaqedar men meruze etdim.
Plenumun sonunda asagidaki qaydada ixis etdim: Bizim
cemiyyetin fealiyyeti firqenin rehberliyi altinda olacaqdir. Osas
184
mesele firqenin rehberliyi altinda cemiyyetin fealiyyetini
canlandirmaqdir. Bir sira isler cemiyyet adi ile grlecek.
Firqenin bir sira maddi-meiset ve medeni ktlevi isleri cemiyyete
aid edilecekdir. Lakin biz sirriyyetin qorunmasina daha artiq fikir
vermeliyik. Firqei yoldaslarin hamisi cemiyyete zv olmalidir.
Hizbin veziyyeti haqda yeni 14-c plenumun haqqinda
btn hvzelere melumat verilibdir. Bize hrmet he vaxt
azalmayib, eksine Sovet hkumeti indi daha artiq hrmet edir.
Buna gre de bu hrmet qarsisinda biz teskilatimizi
mhkemlendirmeli ve saxlamaliyiq. Btn bu hrmet teskilat
xatirinedir. Teskilati mhkemledib, saxlamaq ise veten
xatirinedir. Iranda teskilatimiz olacaq. Daha dogrusu var ve get-
gede genislenecekdir.
Sairler barede demeliyem ki, hizbin 14-c plenumunun
qerarini yoldaslara yetirdik de o cmleden hizbin Qerb ve
Irandaki teskilatlarin veziyyetine dair qerarlar, sonra mhaciret
teskilatlarinda o cmleden Dsenbe ve Moskva teskilatlarinda
sirriyyeti saxlaya bilmediklerini, destebendlik meydana gelmesi,
xaricdeki teskilatlarin bezilerinin baglanmalari, elbette
mveqqetidir. Lakin sexsen menim nezerimce bu dzgn deyil.
Temizlik aparmaq lazim idi. Sizin z gznz qabaginda
teskilatimiz fealiyyet edir. Her sey zmzden asilidir. Men
zm intizama riayet etmesem basqasindan onu teleb etmerem.
Bele adamlar hem MK-da hem de mehelli teskilatlarda vardir.
Biz esasen sayielere yox, teskilatin mhkemliyine diqqet
yetirmeliyik.
... Cemiyyetin 6-ci maddesini heyata keirmek n
Iealiyyet etmeliyik ve btn imkanlardan istifade etmeliyik.
... Men her seyden evvel onu demek isteyirem ki, gelin
arada olan meyyen kiicik sstlkler olsa, ona son qoyaq.
Bizden qabaq 3 deIe mhaciretde partiyalar olub, lakin onlardan
he ad da qalmayibdir. Aye onlarin vetene sedaqetli bizden az
idi? Iimanlari az idi? Olbette, yox! Buna sebeb onlarin prinsipial
olmamalari olmusdur. Indi gelin biz onlarin emellerinden istifade
edek. Onlarin sehvlerini tekrar etmeyek, teskilatlarimizi
185
mhkemlendirek. Firqenin yaranmasi ve bu veziyyetin
gelmesinin agirliginin bir hissesi bizim iynimize dsr. Biz
firqeye ona gre daxil olmusuq ki, meyyen meqsedimiz var.
Ona gre de gelin biz elaqemizi mhkemledek, eyblerimizi
vaxtinda askar edek ve onlari aradan qaldiraq. Onun aradan
aparilmasi n gelin el-ele verek birge hereket edek. Indi
teskilatimizin veziyyeti bir qeder agirdir. Bele bir veziyyetden
ixmaq n birlik esas sertdir. Hizbin plenumunun qerarlarinda
Azerbaycan teskilatinin isine qiymet verilib, hem de yaxsi qiymet
verilibdir. Indi hemin teskilati saxlamaq n teskilati tek-tek
adamlara qurban vermeyek. Oksine, adamlari teskilata getirek ve
etrafinda mhkemledek.
Yoldaslarin ekseri firqe isinde ve istehsalatda ox yaxsi
alisirlar. Onlardan qedirdanliq etmek lazimdir. Lakin bezileri var
ki, yalniz onlarin adi var, zleri ise is grmrler. Bele adamlari
ifsa etmek lazimdir. Qoy xoslari gelmesin, lakin biz firqenin
menafeyini onlara vermeyeceyik.
