stanbul Ticaret niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi Yl :6 Say : 12 Gz 2007/2 s.

21-37

AVRUPA BRL TEMEL HAKLAR ARTININ ANA LKES: DOKUNULMAZ NSAN ONURU
Zafer Gren*
ZET Btn temel haklar insan onuru iin gerekli grlmlerdir. nsan onurundan kaynaklanrlar ve onun bamszlam paralardr. nsan onuru, insann tinsel bir varlk olarak zgrlk ve bilin iinde bamsz karar vermesi ve evresine etkili olmas amacna yneliktir. nsan Onurunun Korunmas lkesi ile insana, insan oluu nedeniyle tinsel ve sosyal bir deer verilmesini ve sayg gsterilmesini isteme hakk tannmaktadr. Avrupa Birlii Temel Haklar art ile ABnin, ekonomik bir topluluktan, bir deerler topluluuna gei sreci nemli lde salamlatrlmtr. AB yelerinin ve ye adaylarnn kendi Anayasalarn ve yasalarn bu art'a uyarlamalar gerekmektedir. art, ortak abalarn odak noktasnda bireyin ve onun dokunulmaz insan onurunun bulunduunu vurgulamaktadr. Bu ilkenin Anayasamzda da temel haklar katalogunun en st basamanda yer almas, sadece AB'ye uyum srecinde yerine getirilmesi gereken bir koul olmayp, Anayasann Balang kurallarnda vurgusu yaplan Byk Atatrk'n ada uygarlk dzeyine ulama hedefinin de bir gereidir. Anahtar Kelimeler: nsan Onuru, Avrupa Temel Haklar art, Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Anayasann nsan modeli.

THE BASIC PRINCIPLE OF THE CHARTER ON EUROPEAN UNION FUNDAMENTAL RIGHTS: INVIOLABLE HUMAN DIGNITY
ABSTRACT All fundamental rights are evaluated as necessary for the sake of human dignity. They arise from human dignity and they are independent parts of it. Human dignity aims that human, as a spritual creature, judges independently and interacts with his environment in a free and conscious manner. Human is given the right to be respected and appreciated spritually and socially via Human Dignity Protection Principle. The transition of European Union from an economic community to a community of values has been reinforced with the Charter of Fundamental Rights of the European Union. Member and candidate countries of European Union need to adapt their Constitution and laws to this Charter. The Charter emphasizes that human and his inviolable dignity exist at the focus point of common efforts. The existence of this principle at the top section of Fundamental Rights Part of our Constitution, not only is a condition to be fulfilled in the adaptation phase of European Union, but also is a necessity in order to achieve Atatrks target of attaining the standarts of contemporary civilization which is emphasized at the Preamble of the Constitution. Keywords: Human Dignity, Charter of Fundamental Rights of the European Union, European Convention of Human Rights, Constitutions Human Model

* Prof.Dr.,stanbul Ticaret niversitesi Hukuk Fakltesi, Eminn-STANBUL

21

Zafer Gren

I. Avrupa Temel Haklar art ve nsan Onurunun Dokunulmazl lkesi 1999'da Kln Avrupa zirvesinde, Avrupann ortak deerlerinin, Avrupa vatandalarnn, temel haklarnda anlatmn bulmas ve bu temel haklarn tm Avrupa vatandalarna eit ve yksek bir koruma standard salayabilmesi iin, anlalabilir ve tm Avrupa vatandalarnn okuyabilecei bir Avrupa Birlii Temel Haklar art 'nda (ATH) toplanmasna karar verilmitir. ATH, Nice hkmetler konferansnn alnda 7 Aralk 2000 tarihinde Devlet ve Hkmet bakanlar tarafndan imza ve trenle ilan edilmitir. Avrupann, Avrupa alannda, ulusal, blgesel ve lokal alanda neyin dzenlenmesi gerektiini kurala balayan gerek bir Anayasaya gereksinmesi olduu dncesi ile 29 Ekim 2004 tarihinde Roma'da Avrupa in Bir Anayasa Anlamas imzalanm ve 2007 de yrrle girmesi planlanmtr. Bu Anayasa antnn ekirdek parasn II. Blmndeki Avrupa Temel Haklar art oluturmutur. ATH ile, temel haklar birey iin daha effaf bir hale getirilmi, net ve anlalabilir bir biimde ifade edilmi, artla ayn zamanda Avrupa Birliinin meruiyetinin ve kimliinin glendirilmesi dlmtr. Ancak ATH, u an iin AB alannda temel haklarn henz hukuken balayc olmayan bir kodifikasyonudur. Avrupa Anayasasnn onaylanmasnn akamete uramasndan sonra, 2009 ylna kadar yeni bir Avrupa Birlii Temel Anlamasnn, Avrupann entegrasyonuna katkda bulunmas beklenmektedir. ATH artk Anlamann bir paras olmamakla birlikte 2009 ylnda ATHnin Byk Britanya ve Polonya hari btn devletler iin balaycl ilan edilecektir. 2008 ylnn ilk yarsnda AB yeleri tarafndan imzalanmas gereken Lizbon Anlamas, ATHye bir Ek Protokolde yer vermektedir. Bylece ATH, anlama metninde bulunmamakla birlikte Lizbon Anlamas imzalannca tam anlamyla hukuki balayclk kazanacaktr. Bylece Birlik vatandalarnn temel haklar glenecek ve vatandalar temel haklarn yarg yolu ile ileri srebileceklerdir. Her iki dnya savandan sonra dnya genelinde insan haklarnn kapsaml bir ekilde korunmasnn sadece uluslararas abalarla salanabilecei dncesine varlmtr. 1948'de Birlemi Milletler nsan Haklar Bildirisi ve 1950'de Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS) bu dncenin sonulardr. AHS, ierdii haklar etkili bir ekilde koruyabilmek amacyla, bir devletin hukuk devleti olarak kabul edilmesi iin sunmas gereken garantilere ilikin kurallar iermektedir (Adil yarglanma hakk, masumluk karinesi gibi). AHS bugn Avrupann nfusu toplam 800 milyonun stnde 41 lkesinde geerlidir. Szlemeye aykr davranldnda Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) karar vermektedir. 22

