Çağdaş Sosyoloji̇ Kuramlari

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2673 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1639
ADA SOSYOLOJ KURAMLARI

Yazarlar Ar.Gr. Erhan AKARAY (nite 1) Yrd.Do.Dr. Mustafa ALTUNOLU (nite 1) Do.Dr. Abdlkerim SNMEZ (nite 2) Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN (nite 3, 5) Ar.Gr. Cem Koray OLGUN (nite3, 5) Do.Dr. Cahit GELEK (nite 4) Prof.Dr. Meliha Demet ULUSOY (nite 6) Yrd.Do.Dr. Fuat GLLPINAR (nite 7) Yrd.Do.Dr. Hatice YELDAL (nite 8)
Editrler Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN Prof.Dr. Serap SUUR
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Dr. Kadriye Uzun Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Yrd.Do.Dr. Hlya Planc Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi ada Sosyoloji Kuramlar ISBN 978-975-06-1340-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 35.000 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell.......................................

GR .............................................................................................................. DANIEL BELLN SOSYOLOJS.................................................................... deolojinin Sonu Tezi.................................................................................... SANAY SONRASI TOPLUM KAVRAMI .................................................... SANAY SONRASI TOPLUM KURAMI ........................................................ Sanayi ncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras Toplum ...... Sanayi Sonras Toplumlarn Genel Karakteristikleri.................................... Kltr ............................................................................................................ SANAY SONRASI TOPLUM TEORSNE YNELK ELETRLER ............. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2
3 3 5 6 9 9 16 18 19 23 24 25 25 26
1. NTE
Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi............................. 28

GR .............................................................................................................. TOPLUMU ANLAMANIN YNTEM VE GE MODERN TOPLUMUN DURUMU ................................................................................. MODERNLK VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL SORUNU .................. MODERNLK VE ZNE ................................................................................ MODERNLK LE ZNE VE DEMOKRAS ARASINDAK LKLER .......... SYASAL MODERNLK VE DEMOKRASNN BOYUTLARI......................... TOPLUMSAL HAREKETLER VE KLTREL DEMOKRAS.......................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 29 31 34 36 37 39 41 44 46 47 48 49
2. NTE
Postmodern Sosyal Teori.. ..................................................... 50

GR .............................................................................................................. Aydnlanma Dncesine Tepki .................................................................. Frederich Nietzsche (1844-1900)............................................................ Modern Sanata Kar Postmodern Sanat Anlay........................................ Modernizm-Postmodernizm Karlatrmas ................................................. JEAN-FRANOIS LYOTARDIN POSTMODERNZME BAKII .................... Giri................................................................................................................ Postmodernizm ve Bilginin Konumu........................................................... Dilin Esneklii ve Byk Anlatnn Yitimi................................................... Eletiriler .................................................................................................. FREDRIC JAMESONIN POSTMODERNZME BAKII ................................. 51 53 54 55 57 61 61 61 63 65 66
3. NTE
iv
indekiler
Giri................................................................................................................ Postmodernizm = Ge Kapitalizm mi?......................................................... Eletiriler .................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
66 67 69 70 72 73 73 74
4. NTE
Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik ................ 76

GR .............................................................................................................. ZYGMUNT BAUMANIN HAYATI ................................................................ ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLK DEERLENDRMES .................... Baumann Modernite Eletirisi..................................................................... ZYGMUNT BAUMANIN POSTMODERNLE YNELK GRLER...... Baumana Gre Postmodern Etik................................................................. ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLK-POSTMODERNLK KARILATIRMASI VE KRESELLEMEYE YNELK GRLER ........... Bireylerin Modern ve Postmodern Koullarda na Biimleri ................... Baumana Gre Kreselleme ...................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 77 78 79 80 83 86 87 88 90 92 94 95 96 96
5. NTE
Tketim Toplumu, Simlasyon / Simlakrlar ve Sessiz ounluk: Jean Baudrillard ......................................... 98

GR: JEAN BAUDRILLARDIN YAAMI VE SOSYOLOJYE YAKLAIMI ......................................................................... GSTERGE EVRELER .................................................................................. TKETM TOPLUMU .................................................................................... SMLASYON VE SMLAKRLAR ................................................................ Amerika ve Gerekliin Kusursuz Cinayeti ................................................. Anlamn Zedelenmesi ................................................................................... Kitleden Sessiz Yna/ounlua............................................................... ELETRLER .................................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 99 100 102 105 107 108 109 111 112 114 115 115 116 117
6. NTE
Post-Yapsalclk: Michel Foucault ve Jacques Derrida ........ 118

GR .............................................................................................................. 119 POST-YAPISALCILIK ..................................................................................... 120 MICHEL FOUCAULT ..................................................................................... 122
indekiler
Foucaultun Yaam....................................................................................... Foucault ve Post-yapsalc Dncelerinin Ortaya k ..................... Foucaultun Temel Dnce ve Kavramlar ................................................ Benlik....................................................................................................... Sylem-Arekoloji-Soyktk-Ariv ........................................................... Sylem-ktidar-Kontrol .................................................................................. Mutlak ktidar .......................................................................................... Disipline Edici ktidar ............................................................................. Biyo-ktidar .............................................................................................. JACQUES DERRIDA ...................................................................................... Jacques Derridann Hayat ........................................................................... DERRIDANIN TEMEL DNCE VE KAVRAMLARI ................................. Yapskm Yntemi ve Metin...................................................................... z .............................................................................................................. Fark ve Erteleme (Differance) ............................................................... Silme ........................................................................................................ Yapskm ve Oyun............................................................................... POST YAPISALCILIA YNELTLEN ELETRLER .................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
122 123 125 125 125 127 128 128 129 130 130 131 131 134 134 135 135 136 137 139 140 140 141
Postmarksizim ve Radikal Demokrasi................................... 142

POSTMARKSZMN TEMEL VARSAYIMLARI ............................................... POSTMARKSZM KURAMININ MARKSZM ZERNE ELETRLER ....... POSTMARKSZMN TEMEL KAVRAMLARI .................................................. Sylem ........................................................................................................... Hegemonya.................................................................................................... YEN TOPLUMSAL HAREKETLER ................................................................ POSTMARKSZM VE RADKAL DEMOKRAS SYASET ............................ Agonistik Demokrasi..................................................................................... POSTMARKSZME YNELTLEN TEMEL ELETRLER .............................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 143 146 149 149 152 155 159 161 163 166 168 169 169 171
7. NTE
Dnya Sistemi Kuram: Immanuel Wallerstein ................... 172

GR: WALLERSTEININ GENEL YAKLAIMI ............................................. Wallersteinn Sosyal Bilim Anlay ............................................................. DNYA SSTEM ANALZ............................................................................ Dnya Sistemi: Dnya mparatorluklar ve Dnya Ekonomileri................ KAPTALST DNYA EKONOMS............................................................... Kapitalist Dnya Ekonomisi: Merkez, evre ve Yar evre ....................... GE SREC OLARAK KRESELLEME ................................................... 173 174 177 178 178 179 183
8. NTE
vi
indekiler
SONU........................................................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
185 187 189 190 191 191 193
nsz
vii
nsz
ada Sosyoloji Kuramlar kitabnz uzaktan retim yoluyla lisans dzeyinde sosyoloji eitimi almak isteyen rencilere ynelik olarak hazrlanmtr. Kitap temel olarak Sosyoloji disiplininde son dnemde paradigmalarn oluturan teorisyenlerin problematik olarak grdkleri toplumsal olay ve olgulara bak alarn yanstmaktadr. Gnmzde deien dnya ve modern toplum balamnda giderek daha da karmak hale gelen toplumsal gerekliin anlalmas ve aklanmasnda yetersiz kalan klasik dnemin hkim paradigmas pozitivizm byk lde kan kaybna uram, yerleik bilim anlay her alanda eletiri oklarn zerine ekmi ve yeni bir deerler dizgesi gelitirme abalar younluk kazanmtr. amzn genel sorunlar arasnda bulunan adaletsiz gelir dalm, evre kirlilii, iddet, terr ve arpk g ilikileri gibi sorunlar gnmz sosyoloji teorilerinin en nemli ura alanlar arasna girmitir. Bu erevede gelitirilen her yeni teori, kendine zg bak asyla sosyal bilimlere ve sosyolojiye katkda bulunmu ve toplumsal dnyaya bakmz zenginletirmitir. Yaadmz bu karmak durumu gz nne aldmzda elinizdeki kitabn size yol gsterici ve ufuk ac olacan tahmin ediyoruz. nsanln yaanmlndan yola klarak gelitirilen bu bilgiler, ksaca sosyoloji kuramlar, siz deerli rencilerimize olay ve olgular anlama, kavrama, analiz etme, yorumlama ve zm nerileri gelitirme ynnde geni fikirler sunmaktadr. Bu erevede kitabn birinci ve ikinci nitelerinde modern toplumdaki byk deiimi aklamaya ynelik olarak gelitirilen sanayi sonras toplum (post-endstriyel toplum) ve programlanm toplum teorileri ksaca ele alnmtr. nc ve drdnc nitelerde modernlik ve postmodernlik kavramlar ile postmodern sosyal teorinin ksa bir zeti verilmitir. Beinci nitede kitle iletiim aralar ve tketim toplumuyla ilikili simlasyon kuram ana hatlar ile ele alnmtr. Altnc nitede ikinci snfta grdnz postyapsalclk biraz daha ayrntl olarak ilenmitir. Son olarak yedinci ve sekizinci nitelerde postmarksizm ile yine Marxn almalarndan nemli lde etkilenen I. Wallersteinn dnya sistemi kuram ksaca zetlenerek verilmitir. ada Sosyoloji Kuramlar kitabnn hazrlanmasnda ok sayda kiinin emei gemitir. Bu adan kitabn hazrlanmasnda ve nitelerinin yazlmasnda emei geen bata retim ye ve elemanlarna, kitabn dizgi ve grafik tasarmnda katklarndan dolay Yrd.Do.Dr. Davut Alper Altunaya ve kitabn basm ilerinde emeklerinden dolay A..F. dizgi birimine ok teekkr ederiz. Editrler Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN Prof.Dr. Serap SUUR
1
indekiler
ada Sosyoloji Kuramlar
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Amerikan sosyologu Daniel Bellin sosyolojiye katklarn zetleyebilecek, Sanayi sonras toplum kavramn aklayabilecek, Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisini analiz edebilecek, Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisinin eletirilerini zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sanayi Toplumu Sanayi Sonras Toplum Teorik Bilgi Bilgi Snf Entelektel Teknoloji deolojinin Sonu
Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell
GR DANEL BELLN SOSYOLOJS SANAY SONRASI TOPLUM KAVRAMI SANAY SONRASI TOPLUM KURAMI SANAY SONRASI TOPLUM KURAMINA YNELK ELETRLER
Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

GR
inde bulunduumuz an, tank olduumuz toplumsal deimenin niteliklerini belirlemek olduka zor grnmektedir. Bugnden gemie baktmzda sosyolojinin ortaya kmasna neden olan sanayi devrimi ve sanayi toplumunun yaratt dnmleri anlamak iin sosyolojinin kurucu isimlerinin sosyoloji teorilerini anlamaya ve yorumlamaya abalarken eksikliklerini ve eletirilebilecek yanlarn tespit edebilmek kimi zaman elenceli bir ura haline de gelebilmektedir. te yandan kurucu sosyologlarn en nemli zellikleri iinden getikleri olaanst deiim ve dnm dnemine karn bugne dek kalcln koruyabilen almalar ortaya koyabilmi olmalardr. Zamana kar direnen klasiklemi almalarn odak noktas ise sanayi devriminin ortaya kard sanayi toplumunun neden olduu toplumsal deiimlerdir. Oysa 21. yzyldaki deiimlerin hzn sosyolojinin ayn hzda yakalayabildiini, kavrayabildiini ve deerlendirebildiini sylemek olduka gtr. Enformasyon toplumu, bilgi toplumu, network (a) toplumu gibi tanmlamalarn bazlar kavramsal olarak yaanan deiimi ierebilmekte ancak ok daha hzl biimde bu dnmleri bakalar izlemektedir. Sanayi toplumundan bambaka bir toplumsal yapya doru dnm hangi kavramlatrma ile zmleyebileceimiz bir muamma haline gelmitir. Zira sanayi toplumu kavram Saint Simondan bu yana sosyoloji disiplini ierisinde tartmasz kabul grrken, sanayi sonras topluma ilikin kavramlatrmalarn hangisini benimseyeceimiz konusunda tam bir uzlamaya varld sylenemez. Benzer toplumsal deiim zelliklerini farkl kavramlatrmalarla deerlendiren onlarca kuram ve kuramc sayabilmek olasdr. Sanayi sonras toplum kavramlatrmas da ite tam da bu nedenle birok tartmay barndrmaktadr.
DANIEL BELLN SOSYOLOJS

Daniel Bellin sosyolojisinin temel amac kuramdan ok toplumsal zmlemeye (Poloma, 1993, s. 323) arlk vermesidir. adalar gibi Bell de byk toplumsal sorunlarn zm iin ngrlerde ve nerilerde bulunma eiliminde olan bir sosyologdur. Sosyolojide varolan bir eilimi/yaklam temsil eden bu tarz toplumsal nkestirim (social forecasting) olarak adlandrlmaktadr. Toplumsal nkestirim, klasik sosyoloji perspektifinin bir paras olan, makro kuramsal perspektif ile gnmz koullarn dile getiren, yenilenmi uygun ve kullanl bir sosyoloji ilgisini harmanlar (Poloma, 1993, s. 324). Bell toplumsal olaylarn ve olgularn tah-
4
Belle gre tahmin olaylarn sonularn, toplumsal nkestirim ise tarihsel eilim olaslklarnn ana hatlarn ortaya koymaya almaktr.
min edilmesiyle nkestirimi birbirinden ayrr. Ona gre tahmin olaylarn sonular ile ilgilenirken, toplumsal nkestirim tarihsel eilimler dizgesinin olaslklarnn ana hatlarn karmaya alr (Poloma, 1993, s. 324). Daniel Bell iin sosyolojik kuram, toplumsal yap iindeki kalplar (patterns) ve bu yapnn sz konusu olduu deiimleri tanmlamakla ykmldr. Kuram, toplumsal eilimleri nkestirebilecek kapasitede olmaldr (Poloma, 1993, s. 338).
SIRA SZDE kavramnn anlamn aratrnz. Toplumsal nkestirim
SIRA SZDE
DN ELM Resim 1.1 S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Daniel BELL (1919-2011) New York doumlu olan Daniel Bell, New York City Collegeda ve Columbia niversitesinde renim grmtr. Gazetecilik de yapan Bell, Chicago niversitesinde asistanlk yaparak balad akademik kariyerine, Columbia ve Harvard niversitesinde sosyal bilimler profesr olarak devam etmitir (Slattery, 2007, s. 461). Bellin almalar sosyolojiye zellikle toplumsal deime, modernite, kapitalizmin geliimi ve Bat kltrnn atmalar konularnda nemli katklar salamtr. Kitaplar arasnda deolojinin Sonu-The End of Ideology (1960), Sanayi Sonras Toplumun Gelii-The Coming of Post Industrial Society (1973), Kapitalizmin Kltrel elikileri-Cultural Contradiction of Capitalism (1976) yer almaktadr.
TELEVZYON
NTERNET
Bell, 1950lerde kp R. Aron ve J. K. Galbraith gibi nemli isimler taraT E L E V Z Y Oortaya N fndan benimsenen yaknlama (convergence) teorisinin nde gelen temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Yaknlama teorisine gre toplumsal organizasyonlarn teknik ve ekonomik zorunluluklar toplumsal yapnn biimlenmesinde si N T E R N E T ok daha etkilidir. Bu nedenle kapitalist ve sosyalist toplumlar yasal ideolojilerden giderek daha ok birbirlerine benzemektedirler (Mann, 1983, s. 22). Hi kimse Sovyetler Birliindeki teknolojinin (kimya ve fiziin) kapitalist dnyadakinden farkl olduunu iddia edemez (Bell, 1967a, s. xi). Her ikisi de ileri sanayi toplumlarnn birer rneini, retim glerinin nemli lde yksek dzeyde olduu toplum modelinin birer uygulan biimini ifade etmektedirler (Vergin, 2010, s. 140). Daniel Bell her ne kadar Sanayi Sonras Toplumun Gelii kitabnda sanayi toplumu sonrasnda, toplumun biimlenii hakknda toplumsal olgulara dayal bir zmlemeyi toplumsal nkestirim erevesinde yapsa da, gelecekteki olaylar ve gelimelerle ilgili karmlarda bulunmay amalayan ftrolojiye de kayd ynnde birtakm eletiriler bulunmaktadr (Waters, 1996, s. 163). Ftroloji uzun vadeli, geni lekli toplumsal ve ekonomik tahminde bulunma giriimi (Jary ve Jary, 2000, s. 239) olarak tanmlanmaktadr. Sosyolojinin bu alanda belli bir dnem iin ftrolojik yaklamlar benimseyen isimleri olmutur. Daniel Bell kimilerine gre ftrolojiye kaymtr. Ancak yine de Bell sosyolojinin belli oranda gelecee dnk karmlarda bulunmasnn sosyal bilimsel, olgusal temelleri olmas gerektiini ve gelecee dnk dayanaksz karmlardan ayr deerlendirilmesi gerektiini ileri smektedir. Belle gre tahmin sanayi sonras toplumun kanlmaz bir sonucu ve ahlaki bir zorunluluktur. Sanayi sonras toplum planlamac bir toplumdur ve sahip olduu entelektel teknoloji ile elindeki inanlmaz boyuttaki verileri han-
1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell
gi...eer...sonra senaryolarna gre analiz edebilir; eilimleri izole edebilir ve projeksiyonlar karabilir (Waters, 1996, s. 149). Bell nkestirim alanlarn u ekilde sralamaktadr: Teknolojik, demografik, ekonomik, siyasi ve toplumsal nkestirim. Her birinin kulland altyap ve veriler asndan gereklie yaknlama derecesi farkldr. rnein demografik nkestirimler, belli parametreler ve varsaymlar erevesinde cinsiyet, ya asndan geree yaklaabilir. Ancak siyasi nkestirimler siyasal aktrlerin ve destekilerinin gdlerine ve kararlarna gre deikenlik gsterebilecei iin gereklie ulama ans daha azdr (Waters, 1996, s. 150-151). Sosyoloji teorileri ierisinde Belli belli bir yere oturtmak gerekirse, gelitirmeye alt sanayi sonras toplum kavramnda ve kapitalizmin kltrel elikileri tezinde yapsal ilevselcilik ve atmac yapsalcln bir karm (Poloma, 1993, s. 336) olarak karmza kmaktadr. Bell, Kapitalizmin Kltrel elikileri adl eserinde Bat uluslarnn toplumsal yaplarnn ve kltrel formasyonlarnn evrimini ele alm ve retim ve tketim alanlar arasnda bir ayrma olduunu ileri srmtr. Belle gre retim ve tketimin temel deerleri farkldr. retim alma etiine ve tatminin ertelenmesi ilkesine dayanrken tketim hedonizme (hazcla) ve kiisel tatmine dayanr. retimin ve tketimin deerlerinin farkl olduu eklindeki bu argman, sosyal sistemleri nispeten sabit bir normatif ereve iinde btnlemi sistemler olarak gren ilevselcilie ynelik bir eletiridir, nk Belle gre kapitalizmin ahlaki temelleri belirsiz ve kaygandr ve byle olmaya da devam edecektir (Horton, 2006: s. 34-35). Ritzer ise (Ritzer, 2003, s. 232) Bellin post-endstriyel toplumun gelii ile ilgili almasnn bir anlamda modern grand teorilerden postmodern grand teorilere geii temsil ettiini savunur. Ritzere gre Bell (2003, s. 233) kesinlikle bir modernist olsa da onun endstriyel-postendstriyel toplumlar hakknda ne srdkleri ile postmodernistlerin modern-postmodern toplumlar hakknda ne srdkleri arasnda birok ortak nokta bulunmaktadr.
deolojinin Sonu Tezi

Daniel Belle gre ideoloji sekler bir dindir: hayatn tm ynlerini dntrmeye abalayan, tutkuyla alanm bir dnce setidir (Bell: 1988den akt. Waters, s. 79). deoloji dnceleri toplumsal hareketlere dntren nemli bir ilevi yerine getirir. Duygusal enerjiyi ritellere ve sanata ynlendiren dine benzer ekilde ideoloji de insanlarn duygularn serbest brakmalarn ve enerjilerini siyasal eyleme kanalize etmelerini salama kapasitesiyle donatlmtr. Ancak Belle gre bu konuda din ok daha etkilidir; nk insanlara lm gibi varoluun temel zorunluluklaryla baa kmada yardmc olabilir. Buna karn 19. yzyln seklerleme sreleri genel fiziksel bir vakum [boluk] ina etmitir. deoloji ksmen bu boluu bireysel lmlln yerine kolektif baarlarn srekliliine vurgu yapmas sayesinde doldurmutur. 19. yzyln siyasal ideolojileri iki nemli alanda ittifak yapmtr: bujuvazi tarafndan yeterince tannmayan statlerini pekitirmeye alan ykselen entelektel snf ve ilerlemeyi lebilen ve gsterebilen bilimin pozitif deerleri. Ancak Bell bugn ideolojilerin bittiini vurgular. Bunun nedeni vardr: 1) Sosyalist rejimlerin kendi halklarna kar uyguladklar iddet ierikli basklar, 2) Kapitalist pazarn en olumsuz etkilerinin iyiletirilmesi ve refah devletinin ortaya k, 3) nsan doasnn mkemmel olduunu vurgulayan romantik felsefelerin yerine insanln varoluuna Stoac yaklaan yeni felsefelerin ortaya k (Waters, 1996, s. 79). Bell zaman ierisinde radikal btn ideolojilerin ve destekleyicilerinin inandrclklarn ve ikna glerini yitirdiklerini dnmektedir.
6
Belle gre on dokuzuncu yzyln byk ideolojileri olan liberalizm ve sosyalizm glerini yitirmitir, artk endstri toplumunun bireylerini harekete geirebilecek ideolojiler deildirler. Bell bu durumu ideolojinin sonu olarak ifade etmektedir.
Daniel Bell bu nedenle ideolojinin sonu tezinin nclerinden biri olarak bilinir. Bu teze gre kapitalizmin doasndaki byk deiimler (sermaye sahipliinin dalm, ii snfnn siyasete dahil olmas, refah devletinin bymesi gibi nemli deiimler) sa ve sol arasndaki eski atmann gcn azaltmtr (Bruce ve Yearly, 2006, s. 85-86). Aslnda ideolojinin sonu tezinin sahibi Bellin kendisi deildir. Ancak 1960da yaynlad, derlemelerinden oluan deolojinin Sonu-The End of Ideology, balkl kitab nedeniyle bu tezle zdeletirilmitir (Marshall, 1999, s. 322). Bellin ideolojinin sonu tezindeki argman u ekilde zetlenebilir: 19. yzyldaki iki byk siyasal ideoloji olan liberalizm ve sosyalizm 1950lerin ortamnda, sanayi toplumlarnda yaayan insanlar iin harekete geirme yeteneini kaybetmitir. Belle gre iki byk ideolojinin harekete geirme yeteneini kaybetmi olmasnn iki nedeni vardr: Birincisi, ideolojilerin atmasnn iktisadi bunalm ve siyasal basky nleyememesi, ikincisi ise refah devleti uygulamalarnn kapitalizme getirdii uyarlamalardr (Marshall, 1999, s. 322). Dier bir deyile ideolojinin sonu, Bat toplumlarndaki demokratik politikalarn ve kapitalizmin sonucunda byk ideolojik atmalarn hakim olduu bir dnemin sonuna gelindii dncesini ifade eden bir kavramdr. Bu kavramn; on dokuzuncu ve yirminci yzylda hakim olan atmalarn stesinden gelindiini, ne Marxn snf atmasnn ne de Weberin brokrasinin demir kafesinin yarataca tahakkmlerin gereklemediini ima eden iyimser bir kavram olduu ileri srlmektedir (Horton, 2006, s. 34).
SANAY SONRASI TOPLUM KAVRAMI

Her ne kadar sanayi sonras toplum veya post-endstriyel toplum kavram Daniel Bell (1919-2011) ile zdeletirilmi olsa da aslnda bu kavramn ilk kullanm 1914te Coomaraswamy ve Pettynin Endstri tesi Denemeleri (Essays in Post Industrialism) makalelerinde kullanlmtr. Sonrasnda 1958de David Riesman endstri tesi toplumu bo zaman toplumu olarak adlandrm ve ancak 1959da Daniel Bell bu kavram bir dizi konferansta kullanmtr (Belek, 1997, s. 141-142). Bir baka gre gre ise sanayi sonras toplum kavram ilk kez David Riesman tarafndan kullanlmtr ve 1890larda yazan William Morrisin izleyicisi Arthur Pentyye atfedilir (Slattery, 2007, s. 462). Bu nedenle kavramn ilk kullanm ile Bellin kullanm ve poplerlemesi, yaygnlamas arasnda bir hayli zaman bulunmaktadr. Ancak sanayi sonras toplum kavram Bellin formle ettii haliyle tartmaya almas nedeniyle tpk Weberin karizma ya da brokrasi kavram gibi yaygn bir ekilde neredeyse atf yaplmakszn dolama girmitir. Aslnda Bell, Weber gibi ideal tip olarak sanayi sonras toplum kavramn gelitirir. Sanayi sonras toplum fikri, kendi ifadesiyle, gelecekte belli bir zamanda sanayi sonras toplumun ortaya kacana dair bir tahmin deildir; aksine, ortaya kmakta olan zellikler zerinde temellenen bir speklatif kurgudur (Bell, 1976a, s. ix). Bu nedenle de gerekte varolan tm toplumlarn zellikleri gz nne alnarak ve tmn kapsayacak ekilde formle edilmemitir. Sanayi sonras topluma ilikin temel zellikleri ieren, btn toplumlar dikkate almayan bir erevesi vardr. Buna gre sanayi sonras toplum kavram zel veya somut bir toplumun tasviri deil, analitik bir kurgudur. Bu kavram, gelimi Bat toplumlarndaki sosyal tabakalama yaps ve toplumsal dzenin yeni eksenlerini tanmlayan bir paradigma ve toplumsal erevedir. Toplumsal yaplar bir gecede dnmezler ve tam bir devrimin gereklemesi ou kez yzyllk bir dnemi alr (Slattery, 2007, s. 464).
7
Sanayi-sonras (postendstriyel) toplum kavramn ilk kullanan Daniel Bell deildir, ama bu kavram ounlukla Bellin formle ettii ekliyle tartld iin onunla zdelemitir.
Ritzer (2003, s. 233) Bellin sanayi sonras toplumla ilgili olarak ne srdkleri hem endstri hem de endstri ncesi toplumlar kapsayan ok geni bir toplumsal deime sreciyle ilikilendirildiine dikkat eker. Endstri ncesi toplumdan, endstri toplumuna oradan da post-endstriyel topluma gei olduunu dnen Bellin temel ilgisi ise post-endstriyel toplumdur ve post-endstriyel toplumu analiz edebilmek iin onu toplumsal yap, siyaset ve kltr olmak zere temel alana bler (Ritzer, 2003, s. 233). Endstriyel toplumun gelii ncelikle toplumsal yapy ve onun ekonomi, alma dnyas, bilim ve teknoloji gibi birka nemli bileenini etkiler, ancak toplumsal yapdaki bu deiimler siyasal sistem ve kltr zerinde de nemli etkilere sahiptir (Ritzer, 2003, s. 233). Bell modern toplumun oluumundan nce varolan sanayi ncesi toplumdan ve sanayi toplumu olarak bildiimiz, sosyolojinin ilk ura alan olan toplum biiminden farkl bir toplumsal aamaya geildiini ne srd sanayi sonras toplumun ok farkl zelliklere sahip olduunu ne srmektedir. Sanayi sonras toplumun en temel karakteristik zellikleri teknolojide, ekonomide ve toplumsal yapda grlmektedir. Ekonomi, arlkl olarak imalat sanayinden hizmet sektrne kaymakta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi nem kazanmakta, toplumsal yapda ise yeni teknik elitlerin ykselii ile birlikte yeni bir toplumsal tabakalama prensibi grlmektedir (Bell: 1974ten akt. Watson, 1995, s. 180). Sanayi toplumunda egemen olan mavi yakal i alanlarnn yerini, artk beyaz yakal ilerin ve iilerin ald ve bu profesyonel, bilimsel ve teknik mesleklerin sanayi sonras toplumun snfsal yapsn biimlendirdii gzlemlenmektedir. Daniel Bell belki de en ok sanayi sonras toplum kavramnn sahibi olan bir kuramc olarak bilinmektedir. Bu kavram kullanan ilk kii olmasa da, kavram ele al biimiyle en ok tartma yaratan isim olarak deerlendirilmektedir. Literatrde post endstriyel toplum, sanayi sonras toplum, sanayi tesi toplum, bilgi toplumu, enformasyon toplumu, post-fordist toplum, post-kapitalist toplum, post-burjuva toplumu, teknolojik toplum eklinde benzer toplum zelliklerinin vurguland ancak farkl kuramlarn ve kuramclarn yaklamlar erevesinde farkllklar gsterebilen kavramlatrmalar bulunmaktadr. Veysel Bozkurt bu kavramlatrmalar u ekilde sralamtr: Amittai Etzioni modernlik-sonras a (postmodern era), George Lichtheim burjuva-sonras toplum (post-bourgeois society), Herman Kahn ekonomi-sonras toplum (post-economic society), Murray Bookchin ktlk-sonras toplum (post-scarcity society), Kenneth Boulding uygarlk-sonras toplum (post-civilized society), Daniel Bell post-endstriyel toplum (post-industrial society), Peter Drucker bilgi toplumu (knowledge society), Paul Holmes kiisel hizmet toplumu (the personal service society), Ralf Dahrendorf hizmet-snfl toplum (the service class society) veya kapitalizm sonras toplum (post-kapitalist toplum), Zbigniew Brzezinski teknokratik a (teknokratik a), Masuda enformasyon toplumu (enformasyon toplumu) ve Manuel Castells network toplumu (network society) (Bozkurt, 2005, s. 20). Watersa gre sanayi sonras toplum kavram tpk Weberin karizma kavramsallatrmas gibi Daniel Belle atfta bulunulmadan yaygn bir ekilde kullanlmaya balanmtr. Baka bir deyile sanayi sonras toplum kavram sosyolojide yaygn bir ekilde karlatmz disiplinin ortak kullanmna sunulmu kamusal-ortak bir kavram olarak deerlendirilmektedir. Bu yaygn kullanmn kendisi bile kavramsallatrmann ne denli etkili olduunu gstermektedir (Waters, 1996, s. 107). Bellin adalar olarak saylabilecek isimler, Thomas Kuhn, Kleinberg ve Alain Touraine de Bell ile yakn tarihlerde 1960larn sonu, 1970lerin banda sanayi sonras toplum kavramn farkl ba-
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
lamlarda kullanm olsalar da bu sosyologlarn pek az Bellin sanayi sonras toplum dncesine gndermede bulunmutur (Waters, 1996, s. 107). Swingewooda gre 1950li yllarda Daniel Bell, S.M. Lipset, Raymond Aron ve Ralf Dahrendorf gibi bir grup nde gelen sosyolog, bir post-endstriyalizm kavraSIRA SZDE m ortaya atarak, ilevselciliin statik, tarihsel olmayan yarglar ile Marksizmin eskimi ideolojik tarihsiciliine kar kmlard. Toplumsal yapnn dnmesi temel DNELM alnarak, post-endstriyel toplum on dokuzuncu yzyln kapitalist toplumu ve yirminci yzyln sanayi toplumuyla kar karya konuyordu: Post-endstriyel topS O R U lum, zel mlkiyetin, snfsal karlarn ve snfsal atmann eksen ilkeler olarak merkezi nemlerini kaybettii bir toplumsal formasyonu oluturmaktayd. Kapitalist ve sanayi toplumunun toplumsal yaps, byk lde, zel mlkiyet ekseninDKKAT de rgtlenirken; post-endstriyel toplum teorik bilgi ekseninde dzenleniyordu (Swingewood, 1998, s. 371). Sanayi sonras toplum dncesine sahip dier SZDE kuramlardaSIRA olduu zere, Bellin sanayi sonras toplum tasavvuru da en genel anlamda kol emei gerilerken, beyaz yakal ilerin, hizmet endstrisinin, profesyonel gruplarn hzla bymesini ve yksek eitime, aratrma ve gelitirme almaAMALARIMIZ larna daha fazla kaynak ayrlmasn varsaymaktadr (Swingewood, 1998, s. 372). Yukardaki farkl topluca ele alnd, daha ok ekonomi-politik, bir eletiK T yaklamlarn A P rel deerlendirme iin lker Belekin Postkapitalist Paradigmalar (Sorun Yaynlar, stanbul, 1997) adl kitabna bavurabilirsiniz. Sanayi sonras toplum kavram; yeni bir ynetici elit, igcnn hizmet sektrne devinimi, teknolojinin deiimdeki itici gc ve en nemli bilgi tr olarak teoriyi, toplumsal yapnn deiimini aklamak zere tamamen yeni gelitirilen NTERNET ve ilgi ekici bir sosyolojik aklama (Waters, 1996, s. 108) olarak bir araya getirmektedir. Daniel Bell sanayi sonras toplum ya da post-endstriyel toplum kavramyla yakndan ilikili olan bilgi toplumu kavramn ilk kez kullanan kuramclardan birisidir. Bell, sanayi sonras toplumda teknoloji alannda radikal bir biimde yeni birtakm eylerin ortaya ktn ileri srmektedir. Bilgi toplumunu, bilim ve teknoloji arasnda deien iliki, aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin kurumsallama araclyla irketlemesi, i organizasyonunun normal bir paras gibi gelimekte olan ekonomik yapya eklemlenmesi olarak tarif etmektedir (Bell: 1976adan akt. Waters, 1996, s. 116). Ayrca bilgi toplumunun geliimi Belle gre dnyann o gne kadar tank olmad lde yksek renimin demokratikletirilmesini de iermektedir (Waters, 1996, s. 117). Nitekim Belle gre sanayi sonras toplum, bilginin, zellikle de teorik bilginin, gcn kayna olarak mlkiyetin yerini ald bir toplumdur. Baka bir ifadeyle, bilgi post-endstriyel toplumda gcn temel kaynan oluturur. Daniel Bell bilgi toplumu (knowledge society) kavramn ilk kez Sanayi Sonras Toplumun Gelii-The Coming of Post Industrial Society (1973) adl almasnda kullanmtr. Bellin bu kavram o dnemde profesyonel mesleklerin oalmas, yksek teknoloji gerektiren ilerin artmas ve eitimli, teknolojik elitlerin ykselen gcne dikkat ekmek iin kullanmtr (Bruce ve Yearly, 2006, s. 152).
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
Post-endstriyel toplum, hizmet sektrnn imalat sektrnden n plana getii, bilim ve teknolojinin NTERNET merkezi bir neme sahip olduu, yeni bir ynetici elitin ortaya kt bir toplumdur.
SANAY SONRASI TOPLUM KURAMI Sanayi ncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras Toplum
Daha nce de belirtildii gibi, Bellin sanayi sonras toplum kuram sanayi ncesi toplumdan, sanayi toplumuna, oradan da sanayi sonras topluma geile ilgili bir toplumsal deime kuramdr. Ancak burada u noktay ihmal etmemek gerekir: Nasl sanayi toplumu sanayi ncesi toplumun yerini alan, yerine geen bir toplum deilse, sanayi sonras toplum da sanayi toplumunun yerini alan, yerine geen bir toplum deildir (Bell, 1976b, s. 47). Her bir topluma atfedilen zellikler varlklarn srdrmeye devam ederler, deiim bu zelliklerin saysal oranlar ile ilgilidir. rnein bugn sanayileme ncesi toplumla zdeletirilen tarmsal retim btnyle yok olmu deildir. Ancak tarmsal retimde istihdam edilen insan oran dier sektrlerle karlatrldnda son derece dmtr. Sanayi ncesi toplumda genel olarak doadan kaynaklar dntrmeye dayal bir ura ve mcadele sz konusudur. Sosyolojide yaygn olarak kabul edilen ekliyle sanayi ncesi toplum avc-toplayc toplum ve tarm toplumu olarak ayrtrlarak tanmlanmaktadr. Cinsiyete dayal i blmnn olduu bu toplum tipinde ekonomik etkinliklerde birincil sektr meslekleri ve endstrileri (avclk, yiyecek arama, iftilik, balk tutma, maden karma, ormanclk) hkimdir. ktisadi etkinlik grenek ve geleneklere gre yrtlr, topran ve kaynaklarn arznda nemli kstlamalarla kar karya kalnr. Ekonomik etkinliin seviyesi mevsimlere ve talepteki kresel dalgalanmalara gre deiiklik gstermektedir. Toplumsal yaamn birimi ise geni hane yapsdr. Bu yap el emeini ve ounlukla greli olarak ok sayda evii hizmeti kullanmn kapsamaktadr (Waters, 1996, s. 109). Sanayi ncesi toplumlarda teknoloji kullanm son derece snrl dzeydedir. Tarmsal retimde kullanlmak zere basit alet yapm ve kullanm sz konusudur. Ayrca sanayi ncesi toplumlarda toplumsal ilikilerde hiyerarik bir grnm olsa da toplumun sanayi toplumundaki gibi snfsal bir karakteri bulunmamaktadr. Sanayi toplumunda gelimi makinelerle ve karmak rgtsel ve ynetsel srelerle bir ura veya mcadele sz konusudur. Sanayi sonras toplumun aksine sanayi toplumu insan-makine ilikilerini merkeze alan, doal evrenin teknik evreye dnm iin enerji harcayan bir toplumdur. Ekonomik etkinlik imalat sanayine ve maddi mallarn ilenmesi srecine odaklanmtr. nemli meslekler ikincil sektr meslekleri olan, yar-vasfl fabrika iisi ve mhendisliktir. Sanayi toplumundaki balca ekonomik sorun imalat sanayi giriimlerini kurmak iin yeterli sermayenin harekete geirilememesidir. te yandan en temel toplumsal sorun ise tabakalama sistemindedir (Waters, 1996, s. 109). Sanayi toplumunu fabrikalar, makine teknolojisi, imalat sektr, rgtl emek karakterize etmektedir. Sanayi toplumunda ok nemli bir yer tutan enerji retimi ve kullanm, makine teknolojisi ile rasyonel bir ekilde birletirildiinde ortaya kan retim art, verimlilik ve kr bu toplumun en arpc zelliidir. Ekonominin ve ilerlemenin taycs, bu anlamda retim art ile gerekletirilen krdr. Ayrca fabrikalarda alan mavi yakal sanayi iileri, bu iilerin rgtl yaps sanayi toplumunun nemli bileenlerindendir. Bell, Marksizmdeki toplumsal deimenin kanunu anlaynn artk geerli olmadn, toplumun gelime aamalarn saptayacak yasalarn nceden belirlenmi olmadn, toplumlarn sermaye birikimine gre planlamasnn artk sorgulanma-
10
Post-endstriyel toplumda tarm ve sanayi sektrleri gerilemi, bu alanda alanlar azalm ve ticaret, finans, sigortaclk, emlak gibi hizmet sektrndeki mesleklerde alanlar artmtr.
ya baladn, ayrca bilimin emek de dahil olmak zere dier etkinlik biimlerinden farkl olduunu ve bu nedenle de endstriye dayal bir toplumla bilime dayal bir toplumun birbirinden ok farkl zelliklere sahip olacan belirtir (Bell, 1976, s.108-109). Bu durumda Belle gre nemli sosyolojik sorun ortaya kmaktadr. lk olarak, bilimsel ve teknolojik devrim ii snf tarafndan yaplamayacana gre, o halde gelecekteki toplumda ii snfnn rol ne olacaktr? kincisi, yeni toplumun tabakalama sistemi kanlmaz olarak profesyonel ve teknik snflarn hakimiyetini vurgulayacaktr; ve ncs de gelecekteki toplumda bilimsel ustaln retilmesi ve srdrlmesi yksek dzeyde eitim grm bir aratrma elitinin ve onlar destekleyecek geni bir teknik kadronun varln gerektirecektir (Bell, 1976, s.109). Btn bunlar Belle gre yeni bir potansiyel hakim snfn gstergeleridir. Bell, yeni toplumda yaratlacak olan yeni bilimsel ve teknik elit ile kendi ayrcalklarn korumaya alan eski elitler arasnda bir toplumsal farkllama problemi yaanacan, yeni toplumun tamamen uyum iinde bir toplum olmayacan, eskisi gibi snf ve iktidar erevesinde olmasa da deiimle ve bilimle ilgili olarak zellikle ilerlemeci ve muhafazakr tutumlar arasnda yeni atmalara ve mcadelelere sahne olacan belirtir (Bell, 1976, s.110-111). Sanayi sonras toplumda ise Belle gre, temel mesele (ura) teki insanlardr. Bu toplum tipinde baz insanlar dierlerine hizmet salamaktadrlar ve bu hizmeti salayanlar genel olarak dierlerinden ok daha bilgili, uzman kiilerdir. Bu da genel olarak onlara byk avantajlar salamaktadr (Ritzer, 2003, s. 234). Dier iki toplum tipinin aksine sanayi sonras toplum makine teknolojisinin yan sra enformasyona dayal entellektel teknolojinin ykseldii bir toplumdur. Sanayi sonras toplum sektrden endstriler barndrr: ulatrma ve hizmetlerin olduu ncl endstriler; ticaret, finans ve sermaye deiiminin olduu drdncl endstriler; salk, eitim, aratrma, kamu ynetimi ve bozaman faaliyetlerinin olduu beincil endstriler. Bunlarn iinde sonuncusu belirleyicidir nk kilit noktadaki meslekler merkezde bilim adamlar olmak zere, profesyonel ve teknik olanlardr. Sanayi sonras toplumda, enformasyonun retimi en baat sorun olduu iin bilim en nemli enformasyon kaynadr. Ayrca bilimsel kurulularn, niversitelerin ve aratrma enstitlerinin organizasyonlar da nemli bir sorundur. Uluslarn gc bilimsel kapasitelerine baldr. Bu nedenle sanayi sonras toplumda bilime verilen devlet desteklerinin trleri ve doas, bilimin siyasallamas, bilim kurullar tarafndan iin rgtleniinin sosyolojik sorunlarnn hepsi merkezi siyasal sorunlar olarak ortaya kmaktadr (Waters, 1996, s. 109-110). nceki toplumlarla karlatrldnda sanayi sonras toplumun en nemli ve ilk zelliklerinden biri retim biiminin farkllamasdr. Bu yeni toplum yapsn karakterize eden en nemli unsurlardan biri artk imalat sanayi retiminin balca retim olmamasdr. malat sanayinin yerine ticaret, finans, sigorta, gayrimenkul, bireysel profesyonel hizmetler ile alm satm, onarm hizmetleri ve genel devlet ilerini kapsayan hizmet sektr (Bell, 1967, s. 27) toplam retim iinde daha byk bir paya sahiptir. Sanayi toplumunda yaygn bir biimde varolan mal retiminden hizmet retiminin yaygn hale gelmesi en arpc unsurlardan biridir. Sektrel olarak tarm ve sanayinin toplam retim iinde aldklar paylar derken, hizmet sektrnn yani salk, eitim, bilgisayar teknolojilerine dayal sektrlerin gelitii, toplam retim iindeki oranlarnn artt gzlenmektedir. Bu sre bal bana ekonomik yapdaki dnm gstermektedir. Sanayi sonras toplumda belirginleen ikinci nemli deiim toplumsal snflarda gzlenen farkllamadr. Sanayi toplumlarnda yar vasfl iilerin, dier bir ifa-
11
deyle mavi yakal iilerin oran fazlayken sanayi sonras toplumda eitim, idare, bro ilerinin artyla beyaz yakal iilerin says hzla artmtr (Bozkurt, 2005, s. 25). Sanayi sonras toplumda insanlarn nerede altklarndan ziyade ne tr iler yaptklar mesleki iblm asndan nemli deiiklikleri beraberinde getirmitir. Bellin sanayi sonras toplum argmann gelitirdii 1950li yllarn ortalarndan itibaren rakamlara gre Amerikan toplumunda beyaz yakal alanlarn (profesyonel, ynetici, bro ve sat eleman) says mavi yakal alanlar (zanaatkr, yar vasfl alanlar ve iiler) gemitir (Bell, 1967, s. 28). zetle, sanayi-sonras toplum yeni teknik sekinler yaratarak toplumun snf yapsn yeniden biimlendirmektedir (Bell, 1976a, s. 16).
Resim 1.2 Daniel Bell, postendstriyel toplumda finans, bankaclk, eitim, idare, bro ileri gibi ilerde alan vasfl beyaz yakallarn saysnn arttn belirtmektedir.
Sanayi sonras toplumda dikkat eken en nemli zelliklerden bir dieri bilginin kazand nemdir. Bell bilgiyi sanayi toplumunun sinir ularna yerletirir. Her toplumda bilginin nemi yadsnamaz zira iktidarn temeli olarak bilginin mlkiyetinde ya da siyasal konumunda deil; sanayi sonras toplumda bilginin karakterinde bir deiim yaanmtr (Bell, 1967, s. 28). Sanayi sonras toplumda belirleyici olan teorik bilginin merkezi nem kazanmasdr. Teorinin amprizme kar ncelii esas hale gelmitir. Bugn her toplum teknolojik yenilik (innovasyon) ve byme iinde yaamaktadr; teorik bilgi her toplumun teknolojik yeniliklerinin temeli haline gelmitir (Bell, 1967, s. 29). Bu nem kazanma ya da ne kma teorik bilginin birikiminin ve dalmnn sadece son yllarda yenilik ve deiimin yol gsterici gc haline geliiyle ilgilidir (Bell, 1976b, s. 46). Bell, bilim ve teknoloji arasndaki deien ilikiyi yeniliklere bakarak grebileceimizi belirtir. 19. ve 20. yzyllarda byk keiflerin ve bu keiflere dayal endstrilerin, yetenekli, ama bu keiflerin altnda yatan genel ilkelerle ilgilenmeyen dnrler tarafndan yapldn belirtmekdir. elik, elektrik, telgraf, telefon gibi pratik icatlardan rnekler vermekte, bu icatlarn altnda yatan ilkelerin ve temel zelliklerin kefedilmesinden sonra yeni pratik uygulamalarn, byk lde deneme yanlma yoluyla, ancak yllar sonra gerekletirildiini ne srmektedir. nce ilkelerin kefedildii, pratik uygulamalarn daha sonra yapld dneme ise kimyasal olarak retilmi olan sentetikleri gstermektedir. Bu sentetiklerin nce teorik bilgisi elde edilmi, makromolekllerin zellikleri hakknda elde edilen teorik bilgiye dayanlarak yeni malzemelerin retilmesi planlanm ve Birinci Dnya Sava srasnda Almanyann savata nemli bir g kazanmasn salamtr (Bell, 1967, s. 29). Bell, teori ve empirizm arasndaki ilikinin deitiini ekonomilerin ynetiminde de grebileceimizi belirtir. Belle gre hkmetler artk dorudan parasal veya mali politikalar gelitirmekte, ekonomik bymeyi hedeflemekte, farkl sek-
Post-endstriyel toplumda teorik bilgi ampirizmden daha nemli ve ncelikli olmutur.
12
Bell, teknolojinin sosyal bilimlerde kullanlmas sayesinde gelecekte hayatlarmz etkileyecek konular seip kontrol edebileceimiz alternatif gelecekler izebileceimizi dnmektedir.
trler arasnda denge kurmakta, bilinli politikalarla ekonominin ynn ekillendirmeye almaktadrlar. Hkmetlerin ekonomi konularna bu ekilde mdahale edebilmelerini mmkn klan, ekonomik teoride hkmetlerin bunlar yapmalarna izin veren yeni yasalarn gelitirilmi olmasdr (Bell, 1967, s. 29). Sadece teknolojik yenilikler anlamnda deil, sosyal bilimlerde de birok alanda bilgisayar tabanl ekonomik sistemlerin modellemeleri, toplumsal davranlarn ve karar alma srelerinin kontroll deneylemeleri yaplabilir hale gelmitir. Bell, giderek daha karmak hale gelen bilgisayar temelli simlasyon prosedrleri sayesinde ekonomik sistemler, sosyal davranlar, karar verme problemleri gibi ok eitli konularn simlasyonlarnn yaplabildiini ve sosyal bilimler alannda ilk defa byk lekli kontroll deneyler yapma olanana kavutuumuzu vurgulamakta, bu sayede gelecekte hayatlarmz etkileyecek konular seip kontrol edebileceimiz alternatif gelecekler izebileceimizi dnmektedir (Bell, 1967, s. 30). Btn bunlarn yannda herhangi bir karlk beklemeden teorik bilginin aratrld, test edildii, kodland mekn olarak niversiteyi, sanayi sonras toplumun en temel kurumu olarak belirmektedir (Bell, 1967, s. 30). Bellin ngrsne gre nasl ki sanayi toplumunda ticari iletmeler en nemli kurumlarsa, nmzdeki yzyl iinde niversiteler teknolojik yeniliklerin ve bilginin yeni kaynaklar olarak sanayi sonras toplumun merkezi kurumlar olacaktr (Bell, 1967, s. 30). Gerekten gnmzde niversiteler tm dnyada sanayileme dzeyleri ne olursa olsun, toplumlarn gerek teorik gerekse pratik kullanm alanlarna ynelik bilgi olsun Bellin ngrsn dorular nitelikte merkezi neme sahip olmulardr. niversitelerin toplumlarn bilgi retiminde, bilginin sanayinin hizmetinde kullanlmas ynnde ok nemli katklar olmutur.
Temel kaynak Temel kurum Temel karar vericiler Gcn temeli Politikann rol Endstriyel Makineler irketler Tccarlar Mlkiyet Laissez-faire (Braknz yapsnlar, braknz gesinler) Post Endstriyel Bilgi niversite Profesyonel/uzman Bilgi/beceri Devlet/Anonim ortaklk
Tablo 1.1 Endstriyel ve PostEndstriyel Toplumun Karlatrlmas Kaynak: Kivisto, 2008, s. 56
SIRA SZDE
Sanayi toplumu sanayi sonras toplumu karlatrnz. SIRAile SZDE Bellin ngrsne gre yeni an temel kurumlar dnsel (dnce kuruDNELM lular) olacak ve nemli insanlar da bilimadamlar, mhendisler, teknisyenler ve entellekteller olacaktr (Bell, 1967, s. 30). Belle gre:
S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
...yeni an ncelikli kurumlarnn entelektel kurumlar olacan sylemek, insanlarn ounun bilim insan, mhendis, teknisyen ya da entelektel olacaDKKAT n sylemek deildir. ada toplumda da insanlarn ou iadam deildir, ama yine de bunun bir i medeniyeti olduu sylenebilir. Toplumun temel deerleri i SIRA SZDE kurumlarna odaklanmtr, en byk dller bu alandadr, ve en byk g de, her ne kadar gnmzde g bir dereceye kadar fabrikadaki sendikayla paylalAMALARIMIZ sa ve politik dzen araclyla toplum tarafndan dzenlense de, i topluluklarnn elindedir (Bell, 1967, s. 30).
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
13
Bell, insanlarn gndelik yaamlarn etkileyen istihdam, fabrikalarn yeri, yeni rn yatrmlar, vergilerin datlmas, mesleki hareketlilik gibi konularda kararlar nce iadamlarnn, sonra hkmetlerin verdiini, bunun da nceliin i olduunu gsterdiini belirtir. Bu adan yeni toplumun baskn kurumlarnn entelektel kurumlar olmas da retim ve i ile ilgili kararlarn toplumdaki dier glerden doacak ya da bu glere bal olacak olmas, ekonominin dengesine ve bymesine ilikin hayati kararlarn yine hkmet tarafndan verilecei, ancak hkmetlerin bu kararlar aratrma ve gelitirmeye yapt yatrmlara dayal olarak verecei, etkililik-maliyet analizlerinin, fayda-maliyet analizlerinin yaplaca, yani kararlarn ok daha teknik bir nitelik kazanaca anlamna gelmektedir. Bu erevede de eitim kurumlarnn ve entelektel kurumlarn yaygnlamas ve yetenekli kiileri kendi bnyelerinde barndrmas, toplum asndan nemli bir hedef haline gelecek, bu kurumlar sosyal prestij ve sosyal stat kayna olacaktr (Bell, 1967, s. 30). Bell post-endstriyel toplum tipinin zelliklerini yle sralamaktadr: Endstriyel adan - mal retiminden hizmet ekonomisine gei. Mesleki adan - mavi yakal endstriyel mesleklerden beyaz yakal profesyonel ve teknik konumlara, ii snf arlkl bir toplumdan daha da orta snf bir topluma gei. Politik adan - politikaclar ve iadamlarndan oluan geleneksel g yapsna meydan okuyabilecek yeni bir bilgi snfnn yaratlmas. Kltrel adan - ilerlemenin ve politika-oluturmann asl kayna olarak teorik bilginin merkezi konumu. deolojik adan - teknolojinin kontrol ve teknolojik deerlendirmeye dayal bir gelecek ynelimi (Slattery, 2007, s. 462).
BOYUTLAR retim ekli Ekonomik sektr ENDSTR NCES Doal maddelerin ilenmesi Birinci Tarm, Madencilik, Balklkkinci Petrol&gaz ENDSTR Fabrika Mal retimi Dayankllk Dayanksz Ar sanayi ENDSTR SONRASI leme ve yen. i. hizmetler nc Transport Yararllk
Belle gre post-endstriyel toplum hizmet ekonomisine dayal, profesyonel ve teknik mesleklerin hakim olduu, nemli kararlarda etkili olacak bir bilgi snfnn merkezi olduu, kltrn ve ideolojinin teorik bilgiye ve teknolojiye dayal olduu bir toplumdur.
Tablo 2.1 Kaynak: Bell, 1976a, s. 94ten akt. Bozkurt, 2005, s. 46
Drdnc Ticaret, Finans Salk, Aratrma Rekreasyon, Eitim dare Enformasyon, kompter, veri sistemler Bilgi Entelektel teknoloji Bilim adam & profesyonel meslekler Soyut teori modelleri &simlasyonlar&sistem analizleri Gelecee ynelik Kiiler arasnda oyun Teorik bilginin kodifikasyonu
Dntrlen kaynak Stratejik kaynak Teknoloji Temel nitelik Metodoloji Zaman perspektifi Dizayn Eksen ilke
Doal g, rzgar, su, kaba insan ve hayvan Hammadde El sanatlar Artizan, ifti, el iisi Saduyu, snama yanlma Gemie ynelik Doaya kar oyun Gelenekilik
Yaratlan, enerji, elektrik, ya, gaz, kmr Mali kapital Makine teknolojisi Mhendis, yar vasfl Ampirizm&Deneyim u andaki tecrbelere ynelik Fabrikalam doaya kar oyun Ekonomik byme
14
Bell, post-endstriyel toplum kavramnn toplumsal yapdaki deiimi tanmlama abasndan doduunu, yani postendstriyalizmin asl etkisinin toplumsal yap SIRA SZDE zerinde olduunu, politik ve kltrel alan ancak dolayl olarak etkilediini belirtmektedir. DNELM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Daniel Bell sanayi sonras toplum kavramna ilikin ilk toplu deerlendirmesini yapt iki makalesinde (1967) o gnn toplumsal koullarnda toplumun retim yapsnda, ynetim anlaynda, karar alma mekanizmalarnda yaanan deiimleri ve sonularn aklamaktadr. Bell analizi boyunca toplumsal yap olarak tanmlad tekno-ekonomik alann post-endstriyel olabileceini iddia eder. Toplumsal yap bu anlamda siyasi rejimden ve kltrel biimden-dzenlemeden bamsz olarak post-endstriyel olabilir. Dahas toplumsal yapda iki boyut ayrt edilebilir: sosyo-ekonomik ve (ekonomik mlkiyet rntleri) ve sosyo-teknik; bunlardan yalnzca ikincisinde sanayi sonras toplum zellikleri oluabilir (Waters, 1996, s. 108). Post-endstriyel toplum kavram, merkezde teorik bilginin yer ald, yeni teknolojinin, ekonomik bymenin ve toplumsal tabakalamann bu teorik bilgi ekseni etrafnda rgtlendii bir yapdr (Bell, 1976, s.112). Bell, endstriyel toplum ya da kapitalizm gibi post-endstriyel toplumun da ancak kavramsal bir ema iinde anlaml olduunu, toplumsal rgtlenmenin yeni eksensel ilkesini tanmlayan SZDE ve giderek SIRA daha post-endtriyel hale gelen toplumlarn karlatklar temel problemleri betimleyen bir kavram olduunu vurgular. Dier bir deyile, post-endstriyel toplum Belle gre bir toplumsal sistem deildir, hatta Bell genel olarak da DNELM toplumlarn organik olduuna ya da tek bir sistem olarak analiz edilebilecek derecede btnlemi olduklarna inanmaz (Bell, 1976, s.114). Bell, Bat toplumunO R U da kltr veS toplumsal yapnn birbirinden ayrldn, birinin giderek kurum-dlatn ve mevcut ahlak normlarna uymaz hale geldiini, dierinin ise ilevsel rayonellie ve meritokrasiye yneldiini belirtir. Bu erevede post-endstriyalizm D KKAT kavram, toplumsal yapdaki deiimi tanmlama abasndan domu bir kavramdr (Bell, 1976, s.114). Belle gre toplumsal yap, tekno-ekonomik (teknolojik ve SIRA SZDE ekonomik) dzen anlamna gelmektedir ve bu alandaki deiimler zorunlu olarak politika ve kltr alanndaki deiimlerle ilikilendirilmek zorunda deildir. Bu adan post-endstriyalizmin politika ve kltr alann ancak dolayl olarak etkileAMALARIMIZ yeceini savunur (Bell, 1976, s. xcix). Saint SimonKile bilgilerinizi hatrlamak iin Klasik Sosyoloji Tarihi (Akretim Fa ilgili T A P kltesi Yaynlar, Eskiehir, 2011) kitabmzn Sosyolojide lk Dnem Gelimeler balkl nitesinde Saint Simon ile ilgili sayfalar yeniden okuyabilirsiniz. 19. yzyln bandaki sanayilemenin ortaya kard yeni toplumsal formasyonun zelliklerini sanayi toplumu kavramn kullanarak aklayan ilk sosyologun Saint Simon olduunu vurgulayan Bell, imdi eski endstriyel dzenin (Bell, 1967, s. 27) deimekte olduunu, yeni bir toplumsal oluumun, sanayi sonras NT ERNET toplum kavramyla aklanabileceini iddia etmektedir. zetle sanayi toplumunun egemen figrleri giriimciler, iadamlar, endstri yneticileri iken, yeni figrler bilimadamlar, matematikiler, ekonomistler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mhendisleridir (Bell, 1967, s. 27). Yeni toplumun egemen kurumlar entellektel kurumlar olacaktr. Ayrca yeni toplumda liderlii bugn bildiimiz anlamda iadamlar ve irketler deil, aratrma irketleri, endstriyel laboratuvarlar ve niversitelerin stleneceini ifade etmektedir (Bell, 1967, s. 27). Gerekten de sanayi sonras toplum zelliklerini vurgularken Bellin 1960larn sonlarnda nem atfettii birok toplumsal, kurumsal zelliklerin gnmzde iinde yaadmz toplumsall aklamada gl olduunu grebilmekteyiz. Bell, 1967 ylnda yaynlad makalede bu durumu u ekilde ifade etmektedir:
TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
15
...Saint-Simonun ynteminden ziyade ruhu ile dnecek olursak, eski endstriyel dzenin gemekte olduu ve aslnda bir yeni toplumun olumakta olduu aklk kazanr. Eer son yz yln hakim figrleri giriimci, iadam ve endstriyel ynetici ise, yeni adamlar bilim insanlar, metamatikiler, ekonomistler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mhendisleridir. Ve yeni toplumun hakim kurumlar da -en yetenekli olanlar ierecek ve en yaratc ekilde meydan okuyacak olmalar asndan- entelektel kurumlar olacaktr. Yeni toplumun liderlii iadamlarnda ya da bildiimiz ekliyle irketlerde olmayacaktr (retimin ok nemli bir ksm rutinlemi olacaktr), bu liderlik aratrma irketlerinde, endstriyel laboratuvarlarda, deney istasyonlarnda ve niversitelerde olacaktr. Aslnda, yeni toplumun yapsnn iskeleti imdiden grnmektedir (Bell, 1967, s.27). Sanayi sonras toplumda irketlerin, sanayi kurulularnn AR-GE (aratrma gelitirme birimleri) birimlerinin birer aratrma laboratuvar gibi ilev grdn, niversitelerin sanayi kurulular ile ibirlii iinde piyasaya ynelik rn tasarlama, gelitirme faaliyetleri yrttklerini gzlemleyebilmekteyiz. Dolaysyla Bellin 20. yzyln ortalarnda 21. yzyln toplumuna ilikin deerlendirmelerinin bir ksmnn hl geerli olduunu syleyebiliriz. Watersa gre Daniel Bell, Weberin brokratik ynetici snfna dair ideal tipin boyutlarnda kulland metodolojiye yknerek, ideal tip benzeri bir kurgu ile sanayi sonras toplumu 5 adan deerlendirmektedir: Hizmet ekonomisinin oluumu: Teknolojinin gelimesi ile birlikte toplumun ekonomik ve teknolojik yaps da deimektedir. Daha etkin, verimli ve kazanl teknikler ve retim sistemleri, daha az etkin ve krl olanlarn yerini almaktadr. Sanayi sonras toplumun ilk ve en nemli zellii igcnn ounluunun artk tarm ya da imalat sanayi ile ilgisinin azalmasdr; ancak ticaret, finans, ulam, salk, dinlence, aratrma, eitim ve ynetim gibi hizmetlerde yer almaktadr (Bellden akt. Waters, 1996, s. 110). Profesyonel ve teknik snfn stnl: Bell, sanayi sonras toplumda niversite/yksek renim gerektiren profesyonel ve teknik mesleklerin toplumda ounluu oluturmasa da egemen olacan ifade etmektedir. Bu erevede bilimadamlar ve mhendisler birlikte bilgi snfn oluturacaklar ve varlkl burjuvazi ile yer deitireceklerdir (Bellden akt. Waters, 1996, s. 110). Bell bilgi snfnn temelde mlkiyete deil, bilgiye dayal bir profesyonel snf olduunu ancak bilgi snfnn endstriyel bir snf olmaktan ok bir stat grubuna daha yakn bir oluum olduunu belirtse de sanayi sonras toplumun en nemli snf olarak addettii bilgi snfn snf olarak betimlemekte srar eder (Waters, 1996, s. 64). Teorik bilginin ncelii: Sanayi sonras toplumun tanmlayc ekseni teorik bilginin stnldr. Toplumun bilginin evresinde rgtlenii, toplumsal kontrol, yenilikler (inovasyon) ve yeni toplumsal ilikilerin siyasal ynetimi iin temel oluturmaya balamtr. Bell, sanayi sonras toplumda bilginin geleneksel veya uygulamal deil, teorik karakterde olduunu vurgulamaktadr. Bu durum ayn zamanda bilginin ok farkl durumlar iin uygulanabilir soyut sembolik sistemler eklinde kodlanmasn kapsamaktadr (Bellden akt. Waters, 1996, s. 110). Teknolojinin planlanmas: Teorik bilginin gelimesi teknolojik nkestirimde bulunmay olanakl hale getirmektedir. Bu durum, ileriye doru deerlendirmelerin, riskleri, maliyetleri ve avantajlar ierecek ekilde deiimin planlanmasdr (Bellden akt. Waters, 1996, s. 110).
Belle gre yeni toplumun liderliini niversiteler stlenecektir.
16
Entelektel teknoloji eylerin yeniden retilebilir tarzda yapm yolunu belirleyen ve sorun zmnde sezgisel yargnn yerini alabilecek bilimsel bilgiyi ierir (Poloma, 1993, s. 327).
Yeni entelektel teknolojinin ykselii: Teknolojinin fiziksel, aralarla ya da makinelerle ii olan, allagelmi anlamlarnn karsnda, insanlararas oyunu model alabilen, kiinin sezgiden bamsz bir ekilde karar alabilmesine olanak tanyan, soyut sembollerin sistemi olarak entelektel teknoloji dncesini ileri srmektedir. Bu anlamda bilgisayar fiziksel bir teknolojik ara olarak dnlebilir ancak yazlm, bir entelektel teknoloji rn olarak istatistiksel ve mantksal olarak bilgisayara veri olarak girilen formllerdir (Bellden akt. Waters, 1996, s. 111). Sanayi sonras toplumun bilginin youn olarak kullanld bir toplumsal formasyon olarak organize edilmitir. Bilgisayar entelektel teknolojinin aletidir. Sanayi sonras toplumun iki temel zellii bulunmaktadr: Bilim ve akl yrtmeye dayal deerlerin rolnn toplumun temel kurumsal gereksinimleri olarak ne kmas. Kararlarn daha teknik bir nitelik kazanmas, bylece de bilimcilerin ve ekonomistlerin (yani profesyonel mesleklerin) politik srecin iine daha dorudan girmeleri (Belek, 1997, s. 143). Bell yaad toplumda deneyimledii yeni teknolojik gelimeler, iin yapsndaki ve alanlarn kompozisyonundaki deiimleri gzlemledike kuramna yeni birtakm unsurlar ekleyerek revize etme ihtiyac hissetmitir. Waters (1996), Bellin Sanayi Sonras Toplumun Gelii kitabnn sonraki basklarnda, sanayi sonras topluma ilikin boyutlarn eitlendirildiini bazlarndan ise vazgeildiini sylemektedir. Kitabn sonraki basklarnda Bell drt ilevsel situs belirtir: bilimsel, teknomantksal, ynetimsel ve kltrel; ayrca be kurumsal situs belirler: ticaret, hkmet, niversite/aratrma, sosyal refah ve askeri. Byk atmalarn snflar arasnda deil, bu situslar arasnda gerekleeceini, dahas bu atmalar sayesinde snf oluumunun engellenebileceini ileri srer (Waters, 1996, s. 111-112). Ayrca meritrokrasi, ktln sonu, enformasyon ekonomisi gibi bugn sklkla kullandmz kavramlarn ve oluumlarn Bell tarafndan sanayi sonras toplumun genel zellikleri arasnda sralandklarn grmekteyiz. Ancak Watersa gre (1996) sanayi sonras toplum kuramna sonradan fazlaca eklenen bu zellikler aslnda iki temel unsurun; teorik bilginin merkezilemesi (teknolojik deiim iin bilimin kullanm) ve hizmet sektrnn genilemesinin eitlendirilmesidir. Hizmet sektrnn birok bileeni bulunmaktadr. lk olarak sanayi toplumunda belli bal kol emeine dayal gerekletirilen hizmet endstrisinin, ulamn, iletiimin, kamu hizmetlerinin, toptan ve perakende datmnn genilemesini varsayar. kinci olaraksa, beyaz-yakal istihdam; ekonomi, bankaclk ve finans sektrlerinin dzenlenmesi ile byr. ncs, mal retimi acil ihtiyalardan fazla olduunda, bireysel gelir arttnda bo zaman hizmetleri (kiisel bakm, yeme-ime, bozaman seyahati, elence, spor v.s) byr. Drdnc olarak, salk ve eitimin birer hak olarak kavran yaygnlar. Beinci olarak ise, toplumun karmaklaan yaps ve haklarn artan siyasallamas kamu hizmetleri sektrnn genilemesine neden olmaktadr (Waters, 1996, s. 112-113).
Sanayi Sonras Toplumlarn Genel Karakteristikleri

