CHAPLINN GZLERNDEK AKINLIK: POSTMODERN AKIL ELETRS ZERNE

Takner KETENC*
ZET Chaplinin Modern Zamanlar modern, yani rasyonel bir dnyann eletirisidir. Film insann, retim aralar ierisinde kendisine yabanclat, bir retim aracna indirgendii saptamasna dayanr. Chaplinin 1920lerde bu filmle dile getirdii rasyonel bir dnyann hi de umulan sonular dourmayabilecei dncesi, postmodern eletirinin de ana temalarndan birisidir. Postmodern filozoflar tpk Chaplin gibi aknlkla dnyaya bakarlar ve tam da Chaplinin bilmek istedii eyi, 17. yzyldan itibaren akla dayanarak hedef alnan amala varlan olgusal durum arasndaki farkn nedenini anlamaya, aklamaya ve deerlendirmeye alrlar. Postmodern bak asna gre gnmzde insann akl sahibi olmas yaam koullarnn rasyonelletirilmesi, sosyal yaamn devlete tabi klnmas, i yaamnn, ulamn, iletiimin teknik hale getirilmesi anlamna gelir. Akln gereklii bir btn olarak belirlemesiyle artk dnya verimlilik, hesaplanabilirlik ve ngrlebilirlik ilkeleri ile biimlendirilen bir mekan haline gelir. Postmodern erevede akl, gereklie ilikin ama yalnzca gereklikteki negatif elere ilikin bir aklama arac olarak kullanlmaktadr. Anahtar szckler: akl, rasyonalite, modernism, postmodernism, Chaplin (Astonishment in the Eyes of Chaplin: On the Critics of Postmodern Reason) ABSTRACT Chaplins Modern Times is a criticism of modern that means a rational world. The film grounds on the assumption that humans are reduced to a production vehicle in which they are alienated to themselves. The idea that a rational world would not produce anticipated results, which was suggested by Chaplin in 1920s is also the main theme of postmodern criticism. Postmodern philosophers, just like Chaplin, look at the world in astonishment and want to know just what Chaplin would like to know, that is they want to understand, explain and assess the difference between the purpose that has been aimed by depending on reason since the 17 th century and the accomplished factual situation. According to postmodern viewpoint, rationalization of a human being today means the rationalization of life standards, the subordination of social life to the nation, the technicalization of work life, intercommunication and communication. By the reasons determination of the actuality as a unity, the world has now become a place which can be shaped by the principles of productivity, computability and predictability. In the postmodern framework reason is used as an explanation vehicle related to the reality but only to the negative elements in reality. Key words: reason, rationality, modernism, postmodernism, Chaplin

* Mersin niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm retim yesi

60 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

Modern Zamanlar, Charlie Chaplinin en nemli filmlerinden

biridir. Chaplinin bir fabrika iisini canlandrd bu filmi bir modern zamanlar betimi ve eletirisidir. Filmin btn gldrc eleri insann retim aralarnn ierisinde kendine yabanclamas, bir retim aracna indirgenmesi saptamasna dayanr. Chaplinin devasa makinelerin arklarnn arasnda kayboluunun, arklarn oyunca haline gelmesinin filmin en aklda kalc sahneleri olmas belki de modern zamanlarda yaayan bizlerin de sk sk ayn olgu ierisinde kaybolup gitmemizdendir. Ancak filmin bir sahnesi, olduka ilgin armlarla ykldr. nl yemek yedirme makinesi sahnesidir, bu. Bir mucit (Willacomb Bellows) Chaplinin alt fabrikann mdrne (patronuna) iilerin yemeklerini daha hzl yemelerini ve bu sayede de yemek molasn kaldrarak ii verimini arttrmay salayacak, son derece rasyonel bir makine (Bellows besleme makinesi) nerir. Bay Bellowsun icadn tantrken kulland yemek iin i durmayacak, rakip firmalardan stn olacaksnz slogan, her rasyonel iletmenin giri kapsna yazlacak trdendir. Deneme iin Chaplin seilir. Uysal bir ii olarak Chaplin bu seime itiraz etmez. Ama yine de makineye yaklatnda korku dolu baklarla onu szer. Makine yemek yedirilecek iinin kprdamasn nleyen kaylar, metal kollar ve yanp snen lambalaryla bir tr modern korkuluktur sanki. Bir tabla zerine orba, ana yemek, halanm msr ve tatl tabaklar, iinin bu yemeklere uzanmasn gereksiz klan, ka tutan el ilevi gren metal kollardan oluan insan boyunda bir aygttr bu. lk lokmalar sorunsuz bir ekilde Chapline yedirilir. Chaplin keyifle gelecek lokmay beklerken, yedii her lokmadan sonra aznn yine makine tarafndan kurulanmasndan mutlu, teknolojik bir aristokrat endamyla etrafn szmektedir. Birden bire iler ters gitmeye balar. Makine yapmas gerekenleri kartrmaya, yemei Chapline yedirmek yerine stne dkmeye balar. Chaplin arr, ama az nce sorunsuz bir ekilde ileyen makinenin bu durumunun geici olduunu sanr. Teknisyenler makineyi elden geirirler, baz kollar indirir, baz kollar kaldrrlar, bu arada bir somun dalgnlkla ekmek tabana, dier ekmek

