OSMANLI MESSESELERI HAKKINDA NOTLAR 1

Do. Dr. M U S T A F A A K D A I - Osmanl hanedan'nn tahta gemesi: r a n ' d a kurulmu olan Byk Seluk Devlet, 1071 de Bizansllar malup ettikten sonra, Trklerin istilsna urayan Anadolu'da "Ana dolu Seluk Sultanl" kurulmu ve iki buuk asra yakn devam eden mr iinde Anadolu'ya mil bir Trk cemiyeti btn messeseleri ile tarih sahnesine km idi. Bylece bu cemiyet, "Trkiye Devleti" halinde siyas bir mill varlk olmu bulunuyordu. X I I I . asrn ortalarnda Mo ollar Anadolu'yu da igale zorlaynca, Seluk Sultanl bsbtn orta dan kalkma korkusu ile Mool nfuzu altna girmeyi kabul etti ise de, bu asrn sonlarna kadar devam eden dahil birok karklklar ve bilhassa Mool hkimiyetine kar grlen ayaklanmalar sonunda Seluk hane danna dayanan rejim ve onunla birlikte Trkiye'nin siyas birlii par aland, birok Trk beylikleri kuruldu. te Osmanl ailesi de, Uc Bey liini elinde tuttuu Ankara-Eskiehir havalisinde, ayn suretle "Osmanl Beylii"ni kurdu. Evvel znik ve Bursa'ya doru sratli bir fetih hare ketine girien Osman-Oullar, Bizans her tarafta malup etmeleri ve Anadolu ahalisine de i ve kolay kazan yolu bulmalar sayesinde, btn Trk halk zerinde byk bir itibar kazandlar. Osmanl hkmdarlar bundan istifade ederek Konya Seluk Sultanlarnn elinden kan taht ellerine geirmeye teebbs ettiler. Bunun iin evvel btn Anadolu beyliklerini birer birer igal ederek Anadolu'nun mill birliini yeniden kurdular ve bylece, siyas anariden kurtulan Trkiye, Osmanl ailesi idaresinde yeni bir rejime kavutu, lk sratli fetihlerden sonra, olduka sabit hudutlar iinde kendisini bilhassa iktisad faaliyete veren bir cemiyetin banda hkm srmek mecburiyetinde kalm olan Konya Seluk ha nedannn bu vaziyetten dolay, bir nevi siyas iktidarszlna mukabil, Osmanl Hanedan, yeni ve daha mull bir T r k fethine alemdar ol duundan dolay, devletin banda hukuk stats ve siyas nfuzu itiba riyle daha ehemmiyetli bir yer igal etmitir. Btn Balkanlarn igali ve stanbul'un zabt, devletin hudutlar iine hristiyan dininden eitli mil letlerin girmesini temin ettiinden baka, XVI. asr devamnca, ark'ta islm memleketlerinde yaplan fetihler de mslman fakat Trk olmayan baz milletlerin Osmanl hkimiyetine girmesini mmkn klmtr. By lece, Selukler zamannda btn Anadolu Yarmadasn bile kaplyam,yan mill bnyeli Trkiye'yi, byk ve devrine gre ok mtekmil bir
Bu notlar, Siyasi ilimler Fakltesi, Trkiye ve Orta-Dou mme idaresi Enstit snde geen sene ders olarak takrir olunmutur.
1

28

MUSTAFA

AKDA

kuvvet haline getiren Osmanllar, eski Bizans, Abbaslerin (daha sonra Msr Memlklerinin) hkim olduklar Arap memleketlerini, Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasan'n ve daha sonra Safevlerin idaresinde bulunmu olan ran'n bir ksmn da iine alan muazzam bir mparatorluun mmessili ve sahibi oldular. Sonuna kadar saltanatta kalma kudretini gsteren Osmanl aile sinin bu mparatorluktaki hukuk ve siyas statsn iyi anlamak iin, devletin hkimiyeti altna girmi bulunan halk ktlelerinin tekil etmi olduklar kategorileri iyi bilmek lzmdr. Din ve milliyet unsurlar bir arada mtala edilmek zere eit rey gurubu vard: Hristiyan dininden olan milletler gurubu (Srp, Bulgar, Romen, Rum, Ermeni v.s.), 2Gayr Trk Mslmanlar (Araplar, Krtler, Drziler, Kzlba Trk menler vs.), 3 En nihayet Anadolu'da ve Rumeli'de yerlemi olan, din itibariyle umumiyetle Snn ve Konya Seluk hanedan hkimiyeti zamannda kendilerine has bir kltr ve itima hususiyetler yaratarak bir millet haline gelmi bulunan Trkler. Osman-Oullarnn kuracaklar mparatorluu Anadolu'da yaayan Trk cemiyetinin kuvvetine istinad ettirecekleri iin, bu cemiyetin bana nasl getikleri, yani Anadolu halkna kendilerini Seluk sllesinin ye rine ne suretle meru hanedan olarak kabul ettirdikleri meselesi mhimdir. Baz eski melliflere gre, Moollar son Seluk hkmdarlarn katlet tikleri zaman, Anadolu tahtnn bo kalmas zerine, devletin ve halkn ileri gelenleri, bu sralarda Osmanl ailesinin banda bulunan ve resmen de Uc Beyi olan Osman Bey'e gelerek, ailesi Ouzhan sllesinden olduu iin, tahta yegne hak sahibi olan kendisim hkmdarla se milerdir. Dier bazlarna gre de, son Seluk Hkmdar saltanatn kendi rzas ile Osman'a brakmtr. Bir nc inanda da, Osman veya babas Erturul'a tahtn, mslmanla hizmetinden dolay, Allah tara fndan nasip olmu bulunduu ileri srlyor. Fakat dorusu udur ki, bu aile tamamiyle aristokrat olup Uc'da,yani hudud vilyetleri zerinde, Uc Beylerbeyliine kadar km olmas dolaysiyle nfuzu ok artm ve deta bir hanedan mertebesine ykselmi bulunuyordu. X I I I . asrn son 20 senesinde Seluk Hanedan ortadan kalknca siyas anari km ve taht kendiliinden boalm idi. Osmanl ailesi, znik ve Bursa istikame tine doru kazand fetihlerin temin ettii hret ve Uc Beylerbeylii ellerinde olmas dolaysiyle bu sfatlarnn kendilerine verdii dier uc bey lerine hukuken stn olma halinden faydalandlar ve baka taht nam zetlerini zamanla ortadan kaldrdlar. Trkiye'nin yegne meru hanedan ve hkmdarlar ailesi haline geldiler. Hristiyan kavimler zerindeki hki miyetlerinin hukuk ve siyas cephesine gelince, Romen Tarihisi Yorga'ya gre Osman oullar hrstiyan hkmdar ailelerinden (mesel Bizans ve Srp hkmdar ailelerinden) kz almak suretiyle bunlarla akraba olmu lardr. Bu hal, Trklerle hrstiyanlar ruhen anlatryordu. Yani Romen

v
OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR 29

tarihisi Bizans ve Balkan hrstiyanlarn, Osmanl ailesi kendi mill ha nedanlarna akraba olduundan, siyas hkimiyetini gnl rzalar ile kabul etmiler gibi gstermek istiyor. Halbuki Osmanl mparatorluu'nun hkimiyetine giren hrstiyan kavimlerin uurunda byle bir eyin mevcut olduunu gsteren hibir delil yoktur. Vaka udur ki, bu kavimler Trk siyas hkimiyetinden evvel Trklerle i ie yaamlar ve onlara almlar, bilhassa aralarnda hibir din taassup ve dmanlk kalmam bulunma sndan dolay, mslman Trk hkimiyeti altna dmekten herhangi bir endie duymyacak kadar emin olmulard. Osmanl devleti Seluklerden de daha ileri adaletle ve hatt tamamiyle hukuk msavat birliine dayanan bir rejim ile ortaya knca hkimiyetini kabulde byk menfaat grmlerdi.u halde, hristiyanlarn Osmanl hkimiyetini kabul etme leri vakas, yeni rejimin itima bir inklp ve insanlara hrriyet ile hukuk msavat getiren bir hkmet tarz olmas sebebine dayanmakta idi. Yeni Trk idaresinin halka cazip gelen taraflar bilhassa u prensip idi: I Topraklar yalnz devletin mlk saylarak halk onu icar ile ekip biece inden ferd ile devlet arasnda istismarc bir parazit zmre tekil eden derebeyi ortadan kalkyordu. 2 Halk, keyf, vergilerden ve angaryadan kurtuluyor ve onun yerine devlet tarafndan kanun dahilinde vazedilen vergi usul kaim oluyordu; bu suretle rey artk bir derebeyinin deil, devletin mkellefi haline gelmekte idi. 3Devlet tarafndan tayin olunan mstakil hkimler (yani kadlar) hristiyan ve mslman fark gzetmeden adaleti icra etmekte olduklarndan derebeylii devrinin keyf muhakeme ve cezalandrma usulleri, ayn zamanda ferd imtiyazlar da ortadan kalk yordu. te hristiyan halk Osmanl hkimiyetine celbeden bilhassa bunlardr. Gayr trk mslman milletlere gelince, muntazam ve ileri idarenin onlar da celbetmi olaca tabi olmakla beraber, Osmanllar bu gibi sahalar X V I . asrn ilk yars iinde fethetmi olduklarndan, ayn sralarda bu hanedann Halifelik sfat da ortaya kyor. Demek ki, mslman mil letler zerindeki Osmanl hanedannn hkimiyeti "Halifelik" prensibine dayanmtr. ran'n mhim bir ksm da zaman zaman fetholunduu halde, halkn ekseriyetle i mezhebini tutmu olmalar, gerek Halife olarak gerek Trk hkmdar sfatiyle Osmanl Padiahlarnn o istikamette yaylmak iin yaptklar gayretin neticede muvaffak olamamasna sebep olmu olsa gerektir. Bylece, Osmanl ailesinin eitli milletlerden teekkl eden mpara torluun, hkmdarlk tahtn hangi vastalarla yedinde tuttuunu izah tan sonra, Padiahn hukuki selahiyetlerini izah edelim: Seluk rejimi yklp ta yerine Osmanl rejimi ykselmeye balaynca, birok hususlarda olduu gibi, devlet telkkisinde de mhim deimeler oldu. Osmanl ailesinden evvel, yani daha eski Trk devletlerinde hkmdar ailesi devletin sahibi addolunuyordu. Binaenaleyh, Sultan vefat ettii vakit mlk mahiyetinde olan devlet, erkek evltlar arasnda taksim