ADF-nin MK-nin 5 iyun 1973-c il tarixli plenumunun
gndeliyinde Teskilatin daxili veziyyeti ve qarsimizda duran
vezifeler haqda men meruze etdim. Meselenin mzakiresi
yekunu ile elaqedar ixisimda dedim ki, ... Yeni metod deyende,
biz bir sira isleri cemiyyetin eli ile grmeyi nezerde tuturuq, onun
imkanlarindan istifade etmek nezerde tutulur. Meselen nezerde
tutulur ki, Iranda keirilecek iki mhm tedbirlerden istifade
edilsin ve cemiyyet adindan onlara mektub yazilsin ve saire
sekilde.
Bir cehet de odur ki, bir sira isler tapsirilsin Cemiyyete ki,
firqe firqevi islere daha artiq fikir vere bilsin.
Olbette Iranda teskilati mhkemlendirmek n hizb bir sira
isler grb. Onlari burada demeye ehtiyac yoxdur.
Bugnk plenumun agirilmasinin ne qeder vacib oldugunu
yoldaslar z ixislarinda gsterdiler. Onlar bilirler ki, teskilati
saxlamaq n ciddi alismaq lazimdir. Son vaxtlar meyyen
sayieler yayilir. Lakin demek isteyirem ki, firqe teskilati
sayielerle yaranmayib ki, sayielerle de dagilsin, ne qeder zmz
186
dagitmayaq. Dagitmamaq n fealiyyet etmek lazimdir.
Fealiyyet etmesek, esasnameye tabe olmasaq, onda teskilat
qalmaz. Lakin eger biz teskilatin esasname ve meramnamesini
heyata keirsek, teskilat qalar ve mhkemlener. Dnen biz hizbin
meramnamesi layihesini almisiq. Bizden xahis olunub ki, hizbin
esasnamesi de burada ap olunsun ve onlara gndermekle beraber
burada yayilsin. Demek eger teskilatin dagilmasi haqda sayieler
yayilirsa onda bes bu yeni meramname neye lazimdir? Bunlar
yalan sayielerdir. Biz teskilati mhkemletmeliyik. Bunun n
bir sira vezifeler qarsida durur ki, onlari yerine yetirmek lazimdir.
Meselen: Iran-Sovet mnasibetlerinin yaranmasi ve
yaxsilasmasi meselesi. Indi sual olur; bu elaqelerin yaranmasi ve
yaxsilasmasi yaxsidir ve ya zereri vardir? Olbette yaxsidir. nki
Iran he olmasa imperializm dvletlerden asili olmur. Iranda
sovetlerin yaxindan kmeyi ile yaranan iri senaye neticesinde
verilen meluamata gre yaxin illerde 300 min fehle artacaqdir.
Burada shbet daimi fehleden gedir. Hizbin tedbirlerinden biri bu
Iehlelerin arasinda is aparmaqdir. Sonra biz alismaliyiq ki,
bundan sonra mehelli teskilatlardan seherlerde ardicil olaraq aktiv
iclasi keirek ve burada Iranda veziyyete dair, z veziyyetimize
dair shbetler edek.
Meruzelerin hazirlanmasinda ve vaxtinda yoldaslara
atdirilmasinda artiq ciddiyyet etmek lazimdir. O yoldaslar ki,
firqeye layiq deyil, onlarin adlarini quru sekilde siyahida
saxlamaga ehtiyac yoxdur. Firqenin adina hrmet etmek lazimdir.
nki firqe kartlari sehidlerimizin qani ile yazilmisdir.
Xatireler yazmaq haqda teklifler yaxsidir. Bu haqda hizbin
Icraiyye heyetinin 21 Azer nehzetine aid tezisleri Azerbaycan
mecellesinde ap edilecekdir. Yaxsi olar ki, hemin tezisler
esasinda kitablar yazilsin. Yazilan kitablara diqqet etme, zn
terif yazmamaq, yaxsi xatireleri nesr etmek lazimdir. Bizim
vezifelerimizden biri de odur ki, aiq imkanlardan semereli
istifade edek. Bu il Iranda iki tedbir keirilmesi nezerde
tutulmusdur. Bunlardan biri Iranda edam ve mhakime
olunanlara aid ve Iranda demokrasinin olmamasi haqda BMT-nin
187
hquq-beser cemiyyeti vasitesile Irandaki bu hadiselerin
yoxlanilmasi nezerde tutulur. Biz de bundan istifade etmek
xatirine meyyen bir mektub hazirlayib, hizb terefinden
gnderilmesi ve hetta lazim gelerse mdafie vekili gnderilmesi
de nezerde tutulur. Buna bizim imkanimiz vardir. Diger bir tedbir
de ondan ibaretdir ki, Beynelxalq Qirmizi Xa cemiyyetinin
konqresi Tehranda keirilecekdir. Bundan da istifade etmek olar.