61

Takner Ketenci

paralarnn yanna braklr, makine bu paray da Chapline yutturmaya alr. Hemen ardndan da makine tmyle kontrolden kar. Yemein bir esi olan msr, makine tarafndan nce biraz hzlca yedirilmeye balanr, giderek Chaplin msrdan doru drst yiyemeden, msrn btn taneleri etrafa salmaya balar. Makine en sonunda msr Chaplinin azna vurmaya balar. Chaplin gzlerinde bu byle olmamalyd; daha demin karnm yemee el srmeme gerek kalmadan doyuran bu makineye de ne oldu? dercesine aknlkla etrafna bakar. Makinenin darbelerinden frsat bulduka umutsuzca yardm ister. Makine durduunda, Chaplin a oturduu sofradan stne bir de dayak yemi, ama az temiz bir ii olarak kalkar. Modern Zamanlarn ralaycs olan rasyonel bir dnya Chaplinin bir fabrikada vida skt bir dnyadr. Daha da rasyonel bir dnya ise Chaplinnin vida skt fabrikada len yemei yerine dayak yedii bir dnyadr. Rasyonel olarak dzenlenmi bir dnyada insan aklnn btn gcnn gsterildii teknolojik ilerleme, beklenenin tam tersi sonular da ortaya kartm, makinelerin insana hizmet etmesi, insan rahat ettirmesi gerekirken, her ey tam tersine dnm, makineler insana eziyet etmeye balamtr. Charlie Chaplinin 1920lerde dile getirdii akla uygun bir biimde dzenlenmi ve makinelere teslim edilmi bir dnyann hi de umulan sonular dourmayabilecei dncesi postmodern eletirinin de ana temalarndan birisidir. Postmodern eletiri Chaplinin gzlerindeki aknlkla dnyaya bakmakta ve neler olup bittiini, nerede yanl yapldn anlamaya almaktadr. 1980lerden itibaren sanat, edebiyat, toplum kuram ve felsefe alannda belki de en ok ne kan kavramlar post ile balayan kavramlar oldu. Post-yapsalclk, post-emprisizm, post-rasyonalizm, post-endstriyel toplum adlandrmalar arasnda giderek belirsizlemeye 1 balasa da, postmodernizm aslnda merkezi bir kabule dayanr: Akln lmne. Akl bir zamanlar bat uygarlnn en st deeri olarak kabul edilmekteydi. Hatta, akln taycs olmak, eski Yunanllarca
1 Hatta, bu belirsizlik yle bir hal ald ki Avrupada bir hayalet dolayor dense yeridir neredeyse.

62 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

tanrsal olandan pay almak olarak grlyordu. Ama gnmzde Albricht Wellmera ait olan Akln lm ifadesi kendi bana alndnda, Nitezschenin tanr ld ifadesinden daha fazlasn syler: Burada akln lm, tarihsel bir projenin, Avrupa Aydnlanmasnn sonunu imler. Postmodern eletirinin nemli bir parasn, iinde yaadmz modern dnyann ana ralaycs olarak kabul edilen akln eletirilmesi oluturur. Postmodern akl eletirisinde ncelikli konu akl ve modernizm ile sorunlarla dolu bugnk dnya arasnda balantlar kurmak, buradan hareketle de akl dnyann bu hale gelmesinin sulusu olarak gstermektir. Postmodernistler, kinci Dnya Sava ncesi ykselie geen faist eilimlerden balayarak, bu savata atom bombalarnn kullanlmas ve sava sonras kapitalizmin gsterdii yaylmac eilimlerin yol at sorunlar ve en sonunda da evre sorunlarn akla balayarak ele alrlar. Postmodernistlere gre btn bu sorunlarn kayna akldr2. Onlara gre Platon, Descartes, Locke, Kant ve Husserl gibi filozoflarn akl anlaylar tarafndan desteklenen modern akl, amzdaki tiranlklar merulatrc g olarak, Aydnlanmann akldr. Postmodernizm, -bu balamda tanmlanacak olursa- allagelen hakikat, akl, kimlik ve nesnellik nosyonlarndan, evrensel ilerleme ya da kurtulu fikrinden, ... byk anlatlar ya da nihai zeminlerden kuku duyan bir dnce tarzdr3. Descartesla balayp Aydnlanmaya ve bunlarn izleyicilerine uzanan modernlik sylemlerinde, akln, toplumdaki ilerlemenin kayna, hakikatin imtiyazl mevkisi ve sistematik bilginin temeli olduu savunulur. Bu sylem ierisinde akln doru dnce ve eylem sistemlerinin kayna olduu ve bu nedenle de toplumun yeniden yaplandrlmasnda kullanlabilecek kuramsal ve pratik normlarn tretilmesine ehil olduu varsayld. Bu akl anlaynn, feodal dnyay devirmeyi ve akla dayanarak adil ve eitliki bir topluma ulamay hedefleyen Amerikan ve Fransz devrimlerinde i banda olduu sylenebilir.
2 Appgnanesi, Richard Garrat, Chris. Postmodernizm-Yeni Balayanlar in, Milliyet Yaynlar-AD Kitaplk A.. stanbul, 1998 3 Eagleton, Terry. Postmodernizmin Yanlsamalar, Ayrnt Yaynlar, stanbul 1999, s:9