30

MUSTAFA

AKDA

olunmakta idi. Halbuki yeni rejim, hkmdarlk makamn da sair hizmetler arasnda telkki etti. Binaenaleyh devlet artk paralanmaz bir kl tekil ediyordu. I I . M u r a t zamannda bu kanaat resmen de ifade olunmutu. O halde devletin hudutlar iinde bulunan btn topraklar, halkn, daha dorusu onun fethetmi bulunan Gazilerin olduuna nazaran, hkmdarn veya onun ailesinin devlet iinde malik olduu tek ey, Padiahlk makam idi ve bu da babadan byk erkek evlda verseten intikal ediyordu. Mamafih bu kaideye her zaman uyulamam, mesel Yavuz Sultan Selim en byk evld olmad halde taht cebren ele geirmiti. Byk evldn tahta meru vris saylmas kuvvetli bir itima telkkinin destekledii bir hukuk kaidesi haline gelemediinden ve devletin hkmdar oullarnn arasnda taksime ura mas usul de kalktndan, Pdih lnce kalan oullarnn birden fazla olmas halinde, aralarnda taht kavgas kmaya balam ve bu hal de cemiyetin nizamn sksk bozduundan dolay, hkmdarl elde eden kardein bu karkl nlemek iin dier kardelerini katlettirmesi kaidesi ortaya km idi. Gayr insan olduu muhakkak olan bu cina yetlere son vermek zere, L Ahmed zamannda taht veraseti usul dei ti. Ailenin en yal erkeinin tahta gemesi kabul olundu. Bylece kar de katillii Osmanl sarayndan kaldrlm oldu. Pdihn oullar, ister Veliahd olsun veya olmasnlar, babalarnn salnda devlette hizmet kabul ediyorlard ki, bu da bidayette Uc'larda bulunan ordularn kumandanl idi. Ayrca uhdelerinde bir Sancan valilii de vard. Sonra kumandanlk kendilerine verilmez oldu. Ekseriya byk seferlere Pdih bizzat kmaya veya hi olmazsa Vezirini kendi yerine yollamaa balad. ehzadeler yalnz Valilik ile iktifa eder oldular. 1595 de valilik etmeleri de kaldrlarak artk sarayda mahpus kaldlar. Devlet Reisliini mutlak bir ekilde temsil eden hkmdarn iki selhiyeti bilhassa mhimdir: Birisi, Ba-Kumandan ve O r d u n u n kadro def terinde 1 numaral Yenieri neferi sfatiyle seferlere bizzat gitmesidir. Di eri ise Ba hkim (yani ba kad) olarak byk dvalara dorudan do ruya kendisinin bakmasdr. Fatih Sultan Mehmet stanbul'u fethettikten sonra bu yksek adl selhiyet hkmdarn vekili olan Vezir-i azama devrolunduu gibi, Kanun Sultan Sleyman lnce Bakumandanlk dahi Vezir-i zam tarafndan temsil olundu. Osmanl Pdihnn selhiyetlerini tahdid edici kuvvetler hukuk olmaktan ziyade fiildir. Mesel bunlardan birisi Ordu (bilhassa Yenieri Oca) ve dieri medceseden yetime Ulema'dr. Ayrca, Pdihn ald kararlarn ve verdii emirlerin "er'i erife uygun olmasna bilhassa itin edilir ve uygun olduu da fermanlarda dikkatle zikrolunur. Ancak, bu er'i erif tbiri islm esaslardan kan kanunlar ifade etmekle beraber, Osmanllarda bu cihet bir szden ibaret olup, fiil er'i erif, devletin zamanla meydana getirdii kanun ve nizamlarndan ibarettir.

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

31

Devlete ait btn mansp ve memuriyetlerin, resm ve yar resm hiz metlerin bizzat hkmdar tarafndan verilmesi hli de Osmanl Pdidiahnn nfuzunu ayrca arttryordu ki, bu cihete ehemmiyetle iaret edilmelidir. " B e r a t " sz Pdihn bir hizmet veya memuriyeti bir ahsa tevcih ettiini gstermek zere eline verdii vesikay ifade eder. Basit bir hizmet olan ky imamlndan veya kasabada cami mezzinliinden en yukarlarna kadar herhangi bir vazifeye geebilmek iin mutlaka " B e r a t " lzm geliyordu. Btn iktisad teekkller ve messeselerin dahi, devletle mal bir alkalar olmad halde, bu gibi yerlerin bana getirilenler dahi " B e r a t " almak mecburiyetinde idiler. te, Osmanl hkmdarna mutlak bir selhiyet veren ve onun banda bulunduu rejimi tamamiyle merke ziyeti karakterde tutan bu haller, mparatorluun devamlln temin eden millerin banda geliyorlar. Padiahlk makamn bu ekilde anlattktan sonra bu makamn altnda gelen Divan tekiltn ve bu tekilta bakanlk eden Vezir-i zaml an latacaz. 2 Vezir ve Divan:

Osmanl devletinin kuruluundan, 1839 da balayan Tanzimat Dev rine kadar yksek idar salhiyetleri elinde tutan hkmet heyetine " D i v a n " denmekte idi. Bugnk devlet tekiltlarnda Kabine'lere tekabl et mektedir. Yalnz u farkla ki, modern devlette Kabine'ler, halkn setii mec lisler namna hkmet ettikleri halde " D i v a n " pdih namna vazife g ryordu. Fatih Sultan Mehmed devrine kadar Divan'a dorudan doruya hkmdar riyaset ederdi. Fakat ad geen Pdih bu usul deitirerek Divan Reisliini Vezir-i azama devretti. Gerek Vezirlik ve gerek Divan tekilt Osmanl hanedan baa ge meden evvel de Trkiye'de mevcud idi ve phesiz daha eski olan dier Islm-Trk devletlerinden alnan rnee gre kurulmu bulunuyordu. Seluk ailesi zamannda Trkiye'de Divan' ka kiinin tekil etmi olduu belli deilse de be za bilhassa mhimdir. Bunlar, Sahip lkabn tayan "Vezir", " P e r v a n e " , "Beylerbeyi", " N a i p " ve "Mstevfi" dir. Vezir, dorudan doruya Kabine Reisi olup Sultann vekili sfatiyle Divan'a bakanlk ediyordu; Pervane ise btn devlet tekilt kademeleriyle olan muhaberat idare eder ve hkmdarn neredecei ferman, resm mektup vesair yazlar tertip ederdi; Beylerbeyi asker ef idi; Mstevfi, devlet ha zinesine it varidat ve mal hususlar idare ediyordu. Naip de Sultan'a ait olan vergileri toplar ve gelir kaynaklarn idare ederdi. nk, devlet varidat iinde bilhassa vergilerden Sultan'n ahsna ayrlan hisse, banda Naip denen bir Nazrn bulunduu ayr bir tekilt tarafndan idare edi lecek kadar mhim idi. Vezir, ulem arasndan tayin olunmakta ve daha evvel umumiyetle Kadlk ve Mderrislik gibi ilm payelerde tecrbe gr m bulunmakta idi. Yni medreseden yetime en bilgili a d a m olmasna

32

MUSTAFA

AKDA

dikkat olunuyordu. Pervane, kalemi ve ifadesi, yani tahrir sanat olan kimse idi. u halde onun da kuvvetli bir medrese tahsili grm olmas icabediyordu. Naip ve Mstevf dahi hesap ilerine ve maliye bilgisine sahip ol mal idiler. Yalnz Beylerbeyi'nin asker messeselerden yetime hlis asker bir ahs olmas lzmd. Grlyor ki, Selukler zamannda Trkiye'de devleti idare eden balca ahsiyetler medreseden kan ulem olup dev lette tamamiyle sivil bir ruh hkim idi. Seluk rejimi yerine Osmanl hanedannn kurduu rejim gemi olmakla beraber, Osmanl Divan Seluk Divanndan hayli farkl olarak tekil olunmutur. nk Osmanl hkmdarlarnn devletin bana ge meleri alelade bir hanedan deimesi olmayp, byk siyas ve itima ka rklklar neticesinde memleketin siyas nizam deta yeniden domu bulunduu iin,phesiz Divan'da yeni ihtiya ve tecrbelere gre kurul mu oldu. Bunda ayrca, Osmanl ailesinin elinde bulunan " U c Beylii" tekiltnn, hdiselerin evki ile byyerek Seluk Devlet tekiltnn yerine gemi olmasnn da tesiri vardr. Yni ilk Osmanl hkmdar, Konya'da Seluk tahtna oturmu veya Konya hkmeti kadrolarn kendi merkezine nakletmi olmayp, Osmanllar, Ucbeyi olduklar zaman, kendi muhtar vaziyetlerine gre sahip olduklar idare messeselerini zamanla genileterek ve tekml ettirerek mstakil bir devletin Divan mertebesine karmlardr. Her Ucbeyinin ve bilhassa Uc-beylerbeyinin sivil ilerini evirmek ve hkmet merkezi ile olan mnasebetlerini idare etmek zere ahs bir Vezir'i vard (Ucbeylerinin bu adamlarna Vezir ad verildii malm olmamakla beraber mabehetten dolay biz kullanyoruz). Fakat bizzat kendisi asker kumandan ve Ucbeyi olduu iin ayrca Bey lerbeyi yoktu. Vazifesi Gaza ve hudut bekilii olan kumandanl Uc beyi ya kendisi bizzat yapyor veya eer ya msait olmazsa, yani ihtiyar lam bulunursa oullarna yaptryordu. Osmanllar ilk defa mstakil olarak bir beylik haline geldikleri zaman bir Vezire sahip idiler ve ordu larn Osmanl hkmdarnn oullar bizzat idare ediyordu. Fakat yeni devletin hudutlar geniledike, bilhassa Rumeli'de fetihlere baland vakit, byk seferleri pdih (I. M u r a d ' d a n itibaren) bizzat idare etti. ehzadeler de byk seferlerde bir miktar kuvvetin banda olarak baba larnn yannda mevki almakla beraber, mstakil olarak artk sefer idare etmez oldular ve Anadolu tarafnda Valilik ediyorlard. Buna mukabil Pdihn gitmesine lzum olmayan ehemmiyetsiz ve tehlikesiz seferleri idare etmek zere bir Beylerbeylii ihdas olundu. Rumeli yakasnda arazi genileyince bu vazife Anadolu ve Rumeli'ye it olmak zere ikiye karl d. Yalnz una dikkat olunmaldr ki, Seluk rejiminin Beylerbeyi ile Os manl rejiminin Beylerbeyi birbirinin ayn deildir. Konya Hkmetin de Beylerbeyi Divann mhim bir rkn olup Divan Hkmetinin kar d orduya kumanda eder; ayn zamanda hep payitahtta oturur. Osmanllardaki Beylerbeyi (daha sonra mteaddit olan Beylerbeyleri) ise asker