Gz 2007 / 2

Buna karn AB'nin tm AHS'yi imzalam yeleri yine de AB'ye baka bir temel hak belgesi verme karar almlardr. Kurulu szlemelerinin imzalanmasndan bu yana geen sre iinde Avrupa Topluluu AB'ye dnmtr. AB artk sadece ortak bir para birimine sahip bir ortak pazar deildir. Ortak bir d politika ve gvenlik politikas yrten ve ite bir zgrlk ve gvenlik alan oluturan bu entegrasyon yaptn daha ok ye devletle srdrebilmek iin i dayanmann glendirilmesi ve ATHde, birliin hangi deerlere dayandnn gsterilmesi gerektii sonucuna varlmtr. Bu arada birtakm yeni haklara yer verilmesinden ok, her Avrupalnn hangi korumaya sahip olduunu bilmesi iin mevcut haklarn bir araya getirilmesinin nem tamas gerektii dncesi egemen olmutur. nk tm AB lkelerinde zaten doal olarak temel haklarn korunmas iin mekanizmalar bulunmaktadr. AB ve onun Lksemburg'daki mahkemesi 60'l yllarn sonlarndan beri insan haklarnn korunmasn nemli bir grev olarak kabul etmilerdir. eitli lkelerin hukuk geleneklerinde ve haklarn korunmas ekillerinde farkllklar vardr. Bu nedenle Kln Avrupa Konseyi, ATH'nin herkes tarafndan kabul edilmesine zm bulacak bir kurulun grevlendirilmesine karar vermitir. Kln zirve toplantsnda Avrupa Temel Haklar art'nn sadece klasik temel hak ve zgrlkleri deil, AB vatandalarnn siyasi haklarn ve nemli ekonomik ve sosyal haklar iermesi ngrlmtr. Bu artla AB alannda yaayan insanlarn tm temel haklar, AB tarihinde ilk defa kapsaml, anlalr ve yazl bir biimde ifade edilmitir. Avrupa Anayasa Anlamas md. 7/2'ye gre: Anayasal geleneklerden kaynaklanan ekliyle AHS tarafndan belirlenen ve ye devletlerde ortak olan temel haklar birlik hukukunun genel ilkelerini oluturur.'' Bylece art, AHSye odaklanmtr. art'n hazrlanmas srecinde yaam zerindeki hak ve dnce zgrl gibi klasik haklarda ulusal snrlar tesinde fikir birlii egemen olduu halde konservatif evrelerde alma hakk veya daha temiz bir evre hakk gibi sosyal haklara kar iddetli duraksamalar domutur. Ama onurlu bir yaamn garanti edilmesi iin bu haklardan vazgeilmesinin mmkn olmad aktr. Uluslararas insan haklar korumasnda, son on yllk dnemde, temel haklar, zgrlk haklar, sosyal ve ekonomik haklar doal olarak blnmez bir btn olarak deerlendirilmektedir. Avrupa'da bunun dnda temel hak korumasnn yeni teknik geliimlere de uyarlanmak zorunda olduu ve zellikle insan ve evre iin doacak sonularn nceden kestirilemedii alanlarda, hem yeni bilimsel aratrma ve ilerlemeyi mmkn klacak, hem bireyin haklarn koruyacak doru bir dengenin kurulmas gerektii dncesi egemendir.

23

Zafer Gren

Bu olgu, zellikle gelecek on ylda devrim oluturacak geliimlerin beklendii biyoteknoloji alan, bilgi ilem verilerinin korunmas iin uygun dzenlemeler gerektiren enformasyon teknolojisi alan iin ve Avrupa apnda bir pazarda gvence altna alnmas gereken tketicinin korunmas iin geerlidir. art, ortak abalarn odak noktasnda bireyin ve onun dokunulmaz insan onurunun bulunduunu gstermektedir. Avrupa Temel Haklar artnn Birinci blm, nsan Onuru bal altnda insan onurunun dokunulmazl ile balayarak, yaam hakk, bedensel ve ruhsal dokunulmazlk hakk, ikence, insanlk d, aalayc davran ile klelik yasana yer vermektedir.(http://www.anayasa.gov.tr/eskisite/anyar 22/ sl.pdf) Bugn Avrupada klasik eskiadan yeniaa kadar insan onuruna dayanan bir insan modelinin gelitirildii vurgulanmaktadr. Almanya Anayasas da ''nsan onuru dokunulmazdr'' cmlesi ile balamakta, Almanyada btn temel haklarn insan onurunun bamsz paralar olduklar kabul edilmektedir. 7 blm ile ATH (insan onuru, zgrlkler, eitlik, dayanma haklar, vatandalk haklar, yargsal haklar, genel hkmler) genel insan haklarn, vatandalk haklarn, ekonomik ve sosyal haklar, devlet st bir dokmanda toplamaktadr. 7. blmde temel hak dogmatiine ilikin tm temel haklar iin geerli kurallara yer verilmitir ( temel hak muhataplar, temel hak snrlamalar, snrlamann snrlar, ktye kullanma yasa). art yeni haklar (modern haklar) da iermektedir. Dokunulmazln biyo- teknoloji alanna geniletilmesi (insan klonlanmas yasa, ocuk haklar, yal haklar, zrl kiilerin toplumsal yaama katlmalarna ynelik nlemlerden yararlanma hakk, haksz iten karlmaya kar korunma hakk, iyi ynetilme hakk, evrenin ve tketicinin korunmas). (http://www.weltpolitik ,net/print/1215.htm; http:// www.tesev.org.tr/90mad... ; http:// www.joleinen.de/ http://www.jura.uni-goettingen.de/; Gren, 28.02.2005: Cumhuriyet Gazetesi.) II. Genel Olarak nsan Onurunun Dokunulmazl lkesi nsan onuruna sayg ile her insann ilk temel hakk olarak anlalan, kiilik hakknn korunmas amalanmaktadr. nsan onurunun dokunulmazl ilkesi, insann tinsel bir varlk olarak zgrlk ve bilin iinde, bamsz karar vermesi ve evresine etkili olmas amacna yneliktir ( BGH, NJW. 1961 S.1397 vd.) Burada tm dzenin odak noktasna yerletirilmi olan insann, bamszl ve kiilik deeri sz konusudur. nsan onurunun dokunulmazl ilkesi ile insana, insan oluu nedeniyle tinsel ve sosyal bir deer verilmesini ve sayg gsterilmesini isteme hakk tannmaktadr. lke, hukuksal eitlik iin bir deer kriteridir ve herkes iin, bakalarnn insan onuruna zarar vermeme konusunda bir davran emri iermekte-