Veysel Bozkurt (2010) sanayi sonras topluma ilikin belirgin zelliklerini Daniel Bell ve dier sanayi sonras toplum kuramclar olan Alain Touraine ve Masudann yaklamlarn da kapsayacak biimde u balklar altnda deerlendirmitir: 1. Ekonomik yapdaki dnm 2. Ykselen yeni snflar
17
3. Bilginin artan rol 4. Enformasyon teknolojileri 5. Sanayi sonras toplumun dier karakteristikleri 1. Ekonomik yapdaki dnmler: Ekonomik yapdaki en belirgin dnm mallarn retiminden hizmetlerin retimine ynelik yaanan deiimdir. Bir ulus sanayiletike, i gcnn byk bir ksm, ekonominin iftilik (farming) ve tarm (agriculture) sektrnden imalat (manifacturing) sektrne kayar. Bu geiin bir sonucu olarak ulusal gelir arttka hizmetlere olan talep artacaktr (Bell, 1973: 15ten akt. Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras toplumda hizmetlerin retiminde artn gzlendii alanlar eitim, salk, sosyal hizmetler gibi insani hizmetler, bilgisayar, sistem analizi ve bilimsel aratrma ve gelitirme gibi mesleki hizmetler olarak karmza kmaktadr (Bell, 1989, s. 95, akt. Bozkurt, 2010, s. 222). Ayrca tarm, endstri gibi temel sektrlerin gerileyerek enformasyon ve hizmetler sektrlerinin n plana kmas da nemli gstergelerdir. Sanayi sonras toplumda bilgi ve enformasyonun artan oranda bir arlk kazand kanlmaz bir olgudur. 2. Ykselen yeni snflar: Deiim yalnzca retimin gerekletii meknlarda deil, iin niteliinde de gzlemlenmektedir. Sanayi sonras toplumda yeni snflar ortaya kmtr. Artk vasfl ya da yar vasfl mavi yakal iilerin yerine hizmet sektrnn ihtiyacn karlayan beyaz yakal iilerin youn olarak istihdam edildii bir sre yaamaktayz. Bilim adamlar, teknisyenler, mhendisler, retmenler, tp personeli gibi teknik ve profesyonel snfn niceliksel art sz konusudur. Snfsal deiim alma alan ile birlikte seyretmitir. Bu e zamanl deiim yaplan iin trnde teknik ve profesyonel snfn stnl lehine gereklemitir (Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras toplumun belirgin bir zellii olan snfsal deiim, hem toplumsal tabakalama hem de toplumsal snf analizlerini de etkilemitir. Sanayi sonras toplumdaki en nemli snf bilgi snfdr. niversiteler, uzmanlk alanlar ve idari tekilatn gelimesi sonucunda ortaya kan yeni bir entelijansiya yani bilgi snf nem kazanmtr (Slattery, 2007, s. 463). Ykselen yeni bilgi snf servet ve mlkiyetten ziyade bilgi ve uzmanla dayal yeni bir g biimini temsil ederler (Slattery, 2007, s. 463). 3. Bilginin artan rol: Sanayi sonras toplumun yeni paradigmas teorik bilgidir. Yeni ortaya kan toplumsal formasyonun rgtlenmesi bilgi ekseninde gereklemektedir. Sanayi sonras toplumda bilgi stratejik bir nem kazanmtr. Bilginin retimi, retilen bilginin kullanm kadar ok nemli stratejik bir ara haline gelmitir. Sanayi sonras toplumda teorik bilgi toplum iin yeniliklerin salanmasnda ve politik kararlarn alnmasnda merkezi bir rol almtr (Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras toplumlarn zellikle bilginin stratejik kontrol balamnda dnce kurulular, think-tankler, stratejik aratrma merkezleri ve aratrma merkezleri etrafnda rgtlendiklerini ve faaliyet gsterdiklerini syleyebiliriz. Bu balamda sadece teknik bilgi anlamnda deil, stratejik olarak farkl corafyalardaki politik belirleyicilik anlamnda da bu kurulularn finanse edildiini ve siyasi aktrlere bal olarak reel politik alan biimlendirme gcne sahip olduklarn ifade etmek mmkndr. Ayrca bilgi daha nce benzeri grlmedik lde teknik yenilenmeyi ve ekonomik bymeyi basite ynetmekle kalmamaktadr; kendisi de hzla ekonominin temel faaliyeti ve mesleki temel belirleyicisi haline gelmektedir (Kumar, 2004, s. 24). 4. Enformasyon teknolojileri: Enformasyon teknolojisi sanayi sonras toplumun ortaya knda etkili olan bir etmendir. Enformasyon teknolojilerinin bilim-
Sanayi sonras toplumda kol emeini kullanan mavi yakal iilerin istihdam azalm, teknik ve profesyonel snf bym, mlkiyetten ok bilgi ve uzmanla dayanan bir gce sahip olan bilgi snf nem kazanmtr.
18
Enformasyon teknolojileri (bilgi teknolojileri), bilgisayar ve iletiim teknolojilerinin bileimine, bilgilerin elde edilmesinde, depolanmasnda, ilenmesinde ve iletilmesinde kullanlan yazlm, donanm, ekipman ve hizmetlerin btnne verilen addr.
Sanayi sonras toplumda ulus devlet zayflam, merkeziyeti eilimler azalm ve bireysellik glenmitir.
SIRA SZDE
DNELM
sel ve toplumsal olarak hayatlarmza girii toplumsal ilikilerin, toplumsal rollerin deiiminde ok nemli role sahiptir. Enformasyon teknolojileri insanlarn ve toplumlarn birbirleriyle iletiim olanaklarn artrmakta, retim anlayn deitirmekte, sermaye hareketlerini dnya tarihinde hi olmad kadar hzlandrmaktadr. Ayn zamanda retim yapsna etkisi geleneksel istihdam alanlarn daraltrken, yeni ama daha snrl i alanlar yaratmaktadr. Bilgisayar destekli retim, sermaye asndan verimlilik art ve maliyet d anlamna gelirken, alanlar asndan istihdam olanaklarnn daha yksek eitim seviyesi gerektirmesi ve vasfsz/yarvasfl iilerin istihdam sorununu beraberinde getirmektedir. Dolaysyla enformasyon teknolojilerinin pozitif/negatif dntrc etkisi yadsnamaz bir gereklik haline gelmitir. 5. Sanayi sonras toplumun dier karakteristikleri: Teknolojinin ucuzlayarak kitlesel kullanmnn yaygnlamas kitle retimi ve haberlemesinin zlne yol aarken, dier taraftan da bireyin konumunun glenmesine yol amtr (Bozkurt, 2010, s. 225). Sanayi toplumunda varolan geleneksel ii hareketleri ve dayanmasnn, yeni gelien snflar, hizmet sektrnde alanlar, bilgi snf ile birlikte farkllaaca ngrs de bulunmaktadr. Buna gre geleneksel ii hareketlerinin yerini enformasyon toplumlarnda sivil vatanda hareketlerinin alaca; gnll teebbslerin de toplumda giderek ok daha nemli hale gelecei (Bozkurt, 2010, s. 226) ngrs yaygn bir ekilde paylalmtr. Gerekten de sanayi sonras toplumda geleneksel ii hareketlerinin zayflad, toplumsal snflarn parallnn art sonucu ii hareketlerinin de paral bir karakter kazand gzlemlenmektdir. Ayrca gnll toplumsal hizmetlerin ve gnll kurulularn sivil vatandalk ilkesi ekseninde yeni toplumsallklar ve bu erevede yeni toplumsal hareketler gelitirdikleri de grlmektedir. Sanayi toplumunun byk toplumsal ve siyasal sorunlar karsnda ulus-devlet Belle gre eski gcn yitirmitir. Dolaysyla sanayi sonras toplum bu adan da ekonomik faaliyetlerinde global dSZDE n, yerel SIRA hareket et felsefesinin egemen olduu, endstri toplumunun merkeziyeti eilimlerinin zayflad ve bireyselliin glendii bir toplum olacaktr (Bozkurt, 2010, s. 226). D NELM Post-endstriyel ulus-devletin zayflamasna neden olan faktrler neler olabilir? SIRA toplumda SZDE S O R U Dnnz.
DD N E Sanayi ve sanayi toplumdaki dnmleri bilgi, ekonomi, kltr ekseninde kapK Ksonras A LT M saml bir ekilde deerlendiren almas iin Veysel Bozkurtun Endstriyel & Post-Endstriyel Dnm: S O SZDE R U Bilgi, Ekonomi, Kltr (stanbul, Aktel Yaynlar, 2005) almasn SIRA okuyunuz. DKKAT Kltr AMALARIMIZ
SIRA SZDE S O R U
DD K K NA EL T M S O SZDE R U SIRA DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
Bellin sosyolojisinde kltr en nemli alanlardan birisini oluturmaktadr. Batnn SIRA SZDE sanayi toplumunda kltr toplumsal deimeden bamsz kalarak bozulmam ve K T varolmutur. A P ayr bir ekilde 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren kltr, deiimi tevik etmektedir ve ekonomi de bu deiim arzusunu yerine getiren bir ara haAMALARIMIZ line gelmitir. Toplumsal ve ekonomik yaamdaki deiimler sanatsal alanda da E L E V Z Y O N kltr, medya aracl ile kurumsallam ve bamszlamkendisini T gstererek tr. Kltrn K bamsz T A P ve zerk bir kurum haline gelmesi Belle gre sosyoloji disiplini iin sorun tekil eder. nk sosyolojik pratik davran, tutumlar ve ilgileri rastlantsal olarak toplumsal konumlarn zellikleri olan ya, cinsiyet ve dine gNTERNET TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
19
re tahmin edebilecei iddias zerinden kurumsallamtr. Oysa yaam tarz, deer seimi ve estetik tercihler daha fazla kiisellemitir (Waters, 1996, s. 125-126). Daha nce belirtildii gibi, Bell yukarda ele alnan tm bu faktrlerin post-endstriyel toplumun hem toplumsal yaps hem de siyasal yaps ve kltr zerinde yol at dnmlerle ilgilenir (Ritzer, 2003, s. 235). Bu noktada Bell zellikle post-endstriyel toplumun toplumsal yaps ile kltr arasndaki fark zerinde younlar. Ritzer, daha nce ifade edildii gibi (2003, s. 232) Bellin endstriyel - post-endstriyel toplumlar hakknda ne srdkleri ile post-modernistlerin modern-postmodern toplumlar hakknda ne srdkleri arasnda birok ortak nokta bulunduunu belirtmekteydi. Ancak Ritzer (2003, s. 233) post-modern toplumu olumlu terimlerle tasvir etmeye alan ou post-modernistin aksine, Bellin post-endstriyel toplumun, en azndan baz ynlerini, eletirmekten geri kalmadna dikkat eker. Bell post-endstriyel toplumun zellikle toplumsal yaps ile kltr arasnda grd kopukluu eletirir. Buna gre, post-endstriyel toplumun toplumsal yaps ile kltrn farkl ilkeler temellendirmektedir. Post-endstriyel toplumun ekonomik meselelere odakl toplumsal yapsnda rasyonalite ve verimlilie ynelik bir ilgi hkimken kltrel alanda irrasyonel, kendini gerekletirme ve tatmin etme ilkeleri hkimdir. Bell, bylesi bir kltrn verimliliin ve rasyonalitenin egemen olduu bir toplumsal yapya aykr dtn savunur ve bu noktada irrasyonel ve hedonistik dncelerle ilikilendirdii post-modernizmi eletirir (Ritzer, 2003, s. 235). Ritzer, Bellin bir modernist ve hatta bir muhafazakr olarak, postmodernizmle ilikilendirdii bu tr irrasyonel ve hedonizm benzeri gelimelerin, geleneksel erozyona uratarak onlarn yerini aldklarn ve bu adan toplum iin bir tehdit oluturduklarn dndn savunur (Ritzer, 2003, s. 235).
SANAY SONRASI TOPLUM TEORSNE YNELK ELETRLER

Sanayileme sonras kavram sanayi toplumu ve sanayileme srecine dair sahip olduumuz resmin tmn yeniden dnmeye zorluyor. Modern toplumlarn tarihinin yeni bir evreye veya yeni bir aamaya girmekte olduu iddiasnda temellenen sanayileme sonras kavram, bir baka ifadeyle, sanayi toplumunun yerini sanayileme sonras topluma braktn iddia ediyor (Kumar, 1976, s. 441). Bu adan radikal bir dnm ifade ediyor. Gerekten de Bellin ve dier sanayi sonras toplum iddiasn dile getiren kimi dnrlerin iddia ettii gibi insanlk tarihi sanayi toplumunun zellikleri ile byk bir kopuu temsil eden yeni bir evre iinde mi? Soruyu yle de sorabiliriz: Sanayileme sonras kavram ile ifade edilen dnmler, yenilikler acaba sanayilemenin yol at biimde insan hayatnn genel erevesini dntrebilmi midir? rnein, sz konusu yenilikler, sanayilemenin yol at biimde, insanlar mevsimlere dayal bir zaman algsndan saat esasl bir planlama yapmaya zorlayarak zamanla ilgili temel alglarn dntrebilmi midir? Btn bu yenilikler, insan bilincinin erevesini/iskeletini dntrebilmi midir? (Stearns, 1974, s. 13-14). Sanayileme sonras toplum tartmasn bu sorular ekseninde dnmek, yaanan dnm anlamak asndan fayda salayabilir. Oysa Bell btn bu sorularn cevaplar ile ok da ilgili deildir. Bell sadece en tepedeki yaplarla ilgilenir. Yeni bilgiden, yeni bir ynetici elitten bahseder; toplumun btn deer sisteminin deiip deimedii meselesi ile ilgilenmez. Sanayileme-sonras toplum kavramn ciddiye almak iin bu meselenin de ele alnmas gerekir (Stearns, 1974, s. 16). rnein, sanayileme beraberin-
20
de aileye ilikin ciddi dnmleri getirmitir. Aileyle ilgili en belirgin dnm, sanayilemenin i ve aile arasndaki ba btnyle deitirmesinde gzlemlenir. ile ev birbirinden ayrlm, evlenme ya ykselmi, kadnlar balangta daha ok ev ii ilerle urarken, erkekler eve ekmek getiren bir rol stlenmilerdir. Benzer bir deiimi, sanayi sonras toplumda bulabilir miyiz? Belki evet. Ama Bell toplumsal bilinle, deerler sistemi ile ya da bunlarn yaad dnmle ilgili bir zmleme yapmad iin aradmz cevaplar onun sylediklerinde bulmamz mmkn deil. Bellin ilgisi daha nce de sylediimiz gibi en tepedeki yaplarn dnmne ynelik bir ilgi. malata dayal retimin yerini hizmete dayal bir ekonominin ald bu yeni ekonomik yapda, Bell, mavi-yakallarn ekonomideki arl azalrken beyaz-yakallarn igc iindeki etkinliinin belirgin bir biimde arttn iddia etmekte. Eitimli profesyonel ve teknisyen gruplardan oluan (bilim adamalar, matematikiler, ekonomistler, mhendisler, vb.) beyaz-yakallarn artan etkinliine, sanayi-sonras toplumun en temel zelliklerinden birinin elik ettii sylenebilir: teorik bilginin empirizme ncelii. Dolaysyla, bu yeni toplumun merkezine Bell, niversiteleri, aratrma rgtlerini ve deney merkezlerini yerletirir. Bellin nkestirime dayal metodolojisi, bir yeni toplumu mjdelerken, tarihsel gereklikleri ya ihmal etmekte ya da kendi iddialarn destekleyici bir biimde kullanmaktadr. rnein, hizmet ekonomisine geildiini iddia ederken, ngilterede 1850lerde zaten bir hizmet ekonomisine doru dnm yaand gereini grmezden gelmektedir (Kumar, 1976, s. 446). Benzer bir biimde, toplumda bilim adamlarnn ve teknik donanma sahip profesyonellerin saysnn artmas aslnda sanayi sonras toplumla deil, M. Weberin de iddia ettii gibi, modern kapitalist toplumlardaki en azndan son bir asrda gzlemlenebilen rasyonelleme sreciyle ilgilidir. Dahas, teorik bilginin retime uygulanmas da yeni deildir. Sanayi toplumu, btnyle bilimsel ve teknolojik gelimelerin bir rndr (Giddenstan aktaran Parlak, 2004, s. 109). Dolaysyla, sanayi toplumu ile sanayi sonras toplum arasnda, aslnda Bellin iddia ettii gibi bir byk kopu ya da krlma deil, sreklilik sz konusudur. Sanayi sonras toplum teorisine yneltilen eletirilerin odak noktas snfsal eitsizliin kalcl, snf atmas, ekonomik kaynaklarn birka elde younlamas, beyaz yakal ilerin vasfsz nitelii ve tm mesleklerde profesyonelleme normunun sulandrlmasdr (Swingewood, 1998, s. 374). Bugn iinde bulunduumuz toplumsal yapda tm toplumlarn sanayi sonras aamaya ge(e)medikleri, hatta sanayi ncesi olmasa da tarm toplumu, sanayi toplumu ve dahas sanayi sonras toplumun belirgin zelliklerini bir arada bulunduran, btn bu zellikleri karmak bir ekilde bnyesinde barndran toplumlarn varolduunu sylemek mmkndr. Snfsal atma halen geerliliini korumakta, mavi yakal iiler ile beyaz yakal iilerin yaptklar iin nitelii asndan Bellin ngrd biimde ok da farkllk kalmad, zellikle alma koullar asndan farklln neredeyse yok denecek kadar azald gzlemlenmektedir. Beyaz yakal alanlarn profesyonelliklerinin dzeyi bu anlamda belirsizlemi, dahas sradanlamtr. Dolaysyla profesyonel mesleklerin bilgi temelli edindikleri becerilerin vasfszlamas sz konusudur. Bu anlamda sanayi sonras toplum olarak tasvir edilen dnemde alanlarn bilgi dzeyleri neredeyse eitlenmi, bilimsel bilginin ya da teorik bilginin ayrcal ve iktidar snrlanmtr. Weberin ideal tipletirmesindekine benzer bir biimde formle ettii sanayi sonras toplum kavramn gelitirirken Daniel Bell, gelecein toplumu portresi i-
21
zer (Slattery, 2007, s. 464). Sosyolojide gelecee ilikin toplumsal karmlarda ya da baka bir ifadeyle nkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de olduka risklidir. Zira toplumlarn geliim seyrine dair nkestirimde bulunmak olas deiimlerin dikkate alnmamas durumunda boa bir aba olarak da kalabilmektedir. Bell almasnn sonraki basklarnda sanayi sonras toplumu temsil ettiini dnd, en bata ileri srd birtakm zelliklerden vazgemi, yerine yenilerini ortaya koymu, eklektik bir kurama dntrmtr. Ancak her ne kadar baz zellikleri karlsa ve yeni eklemeler yaplsa da Bellin teorisi kavramsal dzeyde yaygn kabul grm, farkl kavramlatrmalarla eitlendirilmitir. te yandan Bellin sanayi toplumundan sonraki toplumsal yapy analiz ederken izdii ereve fazlaca ftrolojik bulunmutur (Slattery, 2007, s. 464). Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisine en bariz eletirilerden bir dieri ise onun ekonomik ve endstriyel analizine ynelik olarak yaplmtr. Buna gre Krishan Kumarn Sanayi Sonras Toplumdan Post-modern Topluma-ada Dnyann Yeni Kuramlar (2004) adl almasnda sanayi sonras toplumda Bellin yeni hizmet snf olarak grd insan hizmetleri ve profesyonel hizmetler alannda istihdam edilen iilerin saysnda kayda deer art gzlemlense de aslnda nitelik asndan betimsel dzeyde bu iilerin profesyonel olarak adlandrldn belirtmektedir. Buna rnek olarak da tesisatlara s mhendisi, dkkanclara idareciler denmesini rnek gsterir. Hizmet sektrndeki iilerin eitlilii, heterojenlii, vasf ve bilgi art (Miles ve Gershuny 1986dan akt. Kumar, 2004, s. 40) zerine sylenebilecekler de Bellin kuramndaki hizmet snfnn homojen bir snf gibi ele alna dair kayglar artrr. Ayrca profesyonellerin ve idarecilerin ounluunun eitim dzeyleri gelimi sanayi sonras toplumlarn en tipik rnekleri olan Amerika Birleik Devletleri, Almanya ve Japonyada niversite mezunu olabilirken, benzer yapya sahip olduunu dndmz Britanyada ayn pozisyondaki alanlarn ok daha aznn niversite mezunu olduu kaydedilmektedir (Kumar, 2004, s. 40). Sanayi sonras toplum aamasnda bilgi snfnn oluaca, genileyecei eklindeki ngr de sorunlu grnmektedir. Zira hizmet snfnn istihdam edildii alanlarda salt bilgiye dayal ilerin byk bir blmnn kendi kendine hizmet sunumu nedeniyle tasfiye olduu, bu alanda alanlarn ilerinin ortamnn kaybolduu tesbit edilmektedir (Miles ve Gershuny 1983den akt. Kumar, 2004, s. 40). Bell tarafndan zel bir nem atfedilen teknoloji, bilhassa bilgisayar teknolojisinde kaydedilen badndrc hz, bu alanda hizmet sektrnde orta kademede alanlarn saysn azaltmtr. Ayrca yeni i alanlar bilgisayar/bilgi sektrndeki istihdam olanaklarnn artndan deil, vasf ve bilgi kapsamnn kayda deer lde olmad ncl ekonominin aa dzeylerinde gereklemitir. Kumara gre yeni i alanlar daha ok hizmetler ve perakende ticaret alanlarnda yaratlmtr. Tipik yeni iiler, fast-food restoranlar dahil olmak zere yiyecek ve iecek kurulularnda alanlard: salk hizmetleri temelde hemireler ve zel hastanelerdeki yardmc personel ve evlerde alan zel hemirelerden oluuyordu; i hizmetlerindeyse temelde veri ilemeyle, kopyalama ve enformasyon ulatrmayla uraan rutin enformasyon iileri yer alyordu. Yeni iilerin birou kadnlardan oluuyordu, bunlarn birou yarm gn ya da geici olarak almaktayd. cret dzeyleri dkt, i gvenlii ve kariyer beklentisi hemen hemen sfrd (Kumar, 2004, s. 41). Kumarn zetledii bu durum da gstermektedir ki, genel olarak hizmet sektrnde ve enformasyon teknolojilerinde istihdam edilen iilerin bilgi dzeyleri, yaptklar iin nitelii ve aldklar cretler asndan sanayi toplumu zelliklerini sr-
22
SIRA SZDE
DNELM
drmektedir. Dolaysyla Bellin resmettii sanayi sonras topluma dair greli iyi koullar ne yazk ki gereklikten uzak seyretmektedir. Hizmet sektr kavram Bellin ortaya koymaya altndan ok daha geni anlamda sanayi retiminin birer uzants eklinde faaliyet gsteren alanlara da gndermede bulunmaktadr. Mevcut beyaz yakal hizmet sektr alanlarnn ounluu genellikle vasfsz, ok az bilgi ve uzmanlk gerektiren (bro ileri, sekreterlik, yaz ileri, petrol istasyonu grevlisi v.b) alanlarda almaktadrlar (Slattery, 2007, s. 465). Sanayi retimine dorudan SIRA SZDE ya da dolayl katkda bulunan mhendis, teknisyen veya bilgisayar programcs gibi mesleklerin yeleri Bellin iaret ettii gibi ayrcalkl, iktidar sahibi olabilecek snfsal bir konuma uzak grnmektedir. D N E L ulaabilmekten M
SIRA SZDE S O R U
DD N K KE ALT M S O SZDE R U SIRA DKKAT AMALARIMIZ
Sanayi sonras topluma SIRA SZDE ynelik getirilen eletirileri ksaca zetleyiniz.
S O R U
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON SIRA SZDE
Trkiye sanayi sonras toplum tartmalarnn hem ierisinde hem de dnda N M D D K nitelikte KE ALT yer alabilecek bir toplumsal grnme sahiptir. Zira Trkiye 20. yzyla tam bir tarm toplumu olarak girmi, Cumhuriyetin kuruluu ile snrl dzeyS O SZDE R gerekletirilebilmi, U de sanayileme sanayileme ancak yzyln ikinci yarsnSIRA dan sonra, zellikle krdan kente gn etkisiyle hz kazanabilmitir. Gnmzde ise Trkiye tarm toplumu zelliklerini geride brakm, sanayi toplumu kaDKKAT AMALARIMIZ ancak halen sanayi sonras toplum kriterlerini Bellin izdirakterini benimsemi i ereve iinde snrl bir ekilde tayan bir lke grnmndedir. Bu deerSIRA SZDE lendirme ekseninde aslnda Trkiyenin snfsal kompozisyonu, retim biimi, K T A P teorik bilginin ve teknolojinin retimde kullanlmas gibi sanayi sonras topluma ilikin temel dinamikler erevesinde ele alnmaldr. Bu nedenlerle Trkiye reAMALARIMIZ tim aamalarnda halen Batnn sanayi sonras toplumlarndan teorik bilgi ve tekTELEV Z Y O N (zkalp, 2009, s. 369) sanayilemesini Batya baml bir noloji destei almakta ekilde srdrmektedir. K T A P Trkiyedeki temel gstergelerini, istihdam alanlarn, sektrel dalmn de Nigcnn TERNET tayl bir ekilde istatiksel olarak inceleyebilmek iin http://www.tuik.gov.tr/PreTabTELEVZYON SIRA SZDE lo.do?tb_id=25&ust_id=8 balantsna bavurabilirsiniz. Trkiye sanayi sonras toplumun en tipik zelliklerinden biri olan geleneksel D M N T EN RE NLE T tarmsal ve sanayi retimindeki istihdam edilen nfus asndan anlaml bir geliim gstermitir. Artk Trkiyede uzun zamandr hizmet sektrnde istihdam edilen O R U ve sanayide istihdam edilenleri geride brakm grnmektenfus oran Starmda dir. 2012 yl Trkiye statistik Kurumu Hanehalk gc Aratrmas Mart 2012 Sonularna gre istihdam edilenlerin yzde 23,6s tarm, yzde 19,8i sanayi, yzde DKK AT 5,9u inaat, yzde 50,7si ise hizmetler sektrnde yer almtr. Trkiyede zellikle son 30 ylda hizmet sektrnde istihdam oran artm gSIRA SZDE rnse de, son zamanlarda niversite mezunu beyaz yakal isizliinin nemli bir sorun halinde geldii grlmektedir. Bu durumda sanayi sonras toplum zelliklerinden birisi olan vasfl, yksek eitimli beyaz yakal alan profiline uygun poplasAMALARIMIZ yonun Trkiye gibi gen nfusa sahip bir lkede isiz kalmas dndrcdr. Trkiyedeki isizlii ve yaanlan sorunlar zerine yakn zamanda yaplm K beyaz T A yakal P nitelikli bir alma iin ltfen Ed. Tanl Bora, Bouna m Okuduk? Trkiyede Beyaz Yakal sizlii (stanbul: letiim Yaynlar, 2011) baknz.
TELEVZYON
D N T EN RE NLE M T S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
23
zet
A M A
Amerikan sosyologu Daniel Bellin sosyolojiye katklarn zetleyebilmek. Daniel Bellin sosyolojisinde temel ama kuramdan ok toplumsal zmlemeye arlk vermektir. Byk toplumsal sorunlarn zm iin ngrlerde ve nerilerde bulunma eiliminde olan bir sosyologdur. Sosyolojide bu tarz toplumsal nkestirim (social forecasting) olarak adlandrlmaktadr. Bell 1950lerde ortaya kan yaknlama (convergence) teorisinin nde gelen temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Bell toplumsal yapy sosyal, politik, kltrel olmak zere dzlemde incelemektedir. Daniel Bell ideolojinin sonu tezinin nclerindedir. Sanayi sonras toplum kavramn aklayabilmek. Daniel Bell sanayi sonras toplum kavramnn sahibi kuramc olarak bilinmektedir. Bu kavram kullanan ilk kii olmasa da, kavram ele al biimiyle en ok tartma yaratan isim olarak deerlendirilmektedir. Bell sanayi sonras toplumun ok farkl zelliklere sahip olduunu ne srmektedir. Sanayi sonras toplumun genel hatlar itibariyle en temel karakteristik zellikleri teknoloji, ekonomi ve toplumsal yapda grlmektedir. Ekonomi arlkl olarak imalat sanayinden hizmet sektrne kaymakta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi nem kazanmakta, toplumsal yapda ise yeni teknik elitlerin ykselii ile birlikte yeni bir toplumsal tabakalama prensibi grlmektedir (Bell: 1974ten akt. Watson, 1995, s. 180). Sanayi toplumunda egemen olan mavi yakal i alanlarnn yerini, artk beyaz yakal ilerin ve iilerin profesyonel, bilimsel ve teknik meslekler sahibi snflar olarak sanayi sonras toplumun snfsal yapsn biimlendirdii gzlemlenmektedir.
A M A
AM A
Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisini analiz edebilmek. Sanayi sonras toplum teorisi bir toplumsal deime teorisidir. Sanayi sonras toplumun en nemli zelliklerinden birisi retim biiminin farkllamasdr. malat sanayi yerini hizmet sektrne brakmtr. kinci zellik toplumsal snflarn yapsnda gzlemlenen deiimdir. Sanayi toplumunun aksine sanayi sonras toplumda ilk kez mavi yakal iilerin oran beyaz yakal alanlarn oranna gre d gstermitir. Sanayi sonras toplumun bir dier zellii ise bilginin artan nemi olmutur. Bilginin retimi, kontrol son derece nem kazanmtr. Sanayi sonras toplumda belirleyici olan teorik bilginin merkezi nem kazanmasdr. Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisinin eletirilerini zetleyebilmek. Tm toplumlarn sanayi sonras aamaya geememilerdir; geme olaslklar da bulunmamaktadr. Snfsal atma halen geerliliini korumaktadr. Mavi yakal iiler ile beyaz yakal iilerin yaptklar iin nitelii asndan farkllk yok denecek kadar azalmtr. te yandan sosyolojide gelecee ilikin toplumsal karmlarda ya da baka bir ifadeyle nkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de olduka risklidir. Bu nedenle Bellin teorisi ksmen ftrolojik bulunmaktadr. Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisine en bariz eletiriler ekonomik ve endstriyel analizine ynelik olarak yaplmtr.
A M A
24
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki Daniel Belle ilikin ifadelerden hangisi yanltr? a. New Yorkta domutur. b. Columbia niversitesinde renim grmtr. c. Harvard niversitesinde retim yesi olarak almtr. d. Kapitalizmin Kltrel elikileri kitabnn yazardr. e. Yale niversitesinde asistanlk yapmtr. 2. Aadakilerden hangisi Daniel Bellin sanayi sonras toplum kuramndan sonra kapitalizmin kltrel elikilerini ele ald almasdr? a. Kapitalizmin Kltrel elikileri b. Sanayi Sonras Toplumun Gelii c. deolojinin Sonu d. Postkapitalist Paradigmalar e. Endstriyel ve Post-Endstriyel Dnm 3. Daniel Bell bilgi toplumu kavramn ilk kez hangi almasnda kullanmtr? a. Kapitalizmin Kltrel elikileri b. Sanayi Sonras Toplumun Gelii c. deolojinin Sonu d. Postkapitalist Paradigmalar e. Endstriyel ve Post-Endstriyel Dnm 4. Aadaki teorisyenlerden hangisinin sanayi sonras topluma ilikin bir kavramlatrmas bulunmamaktadr? a. Amittai Etzioni b. Herman Kahn c. Peter Drucker d. Ralf Dahrendorf e. Max Weber 5. Daniel Bell sanayi sonras toplum tipinin zelliklerini ele alrken aadakilerden hangisi asndan deerlendirmemitir? a. Endstriyel adan. b. Mesleki adan. c. letiimsel adan. d. Kltrel adan. e. deolojik adan. 6. Aadaki sosyologlardan hangisi sanayi toplumu kavramn ilk kez kullanmtr? a. Saint Simon b. Max Weber c. Karl Marx d. Emile Durkheim e. Daniel Bell 7. Aadaki meslek gruplarndan hangisi Daniel Bellin teknik ve profesyonel snf iinde yer almaz? a. Bilim insanlar. b. Teknisyenler. c. Mhendisler. d. Mavi yakallar. e. Tp personeli. 8. Daniel Bell sanayi sonras toplum teorisini gelitirirken aadaki lkelerden hangisini temel almtr? a. Trkiye. b. Japonya. c. Fransa. d. Msr. e. A.B.D. 9. Sanayi sonras toplumdaki en nemli snf aadakilerden hangisidir? a. i snf. b. Bilgi snf. c. Ynetici snf. d. Orta snf. e. st snf. 10. Aadaki kitaplardan hangisi Trkiyede beyaz yakal isizlii ele alan yakn dnem bir almadr? a. Bouna m Okuduk? Trkiyede Beyaz Yakal sizlii b. Kapitalizmin Kltrel elikileri c. Sanayi Sonras Toplumun Gelii d. Global letme Yerel Emek e. deolojinin Sonu
25
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. a 3. b 4. e 5. c 6. a 7. d 8. e 9. b 10. a Yantnz yanl ise Daniel Bellin Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Daniel Bellin Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Daniel Bellin Sosyolojisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Sonras Toplum Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Sonras Toplum Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Sonras Toplum Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Sonras Toplum Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Sonras Toplum Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Sonras Toplum Teorisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sanayi Sonras Toplum Teorisine Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 3 Belle gre post-endstriyel toplumda ulus devlet byk problemlerin zm iin ok kk, kk problemlerin zm iin ise gereinden fazla byk hale gelmitir. Bu ifadeyle Bell, ulus devletin uluslar aras ekonomik meseleler zerinde kontrol sahibi olamadn, dier taraftan yerel ihtiyalar da yeterince karlayamadn ima etmekte, ulus devletin bir yandan etnik aznlklara, dier yandan rgtl irket gruplarna doru ikiye blndn ileri srmektedir. Belle gre etnik gruplar Sovyetler Birlii, Yugoslavya ve ekoslovaska rneklerinde grld gibi etnik olarak homojen olacaklar corafi blnmelere ynelmekte, profesyonel dernekler veya sendikalar gibi rgtl gruplar da yurttalarn refah iin devletten ar gelir taleplerinde bulunmakta, bu talepler enflasyonu artrmakta ve bu da orta snflarn artan vergilere isyan etmesini beraberinde getirerek ulus devleti ekonomik adan zora sokmaktadr (Bell, 1991: 225-226dan akt.Waters, 1996, s. 161). Sra Sizde 4 Tm toplumlarn sanayi sonras aamaya ge(e)medikleri, tarm toplumu, sanayi toplumu ve dahas sanayi sonras toplumun belirgin zelliklerini karmak bir ekilde bnyesinde barndran toplumlarn varolduunu sylemek mmkndr. Sosyolojide gelecee ilikin toplumsal karmlarda ya da baka bir ifadeyle nkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de olduka risklidir. Daniel Bellin sanayi sonras toplum teorisine en bariz eletiriler ekonomik ve endstriyel analizine ynelik olarak yaplmtr.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Toplumsal nkestirim, klasik sosyoloji perspektifinin bir paras olan, makro kuramsal perspektif ile gnmz koullarn dile getiren, yenilenmi uygun ve kullanl bir sosyoloji ilgisini harmanlar (Poloma, 1993, s. 324). Bell toplumsal olaylarn ve olgularn tahmin edilmesiyle nkestirimi birbirinden ayrr. Ona gre tahmin olaylarn sonular ile ilgilenirken, toplumsal nkestirim tarihsel eilimler dizgesinin olaslklarnn ana hatlarn karmaya alr (Poloma, 1993, s. 324). Sra Sizde 2 Sanayi toplumunda temel kaynak asndan makineler nemli iken, sanayi sonras toplumda bilgi nemlidir. Temel kurum ilkinde irketler, dierinde niversitelerdir. Sanayi toplumunda temel karar verici noktasnda tccarlar sz sahibi iken, sanayi sonras toplumda profesyonellerdir. Birincisinde gcn temeli mlkiyet odakl iken, tekinde artk bilgi nem kazanmtr. Politikann rol asnda ise sanayi toplumunda laissez-faire anlay egemen iken, sanayi sonras toplum aamasnda devlet, anonim ortaklk egemenlik sahibi olmutur.
26
Yararlanlan Kaynaklar
Belek, lker. (1997). Postkapitalist Paradigmalar, stanbul: Sorun Yaynlar. Bell, Daniel. (1967). Notes on the Post-Industrial Society (I), National Affairs, Winter, Number 6. http://www.nationalaffairs.com/doclib/20080516_196700603notesonthepostindustrials ocietydanielbell.pdf (eriim tarihi: 8 Mart 2011) Bell, Daniel. (1967). Notes on the Post-Industrial Society (II), National Affairs, Spring, Number 7. http://www.nationalaffairs.com/doclib/20080516_196700707notesonthepostindustrials ocietydanielbell.pdf (eriim tarihi: 8 Mart 2011) Bell, Daniel. (1976a). The Coming of Post-industrial Society: A venture in social forecasting. New York: Basic Books. Bell, Daniel. (1976b). Welcome to the post-industrial society, Physics Today, February 1976. Bell, Daniel. (1991). The Winding Passage: Sociological Essays and Journeys. New Brunswick: Transaction. inde: Waters, Malcolm. (1996). Daniel Bell, New York: Routledge. Bozkurt, Veysel. (2005). Endstriyel & Post-Endstriyel Dnm, Bursa: Aktel Yaynlar. Bozkurt, Veysel. (2010). Toplum ve ktisat, Sosyolojiye Giri, (Ed. hsan Sezal), 3. Bask, stanbul: Beta Yaynlar. Bruce, Steve ve Yearly, Steven. (2006). The Sage Dictionary of Sociology, London: Sage Publications. Encyclopdia Britannica Concise. http://www.merriam-webster.com/concise/futurology Horton, R. (2006). Daniel Bell. inde: B.S.Turner. The Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge: Cambridge University Press. ss.34-35. Kivisto, Peter. (2008). Sosyolojinin Temel Kavramlar, Ankara: Birleik Yaynevi. Kumar, Krishan (1976). Industrialism and Post-Industrialism: Relections on a Putative Transitions, Sociological Review, vol. 24, no. 3, pp. 439-478. Kumar, Krishan. (2004). Sanayi Sonras Toplumdan Post-Modern Topluma-ada Dnyann Yeni Kuramlar, Ankara: Dost Kitabevi. Mann, Michael. (1983). Macmillan Student Encyclopedia of Sociology, London: MacMillan Press. Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Mendras, Henri. (2008). Sosyolojinin lkeleri, stanbul: letiim Yaynlar. zkalp, Enver. (2009). Sosyolojiye Giri, (Yenilenmi 17. Bask), Bursa: Ekin Yaynevi. Parlak, Z. (2004). Sanayi tesi Toplum Teorilerinin Eletirel Bir Deerlendirmesi, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, say 2, ss. 95-125. Poloma, Margaret T. (1993). ada Sosyoloji Kuramlar, Ankara: Gndoan Yaynlar. Slattery, Martin. (2007). Sosyolojide Temel Fikirler, stanbul: Sentez Yaynclk. Stearns, P. N., (1963). Is There a Post-Industrial Society?, Society, vol. 11, no. 4, pp. 10-22. Swingewood, Alan. (1998). Sosyolojik Dncenin Ksa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Vergin, N (2010). Siyasetin Sosyolojisi Kavramlar, Tanmlar, Yaklamlar, Doan Kitap: stanbul. Waters, Malcolm. (1996). Daniel Bell, New York: Routledge. Watson, Tony J. (1995). Sociology Work and Industry, London: Routledge.
2
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra Alain Tourainein; Programlanm toplum kavramn tanmlayabilecek, Toplumu anlamada kulland yntemi aklayabilecek, Kltrel demokrasi kavramn tanmlayabilecek, Modernlie ve liberalizme ynelik eletirilerini kavrayabilecek, Kltrel demokrasi fikrini tartabilecek, zne, demokrasi, modernlik ve toplumsal hareketler arasnda kurduu ilikiyi deerlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaksnz
Anahtar Kavramlar
Programlanm Toplum Modernlik Demokrasi zne Kltrel Demokrasi Toplumsal Hareketler
Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
GR TOPLUMU ANLAMANIN YNTEM VE GE MODERN TOPLUM MODERNLK VE MODERN TOPUMLARIN TEMEL SORUNU MODERNLK VE ZNE MODERNLK LE ZNE VE DEMOKRAS ARASINDAK LKLER SYASAL MODERNLK VE DEMOKRASNN BOYUTLARI TOPLUMSAL HAREKETLER VE KLTREL DEMOKRAS
Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi

GR
Alain Touraine gnmzn nde gelen toplumbilimcileri ve demokrasi kuramclar arasnda yer alr. Yaynlanm almalarnn seyri dikkate alnacak olursa, onun ilk dnem aratrma ilgileri daha ok sanayi sosyolojisi, zellikle sanayi iilerinin teknolojik ve mesleki modernlemeye kar tavr allar zerinedir. Onun birka meslekta ile birlikte ktisadi birlii ve Kalknma rgtnn talebi zerine yapm olduu literatr incelemesi (bkz. Touraine ve di, 1965) yaynland tarihe kadarki dnemde sanayi sosyolojisi alanndaki mevcut bilgi birikiminin iyi bir sentezlemesini temsil eder. Touraine, bu dnemdeki almalarndan daha sonraki almalarnda srekli olarak kendilerine atfta bulunaca iki nemli sonu karr. Bunlardan birincisi sanayi iileri bizatihi teknolojik modernlemeye deil, bu modernlemenin yaplma biimine ve zellikle usta vasf tayan iiler arasnda belirgin olduu zere, bu modernlemenin kendilerinin i zerindeki zerkliklerini kaybetmelerine kar kmaktadrlar. kincisi ise, yirminci yzyl ortalarna gelininceye kadar sna iyerlerinde grlen emek ile sermaye arasndaki atma sna demokrasinin ve kinci Dnya Savandan sonra da refah devletinin oluumunu saladktan sonra artk toplumdaki temel toplumsal atma olma konumunu kaybetmektedir. Bu atmann yerini toplumun kendini yeniden retimini planlayanlar ile bunlarn kararlarna tbi olanlar arasndaki toplumsal atma almaktadr.
Alain Touraine 1925 ylnda Fransann Hermanville kentinde domutur. niversite eitimini Ecole Normale Superieurede tarih (ve felsefe) alannda 1950 ylnda, doktora eitimini ise 1965 ylnda tamamlamtr. Mezuniyetinin ardndan Touraine yedi yl boyunca Ulusal Bilimsel Aratrma Merkezinde (Centre National de la Recherce Scientific) aratrmac olarak alm, 1958-60 yllar arasnda Uygulamal Yksek Aratrmalar Okulunun (Ecole Pratique des Hautes Etudes) mdrln yapm, 1970 ylnda ise bu okula bal Toplumsal Hareketler nceleme Merkezini (Centre for the Study of Social Movements) kurmutur (bkz. Encyclopedia of World Bibliography on Alain Touraine, 2011). Resim 2.1
30
Weberci yaklama paralel olarak Touraine, sosyolojinin konusunun toplumsal eylem olmas gerektiini savunur. O sadece somut-ampirik durumlarn incelenmesi ile ilgilenen bir sosyolog deil, ayn zamanda bu durumlarnn sebep ve sonularn anlamaya, aklamaya ve sorun olarak tanmlad hususlarn almasna yarayacak neriler ortaya koymaya alan bir entelekteldir.
Touraine bu gzlemlerini 1968de bata Fransa ve ABD olmak zere gelimi sanayi lkelerindeki renci hareketlerinin sosyolojik analizinden hareketle yapt tespitlerle birletirir. Bu tespitler dorultusunda Touraine 1970lerden itibaren artk sanayi toplumunun yerini yeni bir topluma, sanayi-sonras topluma ya da programlanm topluma, braktn ve bu toplumun alaca eklin ise toplumsal hareketler ile bu yeni topluma egemen g yaplar arasndaki toplumsal atmaya bal olacan dile getirir. The Post-Industrial Society [Sanayi-sonras Toplum] (1971) balkl almas Tourainein programlanm toplumun snf yapsn ve dinamiklerini sanayi toplumu ile karlatrmal olarak ele ald klasik bir alma olmutur. Onun The Academic System in American Society [Amerikan Toplumundaki Akademik Sistem] (1974) balkl almas ise byle bir toplumun sekinlerinin Amerikan rneinde nasl bir eitim sistemi iinde eitildiklerini ve daha genel olarak niversite ile iktisadi ve toplumsal hayat arasndaki ban nasl kurulduunun bir incelemesini yapmaktadr. Sosyoloji literatrnde Touraine toplumsal hareketler sosyologu olarak anlr. Tourainein bu sfatla temayz etmesi onun 1968 renci hareketleri zerine incelemesi ile balayan, Polonyadaki sosyalist rejimin kn hazrlayan Dayanma hareketi ve Fransada nkleer kart hareket zerine incelemeleri ile devam edip, bundan byle gndeminden hi dmeyecek olan dier almalar ile alkaldr. Bu dier almalardan biri olan The Return of the Actor [Aktrn Dn] (1988) onun modernlik, demokrasi ve toplumsal hareketler arasndaki ilikilerin sistematik bir zmlemesi ynndeki nemli bir aamay, daha sonraki ayrntl almalarnn adeta bir ilk taslan oluturmaktadr. Tourainee gre (1971), sanayi-sonras toplum ya da programlanm toplum sanayi toplumundan daha fazla iktisadi bymeye odaklanmtr ve sanayi toplumunun sahip olduundan ok daha fazla bir yatrm kabiliyetine sahiptir. Buna ramen, bu toplumun merkezinde yer alan mcadele sanayi toplumunda olduu gibi emek ile sermaye arasndaki mcadele ya da sermaye birikimi ve onu mmkn klan smr deildir. Zira iktisadi byme artk sadece sermaye birikimine dayanmamakta aksine eskisinden daha fazla olarak bilgiye ve toplumun yaratclna dayanmaktadr. Bu toplumda hayatn btn alanlar-eitim, tketim, bilgi, vs.-giderek artan bir ekilde retim etkenleri denilen eyle btnletirilmitir (Touraine, 1971: 5-6). Bu btnletirme ilemi bilimsel ve teknik aratrma, mesleki eitim, deiimi programlama ve onun unsurlarn idare etme, oklu ilikilere sahip rgtlerin ynetimi ve btn bu retim etkenlerinin harekete geirilmesinden yana olan tutumlarn oluturulup, idare edilmesini de iermektedir (Touraine, 1971: 5-6).
2. nite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi
31
Tourainein sanayi sonras toplum tezine gre 1970lerden itibaren sanayi toplumunun yerini bilgi ve teknolojinin nemli hale geldii sanayi sonras bir toplum almaya balamtr. Tourainee gre, sanayi sonras toplumun en nemli zellii bilgi teknolojisi kullanmnn salad denetim gcdr. Bu g kendisini elinde bulunduranlara kendi toplumlarn ekillendirme imkn salar. Bundan dolay da Touraine bu topluma programlanm toplum adn verir. Buradan hareketle Touraine bu yeni toplumdaki temel blnmenin ve atmann artk retim aralarnn mlkiyeti ve denetiminden kaynaklanmadn, aksine bilgiye erime ve kullanma gcnden kaynaklandn savunur. Bu gre gre, sanayi sonras toplum veya programlanm toplum bir tarafta bu gce sahip olan teknokratlar ve brokratlar ile te tarafta bu gten yoksun olan eitli toplumsal gruplar arasnda blnm bir toplumdur (Allen, 1997: 175). Aka grld gibi bu bak as sanayi toplumundaki temel snfsal blnmenin ve atmann nedenini retim aralarnn mlkiyetine ve denetimine balayan Marksist grten farkldr. Tourainein bu gr bir dier sanayi sonras toplum kuramcs olan Daniel Bellin grnden de farkldr. Nitekim sanayi sonras toplumda toplumsal atmann nemini grece ihmal eden Bellin aksine Touraine bu yeni toplumda belirli toplumsal gruplarn gten yoksun olmalarnn yeni toplumsal atmalar ve mcadeleler iin bir temel oluturduunu savunur (Allen, 1997: 176). Bu nedenle Tourainein sanayi sonras toplumda en byk siyasal nemi gten yoksun olan bu toplumsal gruplar rgtleyen toplumsal hareketlere verdii bilinmektedir (Marshall,1998: 617).
TOPLUMU ANLAMANIN YNTEM VE GE MODERN TOPLUMUN DURUMU