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

33

bir vali olup, Payitahttan ziyade asker birliklerinin yaylm olduu San caklarn tekil etmi olduklar bir eylette ikamet etmekte idi. Mamafih Selukiler zamanndaki iki adet " U c Beylerbeyleri" Osmanllarn Bey lerbeylerine ok benzemektedir. Osmanllar zamannda hkmetin reisi addolunmu bulunan Vezir, Seluklerde olduu gibi tamamiyle sivil bir ahstan ve bilhassa ulem arasndan tayin olunuyordu. Fatih devrine kadar gelip geen Vezirlerin mene itibariyle hep kad ve kazasker olduklar grlmektedir. Devlet ileri arttka ve messeseler de tekml ettike- Vezirlik de Selukler zamanna nazaran hayli deiti. Mesel bir Vezir yerine iki, , hatt be ve yedi'ye kadar Vezir tayin olunduu grld. Fakat umumiyetle Vezir normal addolunuyor ve ilerinden birisine "Vezir-i z a m " deni yordu. nceleri Seluklerde olduu gibi Vezirin vazifeleri tamamiyle idar ve sivil mahiyette iken, sonradan Vezir-i zamlar orduya (Padiah yerine) kumanda etmeye de baladlar. Bylece giderek Vezir-i zamlk tamamiy le hkmdarn vekili mahiyetini ald. Seluk Divanndaki Pervane yerine Osmanllarda Nianc ve Naip'lik ile Mstevflik yerine yeni rejimde Defterdarlk ortaya km bulunmakta idi. Konya Divan Heyetinde ehemmiyetli mevkiiden bahsettiimiz Beylerbeyine benzer bir hizmet Os manllarda Yenieri Aal olarak ortaya kt. Osmanl Yenieri Aas, Sel uk Beylerbeyine o kadar benzemektedir ki, ondan yegne fark Aa'nn Pdihtan veya Vezir-i azamdan mstakil olarak sefere gidemeyiinden ibarettir. Osmanl Divannda Rumeli ve Anadolu Kazaskerleri de mhim mevki igal ediyorlar. eyhlislm Divana dahil deilse de hkmette mhim nfu zu vardr. Halbuki Seluklerde bu memuriyetler ayn kudrette deil idiler. Seluk Divan tamamiyle sivil karakterde ye "Divan azalar da, Beylerbeyi mstesna, hep medreseli ve lim iken Osmanllarda bidayette Vezir-i zam medreseli olsa bile gitgide Osmanl Divan daha ziyade asker bir karak ter alm ve sivil hviyetini tamamiyle kaybetmi idi. Kazaskerler hep medreseli kalmakta devam etmekle beraber, Osmanl Divan asker ah siyetler tarafndan igal olunmaya balam ve hkmet deta asker bir mahiyet alm idi. Osmanl Divannn Mal tekilt da Seluk divan mal tekiltna ben zemiyor.Konya hkmetinde Divann mhim bir zas olan Naib, tamamiyle hkmdarn ahsna bal olan vergi hisselerini ve varidatn idare ederdi. Mstevfi de Divana it olan vergi hisselerini vesair geliri idare ediyordu. Bylece devletin varidat " D i v a n " ve " S u l t a n " diye iki ksma blnm bulunmakta idi. Osmanllarda bu hususta mhim bir ilerleme kaydolunmu, btn devlet maliyesi Divann idaresine verilerek Defterdar denen bir nevi Maliye Nazr btn devlet gelir ve masraflarnn hesabn tutar olmu, Osmanl hkmdarna da maa yerme kaim olmak zere "Hss-
D. T. C. F. Dergisi F. 3

34

MUSTAFA AKDA

H m a y n " eklinde muayyen yerlerin vergisi balanmt. Grlyor ki, yeni rejimde H k m d a r da devletin bir hizmetlisi saylm ve bylece, Osmanl rejimi modern devlet telkkilerine daha ok yaklam idi. u halde tamamiyle hkmdarn ahs maliyesini idare eden ve memleketin her tarafnda tekilt bulunan Naiplik Osmanl Divannda artk mevcut deildi. Seluk Divan asker tekilt- ve hatt sivil idare bakmndan btn devlete hkim deil idi. Uc Beylerbeyleri ve " M e l i k " unvann ta yan irs valiler (ki bunlar ya eski bir hanedan mensubu veya dorudan doruya Konya Seluk ailesi zasndan olup ehzade durumunda idiler) gerek hkim olduklar mntkann sivil idaresi ve gerek asker kuvvetleri itibarile Divan ile hi bir balar olmayp hkmdarn ahsndan emir almakta idiler. Yani Konya hkmet Heyetine kar mstakil durumda bulunuyorlard. Grlyor ki, Seluk Sultanna Uc Beyleri ve Melik du rumunda olan Valiler ile Divan, ayr messese halinde baldrlar. Hal buki, Osmanllarda btn devlet kaytsz ve artsz Divan'a bal olup h kmdar ancak bu yol ile devlete hakim bulunmakta idi. Yani, Osmanl Divan bu taraf ile modern devletlerdeki Kabine'lere benziyordu. Ma mafih, yerinde de iaret olunduu gibi, Osmanl Divannn Seluk Diva nna nazaran tek kusuru asker bir karakter alm bulunmas idi. O n u n bu karakteri gitgide btn devlet idaresini muayyen bir disiplin altna koydu. Seluk devrindeki Melik'lik, Uc Beylerbeylii ve isterse kuvvetli medrese kltr olsun herhangi bir kimseye mhim bir devlet hizmetinin verilmesi usul ortadan kalkt. O n u n yerine Osmanl devlet adamlarn ve kumandanlarn yetitiren tek bir kaynak, bir mektep vcude geldi ki buna Enderun (saray) mektebi ad veriliyor. mparatorluk idaresinin in tizamnda ve salamlnda mhim rol olan ve bilhassa devletin her ta rafnda Pdihn mutlak hkmdarlnn devamn kolaylatran bu mektebin esasn bilmek Osmanl mme idaresi iin ok mhimdir. 3- Enderun Mektebi ; Enderun Mektebinin ksaca tarifi udur: Btn devlet ricalini ve Beylerbeyleriyle Sancak Beylerini ahali arasndan tayin edecek yerde, hkm darn saraynda yetien ve onun hs hademesi saylan kimselerin (ki bun lar umumiyetle kledirler) temayz edenlerinden tayin etme usul esas kabul edilerek bunlarn bu maksada yarayacak ekilde yetitirilmeleri iin gene Saray muhitinde buna yarayacak messeseler kurulur ki, bu teki ltn heyeti umumiyesine Enderun Mektebi denir. Osmanl mparator luunda harp esnasnda Gazilerin istil olunan yerlerden kendi hesaplarna aldklar esirlerin bete biri devlete it saylarak alnr. Bylece, askerler den, ellerindeki, bilhassa esir ocuklarn bete bir hesabile devlet tarafn dan alnmas, binlerce kle elde edilmesini mmkn klar. Umumiyetle hrstiyan milletlerden alnan bu gen esirler Acemi-Oca denen bir m esseseye yerletirilir. Bu ocuklar Trk terbiyesine gre yetitirme mek-

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

35

tebi olan bu tekiltn banda Acemi Olanlar Aas denen bir mesul memur vardr. Esir ocuklar bu mektepte terbiye etmekten maksat, Yenieri Oca denen asker birliin ihtiyac olan erleri temin etmek ve bir de saraya ha deme yetitirmektir. Binaenaleyh, acemi oca hesabna devletin eline ge len ocuklar Acemi Aas tarafndan evvel Trk ailelerinin yanna tev 1 zi o l u n a r a k Trkeyi ve Mslman-Trk detlerini bir Trk ailesi nezdinde renmeleri temin olunur. iftilik ve obanlk vesair suretlerle yan larnda bulunduklar ailelere yardm eden bu ocuklar Trkeyi ve Trk terbiyesini iyice rendikten sonra toplanarak Acemi Ocanda da birka sene kalrlar ve sonra yalar msait aa gelince saray i ve d hademe liklerine (yani mesel i olanl ve bostanclk hizmetlerine), Yenieri ocaklarna ayrlarak bu messeselerin blklerine verilirler. Vezir-i zam ve dier vezirlerin ve ricalin saraylar da birer mektep gibidir. Buralarda da " i kapu halk" ad ile birok kle genler bulunurlar ve efendileri ta rafndan terbiye grdkten sonra saray hizmetlerine, Yenierilie vesair devlet memuriyetlerine yerletirilerek gene yksek memuriyetlere namzed olurlar. te devletin btn yksek memuriyetleri (bilhassa Sancak Beylii ve Beylerbeylii, K a p u Kullar denen Yenieri Oca kadrolarn da neferlikten balayarak Yenieri Aal makamna kadar muhtelif ka demelerde, kendilerini gsterenler ve saray hizmetlerinde ayn suretle muh telif kademelerde terfi ederek dereceleri yksek olan kimseler arasndan en lyk addolunanlarna verilir. Bilhassa ilk hamlede Sancaa karlr lar; yani Sancak Beyi olurlar. Sonra Beylerbeyliine terfi ederler; niha yet Vezir ve Vezir-i zam dahi olurlar. u halde muazzam h u d u d a ma lik olan Osmanl mparatorluu'nun yzlerce Sancak ve vilyetlerinde gerek asker kuvvetleri ve gerek polis ve j a n d a r m a gibi icra tekilt ellerin de tutan m e r snf, dorudan doruya Pdihn sarayndan yetime kimseler olup, bunlar da umumiyetle esirlikten elde edilerek mslman yapldklar ve Trkletirildikleri iin, mhted ve gayr trk idiler. Osmanl Pdihlarnn uzun asrlar esnasnda mparatorluun her tarafnda salhiyetlerini mutlak ekilde nafiz klabilmelerinin sebebi phesiz bu kle meneli valilerdir. nk bunlar ne asalete ve ne de kkl bir aileye sahip olamadklar, ayn zamanda sk sk deitirilerek, terfi ettirilerek veya nakledilmek suretiyle vazifelerinde de sratli bir seyyaliyet yaratld iin, hibir vakit Merkeze kar gelebilecek nfuzlu bir zmre tekil edememi ve bu hal merkeziyeti Osmanl rejiminin mr n ok uzatmtr. Yenieri Ocann ve Saray hademelii tekiltnn kurulmas ve devlet memuriyetlerinin tercihen bunlara verilmesi usul, Seluk rejimi zamannda mevcut olup da Osmanllarn ilk zamanlarnda mhim mev kileri ellerinde tutmakla devam eden Trk aristokrasisi aleyhine geliti1

Bu muamele "Trke vermek" eklinde ifade olunuyordu.