63

Takner Ketenci

Ne ki, modernliin ideolojisi ile modern dnyann gereklii arasndaki balant nemli sorunlar da beraberinde getirdi. Modernliin inas, kapitalist endstrilemenin bask altna ald kyller, proleterler ve zanaatkrlardan balayp kadnlarn kamusal alandan dlanmlnn devam ettirilmesi ve emperyalist smrgeletirmenin katliamlarna kadar uzanan ve kurbanlar asndan pek fazla dile getirilmeyen aclar ve felaketler de retti. Modern kuram postmodernizm tarafndan, bilginin dayandrlabilecei sarslmaz bir temel arayndan balayarak, akla dayal evrenselletirici ve totalletirici iddialarndan, tartmasz ve kesin hakikati salama savndan ve arasal rasyonaliteye indirgenmi rasyonalite tutkusundan tr eletirilir. Postmodernizmi savunan filozoflar tpk Chaplin gibi aknlkla dnyaya bakarlar ve tam da Chaplinin bilmek istedii eyi: 17. yzyldan itibaren akla dayanarak hedef alnan amala varlan olgusal durum arasndaki farkn nedenini anlamaya, aklamaya ve deerlendirmeye alrlar Bu anlama ve deerlendirme srecinin ilk rneklerinden birisi Frankfurt Okulu tarafndan ortaya konur. Horkheimer ve Adorno tarafndan yazlan ve ada akl eletirisinin temel kitaplar4 arasnda gsterilen Aydnlanmann Diyalektii5, Aydnlanma dneminin hedefleri ile varlan sonu amz6 arasnda bir hesaplamay amalar. Bu hesaplama Bat toplumu ve dncesini merkeze alan radikal bir uygarlk ve akl eletirisi anlamna gelir7. Ancak Aydnlanmann Diyalektii Frankfurt Okulu dnrlerinin bu sorunu ele alan tek yapt deildir. Akl Tutulmas8 ve Minima Moraliada9 akl ve Bat uygarlnda egemen rasyonalite anlay, kaynaklar ve yol at sorunlar bakmndan ele alnr. Tek Boyutlu nsan10 ise, Bat uygarlnn ar rasyonelleme sonucunda vard irrasyonel durumu ortaya koymay amalar. Bu
4 WELSCH, Wolfgang. Vernunft, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1996, s:74 5 Horkheimer ve Adorno 6 Kitabn yazld 1930lu yllarn bugnden ok da uzak olmad dnlerek amz. 7 Wellmer, Albrecht. Zur Dialektik von Moderne und Postmoderne, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1985 s:10; Jay, Martin. Diyalektik mgelem, (ev: nsal Oskay), Ara Yaynclk, stanbul 1989, s:369). 8 Horkheimer 9 Adorno 10 Marcuse

64 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

noktada Marcuseun sylediklerine kulak vermekte yarar var: Toplumun politik ihtiyalar endstriyel ihtiyalar ve istekler haline dnyor; bu ihtiya ve isteklerin doyurulmas ticareti ve genelin refahn talep ediyor ve her ey sadece akln vcut bulmas olarak grnyor. Fakat bu toplum btn olarak usddr (irrational) ... Bu toplumu btn olarak kuatan ussallk, verimlilik ve zenginlik, bu toplumun usd olmasn da talep ediyor11. Frankfurt Okulundaki akl eletirisi iki ana balama yneliktir. lkin, insan ile doa arasndaki ilikinin yapsndaki dnm ve bu dnmn eyleme olarak ortaya kna yol aan znel akln (kendini koruma olarak akln) eletirisi anlay. Bu anlamdaki akl antisemitizm biiminde en st aamasna varr. kincileyin, yine znel akln etkin olduu Bat uygarlnda egemenlik ve bask kurma arac olarak akln eletirisi. Bu iki ynl eletiri, Horkheimerin deyiiyle artk anlam unutulmaya yz tutmu bir akl, nesnel akl lt alnarak gerekletirilir. Postmodern bak asna gre gnmzde insann akl sahibi olmas artk yaam koullarnn rasyonelletirilmesi, sosyal yaamn devlete tabi klnmas, i yaamnn, ulamn, iletiimin teknik hale getirilmesi anlamna gelir12. Bhmeye gre bu olgusal durum tam da akln gereklie aktarlmasdr. Akln gereklii bir btn olarak belirlemesiyle artk dnya verimlilik, hesaplanabilirlik ve ngrlebilirlik ilkeleri ile biimlendirilen bir mekan haline gelir. stelik bu zellikler gerekte dnyann bir zellii olmad, dnya kaotik bir mekn olduu halde akl bu zellikleri hem doaya hem de insana dikte eder. Postmodern dnrlere gre modern uygarlk akln duygular karsnda zafer kazand uygarlksa, rnein, atom bombas da, dnyann snmas da, kapitalizm de, ya da holocaust da bu uygarln ve modern akln bir eseri olarak grlmelidir. Yani holocaust modern uygarln bir defalk kesintiye uramas deildir13. Yahudi soykrm iki
11 Marcuse, Herbert, Der eindimensionale Mensch, (ev: Alfred Schmidt), Deutsche Taschenbuch Verlag, Hamburg, s:9-11 12 Bhme, H. VE Bhme G. Das Andere der Vernunft,: Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1996, s:10 13 Baumann, Zygmund. Modernlik ve Mphemlik (ev: smail Trkmen),