24

Gz 2007 / 2

dir. nsan onurunun dokunulmazl ilkesi, sadece Anayasa Hukuku ile snrl olmayp tm hukuk alanlarnda geerlidir ( Wintrich, 1957: 12) F. Almanya Anayasa Mahkemesine gre, insan onuru, insann kiilik deerini ve bamszln kapsamaktadr ( BVerfGE 30, 39 vd.) Liberal devlet anlayna gre, kiinin onuru Devleti ilgilendirmemektedir. Bu anlay, kiinin zgrlk ve onurunun en kolay, olabildiince kapsaml bir biimde bireyin kendi yaamn kendi iradesine gre ekillendirecei, Devletin saldrsndan arndrlm bir alann gvence altna alnmas ile korunabilecei grnden yola kmaktadr. Ancak bireyin bamszl ile, onun bugnk koullarda toplu halde yaamasndan doan gereksinmeleri, haklar ve devleri arasndaki gergin ilikinin akla kavuturulmas gerekmektedir. Ne snrsz bir individalizm ne zgrl hie sayan bir kolektivizme bal olan bir anayasal dzen, zgrlk ile basknn, bireye sayg ile onun toplulua katlmasnn ztlndan doan sorunlar cevaplandrmak zorundadr (Benda, 1983: 109) Devlet Anayasasnn kalitesi, nemli lde bu tr kanlmaz atma durumlarn nleme konusundaki baarsna baldr. Bu sorunlar, zellikle kendilerini vatandalarnn gittike artan ve ounlukla sadece bireysel zgrlklerin daralmas pahasna gerekletirilebilen istekleri ile bask altnda hisseden ok gelimi toplum dzenlerine sahip Devletlerde kanlmaz olacaktr (Benda, 1983: 108) Bireysel zgrlk ve kamu yararnn olabildiince badatrlmas, politikann en nemli devi olacaktr. Anayasa birey-toplum ilikisini, bir taraftan temel haklarn garantisi, dier taraftan bu zgrlklerin snrlar ve sosyal devler konusunda koyduu normlarla dengelemeye almald. T.C.Anayasasnn Balang ksmnn 6. paragrafnda Her Trk vatandann..onurlu bir hayat srdrme ve maddi ve manevi varln bu ynde gelitirme hak ve yetkisine doutan sahip olduu belirtilmekte, 176. md.sinde de; Anayasann dayand temel gr ve ilkeleri belirten balang ksm Anayasa metnine dahildir kural yer almaktadr. Anayasann 5. md.'sinin son cmlesi de, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almay Devletin temel ama ve grevleri arasnda saymtr. Bu maddenin gerekesinde: Devlet, ferdin hayat mcadelesini kolaylatracaktr. Ferdin insan haysiyetine uygun bir ortam iinde yaamasn gerekletirecektir. Bu sosyal devletin grevidir. Sosyal devlet her eyden nce insana ve insann dnce hakkna saygldr ve bu snrlar ierisinde ferdin hak ve hrriyetlerinin kul-

25

Zafer Gren

lanlmasn snrlayan engelleri ortadan kaldrmak onun balca grevleri arasndadr denilmektedir. Kiinin dokunulmazl, maddi ve manevi varl baln tayan 17. maddenin l. f.si herkes yaama, maddi ve manevi varln koruma ve gelitirme hakkna sahiptir kuraln iermektedir. Maddenin gerekesinde, kiinin sahip olduu hak ve zgrlklerin bu maddeden balayarak nem dereceleri gz nnde tutularak belirlendii vurgulandna gre, maddi ve manevi varln btnl ve bunun gelitirilmesi hakknn Anayasayla garanti altna alnan insan haklarnn en st basamanda bulunduunu, Anayasa koyucunun kabul ettii grlmektedir. Anayasa Mahkememize gre, insan onuru kavram, insann ne durumda, hangi koullar altnda bulunursa bulunsun, salt insan oluunun kazandrd deerin tannmasn ve saylmasn anlatr. Bu, yle bir davran izgisidir ki, ondan aa dnce, davran, ona muhatap olan insan, insan olmaktan karr. nsan onuru kavramn, toplumlarn kendi grenek ve geleneklerine ve topluluk kurallarna gre, saygya deer olabilmesi iin bir insanda bulunmasn zorunlu grdkleri niteliklerle kartrmamak gereklidir. Bu kavramn gelimesi ve yerlemesi ok uzun zaman alm, pranga bentlik, tehir, boyunduruk, dayak gibi cezalarn kaldrlmas bu yolla salanabilmitir ( E. 1963/132, K. 1966/29, k.t. 28.6.1966, AMKD s. 4, S. 187.) Anayasamzn insan modeli de soyutlanm, bamsz bir birey deildir, 1982 Anayasas zellikle ilk eklinde, 1961 Anayasasna oranla zgrlk-otorite dengesinde, otoritenin arln arttrm olmakla birlikte yine de, bireyin kiilik deerine dokunmadan onun topluma ait olmas ve topluma ball anlamnda bir bireytoplum ilikisinde karar klmtr ( Kr. BVerfGE 4, 7 (15 vd.) 12, 45 (51); Drig, 1990: KN. 46, Art. 1, Abs 1). Anayasann bu deer yargsnn geni kapsaml sonular vardr: Birey eylem zgrlne, yasa koyucu tarafndan sosyal yaam gelitirmek ve desteklemek iin o gnn koullarna gre katlanabilirlik lsnde ve bireyin bamszlnn korunmas kouluyla konulacak snrlar ho grmek zorundadr (Kr. BVerfGE 4, 7 ( 171)). Bylece hem klsik liberalizmin bireysel grleri, hem kolektivist abalar reddedilmi olacaktr. Ar zmlerden kanlarak bir ortalama yol aranmaldr. Ancak bu yolla, birey ve toplum arasndaki uyumazln zm iin olgunlam ve genel olarak geerli bir forml bulunduu sylenemez. Birey iin hangi siyasal kararn katlanlabilir olduu, Anayasaya dayanarak her olay iin ayr deerlendirilmelidir. Hukuk devleti dncesi her ne kadar, insan onurunun daha zgr bir dzende, daha gvenli bir dzenden daha kolay garantilenmi olaca konusundaki normatif temele dayanmakta ise de (Maihoffer, 1968:125.) Anayasann sosyal devlet ilkesi, anayasal normlarn salt bireysel uygulanmasn engellemekte ve bireyin topluma ballnn, onun onuru uruna gz ard edilmesi yanlgsndan korumaktadr (Scheuner, 1971:506 ). 26