36

MUSTAFA

AKDA

i aikrdr. Filhakika Osmanl Hkmdarlar mutlak prensipli bir mo nari yaratmak iin devlet idaresinde yksek mevkilere klelerini getirme yolunu tuttuklar zaman, Trk aristokrasisi bu siyasete kar mukavemete alm ve saray muhitinde mhtedilerle Trk aristokratlar arasnda id detli rekabetler ve siyas mcadeleler meydana gelmitir. Bidayette yal nz saray i hizmetlerinde ve basit bir yenieri neferliinde kullanldklar grlen mhtediler yava yava asker kumandanlk ve valilik hizmetlerine de verilmiler ve fakat Vezir-i zamlk Fatih devrine kadar Trk aristok rasisinin elinde kalm; nihayet bu hkmdardan itibaren bu makam da kendilerine tahsis edilmitir. Bununla beraber,bu trl gelime btn Trk meneli olanlarn yksek idareden tamamiyle uzaklatrlm olmalar m nasna gelmez. nk Yenierilik ve saray hassa hademelii kadrolar hep Acemi ocandan ikmal olunmakla beraber, vezirlerin ve merann ve hatt Defterdar, Kazasker gibi sair ricalin ocuklarnn saray hizmetlerine alnmak suretiyle babalar gibi yksek makamlara gemeleri deti" her zaman devam etmitir. Bylece son asrlarda bile, ilk devrin aristokrat Trk ricali neslinden gelme devlet adamlarna rastlanyor idi. Fakat devlet hizmetleri artk byk bir ekseriyetle mhtedilere getii ve bu suretle de Pdihla bu kle rical arasndaki mnasebetler efendilik-klelik esas larna gre ayarland iin adetleri m a h d u d olan bu asl meneli rical de kle meneli rical hakknda teesss eden muamele geleneine uymular ve onlar da Padiahn kullar saylmlardr. Seluk rejiminin yerine gemi olduunu sylediimiz Osmanl re jimi, siyas sevk idare bakmndan mtala olunduu zaman kat suret te sylenebilir ki, bu ailenin iktidara getii 1300 sralarndan stanbul'un, fethi olan 1453 e kadar devlet tamamiyle mill bir karakter arzetmekte, aristokrat rical ile nfuzlu bir medreseli ulem snf rejime pltokrat bir ehre vermekte idi; bu hal Seluk rejiminde ise esas tekil ediyordu. Saf halarn ve esaslarn anlattmz zere, Yenieri Ocann kurulmas ve saray hizmetlerinin ehemmiyet kazanmas devlet hizmetlerinden bilhassa kltr ve tahsile lzum gstermeyen mansplarn (Vezir-i zamlk, vezir lik, Beylerbeylii, Sancak Beylii vs.) klelere gemesi neticesini verdiin den, artk 1453 den sonra Osmanl rejimi sert bir mutlak monari idi. Ma mafih -Kadlk, Kazaskerlik, eyhlislmlk, Mderrislik gibi medrese tah siline dayanan vazifeler hep Trklerin inhisarnda kalmakta devam etmi idi. Rejimin aristokrasi aleyhdar inkiafna ramen, T r k asil snfnn yaama imknn bulduklar bir saha da Uclar (Osmanl Devleti ile Av rupa hristiyan devletleri arasndaki h u d u t vilyetleri) dir. Filhakika T u n a mansabndan Adriyatik Denizi'ne kadar uzanan h u d u t boylarnda kuvvetli aknc tekilt mevcut olup mntkalar halinde blnen bu asker ktalarn idaresi hep tannm tarih Trk ailelerinin elinde idi ve Aknc Kuman danl (Seluk devrinin Uc beylii) babadan oula intikal ediyordu.

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

37

Bu hususu daha iyi anlamak iin Aknc beylii messesesinin tarihi - hakknda ksa bir malmat vermek faydal olacaktr: Seluk rejimi zamannda hristiyanlarla mslmanlarn hudut m nasebetlerinin Kastamonu'dan Antalya'ya kadar uzanan bir hat etrafnda devam etmekte olduunu sylemidik. O zaman hudutlara den vil yetlerin kumandanlarna Uc Beyi deniyordu. Uc beyleri hkmdardan mstakil olarak sefer yapamasalar bile Gazilere kazan temin edebilmek iin, seyrek de olsa, arasra Bizans arazisine akn ederlerdi. Osmanllar ms takil bir beylik haline geldiklerinde, bu defa fetih hareketi serbest kalm bulunduundan, ehzadelerin kumanda ettii ordular hudutlar tesinde sratli bir fetih faaliyetine giritiler. Osmanl Payitaht (bir ara Yeniehir, sonra Bursa ve arkasndan znik ve daha sonra tekrar Bursa) h u d u d a o kadar yakn idi ki, seferler gayet kolay ve hemen her sene oluyordu. Fakat Rumeli'ye geilince vaziyet deiti. Sefer ordularna artk ehzadeler ku manda etmiyor, Pdih bizzat askerin banda bulunuyor veya Beyler beyini brakyordu. Yalnz, hudut boylar ile ordunun hareket ss ara snda uzun bir mesafe teesss etmi idi. Mesel sefer iln olunduu zaman, kuvvetlerin Bursa-Yeniehir ovasnda toplanmalar det hkmne girmi bulunuyordu; ordunun miktar ok bym, iaesini, levazmn vesair tedarik -ve onu harp sahasna srmek byk bir mesele olmutu. Ayrca, artk devletin ark hudutlarndaki geni fetih siyaseti ve Trk birliini te min arzusu bu cihete de cidd seferler almasn icap ettiriyordu. Bu hal Rumeli hudutlarnda daim muhafz kuvvetler bulundurmay zarur kl m idi. Seluk devrinin Uc tekilt ihya edilecek yerde (nk Osman llar kendileri Uc Beyliinin devam idiler) aknc tekilt kuruldu. Zaten hudutlarda cihd ile megul olan byk Trk aileleri bu aknc kuvvet leri bizzat tekil ve asrlarca da bu messesenin banda kaldlar. Osmanllarn ilk zamanlarnda aknc beylerine Seluk devrinden kalma bir itiyad ile gene Uc Beyi ad verilmi olmakla beraber, bunlarn durumu eski devrin Uc beylerininkinden farkl idi. Uc Beylerinin sabit bir merkezleri vard ve aknc deil muhafz idiler. Trk halk ile Bizans rumlar'nn mnasebetleri iktisad zaruretler yznden gayet dostane ce reyan edip, hatt iki halk iice yaadklarndan dolay, aknlar pek mak bul saylmyordu. Halbuki Rumeli'de Osmanllarn tesis ettiklerini sy lediimiz Aknc Beylii sabit bir merkeze dayanmamakta ve hakikaten an cak aknclk sayesinde yaamakta idi. Aknc Beyi'nin etrafnda toplanan ve hemen hepsi Anadolu'dan gelen binlerce insan buralara srf akndan kazanacaklar ganimet iin toplanmlard. Aknc Beyleri bir yer fetheder lerse ehirler ve kaleler Pdiha it olmakla beraber, fethettikleri sahann kylerinde kendilerine geni timarlar ve hatt mlk olarak araz veriliyordu. Onlar da buralardan elde ettikleri servetlerle ehirlerde medrese, imaret hane ve sair hayr messeseleri kurarak umarlarn buralara vakfediyor lard ki, aknc Trk Aristokrat merasnn kurduklar byle vakflar m-

38

MUSTAFA

AKDA

paratorluun son zamanlarna kadar Rumeli ehirlerinde mevcudiyetle rini muhafaza etmilerdir. Aknc beylerinin neslinden olan bu aristok rat trkler (Evld Fatihan) adn almakla sair halktan ve sonradan trkleen ktlelerden kendilerini ayrmlar ve aristokratlklarn bu ekilde de vam ettirmilerdir. Aknc beyliini elinde tutan ailelerin bir ksm ilk Os manl kumandanlarndan srp geldikleri gibi, bir ksm da Anadolu'da birer mstakil beylie sahip iken, Osmanl devleti, yerlerini devlet h u d u d u iine aldnda, kendilerini Rumeli'ye srmekle aknc beylii suretiyle hu dutlarda ailelerini devam ettiren kimselerdir. mparatorluun ark sahalarnda da "Ocaklk" ad alan bir eit sancaklar vard ki bu sancaklarda beylik edenler aristokrat olup endernla alkalar yoktur. Ocaklk yle vcude gelir: Osmanl devleti islm mem leketlerini de fethe balandnda kuvvetlerini airet reisliinden alan ve bir ehir ve kalede ksmen mstakil bir bey halinde yaayan kimselere rast lar. Bunlar ortadan kaldrmay tehlikeli bulur. nk bu halde airetlere hakim olmak g olacaktr. Bu vaziyette byle bir ailenin eskiden elinde bulunan sanca gene "Ocaklk" yani o ailenin babadan evlda valilik edecei yer olarak kendisinde brakr. ark Anadolu'da ve Arap memle ketlerinde bir hayli Ocaklk suretiyle hkm sren aristokrat aileler ya amakta devam etmilerdir. Fakat bunlarn aikr bir surette Trk soyun dan geldikleri malm deildir. u halde Osmanl rejimi Trk soyundan gelen ailelerin Ocaklk suretiyle bir valilikte devam etmelerine asla m saade etmemitir. Yalnz Adana'ya sahip olan RamazanOullar aslen Trk olduklar halde tek misal olarak, bu sancakta Ocaklk zere uzun mddet valilik etmekte devam etmilerdir.

><

4 Orta-ark Tarihi bakmndan nemi:

Osmanl mparatorluu, ksmen ran dahi dahil olmak zere btn Orta-ark ve Balkanlar hkimiyetine alm ve uzun asrlar idare etmi byk bir devlet olarak tarihte R o m a mparatorluu ile mukayese olu nabilir. Bilhassa hkimiyetine ald btn bu sahada yaayan milletlerin itima ve iktisad hayatlar zerinde brakt derin tesirler dolaysiyle byle bir benzetmeye msaittir. Osmanllardan evvel gerek Balkanlarda ve gerek Orta-ark'ta siyas hayat tam bir anari haline girmi bulunuyordu. ark'ta ran-Moollar ile Msr-Memlklerinin siyas rekabetleri yerli birtakm hkmetiklerin birbirleriyle daima mcadele etmelerine imkn veriyordu. Anado lu'da Seluk Hanedan ortadan kalkm ve birok beylikler tremek su retiyle Trkiye siyas bakmdan paralanmt. Ayni sralarda Bizans devleti de stanbul'a mnhasr kalm, Balkan larda birka hkmet tremiti. Bunlar da birbirleriyle ve Bizans'la m temadiyen mcadele halinde bulunmakta idiler. Balkanlarda olsun, Anado lu'da ve Orta-ark'ta olsun, bu anarilerde, mcadeleye karan her prens