Tourainee gre, programlanm toplumu ve daha genelde herhangi bir toplumu anlayabilmenin yolu, klasik sosyolojinin yapt gibi, toplumsal aktrleri tarihin nceden nereye gittii bilindii varsaylan seyri iine ya da kurumsal yaps ve ileyii tespit edilmi bir toplumsal yap iine yerletirerek onlarn ne kadar uyum ya da sapma gsterdiklerini gzlemlemekten gemez. Aksine, bir toplumu anlamann yolu, onun toplumsal ve kltrel ynelimlerini, bu ynelimlerin ortaya konulduu toplumsal atmalarn ve g mcadelelerinin doasn ve egemen glerin toplumsal hareketleri tahrik eden eylerin nesini bastrdklarn anlamaktan geer (Touraine, 1971: 4). The Return of the Actor (1988) adl almasnda Touraine toplumsal hayatn merkezinde unsurun yer aldn belirtir. Bunlar: () rgtlenmi uygulamalarn birbirlerinden uzaklamas ve bir bilin olarak zne, () merkez toplumsal atmalarn konusu olan bilisel, iktisadi ve etik kltrel modeller (tarihsellik) ve () bu kltrel modellere toplumsal bir biim vermek iin birbirleri ile mcadele eden toplumsal gruplar olarak toplumsal hareketlerdir (Touraine, 1988: 42). Sosyal bilimlerin inac-yorumcu metodoloji geleneine mensup biri olarak Touraine bu unsurlar arasndaki ilikilerin destanms (epik) ya da dramatik bir yorumunu deil, mevcut zorluklarn stesinden gelmeye, engelleri amaya yarayacak fakat yine de mutlu sona ulamayacak olan romantik bir toplum yorumu retme niyetini aka ifade eder. Bu yorumun merkezinde artlara atfla davranlarn aklanmas abas deil, eylemler yoluyla artlarn aklanmas giriimi ve byle bir giriime davet vardr (Touraine, 1988: 43). ZiTourainein almalarnda toplumsal aktrler kavram daha ok toplumsal snf ve benzeri kolektif topluluklar iin kullanlan bir kavramdr.
32
ra eylem sadece mevcut deerlerin gerekletirilmesinden ortaya kmaz; insan eylemi deer yaratr (Touraine, 1965: 12den aktaran Knbl, 1999: 406). Bu suretle onun gstermek istedii ey toplumun merkezinin boalm olmad, toplumsal hareketlerin her yerde mevcut olduklar ve modernliin ve demokrasinin alaca eklin bu hareketlerin eylemlerinin ieriine ve ekline bal olacadr. Onun bu giriimi, mevcut olandan zorunlu olan karmak ya da, toplumlarn geliimini dorusal bir ilerleme iinde dnen yaklamlarda olduu zere, mmkn olandan zorunlu olan karmak deildir. Aksine, onun amac, kendisince yaplmas gerekli olan mmkn ve muhtemel klmaya yardmc olmak; demokratik toplumda birlikte yaamann artlarn mmkn klacak bir eylemlilie davettir.
The Self-Production of Society [Toplumun Kendini retimi] (1973; ngilizce eviri 1977) adl almasnda Touraine kendi tabiriyle toplum sosyolojisi yerine aktrler sosyolojisini koyacak ve bylece sosyolojide mevcut olan nesnel-znel ya da sistemSIRA SZDE eylem kuramlar eklindeki yanl blnmeyi aacak yeni bir kuram gelitirmeye alr. Tourainein, toplumu toplumsal aktrlerin eylemleriyle ekillenen bir toplumsal sistem olarak gren, bu nedenle de toplumsal aktrleri kuramn merkezine alan bu DNELM yaklam bundan dolay eylemci (actionalist) sosyoloji olarak adlandrlr. te yandan Tourainein aktrleri merkeze alan bu eylemci sosyolojisinin, aktrleri daha S O unsurlar R U ok sistemin olarak ele alan Parsons sosyolojisinden farkl olduu bilinmektedir. Tourainein eylemci sosyolojisinin ayn zamanda bireysel znenin l sayld yapsalclk ile post-yapsalcln ve tarihi ayn derecede toplumsal aktrlerDKKAT den mahrum brakan zcln ak bir eletirisini ierdii de bilinmektedir. Yntem olarak da Touraine sosyologlarn toplumsal deiim hareketlerini, onlarn iinSIRA SZDE de dorudan yer alarak inceledikleri sosyolojik mdahalecilik yntemini nerir (Marshall, 1998:5). zetle Touraine toplumsal deiim srelerine aktif olarak katlacak bir eylemci sosyoloji nermektedir. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Alain Tourainein bir ksm baka dillere olduu gibi Trkeye de evrilK T almalarnn A P mitir. Bunlardan bazlarnn knyeleri ile ilgili bilgiler u ekildedir: Modernliin Eletirisi (ev. Hlya Tufan, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002), Eitliklerimiz ve Farkllklarmzla Birlikte TEL E V Z Y O NYaayabilecek Miyiz? (ev. Olcay Kunal, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2002), Demokrasi Nedir? (ev. Olcay Kunal, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004), Bugnn Dnyasn Anlamak in Yeni Bir Paradigma (ev. Olcay Kunal, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2007).
NTERNET
Tourainein Critique of Modernity [Modernliin Eletirisi] (1995), What is Democracy? [Demokrasi Nedir?] (1997), Can We Live Together [Birlikte Yaayabilir miyiz?] (2000) ve Beyond Neoliberalism [Neoliberalizmin tesinde] (2001) balkl almalar bir yandan gnmz toplumlarn kendi tarihsel arka planlar ve mcadeleleriyle balantl olarak anlamaya alrken dier yandan anlalan sorunlara bir zm retme abasn yanstr. The Return of the Actor adl almasnda Touraine sadece sosyologun toplumsal hareketleri nasl inceleyeceini deil, ayn zamanda bu hareketlerin oluumunda ve kendilerini anlamalarnda akl hocal yapmadan ve onlar adna konuan biri olmadan onlarn kendilerini tanmlama, anlama ve gelitirme srelerine nasl yardmc
33
olabileceini tartr, neriler getirir (Touraine, 1988: 91-100). Benzer ekilde What is Democracy adl almasnda da demokrasinin incelenmesinin betimleyici olmakla kalmayp ayn zamanda are nerici de olmas gerektiini belirtir (Touraine, 1997: 196). Dolaysyla, bu almalarnda Touraine, ayn anda Weberci anlamda anlamac-yorumcu, Marksc anlamda eletirel ve Durkheimc anlamda da normatif bir toplumsal kuram ina etmeye gayret gsterir. Bir yandan sosyolojinin bu klasik ahsiyetlerini eletirirken, dier yandan onlarn modernlie olan itimatlarn yenilemek ve srdrmek ister. O, modernliin almasndan, terk edilmesinden ya da ondan geri dnlmesinden yana deil, onun aksayan ynlerinin onarlmasndan ve gelitirilmesinden yanadr. nk, ona gre, demokrasi bir yandan toplumu ynetim yaplar ve piyasa glerinin merhametine terk eden ar bireyciliin tehdidi altndadr. Dier yandan da, toplumsal aktr olmak isteyen ve kendi kiisel hayatlarnda ounluk ile aznlk, kamusal hayat ile zel hayat, evrensel olan ile zel olan, yenilie aklk ile gelenek arasnda balant kurmak isteyen bireylerin sorumlu almasna dayanmadklarnda yozlaarak bask gruplarna dnme ihtimali olan toplumsal hareketlerin tehdidi altndadr (Touraine, 2001: 24-44) Demokrasiyi savunmak iin yaplmas gereken ey hem piyasalarn gcne inanan ve znellik veya bireysel talepler ile toplumsal mbadeleleri ynetmesi gereken rasyonellii birbirinden ayran liberalizmi hem de dinsel, etnik, milliyeti, sosyalist veya komnist cemaatilikleri reddetmek ve siyasal zgrlk ve demokrasiyi vatandalk, hukuk ve aklc eylemin birliinde uzlatrlm bir kltrel ve siyasal oulculuun hizmetkr klmaktr (Touraine, 1997: 196, 45-47). Touraine bu uzlatrmann siyasal ve sosyal demokrasi tecrbesinden elde edilen kazanmlar da ierecek ekilde, Alexandern (1999) da belirttii zere, radikal bir kltrel demokrasi iinde mmkn olacan dnr. Onun anlad haliyle kltrel demokrasi ok kltrllk deil, kltrel eitliliin ulusal-toplumsal birlik ve dayanma iinde korunmasn ve kltrel deerlerin akl ve aklcln gerekleri ile uzlatrlmasn ferdiyet kazanm bireyin yani znenin yaratclna ve iradesine brakmay ierir. Tourainee gre;
Bir zamanlar zgrlk ounluun aznl devirmesi demekti. Bizim bugn savunduumuz zgrlk ise aznlklarn toplumsal ve kltrel haklarn tanmak ve bu nedenle eitlilii ve her bir bireyin kendisi olma ve kendi deerlerini ve kendi eylem biimlerini tarihsel eylemin vastalar ile birletirme hakkn savunmak demektir. Bir zamanlar adalet herkesin kanun gznde eit olmas ve imtiyazlarn yok edilmesi demekti. imdi adalet zgrlklerin kurumsal olarak savunulmas, suiistimallerin, iddetin ve yolsuzluun knanmas demektir... Fakat en sert ekilde knadmz sular bireyin vakarna kar ya da her bir bireyin zne olma ve bir zne olarak tannma hakkna kar sulardr-bundan dolay da rza gemenin ve ocuklarn cinsel suiistimalinin daha da sert bir ekilde knanmasdr. Yine ayn sebeple bireyleri doal trlere dndren ve zneye evrenselci atflar reddeden rkln reddedilmesi (Touraine, 2000: 295).
Tourainee gre, kltrel demokrasi insanlar ve topluluklar kendi kltrel cemaatlerine hapseden ok kltrllk deil, kltrel eitliliin ulusal-toplumsal birlik ve dayanma iinde korunmas ve kltrel deerlerin akl ve aklcln gerekleri ile uzlatrlmasn ferdiyet kazanm bireyin, yani znenin yaratclna ve iradesine brakan bir demokrasi anlaydr.
34
Liberalizm, modern dnemin nde gelen ideolojilerinden birisidir. Bu ideolojiye gre, toplumsal snf, ulusu, toplumsal cinsiyeti ya da rk her ne olursa olsun, her birey ahlken eit deere sahiptir; hkmetten bamsz olarak mevcut olan haklar vardr ve bu nedenle, herhangi bir hkmet sisteminin meruiyeti vatandalarnn zgrlklerini ne kadar koruduuna baldr. Bir siyasal doktrin olarak liberalizm vatandalarn zgrlnn hkmetlerin keyfi uygulamalarndan korunmasnda kurumlara ve yasalara byk nem verir. Siyasal gcn yasama, yrtme ve yarg arasnda datlmasn salayan bir anayasann hkmetin gcnn snrlanmasnda ve diktatrlk ve tiranln nlenmesinde nemli kurumsal ereve salayaca dnlr. ktisadi bir doktrin olarak liberalizm serbest ticareti ve ekonomide bireysel giriimcilikte devlet mdahalesinin olmamas gerektii anlamna gelen laissez-faire (braknz yapsnlar) dncesini savunur. Bu ilkeler pazarlarn ve kapitalizmin genilemesinin; sermaye, mal ve emein dnya leinde dolamnn nnde duran engellerin kaldrlmasnda nem tamaktadr. Kltrel bir doktrin olarak ise liberalizm hogry, aklcln eitli oluunu ve baka inanlara kar tarafszl savunur. Kendi tercihleri bakalarna zarar vermedii mddete bireylerin, devletin ve cemaatin mdahalesinden bamsz olarak, istedikleri ekilde yaamalar ve iyiyi kendi istedikleri ekilde tanmlamakta zgr olmalar gerektiini savunur (Gamble, 2007: 2622-23).
Tourainee gre kltrel demokrasinin hayat bulabilmesi iin entelektellere nemli grevler dmektedir. Kltrel eitlilik ve dayanmay savunmak amacyla dnyada pek ok giriim olmasna ramen bu giriimler entelekteller tarafndan nadiren aratrlmakta ve desteklenmektedir. Hlbuki bunun yaplmas onlarn mesleinin asl iidir. Onlar, modernlii gelenekten, akl duygudan, erkei kadndan, yneteni ynetilenden ayrmakta srar eden Bat modernlemesinin ayrd dnyalar birletirmek, at yaray tedavi etmek iin aba gstermezlerse anlamlar dnyas cemaati diktatrlklerin denetimi altna girecek; kitle toplumunda ise tketiciliin ve krn hizmetkr olmay kabul edenlerden baka entelektele ihtiya kalmayacaktr (Touraine, 2000: 300).
Touraine modernlemeyi ok genel hatlar ile tarm toplumundan sanayi toplumuna gei olarak ifade edilebilecek bir yap deiimi olarak tanmlar. Buna karlk modernlik kavramn ise aklclama, laikleme, zgrleme, ilerleme, insann doa zerinde egemenliinin kurulmas, gelenein terk edilmesi gibi bir dizi fikir ve lklere dayal bir toplumsal rgtlenmenin, zel olarak sanayi toplumunun, ileme biimi olarak tanmlar.
MODERNLK VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL SORUNU

Tourainee gre, modernleme kavram bir lkenin tarm toplumundan sanayi toplumuna doru olan tarihsel dnmne; modernlik ise, modernlemi ya da modernlemekte olsun, verili bir toplumsal rgtlenmenin ileme biimine, pratikte sanayi toplumunun sorunlarna atfta bulunur (Touraine, 1988: 34). Ona gre, modern toplumlarn en temel sorunu toplumsal birlik ve dayanma iinde kltrel eitliliin nasl srdrlebilecei sorunudur. Bu sorunun asl kayna modernliin aralar dnyas ile anlamlar dnyasn birbirinden ayrm olmasnda yatar. Ona gre, ne piyasa mekanizmas, ne de cemaatilik bu iki dnya arasnda etkin bir kpr kurmak suretiyle birlik ve dayanma iinde yaama sorununu zmleyebilir. Zira piyasa mekanizmas modernlik iin gerekli olan deiime akl salama ve srdrme ynnde olumlu bir ileve sahip olsa da son kertede insan tketici olmaya, insanlar aras ilikileri de piyasa ak-
35
trleri arasndaki mekanik bir mbadele ilikisine indirgemektedir. Hlbuki insan bireyi bir kltrn, bir kimliin ve bir hatrann (gelenein) insandr. Cemaatilik insann bu ihtiyacna bir cevap retmekle birlikte, insan ve toplumu tek kltr, tek kimlik ve tek hatraya hapsetmesi nedeniyle eitlilikten deil, tek biimlilikten yana; aklktan yana deil, iine kapanmaktan yana bir tavr benimser. Modernliin dn ve bugn bu tavrn ortaya kard otoriter ve totaliter rejimlerle doludur ve bu tecrbeler gstermitir ki, kar karya olunan sorunun akl, tarihsel evrim yasalar, evrensel geerlilie sahip deerler vb gibi bir nedene ya da gerekeye atfla kolektif dzeyde bir zm yoktur.
SIRA SZDE Tourainein grleri dikkate alndnda, rki, etnik milliyetilikler birer cemaatilik biimi olarak dnlebilir mi?
SIRA SZDE
Tourainee gre, modernlik iki aamadan gemi olup bugn onun nc aamas iinde bulunmaktayz. Rnesanstan Fransz Devrimi ve byk lekli S O R U sanayilemeye kadar olan dnem erken ya da klasik modernlik aamasn, sanayi devriminden 1970lere kadar olan dnem orta modernlik aamasn, 1970lerDKKAT den sonraki dnem ise ge modernlik aamasn temsil eder (Touraine, 1995: 786; 2000: 125-131). En temelde modernlik, Tourainee gre, Akl ile zne, aklclama ile ferdiyet kazanma, Rnesansn ruhu ile Reformasyonun ruhu ve biSIRA SZDE lim ile zgrlk arasndaki gergin bir ilikidir (Touraine, 1995: 5). Klasik modernlik anlay modernlii akln, zgrln ve devrimin zaferi olarak tanmlaAMALARIMIZ mtr. inde modernliin gelitii toplumlar bu klasik dnemde eyleri harekete geirmeye deil, dzene koymaya abalamaktaydlar. Bu dnem boyunca modernlik fikri toplumsal atmalar akl ile doa ve yerleik gler arasndaki mK T A P cadeleden kaynaklanan bir olgu vasfna brndrmtr. (Touraine, 1995: 28). Bu nedenle klasik modernlik fikri esas olarak insan doa ile mikro evreni makro evren ile btnletiren ve her tr ruh-beden ve insan dnyas-akn T E L E V Z Y O Ndnya ikiliklerini reddeden aklc bir dnya inasdr (Touraine, 1995: 29). Bu modernlik fikri gemile, gemiin otorite biimleriyle, geleneksel rgtlenme biimleri ve kltrel inanlaryla her trl uzlamay reddederek ve almaya, retim rgtNTERNET lenmesine, ticaret serbestiyetine ve yasalarn gayri-ahsi oluuna merkez bir nem balayarak yeni bir insan ve dnya ina etmek amacndayd. Ancak, bu modernlik anlaynn zaferi btn ezeli ilkelerin basklanmas, Tanr fikrini ima ettii iin ruh fikrinin, vahiy ve ahlki ilkelerin reddedilmesi; btn zlerin, Benlikin ve kltrn bilimsel anlay lehine ortadan kaldrlmas anlamna gelmekteydi (Touraine, 1995: 30). Modernist dnce insann doal yasalarn hkmettii bir dnyaya ait olduunu, kendisi de bu yasalara tbi olan akln doann yasalarn kefedebileceini, toplumsal bnyenin de bu doal yasalara uygun olarak ilediini, dolaysyla bu dnyann ve onun yasalarnn anlalmasnn vahye ihtiyac olmadn teyit eder (Touraine, 1995: 31, 33). Ancak, Tourainee gre, modernlik basite kutsal olandan alelade olana, dinden bilime geiten ibaret bir ey deildir. Aksine, modernlik akl tarafndan kefedilen ve kullanlan yasalara sahip doal dnya ile zne dnyas arasnda artan kopu demektir (Touraine, 1995: 57). Modernliin krizini de bu kopu, yani eylemler ile anlamlar, ekonomi ile kltr arasndaki kopu tanmlamaktadr (Touraine, 1995: 99). Tourainee gre bu kopu bir boluk ve karmaa oluturmaktadr:
DNELM
DNELM S O R U Cemaatilik klasik liberalizm ile kolektivizm arasnda bir orta yol bulmaya bir Dalan KKAT toplumsal kuramdr. Cemaatiler hem klasik liberalizmin ar SIRA SZDE bireyciliine hem de kolektivizmin ar toplumculuuna kar karlar (Yayla, 2005: 130). AMALARIMIZ Cemaatiler hibir kstlamaya uramayan serbest piyasa ve mbadelenin insan K T A P ihtiyalarn karlamaya yetmediini, bireylere daha fazla zgrlk verilirken ayn oranda sorumluluk ELEVZYO N verilmediiniTdnmekte ve toplum yeleri arasnda yakn cemaat balarnn korunup beslendii bir toplumsal dzenin gerekliliini N T E R N E T savunmaktadrlar (Marshall, 1998: 90-91).
Kolektivizm terimi en yaygn kullanmyla, retim ve datm aralarnn komnal (ortak) ya da devlet mlkiyetinde olmasn tevik eden siyasal ya da sosyoekonomik kuram ve uygulamalar anlatr (Marshall, 1998: 90).
36
On dokuzuncu yzyln sonundan beri iinde yaamakta olduumuz kltrel ve toplumsal alan btnle sahip deildir: bu hal modernliin yeni bir aamasn deil, onun rmesini oluturmaktadr. Belki daha nceki hibir medeniyet bu derece bir merkez ilke yokluu yaamamtr. Kilise ile devletin ayrlmasnn temel ilke olduu bu laiklemi kltrde hibir byk dinin baat bir etkisi yoktur. Buna karlk, ayn zamanda, gemie ve kaybolmu bir dzene zlem hibir zaman zayf olmamtr (Touraine, 1995: 98-99).
SIRA SZDE
Sizce, kutsal olandan SIRA SZDE alelde olana gei ifadesi ile burada ne kastedilmektedir ve sosyolojik dnce tarihinde bu kavramlarn size hatrlatt baka isimler var m?
DNELM MODERNLK VE ZNE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bir toplum ya piyasa gibi hareket ettiinde ya da kendini btnyle bir kltrel S O R U kimlik ile tarif etmeye baladnda ve onun aktrlerinin atflar pr kltrel, cemaati ya da bireyci olmaya baladnda modernliin krizi zirveye ulam demektir (Touraine, 1995: 178). Ancak, Tourainee gre, modernlii bugn iinde bulunduDKKAT u rme ve karmaadan kurtarmak ve onun dalan paralarn bir araya getirerek yeni bir birlik oluturmak mmkndr. Bunun yolu, ncelikle bu karmaa ile SZDE ve deerlerin oulculuunu kabul etmekten gemektedir. yzlemek,SIRA deneyim Arasal akln ya da teknik aklcln bu yeni birliin oluturulabilmesinde byk bir rol vardr. Zira teknik aklclk modernliin paralarnn birbirlerinden btAMALARIMIZ nyle kopmasn, kltrel eilimlerin kendilerinin dierlerinden btnyle farkl ve stn olduklarna inanmasn ve kendilerini siyasi tahakkm araynda olan toplumsal glere nler (Touraine, 1995: 102). Fakat bu yeterli K T A dntrmelerini P deildir nk modernliin bir yz aklclama ise dier yz de ferdiyet kazanmadr (subjectivation). Modernliin trajedisi onun kendisinin dier yarsna kar bir mcadele T E L Eiinde V Z Y O Ngelimi olmas yani, bilim adna znenin dar atlmas ve bylelikle onu oluturan iki unsurdan birinin tahrip edilmesidir. Dolaysyla bugn modernlik dediimiz ey sadece zne ile akl arasnda ve vicdan ile bilim arasnda artan bir etkileim sayesinde mevcut olabilecekken, modernlik kendi tarihinde NTE RNE T izleyerek akln zaferine izin vermek iin zne fikrini terk etbunun aksine bir yol mi, akl zgr klabilmek iin duygular ve tahayylleri bastrm ve kadnlar, ocuklar, iiler ve smrge altndaki insanlar gibi tutku ile zde tutulan toplumsal kategorileri aklclk ile zdeleen kapitalist sekinlerin boyunduruu altnda ezmitir (Touraine, 1995: 205-7). Tourainee gre zne kendi bana modernliin dalan dnyasn bir araya getiremez; onun byle bir teebbste kullanlabilecek bir ara olarak da grlmemesi gerekir. Bu birletirme ancak akl ile znenin yeniden bir araya gelmesi/getirilmesi ile mmkn olabilir. Bu birliktelik iinde zne bir st benlik (sper ego) ya da kolektif vicdan deil, kiisel arzu ve ihtiyalarn bir irkete, bir topluma mensup olunduunun farknda olarak uzlatrlmasna kalkmak olarak anlalmaldr (Touraine, 1995: 218-20). Bu haliyle zne ne arasal akln, deerlerin ya da gelenein sevki ile hareket eden Weberin dncesindeki aktr ne de toplumsal olgularn basks ya da sevki ile hareket eden Durkheimn dncesindeki bireydir. Aksine, zne, zgrlk demektir. Bireyin kendi eylem ve durumlarn kontrol etme, kendi deneyimlerini ve hatralarn kiisel bir hayat hikyesi iinde birletirmek iin kendini bir aktr olarak ortaya koyma ve aktr olarak tannma iradesidir. Aklclk adna, tarih ve devrim adna, toplumsal normlar ve kurallar adna, toplumun iyilii adna, bir kltr veya cemaate mensubiyetten kaynaklanan sorumlu-
37
Touraine sosyolojisinde toplumsal aktr eylemleriyle kendi toplumunu ekillendirme ve tarih yapma iradesine sahip tarihsel zne olarak anlalr.
luklar adna ve kendini beenme adna ekillendirilmi olan benliini krarak ve fakat bir dile, bir yze, bir hatraya sadk kalarak kendi zgrl adna ferdiyet kazanma teebbsdr (Touraine, 1995: 207, 221-22). Dolaysyla, eer zne, kurulu glerin bizi kendilerine taptrd btn putlar krp, btn glere kar direnir ve farkl olma ve hatta kitle toplumunda yalnz olma hakkn savunabilirse, modernlik fikri zne etrafnda ina edilebilir (Touraine, 1995: 225-26). Touraine tarafndan bir toplumun ya da onun aktrlerinin kendilerini pr kltrel, cemaSIRA SZDE ati ya da bireyci bir tavrla tarif etmeleri nasl anlalmaktadr?
DNELM MODERNLK LE ZNE VE DEMOKRAS ARASINDAK LKLER S O R U Tourainein Critique of Modernity (1995) adl almasnda tanmlad bu zne onun demokrasi kuramnn da merkezinde yer alr. Demokrasi her eyden nce ulus devletin ve serbest piyasa dzeninin varln gerektirir. BirDyordam olarak deKKAT mokrasi ynetilenlerin kendi yneticilerini semeleri, anayasal ve hukuki garantilere sahip siyasal oulculuk ve laiklik demektir. Ayrca, menfi zgrlklerin (yaSIRA SZDE ni kiisel zgrlklere saygnn) mspet zgrlklerle (yani ounluk tarafndan adil olduu dnlen bir sosyal sistem) ile uzlatrlmas da gerekir. Menfi zgrlkler ile mspet zgrlkler arasndaki ba salayan ey iseAMALARIMIZ tbi ve baml olanlar serbeste hareket etmeye ve onlar, toplu pazarlk rneinde olduu gibi, iktisadi, siyasi ve kltrel kaynaklara sahip olanlarla eit olarak haklar ve garantileri tartmaya muktedir klan demokratik iradedir. Bu nedenle toplu pazarln balaK T A P tlmas, yani sna demokrasi, demokrasinin en byk baarlarndan biri olmutur. Ancak demokrasi basite bir dizi kurumsal garantiler ya da menfi zgrlkler demek deildir. Aksine demokrasi, znelerin, kendi kltrleri ve baTE L Ezgrlkleri VZYON lamnda, sistemlerin mtehakkim mantna kar yrttkleri savatr. Ksacas demokrasi zne siyasetidir; znenin var olabilmesinin nartdr. Demokrasinin byk grevi kitle kltr iinde eitlilik retmektir. Bundan dolay demokratik kl N T farkllklardan ERNET tr ile cumhuriyeti kltr arasnda byk farkllklar vardr. Bu birincisi, cumhuriyeti kltr birlik peinde iken demokratik kltr eitlilii korur. kincisi, cumhuriyeti kltr zgrl vatandalk ile zde tutarken demokratik kltr insan haklarn vatandan grevleri anlaynn ve tketici taleplerinin karsna koyar (Touraine, 1997: 11-13, 19). Demokratik rejim azami sayya azami zgrlk veren ve mmkn olan azami eitlilii koruyan ve tanyan siyasal hayat biimidir (Touraine, 1995: 13). Yorumcu olduu kadar normatif bir kuramc olarak Tourainein zne, demokrasi ve modernlik arasnda kurduu ilikiler ok ynl ve ok katmanldr. Ayn zamanda o kuramnn hem modernlemi hem de modernlemekte olan lkeleri birlikte kapsayan, yani evrensel olarak kucaklayc ve kuatc bir kuram olmasn arzu eder. nk kresellemenin egemen olduu bir dnyada bir lkede demokrasinin yaayabilmesi ancak dierlerinde de mevcut olmas ve yaatlmas artna baldr (Touraine, 1997: 18). Bu ise srekli olarak farkl lke ya da lke gruplarnn siyasal durumlarnn, dolaysyla farkl rejimlerin ve onlarn somut uygulanma biimlerinin srekli olarak birbirleri ile karlatrlmalarn gerektirir. lk olarak, Tourainee gre, modernliin akl ile zne, aklclama ile ferdiyet kazanma arasndaki zor ilikileri idare etmeye dayand ve znenin ise arasal akl kiisel ve kolektif bir kimlik ile birletirmeye teebbs olduu dnldnde, demokrasi en iyi aklc dnce, kiisel zgrlk (liberty) ve kltrel bir kimlii
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Tourainein demokrasi ile zne arasnda kurduu TE LEVZYON ilikiye gre demokrasi, znelerin kendi kltrleri ve zgrlkleri balamnda, sistemlerin egemen mantna kar N yrttkleri TERNET bir sava, bir zne siyaseti ve znenin var olabilmesinin bir n kouludur.
38
uzlatrma olarak tanmlanabilir. Onun nazarnda, zgrlk arzusu bireylii, kltrel kimlik zelcilii (particularism) ve akl ise evrensellii temsil eder. Bir birey, davran, zgrlk arzusunu bir kltre yelik ve akla dayanma ile birletirdii lde bir znedir (Touraine, 1997: 15). Baka bir ifadeyle, bir birey zgrlk, aklclk ve kltrel aidiyeti birletirdii lde znedir. Tourainee gre:
Ayn ekilde ve ayn sebeple, demokratik bir toplum bireylerin zgrln ve farkllklara saygy zel ve kamu idaresinin teknikleri ve yasalar vastasyla kolektif hayatn aklc idaresini birletirir. Demokrasinin inas iin bireycilik yeterli bir ilke deildir. .... Kendi karlarnca ynlendirilen bireyler iinde yaadklar demokratik toplumu her zaman desteklemezler. ....Toplum, asl amac bireylerin ve kolektiflerin zgrlkleriyle iktisadi faaliyet ve yasal standartlarn uzlatrlmas olan kurumsal bir ina olarak grlmedike demokratik kltr vcuda gelmez (Touraine, 1997: 15).
Tourainein zne ile demokrasi arasnda kurmu olduu bu paralellik ve eklemleme Gkalpin Trkiyede modern ulus devletin inasna rehberlik edebilecek ilkeleri belirlemek iin kltr ile medeniyet arasnda yapt ayrmdan hareketle ortaya koyduu Trk milletinden, slam mmetinden ve Bat medeniyetindenim bireimini hatrlatr. Gkalpin dncesindeki Bat medeniyeti Tourainein Weberci anlamda kulland teknik ya da arasal akl ile hemen hemen zdetir. Her ikisi de teknik aklcln belli bir kltr ya da cemaatle zde olamayacan, bireyin tek bir mensubiyet ilkesi ile tanmlanamayaca, hem kendine has hem de bakalar ile paylatklar ortak yanlar olacan ve ferdiyetin yani znenin buradan ortaya kaca konusunda benzer dnceye sahiptirler. Her ikisi de okluk ile teklii, zgrlk ile btnlemeyi adeta dinsel bir btnlk anlayna uygun bir ekilde birletirmek istemektedirler ve Touraine bunu aka ifade eder (Touraine, 2000: 256). Ancak bu birletirme abas dinsel bir aba ya da din adna bir aba deil, laik bir abadr nk toplumsal hayat insann yaratt bir hayattr ve modernlikle birlikte artk toplumsal hayatn kendisine akn bir alanda duran bir znesi ya da byle bir dzlemden gelen ilkeleri yoktur. Bu nedenle Tourainee gre demokratik kltr ok kltrll ve btnletirici evrensellii ayn anda ve iddetle reddeder nk ok kltrllk herkesi belli bir cemaate hapseder, ...toplumsal hayat bir hogr alanna indirger ve bylece ayrmcln, mezhepiliin ve kutsal savalarn yolunu aar. Btnletirici evrensellii amalayan anlay ve ruh ise kendi evrensellii adna zel inanlarn, sadakatlerin ve hatralarn eitliliini knar ve reddeder (Touraine, 1997: 15). Hlbuki siyasal bir rejim olarak demokrasi, kendi karlarna aykr da olsa, her trden ounluun, her trden aznln haklarn tand ve onlar kendi temel haklarn icra etmekten alkoymad bir rejimdir. Demokratik ruh birlik ile eitliliin birbirlerine bal olduklarnn farknda olmaya dayanr (Touraine, 1997: 16).
SIRA SZDE
Gemite ya SIRA da gnmzde hangi tr talepler ve uygulamalar ok kltrlle rnek olaSZDE rak gsterilebilir?
DNELM Tourainee gre, oulculuun savunulmas gelimeleri dhili dinamiklere dayanan toplumlar ile bunu baaramayan toplumlarda farkl biimler alr. Gelimi S O R U gruplar ve aznlklar iktisadi ve idari sistemin kstlarndan lkelerde bireyleri, zerkletirebilmek daha kolaydr. Hlbuki modernlemeleri toplumsal aktrlerin deil, devletin da benzeri bir d failin mdahalesine bal olan yerlerde talep D Kya KAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
39
Tourainein zne, demokrasi ve modernlik arasnda kurduu ilikiler ok ynl ve ok katmanldr. Bununla birlikte modernlii zel olarak modernlemi (sanayilemi) toplumlarn ileme biimi olarak gren Tourainee gre demokrasi, znenin var olabilmesinin bir n koulu olarak, hem modernlemi hem de modernlemekte olan lkelerde tehdit altndadr. Demokrasi, modernlemi lkelerde laissez faire tutumundan, modernlemekte olan lkelerde ise totaliteryen diktatrlkten kaynaklanan bir tehditle kar karyadr. Otoriteryenlik kavram, bireylere ya da gruplara kar keyfi uygulamalara ynelebilen bir siyasal yetki biimine atfta bulunur. Bu siyasal biim iinde gc elinde bulunduranlar semenlere kar sorumlu deildirler ve kamu siyasalarnn ve uygulamalarnn ald ekil toplumsal rzaya dayanmaz. Otoriteryen rejimler kiisel diktatrlklerden parti ve askeri diktatrllerine varncaya kadar ok eitli ekiller alabilirler ve esas itibariyle demokratik olmayan bir siyaset biimi temsil ederler (Palma, 2007: 222).
edilen haklar birey haklar olmaktan ok cemaat haklardr ve bunlar icbar (zorunlu) modernlemeye diren gstermek iin kullanlabilir. Ancak bundan dolay ne byle toplumlarda demokrasiye yer yoktur, otoriter bir devlet kanlmazdr demek dorudur ne de dolaysyla demokrasinin sadece zengin, gelimi lkelerde mevcut olacan, dierlerinin zellikle bu iktisadi modernlemeyi geirmelerini beklemek gerektiini sylemek dorudur. Demokrasi hem gelimi hem de gelimemi lkelerde tehdit altndadr: gelimi lkelerde laissez faire tutumundan, gelimekte olan lkelerde ise totaliteryen diktatrlkten ortaya kan bir tehdit. Dolaysyla gelimekte olan lkeler asndan demokrasi bireysel ya da zel zgrlkler ile toplumsal btnlemenin uzlatrlmas, gelimi lkeler asndan ise zne ile akln uzlatrlmas teebbs olarak tanmlanabilir. Gelimekte olan lkelerde bir kltr ya da din ile bir toplum ve devlet arasnda dorudan bir iliki kurmak suretiyle cemaate mracaat etmek demokrasiyi tahrip eder. nc dnyann pek ok lkesinde yaplabilecek tek gerek tercih ya milliyeti ya da cemaati bir diktatrlk arasnda gibi grnr. Byle yerlerde demokratik dnce ve toplumsal hareketler her iki otoriteryen zme kar savamal ve hem kktenciliin hem de militarizmin kurbanlarn savunmaldr (Touraine, 1997: 16-17).
SYASAL MODERNLK VE DEMOKRASNN BOYUTLARI

Tourainee gre, siyasal modernliin iki vehesi vardr. Bunlardan biri devletin keyfi gcn snrlayan hukuk devleti ya da hukuki temel, dieri ise halkn egemenliidir. Ancak, demokrasi ile hukuk devleti arasnda zorunlu bir ba yoktur nk demokrasi hukuk devletinden deil, zgrlk ve eitlik gibi ahlki ilkelere mracaattan domutur. Siyasal ve hukuki biimsellik dn olduu gibi bugn de egemen gruplarn gcn tehdit eden toplumsal talepleri reddetmek iin oligarik bir ekilde kullanlabilir. Buna karlk zgrlk ve eitlik gibi ilkelere mracaat tahakkm altndaki gruplarn kendi durumlarna ahlki bir tanmlama getirebilmelerine imkn salar. Bundan dolaydr ki, halkn egemenlii fikri siyasal hayat toplumsal aktrler arasndaki ilikilere tbi kldndan demokrasinin geliimine dorudan bir katk salar (Touraine, 1997: 21-22). Tourainee gre, siyasal dzlemde demokrasinin birbiriyle balantl, birbirini tamamlayan fakat herhangi bir merkez ilke tarafndan birletirilmemi olan boyutu vardr. Bu boyutlar birletiren bir merkez ilkenin olmay siyaset alannda modernlii tanmlayan din ile devletin birbirinden ayrmasnn mantki bir sonucudur nk laiklik bizi toplumsal rgtlenme iin felsefi ya da ahlki temellere dayanmayan ilkeler bulmaya zorlar. Demokrasinin bu boyutundan biri temel haklara sayg, ikincisi vatandalk ncs ise siyasal liderlerin temsil edebilirliidir. Toplumsal aktrler ve onlarn aracs ya da temsilcisi olan siyasi failler olmadka demokrasinin temel gereklerinden biri mevcut deil demektir. Fakat ayn zamanda, ynetilenler srf bir aile, bir ky, etnik ya da dini gruba mensubiyetleri ile ilgilenip, siyasi bir topluma ait olduklarn hissedip hkmetle ilgilenmedikleri mddete onlarn kendi yneticilerini seme zgrlnn bir anlam yoktur. te yandan, yneticilerin gcnn seimler ve gcn uygulanmasnn snrlarn tanmlayan bir yasal ereveye sayg ile snrlandrlmad bir yerde ise seme zgrlnn bir anlam yoktur. Bu nedenle demokrasiyi siyasal bir toplum iinde karlarn temsilinin gcn snrlanmas ile birletirilmesi olarak tarif etmek de mmkndr (Touraine, 1997: 26-27, 34).
Totaliteryenlik kavram halkn btnyle ya da hemen nerdeyse btnyle devlet tarafndan tahakkm altna alnd bir siyasal rejime atfta bulunur. Daha ideolojik olmas, tek parti ynetimi ve hayatn her alanna ve dzeyine devletin mdahale etmesi onu otoriteryenlikten ayran balca zellikler olarak dnlr. Yirminci yzyln faist ve sosyalist rejimleri totaliteryen rejimlerin rneklerini tekil ederler (ElOjeili, 2007: 5018).
40
Touraine iin demokrasi meselesi biimsel olarak glerin ayrlndan ziyade sivil toplum, siyasal toplum ve devlet arasndaki balantlarn nasl kurulduu ile ilikilidir.
te yandan demokrasinin birbirini tamamlayan bu boyutu arasnda ideal bir dengeden sz etmek mmkn deildir. Farkl lkelerde bunlardan biri ya da ikisi dierinden daha fazla ne kabilir. rnein devlet gcnn snrlanmas ve temel haklara sayg ngilterede; vatandalk ve zgrlkten ok eitlik ve toplumun btnlemesine ve yasalara salam bir temel oluturan ahlki ve dinsel fikirlere ncelik vermek Amerika Birleik Devletlerinde; yneticilerin temsil edebilirlii ise yirminci yzyl Fransasnda daha bir ne km grnmektedir (Touraine, 1997: 28-29). Fakat yine de, Tourainein nazarnda, demokrasi fikrinde hibir ilke devlet gcnn temel haklara sayg talebi tarafndan snrlanmasndan daha merkez bir neme sahip deildir. Devlet sadece lkenin ve ulusun deil, toplumsal aktrlerin ve onlarn zgrlk ve sorumlulua erimelerinin hizmetkr olmadka demokrasi var olamaz (Touraine, 1997: 37, 40). Tourainein devlet gcnn snrlanarak zgrlklerin geniletilmesi ve teminat altna alnmasna atfettii bu merkez nem Montesquieu ile balayp Tocqueville ile devam eden zgrlk ve eitlikten hangisinin demokrasi asndan daha nemli olduu tartmasnda Tourainei Montesquieuye daha yakn klar. Ancak, Touraine, Montesquiede olduu gibi, siyasal rejimin lmlln salad iin eitsizlikleri dolayl olarak olumlamak niyetinde deildir. Aksine o toplumsal hayatn eitsizlikler zerine kurulu olduunu ve demokrasinin bu eitsizliklerden kaynaklanan bir toplumsal mcadele alan olduunu teyit eder. Demokrasinin varlk art olarak devlet gcnn snrlanmas sorunu ayn zamanda gler ayrl meselesinin nasl anlalmas gerektii sorununu da gndeme getirir. Touraine asndan gler ayrln (yani yasama, yrtme ve yargnn ayrl) demokrasinin temel unsurlarndan biri olarak dnlemez zira byle yapmak glerin biimsel rgtlenmesiyle alkal bir hususu gcn temel haklar tarafndan snrlanmasyla kartrmak anlamna gelir. Dahas, kamuoyunun byk oranda etkilemedii bir hukuk ok abucak gllerin karlarn savunmann gl bir arac haline gelir. Benzer ekilde yasama gcnn de yrtme gc zerinde bir etkisinin olmas gerekir ve siyasal partiler bu etkiyi dourmaldrlar (Touraine, 1997: 31). Dolaysyla, Touraine asndan esas mesele kendi bana ve biimsel olarak glerin ayrl deil, aksine sivil toplum, siyasal toplum (partiler, meclis ve hkmet) ve devlet arasndaki balantlarn doas ve etkilerin ynnn nasl kurulduu ile alkaldr:
.....Eer etki yukardan aaya doru uygulanyorsa demokrasi yoktur; fakat iinde toplumsal aktrlerin kendi temsilcilerini, bu temsilcilerin de devleti kontrol ettii bir toplumu demokratik olarak tanmlayabiliriz. Halkn egemenlii ilkesinin glerin ayrl ilkesine ncelik kazandnn nasl farkna varamayz? Siyasal kurumlar dzlemi toplumsal aktrler dzleminden ayrlmamaldr. Bu genel fikirden kan sonu udur ki, hem devlet hem de siyasal sistem dzleminde halkn iradesinden zerk gayri-siyasal bir unsur olmaldr. Devlet dzleminde bu memurlar profesyonellerden bamsz olmaldr demektir; siyasal sistem dzleminde ise hukuk ve denetim mekanizmalarnn alnan karalarn yasal ve anayasal olmasn temin etmeleri demektir. Bir birlik ilkesi-ounluk talebi-ile zerklik ilkesinin bu birleimi idarenin siyasallatrlmasna ve toplumsal aktrlerin neokorporatist bir ekilde siyasal g ve parti aristokrasisi (partitocroza) ile birlemesine tercih edilir (Touraine, 1997: 32).
41
Korporatizm genellikle iki ekilde anlalr. Bunlardan ilki toplumsal atmalar ortadan kaldrmak veya basklamak ya da milliyetilii beslemek amacyla devletin emek rgtleri gibi byk rgtleri denetimi altna almasna atfta bulunur. Tourainein kastettiini de ieren ikinci anlam ise ii ve iveren sendikalar, odalar, kooperatif st birlikleri gibi kar gruplarnn fiyatlar, cretler vb konularda kendi yeleri ile hkmet arasnda araclk yapmalarna atfta bulunur. Baz hallerde bu arac rgtler sahip olduklar zel statlerden dolay adeta hkmetin uzants haline gelebilirler (Jary ve Jary, 1995: 123).
TOPLUMSAL HAREKETLER VE KLTREL DEMOKRAS

Tourainee gre, demokrasi ile toplumsal hareketler arasnda biri olmakszn dieri olamayacak derecede bir balant vardr. Zira demokrasi toplumsal atmalarn kurumsallamasnn hem arac hem de sonucudur. Ancak bu atma sanayi toplumunda ve ada dnyada farkl biimler almaktadr. Sanayi toplumundaki atma emek, ilerleme, bilim ve teknoloji gibi ayn deerleri paylaan mlk sahipleri ile cretle geinenler arasndaki toplumsal atma biimini alm ve sosyal demokrasi ile sonulanmtr. Sanayi-sonras toplumunda ya da dier ad ile programlanm toplumda artk temel toplumsal eliki teknik, ticari ya da mali mekanizma ile baml tketici arasndadr. Bu yeni toplumda tahakkm gayri-ahsileirken, bamllk ahsilemektedir (Touraine, 2000: 248-49). zne bir yandan pazar ve teknolojilerin zaferine kar mcadele ederken dier yanda cemaatilie ve ondan ortaya kan otoriteryenlie kar mcadele vermektedir. Bu hal programlanm toplumun merkez nemi haiz sorusunu ortaya koyar ki o da birlikte yaayp yaayamayacamzdr (Touraine, 2000: 89:)
Bir zamanlar toplumsal hasmlar paylatklar deerlerin toplumsal kullanm zerine atrken imdi bir yanda kendi deerini dayatan bir sistem, te yanda ise anlam yaratma kabiliyetleri inkar edilmi veya marjinalletirilmi ya da dlanm bireyler, kategoriler ve kolektiviteler arasnda bir atma vardr.... Sadece maddi eya ve hizmetlerin alanna deil, giderek daha fazla bir ekilde kltr ve ahsiyetler alanna mdahil olan pazarlarn hkmettii bir dnyada demokratik siyasetin evrensel haklara mracaat etmekten daha fazla olarak kiisel ve kolektif kimliklerin savunulmasnda yapaca ok ey vardr (Touraine, 2000: 249).
SIRA SZDE Sizce, sanayi sonras toplumda tahakkm gayri-ahsileirken bamlln ahsilemesi ile ne kastedilmektedir ve bunun nceki tahakkm ve bamllk ilikilerinden ne fark vardr?
SIRA SZDE
Tourainee gre, bu yeni demokrasi yukarda tanmlanan kltrel demokrasidir ve onun temel amac vardr. Bunlar: () artan eitsizlikler ve daha fazla S O R U dlanmaya yol aan kresel iktisadi ve mali sistemler karsnda snf farkllklarn azaltmak ve ekonomi zerindeki toplumsal ve siyasal kontrol artrmak, D K K A Tkiisel veya () bu gayri-ahsi tahakkm sisteminin toplumsal aktrleri kendi cemaati kimliklerine kapanmaya zorlamas ve bu suretle aznlklarn reddedilmesini tevik etmesi karsnda kltrel eitliliin sayg grmesini temin etmeSIRA SZDE si ve herkese eit toplumsal ve kltrel haklar garanti etmesi ve () retim ve ynetim sistemlerinin teknik aklclna tbi olan tketicilerin salk, eitim, biAMALARIMIZ liim alanlarndaki taleplerinin dikkate alnmas (Touraine, 2000: 249-50). ToK T A P
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
42
Laissez-faire siyaseti devletin toplumsal hayat iindeki rolnn i gvenlik, d gvenlik ve adaletin salanmasyla snrl tutulmas ve iktisadi alann btnyle serbest braklmas grn ifade etmek amacyla kullanlan bir terimdir. Sosyoloji tarihinde bu gr savunan nemli isimlerden birisi Herbert Spencerdir (Yayla, 2005: 137-140)
urainein kanaatince demokrasi kltrel laissez-faire siyasetine ya da genel bir hogrye indirgenemez nk byle bir ey toplumun btnyle paralanmas ve eitsizlik ve ayrmcln daha da kt bir hal almasna yol aar. Herkes iin eit frsatlar temin ederek, karlkl tanmann n artlarn yaratarak ve zgr bir toplumun bir paras olunduu hakknda farkndalk yaratlarak zgrlk faal bir ekilde savunulmaldr (Touraine, 2000: 50). Demokrasi ve toplumsal hareketler iin zgr ve adil toplum fikrinden daha tehlikeli bir ey olamaz. Kendini byle bir fikirle zdeletirmi bir demokrasi ya da bunun iin kendini belli bir toplumsal hareketle zdeletiren bir siyasi g demokrasiye deil, kanlmaz olarak otoriteryenlie gtrr (Touraine, 2000: 250). Touraine, toplumsal hareket kavramn, Marxn toplumsal hayatn tahakkm zerine kurulu olduu fikri ile Weberin aktrlerin deerler tarafndan ynlendirildii fikirlerinin birleiminden devirir. Toplumsal hareket, ayn deerleri veya kltrel ynelimleri paylaan ve birbirleri ile tahakkm ve atma iinde olan aktrlerin paylatklar kltrn ve onun rettii faaliyetlerin toplumsal ynetimi konusundaki mcadelesini, rekabetini ifade eder (Touraine, 1988: 8). Buna gre toplumsal hareket bir kar grubu ya da siyasal bask oluturma vastas deildir. Aksine, toplumsal hareket belli bir toplumsal kategorinin ayn anda hem zel hem de genel olan bir tahakkm biimine kar kmasna izin veren bir toplumsal eylemden ortaya kar. Bu toplumsal kategori kar kn hasm ile paylat genel deerler veya ynelimler adna ve hasmnn meruiyetini reddetmek iin yapar (Touraine, 2000: 90).
Tahakkme muhalefet kendi bana bir toplumsal hareket retmez; bir hareket olumlu bir vasf iin talep ortaya koymaldr. i sendikalar kapitalist smrye kar emei ve zanaatlar savundular; smrge kart hareketler ortak bir milli veya kltrel kimliin farknda olunmasndan ilham aldlar; ve kadnlarn kendi bamlklarna kar mcadelesine ilham veren zel bir dii kimliinin teyit edilmesiydi. Dahas, mcadele basite egemen dzene kar bir mcadele olmamaldr; mcadeleye toplumun btn tarafndan merkez addedilen deerler adna giriilmelidir. Emek dnyas iverenlere ilerleme ve sna toplum adna kar kt; smrgeci tahakkme kar kendini tayin ve bu nedenle zgrlk adna savald. Kadn hareketi toplumun tamamn etkiledi nk o bedenin ve cinselliin zgrletirilmesini talep etti (Touraine, 2001: 49).
Toplumsal hareketlerin bu vasflar devrimci eylemler ile tam bir tezat oluturur nk devrimci eylemler her zaman toplumsal, siyasal, etnik veya kltrel temizliin; birlemi ve effaf bir toplumun; yeni bir insann yaratlmasnn ve tam mutabakatn nnde duran her eyin ortadan kaldrlmasnn hayalini kurarlar (Touraine, 2000: 117). Gemite toplumsal hareketler dinsel, cemaati, siyasal veya toplumsal snf anlamnda tanmlanm kolektif bir znenin ve onun vastasyla da toplumun radikal bir ekilde yeniden inas projesinin vcut bulmu haliydiler. Projenin kendisi znenin kendisinden daha nemliydi. Bu hareketlerin amac eitlik ilkesinin zaferini salamak veya eski retim, ynetim ve hiyerari biimlerini krp bunlarn yerine yeni bir toplum yaratmakt. Tarihi birok kere atee vermi olan bu toplumsal hareket anlay artk zlm ve rmeye yz tutmutur. Gnmzn toplumsal hareketleri artk mkemmel bir toplum modelinin ve o sebeple de herhangi bir
43
partinin hizmetkr deillerdir. Bu hareketlerde artk doktriner ya da siyasal mesajlar formle edilmemektedir. Siyasetten uzak duru onlara zerklik kazandrmakta fakat ayn zamanda rgtsel zayflklarnn da kaynan oluturmaktadr (Touraine, 2000: 92-95). Tourainee gre, btn toplumsal hareketler kolektif eyleme dayanmalar bakmndan ortak bir vasf tarlar ama baz baka nitelikleri bakmndan da ayr bir adla adlandrlmalar gerekir. Touraine, toplumsal hareketlerin trn belirler. Bunlardan ilki toplumla ilgili (societal) hareketlerdir. Bunlar toplumsal, siyasal veya kltrel bakmdan mspet amalara sahip olan ve ahlki bir ary toplumsal olarak tanmlanm bir toplumsal aktr ile dieri arasndaki ak bir atma ile birletiren hareketlerdir Emek hareketi byle bir hareket olmutur. Bu vasflar ile onlar ztraba, fakirlie veya klelie kar isyan hareketlerinden ayrlrlar zira bu sonrakiler kendilerini ulamak istedikleri ile deil, reddettikleri ile tanmlarlar (Touraine, 2000: 98-99). Toplumsal hareketlerin ikinci trn kltrel hareketler oluturur. Bunlar belli bir zne figrn savunmak ya da dntrmek amacndadrlar ve toplumsal bir hasmla atmaktan ziyade kltrel haklarn ortaya konmas ve savunulmas ile alkaldrlar. Tarihsel anlamda en nemli kltrel hareketler dinsel hareketler olmulardr; gnmzn en nemli kltrel hareketleri ise kadn hareketi ile siyasal ekoloji hareketidir (Touraine, 2000: 102). Toplumsal hareketlerin nc trn oluturan tarihsel hareketler ise egemen snfa deil, sekin bir gruba meydan okuyan ve halk devlete kar harekete geirmeye alan hareketlerdir (Touraine, 2000: 107). Bir btn olarak toplumsal hareketlerin demokratik arzular vardr. Onlar, sesi olmayanlara bir ses vermek ve onlarn siyasal ve iktisadi kararlarn ekillenmesine katlmna imkn vermeye alrlar (Touraine, 2000: 117). Ancak, bir toplumsal hareket (veya kolektif aktr) kendini bir mesele ile (rnein ilerleme) zdeletirir ve hasmn ortadan kaldrlmas gereken bir engel, bir dman ya da hain ilan ederse o zaman toplumsal hareket vasfn kaybedip, kar toplumsal harekete (belki bir mezhebe ya da otoriteryen bir hareketlenmeye) dnr. Geleneksel olarak Hrvat ve Bonak milliyetiliine kar olan Srp milliyetiliinin Byk Srbistan kurmak iin giriilen bir etnik temizlik hareketine dnmesi bunun bir rneidir. Bugn henz etkileri btnyle grnmyor olsa da Avrupa ve ABDde ykselen rklk, daha nceden bilinen Yahudi aleyhtarl bunlarn rnekleridir. (Touraine, 2000: 113-116). Bylelikle, Tourainee gre, zne, toplumsal hareketler ve demokrasi birbirlerinden ayrlamaz tema olutururlar. Bunlarn kartnda duran ayrlmaz birleim ise iddet cehennemine gtren tarihsel gereklilik fikri, devrimci eylem ve totaliteryenliktir (Touraine, 2000: 117).
Tourainee gre, sanayi toplumu ve ncesinin toplumsal hareketleri bir toplumu ya da zneyi radikal bir ekilde yeniden ina etme, yani mevcut olan reddederek, ondan kesin bir kopma yaratarak yepyeni bir toplum ya da zne ina etme amacndaydlar. Sanayi sonras toplumdaki toplumsal hareketler ise paylalan ortak deerlerden hareketle ve onlar adna toplumun veya znenin aksayan ynlerinin demokratik yollar ve aralarla onarlmas amacndadrlar.
44
zet
A M A
Tourainein Programlanm toplum kavramn tanmlayabilmek. Tourainee gre, programlanm toplum hedefleri bakmndan sanayi toplumundan daha fazla iktisadi bymeye odaklanm ve sanayi toplumunun sahip olduundan ok daha fazla bir yatrm kabiliyetine sahip olan bir toplumdur. Ancak, sanayi toplumu yatrm imknn korumak ve gelitirmek iin sermaye birikimine arlk vermekte, bu birikim ise emek smrs yoluyla gerekletirildii iin emek ve sermaye arasndaki mcadele de toplumdaki temel mcadele biimini almaktayd. Buna karlk, programlanm ya da sanayi sonras toplumda ise emek smrsnn nemi izafi olarak gerilemi ve bunun yerini bilimsel ve teknik aratrma, mesleki eitim, deiimi programlama ve deiim unsurlarn idare etme, oklu ilikilere sahip rgtlerin ynetimi ve btn bu retim etkenlerinin harekete geirilmesinden yana olan tutumlarn oluturulup, idare edilmesini de ierecek ekilde bilginin ve toplumun yaratclnn idare edilmesi ve ynlendirilmesi almtr. Tourainein toplumu anlamada kulland yntemi aklayabilmek. Tourainee gre, toplumu anlayabilmenin yolu, klasik sosyolojinin yapt gibi, toplumsal aktrleri tarihin nceden nereye gittii bilindii varsaylan seyri iine ya da kurumsal yaps ve ileyii tespit edilmi bir toplumsal yap iine yerletirerek onlarn ne kadar uyum ya da sapma gsterdiklerini gzlemlemekten gemez. Aksine, bir toplumu anlamann yolu, onun toplumsal ve kltrel ynelimlerini, bu ynelimlerin ortaya konulduu toplumsal atmalarn ve g mcadelelerinin doasn ve egemen glerin toplumsal hareketleri tahrik eden eylerin nesini bastrdklarn anlamaktan geer (Touraine, 1971: 4). Touraine 1973 tarihli bir almasnda, kendi tabiriyle toplum sosyolojisi yerine aktrler sosyolojisini koyacak ve bylece sosyolojide mevcut olan nesnel-znel ya da sistem-eylem kuramlar eklindeki yanl blnmeyi aacak yeni bir kuram gelitirmeye alr. Tourainein, toplumu toplumsal aktrlerin eylemleriyle ekillenen bir
toplumsal sistem olarak gren bu nedenle de toplumsal aktrleri kuramn merkezine alan bu yaklam bundan dolay eylemci (actionalist) sosyoloji olarak adlandrlr. Yntem olarak da Touraine sosyologlarn toplumsal deiim hareketlerini, onlarn iinde dorudan yer alarak inceledikleri sosyolojik mdahalecilik yntemini nerir (Marshall, 1998:5). zetle Touraine toplumsal deiim srelerine aktif olarak katlacak bir eylemci sosyoloji nerir. Tourainein kltrel demokrasi kavramn tanmlayabilmek. Tourainee gre, kltrel demokrasi insanlar ve topluluklar kendi kltrel cemaatlerine hapseden ok kltrllk deil, kltrel eitliliin ulusal-toplumsal birlik ve dayanma iinde korunmas ve kltrel deerlerin akl ve aklcln gerekleri ile uzlatrlmasn ferdiyet kazanm bireyin yani znenin yaratclna ve iradesine brakan bir demokrasi anlaydr. Tourainen modernlie ve liberalizme ynelik eletirilerini kavrayabilmek. Tourainee gre modernliin temel sorunu aralar dnyas ile anlamlar dnyasn birbirinden ayrm olmasnda yatar. Modernliin aralar dnyas, programlanm toplum tanmnda da grld zere, hayatn her alann aklclk ve bilimsel bilgi nda ve etkinlik ilkesine gre dzenlemesi giriimine atfta bulunur. Ancak, bu giriim, ona gre, insan adeta demir bir cendereye hapsetmekte ve onun ayn zamanda bir kltrn, bir cemaatin de insan olduunu ihmal etmekte ve bu suretle insan znesinin btnln tehdit etmektedir. Pratikte bu durum bir yanda piyasa mekanizmalarnn tahakkm dier yanda ise insan ve toplumu tek kltr, tek kimlik ve tek gelenee hapsetme, dolaysyla ie kapanma eiliminde olan bir cemaatilik arasndaki gerilim olarak ortaya kmaktadr ki, Touraine bu hali birlik ve dayanma iinde kltrel eitliliin srdrlmesi sorunu olarak tarif etmektedir.
A M A
AM A
AM A
45
AM A
Tourainen kltrel demokrasi fikrini tartabilmek. Tourainein adna kltrel demokrasi dedii yeni demokrasinin temel amac vardr. Bunlar () artan eitsizlikler ve daha fazla dlanmaya yol aan kresel iktisadi ve mali sistemler karsnda snf farkllklarn azaltmak ve ekonomi zerindeki toplumsal ve siyasal kontrol artrmak, () bu gayri-ahsi tahakkm sisteminin toplumsal aktrleri kendi kiisel veya cemaati kimliklerine kapanmaya zorlamas ve bu suretle aznlklarn reddedilmesini tevik etmesi karsnda kltrel eitliliin sayg grmesini temin etmesi ve herkese eit toplumsal ve kltrel haklar garanti etmesi ve () retim ve ynetim sistemlerinin teknik aklclna tbi olan tketicilerin salk, eitim, biliim vb alanlarndaki taleplerinin dikkate alnmasdr. Tourainein kanaatince byle bir demokrasi liberalizmin siyasal, iktisadi ve toplumsal ilkeleri zerine ina edilemez nk liberalizm otoriter ve totaliter rejimlere kyasla demokrasinin yaatlmas iin daha uygun bir ereve salyor olsa da ngrm olduu kltrel oulculuk ve piyasa serbestiyeti ile toplumun btnyle paralanmasna, eitsizlik ve ayrmcln daha da kt bir hal almasna kar etkin bir are retmemekte, aksine bunlar daha da ilerletmektedir. Bu nedenle, ona gre, zgrlklerin savunulmas herkes iin eit frsatlar temin edilerek, karlkl tanmann n artlar yaratlarak ve zgr bir toplumun bir paras olunduu hakknda farkndalk yaratlarak yaplmaldr. Tourainen zne, demokrasi, modernlik ve toplumsal hareketler arasnda kurduu ilikiyi deerlendirebilmek. Tourainee gre demokrasi en temelde znelerin, kendi kltrleri ve zgrlkleri balamnda, sistemlerin mtehakkim mantna kar yrttkleri sava ya da zne siyaseti, onun var olabilmesinin koullarn yaratma ve srdrme siyasetidir. Bunun gerekletirilebilmesi bireyin kendi eylem ve durumlarn kontrol etme, kendi deneyimlerini ve hatralarn kiisel bir hayat hikyesi iinde birletirmek iin kendini bir aktr olarak ortaya koymasna imkn yaratlmas mmkn olabilir. Ancak modern toplumun bugn iinde bulunduu durumda zne bir yandan pazar ve
teknolojilerin zaferine (yani arasal-teknik aklcla kar) kar mcadele ederken dier yanda cemaatilie ve ondan ortaya kan otoriteryenlie kar mcadele vermektedir. Dolaysyla, znenin zgrln garantileyecek bir demokrasi hem dalma, hem de ar btnleme ve tekbiimleme tehditlerini bertaraf edebilecek bir yapda olmaldr. Toplumsal hareketlerin bu sreteki temel ilevleri onlarn modernliin ve demokrasinin temel deerlerini ve kltrel ynelimlerini paylayor olmalar fakat te yandan bunlardan ortaya kan faaliyetlerin ynetimi ve rettii sonular konusunda tbi konumda olanlarn tahakkm konumunda olanlarla rekabet ve atma iine girmelerinde yatmaktadr. Bylelikle toplumsal hareketler modernlik ve demokrasinin terk edilmesi ynnde deil, onun aksayan, olumsuz ynlerinin yine ayn deerler adna giriilen mcadeleler yoluyla dzeltilmesi ve gelitirilmesi ynnde aba gsteren kolektif hareketlerdir. Bu kolektif hareketler bir kar grubuna dntrdklerinde ya da modernlik ve demokratik deerler dndaki deerler etrafnda yeni bir toplum kurmaya yneldiklerinde Tourainein nazarnda toplumsal hareket olma vasflarn kaybederler.
A M A
46
Kendimizi Snayalm
1. Alain Tourainein grleri dikkate alndnda, aadakilerden hangisi sanayi-sonras ya da programlanm toplumun temel vasflarndan biri deildir? a. ktisadi bymeye odakl olmas b. Sanayi toplumundan daha fazla yatrm kapasitesine sahip olmas c. Emek ile sermaye arasndaki mcadelenin temel toplumsal atma olmas d. Bilgi ve yaratcln eskiden olduundan daha fazla nem kazanmas e. rgtlerin ynetiminin daha byk bir nem kazanm olmas 2. Alain Tourainein inac-yorumcu yaklam, insan eyleminin anlalmasnda aadaki ilkelerden hangisini dikkate alr? a. nsan eylemlerini anlamak iin aktrlerin toplumsal ve kltrel ynelimlerini dikkate almak gerekir. b. nsan eylemini, insann iinde yaad tarihseltoplumsal koullarn tayin ettii bir sonu olarak anlamak gerekir. c. Toplumsal bir iyilii meydana getirmedike insan eylemi bilimsel olarak anlamsz ve deersizdir. d. nsan eylemleri baka insanlarn eylem ya da davranlarna ynelik olmadka eylem olarak kabul edilmemelidir. e. Eylemin gerek ve doru anlam ancak bilim adamnn incelemesi ve yorumu yoluyla ortaya koyulabilir. 3. Aadakilerden hangisi Alain Tourainein kltrel demokrasi kavram tanmna daha uygundur? a. Her bir cemaat veya kltr grubunun kendi kltrnn ngrd yaam dzenine uygun bir ekilde yaamasna imkn verilmesi b. Kltrler aras etkileimi artrmak suretiyle farkl kltrel geleneklerden yeni bir ulusal kltr oluum srecinin desteklenmesi c. znenin kendi kltrnden ald kimliini gelitirme ve glendirme ynnde cesaretlendirilmesi d. Yerel ve ulusal-milli kltrlerin evrensel bir kltr ekseninde deime ve dnmeye tevik edilmesi e. Kltrel eitliliin ve akln ve aklcln gerekleri ile uzlatrlmas 4. Alain Tourainee gre, modern toplumlarn en temel toplumsal sorunu aadakilerden hangisidir? a. Kitlelerin alk, fakirlik ve hastalk gibi temel ihtiyalarnn henz tatmin edici bir ekilde karlanmam olmas b. Teknoloji dnyas ile deerler dnyasnn birbirinden koparlm olmas c. Birlik ve dayanma iinde kltrel eitlilii koruyabilecek bir yapnn ortaya konulmam olmas d. Kapitalist iktisadi gelime srecinin geleneksel ekonomileri tahrip etmi olmas e. Piyasa mekanizmasnn kltrel deerlere uygun tketim mal ve hizmetlerini yeterince salayamyor olmas 5. Alain Tourainee gre, aadakilerden hangisi klasik modernlik fikrinin temel amalarndan biri olmutur? a. Akln rehberliinde, insann ruh ve beden dnyasn evrenin ilahi dzeninin gereklilikleri ile uyumlatrmak b. Dinin gelenek zerindeki etkisini krarak, geleneklerin kutsalln akln yasalar ile aklayabilmek c. Doal hayata hkmeden yasalar ile insan aklna hkmeden yasalar birbirlerinden ayrarak, insan akln zgrletirmek d. Akl ve bilim adna geleneksel olan ortadan kaldrmak e. Seyahat ve ticaret zgrln denetim altna alarak, ulus devleti yabanc emek gcnn istilasndan korumak 6. Alain Tourainee gre, bir birey neyi yapmas halinde, bir zne olarak dnlebilir? a. Demokratik idealleri kltrel ideallerle birletirmesi halinde b. Kendi kltrel deerlerini ve kimliini baka kltrler ve kimlikler karsnda etkin bir ekilde savunmas halinde c. zgrlk isteini birey olma istei ile birletirmesi halinde d. Kendi kltrnde akla ve bilime uygun olmayan unsurlar reddetmesi halinde e. zgrlk, aklclk ve kltrel aidiyeti birletirmesi halinde
47