Gz 2007 / 2

Sosyal devlet, adaletli bir ekonomik ve sosyal dzen kurmaya abalarken, hukuk devleti kiisel zgrln ekirdek alannn tehlikeye girmesini engellemeye almaktadr. nsan onurunun korunmas ilkesi, salt etik bir deklarasyon iermemektedir. Burada objektif hukukun eylemsel bir normu sz konusudur.. Anayasamzn 2. md.sinde Cumhuriyetin nitelikleri saylmakta: Trkiye Cumhuriyeti, ..balangta belirtilen temel ilkelere dayanan bir hukuk Devletidir. kural yer almaktadr. Burada sz konusu edilen Balang kurallarndaki temel ilkelerden biri de, 6. prf..ta yer alan: Her Trk vatandann ........ onurlu bir hayat srdrme ve maddi ve manevi varln bu ynde gelitirme hak ve yetkisine doutan sahip olduu kuraldr. Bu kural da, madde balnda sz geen Cumhuriyetin niteliklerine dahildir. Anayasamzn 4. maddesi Anayasann 2. maddesindeki Cumhuriyetin niteliklerini deitirilemeyen ve deitirilmesi teklif edilemeyen kurallar arasnda saym bulunmaktadr. Bu durumda Anayasay deitiren organn bile deitiremeyecei bir normun, balayc olmayan bir aklama olarak anlalamayaca aktr. nsan onurunun ncelikle etik bir deer olduu kesindir. Ancak onun Anayasaya aln, onun hukuksal bir deer dzeyine ykseltildii anlamna gelir. Demek ki onun hukuksal bir norm olarak anlalmas, bir pozitif hukuk ve Anayasa buyruudur. Devletin hukuksal olarak insan onurunu savunmak ve olanaklar lsnde her yerde onun korunmasn stlenmek ykmll vardr. nsan onuruna sayg buyruu ile her trl Devlet ilevine salt bir snr konulmutur. Devlet bu deeri korumak, yani onurlar tehlikeye den insanlarn yardmna komak zorunda olduundan ve hareketsiz kalmamakla ykml olduundan, Devletin ayn zamanda ykmllkleri de genilemektedir. nsan onuruna sayg ve onu koruma tm Devlet ilevleri iin balayc direktiflerdir. II. nsan Onuru Kavram ve nsan Onurunun Tanm nsan onurunun tanmnn yaplabilmesi iin ncelikle bu kavramn kendine zg yapsnn saptanmas gerekmektedir. nsan onurunun, sbjektif dnya gr ve ideolojik durum gz nnde tutularak belirlenmesinden kanlmaldr ( Benda, 1983: 113). nsan onurunun soyut anlamda bir tanmnn yaplmas olanakszdr. Onu belirleyebilmek iin, tm kltr, ahlak ve zellikle hukuk dzeninden yararlanmak gerekmektedir. Ayn zamanda insan onuru kavramnn zaman iinde oluan deiikliklere bal olarak biimlendii ve sadece ileriye ynelik yargsal uygulama ile ekillendirilebilecei gerei tartmaszdr. F. Almanya Anayasa Mahkemesinin, Devletin insan onurunun korunmas konusundaki ykmllnn, sadece yoksullua kar koruma deil, ayn zamanda insan 27

Zafer Gren

haklarn, aalama, kk drme, zulm, aforoz gibi saldrlara kar koruma olduu yolundaki gr, bu kuraln bir diktatrln neden olduu hakszlklara kar bir tepki normu olarak anlalmas dncesinden kaynaklanmaktadr ( BVerfGE 1, 97 (104)). Bir hukuk devleti dzeni, bu tr ak zedelemeleri yasaklamaldr. Buna karn bugn bile keyfi davranlara rastlanabilmektedir. nsan onurunun hie saylmas ancak hukuk d Devletin belirgin zellii olabilir. Ancak bir hukuk devletinde de, iktidar sahiplerinin Devletin, Anayasaya gre ynlendirilmi amalarna aykr hareket edebilmeleri mmkndr. nsan onurunun korunmas ilkesi, bireysel ve etik geliim durumuna baklmakszn her insan iin geerlidir. nk her insan en azndan ideal kuramlara gre kendini gelitirmeye yeteneklidir (Benda, 1983: 115). Bu nedenle Devlet, insanlar geleneksel ve etik deerlerine gre snflandrmaktan kanmaldr. Devlet olanaklar orannda aba gstererek onurunu ortaya koyan insana sayg gstermelidir (Benda, 1983:115). Modern bir Devlette, herkesin insan onuruna uygun yaam koullarna ulaabilmesi iin bireysel zgrle, toplum yararna snrlar izmek gerektiinden ve endstri toplumu Devletin ok youn plnlayc mdahalelerini ve ynlendirici dzenlemelerini gerektirdiinden, byle bir toplum iinde insan, tpk zel ve meslek yaamnda dier insanlara ve eitli evresel etkilere baml olduu gibi, Devlet dzenlemelerinin de kanlmaz bir objesi olacaktr (Benda, 1983: 115). F. Almanya Anayasa Mahkemesinin nsann kendisi daima ama olarak kalmaldr ilkesi (BVerfGE 45,187 (228)) tm hukuk alanlarnda geerlidir. nk dokunulmaz insan onuru, insann kendinden sorumlu kiilik olarak tannd anlamna gelmektedir. Tm insanlarn zgr ve onur asndan eit olduklarn kabul etmemiz, ayn zamanda insan onurunun daha byk menfaatler iin feda edilemeyecei anlamna gelmektedir nsan onuru dokunulmazdr. Bu cmle mutlakl iinde bir anlam tamaktadr. Bu ayn zamanda insan onurundan deerli bir hibir eyin olmadn gstermektedir. T.C. Anayasasnn Balang kurallarnn 6. paragrafnda yer alan, her Trk vatandann onurlu bir hayat srdrme hak ve yetkisine doutan sahip olduu kuraln, bireyi sadece negatif olarak saldrlara kar korumak istemekle kalmayp, pozitif olarak bireye, insan onuruna yakr bir yaam iin gerekli olanaklarn salanmasn da art kotuu eklinde yorumlamak gerekir. nsan onurunun korunmas ilkesi ayn zamanda, Anayasamzn 5.maddesinde yer alan Devletin, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli koullar hazrlamaya almas temel ama ve devi iin itici rol oynayacaktr.Madde, Devlete bireye kar olumlu bir edimde bulunmak ykmlln vermektedir. Maddenin gerekesinde: Devlet bireyin insan onuruna uygun bir ortam iinde yaamasn kolaylatracaktr. fadesine yer verilmitir. 28