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

39

veya beyin elinden geldii kadar fazla asker kuvvet beslemesine zaruret hasl oluyor ve bu yzden de bilhassa ziraati halk, vergilerin, keyf soygun culuun ve angaryann arl altnda eziliyordu. Osmanllar, X I V nc asrn balarnda Marmara'nn arknda Es kiehir havalisinden harekete geerek, bir taraftan stanbul ve Balkanlar istikametine, dier taraftan Anadolu'ya ve Ege sahillerine yaylmaya ba ladklar zaman Yakn ve Orta-ark'n ahvali byle idi. Osmanl devleti daha kurulmaya balad ilk zamanlarndan itibaren, kendisi iin kabul ettii siyas ve iktisad prensipler, ayn zamanda idar tekilt, yukarda sylediimiz siyas paralanmann ve devaml anari nin halk hayatnda meydana getirdii huzursuzluu ve itima sknt mil lerini ortadan kaldrmaya balad. Bidayette yalnz Trk cemiyetine mn hasr olduu iin mill olan ve fakat yava yava Anadolu hudutlarn aa rak bir taraftan Balkanlara ve dier taraftan Orta-ark'a yaylmasiyle b tn bu geni sahadaki milletleri idaresi altna almak suretiyle dnyann sayl imparatorluklarndan birisi haline gelen Osmanl devleti, bu eitli milletleri adaletle idare edecek ileri devlet messeseleri yaratma hususunda hayret edilecek derecede muvaffak olmu grlmektedir. Filhakika, Os manl mparatorluu'nun devlet tekilt ve idare messeseleri hatt tat bik ettii iktisad sistem, kendisinden evvel Orta-ark'ta ve Balkanlarda yaam bulunan mslman ve hristiyan devletlerin devlet tekilt ve idare messeseleri ile mukayese edildii zaman kolayca grlr ki, Os manl daresi Balkanlara ve Orta-arka tamamiyle mtekmil ve yeni bir rejim olarak gelmitir . 1 5 Osmanl Devletinin Kuruluu ile ortaya kan yeni bir hkmet' rejimi : a) Siyas Yenilik: Derebeylie ve hanedan nfuzuna dayanan idare ekli yerine merke ziyeti hkmet ekli gemek suretiyle, halk aristokrat zmrenin keyf soy gunculuundan ve kazancnn mhim bir ksmn bunlara verme mecbu riyetinden kurtuluyordu. Hkmet idaresinde olsun, adalet messeselerinde olsun din ve mezhep fark hi nazar itibare alnmam olduundan, ferdler arasndaki mnasebetlerde tam bir msavilik vard. Mslman ve hristiyanlar, hkmete kar olan mkellefiyetlerinde veya birbirleriyle olan hukuk mnasebetlerinde, mahkeme nnde ayn hakk haiz idiler. Yal nz hristiyanlardan cizye (ba vergisi) ad ile, ylda ayrca bir vergi aln yordu ki, mslmanlardan alnmazd. Fakat devletin ilk devirlerinde ve en ileri durumda olduu XVI inci asrda her hristiyan erkekten alnan cizye o kadar azdr ki, bunu mslman ile hristiyan arasnda mhim bir fark sebebi olarak kabul etmeye bile lzum yoktur. Devlet hizmetlerinde kullanlmak iin mslman olmak icap etmekte
Yaknda neretmeye hazrlandmz Birinci Cilt "Trkiye'nin itima ve ktisad tarihi"nde bu hususlar geni surette izah edilmitir.
1

4o

MUSTAFA

AKDA

idi. Fakat vergi iltizamlar ticar taahhtler vesair devlet muamelelerine ait iktisad faaliyetlerde, din fark gzetmeden herkese i verilebiliyordu. H a t t ehirlerin btn sna ve ticar faaliyetlerini devlet kontrolunda y rten Korporasyon (Esnaf Loncalar) tekiltnda bile, hristiyan ve yahudi esnaf ve ustalara hi dokunulmam ve onlar da mslmanlar gibi tekilt iindeki mhim mevkilerini muhafaza etmilerdi. Hulsa, Osmanl devletinin, idaresine ald btn sahalarda hibir din ve mezhep fark gzetmeden, hibir ferde veya zmreye imtiyaz ta nmadan, herkesi kanun nazarnda ve mahkemeler nnde msav tanmas, dier taraftan btn mahall otoriteleri ve aristokrasiyi ortadan kaldrarak merkeziyet sistemi idareyi tamamile hkim klmas hdisesi, Orta-ark ve Balkan milletleri tarihinde Ortazaman hayatndan yeni zamanlara geer ken vukubulan en mhim inklp saylr. b) iktisad ve mal yenilik: Osmanl devletinin idaresi altna ald milletlere getirdii en mhim yeniliin iktisad ve mal sahada olduunda phe yoktur. Devlet kurulmadan evvel, X I V nc asrn balarnda, Bizans da dahil olmak zere, btn Yakn ve Orta-ark iddetli iktisad bir buhran devrine girmi bulunuyordu. Yukarda da sylediimiz gibi, siyas dzen dahi bo zulmu olduundan dolay bitmez tkenmez mahall mcadeleler ve dev letiklerin birbirlerile harpleri halkn vergi yklerini arttrm idi. Osman llar ortaya kp ta btn bu sahalar bir tek devlet haline gelince, muhtelif sahalar birbirini tamamlamakta olmasndan dolay iktisad bir nite haline gelen Yakn ve Orta-ark iktisad sknty giderdi. ehirler eskisine na zaran ok bydklerinden ziraat halkn mahsuln satabilecei kala balk mstehlik muhitler meydana geldi. Bu hal bilhassa M a r m a r a ve Balkan yarmadasnda pek hissolunur derecede vukubulmutu. Bizans'n son yllarnda, Karadeniz ve Ege sahillerine ticar merkezler kurarak buralarda istedikleri gibi al veri eden ve bu suretle yerli halkn ikti sad ve ticar faaliyetini sarsan talyan tccarlar ve gemicileri Bizans llardan aldklar tek tarafl imtiyazlarn Osmanllar zamannda terkederek mtekabiliyet esasna gre ticareti kabule mecbur olduklarndan, bu cihet de iktisad hayatn dzelmesinde ayrca messir oldu. Osmanl rejiminin, idaresine ald sahalarda yapt en byk slhat ve hatt inklp phesiz mal ynden olmutur ki, devlete vergi vermek mecburiyetinde olan halk, bu mesele yakndan ilgilendiriyordu. Osman llardan evvel Balkanlarda ve Bizans'ta Senyrlk, Mslmanlarda "mali k n e " ve " M u k a t a a (yahut k t a ) " sistemi vergi alma usul halkn pek keyf surette soyulmasna sebep olmakta idi. Osmanl devleti, muntazam hkmet tekiltn buralara yaynca, btn bu sistemleri kaldrd, idaresine giren herkesin yalnz devletin mkellefi olduunu iln ederek muntazam vergi kanunnmeleri vazetti. Kolay kolay deimeyen ve pek uzun mrl olan bu kanunnmeler vergilerin miktarlarn ve ne suretle alnacaklarn te-

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

41

ferruatl bir ekilde tesbit ettiinden dolay halk, devlete verecei vergileri tamamile biliyordu. u halde, Osmanllardan evvel, gerek Balkanlarda ve gerek Yakn ve Orta-ark'ta, eline siyas bir nfuz ve otorite geiren kimsenin hkmete hi de itaat etmeyen vali ve adamlarnn rasgele vergi almalar usul car olagelmekte iken, Osmanl devleti, girdii yerlerde, btn bunlar ilga ve ferdleri yalnz devletin vergi mkellefi haline getiren hukuk sistemini koy makla, gerek Mslman ve gerek Hristiyan teb'asn (yani Reyayi) her trl keyf istismardan kurtarm oluyordu ki, bu da Osmanl arazi idaresi denen ve bu devlete hs olan bir kaidenin kabul olunmas ile mmkn olmutur. c) Arazi Tasarrufu Hukukunun Esaslar: Hazreti Peygamberin lmnden sonra, Drt Halifeler devrinin ba lamasyla beraber Mslman ordular da Arabistan haricinde geni fetih lere girimilerdi. te bu esnada bir prensip ortaya kt ki "Zaptolunan yerler m a m n d r " eklinde ifade olunabilir. Byle olunca, mteakip devir lerde kurulan mslman devletleri tarafndan zaptolunan topraklarn mlkiyeti hkmdara it olmas icap ediyordu. Tabi, burada devlet reisi nin ahs deil devlet bahis mevzuu idi. Trkler tarafndan X I . asrn sonlarndan itibaren btn Anadolu fetholunduu zaman, ortaya kan Seluk devleti bu topraklar ayn kaide ile kendisinin addetmi idi. X I V . asrn balarnda kurulan ve ksa zamanda btn Balkanlar da zapteden Osmanl mparatorluu bu prensibi daha vazh kaideler halinde kanunlatrd. Btn Rumeli ve Anadolu'daki arazi Mr addolundu. "Arz- Memleket,, sz dahi mir toprak mnasn ifade etmekte idi. u halde, Osmanl mparatorluu hkim olduu geni sahalarda hu sus ahslara toprak mlkiyeti tanmam Ve btn araziyi devletin addetmi tir. phesiz, bu keyfiyet fiil olmaktan ziyade nazar idi. nk Osmanl devleti kurulmadan evvel tarlalar ekmekte olan ifti, bu devlet kurulduktan sonra da gene elinde bulunan bu yerleri ekip bimekte devam etmitir. Fa kat bu arada hasl olan deiiklik, byk arazi sahibi olan toprak aristok rasisinin ortadan kalkmas olmutur. Zira, devlet btn arazinin sahibi kendisi olduunu iln etmekle, aristokrasiye, eskiden sahip olduu toprak lar iin, buralar ekip bien kyllerden yarclk veya icar yolu. ile herhangi bir ey almak imkn kalmyor, icar veya ekip bime yarclk usulnce ya plyorsa, mahsul hissesi mlkn esas sahibi olan devlete it oluyor idi. Bu gn, gerek Trkiye'de ve gerek Osmanl devletinin hkim olduu sahalarda teekkl etmi bulunan dier Balkan devletlerinde toprak aris tokrasisinin bulunmaynn (Tanzimat devrinden sonra byk arazi sahibi kimseler tremi olmakla beraber) ve binaenaleyh "toprak reformu" denen bir meselenin mevcut bulunmaynn, vaktiyle Osmanl mparatorluu'nun

42

MUSTAFA AKDA

tatbik etmi olduu byle bir arazi rejiminin bir neticesi olduunda phe yoktur. Arazinin devlete it olduu prensibini ifade ederken unu unutmamak lzmdr ki, bu kaidede yalnz insan emeinin hibir pay olmayan toprak lar mr olup, ba, bahe ve iine ev yaplm olan evrili yerler, yani imar grm arazi ferdin mlk saylmaktadr. Binaenaleyh, ehirlerin hudutlar iinde bulunan btn arazi umumiyetle ba ve bahe makamnda kullanl d ve bu gibi yerleri insan imar etmi bulunduu iin mlktr ve ahslar arasnda bu cins arazi zerine alm satm muamelesi cereyan etmektedir. phesiz kylerde evlerin zerinde kurulduklar yerler,ba ve bahe de mlk saylmakta idi. Ferdin araziye mlk olarak sahip olabilmesi iin onu imar etmi olmasnn kfi gelmesi keyfiyeti birok insanlar bundan istifadeye tevik etmi olaca tabidir. Bylece, Osmanl mparatorluunda ferde arazi mlkiyetinin tannd Tanzimat tarihinden evvel gerek kyl ve gerek ehirli halk arasnda ba ve bahe tesisine kar byk bir alka mevcut idi. Sonradan bu temayln azald uzun harpler ve iktisad darlklar yznden meydana gelen nfus azalmalariyle pek ok ba ve bahelerin harap olarak yeniden tarla olduu tabidir. Buraya kadar verilen izahlarla, Osmanl arazi sistemine gre toprak mlkiyetinin devlete it olduu, binaenaleyh kendileri almak suretiyle bu topraklar ekip bien kyl halkn, bahe balar hari, ellerindeki arazi lerini bakalarna satmaya haklar olmad ve hele geni topraklara malik olmak suretiyle araziye dayanan bir zenginliin Osmanl rejiminin kurulmasiyle sona erdii anlalmaktadr. Topran asl sahibi olan devlet, bu kendi mlkn bilfiil iftilik yapan kylye icara vermi olarak-hareket etmekte ve icar artlarn kanunlarla tanzim etmektedir ki aada izah olunacaktr. 6 Topran letilmesine esas olan Devlet Dzeni: slm Hukuku prensiplerine gre yeni fetholunan yerlerdeki btn arazinin devletin mlk addolunmaseklindeki zira rejim, daha batan itibaren Osmanl mparatorluunda pek reva bulduu ve bu hususu dzenliyen kanun ve usuller de fevkalde inkiaf ettirildii iin, bu devletin hkimiyetine giren btn Anadolu ve Balkanlarda, itima-iktisad hayatta tekmlc bir deimenin meydana gelmi olduunu sylemitik. Osmanl ordular bir yeri fethettiklerinde oraya hkmet tarafndan hemen tahrir memurlar yollanyor ve btn arazi ile birlikte bu araziyi fiilen ekip bien ifti yazlyordu. Bir ift koum hayvannn srebilecei miktar daki tarlaya ( 80 il 120 dnm arasnda ) bir iftlik deniyordu. u halde, mesel bir ift kz olan bir iftlik ve iki ift kz olan iki iftlik arazi srebilmekte idi. Araziyi yazmaya memur muharrir topraklar bu ekilde 80 veya 120 (bu miktar tarlann verimlilik derecesine gre tayin olunuyordu) dnmlk nitelere ayrarak fiilen iftilik eden kimseler zerine yarm veya yarmdan da az iftliklerin yazl olduu grldne gre, tahrir esnasnda ellerinde bir iflik araziden daha az topra olanlara