7. Aadakilerden hangisi Alain Tourainein demokratik toplum anlaynn zn daha iyi ifade eder? a. Kltrel kimliin kiisel zgrlk ve aklc dnce ile birletirilmesi b. Devletin gcnn snrlanmas ve hukuk devleti ilkelerinin yerletirilmesi c. Gler ayrl ilkesinin anayasal teminat altna alnmas d. Yneticilerin seimine herkesin katlmnn salanmas e. Bireyciliin nndeki engellerin kaldrlmas 8. Aadakilerden hangisi Alain Tourainee gre demokrasi fikrinde dierlerinden daha fazla neme sahiptir? a. Seme ve seilme hakk b. Hukuk devleti c. Gler ayrl d. Halkn egemenlii e. Devlet gcnn temel haklara sayg ilkesince snrlanmas 9. Aadakilerden hangisi Alain Tourainee gre kltrel demokrasinin amalar arasnda yer almaz? a. Snf farkllklarn azaltmak b. Ekonomi zerindeki siyasal ve toplumsal kontrol azaltmak c. Kltrel eitliliin sayg grmesini salamak d. Herkese eit kltrel ve toplumsal haklar salamak e. Tketici taleplerini dikkate almak 10. Alain Tourainee gre, aadakilerden hangisi ada toplumsal hareketlerin ortaya kmasnda temel etkendir? a. Egemen dzene kar kmak b. Ezilenlerin-madurlarn snf karlarn savunmak iin rgtlenebilmek c. Hasmlar ile paylalan deerler adna mcadele etmek d. ncelii yeni bir zne yaratmaya vermek e. Bir parti nderliinde hareket ederek siyasal talepler retmek 1. c 2. a Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumu Anlamann Yntemi ve Ge Modern Toplum konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Toplumu Anlamann Yntemi ve Ge Modern Toplum blm ile Toplumsal Hareketler ve Kltrel Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernlik ve Modern Toplumlarn Temel Sorunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Modernlik ve Modern Toplumlarn Temel Sorunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Modernlik ve zne ve Modernlik, zne ve Demokrasi Arasndaki likiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernlik, zne ve Demokrasi Arasndaki likiler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Siyasal Modernlik ve Demokrasinin Boyutlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Hareketler ve Kltrel Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Toplumsal Hareketler ve Kltrel Demokrasi konusunu yeniden gzden geiriniz.
3. e
4. c
5. d
6. e
7. a
8. e
9. b
10. c
48

Sra Sizde 1 Irki ve etnik milliyetilikler bireysel zgrlkler yerine bireyin ait olduu topluma kar ykmllklerine vurgu yapmalar nedeniyle makro lekli cemaatiliklerin rnekleri olarak dnlebilirler. Ancak, cemaatilik byk toplum iinde daha kk birimler etrafndaki mensubiyet ve ykmllkler zerine de ina edilmi olabilir. Tourainein bir kye, cemaate hapsolma derken kastettii ey de budur. Blgecilik, hemerilik, gecekondu blgelerinde mahallecilik anlay ve uygulamalar da bazen kat bir cemaatilik uygulamalar eklinde karmza kabilir. Baz iktisadi, toplumsal veya kltrel imtiyazlarn ancak cemaat yeliine bal olarak elde edilebildii yerlerde cemaatilik duygusu ve uygulamalarnn gl olmas beklenebilir. Sra Sizde 2 Touraine, kutsal olandan alelde olana gei ifadesi ile aka Durkheimn din sosyolojisinde dinsel olann merkezindeki fikri tanmlamak iin kulland kutsal (sacred) ve dinsel olmayan tanmlamak iin kulland alelde (profane) kavramlarna ve o vastayla da dinsel olandan dnyevi olana geie atfta bulunmaktadr. Fakat kavramlarn kullanlma biimi bize ayn zamanda Weberin modernlikle ykselen aklclkla birlikte dnyann bysnn bozulmas (ya da gzn almas) nitelemesini, balangta kapitalist aklcla ve iktisadi disipline ruh vermi olan dinsel duygularn yerini ruhsuz bir arasal aklcln alm olmasna dikkat ekmesini de hatrlatmaldr. Sra Sizde 3 Touraine, bireysel ya da toplumsal kimliin ok ynl, ok katmanl ve baka kimliklerle ilikili olduunu belirtir. Bu grten hareketle onun bir toplumun ya da onun aktrlerinin kendilerini pr kltrel veya cemaati bir tavrla tarif etmelerinden kastettii ey baka hibir kltr, inan, din vb ile ortak yan olmayan zgn bir kimlik tanmlama tavrdr. Srf bireyci bir kimlik tanmlamas ise hibir kltr, din, inan veya cemaat ile ilikisi olmayan bireysel bir kimlik tanmlama tavrdr. Bu iki tavrdan birincisi, kimliin ve kltrel mensubiyetin, zellikle etnik yaplar heterojen olan toplumlarda, toplum iindeki baat gruplardan birisi vastasyla herkesi kuatacak ekilde tanmlanmas giriimi ve bylece dier kimliklerin ve mensubiyetlerin dikkate alnmamas, inkr edilmesi eklinde ya da bunun aksine olarak her bir grubun sadece kendi cemaat kimliini dikkate almas eklinde karmza kabilir. te yandan, ar bireycileme durumlarnda bireyler kendilerini bakalar ile hibir ortak yan bulunmayan birer varlk olarak ta tanmlama eiliminde olabilirler. Touraine bu tavrlarn her ikisinin de znenin zgrlnn salanmas ve kltrel demokrasinin geliimi iin birer tehdit ya da en azndan salksz tavrlar olduunu dnr. Sra Sizde 4 ok kltrllk talepleri etnik ve aznlk dillerinin, inanlarnn korunmas ve gelitirilmesi ile ilgili uygulamalardan bu tr inanlarn emrettii, izin verdii veya mensuplarndan talep ettii zel davran biimlerinin serbeste ifade edilmesi ve hayata geirilmesine kadar uzanan eitli talepleri ve bunlar etrafndaki toplumsal ve yasal dzenleme ve uygulamalar ierir. Etnik dillerin korunmas iin zel aba gsterilmesi, ana dilde eitim, merkez veya yerel ynetimde etnik dillerin resmi dil olarak kullanlmas iin yaplan hukuki dzenlemeler yannda aile, evlilik ve miras hukuku alanlarnda inanca veya etnik kltre bal olarak baat hukuktan ayr uygulamalarn meruiyetinin yasal teminat altna alnmas gibi eitli uygulamalar bu kapsamda dnlebilir. rnein, Trkiyede 1926 ylnda yrrle giren ilk Medeni Kanundan nce dinsel cemaat yelerinin evlilik, boanma, nikh bedeli ile ilgili hak ve sorumluluklar kendi dinsel hukuklar dikkate alnarak ayr ayr dzenlenmiti. 1917 ylnda yrrle konan Aile Hukuku Kararnamesi sadece Mslmanlarn evlilik, boanma, miras vb konulardaki haklarn dzenlemekte, Hristiyan ve Yahudilerin ayn konulardaki haklar da kendi dinsel hukuklarna dayanmaktayd. Gnmzde bata Kanada olmak zere Batl lkelerin bazlarnda zellikle Asya, Afrika ve Orta Doudan gelen gmen cemaatleri bu tr taleplerin yasal gvenceye alnmasn talep etmektedirler. Sra Sizde 5 Tourainein sanayi sonras toplumda tahakkm gayriahsileirken bamlln ahsilemesi ile kastettii ey piyasa mekanizmas, medya, rgtler yoluyla programlanm toplumda bireyler ve daha genelde toplum zerinde hkimiyetin belli, kiisellemi bir znesinin olmamas halidir. Touraine bu halin airet toplumunda reis ile airet yesi, klecilikte efendi ile kle, orta alarda hkmdar ve beyler ile onlarn kullar veya serfleri, usta ile rak ve erken kapitalist dnemde sermaye sahibi ile ii arasndaki hkimiyet ve bamllk ilikilerinden farkl olduuna dikkat ekmek istemektedir.
49
Allen, John. (1997). Post-Industrializm and Post Fordizm, Modernity and Its Futures iinde, (Eds. Stuart Hall, David Held and Tony McGrew), Oxford: Polity Press, s. 169-221. Alexander, Jeffry C. (1999). Why we Migth all be Able to Live Together: An Immanent Critique of Alain Touraines Pourrons-Nous Vivre Ensemble? Thesis Eleven, 58: 99, http://the.sagepub.com/ Eriim tarihi 26 Kasm 2010. El-Ojeili, Chamsy. (2007). Totalitarianism, The Blackwell Encyclopedia of Sociology iinde, (Ed. George Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell Publishing, s. 5018-19. Encyclopedia of World Bibliography on Alain Touraine, (2011). http://www.bookrags.com/biography/alain.touraine/ Eriim tarihi: 9 ubat 2011. Gamble, Andrew. (2007). Liberalism, The Blackwell Encyclopedia of Sociology iinde, (Ed. George Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell Publishing, s.2622-25) Jary, David ve Jary, Julia. (1995). Collins Dictionary of Sociology, (Second edition), Glasgow: HarperColins Publishers. Knbl, Wofgang. (1999). Social Theory from a Sartrean Point of View: Alain Touraines Theory of Modernity. European Journal of Social Theory, 2: 403, http://est.sagepub.com/ Eriim tarihi: 26 Kasm 2010. Marshall, Gordon. (1998). Oxford Dictionary of Sociology, Oxford ve New York: Oxford University Press. Palma, Esperanza. (2007). Authoritarianism, The Blackwell Encyclopedia of Sociology iinde, (Ed. George Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell Publishing, s. 22-25. Touraine, Alain. (1965). Sociologie de laction, Paris: Le Seuil. (1971). The Post-Industrial Society. Tomorrow Social History: Classes, Conflicts and Culture in the Programmed Society, Translated by Leonard F. X. Mayhey, New York: Random House. (1974). The Academic System in American Society, McGraw-Hill Book Company. (1977) The Self-Production of Society, Chicago: The University of Chicago Press. (1988). Return of the Actor. Social Theory in Postindustrial Society, Foreword by Stanley Aronowitz, translated by Myrna Godzich, Minneapolis: University of Minnesota Pres. (1995). Critique of Modernity, Translated by David Macey, Oxford (UK) ve Cambridge (USA): Blackwell. (1997). What is Democracy, Translated by David Macey, Boulder, Colorado ve Oxford: Westview Pres. (2000). Can We Live Together: Equality and Difference, Translated by David Macey, Cambridge: Polity Press. (2001). Beyond Neoliberalism, Translated by David Macey, Cambridge: Polity Press. Touraine, Alain, Claude Durand, Daniel Pecaut ve Alfred Willener. (1965). Workers Attitudes to Technical Change, Organizsation for Economic Cooperation and Development. Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary of Sociology, New York: Cambridge University Pres. Yayla, Atilla. (2005). Siyas Dnce Szl, Ankara: Adres Yaynlar.
3
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Postmodernizmin ne olduunu tanmlayabilecek, Postmodern kuramclarn Aydnlanma dnemine ynelttii eletirileri zetleyebilecek, Postmodern sanat modern sanattan farkllatran zellikleri karlatrabilecek, Jean-Franois Lyotarda gre postmodern ada bilgi ve bilimin alm olduu konumu deerlendirebilecek, Fredric Jamesonn kapitalizmi neden ge olarak nitelediini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Modernizm-Postmodernizm Modernite-Postmodernite Modernlik-Postmodernlik Modern-Postmodern Ge Kapitalizm
Postmodern Sosyal Teori
GR JEAN-FRANOIS LYOTARDIN POSTMODERNZME BAKII FREDRIC JAMESONIN POSTMODERNZME BAKII
Postmodern Sosyal Teori

GR
Postmodernizm; modern kltrel rnlerden farkl olarak sanatta, filmlerde, mimaride ve benzeri alanlardaki kltrel rnleri ifade eder. Postmodernite ise tarihsel anlamda modern dnemi izledii dnlen sosyal ve politik a betimler. Dolaysyla, Postmodern oluumlarla ilgili nemli nokta modernitenin bittii ve postmodern an balad dncesidir. Postmodern dncesi yeni bir tarihsel a, yeni kltrel rnleri ve sosyal dnyaya ilikin yeni bir kuramsallatrmay kapsamaktadr (Ritzer, 1996: 5). Bu anlamda postmodernizm sanatta; pop eilimler, yeni malzemeler ve ereti yaplar gibi formlarn inasn gndeme getirir. Bylelikle postmodernizmin iinde, modern dncenin ili dl bir ekilde gelitii grlr. Dolays ile postmodernizm tam olarak modern sonras anlamna gelmemekle birlikte modernlik eletirisi zerinden yeni bir dneme atfta bulunmaktadr (Akay, 2010: 22, 7). Postmodernistler iin modern adan postmodern aa geildii fikri olduka indirgemeci ve dorusal bir bak asn yanstmaktadr. Onlara gre tarihsel dnemler arasnda bu ekilde dorusal, birbirinden net bir izgiyle ayrlm tarihsel dnemlerden bahsetmek mmkn deildir. Bununla birlikte Rosenau, postmodernist teorisyenlerin determinizmdense indeterminizmi, birliktense eitlilii, sentezdense farkll, basitletirmektense karmakl nerdiklerini belirtir (Ritzer, 1996: 6-8). 1950 ve 1960lardan itibaren birok yazar tarafndan kullanlmaya balanan SIRA SZDE postmodernizm kavram, bu tarihten sonra sosyal bilimlerde en ok tartlan konulardan biri haline gelmitir. zellikle 1960l ve 70li yllardan itibaren modernizm kart ya da modernizmden sonras anlamnda kullanlan birok D kavram, NELM kltr ve toplum kuramcs tarafndan modernist kltrden radikal kopular ifade eden yeni postmodern sanat biimlerinin ortaya kyla tartlmaya balanmtr S O R U (Best & Kellner, 2010: 24). Featherstone (1996: 21-35), modernizm-postmodernizm, modernite-postmodernite ve DKKAT modernleme-postmodernleme kavramlarnn birlikte kartlklarn artrdndan sz eder. Bu bakmdan anlam asndan karlatrldnda; modernizm bir dnemin dokSIRA SZDE trinini, postmodernizm ise modern sonras bir doktrini iaret eder. Modernite, iinde bulunulan aa vurgu yapar. Postmodernite ise modern sonras iinde bulunulan an varln temsil eder. Modernleme geleneksel olmayan iliki ve kurumlarn varlklarn srAMALARIMIZ drmelerine atfta bulunur. Postmodernleme ise modern sonrasna zg iliki ve kurumK T A P
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
52
larn inalarnn devamn betimler. Bu kavramlara yeniden dndmzde izmler belli bir dneme ilikin belli bir dnce ya da doktrini ifade ederler. Bir bakma dnemin ideolojisini betimlerler. Modernite-postmodernite kavram mevcut duruma atfta bulunur. Modernleme-postmodernleme ve modernlik-postmodernlik kavramlar ise sreci yani gndelik rutinliklerin yaanmasn ve sosyal pratiklerin devamn anlatr. Featherstone, modern kavramnn belli bir tanmnn olmadn belirtmekle birlikte, zerinde durulmas gereken nokta, modern kavramnn geleneksel olmayan anlam yapsnda barndryor olmasdr. Bylece modern szcnn bir dneme adn veren bir kimlik ya da etiket ilevi grdn ileri srmek yanl olmayacaktr.
Postmodernizm, bir tarihsel gemi duygusunun yitirilmesi, gerekliin yerini imajlarn almas, simlasyonlar, zincirden boalm gstergeler olarak da tanmlanmaktadr.
SIRA SZDE Bugn, postmodernizmin merkezinde yer alan baz temalarn modas gemi olduu D ifade N E L edilmesine M ramen birok entelektelin zihnini megul ettii aktr. Bu temalar; znenin lm O R Utemsilin reddi ve ve S dn, kamusal alann k, bireycilik, bireyin kimlii, anti-hmanizm, D K K A T kinizm, Heidegger ve Nietzsche felsefesi, nihilizm ve Paris 1968 gelenei olarak SIRA SZDE sralanmaktadr. AMALARIMIZ
O halde postmodernizm nedir, sorusuna verilen en basit yant, modernizmin radikal bir biimde eletirisidir. te yandan Scott Lash ise postmodernizmi, farkllamann bozulmas ve iaretsel/gstergesel olann egemenlii ve bunlar (iaretsel olan) anlamlandrma biimleri olarak ifade eder (Featherstone 1996: 33). Bu balamda postmodernizm, modernizmin toptan yadsnmasdr. Fakat modernizm de post modernizm gibi bir sylem olarak deerlendirilmektedir. Bu sylemin anlam, yapsnda hem aklama iddiasn hem de ideolojileri tamasdr. Sosyal bilimlerde, kuram ile ideolojinin birbirinden ayrlmas, bir snr izilmesi ontolojik olarak mmkn deildir. Bilindii zere modern bilim, bu snr mutlak anlamda ayrmakta ve deer ilikilerini bilimin dnda tutmaktadr. Oysa postmodern dnrler bu iki unsurun (kuram ve ideolojinin) birbirinden ayrlamayaca noktasn vurgularken, sylem szcnn bu erevede kullanlmasnn olanakl olduunu belirtmektedirler (Smart, 1997: 23-24; aylan 2002: 111). SIRA SZDE te yandan Jameson, gnmzn hkim eletirel ve biimsel ideolojik paradigmas olan postmodern dncenin bir yenilik olarak estetii, kendi ekseni etrafnda dndrerek ve dnmler geirerek bir yenileme yolu aramak zorunda olDNELM duunu belirtir. Bu ise modern kalarak postmodernizme dnmeye alan modernizm anlamna gelir. Jamesonn bu yorumu modernizmin kendi iinde bir S O R U zlme yaad ynndedir (Anderson 2009: 73-74). Bu balamda Postmodernizmin aslnda yeniliki ve zgn bir dnce olmadna deinilir. Birbirinden farkl genellikle birbiri ile atan dnce eilimleDKKA T rinin bir araya getirilmesinden olutuu belirtilir: Fransz yapsalcln, romantizmi, fenomenolojiyi, nihilizmi, poplizmi, varoluuluu, yorumbilgisiSIRA SZDE ni, Bat Marksizmini, Eletirel Teoriyi ve anarizmi temellk eder, dntrr ve aar (Rosenau, 2004: 32). Dolays ile postmodernizim bu akmlarn her biri ile belli zellikleri paylam olsa da, ou ile nemli anlamazlklar da yaadAMALARIMIZ grlmektedir. Bu konuda Perry Postmodernitenin Kkenleri (2009) kitabnda daha ayrnK T Andersonn A P tl bilgiye ulaabilirsiniz. Aslnda kkenine bakldnda, Fransz devrimi, Aydnlanma dT EModernizmin LEVZYON ncesi, bilimsel gelimeler ve Sanayi devrimi grlmektedir. Bu gelimelerle birlikte ortaya kan modernleme varln srdrmek iin kapitalizm, ulus devlet, kentleme ve pozitivizm gibi unsurlar dayanak olarak kullanmakla birlikte 20. NTERNET yzyla gelindiinde kapitalizmin bunalmlar giderek artmtr. leri kapitalist dnemin bu bunalmlarnn eletirilmesi ve tartlmas yeniden yaplanma/ina srecini gndeme getirmi ve Aydnlanmann bir rn olarak modernitenin baarya ulaamad ifade edilmitir (Grgn-Baran, 2006: 369). O halde Aydnlanmann
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
3. nite - Postmodern Sosyal Teori
53
temel parametreleri nelerdir ki, evrimsel balamda baarya ulaamamtr ve postmodernist dnrlerin radikal bir eletirisine maruz kalmtr? Bu sorunun yant Aydnlanma dncesinin karakteristii, Nietzschenin grleri, post-modern sanat anlay ve modernizm postmodernizm karlatrlmas balamnda aada yer almaktadr. Postmodern, postmodernite, postmodernizm kavramlar ne anlama gelmektedir. SIRA SZDE Aklaynz.
SIRA SZDE
Aydnlanma Dncesine Tepki
Aydnlanma, bir topya olarak insann zgrlemesi ve ycelmesi amacn tamaktadr. nk Aydnlanma, feodal dnemin zellii gerei apriori metafizik S O R Uolamamasna aklamalara, bireyin akln kullanamamasna ve dolays ile zgr gndermede bulunur. Bunun iindir ki, Kant, Aydnlanmay akl ile badatrarak insann aklsz bir varlk olmadn ancak aklna bakalarnn klavuzluk ettiini ve DKKAT bu nedenle akln kullanamadndan sz eder. Kant, insann kendi akln kullanamayn ergin olmama durumu ile aklamak istemi ve dolays ile bu ergin olmaSIRA SZDE ya insann kendi suu ile dtn belirtmitir. Bunun nedeni bir bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn akln kullanma kararlln ve yrekliliini gsterememi olmasdr. Bylece Aydnlanma, insana kendi akln kullanma cesaretiAMALARIMIZ ni vermitir (Kant, 2000: 17). Kanttan da etkilenen Frankfurt Okulu yeleri ekonomide verimliliin artmas sayesinde akln arasal kullanmnn n plana ktn belirtmilerdir. Bu durum ise teknik ve teknolojinin geliimini (DellaK salamtr T A P lolu, 1995: 32). Aydnlanma dncesi 17. ve 18. yzyllarda Bat Avrupada yaylan bir felsefi akma iaret eder. Bu dnce akm yapsnda eitlik, zgrlk, insan aklna TELEVZYO N duyulan gven, bilim ve ilerlemeyi barndrr. Akl ve bilim, srekli ilerlemenin bir motoru olarak grlr. Tarihin doal ak sreci iinde srekli ilerleme ise ideal toplum dzeni anlayna ulalma varsaymn ama edinir. Bu ama NT E R N E T ise bilim mutlak gereklik anlayn birlikte getirir. Mutlak gereklik kavram ile zdeleir. Oysa Aydnlanmann akl getirdii nokta, bireyin silinii biiminde olmutur. Aydnlanmann miti olarak kabul grlen akl, ne yazk ki, Horkheimerin ifade ettii zere bir akl tutulmas yaayarak atan karlara hizmet etmeye balamtr. Akln amalara ulamak iin kullanlan aralarla tanmlanyor olmas yeni bir egemenlik biimini getirmi ve tmelin akl yolu ile tikel zerinde egemenliine neden olmutur. Bylece tmel, bireyin akln igal ederek bir bakma Aydnlanmann kendi kendini imha etmesine yol amtr. Postmodernistlere gre ise akl, mevcut sorunlarn stesinden gelinmesini salayamad gibi arasallamtr da (Dellalolu, 1995: 30; Horkheimer 1998: 59). Bylece aklda yaanan tutulma, Aydnlanmann bu anlamda bir mit olarak deerlendirilmesine neden olmutur. Aydnlanma dncesi akla/rasyonaliteye byk anlam atfetmi ve doal toplum dzeni ve doal hukuk tartmalar ile tarih sahnesine kmtr. Doal toplum ve doal hukuk dncesi bir anlamda laiklemi mutlak gerekliin yansmas biiminde deerlendirilmitir. Bu durum laikleme/seklerleme srecinin de balangc olarak nitelenmitir. Bu ekilde kapitalizmin byk dnmler yaayarak ilerlemesi, bilim ve bilgilenmenin tanrsal bir sre anlayndan uzaklalmas ve akl yrtmeye dayal bir insan tasarmnn varl ile sz konusu olmutur. Dier bir ifade ile tarihin ak sreci erevesinde ilerlemesi iin insann katksna gerek
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ada Sosyoloji Kuramlar DNELM
54
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
duyulmutur. Aydnlanma bu balamda bir proje olarak ileriye ynelik projeksiyoS O R U nu ifade etmektedir. Bu projede nesnel ve evrensel bilim, buna bal olarak gelien evrensel ahlak ve hukuk, kurucu geler ilevini stlenmitir. te yandan Aydnlanma evrensellik, tek doru, bilim ve mantk ilikisi gibi geleri ortaya koyarDKKAT ken, ahlaksal temelini de hmanizmden almtr (aylan, 2002: 116-117; Dellalolu, 1995: 33; idem, 2009: 14; Smart, 1997: 90-91) SIRA SZDE Aslnda yukardaki anlatlanlara baklarak Aydnlanma dncesinin tek ve homojen bir dnce olduu sylenemez. Aydnlanmaya eletirel yaklaan Aydnlanma a dnrleri de mevuttur. Bu dnrler arasnda en nemlileri Alman dnr AMALARIMIZ Frederich Nietzschedir. Nietzsche bu adan postmodernistlerin de ncsdr. AydnlanmaKkonusunda T A P Ahmet idemin Aydnlanma Dncesi (2009) ile Besim Dellalolunun Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum (1995) isimli yaynlarnn okunmas tavsiye edilir.
K T A P
TELEVZYON
Nietzschee gre, 18. ve 19. yzyllarda modernlemenin douunu olanakl klan ne NTERNET akl, ne bilim, ne de tarihin ileriye doru ak dncesidir. Aritotelesten bu yana akl, bilginin ortaya kmasna neden olan bir ara olarak benimsenmitir. Oysa bilgi edinme srecinin kaynanda akl deil, insann yaam enerjisi bulunmaktadr. Yaam enerjisini biyolojik bir sre olarak niteleyen Nietzsche bunun bireye zg olduundan sz eder ve insandan insana fakl olabileceine deinir. Baz insanlarn yaam enerjilerinin yksek bazlarnn ise marjinal olduunu belirtir. Yaam enerjisi yksek olanlar tarihi yapan, byk atlmlara kaynaklk eden ve bireyleri ynlendiren bir davran sergiler. Genoloji, herhangi bir nesneyi kaynandan alp tarihin ak srecinde nasl deitiini inceleme anlamna gelmektedir. Tarihin aknda gezinen bir aratrmac geip gittii yerlere fakl amalarla yeniden dnp baktnda farkl anlam ve yorumlar yakalama frsat bulmaktadr.
Frederich Nietzsche (1844-1900)

Nietzsche (1844-1900) Aydnlanma dncesinin temel ncllerini radikal olarak eletiren bir felsefeci olarak postmodern dncenin ncs saylmaktadr. nNTERNET sanlarn yaam enerjisi yksek olanlar dahi olarak (st insan) niteleyen Nietzsche, bu insanlarn bir taraftan yaratcl ve ilerlemeyi dier taraftan bencillik ve buna bal olarak vaheti yapsnda barndrdndan sz eder. Bu nedenle aydnlanma projesi iyimser ncllerin aksine bir yabanclamann, acmaszln ve vahetin egemen olduu bir biime dnmektedir (aylan, 2002: 119-120). Bu balamda st deerlerin deersizlemesi ya da nihilizm, 19. yz ylda srd gibi postmodern dnemde de bu etkisini daha belirgin olarak hissettirmektedir (Nietzsche, 2002: 23). Dolays ile Nietzschenin kastettii Aydnlanmann rasyonel aklnn bir eit karlara ve ahlakszla dnm olmasdr. Nietzscheye gre insann hem doru ve bilgi gibi kavramlara gereksinimi hem de becerisi vardr. nsan, becerisini kullanarak doru ve bilgi kavramlarna ular. Bunun nedeni becerisi ile kurduu doru bilgi kavram ile iinde bulunduu kaotik ve karmak ortama dzen vererek egemen olmaktr. nsan alglama yolu ile doruyu kurmaktadr. Algnn olutuu yer ise sinir sistemi olduu iin sinir sistemi ile alglanan ey in de dorudan dile yansmas sz konusudur. Ancak dildeki yansma orijinal objeyi dorudan temsil etmeyebilir. nk dilin gstergeleri birey ile balantl olduu iin, doruyu temsil etme yetenei yoktur. Dolays ile de keyfidir (aylan, 2002: 122). Nietzsche, Aydnlanmann ilerleme dncesini de eletirmekte ve bunu genoloji kavram ile izah etmeye almaktadr. Bu erevede aratrmacnn metni yeniden yorumlamas yaam enerjisi balamnda daha stn bir gcn bireyde tamas olarak deerlendirilir. te yandan tarihsel sre ahlakla ilgili olarak ama ve fayda esasna dayal birer gsterge olduundan keyfi olarak dile getirilmektedir. Bu durumda kurumlar, kurallar, ilkeleri ve eyleri kapsayacak biimde btn tarih bir iaretler zincirini oluturmakta ve srekli olarak yeni yorum ve uyarlamalara kapy ak tutmaktadr. Tarihin bu iaretler zincirinin hibir mantnn bulunmadn belirten Nietzsche, bu anlamda Aydnlanmann da ilerlemeci mantnn hibir ie yaramadn ileri srer (aylan, 2002: 123). Nietzsche iin tarihe anlam veren srecin g ve iktidar olduu grlmektedir. Gcn kaynan yaam enerjisi olarak niteledii sekin bireylerde arar. Tarihsel
TELEVZYON
SIRA SZDE
SIRA SZDE
55
koullarn radikal bir biimde deieceine olan inanc, deiimin yn ve nasl olaca konusunda kesinliini kaybeder. Koullar nasl deiirDise insann deisin NELM ac ekmesi ve yabanclamasnn sona ermeyeceini savunur. Ona gre zgrln kavramsal erevesi g ilikileri tarafndan belirlenir. Bu balamda yaratc S O R U ykclktan sz eder. Bunun insann doasnda bulunduunu ve srekli olarak insan bir eyleri ykp yok etmekte ve yeniyi aramaktadr. Bu anlamda yaratc ykclk bir eit yaam enerjisinin aa kmasdr. Ancak yaam karmaktr ve kaoDKKAT tiktir. Bu kaotiklik, yaamn dinamizminin nasl tayin edilecei ve yaamn nasl dzene sokulaca sorusunu gndeme getirmektedir. Nietzsche bu soruya esteSIRA SZDE tik yantn vermektedir. Dolays ile estetii, bilimin ve rasyonalitenin nne geirerek insan yaamndaki kalcln salanmas sz konusu olacaktr. Bylece estetie ve sanatnn yaratclna dnmek ve insan nedir sorusunu temel alan yaAMALARIMIZ ntlar dikkate almak gerekecektir (aylan, 2002: 124-125).
K T A P (2002) kitaBu konuda Nietzschenin Gcn stenci, Btn Deerleri Deitiri Denemesi bnn okunmas tavsiye edilir. ELEVZYO N yle grnyor ki, Nietzsche Aydnlanmann akl, bilim ve Tilerleme anlaylarna ynelttii eletirilerini sonuta sanata, estetie nem vermekle noktalamakta ve tm bu konularn postmodern dnrlerin de ilham kayna olduu grlmektedir.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Modern Sanata Kar Postmodern Sanat Anlay
NTERNET
NTERNET
Sanatta postmodern anlay, ilk kez 1960larda New York sanat evrelerine modern sanatn kart olarak girmi ve sanatta yeni bir postmodern estetik anlay dneme hkim olmaya balamtr. Bu balamda postmodernizm yerleik sanat anlayndan farkl bir sanatsal estetik anlay ifade etmekle birlikte modernizmden bir kopuu vurgulamaktadr ve radikal bir eletiriyi getirmektedir (aylan, 2002: 6162). Modern sanat anlay nedir ki, postmodern sanat anlayndan farkllamaktadr? Bu soruyu yantlamak iin nce modern sanat anlayn aklamak gerekiyor. Bylece modernizmin drt zelliinden yola karak modern sanata zg estetik anlayn ne olduuna bakalm: (I) Birincisi modernizmin zgrlk ve zgnlk zellii, sanatsal alann her ynne yansmtr. Sanatta zgrlk ve zgnlk konusu sanatnn ele ald nesnesini/konusunu kendi alglad biimde istedii tarzda inasyla ilgilidir. Sanat-birey byle bir olgusallk iindedir. Bylelikle sanayi toplumunda zne kaybolmakta ve makineleen retim srecinin mekanik bir paras haline gelmesi sz konusu olmaktadr. nk sanayi toplumunda zne, mekanik ve karmak hale gelen retim srecinde basit ve rutin ileri yapan bir birey olmutur (aylan, 2002: 81). Modern sanat anlay srekli zgrlemeyi geerli klmak iin gelenei yadsma yoluna gitmitir. Aksine gemiin ve gelecein imdiki zaman iinde yorumlanmas sanatya sonsuz sayda olanak sunmakta ve gemii yeniden ina etmektedir. Modern sanata gemie yceltici anlam atfedilmemekte gelenek ve yakn gemi eletirilerek yadsnmaktadr. Akl ve bilimin belirleyicilii n plandadr. Postmodern dnrlerden Hans-George Gadamer, sanatta gelenee sahip kmakta, estetiin ltn gemite ve gelenekte aramaktadr (aylan, 2002: 104). Bunun anlam gemii ve gelenei, imdiye tamaktr.
56
(II) Modern sanatn ikinci zellii yansma ve misyon meselesidir. Sanat iinde yaad toplumda konusunu seip rnne yanstmakta ve onu yorumlamaktadr. Bu yorumlama eylemi, sanatnn misyonu olarak deerlendirilmektedir. Sanat setii, alglad ve yorumlad konu ile bir toplumsal amaca ynelmektedir. Sanatsal yanstma ile toplumsal amacn gereklemesi konusu rtmektedir. Sanat Kadinskynin ileri srd sanat, sanat iindir gr misyon dncesi ile yaratc zelliin biraradalna vurgu yapmaktadr. Kadinsky, sanatnn misyonunu snrsz zgrlk ihtiyac olarak vurgulamaktadr (aylan, 2002: 84). Pop artn en tannm simalarndan olan Amerikal Andy Warhol ise sanatn misyonu olmas anlamsz bir tezdir grn ileri srerek, postmodern sanat anlayn yanstmaktadr. Sanatnn yaam olduu gibi yanstmasn nermektedir. nk tarihi yorumlamann ve aklamann imknszlndan sz ederken, burada kitlesellik ve anonimliin nemine dikkat ekmektedir (aylan, 2002: 92-93). (III) Modern sanatn nc zellii kltrn ve sanat rnlerinin metalamasdr. Sanat artk rnlerini piyasaya karmakta, dier sanatlarla rekabet etmekte ve bylece yaratc ykcln sanatsal retime egemen olmas durumu sz konusu olmaktadr. Bunun kanlmazl vurgulanmakta ve kapitalizmin dinamizmini, metalama srecinin kapsam ve ieriinin oluturduu savunulmaktadr (aylan, 2002: 84). (IV) Modern sanatn drdnc zellii sekinci olmasdr. Sanat ortalama insanda bulunmayan bir yaratc yetenee sahiptir. Bylelikle sanatnn, yaratc yeteneini maksimum dzeyde aa karmas ve tam bir zgrlk ve zerklik iinde yaamas n grlmektedir. Ressam Picassonun Guernica adl tablosu sanatn sekinciliini anlatan nemli bir yapttr. zleyicinin, Picassonun bu tablosunu kavrayabilmesi iin bir n bilgiye sahip olmas ve bunu sorgulamas gerekmektedir. Bu anlay modern sanatn abuk tketilemediinin/kalclnn gstergesi saylr. nk sanatn ve kltrn tketicilerinin belli bir birikim ve bilin dzeyinde olmas istenilmektedir. Ancak modern sanat ve estetik ltleri sekinci olmakla birlikte teknolojik gelimeler sanat rnlerinin kitleselleme zelliini yok edememitir. Bu gelimeler modern sanatn sekinciliini ortadan kaldrmam ve modern sanat/popler sanat ayrmn getirmitir. Bu ayrm popler sanat ciddi estetik anlaytan yoksun saymtr. te yandan sanat ve kltrel rnler zerindeki denetim de giderek artmtr. Kltrn kitlesel tketimi zellikle elence sektrnn bymesini getirmi ve bu alan i dnyasnn bir paras haline gelmitir (aylan 2002: 85-88). Bu zelliklerden yola karak, aylan (2002: 103) postmodern sanat estetiinin zelliklerini de yle sralamaktadrlar: (I) Estetik lde sanatnn kendi iin bilincini, topluma gre daha ok n planda tutulmaktadr. (II) Sanatnn topluma kar bir misyon ve anlats bulunmamakta, bunun yerine montaj ve eklemleme gemektedir. (III) Gerek ak ulu olarak braklmakta ve gereklii yanstmak yerine belirsizlik ve kararszlk nem kazanmaktadr. (IV) Bireyin btnlemi kiilii ve tutarl olmas deerleri bir tarafa braklarak hmanist deerlerden arndrlmas ncelenmitir.
SIRA SZDE
3. nite - Postmodern Sosyal Teori DNELM
SIRA SZDE
D N E L 57 M S O R U
(V) Postmodernizmde yksek sanat ve kitle sanat ayrm yadsnarak taklit ve S O R U yaptrma teknikleri ile sanat yaptnn retimi esas alnmtr.
D KKAT Postmodern kavram sanatta yeni bir anlay ve estetik ltn ifade etmektedir. Gzelliin ltleri tarih iinde bulunmaktadr. Bu dnmn nasl ortaya ktn postmodernistler tam olarak yantlayamamakla birlikte toplumsal deiimin ve bu deiimin iinSIRA SZDE de vuku bulan yeni yaam biimlerinin belirleyici olduuna dikkat ekmektedirler. Postmodernistler modern sanat ve estetik ltlerine iki eletiri getirmektedirler: birincisi saAMALARIMIZ nat yaptnn misyonu olmas, iinde bulunulan durumu eletirerek k yolu aramas ve gemiten kopmu bir yeniyi inaya kalkmas olarak deerlendirmektedirler. ikincisi modern sanatn sekinci anlayna ynelttikleri eletirilerdir. Postmodernistlere gre sa T A yoktur. P nat yaptnda misyon aranmayacaktr, nk yaamn kendinde bir K misyon Ancak sanat yaptnda taklit (kitsch) ve poplizm n planda tutulacaktr. Artk kitlenin beenisi nem kazanmtr (aylan, 2002: 95-99).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Modern sanatn eletirisi, sanat anlay ve estetiinin giderek marjinallemesini getirmi ve bu sanatn lm olarak yorumlanmtr. Bu durumda modern sanat anlay ve estetiin geerliliini yitirmesi, sanat ile gereklik arasndaki ban tNTERNET myle kopmas olarak nitelendirilmitir (aylan, 2002: 107). Bu aklamalardan anlalaca zere, Aydnlanma dneminin modern sanat anlay kendinden nceki dnemin sanat anlayna bir tepki zelliini yanstmaktayd. imdi ise postmodern sanat, modern sanata bir tepki zelliini tamaktadr.
NTERNET
Modernizm-Postmodernizm Karlatrmas
Smith (2005: 289) Postmodernizm, postmodernite ve postmodernleme kavramlar arasndaki anlam farklarndan bahseder. Ona gre Postmodernizmin eitli boyutlar vardr: ncelikle modernizmin estetik ve sanatsal kodlarn reddeden estetik ve sanatsal bir tarz anlatr. Postyapsalclktan kaynaklanan felsefi ve kuramsal bir konumlan da kucaklar ve modernist dnn ilkelerini reddeder. Postmodernite kavram, modernitenin tesinde olduu dnlen bir toplumsal geliim aamasn ifade eder. Buradaki e anlaml szck postmodern adr. Temel dnce, kltr ve kltrel tketim, medya ve bilgi teknolojisi etrafnda dzenlenmi bir post endstriyel ekonomi ynnde kesin ve kkl bir kaymann olduudur. Postmodernleme ise moderniteden postmoderniteye geii itekleyen bir toplumsal deiim srecini anlatr. Best ve Kellner ise (2010: 48-49), postmodernistin niteliklerinden bahseder; Bir postmodernist, bilgi, kltr ve toplumda cereyan ettii iddia edilen kopular betimler ve hararetle savunurken, yeni ve radikal olduunu dnd postmodern sylemler ve pratiklerle zdeleirken ou zaman moderne kar saldrya geer. Bylece bir postmodernist, modern sylemlerin ve pratiklerin kusurlarn alt etmek iin, yeni kategorilerin dnce ve yazm tarzlarnn, yani deer ve politikalarn yaratlmas arsnda bulunur. Postmodernizmin birok kltrel alann abasn -mimarlk, edebiyat, fotoraf, film, resim, video, dans, mzik ve baka yer- gibi iinde tad aikrdr. Bunlar bireyin hem kendilik temeline hem de sanata vurgu yapar. Postmodernizm kavram Bat dnyasnda iki temel ge olan ekonomik kapitalizm ve kltrel hmanizm dncelerini kapsar. Bu iki baat genin genel anlamda ataerkinin oluum teme-
58
line iaret ettii belirtilir (Hutcheon, 2002: 1-13). Bylelikle modernizmin kalc ilikilerini eletirir. Devlet ve entelektel sylem arasndaki karlkl ilikilerin ne olduunu tanmlar. Sosyal ve felsefi sreci ya da koullar tayin eden bilgi, sylem ve iktidar yaplarn sorgular (Hutcheon, 2002: 23). Bu kavramlar arasndaki farklar belirttikten sonra, Ziyauddin Serdarn Postmodernizmin ilkelerinden bahsetmek gerekir. Ona (Grgn-Baran, 2006: 373375) gre; Postmodernizmin (I) ilk ilkesi modernizmde geerli olan her eyin postmodern zamanda tmden geersiz ve eskimeye yz tutmu olmasdr. Modernite, kltrel almalar jargonunda byk anlatlar denilen ve hayata duygu ve yn veren byk fikirlerle kuatlmtr. Postmodernistlere gre doru, akl, erdem, tanr, gelenek ve tarih gibi fikirlerin zmsel aratrmalarna gre yaamak hepten anlamszdr. Her ey zamann ve ansn rndr. Bu balamda postmodernist hedeflere ulalabilmesi iin temel aralar ironi, alay ve parodidir. Postmodernizmin (II) ikinci ilkesi ise gerekliin reddedilmesidir. Postmodernizm eylerin gerisinde mutlak bir gerekliin olmad nermesini yapar. Bizler sadece grmek istediklerimizi, zaman ve mekndaki konumlanmzn bize izin verdiklerini, kltrel ve tarihi alglarmzn odaklandklarn grrz. Bylece bilimde bile bulunmas en kolay olan ey, bizim aradmz ey olur. nk sahip olduumuz bak amz araclyla anlamlandrr ve yle grrz. Postmodernizmin (III) nc ilkesi, artk elimizde olan gereklik yerine, imgeyle maddi gerekliin arasnda kaybolmu olan dnyadr. Artk tek bir gereklikten sz edilemez. Tm toplumsal hayat, gereklerin deil taklitlerin, modellerin, saf imgelerin ve temsillerin denetimi altna alnmtr. Bunlar srasyla yeni taklitler yaratr ve btn sre amansz bir aknt iinde bireylerin tavrlarnda ve toplumlarda herhangi bir gereklikle iliki kurulmaktan vazgeilinceye kadar devam eder. Her ey ve herkes bu saf yalanc hayal dnyasnda kaybolmutur. Baudrillardn simlasyon kuram bu durumu ok net ifade eder. Postmodernizmin (IV) drdnc ilkesine geldiimizde karmzda anlamszlk kar. Dorunun ve akl yrtmenin, bilgi edinmenin mmkn olmad, varolula ok zayf bir balantnn yalnzca dille yapld, gerekliin imgeler okyanusunda boulduu bu dnyada anlama yer olmas mmkn deildir. Bu ilke, bizi beinci ilkeye gtrr. (V) phe. phe postmodernizmin ebedi ve kalc artdr. Postmodern kuram; bunu hibir kuram, hibir kesinlik ve hibir deney kalmayncaya kadar geniletir. Her eyden phe etmek. Btn bu ilkelere ek olarak Postmodernizmin niteliini belirleyen (VI) altnc ilke oklukla ilgilidir. Postmodernizm eitlilikle ve oklukla ilgilenir. Irklarn, kltrlerin, cinslerin, dorularn, gerekliklerin, cinselliklerin ve hatta akl yrtmenin oulcu oluuna vurgu yapar ve hibir tarzn bunlardan birinin dieri zerinde egemen olamayacan ileri srer (Dellalolu, 1995: 31). Huyseense (1984: 8) gre ise postmodernizm Bat toplumlarnda ortaya kan bir kltrel dnmn, bir duyarllk deiiminin parasdr. Postmodern terimi, en azndan imdilik, bu deiimi ifade etmek iin btnyle yeterli gzkmektedir. Sz konusu dnmn doas ve derecesi tartlabilir, ama dnmn kendisinin varl tartmasz kabul edilir. Huyseens, yanl anlalmak istemem, kltrel, toplumsal ve ekonomik dzenlerde toptan bir paradigma deiimi yaandn iddia etmiyorum; buna benzer herhangi bir iddia, aktr ki, iirilmi olacaktr. Ama kltrmzn nemli bir kesiminde, duyarllkta, pratikte ve sylem oluumunda gzle grlebilir bir deiim yaanyor. Bu deiim, bir dizi postmodern varsaym, deneyimi ve nermeyi daha nceki dnemden ayrmaktadr, demektedir.
59
Modernizm ile postmodernizmi karlatrdmzda u zelliklerin altnn izilmesi gerekir. Postmodernizmin grld ilk alann sanat olduu bilinmektedir. zellikle mimaride ve edebiyatta karlalan bu durum dadaizm ad altnda toplumsal sorunlarn giderek artmas karsnda bir kar duruu, bir bakaldry sergiler. Modernitenin romantik ve iyimserlii postmodernitede toplumsal sorunlar kapsayan ve bu sorun yumann olumasn protesto eden dadaist anlayla kendini gstermektedir. Modernizmin kat hiyerarik anlay anari ad altnda kuralszla dnr. Modernizmin ana kavram olan akl ve her eyin rasyonel ller iinde yrtlmesi dncesi, postmodernizmde akln tkenmilii olarak yorumlanr. Modernizmde toplumsal mesafeler nemli iken, postmodernizmde bireylerin katlm olanaklarnn bulunduuna ve konumlarn belirsizliine dikkat ekilir (Grgn-Baran, 2006: 376-378). Yine modernizmde, byk anlatlarn yerini postmodernizmde kk tarih/anlat almtr. Lyotardda da grlecei zere artk byk anlatlar dnemi bitmi, kk ama nemli sylemler n plana kmtr. leride belirtilecei zere Lyotardn da savunduu gibi st anlatlara duyulan gven sarslmtr (Anderson, 2009: 41). Modernizmdeki belirlenim yerine, belirsizlik Postmodern dncenin en temel zelliklerinden biri haline gelmitir. Anlalaca gibi postmodernizm, modernizme kar bir meydan okumadr. Roseanuya gre Modern bilimin pozitivist, ampirist, rasyonel mantksal modeli bu paradigmann baars zerindeki konsenss srd lde toplum bilimlerindeki merkezi yerini korumutur. Ama bu konsenss bozulmaya msaittir ve tam ortaya kan bariz yetersizlikler modern bilime belli tehditlerle bakmay makul hale getirdii sralarda postmodernizm kagelmi ve ilk olarak modern bilimin en hevesli taraftarlarnn vaat ettii can alc sonularn bir trl ortaya kamayndan duyulan sabrszl gittike arttrm ve toplum bilimleri ile pozitif bilimlerdeki kinizmi beslemitir. Modern bilimin ksa vadede hatalar trajik sonular dourmakla kalmyor, beklentiler abartl hale gelirken verilen szler de tutulmuyordu (Rosenau, 2004: 28-29). Roseanuya gre toplumbilimlerindeki postmodernizm ksmen modern bilimin var olan yetersizliklerine kar bir tepkiydi ve tepkiler (I) ilk olarak yukarda belirtildii gibi vaat edilen sonularn ve beklentilerin gereklememesiyle balyor ve devam ediyordu, (II) kinci olarak dikkatler modern bilimin suiistimalleri ve zararlar zerinde odaklanmaya balad. Modern bilim demokratik toplumlarda hkmetlerin yapt usulszlklerin zerini rtmekle ve totaliter devletleri ayakta tutmaya yardm etmekle suland. (III) nc olarak, modern bilimin teoride nasl ilediine dair varsaymlarla gereklik biimi arasnda bir uyumazlk olduu akt. Modern bilimin kendi formal standartlarn kendisinin de uygulamad syleniyordu. (IV) Drdnc olarak, bilimin btn sorunlar zebilecei yolundaki sakat inan, modern bilimin 20.yyn belli bal sorunlarn iyiletirme konusundaki bariz yeteneksizlii karsnda bocalad. (Nkleer silahlar, zehirli kimyasal atklar, evre kirlenmesi, alk, yoksulluk gibi). (V) Beinci olarak, modern bilim insan varoluunun mistik ve metafizik boyutlarn pek kle almyor, hatta btn meseleleri baya ve zerinde durmaya demez eyler olarak gsteriyordu. (V) Son olarak normatif ve etik olan hakknda, bilimsel olsun olmasn bilginin hizmet edecei ve etmesi gereken amalar hakknda syleyecek pek sz yoktu (Rosenau 2004: 29).
60
Dolaysyla postmodern sylemler, modern sylemlerle ve pratiklerle balarn kopartan yeni sanatsal, kltrel ya da teorik perspektifleri ifade etmektedir. Best ve Kellnere gre, post nekinin konulduu terimlerin hepsi de moderni izleyeni ve modernden sonra geleni tarif eden art arda birer iareti olarak ilev grr. Bylelikle postmodern sylem tarih, toplum, kltr ve dncede anahtar nitelii tayan bir dizi deiimi betimleyen dnemletirme terimlerini ierir (Best&Kellner, 2010: 47). Yine de baz yazarlarca, post teriminin mahiyetinde bir mulklk sz konusu olduu belirtilmekle birlikte post terimi modern olmayana iaret eder. Bylelikle bu terim modern an teorik ve kltrel pratiklerine ve onun tesine gemeyi ieren aktif bir olumsuzlamay da iinde barndrr. Bu anlamyla post neki kendisini ncelemi olandan aktif bir kopuu, ama ayn zamanda bu bamllk ve sreklilik anlamn da ifade eder. Bylelikle postmodern teorisyenlerin birounun terimi, Bat tarihindeki dramatik kopuu ya da krlmay vurgulamak amacyla kullandklar grlmektedir. (Best&Kellner, 2010: 47-48). Postmodernizm iin toplumbilimleri sz konusu olduunda Olumlayc ve pheci Postmodernistler olarak iki genel eilimden bahsedilir. Ktmser, olumsuz ve kasvetli bir deerlendirmede bulunan pheci postmodernistler, postmodern an paralanma, zlme, hastalk, anlamszlk ve toplumsal kaos a, ahlaki parametrelerin bulank olduu, hatta hi olmad bir a olduunu ileri srerler. Modernliin ykc karakteri postmodern a, korkun acmasz, yabanclatrc, mitsiz, yorgun ve ikircikli olan her eyle karakterize edilen radikal almaz bir belirsizlik a kldn iddia ederler. Dolaysyla bu dnemde hibir toplumsal ya da siyasi projeye balanmaya demez. nmzde nfus art, soykrm, atom felaketi gibi felaketler durmaktadr. Mutlulua, elenmeye, parodiye vb. eylere yer bulunsa bile bunlar felaketi bekleyerek geen dnemi ssleyen geici, bo, anlamsz, elenti biimlerinden ibarettir. Eer phecilerin iddia ettikleri zere hakikat diye bir ey yoksa o zaman geriye tek kalan ey oyundur, szcklerin ve anlamn oyunu (Rosenau, 2004: 36-37). Olumlayc postmodernistler ise, phecilerin eletirilerine katlmakla birlikte yine de postmodern aa daha umutlu ve iyimser bakarlar. Olumlayclar daha ok srelere bakma eilimindedir. Ya olumlu siyasi eyleme aktrlar ya da Yeni a dininden Yeni Dalga yaam tarzlarna kadar uzanan ve postmodern toplumsal hareketlerin tamamn ieren kiisel, dogmatik olmayan ve birer d olan projeleri tanmakla yetinirler. Olumlayclarn ou dogmatik ve ideolojik olmayan, gelip geici, deneysel bir felsefi ve ontolojik dnsel pratik bulma peindedirler. Ama bu postmodernistler, bir etii olumlamaktan, normatif seimler yapmaktan ve belli bir konuyla snrl siyasi birlikler oluturmaya almaktan ekinmezler. Olumlayclarn ou baz deer tercihlerinin dierlerinden daha stn olduunu iddia ederler ki pheci postmodernistlerin onaylamayaca bir akl biimdir bu (Rosenau, 2004: 37). Postmodernizme ilikin bu girii yaptktan sonra imdi iki nemli dnr ele alacaz. Kellnerin (2000:368-369) aklamalar ile ifade edecek olursak: ncelikle modernitenin byk umutlarnn sona erdiine ve gemiin totalletirici toplumsal teorilerini ve devrimci siyasetini srdrmenin olanakszlna iaret ederek bir postmodern durum betimlemesi yapan Lyotard ve sonra postmodernizmi, Marksist teorileri destekleyerek, ge kapitalizmin kltrel mant olarak yorumlayan ve bylece postmodernizmi sadece kapitalizmin yeni bir evresi iinde yer alan kltrel bir mantk olarak greceliletiren Jameson inceleyeceiz.
61
JEAN-FRANOIS LYOTARDIN POSTMODERNZME BAKII Giri