Gz 2007 / 2

Devlete den dev, bireyin onuruna sayg gstermektir. Ancak keyfi bir davrana uramama yolundaki hakknn tesinde, vatanda Devletten kendi maddi varlnn garantisini de beklemektedir. nsan onuru ilkesi bireye, insan onuruna yakr bir yaam iin gerekli varlklarn braklmasn art komaktadr. zellikle kiisel mlkiyete, rnein vergiler yoluyla yaplacak Devlet mdahaleleri, bireyi insan onurunu zedeleyici bir yaam srme olanandan yoksun klacak bir dzeye ulamamaldr. Anayasamzda kurala balanan, devlet iktidarnn insan onurunu koruma devi bunun dnda, insan onuruna yakan bir yaam baka trl gerekletirilemiyorsa Devletin olumlu bir edimde bulunma ykmlln de emrettii eklinde deerlendirilmelidir. F. Almanya Anayasa Mahkemesinin, insan onurunu koruma ilkesinin yoksullua kar garanti anlamna gelmedii yolundaki eski kararna kar, Almanya'da ounluun gr, Devletin en az geim koullar yaratmak devinin kabul ynndedir. Buna gre kusuru olmadan yoksullua den kii kendisine yardm konusunda bir sbjektif kamu hakkna sahiptir. Federal Almanya Sosyal Yardm Yasas md. 2'de bu konu aka belirtilmitir (BVerfGE 1, 97 (104)). F. Almanya dare Mahkemesi de deiik kararlarnda Devletin bireye, insan onuruna yakr en az (minimum) bir geim salamakla ykml olduunu belirtmitir (BVerfGE 14, 297; BVerfGE 20, 32). Almanya Anayasas md. 1 fkra I anayasal ikayet ile uygulanabilen bir temel hakk iermektedir ( md. 93 f. 1 Nr. 4 a ). Anayasa ikyeti, yasa koyucunun hareketsiz kalmas durumunda da bavurulacak bir yoldur. Ancak buradan otomatikman, yasa koyucunun belli bir ynde harekete gemesi iin, dava edilebilen bir istek hakk domamaktadr. Yasa koyucu her ne kadar Anayasann deer yargsyla ama bakmndan bal ise de, aracn seimi bakmndan Anayasa erevesinde serbesttir. Birey iin sadece yasa koyucunun, bir devden keyfi olarak kanmas durumunda, belli bir edim iin istek hakk doabilecektir (BVerfGE 1, 97 (105): 45, 187 (228)). III. nsan Onuru Sbjektif Bir Kamu Hakk Olarak Anlalabilir mi? nsan onurunu dzenleyen kuraln sbjektif bir kamu hakkn m ierdii, yoksa deerler hiyerarisinde sadece yksek basamakta yer alan bir anayasal deeri mi anlatmak istedii sorular tartlmtr.

29

Zafer Gren

F. Almanya Anayasa Mahkemesinin itihatlarnda insan onuru, sadece bir yorum kural olarak deil, savunma fonksiyonu anlamnda da olsa dorudan doruya geerli bir sbjektif kamu hakk olarak anlalmaktadr1.

IV. Ek Bir Snrlama Nedeni Olarak nsan Onuru nsan onurunun korunmasnn, dier temel haklar karsnda bir anayasal ilke olarak kartldnda da nemli sonular gelitirebilecei grlmektedir. Almanya Anayasa Hukukunda bir yasa ile snrlandrlabilme kouluna balanmam temel haklar, insan onurunun korunmas ilkesi ile snrlandrlmtr. rnein F. Almanya Anayasa Mahkemesi, sanat zgrlnn hukuka uygunluunu (F. Anayasa md. 5 f. IV), insan onurunu zedelemedii lde kabul etmitir (BVerfGE 30, 173 (193) (195)). Temel haklar iinde en st basamakta deerlendirilmesi gereken ve Anayasamzn deitirilemeyecek kurallar iinde deerlendirilmesi gereken, insan onurunun korunmas ilkesi, Anayasa Hukukumuzda da zel snrlama nedenleri dnda ek bir snrlama nedeni olarak da kabul edilmelidir. V. Bir Deer Kriteri Olarak nsan Onuru nsan Onurunun Dokunulmazl Kuralnn uygulanmasnda zorluk, F. Almanya Anayasa Mahkemesi tarafndan bavurulan deer ya da hukuksal yarar dengelenmesinde sz konusu olmaktadr. rnein bir hak taycsnn dnce, inan veya sanat zgrl, bir dierinin insan onuru ile snrlanmsa, Trkiyede de Anayasa md.1l deki. Anayasa hkmleri kiileri balayan temel hukuk kurallardr. (temel haklarn zel hukuka etkisi) kural gereince her ayr olayda, hukuksal yararlarn tartlmas ilemi yaplmaldr. Kukusuz byle bir dengeleme kanlmaz olarak bir hukuksal belirsizlik douracaktr. nk bir hakk kullanan, bir dierinin hakknn bir snr oluturup olutur1