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

43

yeniden tarla verildii pek grlmyor. Bylece, kyde oturan ve bizzat ziraatle megul olan kimseler isim isim tesbit olunarak sahip olduklar tarla miktar (iftlik hesabiyle) iaret olunuyor ki bu defterlere " T a p u Defteri" ad verilmektedir. u halde, Muharririn bir kimsenin zerine arazi kaydedebilmesi iin, o kimsenin bizzat ziraat ile uramasnn, art, Osmanl hkimi yetine giren yerlerde toprak aristokrasisinin sona ermesine sebep olmutur. Bu suretle, her kylnn zerine yazlan tarlann esas mlkiyeti gene devlette kalmakla beraber, tasarrufu hakk iftiye devrolunmu bulu nuyordu. Ancak bu hak, yani tarlaya tasarruf keyfiyeti, mlkiyet demek olmadndan ferdler arasnda toprak alm ve satm bahis mevzuu de ildi. Yalnz, hkmet raz olmak artyle bir ferd dierine elindeki tar lann tasarruf hakkn devredebilmekte idi. Bu arazi rejiminin dier bir hususiyeti iftlik denen toprak nitesinin paralanmasn kabul etmeyiidir. O n u n iin, baba lp de tasarrufundaki tarla erkek ocuklarna intikal ettii zaman, bu erkek kardeler fiiliyatta tarlalar aralarnda taksim etseler bile devlet resmen iftlik esasna sadk kalyor ve vergiyi bu esasa gre alyordu. O r m a n ve allklardan yeni arazi hasl edilmesi, veya mer'alar srlp tarla yaplmas, yahut ta tarlalarn etraf evirilerek iine ev yapmak, aa dikmek (yani bahe yapmak) ve ba haline getirmek gibi durumlarn hasl olmas dolaysiyle Tahrir Memu runun T a p u Defterine tesbit ettii arazi cinsleri mtemadiyen deimekte olmas ve hatt erkek evld .brakmadan lenler veya tasarruf hakkn bakasna devredenler dolaysiyle, iftlikler ve onu tasarruf edenlerde de mtemadiyen deimeler grlmesi tabi olduundan, her otuz senede bir btn memleket arazisi yeni batan yazlarak tapu defterleri yenileni yordu. X V I . nc asrdan sonra bu yaplmaz olmutur. Osmanl arazi rejimi kz ocuklara tarla miras tanmamaktadr. Bu suretle, bir ahs erkek evld brakmadan lrse, kz evld bulunsa dahi, tarlalar ona verilmeyerek mzayedeye karlyor ve tasarruf hakk muayyen bir para mukabilinde kyden baka birisine devrolunuyordu. Ancak, eer kz evld babasndan kalan tarlalar kendisi almak isterse, bu arttrmada, bakalarnn vermeye raz olduu miktar demek artiyle bu arazi tercihan kz evlda braklyordu." Bylece sahipsiz kalan tarlann bakasna devri mukabilinde alman paraya " t a p u resmi" ad verilmekteydi. Grlyor ki, devlet btn topraklar kendisinin addetmektedir. Tabi bu ekilde, hakik mlk sahibi sfatiyle bu topraklar kylye ekip bimek zere meccanen deil muayyen bir icar mukabilinde vermektedir. O halde, ifti tasarrufunda olan tarlalar devletten kiralam durumdadr. Os manl hukuk dilinde ifti halka " R a i y e t " sz kullanlrken, devletin kira cs mnas kastolunmaktadr. " R a i y e t " yani icarc, devlete icarn (arazi, esasnda hristiyanlardan zaptolunduu iin ister yine hristiyanda kalsn, ister mslman halka verilsin diyecei icara hara denir) iki nevi vergi halinde der. Birinci nev'i, mah-

44

MUSTAFA AKDA

sln, yerine gre sekizde bir ile bete bir arasnda deien bir ksmdr (sanki onda bir almyormu gibi buna r denir). Aynen mahsul olarak alnan bu icara halk arasnda umumiyetle r deniyor. Bir de iftlik iin ylda muayyen bir nakid para (Sancaktan sancaa 20 ile 50 arasnda) alnr ve mslmanlardan alnana "ift Resmi"dendii gibi hristiyanlardan al nan ayni vergiye "spene resmi" deniyor. te, devlet mlk sahibi ve kyl de icarc olarak, iki tarafn mtekabil hak ve mecburiyetlerini tayin eden Osmanl arazi kanunnmesinin kiraya it esaslar bunlardr. Fakat bu kiracl kabul eden kylye, daha dorusu kendisi ekip bien iftiye arazinin kiras dnda ve toprakla hibir alkas olmyan birtakm vergiler dahi yklenmektedir. Mesel evli bir erkek ylda 12 ake ve bekr olan ise 6 ake raiyyet resmi verirler ki, evli olandan alnana bennk resmi, ve bekrdan alnana da mcerred resmi deniyor. Raiyyet arasnda vukubulan evlenmelerden de (erkek tarafndan) gelinlik (Arus) resmi denen bir vergi dahi alnr ki, bu da raiyyetlik resmi olarak kabul olunuyor. ehir halkndan bir kimse, kyden herhangi bir suretle arazi sahibi olup da ziraat ettirse, icar mahiyetinde olan r ve ift resmini der; fakat raiyyet saylamayaca iin sair vergiler kendisinden alnamaz. ehir hudut lar dahilinde bulunan ve ba-bahe olarak kullanlan arazi ehirlinin mlkdr. 7 - Vergilerin Raiyetten Alnmas Usul: Devlete it topraklar tasarruf eden iftinin vermee mecbur olduu icar (r ve resmi ift) ve raiyyet resimlerini devlet kendisi bizzat toplayp Hazineye koyacak yerde bu hakk devlet memuruna terketmektedir. Yani, devletin hizmetinde olan memurlardan bir ksm nakd maa yerine yllk hesabiyle muayyen bir yeknda vergileri iftiden kendi hesaplarna toplama selhiyetini almlardr ki, bunlarn ekseriyetini asker vazifeli Sipahiler tekil ederler. Pdih bata olmak zere, devlet ricali dahi muayyen mik tarda kylerin vergilerini maa mukabilinde kendilerine toplatrlar. Byle bir devlet memuruna, nakid maa yerine, memuriyet derecesine gre bir veya birka kyn vergi haslatnn verilmesi usulne " T i m a r Sistemi" denmektedir. Yukarda memleket topraklarnn muharrirler tarafndan muntazaman yazldklarn sylemitik. Arazi iftlik nitesi olarak kimin zerinde ise sahibi ile birlikte kaydolunuyordu. Bir de ayr defterle, raiyyet(ifti)isimleri, sahip olduklar arazi miktar, verecekleri nakd vergiler, mahsulden alnacak r tesbit olunarak her kyden senede ne kadar vergi hasl olaca ake cinsinden tahmin olarak hesaplanr. Bu defterlere " T i m a r Defterleri" ad verilir. u halde, memlekette ne kadar ky varsa bunlarn senede geti recei vergi miktarnn yeknu ayr ayr malm demektir. te bir devlet hizmetlisine maa mukabilinde timar verilirken bu defterlerdeki miktarlar esas tutulur. Fatih devrinde ve daha evvelleri en aa derecede bir timar

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

45

(maa derecesi) ooo ake (yllk hesabiyle) olarak kabul olunmutur. Yu karda sylediimiz usul ile vergisi tesbit olunan bir kyn yllk vergi ha slat bin ake olduunu farzedersek mesel en kk derecede timar alan yeni hizmete girmi bir sipahiye byle bir ky verilir. Bu sipahi kendisine verilen bu kyde oturmaya mecburdur. Sefer zamanlarnda sefere gider. Elindeki deftere ve kanunnmeye gre herkesin zerine kaydolunmu olan nakd vergileri ve tarlasndan hasl olan mahsuln rn gene kanunnmede tahsilat ay olarak yazlan zamanlarda toplar. Bir kimse ilk defa hizmete girer girmez kendisine verilen bu bin akelik t i m a r a " p t i d a d a n t i m a r " ad verilir. Fatih Sultan Mehmed'den sonra iptidadan timarlar Rumeli tarafnda "2000" ve Anadolu tarafnda "3000" akeye karlm idi. * Maalar bu ekilde timar (yani kylden alaca vergi) olan asker lere " S i p a h i " ad verilir. Timarl sipahi neferi seferlerdeki hizmetleri esna snda terfi alarak 20.000 akeye kadar (bu miktar hari) kar ki bu 20.000 akeden aa derecelerin hepsine " t i m a r " denir. Bir timarl sipahinin timar 20.000 akeye ykselince kendisine sipahi yerine " Z a i m " denir ve ald ake miktarna da " z e a m e t " ad verilir. phesiz bir veya iki kyn vergi haslat 20.000 akeye kfi gelmiyeceinden maa zeamete ykselen, bir askere yani zaime, bu miktar karlyacak adette by verilir. Zaimin de maa yksele yksele 100.000 akeye kadar kabilir. Fakat t a m 100.000 olursa byle bir maaa artk " H a s " denir. u halde, dirlii (yani maa) 70 bin ake olan bir zaim, sekiz on hatt onbe kyn haslatna sahip demektir. Yzbin ve daha yukarda ake tutan dirlik (maa) Has adn alr. P dih dahi has sahibi olup, hassnn yeknu milyonlar aar. Sadr- zam ve sair vezirlerinin haslar da birka milyonu geer. Beylerbeyleri bir mil yon etrafnda has sahibidirler. Sancak beylerinin haslar daha azdr. Gerek Pdih ve gerekse has sahibi byk memurlar kendilerine it olan otuz krk veya daha fazla adetteki kylerinin haslatn idare etmek zere bizzat gidemiyeceklerinden "Voyvoda" ad verilen bir memur yollarlar 1 . Dirlikleri 20.000 den aa olan timarl sipahiler kendilerine verilen bir veya birka kyn sadece ahslarna it olan vergisini topladklar ve tarlalarna (devletin vekili olarak) nezaret ettikleri halde, zeamet ve has sahipleri kendilerine it kylerin asayiini korumak hakkn da haiz dirler. Bunlarn asayi korumaktan byk faydalar vardr. nk islm hukukuna gre tanzim edilen Osmanl kanunnmelerinde her trl crm ve cinayet sularndan dolay mahkeme tarafndan sulu nakd bir ceri meye mahkm edilir ve bu alnan para asayi memurlarna aittir. Asayi koruma hakk olmyan timarl sipahinin kynn asayiini "Suba" denen baka bir memur korur ve nakd cerimeleri de tabi olarak o alr. Memleket dahilinde bulunan bilmum iftilerin, devletin icarcs
1