Postmodernizm denince akla ilk gelen dnrlerden biri olan Lyotardn, postmodernizme ilikin grleri ounlukla Postmodern Durum adl kitabnda bulunabilir. 1979 ylnda yaynlanan kitap, o dnem iinde hem Fransada hem Dnya genelinde entelektel evrelerde olduka yank uyandrmtr. aylana gre (2002: 274) bu metindeki ana tema, gelimi bat toplumlarda 19. yzyldan beri sregelen bilim, sanat gibi kltr srelerinin byk bir dnm iinde olduunu ve bu dnmn bir bakma postmodern olarak tanmlanmasn mmkn kldn ortaya koymaktadr. Lyotarda gre postmodern durumu belirleyen temel lt bilginin konumudur ve postmodern durumda artk yeni bir bilgi anlay geerli olmaktadr. Dolaysyla Postmodern Duruma bakldnda aslnda karmzda duran bir bilgi/bilim felsefesi kitabdr. Lyotardn bu metindeki ana problemi, Postmodern toplumlarda bilginin nasl konumlandrldn anlamaktr. Bunun iin der, Lyotard (2000: 11) ; bu durumu tasvir etmek iin postmodern kelimesini kullanmaya karar verdim.
Jean-Franois Lyotard (1924-1988) 10 Austos 1924'te Versaillesde doan Jean-Franois Lyotard, 1956 ylnda felsefe yeterlik snavlarn baaryla verdikten sonra Cezayirde lisede bir yl ve ardndan Fransada La Fleche adl lisede yedi yl boyunca felsefe retmenlii yapar. 1954 ile 1964 yllar arasnda Sosyalizm ya da Barbarlk adl Fransz radikal Marksist dergiye, ardndan i Gc adl baka bir dergiye dzenli yazlar yazan Lyotard, 1968 Mays' olaylar srasnda, Sorbonneda dersler verir. 1987 ylnda emekli olana dek nce Paris niversitesinde, daha sonra ise Saint- Deniste retim yesi olarak alr. Ayn zamanda Paristeki Uluslararas Felsefe Koleji'nin kurucu yesi olan Lyotard, deiik aralklarla bulunduu sekiz yl boyunca ABDnin eitli niversitelerinde Fransz felsefesi ile Eletirel kuram stne dersler verir. Lyotard, 21 Nisan 1988de ise Pariste lsemiden lr. Resim 3.1
Postmodernizm ve Bilginin Konumu

Lyotard toplumlarn postmodern aa girmeleri ile birlikte bilginin konumunun deitiinden sz eder. Bilgi retme ve edinme biiminin giderek deimesi sonucunda, postmodern ada bilginin satlmas iin retildii ve tketildii grlmektedir. Bilgi kendinde bir ama olmaktan uzaklamakta ve artk kullanm deerini kaybetmektedir (Lyotard, 2000: 19-20). Bir bakma bilginin metalamas durumu ile karlalmaktadr. Bilginin doas iindeki bu dnm, birok sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel sonular da beraberinde getirecektir. Lyotarda gre, birka on yldr bilgisayarlam bilginin, retimin ana gc durumuna geldii geni oranda kabul grmektedir. Bilgisayarlam bilginin alabildiine gelimi toplumlardaki igc dalm zerinde gzle grlr bir etkisi bulunmaktadr. Bilgi dnya apnda gerekleen
62
iktidar rekabetinde ana bileen olacak, eskiden ulus devletlerin topran denetimi iin verdii mcadele, zaman gelince enformasyon denetimi iin verilecektir. Postmodern ada bilim muhtemelen, ulus devletlerin silah retimindeki stnlklerini daha ok glendirecek, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki uurum daha da byyecektir (Sarup, 2010: 189). zellikle 1979 ylnda yazd bu kitabnda inin gnmzdeki ykseliine vurgu yapmas dikkat ekicidir.
Bilginin tabiatndaki dnm o, zaman varolan kamusal gler zerinde hem fiili hem hukuki olarak geni irketler ve ok genel biimde sivil toplumla olan ilikilerini gzden geirmeye zorlayacak tepkilere yol aabilir. Dnya pazarnn yeniden almas, daha tutarl bir ekonomik rekabete geri dn, Amerikan kapitalizminin hegemonyasnn krl, sosyalist bir alternatifin k, muhtemel bir in Pazarnn al- bunlar ve birok dier etmen 1970lerin sonunda devletleri 1930lardan bu yana oynamaya altklar yatrmlara klavuzluk etme ve ynlendirme rol konusunda ciddi bir deerlendirmeye hazrlamaktadr (Lyotard, 2000: 23).
Lyotard, gelecein toplumuyla ilgili btncl tahminler yapmak yerine tek bir noktaya odaklanmay anlaml buluyorum, diyor: O da bilimsel bilginin bir sylem olduu noktasdr.
Son krk yl ierisinde bilim ve teknoloji, dil ve bilgi zerinde younlamtr. Bilgisayar dilleri, iletiim teknolojileri, bilgi depolama ve veri bankalar bunun rnekleridir. Bu teknolojik dnmlerin bilgi zerinde nemli etkileri olduu sylenebilir. Aratrma ve renilmi bilginin aktarm bu etkilerin yaand balca ilevlerden ilk ikisidir. Aka sylemek gerekirse (I) birincisi aratrma, (II) ikincisi renmedir. kinci ilev yani renmede etkili olan makinelerin kltlmesi ve ticari hale getirilmesidir (Lyotard, 1999: 317). Makinelerin ne olduu ve ne ie yarad bilgisinin renilmesiyle birlikte insan gcnn, seslerin ve grntlerin dolamnda gittike etkili olaca sylenebilir. Bu bir teknolojik dnmdr. Bu dnm iinde bilginin doas da deiecektir. Bilgisayar diline ya da dier dillere evrilemeyen ve dnme sokulamayan bilgiler bu srete terk edilecektir. Bilgisayarlarn egemenliiyle birlikte belirli bir mantk devreye girmektedir; dolaysyla hangi nermelerin bilgi hkmleri olarak kabul edileceine ilikin belli kabuller ortaya kmaktadr (Lyotard, 1999: 318). Lyotarda gre, bilginin ticarilemesi ulus-devletlerin eitim-retim faaliyetlerini retme ve datma ayrcaln tehdit etme potansiyeli tamaktadr. nk devlet alan olan eitim araclyla yaylan bilgi, toplumun kullanlan bilginin zenginlii ve amlannn kolayl lsnde varlk gsterebilecei ve geliebilecei ilkesiyle kartlk iinde dnldnde sresi gemi, eskimi bilgi olacaktr. Bilginin ticarilemesi ile balantl olan bilginin effafl ideolojisi devleti bir karmaa ve sknt/grlt unsuru olarak gsterir. Bu adan ekonomik gler ile devlet gleri arasndaki iliki asndan sorunlu bir nokta ortaya km olur (Lyotard, 1999: 319). ok uluslu irketler hlihazrda ulus-devlet dzenini tehlikeye sokan yeni sermaye dolam sistemleri gelitirmilerdir. Bu sistemler bilgisayar teknolojilerinin gelitirilmesiyle daha da tehditkr hale gelmitir. Szgelimi IBM gibi irketlerin veri depolarna kimlerin ulaabileceine kim karar verecektir? Devlet mi, yoksa devlet dier kullanclarla bir mi tutulacaktr, sorular yant beklemektedir (Lyotard 1999: 319). Dolaysyla bilgisayar andaki bilgi sorunu, gnmzde her zamankinden ok daha byk lde ynetim sorunudur. Bu balamda, dzenlemenin, yani yeniden retim ilevlerinin yneticilerden geri alnarak makinelere emanet edildii ve bundan byle de hep edilecei ne srlmektedir. Gnmzde gittike nem
63
kazanan soru; makinelere ilikin alnan bu kararlarn doruluunun garantisini kimin verebilecei sorunudur (Sarup, 2010: 189). Bilgi teknolojilerindeki dnmler devletin byk irketlerle ve sivil toplumla olan ilikilerini de dnme uratacaktr. Bu dnm aslnda 1970lerde balam; devlet, 1930larda oynad danmanlk, yatrmlar iin yol gstericilii gibi grevlerine geri dnme eilimine girmitir. Bu gelimeler Amerikan kapitalizminin hegemonyasnn k, dnya piyasalarnn yeniden almas gibi byk lekli sonular da yaratabilecektir. (Lyotard, 1999: 319). Bylece Lyotard, renimin de tpk para gibi bir deer haline geleceinden sz eder. Artk ayrm bilgi ve cehalet arasnda deil harcama bilgisi ile yatrm bilgisi arasnda yaplacaktr. Dier bir deyile, gndelik geim bilgisiyle bir projenin optimize edilmesi iin kullanlan bilgi arasnda bir ayrm sz konusu olacaktr (Lyotard, 1999: 320).
Dilin Esneklii ve Byk Anlatnn Yitimi

ada toplumlarda bilginin meruluu farkl ekillerde formle edilmektedir. Byk anlatlara gre bilgi ancak ierii kadar deer tar. Bu balamda deer tayan bilgi, bilimsel bilgidir. u nermeyi ele alalm: Bilimsel bilgi yalnzca ve yalnzca bir gerei aa karan bilgidir. Bu speklatif dil oyunun olmazsa olmaz artdr. Nietzschenin dedii gibi Avrupa nihilizmi gereklii temel koul alan bilimin kendini tersyz ediinden domutur (Lyotard 1999: 321). On dokuzuncu yzyln balarndan itibaren bilimsel bilgi meruiyet kaybetmeye balamtr. Buna ek olarak klasik bilim snflamas sorgulanr hale gelmitir. Bu yol takip edildiinde postmodernitenin ana akmna ulalm olur: Bilim kendi dil oyununu oynar; dier dilleri merulatrma yetisine sahip deildir (Lyotard 1999:322). Bylelikle bilim syleminin meruiyetinin anmasyla yeni diller eklemlenmeye balamtr: makine dili, oyun kuram, yeni mzikal notasyonlar, genetik kodlarn dili gibi. Kimse tm dilleri bilmemektedir, evrensel bir stdil yoktur, modernitenin sistem-zne ilikisi baarsz olmutur (Lyotard 1999: 323). Lyotard bilginin merulamas sorununa dikkat ekerken, dilden bahsetmeyi de ihmal etmez. nl filozof Ludwig Wittgensteinn dil oyunlar anlayn gelitirir. Ona gre dil oyununun kurallar yalnzca kendi iinde belirlenmitir. Bu yzden dil oyunlarnn oulluunu benimsemek gerekir. Dil oyunlar kendi bak asna ve eitlilie de sahiptir. Lyotard, (2000: 32) yle der; Dil oyunlar hakknda u gzlemde bulunmak faydal olacaktr. Birincisi, bunlarn kurallar kendi ilerinde meruluklarn tamazlar ama ak ya da rtk bir anlamann nesnesidirler. kincisi, eer kurallar yoksa oyun da yoktur. Hatta bir kuraln son derece kk tadili bile oyunun tabiatn deitirir. Bir hareket ya da ifade, kurallar tatmin etmiyorsa tanmladklar oyuna dhil deildirler. nc nokta biraz nce sylenilen ey tarafndan nerilmektedir. Her ifade bir oyundaki hareket olarak dnlmelidir. Lyotardn dil oyunlar zerine dile getirdii gzlemleri nelerdir? SIRA SZDE Lyotarda gre bilimsel bilgi, bilginin btnn temsil etmez. Anlatsal bilgiden DNELM de bahsedilmesi gerekir. Anlatsal bilgi ve bilimsel bilgi en batan beri rekabet iinde olmulardr. Geleneksel toplumlarda anlatsal biimin stnl sz konusuS Ohem R U de yerleik dur. Anlatlar hem toplumsal kurumlara meruluk kazandrrlar kurumlarn btnlemesine ynelik olumlu ya da olumsuz modelleri temsil ederDKKAT
aylan (2002: 272-273), Lyotard iin dilin esnekliinin ok nemli olduundan ve buna bal olarak nesnel bir anlam yapsnn olabilirliini kukuyla karladndan bahseder. Dolaysyla Lyotard iin bir metnin yazar tarafndan nasl anlamlandrld ok nemli deildir; asl nemli olan sorun bu metnin dierleri yani alclar tarafndan nasl anlamlandrlddr. Dier bir ifade ile sorun metnin nasl iletildii ve ne tr etkileimlere yol atdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
64
ler. Geleneksel toplumlardaki anlat gelenei, ayn zamanda topluluun kendisi ve evresiyle yaad ilikiye dayal ayakl bir yetki paylamnn -nasl yapacan bilmek, nasl konuacan bilmek, nasl dinleyeceini bilmek- tanmlamasna dnk bir gelenektir. (Sarup, 2010: 191). Bylece Lyotard, Aydnlanmann bykanlatlarnn postmodern dnemde giderek azaldn yerini kk anlatlara braktn vurgular (Ritzer, 1997: 128-129). Lyotard anlatsal ya da yk anlatan bilgi savlarnn geri ekilmesini tartr. Bilimin dil oyununda, gndericiden sylediine ynelik kant gsterebilmesi, aksi durumda ayn gndergeyle elien ya da atan her bildirimi reddetmesi beklenir. Bilimsel kurallar 19. yy biliminin dorulama 20. yy biliminin ise yanllama dedii grn temelini tekil ederler. Sz konusu yeniden retimin gereklemesini olanakl klan ise retilerdir.
Bunun ilk n kabul rencinin gndericinin bildiini bilmedii dncesi stne kurulu olduundan, ortada renci iin renilmesi gerekli olan bir eyin olduu aktr. kinci n kabul, rencinin gndericinin bildiini renebilecei, bu anlamda bir uzman olan retmenle eit yeterlilie sahip olabilecei dncesine dayaldr. Uzmanlar, henz yeteneklerini gelitirme srecindeki rencilerin yeterince bilmediklerinin farkndadrlar, ama renmek iin aba gsterdiklerine de itimat ederler. Bu yolla renciler bilimsel bilgi retme yoluyla tanrlar... Ayn gndergeye ilikin daha nce onaylanm bildirimi elen her yeni bildirim, ancak daha nceki bildirimi rtmesi kouluyla geerli olarak kabul edilebilir. (Sarup 2010: 192)
SIRA SZDE
DNELM
Grlecei gibi bilimsel bilgi ile anlatsal bilgi arasndaki temel ayrm, bilimsel SIRA SZDE bilginin gereksinim duyduu bir dil oyunu ile dz anlam alkoymas, dierlerini ise dlamasndan kaynaklanr. Hem bilimsel hem de anlatsal bilgi bu balamda eit derecede zorunludur (Sarup, 2010: 192-193). D NELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE bilgi ve anlatsal bilgi arasnda nasl bir fark vardr? Lyotarda gre bilimsel
S O R U
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON
DKK AT Lyotard modern ve postmodern bilgi arasnda da ayrm yapar. Ona gre modern bilginin koulu vardr. (I) Temelci iddialar merulatrmak zere st-anlatlara bavurulmas; S O R U (II) merulatrmann SIRA SZDE kanlmaz doal sonucu olan gayri meru klma ve (III) dlama, homojen epistemolojik ve ahlaki reetelere duyulan arzu. Postmodern bilgi ise bunun tersine, st-anlatlara D K K A ve T temelcilie kar kar, byk merulatrma emalarndan saknr AMALARIMIZ ve heterojenlikten, oulluktan, srekli yenilikten ve katlmclarn zerinde anlama saladklar yerel kurallarn ve kural koyucu emalarn pragmatik inasndan ve dolaysyla SIRA SZDE mikro-politikadan yana kar. Bundan dolay postmodern, bilginin yeni koullarna yant K epistemolojinin T A P veren yeni bir gelitirilmesini ierir. (Best&Kellner, 2010: 203)
DNELM
Lyotarda gre artk byk anlatlara bavurmaya gerek duymayz. nk postT E L Ebyle VZYON modern bilgi bir merulua gereksinim duymamaktadr. O kendisi iin yeni bir epistemoloji gelitirmektedir. Dolaysyla geerli olan bu yeni bilgi anlay saK T A P yesinde gelimi toplumlar byk ve kapsaml bir deiim geirmekte ve postendstriyel toplumlara doru evrilmektedir. te tam da burada Lyotarda gre yeni NTERNET kurgulanacak epistemolojide gerekliin doru olarak yanstlmas anlamna gelen TELEVZYON temsil sorununu dlamak gerekmektedir (aylan, 2002: 276-277). Ona gre modern toplumun (sanayi toplumu) bavurduu byk anlatlarn insan doru temNTERNET
AMALARIMIZ
NTERNET
DNELM S O R U
DNELM S O R U
65
DKKAT
sil edememesi, bu kuramlarn imknszln da gzler nne sermektedir. Lyotardn burada vurgulamak istedii topluma ilikin bir bilginin olmamas deil, bySIRA SZDE le bir bilginin ak olmas gerektiidir. Lyotarda gre neden artk byk anlatlara ihtiya duyulmamaktadr? Aklaynz. SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM Daha ayrntl bilgi iin Jean- Franois LYOTARDn Trkeye evrilen Durum K Postmodern T A P (2000) adl kitabnn okunmasnda yarar grlmektedir. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE AMALARIMIZ
DNELM K T A P S O R U
Eletiriler
TELEVZYON
TELEVZYON
DKKAT
Lyotard postmodern duruma ilikin analizini yeterince temellendirmedii ve derinDKKAT letirmedii iin eletirilmektedir. Kellnere gre (2000: 385) Lyotardn Postmodern Durum adl kitabnda ek olarak yaynlad Postmodernizm Nedir Sorusuna N T E SZDE RNET Yant adl yaz, balkta vaat ettii gibi bir yant vermemekte,SIRA onun deyimiyle hayal krkl yaratmaktadr. Lyotard, yle demektedir;
Postmodern, modern iindeki sunulamayan, sunumlamann kendisinde ileri gtren olacaktr: gzel biimlerin tesellisini ve elde edilemez olann kolektif nostaljisini paylamay mmkn klan bir zevk uzlamn inkr edecektir; K bunlardan T A P holanmak iin deil, sunulamayann gl bir anlamn veren yeni sunulmamalar aratracaktr. Postmodern sanat veya yazar, felsefecinin konumundadr. Yazd metin, rettii alma ilke olarak daha nceden yerlemi kurallar T Etarafndan L E V Z Y O N ynetilemez; benzer kategorilerin metne ya da almaya uygulanmasyla belirleyici bir yargya gre yarglanamazlar. O zaman yazar ve sanat, yaplacak olmakta olann kurallarn formle etmek iin kuralsz almaktadr. Bylece alma ve metnin bir N T E Ryazarlar NET olayn karakterlerine sahip olmas olgusu doar. Bylece onlar daima iin ge gelecekler veya ayn lde olmak zere, gereklemeleri daima hemen balayacaktr. Postmodern, gelecein evvelkilii paradoksuna gre anlalmak zorunda kalacaktr ( Lyotard, 2000:158-159).
AMALARIMIZ
SIRA NTER NET SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bu tanmlamaya Kellnerin (2000: 385-387) kar k olduka serttir. ncelikle bu durumun postmodern deil, modernizmin sreklilik gsteren hali olduunu belirtir. Bu balamda Kellnere gre Lyotardn kendisinin modernist bir estetikle sona eren postmodern bir toplum teorisi, postendstriyel toplum teorisi ve postmodern bilgi teorisi yoktur. Dahas Lyotard bize postmodernizm iin yeni bir teorik rnek ereve nermemektedir. Alasnda bunun olanaksz olduun ve yeni bir byk anlat gerektiren toplum inasndan vazgememiz gerektiini iddia etmektedir. Ama teorinin icras iin bize sunduu neri ise dil oyunlardr. Kellner (2000: 387) bu duruma da Radikal bir toplumsal teori oluturmak iin oyun oynamak yeterli midir, ayrca, teorik modellere ve daha sistematik bir toplumsal teori ve eletiriye ihtiyacmz yok mu? sorularn sorar. Sonu olarak, Lyotard, birok dnr tarafndan eletirilmesine ramen, postmodern teorinin en nemli kitaplarndan birini yazm nemli bir dnrdr. Bu adan nemi yadsnamaz. Postmodern Durum kitab bilginin deien ilevini gstermede gnmzde de gncelliini korumaktadr. Kellnerin eletirileri asndan baktmzda kendisinin ok hakl taraflar olmakla birlikte, yine de byk anlatlar terk etmemiz gerek diyen Lyotardn kendi postmodern epistemolojisinde dil oyunlarna bavurmasnn sebebi bundan kaynaklanmaktadr.
66
Lyotardn bilginin niteliinin deiimi ve ticarilemesi, gnmzde anlamn boaltld salt yzeysel bilgiler ile bizi kar karya brakmakta, bilgiye nasl gvenilecei ve gerein ne olduu sorularn gndeme getirmektedir. Bilginin bu derece iinin boaltld bir zamanda, Baudrillardn bak asndan da kitlelerin sessiz ynlara dnmesi de kanlmaz olmutur. Dolaysyla gerek bilgiden ya da bilginin gerekliinden sz edemediimiz bir mulklkta Lyotardn deyimiyle postmodern durum iinde olduumuzu syleyebiliriz.
FREDRIC JAMESONIN POSTMODERNZME BAKII Giri

Postmodernizmi ne alklamann, ne de reddetmenin mmkn olmadn belirten Jameson (2005: 44), bunu sylediinde ise sanat eletirmenlerince kaba bir Marksist, dier Marksistlerce de post Marksist olarak nitelendirildiini belirtir. Jamesona gre postmodernizmin ne olduunu kavrayabilmenin en emin yolu, onu ncelikle tarihsel ynden dnmeyi unutmu bir ada yaanan zaman zerinde tarihselci bir balamda dnmeye ynelik bir aba eklinde ele almaktr. Bu durumda post-modernizm semi olduumuz eilime bal olarak ya derinlerde yatan bastrlamaz tarihsel bir drty arpk biimde ifade eder ya da etkili bir biimde bastrr ve saptrr (Jameson, 1991: IX). Jamesonn aklamalarna gre postmodernizm baz kltrel deiikliklerin iaretini vermektedir. Best&Kellnere (2010: 224) gre, bunlar yle sralanabilir; yksek kltr ve aa kltr arasndaki ayrmn kmesi, modernist eserlerin ykc ve eletirel ynlerini yitirmelerini salayacak ekilde kutsal patikaya dhil ve yukardan dhil edilmeleri; kltrn neredeyse total bir metalamas ve bunun da kapitalizme meydan okurken bavurabilecek eletirel mesafenin ortadan kalkmasna yol amas, znelliin radikal fragmantasyonunda endie, yabanclama ve burjuva bireycilii sorunsallarnn sona ermesi, hem tarihsel gemi duygusunu hem de nemli lde farkl bir gelecek duygusunu silen ktrmletirici bir mevcudiyetilik ve yn kaybna yol aan postmodern hiper uzamn ortaya kmas. Btn bu ifadelerin altnda yatan temel gereklik ise Jamesona gre, postmodernizmin ve ge kapitalizmin kltrel deiiklikleri, felaketin ve ilerlemenin bir aradal olarak diyalektiin z itibaryla anlatmaya alyor olmasdr (Best&Kellner, 2010: 222).
Resim 3.2 Fredric Jameson (1934-) Marksist Edebiyat kuramcs ve eletirmeni, Fredric Jameson 1934 ylnda Clevelandda doar. Yale niversitesinde, Jean Paul Sartre zerine doktorasn yapar. Etkilendii dnrler arasnda Lukacs, Bloch, Adorno, Benjamin ve Marcusenin nemi byktr. Jameson, postmodernizmin en bilinen teorisyenlerinden olmasna ramen, bir postmodern teorisyen deildir. Jamesonn almalar daha ok postmodern dncenin yadsnmasna ynelik olmutur. Kendisinin de belirttii gibi postmodernizmle tuhaf bir ekilde ilgilenmeye balamadan nce yapsalclkla ilgili bir kitabndan sonra bazlarnn kendisini yapsalcln nde gelen szcs bazlarnn da yapsalcln eletirmeni olduunu ileri srdklerini syleyen Jameson, aslnda her ikisi de olmadn ne o ne de teki tarafta olmasn gerektirmediini syler.
67
Jameson, postmodern deneyimini farkllk balantldr sloganyla anlatmak istediini belirtir. Farkllkla ilgili teoriler postmodernist sanatta grdmz kopuk anlatlarn, farkl alt sistemlerin, rasgele malzemenin tek bir metin halinde grlebileceini ifade eder. Postmodernist sanatn en arpc rneklerinde balantllk kavramnn daha pozitif bir anlamn yakalamak mmkndr. Farkllk araclyla metinler, grntler, sesler ve bunun gibi imgeler arasnda balant salandn belirtir (Jameson, 1999: 342). Bu erevede Jameson, postmodernizmi geni bir kltrel mantk olarak kapitalizmin ekonomik sistemi ile balantlandrr (Best&Kellner, 2010: 222). Postmodernizm kavramnn daha net bir tanmn yapmak istediini nk postmodern olarak alglanan ile son dnem kapitalizminde ortaya kan dier tarzlar arasnda benzerlikler bulunduunu dile getirir. Bunlar arasnda ayrm yapmaya ynelik iki yaklam bulunduunu ifade eder (Jameson, 1999: 342-344): (I) Ahlaki deerlendirmeler: Ahlaki deerlendirmelerle ilgili sylenecek pek bir ey yok. Bu yaklama gre postmodernist yeni estetik dnya kabul edilemezdir. Hem sa hem de sol siyasi grlerde bu fikirde olanlar bulunmaktadr. Bu fikre gre TV grntsne dnm gereklikler ya da simulakrum mant son dnem kapitalizmini glendirmektedir. (II) Tarih ile imdi yaadmz dnemi ayrmaya ynelik diyalektik giriim: Diyalektik yaklam iki soruyu gndeme getirir. Birincisi yanllk anlarndan oluan postmoderniteden nce bir doruluk an var myd? kincisi, eer vardysa da tarihsel kanlmazlk sisi altnda bizi aresizlie, eylemsizlie ve pasiflie itmeyen bir tarih perspektifinden bahsedilebilir mi? Dolays ile bu sorularn yantn vermek pek kolay deildir. Bu sorularn yant iin politik kltrn inas balamnda baz etkili ada kltrel politikalarn oluturulmas gerekir.
Jameson, postmodernizmi kltrel atmosferdeki kapitalizmin son dnemine bal deiimlerden bamsz olarak ele alamayacamz belirtir (Jameson, 1999: 345). Bu demektir ki, Jameson postmodernizmi, kapitalist ekonomik sistemin kltrel oluumlaryla aklamaktadr.
Postmodernizm = Ge Kapitalizm mi?

Jameson, son zamanlarda kapitalizmin kltrel alann yar bamszln yok edip etmediini tartr. Kltrn, kapitalizmin ilk dnemlerindeki bamszln kaybetmi olmas onun yok olduu anlamn tamaz. Tersine, kltr bir patlama olarak deerlendirebilir: Kltr sosyal alandan olaanst bir hzla doup genilemitir. Ekonomik deer ve devlet gcnden ruhun kendisine kadar her ey kltrellemitir. Jamesona gre postmodernizmde kltrel alann dier alanlarla mesafesi kapanmtr. Kabul etmemiz gereken ey, yaadmz an yani postmodernizmin kendine zgn doruluk an olduudur. Postmodernizmin kendi gerekliinin bulunduunu, bunun da dolaymlanmadan olduu gibi alglanmas ile grlebileceini belirtir (Jameson, 1999: 345). Jamesona gre, postmodern dnemde kltr, eitsellik ile eskiye gre daha farkl bir iliki iindedir. Dier bir ifade ile kltr, bilisel ve pedagojik unsurlarla farkl bir ba kurar. Yeni estetik biimin belirleyici unsuru yerdir. Kiinin kendisini meknda, toplumda, lkesinde ve dnyada konumlayna ilikin bilisel harita kltrn anahtar unsurudur. Dolaysyla yeni kltrel biimin estetiini bilisel haritalama olarak ifade etmektedir. Bilisel haritalama kiinin kendi gerek varolu koullaryla kurduu kurgusal iliki eklindeki Althusserci ideoloji tanmn somutlatrmaktadr (Jameson, 1999: 347-349). Pusula, sekstant (denizcilikte mesafe lmnde kullanlan alet), teodolit (arazi l aleti) yalnz corafi ve meknsal problemlerle ilikili deil ayn zamanda totallikle kurulan bala da ilikilidir. Haritalama teknikleri de buna benzer ekilde
Jamesona gre (1999: 346), postmodern alan dediimiz ey kltrel bir ideoloji ya da kurgu deil, kapitalizmin kresel lekte nc genileme aamasdr. Bu aama okuluslu kapitalizmin kendisidir. Bu aamada, yeni gereklie ilikin ok sayda yaklam bulunmaktadr. Bunlardan bir ksm kltrel rnleri yeni otantik perspektifler olarak alglarken bir ksm da gerekliin arptlmas olarak deerlendirmektedir.
68
temsili kodlar ierir. Kiinin hem varolu koordinatlarn hem de d dnyaya ilikin alglanan kodlarn gerektirir. Ayn zamanda boyutlu dnyann iki boyuta indirgenmesi sz konusudur. Bu noktada doru bir haritann olabileceinden sz etmek mmkn deildir. Bilisel haritalamann estetii bu karmak temsili diyalektii dikkate almal ve yeni radikal biimler gelitirmelidir. Yeni radikal biimler olarak sanatn politiklemesini vurgular. Yeni politik sanat, postmodernizm gerekliine tutunmaldr. Bireyler ve kolektif varlklar olarak kendi konumlarmz kavrayarak sosyal karmaa ierisinde kaybetmi olduumuz eylem ve mcadele gcmz geri kazanmalyz. Postmodernizmin politik biimi, eer varsa, meknsal olduu kadar sosyal lekte kresel bir bilisel haritalamann ortaya konulmas ve topluma yansmasyla mmkndr (Jameson, 1999: 349). Bilisel harita yapmaya ilikin olarak pedegojik ve didaktik amal bir estetik temsil politikasnn gereine inanmakla birlikte bunu baarmann hemen hemen imknsz bir ey olduuna deinir. te yandan postmodern uzam haritasn yapma konusunda bir teori gelitiremediini daha nceki dnem olan modernizmin uzam haritasn yapmaktan daha zor bir i olduunu ileri srer. (Best&Kellner, 2010: 229-230).
SIRA SZDE
Jamesona gre ve ge kapitalizm arasnda ne tr bir iliki vardr? SIRApostmodernizm SZDE Jamesonn postmodernizm teorisi, Ernest Mandelin ge kapitalizm teorisine DNELM dayanr. Kapitalizmde, her biri kendinden bir ncekinin diyalektik bir geliimini oluturan dnemden sz eder. Bunlar piyasa kapitalizmi, tekelci dnem ya da O R U ve yanl bir terimle post endstriyel olarak anlan, ancak daemperyalist S aama ha doru bir terimle ok uluslu kapitalizm olarak adlandrlmas gereken iinde ya(Jameson, 1991: 35). Ge kapitalizm metalama dinamiklerini admz dnemdir DKKAT toplumsal ve kiisel hayatn her ksmna yayar, enformasyon ve bilin d krelere dahi szar. Jameson bu emay izleyerek kapitalizmin her bir aamasnn bu aamaSIRA SZDE ya tekabl eden bir kltrel slup olduunu ileri srer. Bylece gerekilik, modernizm ve postmodernizm srasyla piyasa kapitalizmi, tekelci kapitalizm ve ok uluslu kapitalizmin kltrel dzeylerini ifade eder (Best&Kellner, 2010: 225-226). AMALARIMIZ Jamesona (1991: XXI) gre buradaki ge nitelendirmesinden genel olarak vurgulamak istedii, bir eylerin deitii, dnyann artk eskisi gibi olmad, bir anlamda kesin, K T ancak A P modernleme ve endstrilemenin yaam olduu sarsntlarla karlatrlamaz, daha zor alglanan ve daha az dramatik, ancak daha akc ve btnyle nfuz etmesi nedeniyle daha kalc bir yaam dnmn yaadmz gereidir. Kellner (2000: 391) Jamesonn bu grn kkrtc bir meydan okuTE LEVZYO N yu olarak grmesine ramen, kendisini Mandelin teorisini daha ayrntl incelemeyip ksaca zetlemeyle yetinmesini eletirmektedir. Best ve Kellnere (2010: 226) gre Jameson, kltr biimleri ve baat kltr bi N T E R Nayrm ET imleri arasnda yaparak postmodernizme ilikin Lyotard ve Baudrillarda gre daha doyurucu bir aklama sunar. nceki dnemde ya da sistemde mevcut olan ayrc zellikler imdi baat hale gelmektedir. Egemen olan ayrc eler ise ikincillemi, marjinallemilerdir (Jameson, 2005: 29). Ana fikrim diyor, Jameson (2005:29), gnmze dein bu eylerin ikincilletii ya da merkezden ziyade marjinal olan modernist sanatn nemsiz trden ayrc zellikleri haline geldii ve bunlar kltrel retimin merkezi ayrc zellikleri haline geldiklerinde yeni bir eyle kar karya olduumuzdur. Best ve Kellnere (1998: 226) gre, Jameson bu analizle hem postmodern kltr biimlerine geiin kesintiliini vurgulayarak onlardan nce gelenlerin bir s-
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
69
reklilik iinde gelitiini gstermekte hem de post nekinin gereksiz olduunu syleyenlere bir yant vermektedir. Zira gemiteki grnmler kltrel olarak ikincil bir konumdan karak baat konuma gemeye yetecek kadar nemli aamalardan gemitir. Dolaysyla gemiteki biim ve sluplar ile bu yeniler arasndaki kesintileri vurgulayan yeni bir dnemletirme yapmak gerekmektedir. Anlalaca gibi gnmz kltr, postmodern kltr artk kapitalizmle i ie geerek toplumsal yaamn her alannda karmza kmaktadr. Jamesona (2005: 40) gre asl mesele, postmodernizmin kolayca reddedilmesinin, onun olumlu ynlerinin rahatlkla vlmesiyle edeer lde olanaksz olduu bir postmodern kltr iinde yayor olmamzdr. Gnmzde postmodernizme ilikin ideolojik yarglarn, ister istemez, rettiimiz yaptlara olduu kadar kendimize ilikin yarglarn sorgulanmasna da iaret ettii dnlebilir,. Sonu olarak Jameson postmodernizmi, kapitalist toplumun geliimindeki bir aama olarak grmektedir. Ona gre bu yeni bir toplumsal dzen olmaktan ziyade bir aamadr. Onun kltr egemen yorumu, hem kltr hem de egemen kltr arasndaki ayrma vurgu yapmas bakmndan olduka nemlidir. Jamesona gre postmodernizm ile gnmz kltr arasnda naslSIRA bir iliki SZDEvardr?
SIRA SZDE
Eletiriler
Perry Anderson, Kltrel Dnemein nsznde; Jamesonn yazlarnn, postmodernin karanlkta kalan yanlarn ok iyi akladn ve bu kitabn giri ve genel S O R U bir zet mant tadn belirtir; ona gre (Jameson, 2005: 10) Jamesonn dnda baka hibir yazar postmodernin kltrel, sosyo-ekonomik ve jeopolitik boyutlarna ilikin derinden ya da kapsaml bir kuram retmemitir. DKKAT Kellner (2000: 390) ise Jamesonn postmodernizmi, hem yeni bir kltrel egemen, hem de kapitalizmin yeni bir sosyo-ekonomik evresini oluturan ge kapitaSIRA SZDE lizmin kltrel mant olarak sunduunu belirtir. Bylece Jameson postmodern tartmasn kltrel teori ve meta teori alanndan toplumsal teori alanna doru kaydrmaktadr. AMALARIMIZ Benzer bir biimde Kellner, Steven Best ile birlikte yazdklar Postmodern Teoride (1998: 222), Postmodernizm ya da Ge Kapitalizmin Kltrel Mantnda Jamesonn postmodernizmi, kapitalizmin geliimindeki bir aama K T olarak A P greceliletirmekte olduunu ve bylece rakipleri karsnda Marksizmin stnln ortaya koymak iin yaplm en kkrtc giriimde bulunduunu ifade etmektedir. Sonu olarak postmodernizm, modernizmden farkl olarak, T E Lkesinlie E V Z Y O N ve kurallara bal olmayan bir dneme iaret etmektedir. Aydnlanmann kavram ve kuramlarna toptan bir kar durutur. Lyotard ve Jameson gibi postmodernistlere gre artk modernizmin sonu gelmi ve yerine yeni bir dnem olarak postmodern N T E R gereken NET aama egemen olmaya balamtr. Belki de bu durumda yaplmas Baudrillardn tavsiyesine kulak verip Ktln effaflnn (1996) giriinde yazd Dnya lgn bir seyir aldna gre, biz de dnyaya ilikin lgn bir bak as edinmeliyiz szlerini bir kez daha dnmektir.
DNELM
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
70
zet
A M A
Postmodernizmin ne olduunu tanmlayabilmek. zellikle 60l ve 70li yllardan itibaren modernizm kart ya da modernizmden sonras anlamnda kullanlan kavram, birok kltr ve toplum kuramcsnn ifadesiyle modernizm kltrnden radikal kopular ifade etmekte ve yeni postmodern sanat biimlerinin ortaya knn tartlmasn getirmektedir. Bu anlamda postmodernizm sanatta pop eilimler, yeni malzemeler ve ereti yaplar gibi formlarn inasn gndeme getirir. Bylelikle postmodernizmin iinde, modern dncenin ili dl bir ekilde gelitii grlr. Dolays ile postmodern szc tam olarak modern sonras anlamna gelmemekte birlikte postmodernizm, modernlik eletirisi iinden yeni bir dneme atfta bulunmaktadr. Postmodernistler iin modern adan postmodern aa geildii fikri olduka indirgemeci ve dorusal bir bak asn yanstmaktadr. Onlara gre tarihsel dnemler arasnda bu ekilde dorusal, birbirinden net izgilerle ayrlm tarihsel dnemlerden bahsetmek mmkn deildir. O halde postmodernizm nedir, sorusuna verilen en basit yant, modernizmin radikal bir biimde eletirisidir. Modernizmin toptan yadsnmasdr. Postmodern kuramclarn Aydnlanma dnemine ynelttii eletirileri zetleyebilmek. Aydnlanma dncesi akla, bilime ve ilerlemeye byk anlam atfetmi ve doal toplum dzeni ve doal hukuk tartmalar ile tarih sahnesine kmtr. Doal toplum ve doal hukuk dncesi bir anlamda laiklemi mutlak gerekliin yansmas biiminde deerlendirilmitir. Bu durum laikleme /seklerleme srecinin de balangc olarak nitelenmitir. Bu ekilde kapitalizmin byk dnmler yaayarak ilerlemesi, bilim ve bilgilenmenin tanrsal bir sre anlayndan uzaklalmas ve akl yrtmeye dayal bir insan tasarmnn varl ile sz konusu olmutur. Dier bir ifade ile tarihin ak sreci erevesinde ilerlemesi iin insann katksna gerek duyulmutur. Aydnlanma bu balamda bir proje olarak ileriye ynelik projeksiyonu ifade etmektedir. Bu projede nesnel ve evrensel bilim, buna bal ola-
rak gelien evrensel ahlak ve hukuk, kurucu geler ilevini stlenmitir. te yandan Aydnlanma evrensellik, tek doru, bilim ve mantk ilikisi gibi geleri ortaya koyarken, ahlaksal temelini de hmanizmden almtr. Ancak Aydnlamann akl getirdii nokta bireyin/znenin silinii biimnide olumutur. Postmodernistler Aydnlanmann akln mit olarak nitelemilerdir. Akln toplumda atan karlara hizmet ettiini belirtmilerdir. Akln arasal boyutunun gelitii ve yeni bir egemenlik biimini gerektirdiini ifade etmilerdir. Bylece tmel, bireyin akln igal ederek Aydnlanmann kendi kendisini imha etmesine yol amtr. Aydnlanmann bilimi olarak nitelendirilen pozitivizm ise gerekliin anlalmasnda geerliliini yitirmi ve dier bilgi trlerinin zerinde bilimsel bilgi egemen olmutur. Bu durum ise ilerlemeyi deil sorunlarn giderek artmasn getirmitir. Dolaysyla postmodernistler aydnlanmann bir mit olduu noktasndan hareketle modernizmi eletirmilerdir. Postmodern sanat modern sanattan farkllatran zellikleri karlatrabilmek. Postmodernizmin grld ilk alann sanat olduu bilinmektedir. zellikle mimaride ve edebiyatta karlalan bu durum dadaizm ad altnda toplumsal sorunlarn giderek artmas karsnda bir kar duruu, bir bakaldry sergiler. Modernitenin romantik ve iyimserlii, postmodernitede toplumsal sorunlar kapsayan ve bu sorun yumann olumasn protesto eden dadaist anlayla kendini gstermektedir. Postmodernizmde sanatnn topluma kar bir misyon ve anlatsnn bulunmad, gereklii yanstmak yerine belirsizlik ve kararszln nem kazand, bireyin hmanist deerlerden arndrlmas ve yksek sanat ve kitle sanat ayrm yadsnarak taklit ve yaptrma teknikleri ile sanat yaptnn retimi esas alnmtr. Postmodern sanat, modern sanata bir bakaldr olarak kendini gsterir.
AM A
A M A
71
A M A
Jean-Franois Lyotarda gre postmodern ada bilgi ve bilimin alm olduu konumu deerlendirebilmek. Lyotarda gre toplumlarn iine bulunduklar postmodern ada bilginin konumu deimektedir. Bilginin biiminin giderek deimesi sonucunda, postmodern a iinde bilgi satlmak iin retilmekte ve tketilmektedir. Bilgi kendinde bir ama olmaktan uzaklamakta ve artk kullanm deerini kaybetmektedir. Bilginin doas iindeki bu dnm, birok sosyo-ekonomik ve sosyo-kltrel sonular da beraberinde getirecektir. Lyotarda gre, birka on yldr bilgisayarlam bilginin, retimin ana gc durumuna geldii geni oranda kabul grmektedir. Bilgisayarlam bilginin alabildiine gelimi toplumlardaki igc dalm zerinde gzle grlr bir etkisi bulunmaktadr. Bilgi dnya apnda gerekleen iktidar rekabetinde ana bileen olacak, eskiden ulus devletlerin topran denetimi iin verdii sava, zaman gelince enformasyon denetimi iin verilecektir. Postmodern ada bilim, muhtemelen ulus devletlerin silah retimindeki stnlklerini daha ok glendirecek, gelimi ve gelimekte olan lkeler arasndaki uurum daha da byyecektir.
A M A
Fredric Jamesonn kapitalizmi neden ge olarak nitelediini aklayabilmek. Jamesona gre buradaki ge nitelendirmesinin genel olarak vurgulamak istedii, dnyann artk eskisi gibi olmad, bir anlamda kesin, ancak modernleme ve endstrilemenin yaam olduu sarsntlarla karlatrlamaz, daha zor alglanan ve daha az dramatik, ancak daha akc ve btnyle nfuz etmesi nedeniyle daha kalc bir yaam dnmn yaadmz gerei ile kar karya kaldmz bilmeliyiz. Ge kapitalizm kapitalizmin nc aamas olan ok uluslu kapitalizme denk der. Bu dnem kltrde yaanan radikal dnmler sayesinde kendine zg bir doruluk an yaratr. Ge kapitalizm, metalama dinamiklerini toplumsal ve kiisel hayatn her alanna yayar ve metalama kltr gelitirir.
72
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi postmodernizmin anlamlarndan biri deildir? a. Modernizmin radikal bir eletirisidir. b. Bir tarihsel gemi duygusunun yitirilmesidir. c. Gerekliin yerini imajlarn almasdr. d. Simlasyonlar adr. e. Modernizmin devamdr. 2. Bir proje olarak aydnlanma dncesinin en temel gesi hangisidir? a. Evrensellik b. Grelilik c. Yorumculuk d. zgecilik e. znellik 3. Aadakilerden hangisi postmodernizmin temalarndan biri deildir? a. znenin lm ve dn b. Temsilin reddi ve kamusal alann k c. Bireycilik ve bireysel kimlik d. Nihilizm, anti-hmanizm ve kinizm e. Evrenselcilik 4. Aadakilerden hangisi modern sanatn temel zelliklerinden biri deildir? a. zgrlk ve zgnlk b. Yansma ve misyon c. Sanat rnlerinin metalamas d. Sekinci olma e. Tutucu olma 5. Aadakilerden hangisi postmodern sanatn temel zelliklerinden biri deildir? a. Sanatnn topluma kar bir misyonunun bulunmas b. Gerek yaamda belirsizlik ve kararszln olmamas c. Taklit ve yaptrma tekniklerinin sanat rnlerinde kullanlmamas d. Hmanist deerlerden arnlmamas e. Sanatnn topluma kar bir misyonunun olmamas. 6. Aadakilerden hangisi postmodernizmin temel ilkelerinden biri deildir? a. Modernizmde geerli olan her eyin geersiz ve eskimi olmas b. Gerekliin yerini imgelerin/gstergelerin almas c. Anlamszlk ve belirsizliin kabul d. Her eyden phe edilmesi e. Yarm kalan modernite projesini tamamlamak. 7. Rosenauya gre, postmodernist teorisyenler, gnmz toplumlar iin neyi nermektedirler? a. zgrlk, bireycilik, analiz, gelime b. ndeterminizm, eitlilik, farkllk, karmaklk c. Rasyonalite, pozitivizm, hmanizm, ilerleme d. Determinizm, birlik, sentez, basitlik e. Meru dzen, iletiimsel eylem, anlamlandrma, iktidar 8. Lyotardn postmodern topluma ynelik olarak ileri srd ana problemi nedir? a. Akln eletirici gcnn ne olduu b. Bilginin nasl konumlandrld c. Sanatn nasl bir konum ald d. Ekonomik gcn kimde olduu e. Siyasi gelimelerin nereye doru gittii 9. Lyotard, byk anlatnn yitiminden neyi kastetmektedir? a. Byk anlatlarn merkezi nemini korumasn b. Byk anlatlarn topik olmasn c. Byk anlatlarn insan doru temsil edememesini d. Byk anlatnn bir dil oyunu olduunu e. Byk anlatlarn bir paradigma olduunu 10. Jameson postmodernizmi hangi balamda aklamaktadr? a. Bilimsel ve teknolojik gelimeler b. Kapitalist ekonominin kltrel oluumlar c. Pedegojik deiimler d. Dil oyunlar e. Uluslararas ilikiler
73

1. e 2. a 3. e 4. e Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Aydnlanma Dncesine Tepki konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Sanata Kar Postmodern Sanat Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modern Sanata Kar Postmodern Sanat Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Modernizm Postmodernizm Karlatrlmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmodernizm ve Bilginin Konumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dilin Esneklii ve Byk Anlatnn Yitimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Jameson Yaam ve Postmodernizme Bak konusunu yeniden gzden geiriniz. oyuna dhil deildirler. nc nokta biraz nce sylenilen ey tarafndan nerilmektedir. Her ifade bir oyundaki hareket olarak dnlmelidir. Sra Sizde 3 Lyotarda gre bilimsel bilgi, bilginin btnn temsil etmez. Anlatsal bilgiden de bahsedilmesi gerekir. Anlatsal bilgi ve bilimsel bilgi en batan beri rekabet iinde olmulardr. Geleneksel toplumlarda anlatsal biimin modern toplumlarda ise bilimin stnl sz konusudur. Jean Lyotard anlatsal bilginin nemine vurgu yapar. Anlatlar hem toplumsal kurumlara meruluk kazandrrlar hem de yerleik kurumlarn btnlemesine ynelik olumlu ya da olumsuz modelleri temsil ederler. Geleneksel toplumlardaki anlat gelenei, ayn zamanda topluluun kendisi ve evresiyle yaad ilikiye dayal ayakl bir yetki paylamnn -nasl yapacan bilmek, nasl konuacan bilmek, nasl dinleyeceini bilmek- tanmlamasn gerektirir. Sra Sizde 4 Lyotarda gre artk byk anlatlara bavurmaya gerek duymayz. nk postmodern bilgi byle bir merulua gereksinim duymamaktadr. O kendisi iin yeni bir epistemoloji gelitirmektedir. Dolaysyla artk geerli olan bu yeni bilgi anlay sayesinde gelimi toplumlar byk ve kapsaml bir deiim geirmekte ve postendstriyel toplumlara doru evrilmektedir. te tam da burada Lyotarda gre yeni kurgulanacak epistemolojide gerekliin doru olarak yanstlmas anlamna gelen temsil sorununu dlamak gerekmektedir. Ona gre modern toplumun (sanayi toplumu) bavurduu byk anlatlarn insan doru temsil edememesi, bu kuramlarn imknszln da gzler nne sermektedir. Lyotardn burada vurgulamak istedii topluma ilikin bir bilginin olmamas deil, byle bir bilginin ak olmas gerektiidir. Sra Sizde 5 Jameson postmodernizm teorisini, Ernest Mandelin ge kapitalizm teorisine dayandrarak aklar. Kapitalizmde, diyalektik geliim sonucu an mevcut olmutur. Bunlar piyasa kapitalizmi, tekelci dnem ya da emperyalist aama ve ok uluslu kapitalizmdir. ok uluslu kapitalizm iinde yaadmz dnemdir. Bu an ayn zamanda ge kapitalist dnemdir. Ge kapitalizm dnyann artk eskisi gibi olmadn ifade eder ve metalama dinamik-
5. a
6. e
7. b 8. b 9. c
10. b

Sra Sizde 1 Postmodern kavram modernlii aan ve modern sonras topluma iaret eden bir dnemi tanmlamaktadr. Postmodernite, postmodern dnrlerin belirttikleri gibi, kurumlar ve ilikileri ile modern dnemden farkllk gsteren sanat ve kltrn teknolojik gelimelerle i ie getii modern sonras an varlna dikkat ekilen bir durumu ifade eder. Postmodernizm ise bir doktrine gndermede bulunur. Modernizmin radikal bir biimde eletirisini oluturan bir ideolojiyi artrr. Sra Sizde 2 Dil oyunlar hakknda gzlemde bulunduu grlmektedir: Birincisi, bunlarn kurallar kendi ilerinde meruluklarn tamazlar ama ak ya da rtk bir anlamann nesnesidirler. kincisi, eer kurallar yoksa oyun da yoktur. Hatta bir kuraln zerinde son derece kk tadili bile oyunun tabiatn deitirir. Bir hareket ya da ifade kurallar tatmin etmiyorsa tanmladklar
74
lerini toplumsal ve kiisel hayatn her ksmna yayar, hatta enformasyon ve bilin d krelere dahi szar. Jameson bu emay izleyerek kapitalizmin her bir aamasnn bu aamaya tekabl eden bir kltrel slup olduunu ileri srer. Bylece gerekilik, modernizm ve postmodernizm srasyla piyasa kapitalizmi, tekelci kapitalizm ve ok uluslu kapitalizmin kltrel dzeyleridir. Sra Sizde 6 Gnmz kltr, postmodern kltr artk kapitalizmle i ie geerek toplumsal yaamn her alann da karmza kmaktadr. Jamesonn ifade ettii ekilde, postmodernizmin genel anlamda kolayca reddedilmesinin nedeni, onun olumlu ynlerinin vgye deer lde olanaksz olduu bir postmodern kltr iinde yayor olmamzdr. Gnmzde postmodernizme ilikin ideolojik yarglarn, ister istemez, rettiimiz yaptlara olduu kadar kendimize ilikin yarglarn sorgulanmasna da iaret ettii dnlebilir. Bu demektir ki postmodernizmin toplumsal sorunlarn zmlenmesinde karlalan belirsizliin bizlerin dncesine de yansm olmasdr. Dolays ile postmodernizm olarak nitelenen iinde bulunduumuz tarihsel dnem, kresel ahlaki yarglar ya da onlarn bir biimde bozulmu karlklar olan popler psikolojik tanlarla yeterli biimde kavranabilir bir paradigma deildir.
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akay, Ali (2010). Postmodernizmin ABCsi,. stanbul: Say Yaynlar. Anderson, P. (2009). Postmodernitenin Kkenleri. eviren: Elin Gen, stanbul: letiim Yay. Grgn-Baran, Aylin (2006). Postmodernizm, Feodaliteden Kresellemeye., Ankara: Lotus Yaynevi. Baudrillard, Jean (1996b). Ktln effafl. eviren: Ik Ergden, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Best, Steven ve Douglas Kellner (1998). Postmodern Teori. eviren: Mehmet Kk, stanbul: Ayrnt Yaynlar. idem, Ahmet (2009). Aydnlanma Dncesi. stanbul: letiim Yaynlar. Dellalolu, Besim (1995). Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum. stanbul: Balam Yaynclk. Featherstone, M. (1996). Postmodernizm ve Tketim Toplumu. eviren: M. Kk, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Horkheimer, Max (1998). Akl Tutulmas. eviren: Orhan Koak, stanbul: Metis Yay.
Hutcheon, Linda (2002). The Politics of Postmodernisim. 2nd edition, London and New York: Routledge. Huyseens, Andreas (1984). Mapping the Postmodern New German Critique, Modernity and Postmodernity. 33/Autumn pp. 5-52. Jameson, Fredric (1991). Postmodernism or Cultural Logic of Late Capitalism. Duke University Press, Durham. Jameson, F. (1999). The Cultural Logic of Late Capitalism, Contemporary Social Theory. Ed. Anthony Elliott, Massachusets-Oxford: Blackwell Publishers. Jameson, Fredric (2005). Kltrel Dneme. eviren: K. nal, Ankara: Dost Yaynlar. Kant, Immanuel (2000). Aydnlanma Nedir? Sorusuna Yant, Toplumbilim Dergisi. eviren: N. Bozkurt, Say.11, stanbul: Balam Yay. Kellner Douglas (2000). Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Baz Meydan Okumalar ve Sorunlar, Modernite Versus Postmodernite., Derleyen ve eviren: Mehmet Kk, Ankara: Vadi Yaynlar, Lyotard, Jean- Franois (2000). Postmodern Durum. eviren: Ahmet idem, Ankara:Vadi Yaynlar. Lyotard, J. F. (1999). The Postmodern Condition, Contemporaray Social Theory. Ed.Anthony Elliott, Massachusets-Oxford: Blackwell Publishers. Nietzsche, F. (2002) G stenci, Btn Deerleri Deitiri Denemesi. eviren: S. Umran, stanbul: Birey Yaynclk. Ritzer, G. (1996). Modern Sociological Theory. New York: The McGraw - Hill Com. Inc. Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory. New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The McGraw-Hill Companies, Inc. Rosenau, Pauline Marie (2004). Postmodernizm ve Toplumbilimleri. eviren: Tuncay Birkan, stanbul : Krkgece Yaynlar. Sarup, Madan (2010). Post-Yapsalclk ve Postmodernizm. eviren: Abdlbaki Gl, stanbul: Krkgece Yaynlar. Smart, Barry (1997). Postmodernity, Key Ideas. London and New York: Rutledge. Smith, Philip (2005). Kltrel Kuram, eviren: Selime Gzelsar, brahim Gndodu, stanbul: Babil Yaynlar. aylan, Gencay (2002). Postmodernizm. Ankara: mge Yaynlar.
4
Amalarmz
Postmodernlik Ge Modernlik Modernlik
Bu niteyi tamamladktan sonra Zygmunt Baumann; Modernlie ynelttii eletirilerin nedenlerini kavrayabilecek, Modernlik ve Yahudi Soykrm arasndaki ilikiye ynelik grlerini aklayabilecek, Postmodernlikle neyi kastettiini tanmlayabilecek, Postmodern dnceye katklarn deerlendirebilecek, Kreselleme yaklamn zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Soykrm Bahe Kltr Kreselleme
indekiler
GR ZYGMUNT BAUMANIN HAYATI ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLK DEERLENDRMES ZYGMUNT BAUMANIN POSTMODERNLE YNELK GRLER ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLK-POSTMODERNLK KARILATIRMASI VE KRESELLEMEYE YNELK GRLER
Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik

GR
Siyasal, sosyal ve kltrel konularla ilgili ok sayda kitap ve makale yazan Baumann ilgilendii temel konularn banda modernlik ve postmodernlik meselesi gelmektedir. Modernlie ynelttii eletiriler, postmodernlie yaklam onu meslektalarndan ve adalarndan ok farkl bir konuma yerletirmektedir. nk modernlie ynelttii eletirilerin temelinde kendisinin, ei Janinann yaam yksnn, dolaysyla da II. Dnya Sava srasnda Yahudilere uygulanan soykrmn nemli bir yeri ve etkisi bulunmaktadr. Modernlie youn eletirilerde bulunan Bauman, gnmzde yaanan dnemin postmodern bir dnem olduunu belirtir. Postmodernlik ve Honutsuzluklar isimli kitabnda Anthony Giddensn ge modernlik, Ulrich Beckin dnmsel modernlik, George Balandierin modernlik tesi olarak isimlendirdii, kendisinin ise dier pek ok kiiyle birlikte postmodern olarak adlandrd bir zaman diliminde ve kendi dnyamzda yaadmz ifade etmektedir (Bauman, 2000, s.33). Bauman, her ne kadar almalarnda kendisini konumlandrd noktay tam olarak belirtmese de Dennis Smith (1999) onu Postmodernitenin peygamberi olarak ilan etmitir. Baumann modernlik ve postmodernlik ile ilgili yaklamn, deerlendirmeye gemeden nce onun yaam yks hakknda ksa bir bilgi vermek modernlie ynelik eletirilerinin arkasnda sadece bilimsel tespitlerinin deil kendisinin ve einin yaam yksnn de bulunduunu grmek asndan yararl olacaktr. nk Bauman, ei Janinann Nazi zulmnden kamak iin gettoda gizlenerek geirdii zel yaamnn yksn yazd kitabn okuduktan sonra kendisinin bilmedii ya da zerinde ok fazla dnmedii pek ok eyin olduunu fark etmeye baladn ifade etmektedir. O zamana kadar Holocaustun (Yahudilerin topluca ldrlmesi), tarihin normal aknda bir kesinti, uygar toplumun vcudunda kanserli bir ilik, akllln iinde anlk bir delilik olduuna (kasten deil, ihmal sonucu) inandn belirten Bauman (1997, s.7-11), einin yazd kitab okuduktan sonra Holocaustun yalnzca uursuz ve dehet verici deil, allagelmi sradan terimlerle kavranmas hi de kolay olmayan bir vaka olduunu fark ettiini belirtir. Ona gre Holocaust, gerekten bir Yahudi trajedisi idi. Ama Holocaust salt bir Yahudi sorunu ve yalnzca Yahudi tarihinin bir olay deildi. Holocaust, modern aklc toplumda, uygarln yksek sahnesinde ve insanolunun kltrel zaferinin
Baumann modernliin (ya da modernitenin) karanlk yz olarak grd Holocaust, Avrupada II. Dnya Sava esnasnda Hitler ve kurduu Alman Nazi Partisi tarafndan Yahudilerin gaz odalarnda ve konsantrasyon kamplarnda topluca ldrlmesi ile sonulanan zulm ve soykrm anlatmak iin kullanlan bir kavramdr.
78
zirvesinde domu ve uygulanmtr. Dolaysyla ona gre, Holocaust bu nedenle toplumun, uygarln ve kltrn bir sorunudur ve bunun aratrlmas gereklidir.
ZYGMUNT BAUMANIN HAYATI