65

Takner Ketenci

anlamda, hem iktidar olarak (planlayc olarak) akln hem de ama-ara ilikisi kurma yetisi anlamnda akln bir rndr. Bylece radikal postmodern saylan Bauman ilkin akl ama-ara rasyonalitesi ile zdeletirir; ardndan da bu rasyonaliteyi Aydnlanma dnemi filozoflarnn amza etkisi olarak sunar14. Postmodernizmin lkemizdeki temsilcilerinden15 Hasan Blent Kahramana gre modernizm dneminde akl bir sradzen salama olgusu olarak birrnek olmaya doru bir gidii temsil eder. Bylelikle akl tekiletirici bir olgudur. Bu bak asndan akl, kltrleri ve yaama tarzlarn aralatrmay ve bask altna almay olanakl klan insansal bir yetidir. Bu nedenle modernizmin en byk silah olan Akl da yeniden ele almann zaman gelmitir...16. Fransz Dnr Edgar Morinin ifadesiyle sylenecek olursa, akl Aydnlanmadan bu yana kendini gerein kendisi sand iin, kendi kendini tanrlatr[m] ve kendi kendini tanrlatrd iin de delir[mitir]17. Postmodern Durumun yazar Lyotarda gre akl, Aydnlanma Dneminde ortaya konan anlatlarn ierisinde bir masal kahraman gibidir. Akl, modern dnemin byk anlatlarnn ba kahramanlarndan biri olarak dil oyunlarnn eitliliinin bask altna alnmasn meru klma aracdr. Dil oyunlarnn eitliliine kar yrtlen modern mcadele, en nemli merulatrma arac olarak akl kavramn icad etmitir. Postmodern felsefede artk Akla Veda edilmesini savunan dnrler, bir akl uygarl olarak bat uygarlnn dnya zerinde yol at sorunlarn eletirisini dile getirirler. Bu dnrlere gre, Bat uygarl tm dnyaya evrenselcilik ad altnda kendi bak tarzn tek geerli bak ve yaama tarz olarak yaygnlatrmay amalar. Bat uygarlnn bu giriimi, filozoflarn zellikle 18. yzylda oluturduklar
Ayrnt Yaynlar, stanbul, 200, s:33-34 14 Baumann 2003:62 15 90larda 16 Kahraman, Hasan Blent. Modernden Postmoderne Bir Tanmszlk Alan: Akl, Varlk Edebiyat ve Sanat Dergisi, Say 1057, Eyll 1995, s:6 17 (Morin, Edgar, Avrupay Dnmek, (ev: irin Tekeli), Afa Yaynlar stanbul, 1995:109

66 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

akl kavramnda merulatrlr. Bat uygarl 18. yzylda Aydnlanma Dnemi filozoflar tarafndan dile getirilen ve modern devlet tarafndan da kabul gren akl anlayna dayanarak, dier kltrler zerinde bask kurmutur. Akla Vedann yazar Feyerabenda gre byk A harfi ile yazlan Akl bask ve otorite kurmann merulatrlmasna hizmet eden bir ara olarak dnyay tek tipletirmeye gtrmektedir18. Akl ve akln bir etkisi olarak akla uygunluk, yalnzca toplumsal ve bilimsel bask mekanizmalarnn Feyerabendin ifadesiyle tiranlarn, 19 meruiyetlerini kantlama abalarnn bir aracdr . Feyerabend iin aklo-faistlerin savunduu bu anlamdaki akl lanet bir eydir 20. Akl toplumsal basklarn merulatrlmasnn temel arac olarak toplumsal zgrln karsndaki en byk engeldir. Ona gre zgr toplum akl ve ussallk yoluyla getirilen dayatmalara, evrensel olduu iddia edilen snrlara bal kalmayan bir toplumdur. te tam da bu noktada, zellikle Postmodernizm akm ierisinde yer alan dnrler, bu baskcln almas ve dnyann eski doal durumunu koruyabilmesi, bys bozulmu dnyann yeniden bylenebilmesi iin, biricik geerli yolun grecilik ve oulculuk olduu sonucuna varrlar. Akl ve Aydnlanma eletirilerinin grecilie ve oulculua varmas, postmodern akl eletirisinin ayrc zelliidir. Bu nedenle yalnzca postmodern eletiride akln bask kurucu ve hereyi aralatran bir yapda olduu savlar ile oulculuk-grelilik talebi her zaman bir arada bulunur. Gnmzde, modernizm projesinin balamasndan yzyl sonra, akla ilikin ikyetler snrn te tarafndan, teki akldan geliyor. Artk yasallk, birlik, evrensellik, kendine egemen olma, yani toplumsal yaamn yasalarla dzenlenmesi, ekonomik ve politik sistemlerin birlii dncelerinde akl garip bir ey olarak grlmektedir.
18 (Feyerabend, Paul. Akla Veda, (ev: Erturul Baer), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995, s:100). 19 Feyerabend, Paul. zgr Bir Toplumda Bilim, (ev: Ahmet Kardam), Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1991, s:42 20 (Feyerabend, Paul. Anarizm zerine Tezler (ev: Ekrem Altnsz), teki Yaynevi, Ankara, 2000, s:257-58