Koruma ve savunma fonksiyonu olarak, BVerfGE 19.12.1951 t.li; BVerfGE 1 97 (104); BVerfGE 17.8.1956 t.li; BVerfGE 5, 85 (204 vd.) Sbjektif kamu hakk bireye, Devletten veya siyasi iktidar taycsndan belli bir edimin yaplmasn veya yaplmamasn isteme yetkisi veren bir haktr. Bireye bir eyin yaplmas ya da yaplmamas konusunda gereinde mahkeme kanalyla gerekletirilebilecek bir istek hakk vermektedir. Bir hukuk normunun bireye sbjektif kamu hakk tanyp tanmadn belirlemede kriter, o hukuk normuyla gdlen amatr. Eer o norm ncelikle bireyin yarar iin konulmusa, sbjektif kamu hakk olarak kabul edilir. Eer kamunun yararn amalyorsa, bireye bir istek hakk vermek istememektedir. Eer bir hukuk normu, bir resmi makam, kendi deerlendirmesine gre hareket konusunda yetkilendiriyorsa, sbjektif kamu hakknn varl kabul edilmez. Bu durumda vatanda deerlendirmenin hatasz olarak yerine getirilmesini isteme hakkna sahiptir. Sosyal hukuk devleti, sbjektif kamu hakk alann, deerlendirme serbestlii karsnda olduka geniletmitir.

30

Gz 2007 / 2

mad ya da ne zaman oluturduu konusunda kolayca bir deerlendirme yapamayacaktr. Burada Anglo-Amerikan hukukunda olduu gibi Case-Law'un her ayr olay iin zm getirmesi sz konusu olacaktr. Devlet tarafndan insan onuruna yaplacak saldrlarda tek tek temel haklardan birine dayanlabilecei ve insan onurunun korunmas ilkesinin sbjektif bir kamu hakk olarak biimlendirilmesinin gereksiz olduu kabul edilse bile, bir deer kriteri olarak, bir ksm temel haklarn yorumunda bu ilkeye bavurmak gerekecektir.

VI. Anayasamzn da temelinde yatan insan modeli kuram nsan onurunun dokunulmazl ilkesi, bireye ncelikle kendi onurunun savunulmas konusunda gerek bir olanan tanndnn gstergesidir. Bu ilkeden insann, Devlet ve toplum fonksiyonlarnn salt bir objesi haline getirilemeyecei sonucu kmaktadr. Bu ilke insan, kendisine bir eya gibi davranlmasna kar korumaktadr (Kr. BVerfGE 30, 40). Bylece Anayasamzn da temelinde yatan insan modeli kuram ortaya konulmu olmaktadr. Kiisel, bedensel, tinsel zelliklerine veya bakaca niteliklerine baklmakszn herkes insan onuruna sahiptir. VII. Snrlamann Snr Olarak nsan Onuru nsan onuru, sadece Anayasann Balang 6. paragraf ile deil, ayn zamanda dier temel haklarla da korunmutur. Btn temel haklar insan onuru uruna gerekli grlmlerdir. Hepsinin temelinde yatan bu ortak dnce nedeniyle btn temel haklar insan onurundan kaynaklanrlar ve insan onurunun bamszlam paralardr (Kbler: 1965,151; Gren: 1999, 11). Kukusuz temel haklar yaratlmalarn farkl yndeki siyasal ve sosyal grlere borludurlar ve her defasnda zamann kendine zg provokasyonlarna bir cevap nitelii tarlar. Ancak adalet kavramnn tm deikenliine karn bu provokasyonlar, tm zamanlar iin geerli olacak ve en kolay ekilde, nsan Onurunun Korunmas lkesi ile yantlanabilir. Balang 6. prf.de yer alan nsan Onurunun Korunmas lkesi, bir Anayasa deiikliine kar T.C. Anayasas md. 4 ile garanti altna alnm olduundan, her temel hakkn insan onuru ierii, bu temel hakka yasa ile yaplacak snrlamann snrnn saptanmas bakmndan belirlenmelidir.