Zygmunt Bauman, 1925 ylnda Polonyann Poznan kentinde fakir bir Yahudi ailenin ocuu olarak dnyaya gelir. 1939 ylnda henz 14 yanda iken Nazilerin Polonyay igal etmesi zerine ailesiyle birlikte Stalin rejiminin hkm srd Sovyetler Birliine g eder (Smith, 1999, s.38). Eitiminin geri kalan ksmna Rusyada devam eden Baumann, balangtaki hedefi fiziki olmak ve niversitede almaktr (Jacobsen ve Poder, 2008, s.5). Ancak II. Dnya Savann kmas onun orduya katlmasna neden olmutur. Bauman, 1943 ylnda, 18 yandayken, Sovyetler Birliinde srgndeki Polonya ordusuna katlr ve ordu ierisindeki basamaklar hzla trmanr. Askerlik yllarnda yaralanan Bauman, zaman ierisinde iyileerek 1945 ylnda Berlindeki savaa da katlr. Savan bitiminden sonra Polonyaya dner ve yeniden yaplanan Polonya ordusunda komutanlk dzeyine ular. Bu yllarda Bauman komnisttir ve Polonya i Partisi yesidir (Smith, 1999, s.38). II. Dnya Savann sona ermesinden sonra, 1948 ylnda, Varova Sosyal Bilimler Akademisinde ei ve hayat arkada Janina ile tanr. Janina, Vaovann yoksul kesiminde yaayan, Nazi bask ve zulmnden ac ekmi, yardm edenler sayesinde lm kamplarna srgn edilmekten kurtulmu biridir. Bauman, 1951 ylnda resmen Komnist Partisi yesi olur. 1953 ylnda 28 yanda Yahudi dmanlna/kartlna maruz kalarak ordudan atlr ve sosyolog olarak akademik kariyerine balar. 1950li yllarn banda Varova niversitesi Sosyal Bilimlerde yksek lisans eitimini tamamlayan Bauman, 1954 ylnda Sosyal Bilimler Fakltesinde okutman olarak almaya balar. Daha sonra doktorasn tamamlar ve ngiliz i hareketi ile Sosyalist Parti hakknda almalar yapmak zere London School of Economics ve Manchester niversitesine bir gezi yapar. Bauman, ilerleyen dnemde ngiliz sosyalizmi, Amerikan sosyolojisinin eletirisi, gndelik yaam ve kltr konular zerine kitaplar yazar. 1966 ylnda Polonya Sosyoloji Dernei Ynetim Komitesi Bakanlna seilir. Ancak 1968 ylnda Polonyal genleri Komnist Partiye kar kkrtmak ve onlar isyan etmeye tevik etmek sulamasyla bakanlk grevi elinden alnr. Bunun zerine ei ve ocuklar ile birlikte Avusturyadaki snmaclar kamp zerinden ilk nce sraile gider. SIRA SZDE yl srailde kaldktan sonra ksa sreli olarak Kanada ve Avustralyada bulunur. 1970 ylnda ngiltereye, Leeds kentine gider. 1971 ylnda Leeds niversitesinde D N E L M olarak greve balar. Bauman, emekli olduu 1990 ylna kaSosyoloji Profesr dar Sosyoloji Blmnde ders verir. Yaad dnemin ve olaylarn Baumann zerinde byk etkisi olmutur. Nazizmin kurban olmas ve Yahudi dmanl S O R U onun yaamnda nemli bir yere ve etkiye sahiptir. zellikle ei Janinann sava yllarndaki kendi yaam yksn kitap olarak yaynlamas Baumann modernliD Soykrmna KKAT e ve Yahudi bak asnn deimesine neden olmutur. Dolaysyla Baumann, kendi yaam tecrbesi, maruz kald olaylar ve yaad trajediler onun sosyoloji ve ilgilendii konular zerinde ok etkili olmutur. Son 40 SIRA yapmas SZDE ylda 25ten fazla kitab ngilizce yaynlanan Baumann eitli dergilerde ok sayda makalesi de yaynlanmtr. Bauman, 1989 ylnda Modernite ve Holocost adl kitabylaAMALARIMIZ Amalfi dln, 1998 ylnda ise Adorno dln kazanmtr (Jacobsen ve Poder, 2008, s.5-6; Smith, 1999, s.38-41). Zygmunt Baumann hayat ve postmodernlik yaklam konusunda daha detayl bilgiye K T A P Dennis Smithin Zygmunt Bauman, Prophet of Postmodernity (1999, Polity Pres), adl kitabndan ulaabilirsiniz.
TELEVZYON
Resim 4.1 Zygmunt Bauman
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
4. nite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik
79
ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLK DEERLENDRMES

Modernliin Sosyolojisi (1996) isimli kitabnda Wagner, modernlik projesinin ok temel iki varsayma yaslandn belirtir. Bunlardan ilki () toplumsal dnyann kavranabilir olduu, () ikincisi ise ekillendirilebilir (ya da ynetilebilir) olduu ynndedir. Wagnere gre modernliin kkenlerinde, bir toplumsal dzenin nasl iledii konusundaki grler, arzu edilir bir dzene erimenin gereklilikleri konusundaki genel ve geni kapsaml sonularla birlemitir. Dolaysyla ona gre modernlik sylemlerinin tarihi toplumsal dnyann nasl bilinebilecei ve dzenli bir ekilde nasl deitirilebilecei konusundaki keifler olarak okunabilir (Wagner, 1996, s.248). Ancak modernliin ka yanda olduu tartmal bir sorudur. Modernliin ya konusunda herhangi bir uzlamann olmadn ileri sren Bauman, bir nesnenin yan ciddi ekilde bulma abas baladnda, nesnenin gzden kaybolmaya baladna dikkat eker. Baumana gre (2003, s.12-13), tpk varln sre giden akndan ekip almaya altmz btn teki yarm btnlkler gibi, modernlik de byle bir abaya giriildiinde ele gemez hale gelir. Dolaysyla da bu konudaki tartma hi zme kavumayacakm gibi grnr. Ancak Bauman, tartmalardaki yerini belirleme amacyla modernlikten ne anlad ve modernliin hangi dnemi kapsad konusuna aklama getirir. Ona gre modernlik: Bat Avrupada, XVII. yzyldaki bir dizi derin toplumsal, yapsal ve entelektel dnmle balayan ve (1) Aydnlanmann gelimesiyle kltrel bir proje olarak; (2) Kapitalist ve daha sonra da komnist endstri toplumunun gelimesiyle de toplumsal olarak kurulan bir yaam biimi olarak olgunlua erien tarihsel bir dnemdir. Baumann kendi kulland biimiyle modernlik kesinlikle modernizm deildir. Ona gre Modernizm, daha nceki dnemin birok mnferit entelektel olayna kadar geriye doru izlenebilse de, bu yzyln banda olgunlaan ve geriye bakldnda (Aydnlanmayla analojik olarak) postmodern bir proje ya da postmodern durumun ilk belirtilerinin kt evresi olarak grebilecek entelektel (felsefi, edebi, sanatsal) bir akmdr (Bauman, 2003, s.13). Baumana gre modernlik (2001, s.37), her eyden nce bir snr uygarldr. Bu uygarlk, ancak ve yalnzca vaat ve mit edilen bir balang mekn olarak baz snrlar var olduu srece ya da dnyann kendisini bir snr olarak alglamasna izin verdii srece yaayabilir. Modern dncenin dnyann deitirilebilecei fikriyle birlikte doduunu ileri sren Bauman (2003, s.23), () toplumsal ve () psiik anlamda modernlik ayrmna gider. Ona gre toplumsal anlamda modernlik, standartlar, mit ve sululukla ilgilidir. Standartlardan kastetmek istedikleri: Cezbeden, ayartan ya da kkrtan fakat srekli uzayan, kovalayanlardan daima bir-iki adm nde olan ve her halkarda peindeki avcdan biraz daha hzl giden eylerdir. Sz konusu standartlar her zaman iin yarnn bugnden daha iyi olacan vaat etmektedir. Baumann toplumsal anlamda modernlik deerlendirmesine gre yarn, daima sonraki bir gn olaca iin standartlar vaadini daima canl ve tertemiz tutacaktr. Sz konusu standartlar vaat edilmi topraklara ulama umudunu her zaman yeterince hzl komama suuyla birletiren ve daima sulayc bir konumda olan standartlardr (Bauman, 2000, s.99). Baumana gre, psiik anlamda modernlik ise kimlikle, henz burada olmayan, bir dev, bir misyon ve bir sorumluluk olan varlk gereiyle ilgilidir. Baumann yukarda toplumsal anlamda bahsettii standartlar gibi kimlik de
Baumana gre modernlik 17. yzylda Bat Avrupada balayan Aydnlanma, Kapitalizm, ve komnist endstri toplumunun geliimini de kapsayan tarihsel bir dnemi tanmlarken, modernizm felsefe, edebiyat ve sanatta, postmodern durumun ilk belirtileri olarak grlebilen entelektel bir akmdr.
80
daima bir adm ileridedir ve kiinin buna ulamak iin nefes nefese komas gerekmektedir. Kii midin ekmesi ve suun itmesiyle komaktadr. Ancak bu kou, ne kadar hzl olursa olsun, insana emeklemek gibi gelmekte ve onu tedirgin etmektedir. Baumana gre, ekiciliini daima koruyan ve asla ulalamayan kimlie doru kula atmak, bugnn sakat ve gayri meru gerekliinden geri ekilmek gibi tuhaf bir grnt izmektedir. Bauman, hem toplumsal hem de psiik olarak modernlii srekli bir z eletiri durumu olarak deerlendirir. Ona gre bu z eletiri hi bitmeyen, ucunda ne olduu bilinmeyen bir kendi kendini silme, kendi kendini hkmszletirme egzersizidir. Baumann deerlendirmesinde gerek anlamda modern, honutluu ertelemeye hazr olmak deil, honut olmann imknszldr. Dolaysyla her baar, kendi rneinin solgun bir kopyasndan baka bir ey deildir. Bugn ise yarnn henz filizlenen bir nsezisi ya da daha alt/aa ve bozulmu bir yansmasndan baka bir ey deildir. Baumana gre, modernlik anlaynda olan ey olacak olan tarafndan peinen hkmsz klnmaktadr. Fakat anlamn da bu iptalden almaktadr (Bauman, 2000, s.100). Baumann ifadesiyle modernlik, durmann imknszldr. Modern olmak hareket halinde olmaktr. Ancak kii tpk modern olmay semedii gibi, hareketli olmay da semez. Bu duruma karn kii, vizyonun gzellii ve gerekliin irkinlii arasnda gidip gelen bir dnyaya atlmakla zaten harekete balam olmaktadr. Baumana gre, vizyonun gzellii ayn zamanda gereklii irkin klan eydir. Byle bir dnyada btn sakinler bir yere yerlemek iin dolaan gebelerdir. te u keyi dnnce yerleebilecek misafirperver bir yer vardr, olmaldr, olmak zorundadr. Ancak her keden sonra yeni bir ke kar; yeni hsranlar ve henz serpilmemi yeni mitleriyle beraber yepyeni bir ke (Bauman, 2000, s.100).
Baumann Modernite Eletirisi

Bir postmodern dnr olarak Zygmunt Bauman, modernitenin btnyle olumsalln (ans, eitlilik) kontrolne ilikin olduunu ileri srer. Ona gre, bir dzen ryasna sahip olan modernite, kontrol etme, dzenleme ve snflandrma dncesine taklmt. Bu duruma bal olarak da ulalan sonu dzenlemeler, kurumlar, yasalar ve ahlaki kodlar yoluyla dzen yaratmaya kalkan bir toplum olmutur. Modern anlay doruluk, adalet ve akl iin evrensel olarak uygulanabilir standartlar belirlerken, grecelii, belirsizlii ve mulkl bastrmaya abalamtr. Bu durum btnyle ok asil bir aba gibi grnrken, bu isteklere ilikin olumsuz sonular da ortaya kmtr. rnein Modernite snflandrma yoluyla dzen yaratma faaliyetinde ikili kartlklar retmitir (Smith, 2005, s.314). Baumann modernlie ynelttii eletirilerin banda modernliin farkll bir su, daha dorusu, byk su olarak grmesi gelmektedir. Farklln modernlikten nce normal bir ey olarak karlandn belirten Bauman (2003, s.326), farklln, eylerin ezeli dzeninde var olduu ve olmas gerektiinin dnldn ileri srmektedir. Hatta farkllk, duygusallk d bir ey olarak, bilisel olarak odaklanlan bir ey deildi. Ona gre insani farklln, saklanarak yaad ve bu gnahkrln lekesinden utanmay rendii birka yzyldan sonra, bugn, postmodern insan (yani modern korku ve yasaklardan kurtulan modern insan), farkll sevin ve cokuyla karlamaktadr. Farkllk postmodern dncede gzel bir ey olarak deerlendirilmektedir.
81
Baumann modernlie ynelttii eletirilerin temelinde yatan esas nedenlerden biri: Modernliin farkll bir su olarak grmesidir. Modernite doruluk, adalet ve akl iin evrensel olarak uygulanabilir standartlar belirleme ve snflandrma yoluyla dzen yaratma faaliyetine girmi, bu balamda grecelii, belirsizlii ve mulkl bastrmaya abalam, farkll da bir su olarak grmtr.
Modernliin dzen arama anlayna, tekdze bir biime sokma abalarna youn eletiriler getiren Bauman, sorun zmekdeki en arpc baarlarn zm gerektiren sorunlar toplamna yenilerini eklemekten baka ie yaramadn ileri srmektedir. Ona gre bu durum belki de, tm modern toplumlarn en bariz gstergesi olan dzen aray ve mphemlikle mcadelenin en bktrc ama kanlmaz i elikisidir (Bauman, 1998, s.209). Mphemlik kavram Baumann almalarnda nemli bir yere sahiptir. Bauman, mphemlii, dzensizlik, kaos anlamnda kullanr. Baumana gre mphemlik, insanlar ve onlarn ok saydaki zelliklerinin i ve d, faydal ve zararl, ilgili ve ilgisiz, anlaml ya da anlamsz olarak kesin izgileriyle ayrlabilecei- ya da en azndan ayrlmas gerektii- varsaymndan kmaktadr. Her dikotominin mphemlik rettii grnde olan Baumana gre, her dzen araynda zorunlu olarak boy gsteren dikotomik gr olmasayd, mphemlik de olmazd. Ona gre mphemlik btn ak ve net projelerin, istisna tanmayan snflandrmalarn kanlmaz bir sonucudur (Bauman, 1998, s.200). Bauman, on altnc yzyln sonuna doru ahenkli ve yekpare dnya tablosunun Bat Avrupada dalmaya baladn ileri srmektedir (Bauman, 1998, s.197). Ona gre sz konusu dnemden nce yaygn olan koullarda (onlar mevcut koullardan ayrmak iin, sklkla pre-modern kullanlr) kategoriler aras ayrmlarn ve blnmln korunmasna genelde gnmze kyasla daha az dikkat edilir ve daha az gayret sarf edilirdi. Bu durumun arkasnda zellikle farkllklarn doal, insann herhangi bir bilinli abasn gerektirmeyen bir ey olarak grlmesi yatyordu. Bauman, modernlik ncesi dnemde farkllklarn kuku gtrmez, daimi, deimez, insan mdahalesinden bamsz olarak grldn, hatta insan eseri bile saylmadn ifade etmektedir. Farkllklarn, iinde her eyin ve herkesin yerinin nceden takdir edildii ve sonsuza dek olduklar gibi kalmaya yazgl olduu, lahi Dzenin paralar olarak alglandn ileri srmektedir. rnein bir asil doduu andan itibaren bir asildi ve asillerin yapt hemen hibir ey onlar bu niteliklerinden mahrum brakamaz ve baka biri yapamazd. Bauman, ayn eyin ehirli halk kadar kyl serfler iin de geerli olduunu belirtir. Aslnda insanlk durumu, dnyann geriye kalanyla ayn biimde salamca kurulmu ve yerlemi bir durum olarak grlyordu. Baumana gre, bundan dolay, doa ile kltr, doa ile insan eseri yasalar, doal ve insani dzenler arasnda ayrm yapmann nedeni yoktu. Bunlar sanki yerinden oynatlmas imknsz o ayn sert kayadan oyulmulard (Bauman, 1998, s.196). Bauman, modern zamanlarda her bir dzen adacnn daha fazla biimlendirilebilir, daha iyi denetlenebilir ve daha etkin uygulanr hale gelmesinden dolay tam bir kaosa neden olduunu ileri srmektedir. Bundan dolay da Bauman, kaosa kar mcadelenin grnr bir sonuca ulamakszn srp gidecei grndedir. nk ona gre ele geirilip zapt edilecek kaos sorunu zmeyecek yeni sorunlarn yaratlmasna neden olacaktr (Bauman, 1998, s.208). Modern dnemin bir zellii olan kaos yerine dzen getirme, yakn evremizdeki dnya parasn kural tanr, kestirebilir ve denetlenebilir klma mcadelesi
82
Baumana gre (1998, s.208-209), sonusuz kalmaya mahkumdur. nk bu mcadelenin kendisi kendi baarsna en nemli engeli oluturmaktadr. Kaos, zellikle dar bir alana odaklanm, hedefli, grev ynelimli, tek sorun zc eylemlerden domaktadr. Baumana gre, insan dnyasnn bir parasn, insan etkinliinin zgn bir alann dzenli klma ynnde atlan her yeni adm, eski sorunlar ortadan kaldrsa bile, yeni sorunlar yaratr. Her yeni adm yeni trden mphemlikler dourur ve bylelikle-benzer sonular douracak-daha baka admlarn atlmasn zorunlu klar. Bauman (1997, s.125-126), Bat Avrupada on yedinci yzylda ortaya ktn belirttii modernliin kltr anlayn bahe kltrne benzetir. Ona gre, modern kltr kendini ideal bir yaamn tasarm ve insan ilikilerinin kusursuz dzeni olarak tanmlamakta, kimliini ise doaya duyduu gvensizliin dnda oluturmaktadr. Aslnda kendini, doay ve aralarndaki ayrm, kendiliinde duyduu yaygn gvensizlik ve dolaysyla yapay bir dzene duyduu zlemle tanmlar. Genel plandan ayr olarak, bahenin yapay dzeni, baz ara ve hammadeler gerektirir. Dzensizliin amansz tehdidine kar da savunma gereksinimi vardr. Baumana gre, dzen her eyden nce, neyin ara, neyin hammade, neyin yararsz, neyin ilgisiz, neyin zararl, neyin yabani ot ya da haarat olduunu belirleyen bir tasarm olarak anlalr ve evrendeki tm geleri kendisiyle olan ilikisine gre snflandrr. Baumann yaam hikyesinde de deindiimiz zere, onun modernlie, modern kltre ynelttii eletirilerin arkasnda kendi yaam yks de yatmaktadr. Yahudi bir ailenin ocuu olan Bauman, Yahudilere uygulanan soykrmn tarihin aknda basit bir olay olmadn, modernlikle nemli bir balantsnn olduunu ileri srmektedir. Ona gre modernlik, soykrmn yeterli sebebi olmasa da gerekli kouludur (Bauman, 2003, s.71). Bauman bu dnceye sevk eden temel neden Holocaustun, toplumsal gelimesini tamamlayamam, daha dorusu modernlememi toplumlardan birinde deil de modernliin en st aamasn yaayan Avrupadaki bir toplumda gereklemi olmasdr. Bauman, modern soykrm, modern kltr gibi, genelde bir bahvanlk ii gibi ele almaktadr. Dolaysyla modern soykrm, topluma bir bahe gibi yaklaanlarn yapmas gereken birok eyden yalnzca biridir. Bahe tasarm yabani otlarn belirlediine gre bahe olan her yerde yabani ot da olacaktr. Ancak modern bahe kltr anlayna gre bu yabani otlarn yok edilmesi gerekmektedir. Modern anlayta yabani otlardan arndrma ykc deil, yapc bir etkinlik olarak deerlendirilmektedir. Dolaysyla kusursuz bir bahenin yaplmas ve korunmas iinde bir araya gelen dier etkinliklerden tr olarak farkl deildir. Baumana gre, toplumu bahe gibi gren tm grler toplumsal doal ortamn baz blmlerini yabani otlar olarak nitelerler. Bunlar, dier yabani otlar gibi ayrlmal, kstlanmal yaylmalar nlenmeli, yerinden karlmal ve toplum snrlarnn dnda tutulmaldr; tm bu yollar yetersiz kalrsa ldrlmelidir(Bauman, 1997, s.126). Baumana gre, Yahudi soykrmnn arkasnda, ynettii toplumu dzenlenecek, yetitirilecek ve yabani otlar denetime alnacak bir ey olarak gren modernliin bahvan devlet anlay durmaktadr (Bauman, 1997, s.31). Dolaysyla Bauman iin rklk, modern bilimin ilerlemesi, modern teknoloji ve devlet gcnn modern biimleri olmakszn dnlemez. Bu zellii ile rklk kesinlikle modern bir rndr. Baumana gre, modernlik rkl olanakl klmakla kalmaz onu iin bir talep de yaratr. nk baarnn yalnzca insansal deerlerle llebileceini ilan etmi bir a, snrlar amann daha nce hi olmad kadar
83
kolaylat yeni koullarda, snr izmenin ve snrlar korumann kefaretini deyecek bir yaktrma teorisine gerek duyar. Bundan dolay Baumana gre, rklk, modernlememi ya da en azndan ncelikle modern olmayan savamlarda kullanlan, tmyle modern bir silahtr (Bauman, 1997, s.90). Yahudi soykrmnn arkasnda yatan nemli nedenlerden biri olarak modernlii gren Bauman, Yahudi soykrmnn tarihteki dier soykrmlardan farklln aadaki ekilde dile getirir:
Holocaust, yeltenilmi kitle kymlarndan oluan uzun bir dizinin ve bunlar arasnda baarlmlarn oluturduu, pek de ksa olmayan dizinin bir baka blmdr. Ama onun tad zelliklerden bazlar gemiteki soykrmlarn hi birinde yoktur. zellikle dikkat edilmesi gereken, bu zelliklerdir. Bu zelliklerde belirgin bir modernlik kokusu vardr. Bunlarn varl modernliin Holocausta, zayfl ve beceriksizliiyle deil dorudan katkda bulunduunu akla getirir. Bu, Holocaustun ortaya kmasnda ve bu suun ilenmesinde modernliin rolnn pasif deil aktif olSIRA SZDE olduu duunu dndrr. Bu, Holocaustun modern uygarln bir baarszl kadar, bir rn olduu izlenimini de verir. Holocaust, modern biimde -aklc, planl, bilimsel bilgilerle ve uzmanlkla yrtlen, ustaca ynetilip koordine edilenDNELM yaplm her ey gibi, szde modernlik ncesi tm benzerlerinin, kendisiyle karlatrldnda ne denli ilkel, savurgan ve yetersiz olduklarn gstererek geride brakm S O R U ve rezil etmitir (Bauman, 1997, s. 121-122).
Bauman iin rklk modern bir rndr. Modern bilim, teknoloji ve devlet gcnn modern biimleri tarafndan retilir. Modernlik rkl olanakl klmakla kalmaz onu iin bir talep de yaratr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Bauman, modern kltr neden bahe kltrne benzetmektedir? SIRA D K SZDE KAT Modernliin ykmaya kalkt eylerin gnmzde aldn ileri sren BauSIRA SZDE NELM mana gre (2000, s.111-112), bu durum modernliin sonunu,Dmodernliin bittiini gstermiyor. Ona gre modernlik tanmlayc zelliklerinin en tanmlayc olan biimiyle yani mitle, baka bir anlamda, hl bizimle ve canl varlSbir O Rekilde U AMALARIMIZ n srdrmektedir. Zygmunt Baumann Modernite ve Holocaust adl kitab (1997, Sarmal onun K T AYaynevi) P Modernlik ve Yahudi soykrm arasndaki ilikiye ynelik iddialarn ve kurduu balanSIRA SZDE ty daha iyi anlamanz acsndan yardmc olacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE DKK AT SIRA SZDE
D NELM Baumana gre postmodern dnem, modern dnemin sonu anlamn tamamaktadr. S O R U AMALARIMIZ DKKAT K T A P
SIRA SZDE TELEVZYON AMALARIMIZ NTERNET K T A P
ZYGMUNT BAUMANIN POSTMODERNLE YNELK AMALARIMIZ GRLER

Postmodernizm akmnn nemli temsilcilerinden bir olan Bauman, her konuda olNTERNET duu gibi postmodernizmin tanmlanmas, postmodernizmden anlald koK ne T A P nusunda da birok kavrayn olduunu belirtir. Baumana gre, postmodernite, ok farkl insanlara ok farkl eyler anlatr. Postmodernliin bazlar iin mimaride bir tarz, bazlar iin gerekliin ve televizyonun bulanklamas, bazlar iin tTELEVZYON ketimcilik ve seenek bolluu anlamna geldiini ifade eden Bauman, felsefecilere gre ise radikal, kukucu bir ruh hlini anlattn ileri srmektedir (Smith, 2005, s.305-306). N T E Rbakn NET Baumana gre (2003, s.13), modernizm akmnda, modernlik kendisine evirerek, kendi imkanszln aa vurmaktadr. Kendi durumlarndaki asl yeniliin ise bugnk bak noktalar olduunu ifade eden Baumana gre, henz modern adan uzaklamadan ve yaratt trblansn sonularn hissederek, modernliin btnne saduyulu ve eletirel bir gzle bakabilir, performansn deerlendirebilir, inasndaki salamlk hakknda yargda bulunabiliriz. Bauman,
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
84
bunun postmodenlik dncesinin anlam olduunu ileri srmektedir. Baumana gre,

Postmodernlik illa da modernliin reddi, itibarszlatrlmas ya da sona erdirilmesi deildir. Postmodernlik, kendi kendisine, durumuna ve gemite yaptklarna daha derinlemesine, dikkatle ve saduyuyla bakan, grdklerini tamamen sevmeyen ve deime gereksinimi hisseden modernlikten baka bir ey ( ne eksik ne fazla bir ey ) deildir. Postmodernlik, rtne ermi modernliktir: Kendisine ierden deil de dardan bakan, kazan ve kayplarnn tam bir hesabn yapan, kendisinin psikanalistliini yapan, daha nce asla dile getiremedii niyetlerini kefeden, bunlarn birbirlerini iptal eden, elikili niyetler olduunu gren bir modernlik. Postmodernlik, kendi imknszln kabul eden modernliktir; kendini gzetleyici bir modernlik; bir zamanlar bilinsizce yapt eyleri bilinli biimde terk eden modernliktir ( Bauman, 2003, s.347-348).
Bauman, akademik dzeyde postmodernitenin nemli dnrlerinden biri olarak kabul edilmektedir. rnein Dennis Smith, Zygmunt Bauman postmodernizmin en etkili dnrlerinden biri olarak grdn belirtmekle kalmam, onu postmodernitenin peygamberi olarak ilan etmitir.
Bauman, postmodernliin, dnyann bysn bozmak iin giriilen, sonunda sonusuz kalan uzun ve gayretli modern mcadeleden sonra dnyann yeniden byl hle getirilmesi olarak deerlendirilebilecei grndedir (Bauman, 1998b, s.46). Ona gre postmodernlikte, nceki sreten kesin bir kopma ya da belirgin bir farkllama yoktur. Bauman, bu durumu postmodernliin doasna balar. nk onun yaklamnda postmodernliin dlama gc zayftr. Dolaysyla snrlara snr koyan postmodernliin, kendi ayrt edici zellii olan farklla, modernlii de dhil etmekten baka aresi yoktur. Bauman, postmodernliin kendi kimliini inkr etmeden modernlii dlayamayacann altn zellikle izer. nk paradoksal olarak, modernliin dlanmas, eldeki her eyin modernlie terk edilmesi anlamna gelecektir. Bauman, modern zihniyeti, douuyla mahkemelik olan ve mr- davac ya da daval olarak- mahkemelerde geen bir zihniyet olarak deerlendirmektedir. Postmodernliin ise otoritesini tand hibir mahkemenin olmamasndan dolay bavuraca mahkemenin de olamayacan belirtir. Bu konumundan dolay da postmodernliin kendisine tokat atana br yanan da uzatmaya zorlanabileceine iaret etmektedir. Baumann deerlendirdii biimiyle postmodernlik, kan dmanyla, ayn evde uzun ve etin bir mr srmeye mahkmdur (Bauman, 2003, s.327). Bauman, znde ok anlaml ve tartmal olan postmodernlik dncesinin ounlukla iaret ettii eyin dnyann ortadan kaldrlmas imknsz oulluunun kabul olduunu belirtir. Bu oulluk, henz ulalmam mkemmellie giden yoldaki geici, er ya da ge arkada braklacak bir istasyon olmayp varoluun kurucu bir nitelii olan bir oulluktur. Dolaysyla postmodernlik, mphemliin stesinden gelmeyi ve aynln tek anlaml kesinliini hedefleyen tipik modern gdden tamamen zgrleme anlamna gelmektedir. Bauman, postmodernliin, tektiplilik ve evrenselcilik gibi modernliin merkezi deerlerinin iaretlerini tersine evirdii grn paylar. Ona gre, yaam biimlerinin farkll, ne evrensellii hedefleyen bir yaam biiminde eritilecek ne de evrensel tahakkm hedefleyen bir biim tarafndan deersizletirilecek bir eye indirgenemeyen ve bununla harmanlanamayan bir ey olarak alglandnda, sadece kerhen kabul edilmiyor, ayn zamanda yksek bir pozitif deer rtbesine karlyor. Bundan dolay postmodernlik, kendi orijinal projesinin uygulanamazln kabul eden modernliktir. Postmodernliin, kendi imknszlyla uzlaan- iyi ya da kt, bununla birlikte yaamaya kararl olan- modernlik olduunu ileri sren Bauman, modern pratiklerin
85
bir zamanlar onlar ateleyen hedeften yoksun biimde devam ettii grndedir (Bauman, 2003, s.131). deal anlamda, postmodernliin oul ve oulcu dnyasnda, ilke olarak btn yaam biimlerine izin verilmektedir. Dier bir ifade ile hibir yaam biimi, herhangi bir yaam biimini izinsiz klacak kadar bariz veya tartmasz deildir. Baumana gre, farkllk bir bask olmaktan kp eylem ve zm gerektiren bir sorun olarak yorumland zaman, farkl yaam biimlerinin bar iinde birlikte yaamalar, dman glerin geici bir dengesi olmaktan baka bir anlamda mmkn hle gelmektedir. Bauman, zgrlk, eitlik ve kardeliliin, modernliin slogan; buna karn zgrlk, farkllk ve hogrnn ise postmodernliin atekes forml olduunu ileri srmektedir. Ona gre eer hogr dayanmaya dntrlebilirse atekes bara bile dnebilir (Bauman, 2003, s.131-132). Postmodern olarak adlandrlan durumda ortaya kan manzarann hi kukusuz, net snrlar, berrak ayrlmalar ve saf tzler balamnda modernliin yaad deneyimlerin sonucu olduunu ileri sren Baumana gre, postmodern farkllk ve olumsallk cokusu, modern tek tiplilik ve keskinlik hlyasnn tahtna oturmu deildir. Dahas bunu asla baaramayacaktr. nk bunu yapabilecek veya baarabilecek bir kapasiteye sahip deildir. Daha ncede belirttiimiz gibi Baumana gre, postmodern zihniyet ve pratik, doas gerei, hibir eyin yerine geemez, hibir eyi eleyemez, hatta hibir eyi marjinalletiremez. Bauman (2003, s.326-327), postmodernliin mphem, ok sonulu birden fazla opsiyonu mmkn klan, gelecein dorusal bir deiim yaayamayacana iaret eden, insani durumla yaamaya mahkm olmasn postmodernliin kazanlar ve ayn zamanda kayplar olarak deerlendirir. Bu nedenden dolay postmodernlie g ve cazibe katan her ey, ayn zamanda da onun zayflk ve savunmaszlnn kayna olarak grlmektedir.
Baumana gre postmodernlik, mphemliin stesinden gelerek bunun yerine tek anlaml kesinlik olarak grd aynl hedefleyen modern gdden tamamen zgrlemek ve tek tiplilik ve evrenselcilik gibi modernliin merkezi deerlerini tersine evirmek demektir. Bununla birlikte postmodernlik doas gerei hi bir zaman modernliin yerini alamaz. Nitekim postmodernlik ilke olarak farkll dlamak yerine tanyan ve btn yaam biimlerine izin veren, dolaysyla modernlii de dlamak yerine farklla dahil eden oulcu bir dnya anlay ile temellendirilmitir. Bu nedenle Baumana gre modernlikle postmodernlik arasnda kesin bir kopma ya da belirgin bir farkllama sz konusu deildir. Ona gre postmodernlik bir anlamda kendine dardan ve eletirel olarak bakabilen ve bir zamanlar bilinsizce yapt ulalmas imkansz eyleri bilinli biimde terk eden modernliktir.
Bauman, postmodern durumu, modern zamanlarn byk oyununu pek ok kk ve yeterince egdmlenmemi, btn oyunlarn kurallarn bozan ve her kurallar kmesinin hayat sresini keskin biimde ksaltan oyunlara bldn ileri srmektedir.
Bauman, uzla, dzen, tekillik arama ya da bunu dayatma kararlndaki modern muhalefete, postmodern zihniyetin ancak alkanlk hline gelen hogrsyle karlk verebileceini ileri srer. Ancak bu durumun, taraflar iin eit frsatlar yaratmayaca ve hep inat ve dayatc tarafn iine geleceinin farkndadr. Hatta hogrnn, zorbalk ve vicdanszla kar ok zayf bir savunma silah, tek bana, savunmasz bir hedef, vicdanszlar iin kolay bir av olduunu belirtir. Baumana gre hogrnn, saldrlar pskrtebilmesinin tek yolu, dayanmaya dnmesi ve u evrensel anlaya evrilmesidir: Farkllk, pazarlk yaplamayacak bir evrenselliktir; farkl olma evrensel hakkna saldrmak, dayanma hlinde olanlarn hibirinin, kendi kendilerini ve dayanma iinde olduklar herkesi tehlikeye atmadan
86
ho gremeyecei tek konudur (Bauman, 2003, s.327). Bauman, postmodernitenin yanl ve btnselletirici bir ngrnn ortaya kn engellemeye yardm ettiini, ksmi gzlemlerin ve anlatlarn oalmasn zendirdiini savunur. Tutarszlk, postmodernitenin zellikleri arasnda en ayrt edici olandr diyerek, zorunlu bir durumu erdem hline getirir. Postmodernitenin, yanl ve btnselletirici bir ngrnn ortaya kn engellemeye yardm ettiini ve ksmi gzlemlerin, anlatlarn oalmasn zendirdiini savunur (Smith, 2005, s.305-306). Postmodern hogrnn, zengin ve beceriklilerin bencilliine doru yozlamasndan daha kolay bir ey olamayacann farknda olan Bauman, byle bir bencilliin bu hogrnn en ivedi ve gndelik tezahr olduunu belirtir. Dolaysyla postmodern durum, toplumu, ayartlan mutlular ile bastrlan mutsuzlar olarak ikiye blmektedir. Konuya bu adan yaklaldnda Bauman, postmodern zihniyetin, birinciler tarafndan kutlanrken, ikincilerin sefaletine sefalet katn ileri srmektedir. Baumana gre, burada zengin ve beceriklilerin hibir eyi kafalarna takmadan elenebilmelerinin tek nedeni, ikincilerin sefaletinin kendi hakl tercihleri olduuna ya da en azndan bunun, dnyann heyecan verici farkllnn meru bir paras olduuna inanmalardr. Baumann postmodernliin olumsuz yanlarndan biri olarak deerlendirdii bu durumda zengin ve becerikliler, dierlerinin yaam olduu sefaleti onlarn semi olduu - kaygsz bir varolu biiminde bulunarak ve seme ykmllklerini ihmal ederek bile olsa setikleri- bir yaam biimi olarak deerlendirebileceklerdir (Bauman, 2003, s.331). Bunun yannda gszlk ve yetersizlii postmodern hastaln isimleri olarak deerlendiren Bauman (2005, s.59), postmodernliin huzursuzluu olarak uyumsuzluk korkusunu deil uyum salamann imknszln, snrlar ihlal etme dehetini deil, snrszln dehetini grr. Buna karn postmodernlikte gerek bir zgrleme ansnn olduunu ileri sren Baumana gre, bu srete silahlar brakma, yabancy dlamak iin yrtlen snr mcadelelerine bir son vermek, mesafe koymak ve ayrmak iin gnlk olarak dikilen mini Berlin Duvarlarn yklabilme durumu ve ans mevcuttur. Ancak bu ans, yeniden doan etnisitenin kutlanmasnda ve gerek ya da icat edilen kabile geleneinde deildir. Bauman, bu ansn, modernliin yerinden edici iine son vermekte yat grndedir. Bunun nasl salanacana ynelik yneltilen soruya ise Bauman: Bu sonuca ulatrma, vatandan/insann tek evrensellii olarak kiinin kendi kimliini seme hakkna ve bireyin nihai ve ayrlmaz bir paras olan seme sorumluluuna vurgu yaplarak bireyi bu seme zgrl ve sorumluluundan mahrum brakmay hedefleyen, karmak devlet ya da kabile ynetim mekanizmalarnn maskesi drlerek ve aa karlarak gerekletirilir cevabn vermektedir. Ona gre insanlarn bir arada olma ans, kimin yabanc olduuna kimin -devletin mi yoksa kabilenin mi- karar verecei sorusuna deil, yabancnn haklarna baldr (Bauman, 2000, s.50; Bauman, 2005, s.120).
Baumana Gre Postmodern Etik

1998 ylnda Trkeye Postmodern Etik adyla evrilen kitabnda Bauman, postmodern zihnin farknda olduu eyin, insani ve toplumsal yaamda iyi zmleri olmayan sorunlarn, ortadan kaldrlmayan kukularn, akln dikte ettii reetelerle tedavi etmek yle dursun yattrlamayan manevi aclarn varlnn olduunu ileri srmektedir. nk ona gre postmodern zihin mulaklk, risk, tehlike ve hata iermeyen, her eyi kucaklayan, tam ve nihai bir yaam forml bulacan artk umut etmez ve bunun tersini vaat eden her sese byk bir kukuyla yaklar. Bau-
87
man, postmodern zihnin, grnteki hedefiyle lldnde etkili olsun ya da olmasn, her yerel, zelletirilmi ve odaklanm tedavinin, onardndan fazlasn deilse bile en az onard kadarn bozduunun farknda olduunu dile getirir. Dolaysyla postmodern zihin, insanlk durumunun karklnn kalc olduu dncesiyle uzlamtr. Ona gre bu, en genel hatlaryla postmodern bilgelik denilebilecek eydir (Bauman, 1998b, s.295). Postmodern perspektifin daha fazla bilgelik salamasna karn postmodern ortamn bu bilgelik temelinde hareket etmeyi zorlatrdn ileri sren Baumana gre, genel olarak postmodern zamann krizler iinde yaam olarak hissedilmesinin nedeni de budur (Bauman, 1998b, s.295). Bauman, modernliin ahlaki dnce ve pratiini, mphem olmayan etik bir kodun olanaklna duyulan inancn harekete geirdiini ileri srmektedir. Modernlik anlayna gre byle bir kod henz bulunmam olabilir ancak bir sonraki kede ya da ondan sonraki kede kesinlikle bizi beklemektedir (Bauman, 1998b, s.20). Bauman, postmodern olann byle bir olasla inanmamakta yattn ifade eder. Yoksa kronolojik bir anlamda, modernlii yerinden edip onun yerini alarak ya da modernlik sona erdii veya yok olmaya yz tuttuu anda ortaya karak veya kendisini ortaya koyduunda modern gr imknsz klmak anlamnda post deildir. Modernliin uzun ve samimi abalarnn yanl olduunu, SIRA SZDE ima etme aldatc grlere dayandn, er ya da ge normal seyrini izleyeceini anlamnda, baka bir deyile, kendi imknszln, umutlarnn beyhudeliini ve abalarnn verimsizliini modernliin kendisinin kukuya yer brakmayacak bir DNELM ekilde gsterecei anlamnda postdur. Baumana gre (1998b, s.20), evrensel ve sarslmaz temellere sahip, kusursuz etik kod hibir zaman bulunmayacaktr, mpS O R U bir etik, prahem olmayan bir ahlak, evrensel olan ve nesnel temellere dayanan tik olarak imknszdr. Bauman, postmodern yaamda insanlarn hayat baarsn yeni alkanlklar aDKKAT bucak edinmelerinden ok eski alkanlklarndan kurtulabilme hzlarna bal olduunu ileri srmektedir. Dolaysyla kazanlan alkanlk tr, alkanlklar olSIRA SZDE makszn yaama alkanldr... (Bauman, 2005, s.156). Engelleyici ve sinsi kstlamalarn ve snrlarn yokluuna genellikle zgrlk denildiini belirten Bauman, postmodern dnyann sakinleri olarak oumuzun, bu anlamda, atalarmz kadar AMALARIMIZ zgr olmay ancak ryada grebileceimizi ileri srer. Zygmunt Baumann postmodernlik yaklam konusunda daha detayl bilgiye K T A PPostmodern Etik (1998, Ayrnt Yaynlar) ve Postmodernlik ve Honutsuzluklar, (2000, Ayrnt Yaynlar) adl kitaplarndan ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
NTER NET Bauman, modernliin kendisini uygarlk olarak, yani, elementleri evcilletirme ve kendi yaratm abas olmasa baka trl olacak olan bir dnya yaratma abas olarak tanmladn ifade etmektedir. Bu dnyann ise yapay bir dnya, sanat eseri bir dnya, tpk btn sanat eserleri gibi kendi temellerini aramak, kurmak, savunmak ve korumak zorunda olan bir dnya olduunu belirtir. Bauman, teki uygarlklarn tersine modernliin kendisini bir meslek ve bir hayatta kalma meselesi olarak yaadn iddia etmektedir (Bauman, 2001, s.51). Trkeye Bireysellemi Toplum (2005) adyla evrilen kitabnda Bauman, ilerlemeyle yaanan modern akn, yeniden oluturulabilen, oluturulmakta olan, daima yeni ve gelimi hle
ZYGMUNT BAUMANIN MODERNLKPOSTMODERNLK KARILATIRMASI VE KRESELLEMEYE YNELK GRLER
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
88
getirilen bir hayatla birlikte, yine de sona ermediini, ksa sre iinde sona ermesinin de muhtemel olmadn dile getirmektedir. Ona gre modernite, yaplm olandan baka bir hayat bilmemektedir. Modern anlayta insanlarn hayat verili bir durum deil, bir grev ve asla tamamlanmayan ve hep daha fazla zen ve aba gerektiren bir grev olarak deerlendirilmektedir. Ancak ge modern ya da postmodern yorumunda insanlk durumu hayatn kipini daha hissedilir hle getirmitir. Postmodern anlayta ilerleme bir mkemmellik durumu, yani yaplmas gereken her eyin yaplm olduu ve hibir deiikliin gerekmedii bir duruma yol aan geici bir mesele deil, hayatta kalma anlamnda srekli bir durumdur (Bauman, 2005, s.140). Baumana gre, modernlik kanlmaz bir ekilde bask hiyerarileri kurmu, onlar merulatrm, ayrca mulkl bastrmaya yol amtr. Birden fazla kategoriye yerletirilebilecek ya da modernliin dzenleyici ilkelerinin atlaklar arasnda kalan sosyal gruplar asimilasyonist yaklamlara ya da (Avrupa Yahudileri rneinde olduu gibi) zulme ve yok edilmeye maruz braklmtr. Baumann ortaya koyduu ey, postmodern literatrde ortak olan btnlk ya da btnlklk eletirisinin tipik rneidir. Bu, toplumsal yaam bir btn olarak ele geirme, baka bir deyile toplumsal yaam tutarl tek bir entelektel ve ynetsel sisteme gndermede bulunur (Smith, 2005, s.315). Baumana gre (2000, s.110-111), yaadmz a belki postmodern adr, belki de deildir. Ancak kesin olan kabileler ve kabilecilik anda yaadmzdr. Ona gre gnmzde cemaat vgsne, aidiyetin alklanmasna ve heyecanla gelenek aramaya enerji, g ve canllk katan ey mucizev biimde yeniden doan kabileciliktir. Bauman, modernliin uzun ve dolambal yolunun bizi bir zamanlar atalarmzn yola kt balang noktasna getirdiini veya belki de yle grndn ileri srmektedir. Peki, modernliin sonu mu? sorusuna ise hayr cevabn vermektedir. nk ona gre yaanlan sre illa da modernliin bittiini gstermiyor. Modernlik baka bir anlamda hl bizimle. Trkeye Postmodernlik ve Honutsuzluklar (2000) adyla evrilen kitabnda Bauman, modernliin uzun, dolambal macerasndan bizim kendi dersimizi karmamz gerektiini zellikle vurgulamaktadr. nk ona gre insann varolusal durumu, tedavisi olmayan lde mphemdir ve iyi daima ktyle i iedir. Eksiklerimiz iin yazlan ilalarn dozunu ayarlamann (tam dozunda m yoksa ldrc dozda m olduunu bilmek) tam olarak mmkn olmadn ileri sren Baumana gre, bizim bu dersi alm olmamz gerekiyordu. Fakat alm olduumuz sylenemez. Ona gre:
lac reddetmekle ilacn tedavi etmek istedii hastal da unutuyoruz. Biz bugn bir kere daha, zafer sevinciyle, insanlara hastalklarn tamam iin mucizevi bir ila kefettiimizi ilan ediyoruz; ancak, ila olarak sunulan ey bu defa, eski hastaln kendisidir. Bir defa daha, kendimizden emin bir biimde, ilac tam dozunda vermeye alyoruz. Aidiyetin iyi, glendirici ve ilerici bir formu var-diyorlar bize- ve bunun ad etnisite, kltrel gelenek ve milliyetiliktir. nsanlar farkldr ve brakn yle kalsnlar (Bauman, 2000, s.115).
Bireylerin Modern ve Postmodern Koullarda na Biimleri

Bauman, modernliin postmodern dnemine geiin altnda yatan en nemli deiikliin, bireyin toplumsal olarak ina biiminde, kitlelerin toplumsal olarak btnletirilmesinde ve sistemik yeniden retim srecine yaptrlmasndaki derin dei-
89
iklikte bulunabileceini ileri srmektedir (Bauman, 2001, s.203). 2001 ylnda Trkeye Paralanm Hayat adyla evrilen kitabnda modern ve postmodern koullardaki bireylerin ina biimlerine ve yaratlan bireylerin sahip olduklar zelliklere ynelik deerlendirmeler yapmtr. Bauman, modern koullarda bireylerin esas olarak retici/asker olarak ina edildiklerini ileri srmektedir. Ona gre bireylerin hepsinin ya da ounun icra etmeleri istenen ve bunun icras iin eitildikleri retici ve asker rolleri, kendi aralarnda, bireylerin oluumuna hizmet eden deerlendirmenin ana kalplarn ve kriterlerini de salyordu. Dolaysyla modern koullarda yaratlan birey Baumana gre (2001, s.203-204), u zelliklere sahip olmaktayd: () Bireyler birincil olarak ve her eyden nce retici ya da askerin yaratc ya da ykc igcne dntrlebilen kinetik gcn tayclaryd; bu anlamda bireyler, byle bir gc muntazam olarak ve hi bitkinlik duymadan retme kapasitesine sahip olmalyd. () Bireyler disiplinli aktrlerdi. Yani, davranlar genellikle dzenli/kurall olan ve her eyden nemlisi de dzenlenmeye boyun een aktrlerdi. Ayn zamanda uyarclara tekrarlanan ve ngrlebilen biimde tepki veren ve e gdml baskya tabi tutulduunda monoton davranabilen aktrlerdi. () Bireyler, tpk Lego ya da Meccano oyuncaklarndaki talar gibi, yalnz balarna tamam olmayan, bir ey ifade etmeyen, anlaml btnler oluturabilmeleri iin teki birimlerle birlemesi gereken eylerdi. Modern koullarda yaratlan bireylerin snrlar ncelikle snrlamaktan ok uymak ve balanmak/yapmak iin tasarlanan ara kesimlerdi. (v) Balca doruluk/uygunluk modeli ise salkt. Salk, yukardaki alanda baarl olma kapasitesi ile yakndan ilgili bir dnceydi. Salk, bedensel g ve enerji ile birlikte, disiplinli, dzenli, istenen biimde davranma ve topluluklarn e gdml faaliyetlerine uyma kapasitesini simgeliyordu. Baumana gre, tersi olan bedensel zayflk ya da uyma ve tabi olmadaki kabiliyetsizlik ise hastalk iareti saylyor ve dolaysyla da tbba ya da psikiyatriye havale ediliyordu. Bauman, postmodern koullar altnda ise bireylerin esas olarak tketici/oyuncu olarak ina edildiklerini ileri srmektedir. Baumana gre, tketiciler ve oyuncularn hepsinin ya da ounun icra etmeleri istenen ve bunlarn icras iin eitildikleri roller, kendi aralarnda, bireylerin oluumuna hizmet eden deerlendirmenin ana kalplarn ve kriterlerini de salamaktadr. Postmodern koullar ierisinde bu ekilde yaratlan bireyler ise u zelliklere sahip olmaktadrlar: () Bireyler ncelikle ve birincil olarak, daima yeni deneyimler arayan- buradaki deneyim hem (deneyim) hem de (hayat) anlamndaki deneyim- ve asla doymayan, srekli ve tercihen daima artan bir uyarc akn emebilen ve bunlara tepki verebilen deneyim organizmalardr. () Postmodern koullarda ina edilen bireyler yaratc aktrlerdir. Bu bireylerin en nemli zellikleri kendiliinden ve kolayca atelenebilen bir davran esnekliine sahip olmalar, nceki rendiklerine ve kazanlm alkanlklarna ok az bal olan aktrler olmalardr. () Bireyler, asla tamamen dengede olmasalar da neredeyse kendi kendisine yeten ve kendi kendisini gdleyen birimler olarak kendi kendilerini dengeleme eilimindedirler. Baumana gre, byle bir i dzenleme hem amac hem de gds olduu sosyalleme srecinde de srdrlmektedir. (v) Bauman, postmodernlikte balca doruluk modelinin salk deil uygunluk olduunu ileri srer. Baumana gre uygunluk, bireyin gittike artan
90
yeni deneyimleri bedensel ve ruhsal olarak emme ve bunlara yaratc bir biimde tepki verme kapasitesini, hzl deiimlere dayanma yetisini, kendi kendisini gzetleme ve performans yetersizliklerini dzeltmek suretiyle formunu koruma yeteneini temsil etmektedir. Bunun tersi olan bedensel geveklik, sre giden dengede olma durumundan yksek rahatszlklar ise uygunsuzluk belirtileridir. Bu durumdaki bireyler tbba ya da psikolojik danma veya psikiyatrik tedaviye havale edilirler.
SIRA SZDE
Baumana gre, postmodern dneme geiin altnda yatan en nemli deiSIRA modernlikten SZDE iklii nerede bulabiliriz?
D modernlik NELM Bauman, deneyiminde bireylerin ahlaki sorumluluklarn yasa koyuculara kaydrarak bireyleri evrensel olarak ahlakl klma giriimi ve bu srete herkesi zgr klma vaadinin baarya ulamadn ileri srmektedir. Buna karn bu S O R U srecin sonunda hibir mphemlik tamayan iyi (yani evrensel olarak zerinde anlalan itiraz edilmeyen) zmler olmakszn ebediyen ahlaki ikilemlerle karDKKAT laacamz ve zmlerin nerede bulunabileceinden, hatta bunlar bulmann iyi olup olamayacandan asla emin olamayacamz artk biliyoruz (Bauman, 1998b, SIRA SZDE s.45). Gemiten gnmze dein hem birlik hem de farklln ayakta kalamadn ileri sren Bauman, tarihin yeniden tekrarlamayacann hibir garantisi olmadn belirtir. Dolaysyla eskiden olduu gibi, ilerisi iin gvence altna alnm bir AMALARIMIZ zafer olmakszn hareket etmemiz gerekir. Bu durumun her zaman byle olduunu ancak gemite ve bugn byle olduunu imdi bildiimizin altn izmektedir (Bauman, 2005, K T s.120). A P Baumana gre (2000, s.10), modernitenin honutsuzluklar, bireysel mutluluk araynda ok az bir zgrle tahamml ede(bile)n bir gvenlik anlayndan kaynaklanrken postmodernitenin honutsuzluklar ise ok az bireysel gvenlie TELEVZYON izin veren bir haz arama zgrlnden kaynaklanmaktadr.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Baumana Gre Kreselleme