67

Takner Ketenci

nk postmodernistlere gre, dnyann bugnk durumu aklla temellendirilen bu evrenselcilik araynn artk iflas ettiini gsterir. Artk bu dnya, evrensel tikelliin ge modern ya da postmodern dnyas olarak farkllktan pek rahatsz olmayan ve ikircime teslim olan, farkllklar araclyla btnleen bir dnyadr21. Postmodern akl eletirisi akln insan trne zg ve her bir insan teki tarafndan e biimli olarak tand dncesini, Batl aydnlanmac dnya grnn, hatta erkeksi bir bak asnn bir rn sayar. Bu bak asnn arkasnda belirli bir kltr Bat kltrdeil, dorudan akla yklenen anlam bulunur. Hem Douda hem de Batda akl, rasyonaliteyle, yani erkek olmakla zdeletirilirken, kadn ise akl d bir e olarak duyguyla zdeletirilir. Buradan da akln duyguyu ynetmesi gerektii sonucu karlr22. Bu bak asna gre hem doulu hem de batl teologlar, yazarlar ve filozoflar tarafndan kadnn erkeklere oranla daha az akl sahibi olduu, kadnn dzenlilik ve rasyonalite yerine itkiler tarafndan kaotik bir biimde belirlendii savunulmaktadr. Postmodern felsefede akl, gereklik iinde ve gereklikteki olumsuz niteliklerden sorumlu ilke23 olarak grlmektedir. Eer Modern Zamanlarn yaratcs Chaplin, dncelerini bir sinema filmiyle deil de felsefeyle dile getirmek isteseydi, 90larn bandan itibaren Postmodernizmin peygamberi olarak kabul edilirdi. Chaplinin kayglar, yemek yedirme makinesi karsndaki kukulu bak, yemek yerine dayak yerken yaad korku gibi yaantlar kavramsal ifadesini Feyerabandin, Foucaultnun, Baumannn kitaplarnda bulur. Postmodern erevede akl, gereklie ilikin ama yalnzca gereklikteki negatif elere ilikin bir aklama arac olarak kullanlmaktadr. * Postmodern felsefedeki akl eletirilerinin zelliklerine

21 Baumann 2003, s:209 22 Schirilla Nausikaa, Die Frau, Das Andere der Vernunft? Frauenbilder in der arabisch-islamische und europischen Philosphie, IKO-Verlag fr Interkultrelle Kommunikation, Frankfurt (Main), 1996, s:15 23 Welsch 1996, s:37

68 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

bakldnda farkl eletiri tarz olduu sylenebilir. Bu eletirilerden ilki, akln bir bask kurma yetisi olduunu dile getirir. Bu bak asna gre aklclar insanlk ak ile dier insanlar bask altna alp, onlar hep belirli bir yne Bat uygarlnn yaama tarz ynne- doru yneltmeyi amalarlar24. Feyerabendin ifadesiyle bir birrneklik ve donukluk tehdidi altndayz. Akl eletirisinin ikinci tarz znel (arasal) akln eletirisidir. znel akl, genel olarak bakldnda, belirli bir amaca uygun aralar bulma yeteneidir. Bu anlamdaki akl amalarn kendi bana tad deerin ne olduunu sorgulamaz bile. Arasal akl ile kastedilen, sadece aralar ve amalar arasndaki balanty, belirli bir ama iin en uygun aralar bulmay gzeten dnme tarzdr. Bu anlamdaki akl iin amalarn kendi bana tad deerin hibir nemi yoktur. Hibir ama son ama deildir. Ulalan her amacn bir sonraki ama iin ara haline dntrlmesinde herhangi bir saknca yoktur. Burada dile getirilen dncelerde akldan ne anlaldnn ak ifadelerinden biri MacIntyreda bulunabilir. Ona gre, akl bir hesaplama yetisidir ve matematiksel ilikileri veya olgusal dorular deerlendirebilir, ama daha fazlasn yapamaz. Bu nedenle, pratik alanda akl ancak aralardan sz edebilir; amalar sz konusu olduunda ise susmaldr25. Postmodernizmde akln baskclnn ve aralatrclnn eletirisi ayn zamanda bir oulculuk talebini beraberinde tar. Postmodern akl eletirisi grecilik ve oulculuk asndan evrenselci ve baskc modern akln eletirisidir. Postmodern akl eletirisi bu balamda kltrel oulculua olanak tanyan postmodern akl kavramn dile getirir. Postmodern akln oulculuk talebi akl eletirisinin nc tipidir. oulcu-postmodern akl eletirisine gre, belirli bir kltrn eleri ile baka bir kltrn eleri birbiriyle karlatrlamaz. Modern akl artk sona ermeli, yerine oulculua, ne olsa gidere uygun postmodern akl gemelidir. Postmodernler bu
24 Feyerabend 1995, s:366 25 MacIntyre, Alasdair, Akla Veda, (ev: Muttalip zcan) Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001, s:54