Seluklerde ve Osmanllarn ilk yerine " N a i b " sz kullanlyordu.

zamanlarnda "Voyvoda" tbiri

olmayp onun

46

MUSTAFA

AKDA

sfatiyle demekle mkellef olduklar btn vergi ve resimlerin hepsi de timar, has ve zeamet olarak devlet hizmetlilerine verilmi deildir. Sancak lar veya vilyetler dahilinde baz verimli arazi zerinde bulunan kylerin vergi haslat da bizzat devlet Hazinesine ayrlmtr. Divan Hkmeti tarafndan tayin olunan ve " E m i n " ad, verilen memurlarca idare olunan bu gibi yerlere " M u k a t a a " denir. Mukaalarn idaresi aynen Has veya Zea metlerin idaresine benzer. Mukataalar bu ekilde maal Eminler tarafndan idare olunduu gibi, arttrma yolu ile iltizam'a da verilmektedir. Devletin para darl ekmee balad X V I I ve X V I I I inci asrlarda iltizam usul mukataa idaresi det hkmne girmi idi. Rical'e ve sair memurlara ait has ve zeametlerin ve hatt timarlarn da daha XV inci asrn balarndan itibaren sahipleri tarafn dan iltizama verildikleri grlyordu. Fakat, bu usulde, mltezim (yani bir nevi tahsilat mteahhidi) dirlik sahibine kar yklendii para taah hdn yerine getirmek ve kendisine de mhim bir kazan temin etmek iin ok defa kanunsuz ve yolsuz hareket etmekte olduundan, devlet hiz metlilerinin dirliklerini iltizama (yahut mukataa-kesim denir) vermeleri usul, bazen msamaha grse bile, daima menolunmutur. Haslat devlete ait olan " M u k a t a a " kyleri ayn zamanda hkmetin elinde ak bir kadro vazifesini de grmekte idi. nk mhim hizmeti grlen bir ahsa " i p t i d a d a n " bir dirlik verme icabettii zaman, bu gibi yerlerden kfi derecede ky ayrlp byle bir ahsa timar veya zeamet olarak veriliyordu. Timar veya zeamet sahibi ld zaman erkek ocuklar varsa dirlii onlara intikal etmekte idi, eer askerlik hizmeti gremiyecek kadar kk iseler seferlere "Cebeli" denen silhl cretli kimseler tutup yollarlard. phesiz, len adamn ocuuna btn dirlii intikal .etmiyor, iptidadan tayin ediliyormu gibi bir ksm kendisine braklarak muayyen hadden fazlas devlete intikal ediyordu. Fatih Sultan Mehmed saltanatnn son zamanlarna kadar dirlik sahip leri, gelirine sahip olduklar kylerin btn vergisini, kendi ahs mlkleri imi gibi, arzu ettikleri herhangi bir hayr messesesine vakfedebilmekte idiler. 1 Bylece Pdihtan balamak zere, sair rical ve zeamet sahipleri kendileri ldnde, dirliklerinin ancak bir ksm evldlarina kalp, gerisi Hazineye intikal edecei iin, hepsini vakf haline getirmekte idiler. Fakat ad geen Pdih, bu ekilde bir gn devletin elinde yeni devlet hiz metlilerine verecek ky kalmyacan hissederek bu usul kaldrd ve bir daha dirlikler vakfedilemez oldu. Bunlar meyannda bir de "Malikne " denen eidi saymak icabeder. Filhakika ok takdir edilen bir kimseye veya ocuklarna yahut karsna devlet, karlnda bir hizmet beklemeksizin, evldlarna da intikal
Bunun iin Timar beratlarn "mlknme" ye evirterek ellerindeki dirlii evvel 'malikne" yaptryorlar ve ondan sonra da vakfa evirtiyorlard.
1

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

47

etmek kayt ve artiyle, bir yerin vergi haslatn balarsa bu gibi yerlere malikne denir. Birok misallerinden anladmza gre, bil hassa yaylalar ve meralar (otlak yerleri) tercihan malikne verilmektedir. Kendilerine bu trl yerler (babadan evlda gemek zere) terk olunan kimseler de buralar sr sahiplerine kiraya verip haslat temin etmekte idiler. Mamafih Fatih Sultan Mehmed devrinden evvel ve bilhassa Osman llar ortaya kmadan nce, hizmet erbabna veya hkmdarn iltifatna mazhar olanlara kyler veya meralar ve yaylalar bol bol malikne suretinde verilmidi. En eski tahrir defterlerinden anladmza gre, bu malikneleri ellerine geirenler buralarn "vakf" haline getirmilerdi ve Fatih devrinde rastladmz "Malikne vakf" sz bunlar ifade etmektedir. Mamafih Osmanllar yukarda sylediimiz zere " t i m a r " usuln ok mkemmel hale koyduklarndan dolay malikne eklinde maa tahsisi kaidesi kymetini kaybetti. Selukler devrinde malikneleri vakfetmek det olduu gibi, Osman llarn kuruluundan Fatih Mehmed'in son zamanlarna kadar dirlik sahip leri sahip olduklar kyleri kendi yaptrdklar herhangi bir hayr messese sine vakfedebilmekte idiler. Bylece devlet hizmetlilerinden her arzu eden sahip olduu dirlii (bilhassa has ve zeametini) vakfettii ve bu gibi yerler bir daha devlet hazinesine avdet etmeyip, haslat ebediyen o vakfolunan messeseye it olduundan dolay devletin esas gelirini tekil eden toprak icarlar deta tamamiyle elinden kp vakf halinde hep hayr messese lerine balanmak tehlikesini gsterdi. Bunun zerine Fatih Mehmed, haya tnn son zamanlarnda btn arazi vakflarn lvetti. Tabi, asrlardan beri devam eden vakf messesesi bu ekilde mhim bir kitlenin geim vas tas haline gelmi olmasndan dolay, karar feryatlara ve itirazlara sebep oldu. Sultan I I . Bayezit, Pdih olur olmaz babasnn bu sert kararn ' geri ald. Fakat ky vakfetme usul bir daha bahis mevzuu olmad. u halde, Tanzimattan evvel Osmanl mparatorluunda, bilhassaAnadolu ve Balkanlarda ifti halkn devlete it (mr) topraklar ekmesi mukabilinde vermee mecbur olduu icar ve her trl resimler tahsis olun duklar yerler itibariyle yle tasnif olunabilir: 1. Mukataa saylan yerler; buralarn haslat dorudan doruya devlete it olacaktr. 2. Dirlik yahut timar olan yerler; buralar, Pdih da dahil olmak zere, devlet hizmetlilerine maa mukabili verilen yerlerdir. 3. Malikneler; ou Seluk devrinden intikal eden ve Osmanllar zamannda bilhassa mer'alara ve yaylalara inhisar eden bu yerler byk itibar sahiplerine ve hizmeti geen kimselere veya evldlarna verilmekte olup, evlddan evlda intikal eder; karlnda hibir hizmet beklenmez. 4. Yukarda eitlerini saydmz yerlerden, buralara tasarruf eden kimselerce, hayr messeselerinin masraflar iin meydna getirilen vakf lar Osmanl araz tekiltnda ayr bir nevi tekil ederler.

48 8 - Osmanl

MUSTAFA AKDA mparatorluunda dar Tekilt:

Osmanl sivil idaresinin esasn " K a z a " adn alan ve byk bir kasaba veya ehir ile etrafnda ona tbi birok kylerden ibaret olan bir blge tekil ediyordu. u halde, mparatorluk arazisi bu ekilde yzleri aan ka zalar halinde tekil olunarak idare olunmakta idi. Tanzimattan sonra kaza dan daha kk idar blge olarak tekil olunan Nahiye evvelce mevcut deildi. Mamafih byk bir ky veya kasaba ile etrafndaki birka ky bir vezirin veya bir dier devlet adamnn "dirlii (Hass) olarak nahiye adn tad gibi, birisinin zeametini tekil eden ky gruplar da ayn ismi tamakta idiler. Her kazann banda en byk sivil ve adl mir olarak Kad bulunuyor du. u halde zamanmzn Kaymakam, Vali gibi memurlarnn vazifesini Kad yapt gibi, hkimlik ve belediye reislii de Kadnn uhdesinde idi. Mamafih Kad esas itibariyle bir hkim idi ve dier vazifeleri" bu esas vazifesinin yannda tal derecede kalyordu. Osmanl merkeziyeti idare sinin esasn, birer kazay idare eden btn kadlarn hibir vasta olmadan dorudan doruya Divan'a bal olmalar ve oradan emir almalar tekil etmektedir. Seferber haldeki ordu ve asker messeselerin personel mua melt hari, devletin btn messeselerinin ileyiinin Kadlarn murakabe ve nezretleri altnda olmas, Kadln Osmanl idaresindeki birinci plnda gelen ehemmiyetini izah eder. Kad olabilmek iin " S a h n " medreselerinden ktktan sonra Badad, Kahire, Konya, Bursa gibi yerlerin kadlar yannda (Dnimentlik) yani staj devresi geirmek art idi. stanbul'da da Danimentlik yaplyordu. stanbul, Bursa ve Ankara'daki yksek medreselerde mderrislik edenler arasndan da arzu edenlere kadlk veriliyordu. Ma mafih, byk ehirlere kad olabilmek iin lmiye mansbnda yksek kademelere km olmak zmd. Kadlarn maalarna Cihet yahut Vazife deniyordu. Yevmiye (gnlk) hesabiyle 150400 hatt 500 ake arasnda deimekte idi. stanbul, Edirne ehirlerinin kadlar daha yksek Vazife (maa) sahibi idiler. Kadlarn tyin usul: stanbul'da oturmakta olan Anadolu ve Rume li Kazaskerlerinden birisi (Rumeli veya Anadolu cihetinde olduuna gre) namzedi inha eder ve Pdihn kabul ile kad tayin edilmi olurdu. Md detleri muayyen olup (umumiyetle bir sene ve iki sene olduu da grlm tr) hitamnda yerine bakas yollanmakta ve mzul vaziyetine den eski kadnn yeni bir Kadla tayini iin bizzat stanbul'a giderek orada Kazas ker yannda bir mddet "mlzemette" bulunmas lzmd. Kazann toplanabilir: reisi olduunu sylediimiz Kadlarn vazifeleri nevide