NTERNET TERNET Baumann N modernlik ve postmodernlik konular dnda zerinde durduu dier nemli bir konu ise kresellemedir. Trkeye Kreselleme, Toplumsal Sonular (1999) adyla evrilen kitabnda kreselleme srecine ve kresellemenin anlamna dair nemli aklamalar getirmektedir. Bauman, son zamanlarn moda kavram olarak adlandrd kresellemede anlamn bulan en nemli eyin eylerin elimizden kat hissi olduu grn savunur. Ona gre, kreselleme fikrinden kan en derin anlam; dnya meselelerinin belirsiz, kuralsz ve kendi bana buyruk doasdr; bir merkezin, bir kontrol masasnn, bir ynetim kurulunun, bir idari bronun yokluudur (Bauman, 1999, s.69). Modernliin bir zamanlar kendisini evrensel grdn, gnmzde ise kresel saydn ileri sren Bauman, bu sfat deiikliinin arkasnda, modern z-bilin ve zgven tarihindeki bir dnm noktasnn gizli olduu grndedir. Evrenselliin gurur duyulan bir proje, akln hakimiyetinde olma, gerekletirilmek istenen nemli bir misyon olmasna karn, kreselliin, tersine, sadece herkesin her yerde Mcdonalds burgerleriyle beslenip TVde en yeni belgesel dramay izleyebilecei anlamna geldiini ileri srmektedir. Baumana gre kresellik, darda olup bitenlere koyun gibi rza gsterme; Bkemediin eli peceksin tr bir z-teselli nasihat ile ekillendirilse de daima kapitlasyonun acl ile karan bir kabullenmedir (Bauman, 2001, s.38).
Bauman, kreselleme srecine ynelik deerlendirmesini yaparken kreselleme srecinin iki ynl alglanmasna dikkat ekmektedir. Bazlarna gre, kresellemenin onsuz mutlu olamayacamz ey; bazlarna gre ise mutsuzluun nedeni olarak grldn belirtmektedir. Ancak herkesin birletii nokta kresellemenin dnyann kaamayaca kaderi, geri dn olmayan bir sre olduu ynndedir (Bauman, 1999, s.7).
91
Baumana gre kreselleme fikrinden kan en derin anlam nedir?SIRA SZDE Baumana gre, gnmzde teknolojik gelimelere bal olarak zaman ve meDNELM safenin eski anlamn yitirmesi, homojenletirme yerine kutuplatrma eilimi tamaktadr. Merkezinde hareket zgrl yatan gnmz kutuplamas ok boyutludur; yeni merkez, zenginle fakir, gebeyle yerleik, normalleS anormal ya da yaO R U say ihlal edenler arasndaki alar sren ayrmlar rtbas etmitir (Bauman, 1999, s.9). Bauman, dnyann eskiden bir btnlk arzetmesine karlk byk blnDKKAT menin ortadan kalkmas ile artk bir btnlk sergilemedii grndedir. Ona gre artk hi kimse kontrol elinde bulundurmamaktadr. Dolaysyla kontrol elde SIRA SZDE olduu gitutmann neye benzeyecei de pek ak deildir. Bu durumda eskiden bi insanlk iin sesini ykseltecek ya da sesini ykselttiinde insanlk tarafndan dinlenecek ve itaat edilecek kadar marur bir yerelliin olmadn ileri sren BauAMALARIMIZ man iin herkesin rza gsterecei kresel ilerin btnselliini kavrayp aklayabilmemizi salayacak tek bir olgu da kalmamtr (Bauman, 1999, s.69). Bauman, kreselleme srecinin olumlu ynlerinden ok olumsuz etkilerine K T daha A P ok nem vermektedir. Ona gre, kreselleme srelerinin ayrlmaz bir paras mekn giderek blme, insanlar ayrma ve dlamadr. Dier bir endieli durum ise giderek daha fazla kresel ve yurtsuz bir hle gelen elit kesimle geride kalan yerellemi TELEVZYON kesim arasndaki tedrici iletiim kopukluudur (Bauman, 1999, s.9). Bauman (1999, s.81), btnleme ve parselleme, kreselleme ve yurtlatrmann karlkl olarak birbirini tamamlayan sreler olduunu ileri srer. Ona gre; N T ve ERN ET sentez ve dalmann, btnleme ve zlmenin denk dmesi i ie gemesi rastlantdan baka bir ey deildir. Gnmzde kreselleme olarak adlandrlan sre ayrcalklarn ve mahrumiyetin, servetin ve yoksulluun, kaynaklarn ve acizliin, gcn ve gszln, zgrln ve kstlamann yeniden datmnda yanklanmaktadr. Bauman, bu gn tank olduumuz eyin dnya apnda bir yeniden tabakalama olduunu, bu tabakalama sresince yeni bir toplumsal-kltrel hiyerarinin, dnya apnda bir sralamann oluturulduunu ileri srmektedir. Sonu olarak kreselleme srecinin olumlu taraflar yannda olumsuz ynleriSIRA SZDE hemfikir ni de dikkate alan Bauman (1999, s.8), kreselleme srecinin herkesin olduu varsaylan etkilerinin aslnda tmyle birletirici olmadn belirtir. Baumana gre, kreselleme birletirdii kadar blmektedir de. Bauman, yerkrenin DNELM tek tipliliini artran nedenlerle blen nedenlerin zde olduunu ileri srmektedir. Ona gre i ve finans dnyasnn ve bilgi aknn yerkre apnda ortaya kS O R U nn yan sra, bir yerelleme, mekn sabitleme sreci de ilemektedir. Dolaysyla Baumana gre, bazlar iin kreselleme olarak grlen ey bakalar iin yerelleme anlamna geliyor; bazlar iin yeni bir zgrln olan ey D emaresi KKAT bakalarnn zerine davetsiz ve kt bir kader olarak ullanyor. rnein Sovyetler Birliinin ve Yugoslavyann dalmasyla yeni ulus-devletlerin zgrlklerini SIRA SZDE ilan etmeleri kreselleme srecinin onlar tarafndan olumlu olarak deerlendirilmesine; ulus-devlet yaplarnn ve milli kltrlerin birtakm kreselletirici glerin olumsuz etkisine maruz kalmas ise bu etkiye maruz kalanlarca kreselleme sreAMALARIMIZ cinin olumsuz olarak deerlendirilmesine neden olmaktadr.
K T daha A P detayl bilZygmunt Baumann kreselleme konusuyla ilgili dnceleri hakknda giye Kreselleme, Toplumsal Sonular (1999, Ayrnt Yaynlar) adl kitabndan ulaabilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
92
zet
A M A
Zygmunt Baumann Modernlie ynelttii eletirilerin nedenlerini kavrayabilmek. Baumana gre modernlik her eyden nce bir snr uygarldr. Bir dzen ryasna sahip olan modernlik, kontrol etme, dzenleme ve snflandrma dncesine taklmtr. Bu duruma bal olarak da ulalan sonu dzenlemeler, kurumlar, yasalar ve ahlaki kodlar yoluyla dzen yaratmaya kalkan bir toplum olmutur. Modern anlay doruluk, adalet ve akl iin evrensel olarak uygulanabilir standartlar belirlerken grecelii, belirsizlii ve mulkl bastrmaya abalamtr. Bauman, modern zamanlarda her bir dzen adacnn daha fazla biimlendirilebilir, daha iyi denetlenebilir ve daha etkin uygulanr hle gelmesinden dolay tam bir kaosa neden olduunu ileri srmektedir. Baumana gre, modern dnemin bir zellii olan kaos yerine dzen getirme, yakn evremizdeki dnya parasn kural tanr, kestirebilir ve denetlenebilir klma mcadelesi sonusuz kalmaya mahkumdur. Baumann modernlie ynelttii dier bir eletiri ise modernliin farkll byk bir su olarak grmesi gelmektedir. Zygmunt Baumann Modernlik ve Yahudi Soykrm arasndaki ilikiye ynelik grlerini aklayabilmek. Ei Janinann sava yllarndaki kendi yaam yksn kitap olarak yaynlamas Baumann modernlie ve Yahudi Soykrmna bak asnn deimesine neden olmutur. nk daha nce Yahudi Soykrmn tarihin akndaki bir olay olarak deerlendiren Bauman, einin yazd kitab okuduktan sonra Yahudilere uygulanan soykrmn tarihin aknda basit bir olay olmadn, modernlikle nemli bir balantsnn olduunu fark ettiini belirtir. nk Yahudi Soykrm modern aklc toplumda, uygarln yksek sahnesinde ve insanolunun kltrel zaferinin zirvesinde domu ve uygulanmtr. Dolaysyla ona gre, Yahudi Soykrm bu nedenle toplumun, uygarln ve kltrn bir sorunudur ve bunun aratrlmas gerekmekteydi. Yahudi bir ailenin ocuu olan Bauman gre, modernlik, soykrmn yeterli sebebi olmasa da gerekli kouludur.
nk Yahudi Soykrm, toplumsal gelimesini tamamlayamam, daha dorusu modernlememi toplumlardan birinde deil, modernliin en st aamasn yaayan Avrupadaki bir toplumda gereklemitir. Modern soykrm, modern kltr gibi, genelde bir bahvanlk ii gibi ele alan Baumana gre, Yahudi Soykrmnn arkasnda, ynettii toplumu dzenlenecek, yetitirilecek ve yabani otlar denetime alnacak bir ey olarak gren modernliin bahvan devlet anlay durmaktadr. Baumana gre, modernlik kanlmaz bir ekilde bask hiyerarileri kurmu, onlar merulatrm, ayrca mulkl bastrmaya yol amtr. Birden fazla kategoriye yerletirilebilecek ya da modernliin dzenleyici ilkelerinin atlaklar arasnda kalan sosyal gruplar asimilasyonist yaklamlara ya da (Avrupa Yahudileri rneinde olduu gibi) zulme ve yok edilmeye maruz braklmtr. Zygmunt Baumann postmodernlikle neyi kastettiini tanmlayabilmek. Baumana gre, postmodernite, ok farkl insanlara ok farkl eyler anlatr. znde ok anlaml ve tartmal olan postmodernlik dncesinin ounlukla iaret ettii eyin dnyann ortadan kaldrlmas imknsz oulluunun kabul olduunu belirten Bauman, postmodernliin illa da modernliin reddi, itibarszlatrlmas ya da sona erdirilmesi anlamna gelmediini savunur. Ona gre, postmodernlik, kendi kendisine, durumuna ve gemite yaptklarna daha derinlemesine, dikkatle ve saduyuyla bakan, grdklerini tamamen sevmeyen ve deime gereksinimi hisseden modernlikten baka bir ey (ne eksik ne fazla bir ey) deildir. Dier bir ifadeyle postmodernlik, rtne ermi modernliktir. Bundan dolay da postmodernlik, kendi orijinal projesinin uygulanamazln kabul eden modernliktir.
A M A
AM A
93
AM A
Zygmunt Baumann postmodern dnceye katklarn deerlendirmek. Z. Bauman, Postmodern dnceye ok nemli katklar salam bir dnrdr. Bu katklarndan dolay Dennis Smith, onu postmodernitenin peygamberi olarak ilan etmitir. Postmodernliin, dnyann bysn bozmak iin giriilen, sonunda sonusuz kalan uzun ve gayretli modern mcadeleden sonra dnyann yeniden byl hale getirilmesi olarak deerlendirilebilecei grnde olan Baumana gre, postmodernilkte, nceki sreten kesin bir kopma ya da belirgin bir farkllama yoktur. Bauman, bu durumu postmodernliin doasna balar. nk onun yaklamnda postmodernliin dlama gc zayftr. Dolaysyla snrlara snr koyan postmodernliin, kendi ayrt edici zellii olan farklla, modernlii de dhil etmekten baka aresi yoktur. Bauman, postmodernliin kendi kimliini inkr etmeden modernlii dlayamayacann altn zellikle izer. Onun bu yaklam tarihsel sreci bir btn olarak ele aldn gstermektedir.
AM A
Baumann kreselleme yaklamn zetlemeyabilmek. Modernliin bir zamanlar kendisini evrensel grdn, gnmzde ise kresel saydn ileri sren Bauman, bu sfat deiikliinin arkasnda, modern z-bilin ve zgven tarihindeki bir dnm noktasnn gizli olduu grndedir. Baumana gre, gnmzde kreselleme olarak adlandrlan sre ayrcalklarn ve mahrumiyetin, servetin ve yoksulluun, kaynaklarn ve acizliin, gcn ve gszln, zgrln ve kstlamann yeniden datmnda yanklanmaktadr. Dolaysyla bugn tank olduumuz ey dnya apnda bir yeniden tabakalamadr. Bu tabakalama sresince yeni bir toplumsal-kltrel hiyerari, dnya apnda bir sralama oluturulmaktadr. Kreselleme srecinin olumlu taraflar yannda olumsuz ynlerini de dikkate alan Bauman, kreselleme srecinin herkesin hemfikir olduu varsaylan etkilerinin aslnda tmyle birletirici olmad grndedir. Baumana gre, kreselleme birletirdii kadar blmektedir de. Yerkrenin tek tipliliini artran nedenlerle blen nedenlerin zde olduunu ileri sren Baumana gre, bazlar iin kreselleme olarak grlen ey bakalar iin yerelleme anlamna gelmekte; bazlar iin yeni bir zgrln emaresi olan ey bakalarnn zerine davetsiz ve kt bir kader olarak ullanmaktadr.
94
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi Zygmunt Baumana gre modern koullarda yaratlan (ina edilmek istenen) bireyin sahip olduu zelliklerden biri deildir? a. Modern koullarda bireyler esas olarak retici/asker olarak ina edilmektedirler. b. Modern koullarda ina edilen bireylerin en nemli zelliklerinden biri kendiliinden ve kolayca atelenebilen bir davran esnekliine sahip olmalar, nceki rendiklerine ve kazanlm alkanlklarna ok az bal olan aktrler olmalardr. c. Modern koullarda ina edilen bireyler disiplinli aktrlerdir. d. Modern koullarda ina edilen bireylerin davranlar genellikle dzenli/kurall olan ve her eyden nemlisi de dzenlenmeye boyun een bir yap sergilemektedir. e. Modern koullarda ina edilen bireyler, yalnz balarna tamam olmayan, bir ey ifade etmeyen, anlaml btnler oluturabilmeleri iin teki birimlerle birlemesi gereken aktrlerdir. 2. Aadaki dnrlerden hangisi Zygmunt Bauman Postmodernitenin peygamberi olarak ilan etmitir? a. Anthony Giddens b. Ulrich Beck c. George Balandier d. Dennis Smith e. Peter Wagner 3. Aadaki ifadelerden hangisi Zygmunt Baumann postmodernlik yaklamna gre dorudur? a. Postmodern dnem, modern dnemin sonunu ilan etmitir. b. Postmodern dnem, modern dnemden nceki dnemin addr c. Postmodern dnemin en nemli zelliklerinden biri Bahe Kltr anlaydr d. Postmodern dnem farkllklar su olarak grmektedir. e. Postmodern dnemdeki dncenin ounlukla iaret ettii ey dnyann ortadan kaldrlmas imknsz oulluunun kabuldr. 4. Aadaki ifadelerden hangisi Zygmunt Baumana gre postmodern koullarda yaratlan (ina edilmek istenen) bireyin sahip olduu zelliklerden deildir? a. Postodern koullarda bireyler esas olarak tketici/oyuncu olarak ina edilmektedirler. b. Postmodern koullarda ina edilen bireyler ncelikli olarak yeni deneyimler arayan ve asla doymayan, srekli ve tercihen daima artan bir uyarc akn emebilen ve bunlara tepki verebilen deneyim organizmalardr. c. Postmodern koullarda ina edilen bireyler yaratc aktrlerdir. d. Postmodern koullarda ina edilen bireyler daima ve bitkinlik duymayan bir retme kapasitesine sahip olmaldrlar. e. Postmodern koullarda ina edilen bireyler, asla tamamen dengede olmasalar da, neredeyse kendi kendisine yeten ve kendi kendisini gdleyen birimler olarak kendi kendilerini dengeleme eilimindedirler. 5. Zygmunt Bauman, 17.yzylda ortaya ktn ifade ettii modernliin kltr anlayn nasl deerlendirmektedir? a. Toplumlarn ulamas gereken ideal kltr dzeyi olarak. b. nsanln ulat en st dzey kltrel seviye olarak. c. Bahe kltrne benzeterek. d. Dnyada yerel kltrlerin gelimesi olarak. e. Kreselleme srecinin balangc olarak. 6. Aadaki ifadelerden hangisi Zygmunt Baumann modernlik yaklamna gre modernliin zelliklerinden biridir? a. Modern dnem, kresellemenin sonu anlamn tamaktadr. b. Modern dnem, Postmodern dnemden sonraki dnemin addr. c. Modern koullarda ina edilen bireyler yaratc aktrlerdir. d. Modern dnem farkllklar su olarak grmtr. e. Modern dnemdeki dncenin ounlukla iaret ettii ey dnyann ortadan kaldrlmas imknsz oulluunun kabuldr.
95

7. Zygmunt Baumana gre, aadakilerden hangisi kreselleme srecinin zelliklerinden biridir? a. Kreselleme sreci ulus-devlet yapsn ortadan kaldrmtr. b. Kreselleme sreciyle birlikte milli kltrlerin sonuna gelinmitir. c. Kreselleme srecinde paralanma ve btnlemenin birlikte var olmas sz konusudur. d. Kreselleme sreci sadece ekonomik adan bir btnleme srecidir. e. Kreselleme sreci kontroll bir sretir. 8. Zygmunt Baumana gre, kreselleme fikrinden kan en derin anlam nedir? a. Kontroll bir sre olmasdr. b. Kresellemenin sadece dnyann belirli bir blgesinde ileyen ve yalnzca orada kontrol sz konusu olan bir sre olmasdr. c. Kreselleme diye adlandrlacak bir srecin sz konusu olmamasdr. d. Dnya meselelerinin belirsiz, kuralsz ve kendi bana buyruk bir doasnn olmasdr. e. Kreselleme srecinin postmodern dnemin dier ad olmasdr. 9. Holocaust ne anlam ifade etmektedir? a. Almanyann bamszlk gnnn addr. b. Modern dnemin dier addr. c. Yahudilerin bamszlk gnnn ismidir. d. Holocaust, Yahudilerin topluca ldrln anlatmak iin kullanlan bir kavramdr. e. Almanlar ile Yahudiler arasnda yaplan bar anlamasnn ismidir. 10. Aadakilerden hangisi Zygmunt Baumann eserlerinden biri deildir? a. Postmodern Etik b. Modernliin Sosyolojisi c. Paralanm Hayat d. Modernlik ve Mphemlik e. Kreselleme, Toplumsal Sonular 1. b Yantnz yanl ise Zygmunt Baumann Modernlik Deerlendirmesi ve Zygmunt Baumann Modernlik-Postmodernlik Karlatrmas ve Kresellemeye Ynelik Grleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zygmunt Baumann Postmodernlie Ynelik Grleri ve Zygmunt Baumann Modernlik-Postmodernlik Karlatrmas ve Kresellemeye Ynelik Grleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zygmunt Baumann Postmodernlie Ynelik Grleri ve Zygmunt Baumann Modernlik-Postmodernlik Karlatrmas ve Kresellemeye Ynelik Grleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Baumann Modernite Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Baumann Modernite Eletirisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Baumana Gre Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Baumana Gre Kreselleme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri ve Zygmunt Baumann Modernlik Deerlendirmesi Zygmunt Baumann Modernlik Deerlendirmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zygmunt Baumann Modernlik Deerlendirmesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d 3. e
4. d
5. c 6. d 7. c 8. d 9. d
10. b
96

Sra Sizde 1 Bauman, Bat Avrupada on yedinci yzylda ortaya ktn belirttii modernliin kltr anlayn bahe kltrne benzetir. nk modern kltr kendini ideal bir yaamn tasarm ve insan ilikilerinin kusursuz dzeni olarak tanmlamakta, kimliini ise doaya duyduu gvensizliin dnda oluturmaktadr. Baumana gre, modern kltrn dzen anlay her eyden nce, neyin ara, neyin hammade, neyin yararsz, neyin ilgisiz, neyin zararl, neyin yabani ot ya da haarat olduunu belirleyen bir tasarm olarak anlalr ve evrendeki tm eleri kendisiyle olan ilikisine gre snflandrr. Bahe tasarm yabani otlarn belirlediine gre bahe olan her yerde yabani ot da olacaktr. Ancak modern bahe kltr anlayna gre bu yabani otlarn yok edilmesi gerekmektedir. Modern anlayta yabani otlardan arndrma ykc deil, yapc bir etkinlik olarak deerlendirilmektedir. Dolaysyla kusursuz bir bahenin yaplmas ve korunmas iinde bir araya gelen dier etkinliklerden tr olarak farkl deildir. Baumana gre, toplumu bahe gibi gren tm grler toplumsal doal ortamn baz blmlerini yabani otlar olarak nitelerler. Bunlar, dier yabani otlar gibi ayrlmal, kstlanmal yaylmalar nlenmeli, yerinden karlmal ve toplum snrlarnn dnda tutulmaldr; tm bu yollar yetersiz kalrsa ldrlmelidir. Sra Sizde 2 Baumana gre, modern dnemden postmodern dneme geiin altnda yatan en nemli deiiklikleri, bireyin toplumsal olarak ina biiminde, kitlelerin toplumsal olarak btnletirilmesinde ve sistemik yeniden retim srecine yaptrlmasndaki derin deiiklikte bulabiliriz. Sra Sizde 3 Son zamanlarn moda kavram olarak adlandrd kresellemede anlamn bulan en nemli eyin eylerin elimizden kat hissi olduu grn ileri sren Baumana gre, kreselleme fikrinden kan en derin anlam ise dnya meselelerinin belirsiz, kuralsz ve kendi bana buyruk doasdr. Bir merkezin, bir kontrol masasnn, bir ynetim kurulunun, bir idari bronun yokluudur.

Bauman, Zygmunt (1997) Modernlite ve Holocaust, ev. Sha Sertabibolu, stanbul: Sarmal Yaynevi. Bauman, Zygmunt (1998) Sosyolojik Dnmek, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Zygmunt (1998b) Postmodern Etik, ev. Alev Trker, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Zygmunt(1999) Culture as Praxis, London: SAGE Publications Ltd. Bauman, Zygmunt(1999) alma, Tketicilik ve Yeni Yoksullar, ev. mit ktem, stanbul: Sarmal Yaynevi. Bauman, Zygmunt (1999) Kreselleme Toplumsal Sonular, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Zygmunt (2000) Postmodernlik ve Honutsuzluklar, ev. smail Trkmen, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Zygmunt (2001) Paralanm Hayat, ev. smail Trkmen, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Zygmunt (2003) Modernlik ve Mphemlik, ev. smail Trkmen, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Bauman, Zygmunt (2003) Wasted Lives, Modernity and Its Outcasts, UK: Polity Press. Bauman, Zygmunt (2005) Bireysellemi Toplum, ev. Yavuz Alagon, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Jacobsen ve Poder (2008) Introduction: The Sociology of Zygmunt Bauman- Challenges and Critique, Ed. Jacobsen ve Poder, ngiltere: Ashgate Publishing ltd. Smth, Dennis (1999) Zygmunt Bauman, Prophet of Postmodernity, Cambridge UK: Polity Pres,. Smith, Philip (2005) Kltrel Kuram, ev. Selime Gzelsan, brahim Gndodu, stanbul: Babil. Wagner, Peter (1996) Modernliin Sosyolojisi, zgrlk ve Cezalandrma, ev. Mehmet Kk, stanbul: Sarmal Yaynevi.
5
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Baudrillardn gsterge evreleri konusundaki grlerini ayrt edebilecek, Tketim toplumuna ilikin grlerini zetleyebilecek, Simlasyon ve simlakrlar kavramlarnn ne anlama geldiini tanmlayabilecek, Anlam zedelenmesine ilikin grlerini aklayabilecek, Kitle ve sessiz ounluk konusundaki grlerini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Gsterge Simlakrlar Hiper Uyumluluk Anlam Zedelenmesi Simlasyon Hiper-gereklik Sibernetik Kontrol Sessiz ounluk
indekiler
GR: JEAN BAUDRILLARDIN YAAMI VE SOSYOLOJYE YAKLAIMI GSTERGE EVRELER TKETM TOPLUMU SMLASYON VE SMLAKRLAR ELETRLER
Tketim Toplumu, Simlasyon / Simlakrlar ve Sessiz ounluk: Jean Baudrillard
Tketim Toplumu, Simlasyon/Simlakrlar ve Sessiz ounluk: Jean Baudrillard

GR: JEAN BAUDRILLARDIN YAAMI VE SOSYOLOJYE YAKLAIMI
Simlasyon kuramyla adndan sklkla sz ettiren dnr, farkl ve kkrtc slubuyla zgn dnceler ortaya koymutur. Kitle iletiim aralar ve tketim zerine 20. yyn en nemli dnrlerinden biri olan Fransz Sosyologun simulasyon kavram Matrix filmine konu olmu ve filmin bir sahnesinde Simulakrlar ve Simulasyon kitab da grntlenmitir. Kendisini hibir zaman postmodern olarak tanmlamayan dnr ancak postmodernizm deyince akla ilk gelen isimlerden biri olmutur. 1990 sonras dnceleri bir ok dnr tarafndan eletirilmi olsa da, Baudrillardn amzn en etkili dnrlerinden biri olmaya devam edeceini iddia etmek, sanrz abart olmayacaktr. Onun biz, hayatn TV iinde ve TVnin hayat iinde kaybolduu bir ada yayoruz ifadesi nemli bir dnr olduunun kant niteliindedir. Postmodern olarak nitelenen amzn toplum imgesinin karanlk ve ktmserlik olduunu belirtir. Bu dnemin zararl bir toplumsal ynelimde olduunu, gereklii kavramann mmkn olmadn ve dolays ile onu deitirmenin de olanaksz olduunu vurgular. Gnmz toplumlarnn medyann gerekliinin bir aynas olmaktan ktn ve gerekliin bizzat gereklik haline geldii bir hiper gereklik iinde yaadmz ifade eder. Onun hibir gerekliin olmad, hibir gemiin olmad, oysa medyann tarihi yeniden yarattn, hibir gelecein ve hibir anlamn bulunmad aklamalar postmodernistlerin en radikal ve terbiyesiz olan biiminde eletirilmesine neden olmutur (Slattery, 2007: 471-475). Gnmz sosyal bilimlerinin statkoya hizmet ettirildiini ve sosyal bilimcilerin de statkocu olduklarn ileri srmektedir. Eletirel bak asna sahip olduunu sklkla dillendiren Baudrillard, dncelerininin ktmser ve u noktalarda dolamasn, insanlarn toplumsal meselelere/problemlere dikkatlerini ekmek iin olduunu belirtir. Modernlemenin sosyal bilimi olan sosyolojinin toplumsal, snf, kitle, g, stat, kurum gibi kavramlarnn anlamnn iinin boaltldna deinen Baudrillard, tm bu kavramlarn anlam zedelenmesine urayarak ie patladn (implosion) belirtir. Baudrillard, gnmzde sosyologun da eletirel gcn yitirdiinden sz eder. Sosyolojinin pozitivist metod anlayn eletiren Baudrillard rakamlarla sosyal gerekliklerin aklanamayacan anlatmaya alr. Sosyologlara nemli bir ars vardr. O da ileri kapitalist toplumlarda sosyologlarn eletirel baka sahip olmalar gereidir (Baudrillard, 2006b: 12-14)
100
Baudrillard eletirel yaklamn, Simgesel Dei Toku ve lm adl kitabnda Batl toplumlarn tarihsel bir srecin sonuna geldii ve ulatklar bu uygarlk dzeyinin gerekte ulalabilecek en st aama olarak nitelendirilmemesi gerektii, aksine bir baarszln simgesi olarak yorumlanabilecei, biimde ifade eder (Baudrillard, 1998: 8).
Resim 5.1 Jean Baudrillard (1929-2007) Fransz dnr Jean Baudrillard, 1929 ylnda Reimsde dodu. Meslek yaamna Almanca retmeni olarak balad. 1966 ylnda Nanterre niversitesinde Henri Lefebvre ile tant ve almalarna devam etti. Bertolt Brechtten iirler, Peter Weissin tiyatro oyunlarn ve Wilhelm E. Mhimann nc Dnyann Devrimci Cennetlerini evirmi olan yazar, ders ve konferans vermek zere bata ABD ve Japonya olmak zere dnyann pek ok lkesine gitmitir. Nanterre niversitesinde sosyoloji dersleri veren Baudrillard 1990 ylnda profesrlk nvann almtr. Baudrillardn eserlerinin byk bir ksmn Trkeye kazandran Prof. Dr. Ouz Adanr, yazar Trkiyeye davet ederek, zmir ve istanbulda konferans vermesini salamtr. Gnmz dn dnyasnn en arpc isimlerinden olan Baudrillard esas olarak simlasyon, kitlelerin zihniyeti, teki, batan karma gibi konular kitaplarnda incelemitir. retimin rasyonel bir etkinlik olmadn ileri srm, tketicinin reklam vb. yollarla aldatlmasn gz boyayc bir oyun ve hem retimi hem de tketicinin isteini tehdit eden bir ge olarak nitelemitir. Krfez Sava srasnda Fransz televizyonunda grlerine en ok bavurulan dnr olmu, kitle iletiim aralarnda bir star haline gelmitir. ngilizce evirilerinin dnda talya, Meksika, Brezilya ve Japonya gibi lkelerde eserlerinin byk bir blm evrilmitir. 2007 ylnn Mart aynda yaamn yitirmitir.
GSTERGE EVRELER
Baudrillard, an olaylarn eletirel adan yorumlamaya alan bir dnr olarak ge kapitalizmin radikal bir kuramn gstergelerin gc temelinde oluturmaya alr. Baudrillardn bu teorisi u temel varsayma dayanr: Temsil, gsterge ve gereklik arasndaki edeerlik ilkesinden kaynaklanr. Baudrillardn bununla anlatmak istedii, gstergelerin gereklii, zellikle de sosyal gereklii temsil etmesinin mmkn olduudur. Bu durum farkl bir adan u soruyu getirir: Kltrn amac nedir? Geleneksel sosyal gruplarda kltr ayn sosyal balamda retilmi ve kullanlmtr. Bunu u anki tartmada sembolik alveriin gerekletii bir zemin olarak yerleik (grounded) kltr diye adlandrr. Ancak ABD gibi bir toplumda kltrn byk bir blm kapitalistler, reklam ajanslar ve kitle iletiim aralar tarafndan retilmekte ve dnme uratlmaktadr. Bunu da metalam kltr olarak kavramsallatrr. Geleneksel sosyal gruplarn yeleri yerleik kltr tarafndan; postmodern kltrn yeleri ise metalam kltr tarafndan evrelenmitir. Yerleik/metalam kltr ayrmnn yaratlmasnda birbirinden farkl saysz neden bulunur. Yerleik kltr yz yze etkileimden doar ve anlam, ahlaki snr-
5. nite - Tketim Toplumu, Simlasyon / Simlakrlar ve Sessiz ounluk: Jean Baudrillard
101
lamalar, normlar, deerleri, inanlar ve bunun gibilerini yaratr. Metalam kltr ise kapitalistlere ve kitle iletiim aralarnn deerlendirmelerine gre yaratlr; izleyicinin akln rnleri almas iin elmeyi amalar. Yerleik kltrde insanlar ahlaki aktrlerdir; metalam kltrde ise insanlar tketicilerdir. Postmodernistler, bu durumun kltrel paralanma ve kimliklerin istikrarsz oluu gibi dramatik sonularn tartmaktadrlar. Yerleik ya da temsil eden kltr fikriyle birlikte, Baudrillardn inceledii gstergenin drt halini Allann Contemporary Social and Sociological Theory (2006: 338-340) kitabndan aktaralm: 1. Birinci aama modern ncesi toplumlarda ortaya kar. Burada nemli olan etken modern ncesi toplumlarda dilin aracsz olmasdr. Yazl metinler ya ok azd ya da yoktu; btn iletiim yz yze karlamalardan oluan gerek sosyal durumlarda meydana gelmekteydi. Birinci aamada, gsterge tam anlamyla gerek olan temsil etmektedir. Gsterilenle gsterge arasnda gl bir korelasyon ve iliki vardr; belirli gstergelerin kullanld balamlar ak ve nettir. Bu aamada, btn iletiimsel eylemler -ifade, hediye verme, riteller, alveriler vb. dhil- sosyal gereklie dorudan baldr ve onu ifade etmeye yneliktir. Sembolik alveriin doum yeri de buras olmutur. 2. Gstergenin ikinci aamas, bu dorudan sembolik ilikiden bir uzaklamay iaret eder. Gsterge, kabaca Rnesans ve Endstri Devrimi arasnda stnlk kurmutur. Yaz dili gibi medya kanallar Rnesansn ncesine dayanmakla birlikte, dnyayla ilgili ve onu temsil eden belirli bir anlama yolunun organize olmas bu dnemde gereklemitir. Dorudan temsil hala vard, ancak belli insan idealleri o dnemde daha baskn oldu. rnein sanat hala grnen dnyann gzlemlenmesine dayanyordu ve matematiksel denge, perspektif gibi deerleri barndryordu. Bu arzu, hibir yerde Leonardo Da Vincinin nsan eklinin Oranlar eserinde olduu kadar net bulunmaz. Da Vincinin Mona Lisa ve Son Yemek gibi dier eserlerini dnnce sembollerin gizem ve entrikay iletmek iin kullanldn da grebiliriz. 3. Gstergenin nc aamas Endstri Devrimiyle balamtr. Bu genellikle modernite olarak adlandrlan dnemdir. Endstri a tketim mallarnn insanlk tarihinde daha nce grlmedii kadar oalmasn beraberinde getirmitir. Ayn zamanda bo zaman artm ve eskiye gre daha fazla insana verilen rtl denein miktar artmtr. Bu tr deiimler tketim mallarnn alglann nemli lde deitirmitir. Burada mallarn stat ve g sembolleri olarak kitlesel kullanmn grebiliriz. Thorstein Veblen (1899) bu fenomeni gsterii tketim olarak adlandrmtr. Baudrillard bu a tketim toplumunun balangc olarak nitelendirir. Metalar gsterge deeri kazandklar yola burada girerler ve sembolik alveri bir metalam gstergeler yn altnda kaybolur. Metalar, modernitede kimlii ve anlam (ya da anlam yokluunu) tayan gsterge-aralar haline gelir. rnein modern toplumda araba tanabilir ve kiisel bir stat semboldr. Bir arazi tat srmek bir Volkswagen Betle srmekten farkl bir anlam tar. Bu sistem daha nemli ve incelikli hale geldike yeni bir iilik tr geliir ve tketim iilii fiziksel iilii alt eder. Bu, en makul alverii yapmak deildir. Tketim iilii, bir kiinin kendisini metalam gstergeler matrisinde kurulmu ve orada geerli olan bir kimlik iinde konumlandrmak iin almasdr.
102
Baudrillardn en ok dikkatimizi ektii nokta, tketim toplumundaki alveriin tamamnn olmasa da byk bir blmnn gsterge deerine gre yaplddr. Her meta dier metalarla gstergesel bir iliki ierisindedir. zerinde hayal edin yazl etiketler bulunan dekoratif bahe kayalarndan traktrlere, kyafetlere, peynire, mzik dinleme eklinizden (kayttan, CDden ya da MP3 alardan), nereden alveri yaptnza ve hatta aldklarnz eve neyin iinde (plastik, kt poet ya da tekrar kullanlabilir torba) gtrdnze kadar. Dolaysyla, tketim toplumunda iiliin prensipteki ekli metalam gstergelerin srekli deien dzenleniinde doru gstergeyi tanma yetisine sahip olmaktr. 4. Gstergenin drdnc aamas kinci Dnya Savandan ksa bir sre sonra balamtr ve gnmze kadar gelir. Drdnc aama endstri sonras toplumlarda ortaya kar. Burada, retimden bilgi temelindeki teknolojilere doru bir gei vardr. Buna ek olarak, hatta daha da nemlisi Baudrillarda gre bu toplumlarda iletiim teknolojilerinin ve kitle iletiim aralarnn srekli gelitirilmesi ve yaygnlamas belirleyicidir. Teknolojilerin araclk ettii grnt ve bilgiler gem vurulmam bir metalama ve pazarlamayla birlikte postmodernitedeki belirleyici etkilerdir. Kltrel mantk kapitalist ncesi toplumlardaki sembolik alveri mantndan kapitalist toplumlardaki retim ve tketim mantna; son olarak da simlasyon mantna gemitir. Baudrillarda gre gnmz toplumu olarak nitelenen postmodernite her eyin lmne iaret eder.
iliin sonu. retimin sonu... Bilgi ve anlam retimine olanak salayan gsteren/gsterilen diyalektiinin sonu... Ayn zamanda da birikimi ve sosyal retimi mmkn klan tek ey olan deiim deeri/kullanm deeri diyalektiinin lm... Gstergenin klasik ann sonu (Allan, 2006: 340).
Baudrillard, gstergenin herhangi bir gereklikle ilikisinin olmadn, kendisinin saf simulakrumu olduunu belirtir. Bu tr gstergeler, temsilin basksndan kurtulur ve kodun herhangi bir nesnel gereklie deil, kendi mantna gnderme yapt bir gstergeler oyunu haline gelir.
Dolaysyla, postmodernitede gsterge ve gereklik arasnda zihinsel bir krlma ortaya kmtr. Gstergeler kendilerinden baka hibir eye gnderme yapmaz; kendilerinin gereklikleri ve insanlarn bahsedebilecei tek gereklik durumundadrlar. nk Baudrillard, hiin gstergeler dzeyine ykselmesini ya da hiin gstergeler sisteminin su yzne kmasn sanatn temel olay olarak niteler. Bylece hii gstergenin gcne eritirmek, dier bir ifade ile gerein basitletirilmesi veya duyarszlln deil de, kkten yanlsamay gstergenin gcne eritirmek tam anlamyla iirsel bir durumdur. Bu balamda hilii gstergenin merkezine yerletirdii iin postmodernist sanat Warhol eletirir (Baudrillard, 2001: 136). Bu, aceleci ve abartl bir iddia gibi grnebilir, ancak Baudrillardn bu dncenin arkasnda yatan argmanna bakmak gerekir.
TKETM TOPLUMU
Baudrillardn Tketim Toplumu kitab, hzl teknolojik gelimelerle birlikte eletirel bir bakla ada Bat toplumlarnn bir zmlemesini iermektedir. Baudrillard, kitabnda nesne tketimi zerinden giderek bunun nasl etkin bir iliki biimi yarattn ve sistemli bir etkinlik haline dntn anlatmaya alr. Baudrillarda gre gnmz toplumlar nesnelerin, hizmetlerin, maddi mallarn oaltlmas ile oluturulan ve insan trnn ekolojisinde bir dnm yaratan lgnlk lsnde bir tketim ve bolluk gerei ile kar karya bulunmaktadr. Bu ifade gnmz insannn tketim nesneleri tarafndan epeevre kuatld anlamna gelmektedir. nsanlarn gndelik alverilerini baka insanlarla yapmak yeri-
103
Semiyotik, antik Yunancada iaret anlamnda kullanlan semeion kelimesinden gelmektedir. Semiyotik ya da dier adyla semiyoloji, simge, sembol ve aretlerin yorumlanmasna, retilmesine veya iaretleri anlama srelerini ieren btn faktrlerin sistematik bir ekilde incelenmesine dayanan bir bilim daldr. Semiyoloji, bir kltrdeki anlam zerinde uzlalm sembollerin bilgisini ieren gsterge bilimi olarak da tanmlanr. http://www.msxlabs.org/foru m/felsefe/9796-semiyolojigostergebilim.html#ixzz1P2y UtI9o
ne, daha ok istatistiksel olarak ykselen bir eriye gre, rnein gndemde olan ya da moda olan mal ve iletilerin edinilmesi, alglanmas ve gdmlenmesi biiminde yaptklar gzlemlenmektedir. Bireyler gnmzde tketim davranlar ile bir gstergeler nesnesini satn alrlar. Bylece tketim, bir var olma modu haline gelir. Baudrillard bu durumu Marxn kuram ile balantlandrarak aklar. Marxn kuramnda nemli olan retimdir, retimi oklatrmak ve kar maksimize etmek, sistemin temel ileyi felsefesidir. Oysa gnmzde nemli olan tketimdir. Tketim nesneleri zerinden insanlara neyi, nasl, nerede ve ne zaman tketeceklerine ilikin bir bilgi verilir. Dolays ile gnmzde ekonomi politikten uzaklalm, kltrel ve ideolojik boyut n plana kmtr. Artk mallarn deiim deeri yerine gsterge deeri nemli olmaya balamtr (Baudrillard, 1997: 17). Bu aklamalar Baudrillardn, toplumsal analizini semiyolojik erevede ele aldn gstermektedir. Tketim toplumunun ltleri arasnda kitle iletiim aralarndan sunulan mesajlar da bulunmaktadr. Artk tketilen gnlk haberin evrenselliidir. Haberler, ister politik, tarihsel olsun isterse kltrel haber olsun hepsi suya sabuna dokunmayan mucizev bir biime dntrlerek gncelletirilir, grsel anlamda dramatikletirilir, medya tarafndan amacndan uzaklatrlr ve gstergelere indirgenir. Bizler gstergelere snarak ve gerekliin yadsnmas iinde yaamaktayz ve bu haberleri aldmzdan dolay da mucizev gvenlik iindeyiz. mge, ileti, gsterge ne varsa hepsini tketiyoruz. Medya, kurgulam olduu gereklii gerekliin teminatyla dorulanm gstergeleri tkettirir. Medya, haberin merkezinde olmak ve teminat altna alnm gstergeler btn sylemi ile bir tketim praksisi yaratr. Tketim praksisi bir merak ilikisi ve bir yanl bilme boyutu ile kendini anlamlandrarak tketim toplumunun karakteristii olan davranlar betimler (Baudrillard, 1997: 26-27: Sarup 2004: 234). Tketimin yerinin gndelik yaam olduunu belirten Baudrillard, gndelik yaam, hem gnlk olaylarn ve hareketlerin toplam, sradanl ve srekli tekrar hem de bir yorumlama sistemi olarak tanmlar. Gndeliklik bir taraftan makro dier taraftan mikro yaam alanlarnn blmlenmesini getirir. Gndeliklik gerekliin ve tarihin ba dndrclne ihtiya duymas ile dinginlik salar. Bu dinginlik iddeti tketmeye eilimlidir. yle ki olaylara ve iddete dknlk televizyon penceresinden bireyin odasna kadar gelir ve bir eit iddetin/savan imgeleri karsnda geveyen bir televizyon izleyicisi ile buluur. Televizyon kameras bir odaya bakar ve d dnyann zalimlii tersine dnerek samimi ve scak bir duruma dnr. Bu srete gerginlikler zlmedii iin bir trl bulunamayan ve ulalamayan mutluluk amalanrken bir eliki ile karlalr. Bu eliki yeni deerler sisteminin toplumsal ahlaknn normlar arasnda vuku bulur. Tarihsiz ve yle olmaktan mutluluk duyan milyonlarca insana edilginliin sululuk duygusundan arndrmak amac ile kitle iletiim aralaryla mdahale edilir. Bu balamda priten ahlak ile hazc ahlak arasnda ortaya kan bu eliki, felaket haberleri ya da d dnyann vahilii ve insan dl sayesinde bireyi gvenlik duygusunun tercihine ya da gvende olmaya gtrr. Bylece sradanlk yceltilip beslenerek balansn diye her yerde yazgsallk/kadercilik telkin edilir. rnein bir otomobil kazas gndelik yazgsalln gstergesidir. lm ve ac haber nakarat gibi tekrarlanarak toplumda bir eit kolektif ilevi yerine getirir. Bylelikle gndeliklik, toplumsal ve ekonomik konum ile edilgenliin saland keyifli meruluk ve kaderin olas kurbanlarnn titiz zevkinin bir tuhaf karmn sunar (Baudrillard, 1999: 29), bu karm ayn zamanda bir zihniyet ve duygusallk retir. Dolays ile
Daha da nemlisi btn haberler bir merkezi konum yaratlarak gereklik kurgusu iinde doruluk ve nesnellik sylemleri etrafnda ina edilir. Dolays ile Baudrillarda gre kitle iletiim aralarnn sunduu gereklik deil, gerekliin ba dndrc halidir. Gereklik bir simlasyondur, yanlsamadr.
104
Baudrillarda gre tketim toplumu bir bolluk ve okluk SIRA SZDE toplumudur, her ey tketilmek zere vardr. retilen nesnelere srf DNE LM retilmi olduklarndan dolay bir kutsallk ve olumluluk atfedilir. Bu anlamda bolluktur, U S O R byme bolluk ise demokrasidir, eme zgrldr. Baudrillarda gre bu durum D K K bir A T yanlsamadr, tamamen bir simlakrdr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
tketim toplumu etraf kuatlm, zengin ve tehlike altnda bir kurtulu yoluymu gibi sunulur, bu ise tketim toplumunun dorudan ideolojisini oluturur (Baudrillard, 1997:28-29). Tketim toplumunda bolluk savurganlkla e anlama gelir. Bu anlay aslnda gerek bir SIRA bolluk toplumunda olmadmz aksine toplumda yaayan bireylerin, SZDE gruplarn ksaca insan trnn bir ktlk iinde olduu olgusunun arptlmasn ortaya karr. Bylelikle Baudrillard, bolluun nlenemeyen ilerleyiini savuDNELM nanlar ile ktln tehditkarlndan kaynaklanan savurganlna zlenlerin ayn kiiler olduuna dikkat eker. Tketim toplumu var olmak iin nesnelere ihtiya S O R U durum nesneleri yok etme ile ayn anlam tar. nk nesneduyar. Aslnda bu lerin kullanm demek, nesnelerin yava yava kaybolmas, tketilmesi demektir. Nesnelerin yok etme gereinden fazla olarak var olduu ve yok olularnda bir DKKAT zenginlie tanklk ettiklerini belirtir. rnein, reklamlar aracl ile size iletilen mesaj, arabanz arpn, gerisini sigorta halleder ifadesi, bireylerin sknt duySIRA SZDE malarna gerek olmad firmann bu ileri kolayca halledebilecei yeter ki bireyin buna istekli olmas anlamna gelir. Baudrillard, bunun kapitalist sistemin kendini yeniden retmesine dnk bir uygulamas olduunu ifade eder (Baudrillard, AMALARIMIZ 1997: 40-45). Bu konuda daha bilgi iin Baudrillardn Trkeye de evrilen Tketim Toplumu K Tayrntl A P (1997) kitab nerilir. Tketim toplumunda yanlsama ihtiya zerinden salanr. Galbraithin belirttiTEL EVZYON i ihtiyalarn aslnda retimin rn olduu grn Baudrillard, ihtiyalar sisteminin retim sisteminin meyvesi olduuna evirir. Bylece tketim toplumunda ihtiya, ayn zamanda sistem tarafndan yaratlmakta ve birbiri ile balant Nyeniden T E R N E T yeniden retilmektedir (Baudrillard, 1997: 81-84). Tketmelandrlarak nin haz duyma ile ilgili olduu nermesini ise sistemin tketiciye ykledii yanltc bir anlam olarak niteler. Oysa tketmenin haz duyma ilevinin bulunmad, bunun rtl bir biimde dorudan retim ilevi olarak grldn vurgular. Dolays ile tketim haz dlanarak tanmlanr. Amalar baka yerde olan bir srecin birey asndan rasyonelletirilmesidir. Birey kendisi iin haz duyar, ancak tketim bir haz duyma arac deildir. Bu tamamen tketim zerine gelitirilen ideolojik bir sylemdir, bir anlamlandrma dzenidir. Ayn zamanda gnmzde retimin yerine tketimin getiinin bir gstergesidir (Baudrillard, 1997: 86-87). Bunu bo zaman deerlendirme konusunda da gryoruz. Baudrillarda gre zaman bir itir. Zaman tpk verimli bir rn gibi boa harcanmaz, fakat verimli zamann btn kstlamalar bo zaman yeniden retir. Bir atl zaman olmad gibi zgr zaman da deildir. Kullanlmayan zamann tketimidir. te yandan zaman bir grevdir. Bo zaman almann kartdr fakat zgr zaman deildir. alma d zaman, alma yaamnn tkenmiliinden kap snlan bir durgunluk zaman deildir. Aksine dinlenme ve kazanm zamandr. Bo zamann temelindeki talep kullanm deeri ile ilgilidir. Ancak bireyler kendi zamanlarn istedikleri gibi kullanma zgrlne sahip deildir, zaman paralanmtr, onlara sunulan kullanma zaman bir simlakrlardan baka bir ey deildir. lkel toplumlarda bir seyahat ve tatil iin zaman lm yoktur. Zaman anlamlandrmak iin bir ismi yoktur. Zaman simgeseldir. Para ne kadar var ise zaman da o kadar vardr. Birey istedii yere gider ve istediini yapar. Fakat bu anlamda zaman verimsiz bir zaman olarak deerlendirilir. Bu durum artk gnmzde deimitir. (Thiry-Cherques, 2010).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
105
Maln kullanm deeri bize fayda salamasn, deiim deeri ise alveri zerinden ticari deerini ifade eder. Gsterge deeri ise bireyin nesneleri SIRA SZDE tkettike kendisine salad prestij ile ilgilidir.
Baudrillard, kapitalist toplumda bir maln kullanm ve deiim deerinin bulunduundan sz ederken, gnmz tketim toplumunda bu deerlerin gsterge deere dntn anlatr. Birey ne kadar ok tketirse o kadar ok saygnlk kazanmakta ama dier taraftan moda deeri olan ve hzla yinelenen mallarn tketiSIRAtketim SZDE lgnl mini gerekletirdiinde de prestiji artmaktadr. Bylece insanlar iinde bir toplumsal ayrcalk yaadklarn zannederler. Bavdrillarda gre gnmzde tketimin ilerleme ve mutluluk anlamna gelmesini ve bireyin tercihlerinin DNELM oalmasn, sistem tarafndan st gereklik (hiper-realite) yaratlarak demokrasinin varl ile rttrlmekte ve toplumun refah anlaynn gstergesi saylmakS O R 2010). U tadr. Oysa bu bir yanlsamadr (aylan, 2002: 239; Thiry-Cherques, Baudrillarda gre gnlk alveriten lks tketime, bedenin inasndan cinsellie, rekDKKA T lamlardan pop arta, bireylerin spor yapma ve dinlenme biimlerine varncaya kadar tm ynleri ile bir tketim lgnl yaadklarn belirtir. Nesnelerin tketimi toplumda eSIRA SZDE itli aralarla desteklenerek bireylere aktarld iin yaanlanlarn normal olarak alglanmasna neden olmakta ve bir hiper-uyumluluk (hiper-conformity) salanmaktadr. Ar emek ve tketim basksnn insanlarda yaratt normalleme algs ayn zamanda AMALARIMIZ hiper-uyumluluk salamakta ve bylece nesnelerin tketimi ile toplum kontrol edilmektedir. Bu denetim srecine Baudrillard, sibernetik kontrol adn vermektedir (Baudrillard, 1997; aylan 2002:241). K T A P Baudrillarda gre tketim toplumu, ayn zamanda tketimi retme ve insanlar tketime toplumsal bir biimde altrma toplumudur. T E L Tketim E V Z Y O N toplumu bir eit yeni ve zgl bir toplumsallatrma tarzdr (Baudrillard, 1997: 90). Bu toplumsallatrma tarzn imdi simlasyon ve smlakrlar aracl ile grmeye alalm.
NTERNET
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tketim toplumunda bireyler nasl denetlenmektedir? Aklaynz. SIRA SZDE

D NELM Stevensona gre (2002: 149) u an mevcut olan en karmak postmodern kitle iletiim eletirisini Jean Baudrillard ortaya koymutur. Baudrillard, iletiim teknolojilerinin gelimesi, geici modalar, lunaparklar, duvar yazlar ve S O R post-endstriU yel yaam tarzlar ile birlikte modernite deneyiminin nasl deitiiyle ilgilenmitir. Baudrillard, tketim kltrlerinin ortaya k ile yksek ve aa sanat, deDKKAT rin ile yzeysel, kltr ile meta, gsteren ile gsterilen ve insan ihtiyalar fikri ile ge kapitalizmin sunduklar arasnda izilen allm ayrmlar radikal bir eSIRA SZDE kilde sorgular. Baudrillarda gre modernlik kendisini gelenekle, yani tm br eski ya da geleneksel kltrlerle karlatran medeniyet tarznn karakteristiidir. Eski ya da geAMALARIMIZ leneksel kltrlerin corafi ve simgesel eitliliiyle yz yze gelen modernlik, Batda salarak kendisini tm dnyaya homojen bir birlik olarak dayatr (Best&Kellner, 1998: 141) Ona gre modern endstri toplumunun temelK anahtar T A P retimken, postmodern toplumda gereki nceleyen modeller olarak taklitler (simulakrlar) toplumsal dzene egemen olmaya ve toplumu hipergereklik olarak oluturmaya balar. Bu durumda artk gerein yerini simlasyon almtr. (Kellner, 2000: 372; TELEVZYON Thiry-Cherques, 2010). Bugn gereklik onun hiper gereklii olarak karmzda durmaktadr (Ritzer, 1997: 96). Gereklik simlasyonla retilip oaltld iin her zaman fazlasyla var olacaktr. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan eye sahip de-
SMLASYON VE SMLAKRLAR
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Baudrillard, simlasyon kavramn bir kken ya da AMALARIMIZ bir gereklikten yoksun gerekliin modeller araclyla yeniden tretilmesi anlamnda kullanr. Simle -m K etmek T A P gibi yapmak deildir. Birebir gerein yeniden retilmesidir.
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
106
ilmi gibi yapmak; simle etmek ise, sahip olunmayan eye sahipmi gibi yapmaktr. (Baudrillard, 2010: 14-15) Birincisi bir varla (u anda burada bulunmayan) dieriyse bir yoklua (u anda burada bulunmamaya) iaret etmektedir. Bir hastal simle eden kii, kendinde bu hastala ait semptomlar grlen kiidir. yleyse der Baudrillard (2010: 16). m gibi yapmak (feindre) ya da gizlemek (dissumuler) gereklik ilkesine zarar veremez, yani bunlarla gereklik arasnda her zaman ak seik bir fark vardr. Oysa simulasyon bu gerekle sahte ve gerekle dsel arasndaki fark yok etmeye almaktadr. Simle eden kii gerekten hasta mdr deil midir? Byle bir kiiyi nesnel bir ekilde hasta ya da salam olarak deerlendirmek mmkn deildir. Hakiki bir hastalk olup olmad anlalamayan bu ey, psikoloji ile tbbn elini kolunu balamaktadr. Her ne kadar her zihinsel rahatszlk biiminin, simlatrn bilmedii bir semptomlar dzenine sahip olduunu ve hekimin bu dzendeki bir aksamann farkna varmamasnn mmkn olmadn ileri sren bir hekimlik anlay varsa da, hekimler, hastann hastal konusunda sylediklerini doru ya da yanl olarak deerlendirme konusunda aciz kalmaktadrlar (Baudrillard, 2010: 16-17). Ordu da simlatrlere kar bir ey yapamamaktadr. Gemite belli kantlara dayanarak birok hastaym gibi yapann maskesini drebilmise de bugn ordu bir simlatr de aynen gerek bir homoseksel, bir kalp hastas ya da bir deli gibi re ayrabilmektedir. Deliyi bu kadar iyi taklit edebilen biri herhalde delidir diyen Ordu, deli ile simlatr birbirinden ayrmada aciz kalmaktadr (Baudrillard, 2010: 17). Simlasyonun bilinli olarak setii tp ve ordunun dnda bir de din olgusunun bulunduunu syleyebiliriz. konlar ve dier simulakrlar mabetlere sokulduunda tanrsal g yeniden canlandrlabilmektedir. konlar aracl ile grntler alglanabilen ve anlalabilen bir Tanr dncesinin yerini alabilmektedir. Baudrillard burada Bizans ikonalarna gndermede bulunarak, imgelerin/gstergelerin her zaman lmcl bir gce sahip olduklarndan bahseder.
ldrc bir gce sahip imgenin karsna, gerein grnen ve alglanabilen yanlarn sunan yeniden canlandrmann diyalektik gcyle klmaktadr. Bat, bu yeniden canlandrma olaynn nemine ya da gstergenin derin bir anlama sahip olabileceine, bir anlamn yerini alabileceine ve bir eylerin-bu tabii ki Tanrdr- bu dei tokuun gereklemesini saladna btn kalbi ve iyi niyetiyle inanmaktadr. Tanr bile simle edildikten sonra, Tanrya olan inan gstergelerine indirgenebildikten sonra gerisini varn siz dnn (Baudrillard, 2010: 18-20).
Bu ifadeleri, bir gstergeler anda yaadmzn kant olarak dnmek mmkndr. Baudrillard, Sessiz Ynlarn Glgesi adl eserinde de, buradaki dncelere paralel olarak, kitlelerin her zaman iin bir Tanr dncesi yerine bir Tanr imgesini yelediklerinden bahsetmitir. nk der, Baudrillard, Tanr dncesi hibir zaman iin resmi bir din kurumu olan kilisenin dna kamamtr. Tanrdan kitlelere ehit ve aziz insanlarn kyamet gn ve lm dans hikyesi, byclk, kiliselerdeki gsteri ve trenlerden baka bir ey kalmamtr. Btn bunlar, Tanr dncesinin aknlna karn varolmulardr. nk kitlelerde ritelin ikinlii vardr. Kitleler putperest domu ve putperest kalmlardr. Kyamet gn onlar hi rahatsz etmedii gibi bo inanlarn ve eytan gnlk yaantlarnn iine sokmulardr. Tanrya inanmann ruhsal gcne karlk aalk gnlk uygulamalar ierisinde kitleler yaamn srdrmektedirler (Baudrillard, 2006b: 14-15)
107
Baudrillarda gre burada bahsedilen gerek d bir ey deil, bir simlakrdr. Gnderenden yoksun ve nerede balayp nerede bittii bilinmeyen, hibir eyin durduramad bir kapal devre iinde, gerein deil, yalnzca kendi SIRA SZDE kendinin yerine geebilen bir ey (Baudrillard, 2010: 20).
Baudrillard bunun tam da bir simlasyon olduunu yeniden canlandrmann kart olarak aklar. O, yeniden canlandrma ile gsterge ve gereklik arasnda bir edeerlik ilkesi bulunduunu, simlasyonun ise eitlik ilkesi topyasna tamamen ters bir ey olduunu kabul ederken, gstergeyi kesinlikle bir deer olarak yadsmakta ve her trl gnderenin ters yz edilmesi ve ldrlmesi olarak grmektedir (Baudrillard, 2010: 20, Allan, 2006: 242). Bu aklamalara rnek olarak TrkiSIRA SZDE yeden bir televizyon program olan Biri Bizi Gzetliyor verilebilir. nk gerekten kimin kimi izledii, kimin model olduu, sre iinde belli deildir. Bu durum hem izlenilen hem de izleyen olarak her trl gnderenin ters yz edilmeDNELM sini dourmaktadr. Baudrillardn sanata ilikin grler ise yledir: Sanat gnmzde amacndan S O R U tamamen sapm durumdadr. Sanatta nemli olan illzyon yaratmaktr. nk illzyon gereklie ait bir nesneyle ilgilidir, dier bir ifade ile geree bamldr. Oysa gnmzde gereklik yitirilmi olduundan sanatn temeli olan illzyonda DKKAT kaybolmutur. nceleri insanlar bir illzyona inandrmak amalandrlrken, imdi artk onlar var olmayan bir gereklie inandrmak nemli hale gelmitir. BaudSIRA SZDE rillard, simlasyonun gereklik ve illzyonun bittii yerde baladn ileri srmektedir. Simlasyon, gerein tm verilerine sahip olamama durumu yani gerek olmayan eydir. Bylece postmodern dnemde gereklik yitirilmitir. nsanlar da AMALARIMIZ gerein yerini alm olan simlakrlarn iinde yaamakdadrlar (nk 2009). Baudrillardn Simlasyon ve Simlakrlar (2005) kitab ile Amerika adl kitaK (1996a) T A P bnn okunmas yararl olacaktr. Simlasyon ile -m gibi yapmak arasnda nasl bir iliki vardr?
TSIRA E L E VSZDE ZYON
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
D N E L M farkn orSimlasyon evreninde gerekle dsel, gerekle sahte arasndaki N T Erneinde RNET tadan kalktn syleyen Baudrillard bu belirlemeyi, Disneyland yle aklar (Baudrillard, 2010: 28-29): Disneyland, btn simulakr S dzenlerinin i ie O R U getii kusursuz bir modeldir. Disneyland her eyden nce; Korsanlar, Gelecein Dnyas vb. eylerden oluan bir illzyon ve fantazm oyunudur. Disneylandn her DKKAT kesinde nesnel bir Amerika profiliyle karlaabilmek mmkndr. Burada, Amerikann sahip olduu tm deerler minyatrletirilmekte ve izgi filmler araclySIRA SZDE eken de la coarak, kendilerinden gemektedirler. Aslnda kalabalklar buraya budur. Baudrillarda gre, Disneyland gerek lkenin gerek Amerikann bir Disneylanda benzediini gizlemeye yaramaktadr. Bu durum, sradan, gndelik AMALARIMIZ yaantnn bir hapishaneyi andrdn gizlemeye alan toplumsal bir yapnn hapishaneler ina etmesine benzemektedir. Disneyland dsel bir evren olarak sunma arzusunun gerisinde yatan ey, Disneylandn dnda kalan evrenin gerek bir K T A P evren olduuna inandrma dncesidir. Oysa Disneyland evreleyen Los Angeles ve Amerika geree deil, hipergeree ve simlasyona aittir. Burada sorun yanltc bir yeniden canlandrlm gereklikten ok, gerein geree benzemediiTELEVZYON ni gizleyebilmek ve gereklik ilkesinin devamn salayabilmektir (Ritzer, 1997: 96). Baudrillardn Amerika (1996a: 63) adl eserinde bahsettii, Amerikallarn saplant haline gelmi korkusu olan klarn snmesi, Disneyland ile de engellenmi NTER NET olmaktadr. Disneyland tam bir k gsterisidir. 24 saat her yerde klarn yand bir lke olan Amerikann bu kk minyatr de karanla kar korkusunu k gsterileriyle gidermektedir.
Amerika ve Gerekliin Kusursuz Cinayeti
T SIRA E L E V SZDE ZYON
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
108
Simlasyonun gerein yerini almasyla birlikte, artk anlamn da ii boalmaya balamtr. Gerek sandmz simlasyonlar aslnda gerein yerine gemitir. Ama bu ii bo ve ncesi ya da sonras olmayan bir gereklik. Kusursuz Cinayet kitabnda, Baudrillard SIRA SZDE gerein katledildiini syler. Artk dnyann kimliini saptamak ona gre gereksiz yararszdr D Nve EL M (Baudrillard, 2006a: 23).
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Baudrillard (2010: 31-34; Eliot, 1999: 330) Disneyland rneini daha ileriye gtrerek Disneylandn tasarlama biimiyle Watergate skandalnn tasarlan biimi arasnda hibir fark olmadn syler. (Bu dsel oyunda ilki gibi nceden belirlenmi yapay snrlarn tesinde herhangi bir gerekliin bulunmadn gizlemeye almaktadr.) Watergatein baard tek ey der, Baudrillard, herkesi Watergatein bir skandal olduuna inandrmaktr. Bu anlamda Watergatein ok gl bir zehirleme yntemi olduu sylenebilir. nk bu skandal sayesinde dnyaya bir doz politik SIRA ahlak tekrar rngalanmaktadr. Baudrillarda gre Watergate bir skanSZDE dal deildir, nk herkes onun bir skandal olduunu gizlemeye almaktadr. Watergate, bu anlamda sistemin kendi iinde bir eletirisi olarak sistemin muhalifDN ELM lerine kurulan bir tuzaktr. ktidar glendirmek amacyla gerekletirilmi bir skandal simlasyonudur. Baudrillard, gerek dnyann ortadan kalkmasnn kusursuz bir cinayet olduS O R U undan sz eder ve kusursuz cinayetin su kantnn kusursuzluk olduunu vurgular. Bylece bu durum, dnyann eksikliklerini tamamen gidermek, onu mDKKAT kemmelletirmek anlamna geldii kadar dnyann sonu olduunu da ifade etmektedir (Adanr ve Yldrm, 2005: 73). Kusursuz cinayet, tm verilerin gncellemeSIRA SZDE siyle, tm eylemlerimizin, tm olaylarn katksz bilgiye dnmesiyle, dnyann koulsuz bir gerekleimidir. Ksaca, gerekliin kopyalanmas ve gerekliin klonlanarak yok edilmesi yoluyla dnyann hzlandrlm zlmesi, yani nihai AMALARIMIZ zmdr (Baudrillard, 2006a: 40). Kusursuz Cinayet kitab Baudrillardn dncelerinin daha iyi anlalmas baK T A(2006a) P kmndan nerilir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Kitle iletiim aralar sunumlar ile srekli imge ve anlam retmekte dolays ile kitleleri anlamn egemenlii altnda tutmaktadr. Medya anlam retmeyi ahlaklamann bir zorunluluu olarak grmektedir. Daha iyi haber vererek kitlelerin kl N T E R Nykseltmek ET trel dzeylerini gibi ahlaki bir sorumluluk duyduunu vurgular. Oysa kitleler buna diren gsterirler. nk onlar anlam deil, gsteri istemektedirler. Dolays ile hibir aba kitleleri, ieriklerin ve kodlarn ciddiyetine inandrmaya yetmemektedir. Oysa kitleler mesajlarn iinde bir gsteri olmas koulu ile tm ieriklere kanmaktadrlar ve anlamn diyalektiini yadsmaktadrlar. Bu balamda medya yneticileri kitlelere bu mesajlar iletirken kitleyi kandrma amac gtmezler, aksine kitlelerin istekleri onlar iin nem tar nermesini Baudrillard doru bulmaz. nk bu ikiyzl davran, anlam reticilerinin entelektel bir rahata kavumak iin ileri srdkleri bir dncedir. Kitleler tam tersine kendilerine iletilen anlam bombardman karsnda zgrdrler. Nedeni ise, anlamn saydamlndan ve politik iradeden lmden korktuklar gibi korkmalardr. Ayrca iddetin kokusunu hissetmektedirler. Dolays ile kitleler anlamdan uzaklamaktadrlar nk anlam, artk toplumlar srkleyip gtren bir unsur olmaktan kmtr. Gnmzde anlam tam tersine karmak ve herhangi bir uzants olmayan bir olaya dnmtr. Bu nedenle kitleler iin anlam yerine gsteri nemlidir. Aslnda kitle vurdumduymaz deildir. ktidar da dorudan onu vurdumduymaz olarak gdmlemez. Ancak iktidar gdmleme iini baka alanlara -futbol, film, pop mzik gibi- devrederek kendini bu iin dnda tutar. Dolays ile vurdumduymazlk kitleye iktidar tarafndan bahedilmi olur (Baudrillard, 2006b: 12-14). Sonu olarak, kitle vurdumduymaz davrannn farknda olarak anlam istemekten
Anlamn Zedelenmesi TELEVZYON
109
kanr, bunun yerine zellikle gsteri istediini aa karr. nk kitle anlamn gereklii altnda ezilmek istemez. Dolaysyla Baudrillardn dedii gibi anlamla yaayan anlamla lr. Postmodern dnya anlamdan yoksundur; postmodernite, teorilerin bolukta srndkleri, gvenli herhangi bir limana demirlemedikleri bir nihilizm evrenidir. Anlam derinlii gizli bir boyut, henz grlmemi bir alt tabaka gerektirir; gel gelelim postmodern toplumda her ey grlebilir, belirgin effaf, rlplaktr. Postmodern sahne l anlam iaretlerini, paralanmay ve effafl, ayn olann yeni karmlarna ve biliimlerine dnen donmu biimlerini sergiler. Gstergelerin ve biimlerin oalmalarn hzlandrr, ataleti ve ie dnk infilak younlatrr. Snr tanmayan byme, kendine ynelir (Kellner, 2000: 376). Bylece kehanet gereklemitir der, Baudrillard (2006a: 18); gstergenin en yce ilevinin gereklii ortadan kaldrmak ve ayn zamanda bu kayboluu perdelemek olduu bir dnyada yayoruz. Gnmzde sanat da farkl bir ey yapmyor. Gnmzde kitle iletiim aralar farkl bir ey yapmyor. Bu nedenle ayn yazgya boyun emi durumdalar. Modernitede anlam derinlerdedir ve onu oradan ekip karmak gerekir. Oysa postmodern ada nesneler anlamn yitirmitir ve her ey medya tarafndan gsteriye dntrlmtr (aylan, 2002: 243). Grlecei gibi bir belirsizlikten ve anlam boluundan sz eden Baudrillard postmodernist bir tavr sergilemektedir. Anlamn ve modernitenin tm gndergelerinin ve sonulluklarnn yklndan sonra, postmodernizm boluk ve acya verilen bir yant olarak betimlenir. Bu yant gemi tm kltrlerin, yklan her eyin, neeyle yklan ve yaayabilmek iin, var kalabilmek iin znt iinde yeniden ina edilen her eyin geri getirilmeye alld gemi bir kltrn restorasyonuna yneliktir. Artk yaplacak ey paralarla oynamaktan ibarettir. Paralarla oynamak -ite bu -post-moderndir (Kellner, 2000: 377). Neden post nekinin kullandn ise yle aklar, Baudrillard: (Kellner, 2000: 378) Postmodernite ne iyimserdir ne de ktmser. Ykntdan artakalanlarla oynanan bir oyundur. Post olmamz bundandr, tarih durdu, anlam olamayan bir tr tarih sonrasndayz. Burada anlam bulamayacaksnz. O nedenle sanki bir tr dairesel ekimmiesine bu tarihin iinde hareket etmekteyiz. Artk ilerlediimiz sylenemez. Sadece hareket halindeyiz. Ama bu hi de talihsizlik deildir. Postmodernizm eylerin ironisinde ve oyununda belli bir hazz yeniden kefetme giriimini iermekteymi gibi algladn belirtir. Postmodernizmde metalarn kullanm deerleri ile retim ihtiyalarnn yerine iaretlerin, taklitlerin ve gsterilerin ar gereklii (hiper realism of simulation) gemitir (Sarup, 2004: 233). Bylece tketim kullanm deerinin tketimi olarak, maddi bir yarar olarak deil, gstergelerin tketilmesi olarak deerlendirilir. Tketim kltr sonu itibaryla postmodern bir kltrdr ve derinliksizdir (Featherstone, 1996: 144-145). Dolays ile abuk tketilen ve deyim yerinde ise losyon etkisi brakan bir kltrdr. Losyon etkisi ksa sreli bir etkidir, abuk geer. Bylece nesnelerin tketilmesi bir losyon etkisi brakr. Losyon etkisini yitirdike nesnelerin tketimi de srekli yeniden yeniden artar.
Kitleden Sessiz Yna/ounlua