69

Takner Ketenci

yeni akl anlayndan hareketle, kaotik olana, dzensizlie, kltrlerin oulluuna olanak tanyan postmodern bir dnya tasarm dile getirirler. Bu dnrlere gre, bir gelenein kurumlarn ve uzlalarn deerlendirmek, onlarn deerini gstermek ve gerekirse onlar benimsemeye devam etmek ya da reddetmek tehlikeli bir giriimdir. Dolaysyla, kltrel olmas kouluyla her ey yaplabilir. Sonu: Akln ne olduu ve akln taycs bir varlk olmann insansal yaam zerindeki etkilerinin neler olduu konusundaki tartmalar neredeyse balangcndan gnmze kadar felsefenin btn disiplinlerinde temel bir yer tutuyor. Felsefenin eitli disiplinlerinde akln ne olduu, yaps, bilme gcnn snrlar, insan doasndaki yeri ve insana kazandrdklar ele alnd. Sz gelii bilgi felsefesinde, bilim felsefesinde, toplum felsefesinde, insan felsefesinde, hukuk felsefesinde ve zellikle de felsefenin temel disiplinlerinden etikte ister olumlayc isterse reddedici olsun akl kavramna dayanmadan adm atlmad grlyor. Gnmzde gerek felsefede gerekse de felsefe d alanlarda akl sahibi varlk olarak insanla bir hesaplamann son derece nem kazandn grebiliyoruz. zellikle amzda ortaya kan evre sorunlar, insann alan makinelere dnm, bu dnmn yaratt aile balarnn zayflamas gibi sorunlarn bu hesaplamay gerekli kld dnlyor. Peki bu sorunlarla akl arasnda nasl bir balant grlyor? nsan en yaygn tanmyla akl sahibi canl varlktr. Byle bir varlk olarak grlen insan sonunda bugn sorunlarla boumak zorunda kaldmz dnyann da yaratcsdr. yleyse akl sahibi varlk olarak insanla hesaplamak ve buradan hareketle de giderek akl reddetmek gerekir. 1940l yllarda Frankfurt Okulu ile balayan bu yndeki eletiriler26, bugn postmodern akl eletirisi olarak hala devam
26 Aslnda daha 19. yzylda Schopenhauer, Nietzscheden balayarak, 20. yzylda M. Scheler ve N. Hartmann ve A. Whitehead tarafndan dile getirilen, Heidegger tarafnda yirminci yzyln temel fenomenlerinden teknolojiyle ilikilendirilen ve daha sonra Frankfurt Okulunun stlendii eletiriler demeli.

70 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

etmektedir. ada felsefedeki akl eletirisi Aydnlanmay ve Aydnlanma ile balayan akln merkeze alnmasn eletirir. Bu dnrlere gre, dnyay akla uygun hale getirme giriimleri, bugn kar karya kaldmz sorunlarn kaynadr. Btn bu eletiri srecinde yaanan sorunlara baklarak, artk akln insanla hizmet etmedii, insanln akla hizmet ettii dile getirilmektedir. Feyerabendin nl kitab Akla Veda amzda akla kar genel tutumu simgeleyen bir motto halini alm grnyor. Gnmzde felsefede moda akmlara baklrsa belki de akla uygun olan tek ey, akln lmn ilan etmenin yannda akl hakknda konumay brakmaktr. nsan trnn kendi yaad dnyada kendi yaratt sorunlarla boutuu olgusunu felsefenin nesne edinmesi, bu olgunun eitli grnmlerinin farkl ve ortak nedenlerini gstermesi doaldr. Hatta yukarda betimlenen sorunlar gz nnde bulundurulursa, bir nelik bilimi olarak felsefenin bu olgular aydnlatmas, zm yollarnn bulunmasnda yol gsterici bile olabilir. rnein Yahudi soykrm insan trnn baz yelerinin gerekletirdii bir uygulamadr. Bu uygulamann ardndaki dnme biiminin doru bir ekilde betimlenmesi, siyasetin ana ilkesi olarak, byle eylemlere giriecek insanlarn yetimesinin engellendii bir devlet mekanizmasnn ilkelerini belirlemede son derece etkili olabilir. Yahudi soykrm akl sahibi varlk olarak insan trnn yelerinin rndr. Bu doru. Ama burada sulu ne insandr ne de akl. nk insan olmak ve akl sahibi olmak yalnzca rk Nazilere zgr bir nitelik deildir. Eer insan olmak ve akl sahibi olmak Yahudi soykrmna yol ayorsa, insan ve akl sahibi olan Yahudiler de kendilerine uygulanan soykrmdan sulu olurlard. Oysa olgu bu karm yanllamaktadr. Bu tam da yemek yedirme makinesinden dayak yiyen Chaplinin bir de yedii dayan faili olduunu savunmaktr. Buradan akla ilikin deerlendirmelerde nemli bir yanl yapld sonucu ortaya kar. nk Yahudi soykrm trnden insanlk vicdann yaralayan 27 eylemlerin geeklememesi iin gerekli koullar belirlemeye alan siyaset de insan trnn, dolaysyla akln bir rn deil midir? evreyi grmezden gelen sanayileme insan aklnn rn olduu kadar, bunun
27 Bkz. nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, Balang Blm