31

Zafer Gren

VII. Hakkn z ve nsan Onuru Garantisi Temel haklarn ortadan kaldrlmas ve ieriinin boaltlmasna kar, Anayasamzn deitirilemeyecek kurallar kapsamna girmemesi nedeniyle, insan onuruna gre daha zayf bir gvence oluturan- temel hakkn z garantisi bulunmaktadr. 1961 Anayasas md. 11 f. II. de ngrlm, 1982 Anayasasnn ilk eklinde ngrlmemi, ancak Anayasa Mahkemesi tarafndan demokrasinin temel deerleri iinde kabul edilmi olan (E. 1985/8, K. 1986/27, k t. 26.11.1986, AMKD s. 22, S. 365-366) temel hakkn z garantisine, 3.10.2001 Anayasa deiiklii ile (4709-2 md.) 1982 Anayasasnn 13. maddesinde yer verilmi bulu n ma kt a dr . Bir temel hakkn znn, her zaman onun insan onuru ieriiyle edeer olmas gerekmez. Ancak temel hak, insan onuru garantisi ile ne denli gl biimlendirilirse ve onun tarafndan zorunlu olarak istenirse, her iki garanti o derece korunmu olacaktr. VIII. Eitlik lkesinin Kayna Olarak nsan Onuru nsanlarn hi istisnasz insan onuruna sahip olmalarndan ve bu bakmdan eit olmalarndan, zgrlk demokrasiler iin, eit davranma ilkesinin olaan bir ilke olduu sonucu kmaktadr (BVerfGE 5, 205). Anayasada eitlik ilkesini ieren kural, bu nedenle insan onurunun korunmas ilkesinin doal bir sonucudur (Bkz. T.C. Anayasasnn 10. md sinin gerekesi). Ayn ekilde Anayasamzn md. 25-26-28 ve ardndan gelen maddelerinde dzenlenen dnceyi aklama zgrl, basn zgrl, haberleme zgrl (serbest ve olabildiince kapsaml haber almas insann temel gereksinmelerinden olduu iin) insan onuru ve insann maddi ve manevi varln gelitirme temel hakkndan kaynaklanmaktadr (Kr. Benda, 1983: 112). nsan onurunun, dnce ve inan zgrl ile, alma zgrl ile, konut dokunulmazl ile ilikisi belirgindir. Burada dier temel haklarda olduu gibi zgr ve ahlak asndan sorumlu bir kiilik olarak, insan hakkndaki deer yargsndan pratik sonular karlmas sz konusudur ( Benda, 1983: 113). IX. Kiiliin Serbeste Gelitirilmesi Hakknn itici faktr Olarak nsan Onuru nsan onurunun korunmas ilkesinin, kiiliin serbeste gelitirilmesi hakk, yani genel kiilik hakkyla ilikisi u ekilde belirlenmi tir: Genel kiilik hakk kiilii, dinamik anlamda anlarken yani nasl ilediini gsterirken, insan onurunun korunmas ilkesi kiilii, statik olarak ele almakta yani nasl olduunu gstermektedir (Drig, 1952: 261; Nipperdey, 1954: 15). Kiilii serbeste gelitirme ilkesinin grkemli anlatmndan, onu zellikle insan onurunu koruma ilkesinin altnda grmek ve bundan onun -Anayasamzn ta-

32

Gz 2007 / 2

sarlad insan modelini- biimlendirmek iin konulmu olduu sonucunu karmak gerekmektedir (Kr. BVerfGE, 35, 399). Ancak bununla insan onurunun, gerekte Anayasamzn tm kurallarna hatta Anayasa md. 17'ye egemen olan tayc ilkelerden biri olduu amalanm olmaktadr. Demek ki insan onuru, hukuksal bakmdan genel eylem zgrln (Kiilii serbeste gelitirme hakk) garanti eden bamsz bir temel haktr. Kiiliin serbeste gelitirilmesi hakk ya da insann maddi ve manevi varln gelitirme hakk (Balang 6. prf.; md. 17) insann sadece kendi yaamn serbeste belirleme hakkn ( genel eylem zgrl ) deil, ayn zamanda onun ierdii yetkilerin kullanlmasn da garantileyen bir sbjektif kamu hakkdr (BVerfGE 20, 154; BVerfGE 17, 305; BVerfGE 20, 155). Bu hak, Devlet iktidarnn hukuk devletinin koullarna uygun olmayan saldrlarn yasaklamaktadr (BVerfGE 13, 215; 19, 257; 21, 3). F. Almanya Anayasa Mahkemesine gre kiiliin gelitirilmesi ilkesi, sadece doal kiilere deil, ticar topluluklar ve zel hukuk tzel kiilerine de bir eylem zgrl garanti etmektedir (BVerfGE 10, 99; 10, 255A; 20, 290, 336, 23, 30). Genel anlamda bir insan hakk olarak Almanya'daki yabanclara da tannmtr (BVerfGE 35, 399). Kiiliin korunmas ilkesinin geni kapsaml koruma emberinden u sonu kmaktadr: Bu ilke hem temel hak taycsnn yaamn aktif olarak biimlendirmesine yneliktir, hem Anayasaya uygun dzen iinde Devletten gelecek dayanaksz saldrlara kar zgrlk iin geerlilik istemektedir (Kr. BVerfGE 9, 83 (88); BVerfGE 38, 321 (319)). Btn temel haklar, Anayasamzn da 17. maddesinde ngrm olduu insann maddi ve manev varln gelitirme hakknn da (temel zgrlk hakk) sonular olarak kabul edilmekte ve bu olgu Anayasadaki temel haklar iinde bir hiyerari olarak yorumlanmaktadr ( Kr. Scheuener, 1971:509) nsan onurunun korunmas temel dncesi, genel kiilik hakknn itici faktrn ve zn oluturmaktadr. Kiiliin serbeste gelitirilmesi garantisi temelde insan onuru iin emredilmitir.

X. Siyasal zgrlk ve nsan Onuru Anayasalarn zgrlk demokratik hukuk dzeninde karar klmas, tarihsel deneyimle derinletirilmi bat anlayna gre, insan onuruna olan inantan kaynaklanmaktadr. nsan onuru, sadece siyasal zgrln bulunduu bir ortamda tutarl bir ekilde gerekleebilir. zgrlk sadece Devlet gcne kar koruma anlamna gelmeyip, bunun tesinde her vatanda iin demokratik hukuk devletinin baka bir nemli esi olarak Devlet 33

Zafer Gren

iradesinin oluumuna katlma ans anlamna da gelmektedir (Kr. Marcic, 1965 : 200).