1 Hkim olarak Kadlar, b t n dvalara bakarlar ve adl ileri grrlerdi. Noterlik vazifesi dahi uhdelerinde idi. Bu hususta yardmclar: mahkeme ktipleri, Muhzr Ba ve Muhzrlar (Adl Polis olup bugn Trkiye'de mevcut deildir.). Kadlar yerlerinde bulunmadklar zaman,

OSMANLI MESSESELER HAKKINDA NOTLAR

49

kendilerine veklet etmek veya kyleri dolaarak kk dvalar halkn aya nda halletmek (ve bilhassa kylnn verecei vergilerin kendisinden adalet ve kanun dairesinde alnmasna nezaret etmek) zere mteaddit Naipleri bulunduu gibi, her kaza merkezinde bulunan bir Mft, er h kmleri en iyi bilen ve dvalar hakknda verilecek kararlarn hangi er esaslara istinad edeceini sarahatla tayin eden bir makam (fetva makam) mmessili sfat ile Kad'ya keza adl vazifesinde yardm ediyordu. Fakat, mftlk o kazann tannm bir mderrisine gene Pdih tarafndan tev cih olunmakla beraber, resm bir vazife saylmyordu ve mft olan m derris esas vazifesi olan mderrislikte devam edebiliyordu. Mftlk hiz metine it ayr bir maa mevcut deildi ve verdikleri fetvalar mukabilinde fetva alan ahs kendilerine muayyen bir resim demekte idi. Kadlarn stanbul'daki mercileri, iki tarafn (Rumeli ve Anadolu) Kazaskerleri ol duu gibi, mftlklerinki de eyhlislm idi. H e r kazann mfts ayn zamanda orada bulunan btn imam, mezzin, hatip, mderris ve sair ilmiye mensuplarnn kethdas (bir nevi derneklerinin reisi) idi ve bu meslek mensuplarnn kendi aralarndaki ufak tefek ihtilflarn hallederdi. Kadlar, mahkeme denilen yerlerde dvalara baktklar esnada, drst lne herkesin itimadettii o ehrin ahalisinden be alt kii celselerde daima mahid olarak bulunurlar ve ktipler tarafndan "Seriye sicili" denen defterlere geen hccet (yani ilm) suretlerinin altn imza ederlerdi. Grlyor ki, Kad reis olmak zere, ehrin ileri gelenlerinden (ihtimal kad tarafndan tayin olunan) bu be alt kii bir nevi Heyeti Hakime (veya daha ok benzemesi itibariyle bir jri) tekil ediyorlard. Hkm vermek selhiyeti kat surette kadnn olmakla beraber, mahidlerin de kararda msbet rey izhar ettikleri hccetlerde bu hususun zikrolunmu olmasndan anlalmaktadr. Mhim ahslar ilgilendiren byk dvalarda veya si yas mahiyette olanlarnda bu kaydettiimiz jri'nin kadrosu daha geni tutuluyor ve bazen 3040 kii bile mahkemeye itirak ediyordu. Bilhassa mmenin heyecan ve korkusuna sebep olan vakalar neticesinde mahke meye intikal eden dvalar hep byle kalabalk jri ile yaplmakta ve ken dilerini mahkeme azasna benzettiimiz jri mensuplar kararn ne yolda olmas lzm geldiini bir arzu eklinde Kadya izhar bile etmekte idiler. 2 Kad'nn idar vazifesine gelince: Osmanl Divan Hkmeti ile rey (halk) arasndaki mnasebetler kad tarafndan temin olunuyordu. Yani o ayni zamanda bir icra organ idi. Hkmet merkezinin btn halk tan istedii vergileri (teklifi divaniye) hanelere tevzi ederek bizzat topla yan Kad olduu gibi, seferlerin sivil halk alkalandran' hususlarn da Kad takip eder ve neticelendirirdi. Halk hkmetten bir talepte bulunaca veya ikyet edecei zaman dorudan doruya Kad'ya mracaat eder ve isteklerini hkmet merkezine kad bildirdi. Payitaht ile kaza arasn daki resm muhaberat evraknn suretleri dahi kadlarn ktipleri tarafndan eriye sicillerine (mahkeme defterlerine) geirilir ve muhafaza olunurdu.
D. T. C. F. Dergisi F. 4

5P

MUSTAFA

AKDA

Hkmetin kazada icrasn kadya fermanla emrettii husus iin kendisine yardm etmek zere ya stanbul'dan bir Mbair gnderilir veya o kazadan dier bir memuru (mesel bir avu veya bir zaim) bu ile vazifelendirilirdi. Asayi miri de kad idi. Bu hususta kendisine bir Suba ve onun emrinde bulunan Asesba yardm ediyorlard. Asesbann emrinde polis ma hiyetinde asesler vard. Subalar, XV. asrn sonlarna kadar her kazaya bir tane olmak zere, hkmet tarafndan ulufe (yevm ake) ile tayin olu nurlard. Onlar da asayii korumak iin kendilerine bir asesba seerler ve asesbalar bir blk kuvvetinde ases neferi ile bu ii yaparlard. slm hukuk kaidelerine gre, crm ve cinayet vukuunda suludan mahkeme karar ile kanunun tayin ettii miktarda cerime (nakd ceza) almak icap ettiinden dolay Subalar hertrl asayi vakasndan bu ekilde hasl olacak geliri toplayarak hkmet hazinesine teslim ederlerdi. Bu sfatla kendilerine Zaim ad dahi verilmekte idi. X V I . Asrdan itibaren cerimeler Sancak Beylerine haslar (meyannda) maa olarak verilmeye baland. Binaenaleyh, artk Subalar hkmet deil Sancak Beyleri tayin eder oldular. Asker bakmdan yedi sekiz kaza bir sancak tekil etmekte olduundan, bunlarn banda bulunan san cak beyi bu kazalardan en mhimmini sancak merkezi itibar ederek orada oturur ve her kazaya hem orann asayiini temin etmek ve hem de kad veya naibinin hkmedecei nakd cerimeleri bey hesabna almak zere birer Suba yollard. Kylere dahi ky subalar tayin ediyordu. Mamafih sancak beyinin yollad ve kendisinin hususi memuru saylan subalar evvelce devlet tarafndan tayin olunduu zamanlarda olduu gibi, tamamiyle Kadnn emrinde alr ve onun yardmcs saylrd. Subalar sancak beyinin ahs memuru olduklarndan beri artk aseslerden ve asesbadan bahsolunduu yoktur. u halde Sancak beyi artk aseslii ilga et mi ve onun yerine subann maiyetine kendi kapsnda besledii "sekban" denilen askerlerden kfi bir kuvvet vermi idi. Grlyor ki asker bakm dan kazadan daha byk bir blge olan sancak mevcut olmakla beraber, bu tekiltn sivil idare bakmndan bir rol mevcut olmayp,- yalnz sancak beyi btn kazalara birer suba yollamakta idi. Sancak beyleri kadlarn herhangi bir iine kanunen mdahale etme salhiyetine malik deillerdi. H a t t kad, sancak beyini birok hususlarda murakabe etmeye salhiyetili idi. Birok sancaklar da, yine asker tekilt olarak birletirilmi idiler. Vilyet (yahut eylet) denen bu sancaklar birliinin banda da gene selhiyeti srf asker olan bir ahs bulunuyordu ki,. buna Beylerbeyi denmekte idi. u halde, her Beylerbeyi kendisine tbi btn sancaklarn askerlerinin kumandan olduu gibi, sancak beylerinin de efi idi. Btn timarlarn idaresi ve timarl sipahilerin personel ileri tamamiyle beylerbeyine it bulunuyordu. Beylerbeyi, emrinde bulunan sancaklardan birisinin sancak merkezi olan ehirde oturur ve burada, ayrca sancak beyi bulun-

OSMANLI MESSESELERI H A K K I N D A NOTLAR

51

mayarak kendisi bu merkez sancann sancak beyi saylrd. Beylerbe yinin kendisine it bu merkez sancana "Paa Sanca" ad da veriliyordu. Gerek beylerbeylerine ve gerek sancak beylerine maa yerine has denen muayyen miktarda kyler gurubu vergi haslatnn tahsis olunduunu sy lemitik. H e r sancak beyinin hass olan kyler kendi sancana dahil kaza lardan birisinde veya birkanda bulunduu gibi, beylerbeyinin hassn tekil eden kyler de kendi vilyetine bal olan sancaklardan birisi veya birka dahilinde idi. Asayi temini para haslat ile alkal olduundan, hibir sancak beyi veya adamlar komu olan dier sancak arazisine gee mezlerdi. H a t t suluyu yakalamak iin bile girmeye msaade verilmiyordu. Beylerbeyi kendi merkez sancandan dar kamaz, dier sancaklar tamamile mstakil saylrd. Ancak ok mhim vakalarda veya isyan hallerinde hkmetten gelecek bir msaade ferman iledir ki beylerbeyi kendi sanca dnda vilyetinin dier sancaklarna teftie kabilirdi. 3 Kadnn nc vazifesi, ekseriya byk bir kasaba veya ehir olan kaza merkezinin belediye, reislii idi. Bu hususta kendisine yardm edecek memurlar: Muhtesip, Pazarba, Esnaf Yiitbalar, p-Suba ve Mimarba idi. Narh tesbiti suretiyle fiatlarn keyfiliini nlemek, sat lar kontrol etmek ve her trl ihtikrlara mni olmak, ticar kaideleri tatbik etmek ve hkmete it kazan vergilerini toplamak gibi ileri kad hep muhtesip vastas ile idare ediyordu. Bir ehirde mteaddit pazarlar vard ve her biri ayr bir ticar eya al veriine sahne oluyordu. te Pazarbalarn her biri bu birbirinden ayr mahiyette olan pazarlar idare ederdi. u halde Muhtesip'in ok geni olan iini Pazarbalar kolaylatryordu. H e r esnafn (mesel kasaplarn ayr ve bakkallarn ayr) balarnda birer eyh'leri (yahut reisleri) olduu gibi, bir de yiit balar vard. Esnaftan ticar kaidelere riayet etmeyenleri veya fena mal satanlar yiitba suun arlna veya hafifliine gre ya mahkemeye gtryor veya kendisi dayak ile cezalandryordu. Esnaf reisleri seimle oluyor fakat Kadnn kabul ve tescili lzm geliyordu. p-Subas da temizlik ilerine bakmakta ve bu hususta Kadlardan emir almakta idi. Mimarba hem ehirde ina ileriyle megul olan usta lara nezaret etmekte ve hem de imar ilerinde ehrin sokak ve caddelerinin intizamna riayet olunmasn temin etmekte idi. Halk arasnda kan her trl ina ve mesken ihtilflarnda Mimarbann raporu mahkeme hk mne esas oluyordu. Evlenmeler ve boanmalar vesair sivil mnasebetler de Kad tarafndan temin olunmakta idi.