71

Takner Ketenci

yol at sorunlar ortadan kaldrmaya alan, evreye duyarl sanayileme de insan aklnn rn deil midir? Kald ki, rkln, antisemitizmin, kapitalizmin... Aydnlanma aklnn dorudan ya da dolayl rnleri olduu sylenirken gnmzde dnya leinde siyasal bir yaptrm gcne de sahip olmas iin aba harcanan insan haklar geleneinin neyin rn olduu gz nnde bulundurulmuyor. Ya da bu eletirilerin dile getirildii dnyay nesne edinme yolu olarak felsefenin de insan aklnn rn olduu unutuluyor. Eer azmzdan kan szckler yalnzca nefes borumuzdan gelen havann, dudaklarmzn ve dilimizin hareketlerinin rastlantsal bir bileimiyse, eer yaz dediimiz ey, yaz yazma aralar ile elin hareketlerinin rastlantsal bir birleimi sonucu ortaya kyorsa, akl hakknda postmodern eletiri tarafndan sylenenler de dorudur. Ama bu ayn zamanda unu da ortaya koyar: akl suludur demek iin bile akl gereklidir. nsann baarszlklar kadar baarlarnn da akln rn olmas olgusu, en yaln bakta bile, sulunun akl deil, akln kullanmnda olduunu gstermektedir. Kald ki sulu aklsa, evreyi kirleten sanayi tesislerini kuranlarn, kyller, proleterler ve zanaatkrlardan balayp kadnlarn kamusal alandan dlanmln devam ettirenlerin ve emperyalist smrgeletirmenin katliamlarn yapanlarn hibir suu yok demektir. nk akl sulu saymak, akln insan trnn yapp etmelerini, dncesini zorunlu olarak belirleyen ikin belirleyici olduu ve bu belirleyicinin nne geilemeyecei demektir. Burada eyleyen, dnen, duygular olan bir varlk olarak insan trnn baarlar akln hilesinin rnleri haline dnr. Akl ve eyleyen kii arasndaki ban kopmas, kiilerin eylemlerinin sorumluluunu tama zorunluluunun ortadan kalkmas demektir. Akl bu ekilde eletirilerek sulu karlrsa, Hitler masumdur. Hitler suluysa, bu Hitlerin kendisini nyarglara teslim ettii, Kant bir ifadeyle sylenecek olursa, nyarglarn akln mahkemesine karmad anlamna gelir. Burada akln insan trnn bir arac olduu, kendi bana bir ey yapmad, yapamayaca, yalnzca tek tek insanlarn akllaryla insanca ya da hayvanca eyler yapabilecei unutulmamaldr28.
28 KAYGI, Abdullah. Gemi ile Gelecek Arasnda Kimlik, 50 YllDeneyimlerin Inda Trkiyede ve Dnyada nsan Haklar, (Hazrlayanlar: oanna Kuuradi ve Blent Peker), Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara,

72 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

Postmodern akl eletirisi dikkatle ele alndnda aslnda akl kavramna ilikin ciddi bir kavramsal anlam kaymasnn sz konusu olduu grlmektedir. Bu anlam kaymas, akl kavramnn yerine rasyonalite kavramnn geirilmesi sonucunda iki kavramn e anlaml olarak kullanlmasyla karmza kar. Gnmz felsefesinde gemiten farkl olarak, akldan (Vernunft, Reason, Logos) sz edilirken aslnda genellikle rasyonalitenin kastedildii sylenebilir. Akl kavramndaki bu dnme ncelikle Max Horkheimer iaret eder. Horkheimer, akl kavramnn nesnel olandan balayarak, nasl znel ve sonunda da yalnzca arasal bir anlam kazandn gsterir. Horkheimere gre nesnel anlamdaki akln znel ve arasal akla dnm akln (Vernunft) rasyonaliteye dnmesidir29. Burada hesaplama yetisi anlamnda ratiodan gelen rasyonel szc akl kavramnn yerine konuyor. Oysa ama-ara rasyonalitesi farkl rasyonalitelerden yalnzca bir tanesidir. Hangi rasyonalitenin n plana geecei belirli bir toplumun ya da an gereksinimleri, ne ald ilkeler tarafndan tarih ierisinde belirlenir. Kald ki, felsefe tarihi bize nedensel balantlar kurma yetisi olarak akl ile, ilkeleri arkheleri grme yetisi olarak akln farkl anlamlara geldiini gsteriyor. Ama bu ayrm gzden karlnca, akl sahibi varlk olarak insan trnn baardklar deil de yalnzca baaramadklar grlyor. Filozof, iinde yaad a ile hesaplama iinde olan, ann deerlendirmesini kavramlar zerinden giderek yapmaya alan kiidir. Bu nedenle felsefenin her zaman tarihsel bir zemine yasland sylenebilir. Felsefe, filozofun kabulleri ile olup biten arasndaki uyumazlktan hareketle ortaya kar. Bir aykrlk, bir sorun grebilmek, bunun karsnda (Platonun da syledii gibi) hayret etmek, filozofu harekete geiren eydir. Chaplinin Modern Zamanlarda karmza kartt dnyaya akn bakla, postmodern filozoflarn felsefeleri arasndaki paralellik, sanatyla filozof arasndaki ortak zemine iaret eder. Chaplinin bir filozof olup olmad bir yana kalsn, ama o, olup bitenle genel olarak kabul edilenler arasndaki bir aykrl yakalam kiilerden biridir. Chaplinin modern dnyann sonuta insan da bir
1999, s:80-81 29 Gloy, Karen. Vernunft und das Andere der Vernunft, Alber Verlag, Mnchen, 2001, s:24