Cemiyyetin yolu ile oraya mektub ve teleb seklinde mraciet
etmek lazimdir. Olbettde, btn bunlar firqenin rehberliyi altinda
olacaqdir.
... Kitablarin nesri lazimdir. Lakin kitablarin nesrinde
meqsed yoldaslar arasinda yaymaqdir. Neinki kitabxanalara
paylamaq ve anbarlarda saxlamaq. Kitablarin yayilmasina
buradaki aktiv yoldaslar kmek etmelidirler. Oger biz teskilatin
mhkemliyini saxlamaq isteyirikse hizibin nizamnamesini
mqeddes tutub, onunla reftar etmek lazimdir. Nizamname
telebleri sexsen derecesinden ve onun tutdugu mvqeden asili
olmayaraq hamiya tetbiq edilmelidir. Diger atismayan
cehetlerden biri de qerarlarin icrasinin lazimi derecede
yoxlanilmamasi meselesidir. Biz bu isi vaxtinda grsek nqsanlar
da vaxtinda askara ixarilar.
Men ADF MK-nin 16 may 1974-c il tarixli plenumunda
1973-c ile ykun ve qarsida duran vezifelerle elaqedar meruze
etdim. Suallara cavab ve mzakirelere yekun vurarken, ixisimin
meyyen hissesini qeyd etmek isteyirem:
Qerbde ve Iranda hizb is grr ve orada is gedir. Lakin ne
sekilde getmesi haqda xeberimiz yoxdur. Men feqet onu deye
bilerem ki, bizim gnderdiyimiz 2000-den artiq nesriyye ele
Qerbde yayilibdir.
Sonra festivalda hazirladigimiz ds nisanina hedden artiq
teleb var. Bilirsiz ki, indi Qerbde olan milyonularin i z ailib.
Onlara temayl azalir. Cavanlar hizbe teref axirlar. Size misal
deyim. Bir neIer kendli hizbin qezetini aparib, atasina gsterir.
Atasi baxdiqdan sonra deyir ki, bes deyirler bunlar hamisi lb.
Bes ne crdr ki, qezet var? Demeli, deyilenler yalandir. O
188
qezetin formasindan taniyir ve oxlu aglayir. Bundan grrk ki,
teskilat yasayir ve is grr.
Yoldaslar meruze etrafinda danisdilar ve bir sira emeli
teklifler ireli srdler ki, onlardan istifade etmek lazimdir.
Burada esas mesele usaqlarimizi bir-birine tanitdirmaqdir.
Onlarin arasinda inam yaratmaq lazimdir. Bu meseleler olmasa
biz onlarla nece is apara bilerik. Bu isi tekce merkezde yox,
yerlerde de feal grmek, hetta tek-tek aktiv yoldaslar da bu isle
mesqul olmalidirlar. Bizim usaqlar ali ve orta mekteblere geden
de onlara ferq qoyulmur. Hami eyni hquqa malikdirler. Lakin
onlarin vetendasligi meselesini danismaq dzgn deyil ve bu
meseleni qoymaq olmaz. Buna gre de gelin qvvemizi toplayaq
ve cavanlar teskilatini qvvetlendirek. Qruplarin ve hvzelerin
Iealiyyetlerini canlandiraq. Isin gedisatinda tek-tek adamlarin
havasi ile oynamayaq. Firqe teskilatlarinda hvzelerde
telebkarligi artirmaq lazimdir. Adamlarin derecesinden ve
tutdugu mvqeden asili olmayaraq, nizamname ile reftar etmek
lazimdir.
Men bir teklif de ireli srrem. Gelin yoldaslari hansi ki,
ictimai islerde ve sairede ferqlenirler, onlari qiymetlendirek.
Bunun n yaxsi olar onlardan 50 yasdan baslayaraq 60,70 ve
sair yasina atmis yoldaslarin yubileylerini mxtelif vasitelerle
qeyd edek.
Men hemin plenumda (16 may 1974-c il) 21 Azer
nehzetinin 30-cu ildnm yubileyinin qeyd edilmesi ve basqa
meselelerden danismisam. Gelecekde meyyen meselelerin qeyd
edilmesi lazim olsa, onlarin haqqinda da danismaq daha dogrusu
yazmaq olar...