XI. Sonu Avrupa Temel Haklar artn hazrlama kurulu, balangtan itibaren taslak metninin zorluk ekilmeden hukuken balayc olabilmesi iin tutarl bir ekilde almtr. Avrupada ifte temel hak standardn nlemek iin artn yorumunda gelecekte AHM'nin kararlar byk bir nem tayacaktr. nk bu Mahkeme, Konsey iin AHS'ye saygy denetlemektedir. artn AHS'ye uygun olan kurallarnn AHS'deki anlam ve kapsama sahip olduu Avrupa in Bir Anayasa Anlamas md. 52 f.3'te belirtilmitir. 53. maddede art'n, AHS'deki temel hak standardn dremeyecei belirtilmitir. AHSye odaklanm olan Avrupa Temel Haklar art en ada bir insan haklar dokmandr. ada temel haklar ieren zamann en modern temel hak katalogunu oluturmaktadr. Hem artn balangta Avrupa Anayasa Anlamasna alnm olmas hem md. 7 f. 2'de ABnin AHS'ye katlmnn ngrlmesi AB anayasal geliiminde kilometre talardr. AB'nin temel haklar konusundaki metinsel noksanl ATH ile giderilmi ve ekonomik topluluktan, bir deerler topluluuna gei sreci nemli lde salamlatrlmtr. AB yelerinin ve ye adaylarnn da kendi Anayasalarn ve yasalarn bu art'a uyarlamalar gerekmektedir. AHS'yi 1954'te onaylayarak i hukukuna dahil eden Trkiye, mevzuatnn, bu en ada dokmana uyum salanmas yolunda nemli bir adm Anayasasnn 90. maddesine 07.05.2004 tarihinde getirilen ''usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama hkmlerinin esas alnaca'' kuralyla atmtr. Bu ynde bir aba sadece AB'ye uyum srecinde yerine getirilmesi gereken bir koul olmayp Anayasann balang kurallarnda vurgusu yaplan Byk Atatrk'n ada uygarlk dzeyine ulama hedefinin de bir gereidir. Trk Anayasa Hukukunda da insan onuru, Anayasayla korunan deerlerin en st basama nda de erlendirilmeli ve insan onurunun korunmas ilkesi, Anayasamzda temel haklar katalogunun en st basamanda yer almaldr. T. C. Anayasasnda Temel haklar iin dnsel anlamda bir balang noktas olarak kabul edilen ve insan kiiliinin ieriini oluturan insan onurunun, dokunulmaz olduuna ilikin kurala Anayasa md. 17 f. de bamsz bir norm olarak yer veren ve 34

Gz 2007 / 2

Anayasa md. 4 ile, md. 17 fkra I kuraln da hi deitirilemeyecek ve deitirilmesi teklif edilemeyecek kurallar arasnda sayan bir deiiklik yaplmas gerekmektedir. Bylece md. 4.n Balang 6. prf.' kapsayp kapsamad konusu tartma d braklm olacak ve Almanya Anayasas md. 79(3) anlamnda bir gvence yaratlm olacaktr.22 Ancak bu ilkenin birey iin somut ve gerek bir anlam tamas iin, Almanya Anayasas md. 93 f. 1 No. 4a.da yer alan Anayasa ikyeti dava yolunu ngren bir Anayasa deiiklii de yaplmaldr. (Gren, 2006: 271).

KISALTMALAR

AB Avrupa Birlii Abs. Absatz: Fkra AHS Avrupa nsan Haklar Szlemesi AMKD Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi Art. Artikel: Madde ATH Avrupa Temel Haklar art Bd. Band: Cilt BVerfGE Entscheidungen des Bundes Verfassungsgerichts: Federal (Almanya) Anayasa Mahkemesi Kararlar Diss. Dissertation: Doktora tezi DV Die ffentliche Verwaltung: Dergi E Entscheidung: Karar f Fkra E Esas K Karar k.t. Karar tarihi GG Grundgesetz: Federal Almanya Anayasas KN Kenar Notu Kr Karlatrnz JR Juristische Rundschau:Dergi Jg. Jahrgang: Yl Nr. Nummer: Say S . Sayfa v. tarafndan vd. ve devam
2 .Almanya Anayasas md. 79(3): Federasyonun eyaletlere blnmesine , eyaletlerin yasamaya esasl olarak katlmalar ilkesine veya 1. ve 20. maddede yazl temel ilkelere ilikin bir Anayasa deiiklii yaplamaz. Almanya Anayasas md. 1: nsan Onuru dokunulmazdr. Tm Devlet erkleri ona sayg gstermek ve onu korumakla ykmldr.

35

Zafer Gren

ZeuS Zeitung und Schule: Dergi

KAYNAKLAR Benda E., Die Menschenwrde in: Handbuch des Verfassungsrechts, Berlin -New Yok 1983. Curtius A., Die Grundrechte - Charte, http: www.weltpolitik ,net/print/1215.htm; Drig G.,in: Maunz-Drig-Herzog-Scholz, Grundgesetz-Kommentar, Mnchen 1990, KN.46, Art. 1, Abs 1. Drig, G., Die Menschen Auffassung des GG., JR 1952, S. 261; Gren Z., Anayasa Hukuku, Sekin Yaynlar, Ankara 2006. Gren Z.. Avrupa Temel Haklar art, 28.02.2005 tarihli Cumhuriyet Gazetesi. Gren Z., Anayasa ve Sorumluluk, II. Cilt, zmir 1999. Karako I., Ulusal st Anayasada Temel Haklar Problematii-Teorik ve pratik sorunlar ,www.anayasa.gov.tr/eskisite/anyar 22/ sl.pdf. Kbler, berwesen und Begriff der Grundrechte, Diss. Tbingen, 1965, Leinen J.O, die www.joleinen.de/ Charta der Grundrechte der Europaeischen Union;

Mahlmann M., Die Grundrechtscharta der Europaischen Union, ZeuS, 3. jg., H. 4/2000. Marcic R., Ein neuer Aspekt der Menschenwrde, Festgabe fr E. v. Hippel zum 70. Geburstag 1965. Nipperdey H.C., Die Wrde des Menschen, in: Die Grundrechte Bd. 2, 1954. Scheuner U., Die Funktion der Grundrechte im Sozialstaat, Die Grundrechte als Richtlinie und Rahmen der Staatsttigkeit DV 24, 1971, S. 506. Stabel A., Die Grundkonzepion zum Schutz der Grundrechte in der Verfassung der Europaeischen Union; www.jura.uni-goettingen.de/

36

Gz 2007 / 2

TESEV, Trkiye Cumhuriyeti Devleti'nin Avrupa Birlii'ne yeliini ve Trk Hukuk Sisteminin Birliin Hukuk Dzenine Uyumunu Salamak zere Anayasa Deiiklii Teklifi: www.tesev.org.tr/90mad... Wintrich J.M., Zur Problematik der Grundrechte, 1957.

37

stanbul Ticaret niversitesi Soysal Bilimler Dergisi Yl:6 Say:12 Gz 2007/2 s. 237-263

39