73

Takner Ketenci

makineye dntrmeye balad saptamas son derece nemlidir. Chaplinin grntlere dkt kayglar, Postmodernizm akm ierisinde kavramsal ifadesini bulur. Chaplinin canlandrd yemek yedirme makinesine aknlk ve korkuyla bakan ii tiplemesi felsefe yapmaya balamann ilk adm olarak grlebilir. Postmodern filozoflarn sorun edindikleri konular, bu aa baknca grlebilecek, birer aykrlk olarak karmzda duran olgulardr. 17. yzyldan balayarak yirminci yzyln ortalarna kadar geen srede kuramsal olarak dile getirilen taleplerle olup biten arasnda baz uyumazlklar olduu dorudur. Postmodern yaklamn bu olgular saptayarak amz doru deerlendirme srecinde nemli bir i yapt grlmektedir. Ancak, postmodernizmin sorunlar betimleme biimi genellikle baarlysa da, dile getirilen sorunlarn nedenleri ve nerilen zmlerin de ayn derecede baarl olduu sylenemez. Burada yaanan sorunlarn kayna olarak akl sulamak, aslnda sorunlara doru zmleri aramaktan kanmak demektir.

KAYNAKA APPIGNANES, Richard GARRAT, Chris. Postmodernizm-Yeni Balayanlar in, Milliyet Yaynlar-AD Kitaplk A.. stanbul, 1998. BAUMANN, Zygmund. Postmodern Etik, (ev: Mehmet Kk), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1988. BAUMANN, Zygmund. Modernlik ve Mphemlik (ev: smail Trkmen), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2003. BHME, H. VE BHME G. Das Andere der Vernunft,: Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main 1996.

74 Chaplinin Gzlerindeki aknlk ya da Postmodern Akl Eletirisi

EAGLETON, Terry. Postmodernizmin Yanlsamalar, Ayrnt Yaynlar, stanbul 1999. FEYERABEND, Paul. zgr Bir Toplumda Bilim, (ev: Ahmet Kardam), Ayrnt Yaynevi, stanbul, 1991. FEYERABEND, Paul. Akla Veda, (ev: Erturul Baer), Ayrnt Yaynlar, stanbul, 1995. FEYERABEND, Paul. Anarizm zerine Tezler (ev: Ekrem Altnsz), teki Yaynevi, Ankara, 2000. GLOY, Karen. Vernunft und das Andere der Vernunft, Alber Verlag, Mnchen, 2001. JAY, MARTN. Diyalektik mgelem, (ev: nsal Oskay), Ara Yaynclk, stanbul 1989. KAHRAMAN, Hasan Blent. Modernden Postmoderne Bir Tanmszlk Alan: Akl, Varlk Edebiyat ve Sanat Dergisi, Say 1057, Eyll 1995: 2-6). KANT, Immanuel. Dnya Yurttal Amacna Ynelik Genel Bir Tarih Dncesi, (ev: Ulu Nutku), Yazko Felsefe Yazlar, 4.Kitap, 1982. KAYGI, Abdullah. Gemi ile Gelecek Arasnda Kimlik, 50 YllDeneyimlerin Inda Trkiyede ve Dnyada nsan Haklar, (Hazrlayanlar: oanna Kuuradi ve Blent Peker), Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara ,1999. MARCUSE, Herbert, Der eindimensionale Mensch, (ev: Alfred Schmidt), Deutsche Taschenbuch Verlag, Hamburg, 1988. MACINTYRE, Alasdair, Akla Veda, (ev: Muttalip zcan) Ayrnt Yaynlar, stanbul, 2001. MORIN, Edgar, Avrupay Dnmek, (ev: irin Tekeli), Afa Yaynlar stanbul, 1995.

75

Takner Ketenci

SCHRLLA, Nausikaa, Die Frau, Das Andere der Vernunft? Frauenbilder in der arabisch-islamische und europischen Philosphie, IKO-Verlag fr Interkultrelle Kommunikation, Frankfurt (Main, 1996). WELLMER, Albrecht. Zur Dialektik von Moderne und Postmoderne, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1985. WELSCH, Wolfgang. Vernunft, Suhrkamp Verlag, Frankfurt am Main, 1996.