Baudrillarda gre (2006b: 11-12) artk gerekliin yerini simlasyonun ald Bat toplumlarnda kitleler giderek ortadan kalkmakta, buharlamakta ve onlarn yerini sessiz ynlar almaktadr. Baudrillardn toplumsaln simlasyonu hatta toplumsaln iinde kaybolduu kara bir delik olarak grd kitlelerin ne gemite ne
110
SIRA SZDE
DNELM S O R U
de gelecekte yazabilecekleri bir tarihleri yoktur. Toplumsal adl boluk ise lo bir beynin iinde durmadan dnen, akan, boluklar dolduran nesneler ve kristal kmeler tarafndan ilenip geilmektedir. Ne olduu hem bilinen, hem de bilinmeSIRAetrafnda SZDE yen kitlelerin durmadan dnmektedir (Baudrillard, 2006b: 12). Bu anlamda kitle, sosyolojik tanmlamann tam tersi olmaktadr. Bu adan bakldnda, sosyoloji toplumsaln ve aamalarn yaygnlamasn betimlemekten baka bir ey DNELM yapamaz. nk sosyoloji yalnzca olumlu ve kesinlemi bir toplumsallk varsaym araclyla yaayabilmektedir. Toplumsaln emilip dalmasn ve iten dinaS O R U mitlenmesini anlayamamaktadr. (Baudrillard, 2006b: 13) Kitlede btn gnderenlerin devrik simlasyonlar vardr. Btn gnderen sisKKAT D yitirilmi temlerinin, btn ayakta duramayan anlamlarn, olanaksz tarihin ve artk var olamayan temsil etme sistemlerinin kara kutusu kitle: Toplumsalla ilgili her ey unutulduunda geSIRA SZDE riye kalan artktr. Toplumsala ait olmad gibi toplumsal yanstmaktan da acizdir. Toplumsal anonimleerek kitleleri meydana getirmitir. Artk kitle anlam deil, gsteri istemektedir. (Baudrillard, AMALARIMIZ 2006: b14). Baudrillard bu durumu iktidarn kitleyi dolayl yollardan gdmlemi olmasyla aklamaktadr. Dolaysyla kitlelerin politik olarak temsili de artk sorunlu bir hal almtr.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Baudrillardn ie doru patlama teorisi, anlamn medyada ie gmesi, Tmedyann E L E V Z ve Y Otoplumsaln N da kitlelerde ie gmesi dhil olmak zere snrlarn kmesine yol aan bir sretir (Best&Kellner, N T E151; RNE T 1998: aylan, 2002: 243).
Kitleler, snf ya da halk gibi eskiden kendilerine bavurulan btnlere benzemezler. Sessizlik araclyla iine ekildikleri tarihin de ilgi alanndan kmlardr. Artk ne emekiler vardr, ne de bir baka toplumsal zne ya da nesneye ait T E L E V Z Y Okitlesi N bir kitle. (Baudrillard, 2006: 13) Artk devrimci umutlar da ortadan kalkmtr. Dolaysyla kitlelerin anlamn yitirip sessiz ounlua dnt bu belirsiz dzen, Postmodernist dneme karlk gelmektedir. Baudrillarda gre modern toplumda NTERNET metalama, mekanizasyon ve teknoloji gibi alanlarda da doru patlama (explosion) sz konusu iken, her eyin birbiri iine girerek ie doru bir patlamann (implosion) ortaya kmas Postmodern toplumda varolmutur. Postmodern toplumun nasl bir yaplanmaya sahip olduunu Baudrillard u ifadelerle dile getirir:
Modern uygarlklar, her dzeyde, pazarn evrensellemesi grnm altnda bir yaylma ve patlama, hukukun ve zaferlerin evrensellemesi ad altnda ekonomik ve felsefi deerler stne kurulmulardr. Hi kukusuz en azndan belli bir sre bir patlama ya da denetlenebilen ve aama yanls bir enerjinin zgrletirilmesini yaamlardr. Bu dnemi, onlarn kltrlerinin altn a olarak adlandrabiliriz. Ancak belli bir hzlandrma ve zorlama srecine gre bu patlama sreci denetlenemeyecek bir hale gelmi ve olumsuz bir hz ve genleme dzeyine erimitir. Daha dorusu evrenselin snrlarna ulam ve yaylabilecei alanlar tketerek aynen ilkel toplumlarn iin iin kaynayan sreci denetleyememeleri sonucu patlayan sre tarafndan yklmalar gibi bizim kltrlerimiz de bu patlayan sreci dengeleyememe ve ona egemen olamama sonucu yava yava yok olmaya balamtr (Baudrillard, 2006b: 53).
Bununla birlikte Baudrillard kitlenin sessizliinin bir patlamaya da ak olduunu bu nedenle kitleden belli bir anlamda umutlu olduunu syler. Ona gre, iktidarn zerinde gl bir simlasyon etkisi bulunmasna ramen kitlenin de ters simlasyon uygulayarak iktidar kertme gcnn bulunduunu gzden uzak tutmamalyz (Baudrillard, 2006b: 32).
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
111
Bu konuda Baudrillardn Sessiz Ynlarn Glgesinde Toplumsaln kitaK Sonu T A (2006b) P bnn okunmas nerilir. Baudrillarda gre kitleler neden sessiz ynlar haline gelir?
TSIRA E L E VSZDE ZYON
K T A P
D nosyonu N E L M fena halBest&Kellnere (1998: 160) gre Baudrillardn postmodernlik N T E R N E Tyapmaktan de yetersiz lde teoriletirilmi olup yeterince balamsallatrma yoksundur. Baudrillardn teorisi soyut, tek yanl olup, modernlik S O ile R U postmodernlik arasndaki ok sayda srekliliin yan sra hlihazr iinde bulunduumuz dnemin saysz can skc gereklikleri ve sorunlar karsnda krlk etme eiliminDKKAT dedir. lk high tech (ileri teknoloji) toplum teorisyeni olan Baudrillard, kendisinin de imdi olarak gelecein bir simlasyon modeline yanstt, iinde bulunulan aSIRA SZDE n belli eilimlerini yeniden retir. Best&Kellner (1998: 172), Baudrillardn Amerika (1996a) (Baudrillard anlatt kn yansmasn Amerika rneinde bulur) kitabnn da kt bir soyutlamaAMALARIMIZ dan ibaret olduunu belirtirler ve analizlerinin yzeysel kaldn sylerler. Yine totalletirici dnceye ynelik olan postmodern eletiriye ramen totalletirici dnceyi en berbat haliyle temsil ettiini belirtirler. Baudrillardn onlara K sosyolojisi T A P gre bir anti-sosyoloji ve bu anlamda rtl bir sosyolojidir. Sonu olarak, birok kesim tarafndan farkl ve yanl alglanp, hatta hakarete varan yaktrmalara maruz kalmasna ramen, BaudrillardnT20.yy dncesindeELEVZYON ki yeri sarslmazdr. Simlasyon kuram, gnmz kitle iletiim ve medya kuramlarn anlamada bavurulan nemli bir referanstr. Her ne kadar kendisi postmodern olduunu kabul etmese de, grleri postmodern teorinin ierisine tam oturNT ERNET maktadr. Bu balamda, grlerinin belirsizlii ve anlamszl vurgulamas postmodern dnceleri zetler niteliktedir.
ELETRLER
T SIRA E L E V SZDE ZYON
DNELM
NTERNET
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
112
zet
A M A
Baudrillardn gsterge evrelerinin neler olduu konusundaki grlerini ayrt edebilmek. Baudrillard, tarihte 4 gsterge evresinin bulunduundan sz etmektedir. Birincisinde, gstergenin tam anlamyla gerek olan temsil ettii vurgulanr. Gsterilenle gsterge arasnda gl bir korelasyon vardr, belirli gstergelerin kullanld balamlar ak ve nettir. Bu aamada, btn iletiimsel eylemler -ifade, hediye verme, riteller, alveriler vb. dhil- sosyal gereklie dorudan bal ve onu ifade etmeye yneliktir. Sembolik alveriin doum yeri de buras olmutur. kinci evre, dorudan sembolik ilikiden bir uzaklamay iaret eder. Gsterge, kabaca Rnesans ve Endstri Devrimi arasnda stnlk kurmutur. Gstergenin nc aamas Endstri Devrimiyle balamtr. Bu genellikle modernite olarak adlandrlan dnemdir. Metalar gsterge deeri kazandklar yola burada girerler ve sembolik alveri bir metalam gstergeler yn altnda kaybolur. Burada mallarn stat ve g sembolleri olarak kitlesel kullanmn grebiliriz. Gstergenin drdnc aamas kinci Dnya Savandan ksa bir sre sonra balamtr. Endstri sonras toplumlarda iletiim teknolojilerinin ve kitle iletiim aralarnn srekli gelitirilmesi ve yaygnlamas belirleyici olmutur. Dolays ile giderek birbirinden farkllaan bir gstergeler evreni mevcuttur. En nemlisi de gnmzde artk sembolik alveri kaybolmutur. Tketim toplumuna ilikin grlerini zetleyebilmek. Tketim toplumu bir gstergeler toplumudur ve ayn zamanda postmodern bir toplumdur. Bu toplumda nemli olan tketimdir. Tketim nesneleri zerinden insanlara neyi, nasl, nerede ve ne zaman tketeceklerine ilikin bir bilgi verilir. Baudrillarda gre tketim toplumu bir bolluk ve okluk toplumudur, her ey tketilmek zere vardr. retilen nesnelere srf retilmi olduklarndan dolay bir kutsallk ve olumluluk atfedilir. Bu anlamda byme bolluktur, bolluk ise demokrasidir, anlay nemsenir. Aslnda gereklik ters yz edilmitir. Yani tketim toplumunda
bolluk savurganlkla e anlama gelir. Bu anlay gerek bir bolluk toplumunda olmadmz aksine toplumda yaayan bireylerin, gruplarn ksaca insan trnn bir ktlk iinde olduu olgusunun arptlmasn ortaya karr. Bu gerekliin sahtelii anlamna gelir. Baudrillarda gre medya da toplumda ayn uygulamay yapar. Yani kitle iletiim aralar gereklii deil, gerekliin ba dndrc halini sunar. Gereklik bir yanlsamadan ibarettir. Bizler gstergelere snarak ve gerekliin yadsnmas iinde yaamaktayz ve bu haberleri aldmzdan dolay da mucizev gvenlik iinde olduumuzu sanrz. Bu balamda imge, ileti, gsterge ne varsa hepsini tketiriz. Simlasyon ve simlakrlar kavramlarnn ne anlama geldiini tanmlayabilmek. Baudrillardn simlasyon kavram bir kken ya da bir gereklikten yoksun gerekliin modeller araclyla yeniden tretilmesidir. Simle etmek -m gibi yapmak deildir. Birebir gerein yeniden retilmesidir. Bugn gereklik onun hiper gereklii olarak karmzda durmaktadr. Gereklik simlasyonla retilip oaltld iin her zaman fazlasyla var olacaktr. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan eye sahip deilmi gibi yapmak; simle etmek ise, sahip olunmayan eye sahipmi gibi yapmaktr. Simlakra ise taklit, gsteri, kod olarak anlamlandrlr. Gerein taklidi, benzeri anlamna gelir. Gnderenden yoksun ve nerede balayp nerede bittii bilinmeyen, gerein deil yalnzca kendi kendinin yerine geebilen bir ey olarak tanmlanr.
A M A
A M A
113
AM A
Anlam zedelenmesine ilikin grlerini aklayabilmek. Modernitede anlam derinlerdedir ve onu oradan ekip karmak gerekir. Oysa postmodern ada nesneler anlamn yitirmitir ve her ey medya tarafndan yeniden anlamlandrlr hale gelmitir. Postmodern dnya anlamdan yoksundur; postmodernite, teorilerin bolukta srnd, gvenli herhangi bir limana demirlenemeyen bir nihilizm evrenidir. Anlamn ve modernitenin tm gndergelerinin ve sonulluklarnn yklndan sonra, postmodernizm boluk ve acya verilen bir yant olarak nitelenir. Kavramlar gerei aklamada yetersiz kalr ve ie patlar. Kitle ve sessiz ounluk konusundaki grlerini analiz edebilemek. Kitlede btn yitirilmi gnderenlerin devrik simlasyonlar vardr. Kitle, btn gnderen sistemlerinin, btn ayakta duramayan anlamlarn, olanaksz tarihin ve artk var olamayan temsil etme sistemlerinin kara kutusudur. Toplumsalla ilgili her ey unutulduunda geriye kalan artktr. Toplumsala ait olmad gibi toplumsal yanstmaktan da acizdir. Toplumsal anonimleerek kitleleri meydana getirmitir. Dolays ile kitle simlasyon ve smlakrlarn tketicisidir. Tkettike uyumlamakta ve sessiz ounlua dnmektedir. Ancak Baudrillardn kitlenin sessizliinin bir patlamaya da ak olduu bu nedenle kitleden belli bir anlamda umutlu olduu beklentisi vardr. ktidarn kitleler zerinde gl bir simlasyon etkisi bulunmasna ramen kitlenin de ters simlasyon uygulayarak iktidar kertme gcne sahip olduunu vurgular.
A M A
114
Kendimizi Snayalm
1. Baudrillarda gre postmodernite ile ilgili aadakilerden hangisi yanltr? a. Bilgi teknolojilerinin geliimini vurgular. b. Hereyin lmne iaret eder. c. Gstergenin klasik ann sonunun geldiini belirtir. d. Simlakr ve simlasyon dnyasna vurgu yapar. e. Gstergenin klasik ann devam ettiini savunur. 2. Simlasyonun anlamn aadaki nermelerden hangisi en iyi tanmlar? a. Sahtelik ile hayalliin karmdr. b. m gibi yapmaktr. c. Taklit etmektir. d. Gerekliin modeller araclyla yeniden tretilmesidir. e. Gizlemektir. 3. Baudrillard, ie patlama kavramndan neyi kastetmektedir? a. Herhangi bir aracn kendine yetememesi b. Anlamn medyada ie gmesi, olguyu aklayamamas c. Atomun paralanmas d. Patlayc maddelerin genel ad e. sava 4. Hiper uyumluluk ne anlama gelmektedir? a. Hereye sahip olunmas b. Tketim aracl ile bireylerin sisteme uyumlu hale getirilmesi c. Herkesin birbirine benzemesi d. Toplumun normlarna uygun davranlmas e. Taklit etmek. 5. Hiper gereklik kavram neyi artrr? a. Gerek dlk b. Hayal gcnn stnl c. Yaratclk d. Gereklein simule edilerek gerekmi gibi sunumu e. deal olan 6. Sibernetik kontrol ne anlama gelmektedir? a. Medyann sunumlar ile toplumun denetlenmesi b. Gvenlik gleri aracl ile denetimin salanmas c. Yasalar onaylama d. Bask ve g kullanarak gvenlii salama e. Gnll olarak rza gsterme 7. Anlam zedelenmesi ne anlama gelmektedir? a. Kavramlarn anlamnn aa kavuturulmas b. Anlamn ieriinin boaltlmas, anlamszlatrma c. Nesnelerin tkettirilmesi d. Gsterge deeri yaratlmas e. Hereyin birbirine karmas 8. Aadaki ifadelerden hangisi gnmz toplumunda medya aracl ile metalam kltr en iyi biimde aklar? a. zleyiciyi eve baml klar. b. Tketim nesnelerini sunar. c. Sat artrmaya ynelik sunular yapar. d. zleyicinin akln rnleri almas iin elmeyi amalar. e. Tketiciyi bilinlendirir. 9. Baudrillardn ihtiyalar, retim sisteminin meyvesidir ifadesi neyi artrmaktadr? a. Tketimin haz duyma ilevi grd b. htiyalarn sistem tarafndan retildii c. Nesneleri tketmenin gerekli olduu d. Sistemin srekli nesneler rettii e. htiyalarn doal olduu 10. Aadaki ifadelerden hangisi sessiz yn/ounluu vurgular? a. Grup b. Kme c. Kitle d. Topluluk e. Toplum
115
Okuma Paras
Baudrillard a Gre Panoptiin Sonu Amerikan televizyonu gnlk yaam ideolojisiyle gereklie ait sradanlk ve zgnl hala bir referans olarak almaktadr. rnein 1971 ylnda Loud ailesi deneyinde olduu gibi. Yedi ay aralksz bir ekilde srdrlen ekim sonucunda 300 saatlik bir film elde edilmitir. stelik bu filmin ne senaryosu ne de scripti vardr. Bir ailenin yaad dramlar, keyifli anlar hibir atlama ve srama olmadan, kesintisiz bir ekilde el dememi bir hikye gibi sunulmutur. Ksaca bu brt (ham, ilenmemi) bir tarihi belgedir. Televizyonun, insanolunun aya ayak basmasn gstermesi kadar nemli bir belge, stelik gnlk yaantmzla ilgili bir belge. Olayn kt olan yan bu filmin ekimi bitirildikten sonra ailenin darmadan olmasdr. Loud ailesi boanm vs. Bu durum bizi iinden klamaz bir tartma ortamna srklemektedir. Bu paralanmann nedeni televizyon mudur? Peki televizyon olmasayd, bu aile yaantsn srdrebilecek miydi? Loud ailesinin sanki TV kameras evin iinde deilmi gibi ektik, yaklamysa daha da tuhaftr. Ynetmen: Aile sanki biz orada deilmiiz gibi davrand ve yaad diyerek kendi kendine bbrlenmektedir. Bu sama ve paradoksal bir formldr nk ne doru ne de yanltr. Sadece topik bir formldr. Sanki biz orada deilmiiz gibi szyle sanki siz oradaymsnz gibi sz ayn anlama gelmektedir. Zaten yirmi milyon seyirciyi batan kartan ey de ite bu paradoks, bu topyadr. Bu program izleyen seyircilerse, gerekte rntgencilik yaparak alacaklar zevkten fazlasn almlardr... ekimler anlamsz olana ar anlam yklemektedirler. Bugne kadar geree hi bu kadar ok yaklalmamt ( sanki o evin iindeymiiz gibi). Gerei hipergeree dntren mikroskobik simlasyonun sunduu haz budur... Zaten iin bandan itibaren byle bir ailenin seimi hipergerek bir olaydr. deal tipik bir Amerikan ailesi. Kaliforniyada yaayan, garaj, be ocuu olan, toplumda iyi bir yere sahip, mesleki adan olduka iyi para kazanan, dekoratif bir ev kadnna (housewife) ve uppermiddle standing (orta snfn st katmanlarndaki yaam kolaylklarna sahip) bir aile. Bu anlamda Loud ailesini lme mahkm eden ey ite bu kusursuzluktur. American way of life n ideal kahraman olan bu aile, Antika kurban trenlerinde yapld gibi mediumun (aracn ya da televizyonun) klar altnda yceltilmek ve ldrlmek zere seilmitir. Modern yazg ite budur. Kokumu, rm site toplumlar artk Tanrlarn gazabna uramaktadr. nk bir kamera objektifi, tpk bir laserin yapt gibi yaanan gereklii ldrebilmek iin onu paralarna ayrmaktadr. Ynetmen: Loud ailesi televizyon ekrannda grnmeyi kabul ederek kendini lme mahkm etmi bir ailedir. diyecektir. yleyse sz konusu olan ey gerekten bir kurban trenidir. Yirmi milyon Amerikal seyirciye sunulmu bir kurban treni. Kitle toplumunu anlatan dramatik zelliklere sahip bir tren. (Baudrillard, 2010: 54-56) Kaynak: Baudrillard, Jean, (2010) Simlakrlar ve Simlasyon ev. O. Adanr, Ankara: Dou Bat yay.. Kitabndan 54-56 sayfalar arasndan ksaltlarak alnmtr.

1. e 2. d 3. b 4. b 5. d 6. a 7. b 8. d 9. b 10. c Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Simlasyon ve Simlakrlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kitleden Sessiz ounlua konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tketim Toplumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Gstergenin Evreleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tketim Toplumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anlamn Zedelenmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tketim Toplumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Tketim Toplumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kitleden Sessiz ounlua konusunu yeniden gzden geiriniz.
116

Sra Sizde 1 Gnmz toplumunu tketim toplumu olarak adlandran Baudrillard, Descartesin dnyorum o halde varm nermesini tketiyorum o halde varm biimine dntrmtr. Bireyler asndan tketim bir var olma modu olarak deerlendirilir. Tketimin bir prestij salad gsterge deeri bulunmaktadr. Bireyler markalar, moda olan nesneleri tkettike dier bireylerle benzemekte ve uyumlamaktadr. Tketim toplumu bolluk ve okluk toplumudur. Her eyin tketim nesnesine dnt bir toplumdur. Bireyler haz ve zevkler adna gda rnlerinden giyim, ev dekorasyonu, okuduu kitaplar, izledii filimler ve dizilere varncaya kadar medya tarafndan tkettirilmektedir. Bylece siyasi iktidarn yasalarna, gvenlik glerine gerek duyulmadan bireylerin denetimleri salanm olmaktadr. Bu denetim bir eit sibernetik kontrol olarak deerlendirilmektedir. Sra Sizde 2 Simle etmek yalnzca -m gibi yapmak deildir. Bire bir, gerein yeniden tretilmesidir. Gereklik simlasyonla retilip oaltld iin her zaman fazlasyla var olacaktr. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan eye sahip deilmi gibi yapmak; simle etmek ise, sahip olunmayan eye sahipmi gibi yapmaktr. Birincisi bir varla (u anda burada bulunmayan) dieriyse bir yoklua (u anda burada bulunmamaya) gndermede bulunmaktadr. rnein, hastaym gibi yapan kii yataa uzanp etrafndakileri hasta olduuna inandrmaya alrken bir hastal simule eden kiide bu hastaln semptomlarn grmek mmkn olacaktr. Bu noktadan sonra hem kii hem de evresindekiler iin gereklik yanlsamaya uram ve neyin gerek neyin sahte, neyin dsel neyin simule edilen olduu birbirine karmtr. Baudrillardn deyimi ile deliyi bu kadar iyi taklit eden biri herhalde gerekten delidir grne katlmamak mmkn deildir. Sra Sizde 3 Baudrillarda gre sosyolojinin temel kavramlarndan olan toplumsal kavram ie patlamtr. Yani gnmz pratiklerine denk dmediinden gerekliini yitirmitir. Artk gerekliinin yerini simlasyonun ald Bat toplumlarnda uyumlatrlm kitlelerden sz edilmektedir. Kitle, bir sngerin suyu emdii gibi toplumsal emmektedir. Bylece kitle giderek ortadan kalkmakta, buharlamakta ve onlarn yerini sessiz ynlar almaktadr. Baudrillard kitleyi, toplumsaln simlasyonu hatta toplumsaln iinde kaybolduu kara bir delik olarak grr. Kitlede btn yitirilmi gnderenlerin devrik simlasyonlar vardr. Btn gnderen sistemlerinin, btn ayakta duramayan anlamlarn, olanaksz tarihin ve artk var olamayan temsil etme sistemlerinin kara kutusu haline gelen kitle, toplumsalla ilgili her ey unutulduunda geriye kalan artk olarak nitelenmektedir.
117

ALLAN, Kenneth. (2006). Conptemporary Social and Sociological Theory, Visualizing Social Worlds, Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. ELLIOT, A. (1999). Contemporary Social Theory, Massachusetts-Oxford: Blackwell Publish. FEATHERSTONE, Mike. (1996). Postmodernizm ve Tketim Toplumu, ev.: M. Kk, stanbul:Ayrnt Yaynlar. GRGN-BARAN, A. (2006). Postmodernizm, Feodaliteden Kreselemeye iinde, Ankara: Lotus Yaynevi. BAUDRILLARD, Jean (1996a). Amerika, ev.: Y. Avun, stanbul: Ayrnt Yaynlar. BAUDRILLARD, J. (1996b). Ktln effafl, ev.: Ik Ergden, st.: AyrntYay., BAUDRLLARD, J. (1997). Tketim Toplumu, ev.: Hazal Deliceay - Ferda Keskin, stanbul: Ayrnt Yaynlar. BAUDRLLARD, J. (1998). Foucaultyu Unutmak, eviren: Oguz Adanr, zmir: Dokuz Eyll Yaynlar. BAUDRLLARD, J. (2001). Tam Ekran, eviren: Bahadr Glmez, stanbul:YKY, Cogito. BAUDRLLARD, J. (2005a). Anahtar Szckler, eviren: Ouz Adanr-Leyla Yldrm, Ankara: Paragraf Yaynevi. BAUDRILLARD, J. (2006a). Kusursuz Cinayet, ev.: Necmettin Sevil, st.: Ayrnt Yay. BAUDRILLARD, Jean (2006b). Sessiz Ynlarn Glgesinde Ya da Toplumsaln Sonu , ev.: Ouz Adanr, stanbul: Ayrnt Yaynlar. BAUDRILLARD, Jean. (2010). Simlakrlar ve Simlasyon, ev.: Ouz Adanr, Ankara: Dou Bat Yaynlar, BEST Steven ve KELLNER Douglas. (1998). Postmodern Teori, ev.: Mehmet Kk, stanbul: Ayrnt Yaynlar, KELLNER Douglas (2000). Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Baz Meyda Okumalar ve Sorunlar, Modernite Versus Postmodernite ierisinde, Derleyen ve eviren: Mehmet Kk, Ankara: Vadi Yaynlar, NK, rn Yldran (2009). Baudrillard Perspektifinden Bir Kitle letiim ve Sanat Arac Olarak Simlasyon Evreninde Televizyon Seluk letiim, 5, 4, (201-218). RTZER, George (1997). Postmodern Social Theory, New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The McGraw-Hill Companies, Inc. SARUP, Madan (2010). Post-Yapsalclk ve Postmodernizm, ev. Abdlbaki Gl, stanbul: Krkgece Yaynlar, SLATTERY, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikirler, ev.:mit Tatlcan-Glhan Demiriz, Bursa: Sentez Yaynclk. STEVENSON, Nick (2002). Understanding Media Cultures, London: Sage Pub. AYLAN, Gencay (2002). Postmodernizm, Ankara : mge Yaynlar, THIRY-CHERQUES, Hermano Roberto (2010) Baudrillard: Work And Hyperreality . RAE Eletrnica, 9(1). Eriim: 10.06.2011, h t t p : / / r e d a l y c . u a e m e x . m x / s r c / i n i c i o / A r t PdfRed.jsp?iCve=205115349010
6
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Post-yapsalclkla post-modernizm arasndaki ilikiyi aklayabilecek, Post-yapsalcl yapsalclktan ayrt edebilecek, Michel Foucaultnun temel dnce ve kavramlarn tanmlayabilecek, Michel Foucaultnun almalarnda iktidar kavramnn nemini zetleyebilecek, Jacques Derridann dncelerini yapsalclktan ayrt edebilecek, Jacques Derridann almalarnda kulland temel kavramlar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Post-Yapsalclk Sylem Bilginin Arkeoloji Soyktk ktidar Yapskm Ariv
indekiler
GR POST-YAPISALCILIK MICHEL FOUCAULT JACQUES DERRIDA DERRIDANIN TEMEL DNCE VE KAVRAMLARI POST-YAPISALCILIA YNELTLEN ELETRLER
Post-Yapsalclk: Michel Foucault ve Jacques Derrida
Post-Yapsalclk: Michel Foucault ve Jacques Derrida

GR
Post-yapsalclk; en geni tanm ile insan olma, dnya ve anlamlar oluturma ve bunlar yeniden retme sreleri arasndaki ilikileri irdeleyen bir yaklam olarak tanmlanabilir (Belsey, 2002). Bu entelektel yaklam yirminci yzyln son eyreinde Fransada; zellikle Louis Althusser, Roland Barthes, Jean Baudrillard, PierSIRA SZDE re Bourdieu, Jacques Darrida, Michel Foucault, Julia Kristeva ve Jean-Franois Lyotardn almalaryla ortaya koyulmu ve dnyaya yaylmtr. Bu yaklam iki teDNELM mel kolda deerlendirmek mmkndr. () Birincisinde post-yapsalclk dil ve literatr balamnda ele alnrken () ikincisinde felsefe ve sosyal bilimler balaO R verilecektir. U mnda ele alnr. Aada bu iki temel balamdaki yaklamlaraSyer
D K K dilbilime AT Post-yapsalclk, Ferdinand de Saussuren temellerini att yapsalc kar eletirel nitelikte ayr bir yaklam olarak ortaya km olmakla birlikte yapsalclkla pek ok ortak zellie sahip olmas nedeniyle literatrde kimi zaman yeni olarak SIRAyapsalclk SZDE da adlandrlmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Burada bir noktann daha belirtilmesi gerekir. Post-yapsalclk; snrlar belirsiz ve tartmal olmakla birlikte post-modernizm, post-modern teori, post-sanayi toplumu gibi kavramlarla birlikte kullanlmaktadr. Bu adan bakldnda K T A P post eklentisi bir bakma modernizasyona ve deiime ilikin pek ounun sosyalizm, liberalizm, mutaassplk gibi ideolojik grnmleri de olan byk teorilere kar duyulan belirsizlik ve phecilii ifade etmektedir. Bu balamda post-modern teori, TEL EVZYON ada toplumlar analiz etmede yeni zel bir form olarak ortaya kar ve bilim insanlarnn yaklamna gre ya sosyo-kltrel unsurlarn yeniden yaplanma sreci (post-modernization) ya da deiimdeki yeni eilimler olarak deerlendirilirler. NTERNET rnein Michel Foucault ve Jean- Franois Lyotard, bilginin sylemsel ve yksel oluumunu ve kltrel eletiri ve felsefi bir yansmayla dil ile iktidar arasndaki ilikiyi post-modern yaklamla analiz ederler. Fredric Jamerson, Zygmunt Bauman ve David Harvey gibi dnrler ise post-modernizmi tamamen yeniden bir yaplanma olarak deerlendirirler. Jean Baudrillard, Stephen Crook, Jan Pakulski ise sre giden srecin yeni bir aamas ve yeni ortaya kan eilimler olarak ele alrlar. Ba-
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
120
oulculuk, genel olarak tek bir perspektiften ziyade farkl perspektifler asndan yaklamay ngrr ve pek ok alanda kullanlr. rnein kltrel oulculukta geni bir toplum iindeki daha ufak gruplarn kltrel kimliklerinin korunmas anlalrken politik oulculukta, politik gcn seimlerle olumasn ounluun hegemonyasn SIRA SZDE yaratmas nedeniyle ret edilerek toplum iindeki farkl gruplarn eit temsili amalanr. Bu yaklam; benzer ekilde din, L M alanlarda D N Efelsefi ekonomik, da yer bulur.
S O R U
udrillard; post-moderniteyi gelien kitle medyas, iletiim ve kitle tketimi ile yine kitle tketimi ve yeni dnemin getirdii ve yaygnlaan ynlendirilmi iletiim, sembolik tketim ve zaman ve meknn daralmas ile ilikilendirir. Crook ve arkadalar ise bu dneme ilikin temel eilimleri; sosyal paralanma (fragmentation), farkllama (differentiation), ksa mrl sosyal yaplanmalar, esnek uzmanlama, gelien kltrel oulculuk (pluralism), yzeysellik, olgularn ticarilemesi, populizm, yaygnlaan eklektizm (eclecticism), stillerdeki senkretizm (syncretism) ve geneldeSIRA tm deerlerde artan bir liberalleme olarak ortaya koymaktadr. GSZDE nmzde de bu kavramlar zerine tartmalar youn olarak devam etmektedir. Baz dnrler, daha radikal bir yaklamla post-modernizmin post-yapsalclktan DNELM beslenerek genileyen yapay bir tartma olduunu ileri srerler. Biz burada bu tartmalara girmeden post-yapsalcln douu, sunduu yeni perspektifler ve bu S O R U ve Darridann grlerine yer vereceiz. balamda Foucault
D K K A Tdaha dikkat ekmek faydal olacaktr. Post-modernizmin temellerini Burada bir noktaya ok daha nceleri sanatsal akmlarda bulmak mmkndr. Bu adan 20. yyn ikinci yarsnda kltrel veSZDE sanatsal bir akm olarak bilinen Dada veya Dadaizm, post-modernizmin SIRA habercisi olarak kabul edilir. 1950lerle birlikte modern sanat kendi izole yapsn kaybederek poplerlemeye, ticarilemeye ve beraberinde uluslararas boyut kazanmaya balaAMALARIMIZ m, 1960larla pop, sanattan beslenerek gelimi; plastik sanatlardan mimariye kadar pek ok alanda etkili olmutur. Post-modern sanatn en temel zellii, modern sanatn elitist ve avangartK(avan-garde) yapsn ret etmesidir. T A P
DKKAT
Eklektizm; olgulara SIRA SZDE yaklamda tek bir paradigma yerine farkl teorileri, fikirlerin birlikte ele alnmas gerektiini ileri sren kavramsal bir AMALARIMIZ modeldir. Bu yaklam, btncl bir tutarll olanaksz klmas nedeniyle eletirilir. Senkretizm (syncretism); K T Aztt, P elikili birbirinin olgularn uzlatrlarak birletirilmesi anlamnda daha ok felsefe ve dinde kullanlan bir kavramdr. SIRA Trnein E L E VSZDE dinsel ZYON varsaymlarda ya da metinlerde bilimsel ierik aramak gibi. Ayrca farkl bir anlamda dilbilimde de yer DNELM bulur. Avangart (avan-garde); NTER N E Tve politika kltr, sanat alnnda ilerici ve yeniliki anlamnda S O R Ukullanlan bir terimdir.
POST-YAPISALCILIK
Post-yapsalclk, 20. T SIRA E L E V SZDE ZY O N yy. Fransz ve kta Avrupas felsefecileri ve teorisyenlerinin entelektel grlerini kapsar. nsan kltrnn yaplar aracl ile anlalabileceini savunan ve bu grlerini zellikle dil zerinde modelleyen yapsalclktan DNELM byk oranda etkilenen ama ondan farkllaan bir dnce akmdr. Bu dnce NTERNET hareketi; post-modernizm, anti-humanizm, aydnlanmann reddi ve var oluu feS O R U nomenolojiden (Davis, 2006) de byk oranda etkilenmitir.
DKK AT Post-yapsalclk 1960larda Fransada ortaya kan ve hzla dier lkelere yaylan geni tabanl, dolaysyla gevek biimde yaplandrlm, disiplinler aras bir entelektel harekettir (Marshall, 1999:595). Kayna yapsalclk olan post-yapsalclk bundan dolay yaSIRA SZDE psalclkla benzer baz zellikler tamakla birlikte (rnein her iki yaklam da eletirel olmakla birlikte) iki yaklamn birbirlerinden olduka ayr olduu da bilinmektedir (SaAMALARIMIZ rup, 1997:9). Basit bir ifadeyle post-yapsalclk, dil ve dile benzer ekilde toplumun anlaml yaplar veya sistemler olarak analiz edilebileceklerini varsayan yapsalcln yeniden yorumlan olarak tanmlanabilir. Marshalln ifadesiyle (1999: 595) Post-yapsalcK T ASaussuren P ln esas baars dil kuramnn iinde yer alan radikal analitik olanaklar, temsil edici bir fenomenden ziyade anlamlandrc bir fenomen eklinde yeniden kefetmesi ve geniletmesi olmutur.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
Post-yapsalclk ve yapzm veya yapskm (deconstruction), post-modernizmin teorik formlasyonu olarak da dnlebilir. Aydnlanma ile balayan modernite; dnyay rasyonel, ampirik ve objektif balamda aklamay vaat eder. Ak NTERNET
6. nite - Post-Yapsalclk: Michel Foucault ve Jacques Derrida
121
Yapzm veya yapskm, herhangi bir metnin iindeki ikili kartlklarn (akkapal, iyi-kt, devamldevamsz vb. metnin btnl asndan tutarsz kullanmlarn ele alarak yazarn kurduu kavramsal ayrmlarn baarszln aklamak iin gelitirilmi bir metin okuma yntemidir.
bir gerekliin olduunu kabul eder ve eer doru metotlar kullanlrsa bu gerekliin bilgisine ulalabilir olduuna inanr. Oysa post-modernizm bu gvene sahip deildir; nk sebebin kendisi de kendi yolunda kstl bir tarihsel formdur ve sebeplerin vaat ettii kesinlikler artk yoktur. Post-modern bak; gereklik, estetik ve ahlak yarglarna ilikin bir tercihi deerlendirmenin rasyonel bir yolunu sunmaz; eski dnce kalplarn skp atarak bir temizleme yapar ve yeni bir anlama biiminin yolunu aar. Post-yapsalclarn yapsalcla olan eletirileri ise iki ana tema zerinde toplanmaktadr: () Yaplarn kendi kendilerine yetmesi ve () bu yaplarn ikili ztlklardan olumas. Post-yapsalc dnce akmnn ortaya kt 1960l yllarda Fransa, devlete kar ii ve renci isyanlarnn youn olarak vuku bulduu politik kargaa dnemi iindedir. Bu adan feminizm, nihilizm, anarizm gibi alternatif felsefelere olan ilginin artt bir dnemdir. Foucaultnun subjugated knowledges (tutsak bilgiler) olarak adlandrd bu farkl bak alar, baskn Bat felsefesi ve kltrnn eletirisi niteliindedir. Bu bilgiler, daha baskn olan bilgilerin arkasna saklanm; ancak eletiri yolu ile ortaya karlabilecek ve diskalifiye SIRA SZDE edilebilecek bilgiler setidir. Bu naif bilgiler, bili seviyesinin veya bilimselliin altnda yer alrlar (Foucault, 1980:82). Dolaysyla Foucault, subjugated knowledges kavramyla iki eyi kasteder: () Bir tarafta formal organizasyonlarn iinde gmDNEL M l olan veya maskelenmi tarihsel ierikler, () diskalifiye edilmi olan bilgi serileri (Foucault, 2003:7). te post-yapsalclk, Bat kltrnn temel kabullerini teS O R U hir ederek, bir bakma bu eletirileri hakl karmann aralarn sunmutur.
K K A T anlamszl Nihilizm, Latince hilik anlamndaki nihil kknden gelen temeldeDhayatn zerine kurulu felsefi bir retidir. ounlukla var olu formunda karmza ksa da epistomoloji, metafizik, ve ontoloji alanlarnda da kullanlmaktadr. Varolucu SIRA SZDE nihilizm, yaamn somut bir anlam, amac ve gerek bir deerinin olmadn ileri srer. Moral deerlerin gerekte var olmadklar ve sonradan soyut olarak ortaya ktn, gerekliin AMALARIMIZ bulunmadn ve bu balamda bilginin de mevcut olamayaca iddias, bu doktrinin dier temel yaklamn oluturur. Yaamn temel referans noktalar olan normlar, deerler, kurallar ve yasalarn bulunmamas hlini ifade eden anomi hli ile birlikte anlabilmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
Post-yapsalcln temel nermeleri aadaki gibi sralanabilir: 1. Tarih ve kltrn yaplar koullandrdndan yaplarn, yanl yorumlara TELEVZYON ve nyarglara maruz kaldn ileri srer. 2. Dolaysyla bir nesneyi anlamak iin hem nesnenin kendisini hem de bu nesneyi reten bilgi sistemleri bir arada incelenmelidir. Bu balamda PostSZDE yapsalclk, bilginin nasl retildiini temel aratrma SIRA sorunsal olarak kaNTERNET bul eder. 3. Post-yapsalclk, yapsalcln aksine tarihseldir; kltrel kavramlarn zaDN ELM man iinde nasl deitiine odaklanarak ayn kavramlardan imdi ne anlaldn bulmaya alr. rnein Foucaultnun Deliliin Tarihi adl eseri, S O R U delilikle ilgili kltrel tutumlarn bir tarihidir.
D K biri, K A T tarihe bak Yapsalclk ile post-yapsalclk arasndaki en temel farkllklarndan alardr. Post-yapsalclar, tarihe greli yaklarlar ve evrimsel bir izgi zerinde gelitii tezini ret ederek raslantsal olgulara dayal olduunu iddia ederler. Tarih farkl seeSIRA SZDE nekler sunar.
TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET

DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
122
4. Post yapsalclar benliin ayr, tekil ve tutarl bir varlk olduu grne katlmazlar. Aksine birey, birbiriyle atan bilgi hkmleri (toplumsal cinsiyet, rk, snf, kariyer vb. gibi) arasndaki gerilimlere sahiptir. Dolaysyla bireyin benlik algs onun nesnelerin anlamlarn yorumlamasnda kritik bir rol oynar. Her ne kadar farkl dnrlerin benlik hakkndaki grleri farkllasa da post-yapsalclar benliin sylemlerle ina edildii grn sklkla paylarlar. 5. Bir metin yazarnn amac, okuyucu iin ikincildir. Post-yapsalclar bir metnin tek bir amacnn, anlamnn ve tekil bir var olua sahip olduu fikrini reddederler. Her birey; herhangi bir metinle ilgili olarak yeni ve bireysel ama, anlam ve var olu yaratabilir. Anlam, yani gsterilen, birey tarafndan; yani gsteren tarafndan ina edilir. Bylelikle, gsterilen gsterenin nceliine gre konuur. Yapsalclk, doruluu metnin arkasnda ya da iinde grrken post-yapsalclk okuyucu ile metnin karlkl etkileimini retkenlik olarak grmektedir (Sarup, 1997: 12). Dolaysyla post-yapsalclkta bir kltr nesnesinin ne anlama geldiini anlamada, onun belli deikenlerle (rnein kimlik balamnda ) olan ilikisinin analizi byk nem arz eder. 6. Post-yapsalc metin analizlerinde okuyucu, yazarn yerini alr. Bu yer deitirme yazar merkezden alma olarak deerlendirilir; bylelikle yazara sabitlenmeden dier anlam kaynaklar da aratrlr (farkl okuyucular, kltrel normlar ya da dier metinler balamnda). Bu alternatif kaynaklarn birbirleriyle tutarllk gstermeleri de gerekmez. 7. Post-yapsalclar, hiyerari iinde baskn olann temel nitelii kavramn reddederler. Daha ziyade amalar, bu ilikileri analiz ederken baskn olan ile itaat eden arasndaki bamll aa karmaktr. Bu ilikileri anlamann tek yolu, tekil anlamlar illzyonunu reten bilgi sistemlerini ve kabullerini yerinden karmak tr.
MICHEL FOUCAULT Foucaultun Yaam

Foucaultun yaamn iki boyutta deerlendirmek gerekir: () Biri standart kalplar iindeki kiisel yaam tarihi, () dieri kendine zgn sra d yaam biimi (Gutting 2005). Aslnda yaam biimi, felsefesinin bir uygulama alan gibiydi. Ona gre yeni bir bilgiye ulamak ancak tm snrlarn zorlanmasyla mmknd. Foucault, nl bir tara ailesinin oludur. Babas ise baarl bir doktordu. Paul Michel Foucault prestijli bir okul olan cole Normale Suprieureun parlak, hatta yldz bir rencisiydi. (Sonradan bilinmeyen bir nedenden dolay Paul ismini reddetmitir.) O, akademik ve siyasi balantlar nedeni ile akademik hrslar olanlardan beklendii zere yksek okul retmenlii yapmak yerine bir sre sve, Polonya ve Almanya gibi lkelerde dolamtr. Doktora tezini tamamlarken Sorbonneun en gl profesrlerinden biri tarafndan desteklenmi ve hemen tezinin baslmasnn ardndan dnemin belli bal entelektellerinden olumlu eletiriler almtr. Takip eden sekiz yl iinde kolaylkla krs sahi-
Resim 6.1 Foucault, zamann nl filozofu Sarte ile birlikte bir protesto gsterisinde (Gutting 2005).
123
bi olmutur. Onun 1966 ylnda yaymlanan kitab Les mots et les Choses (ngilizce The Order of Things olarak yaymlanan kitap, lkemizde Kelimeler ve eyler adyla yaymlanmtr.) akademik olarak en ok satanlar arasna girmi ve onu Sartre gibi Fransann temel dnrleri arasna sokmutur. Birka yl sonra da sperSIRA SZDE elit College de Francen seimlerini kazanmtr. Birok yerde dersler vermitir. Dier yandan da dnyay dolaarak (Japonya, Brezilya, California ve dierleri) dolu salonlarda konferanslar vermi ve gittike artan bir ekilde politik hareketlere D NELM katlmtr. Bu srada su ve seks zerine yazd iki kitap, onu beeri ve sosyal bilimlerde en nde gelen figr yapmtr. 1984 ylnda ldnde oktan dzinelerS O R U ce kitabn konusu olmutur ve bundan sonra n daha da artmtr (Gutting 2005).
DKKA T College de France, 1530da kurulmu Fransann en prestijli yksek eitim kurumlarndan biridir. Belli saydaki krsye alanndaki en nde gelen bilim insanlar seilerek getirilmektedir. ncelikle aratrmann hedeflendii okul, Avrupann en gelimi laboratuvarlaSIRA SZDE rna sahip olup onu ayrcalkl klan dier bir zellii de derslerin katlmak isteyen herkese ak olmasdr. Yksek seviyeli dersler ise sadece konunun uzman aratrmaclar ve profesrlerin katlm ile kapal olarak gerekletirilmektedir. AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Foucaultun yaamna ilikin deinilmesi gereken dier bir konu da onun ayn T A P zamanda politik bir katlmc ve eylemci olduudur. Foucault,Kkendinden balayaSIRA SZDE rak dier tm zgrlklerin bamsz ve adanm bir ateli savunucusudur. Onun her trl baskya kar duyduu nefret, bilimsel tartmalarnda alevlenmitir. O en TE LEVZY O N durmak gizlemli (belli zel gruplar iin olan) almalarn, pek ok tirana kar D NEL M iin sunulmu bir alet kutusu olarak grmtr. Etkisi arzulad gibi olmutur; o anti-psikiyatri hareketinin, hapishane reformunun, ecinsel zgrlklerinin etkili S O R U bir kahraman hline gelmitir (Gutting 2005:2). NTERNET Burada Foucaultun yaamna zel yer vermemizin amac, yaamnn D kendi K K A T felsefesi ile olan rtmesidir. O mevcut sisteme tamamen kardr. Hatta pek ok yazar da pek ou eski Marksist olan Foucault gibi kiilerin bu post-modern dncelerini, kapitalist sisteSIRA SZDE min dnsel temeli olan modernitenin yklmas ynnde entelektel aba olarak deerlendirirler. Foucault, mevcut epistemeye de (bilgiye de) kardr. Ona gre yazar, bilginin snrlarn zorlayan kiidir ve yaam da bu erevede deerlendirilebilir. AMALARIMIZ
K T A P SIRA SZDE
Gizlemli (ezoterik), belli bir grup iin olan anlamnda TE LEVZYON DNELM kullanlmaktadr.
S O R U NTERNET DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Foucault ve Post-yapsalc Dncelerinin Ortaya k

K bir T A kitabevinden P Foucaultnun akademik analizlerinin balang noktas olarak rastlantyla ald ve ihmal edilmi sra d bir yazar olan deneyci (experimentalist) Raymond Roussel (1877-1933)a ait bir kitap olmutur. Rousseln nemi, bir edeT Eyazlarnn L E V Z Y O N megalobiyat teorisinden ya da hareketinin temsilcisi olmasndan ok man bir duyarlla sahip olmasdr. Sz konusu yazar, gerekten de daha nce nl bir psikiyatrisin aratrma konusu olmu ve bu doktor onun dnme uram dini saplantlardan dolay ac ekmekte olduu tehisinde bulunmutur. BabasnNTERNET dan kalan servet, Rousseln 1894 ylndan lmne kadar geen srede zamannn tamamn yazlarna vermesini salamtr. Rousseln almalar avangart standartlara gre bile olduka aykrdr. O, sadece kendini ifade edecek bir teknikle yazmak isteyen bir yazardr. rnein bir metin iinde ilk nce deyimlerin tamamen farkl anlamlarn kullanarak hikyeye balyor, sonra hikyenin sonunda kelimelerin bir harfini deitirerek tamamen farkl bir anlam olan bir sonla bitiriyorK T A P
TELEVZYON
NTERNET
124
du. Yazar, bu tavrn yle zetlemitir: Benim temel ilgim hayatmda ve almalarmda bata olduum kii olmamaktr (Gutting 2005:6). Foucaultnun bu yazardan en ok etkilendii nokta, onun znellii dlamasdr. Yazar, hikyelerinde karakterlerin deneyimlerine yer vermemi, sadece objeleri ve eylemleri betimlemitir. Yazarn bu tutumunu Foucault yle ifade etmitir: O, hibir yze sahip olmamak iin yazmaktadr (Gutting 2005: 6). Foucault, aikar bir ekilde dilde bireyin (z) kayb ile sbjektivitenin dlanarak yok saylmasn, lmle ilikilendirmitir. Foucault, Rousseln almalarn analiz etmeye alrken yazarn karanlk, mphem lmne merkez bir yer vermitir; Roussel otel odasnn kilitli kapsnn (nceleri daima ak tuttuu) hemen nnde yerde bulunmutur ve yazarn belki kapy kendini kurtarmak iin amaya m alt, yoksa kurtarmaya gelenleri engellemek iin mi kendini kilitledii bilinmemektedir. Foucaultya gre yazarn lmndeki bu durum, Rousseln yazlarndaki Nasl kitaplarm kesin ifadelerle yazabilirim ifadesi ile belirttii gibi anahtarla ilikilidir; onun anahtar insanlar ieri almak iin mi, yoksa onlar darda tutmak iin mi kullandn bilemeyeceimiz gibi, edebi olarak da bu anahtar kullanrken yazarn metnin anlamn amak m, yoksa kapamak m istediini bilemeyiz. Ve onun lm bizleri bu iki soruyu zmemizi de engellemitir. Ayn zamanda onun bu ekilde lm bizleri, onun kitaplarnda kulland edebi anahtar ile kendisinin ve hikyelerindeki karakterlerinin basklanan sbjektif yaamlarna ilikin grlerimiz arasndaki balanty deerlendirmekten de alkoymaktadr (Gutting 2005:7). Foucaultnun bu yazar zerinden yapt tartma, akademik almalarndaki duruu ile rtmektedir. rnein entelektel evreler tarafndan yapsalc ve zellikle de post- yapsalc akm iinde anlan Foucault, birok yerde kendisinin herhangi tek bir paradigmann sadk taraftar olmadn dile getirmitir (Lotringer 1989: 60; Sturrock 2003). Sistematik bir teori gelitirme konusunda isteksiz olan ve tek bir dorunun, gerein olmadna inanan Foucaultnun almalar felsefe, psikoloji, psikiyatri, sosyoloji ve tarih gibi disiplinler aras bir dzlemde yapsalclk ve post-yapsalclkla organik balar olan karmak bir yap gsterir. Ancak almalarnn tm bu giriftliine karn net olarak sylenebilecek en temel duruu, zneyi merkeze oturtan teorilere (fenomenoloji, sembolik etkileimciler gibi) kar bir tavr almasdr. Foucault, yapsalcla eletirel yaklamakla birlikte bu noktada yapsalclarla hemfikir olarak znenin doas gerei zgr olmadn, aksine her taraftan toplumsal belirlenimlerle kuatldn kabul eder. Ona gre zne fikri, zneleri bir iktidar alan ve belirli pratikler seti iinde konumlandran toplumsal sylemler (dil, dnce ve sembolik sistemler) aracl ile retilen toplumsal bir kurgudur (Layder, 2006:135-136). Birey, anlamn yaratc kayna deildir; anlam, bireylerin toplumsal pratiklerini tanmlayan ve mmkn klan sylemlerin unsurlar arasndaki i ilikilerin bir rndr. Bu balamda kltr, herkes iin geerli olan deerler hiyerarisidir ve kltr, seici ve dlaycdr.
SIRA SZDE
Foucaultnun yapsalcla ynelik eletirilerini aratrnz? SIRA SZDE nsanlar yaantlarn kendilerine ak, sosyal olarak ina edilmi anlamlar araD N E L M nsanlarn gndelik hayatta iinde yer aldklar pratikler kecl ile srdrrler. sinlikle sylemlere dayanr ve onlar biimlendirir, ayn ekilde sylemler de praS O R U (Layder, 2006:136). Foucaultnun analizlerinde iki temel vurgu tikleri biimlendirir bu duruunu zetler:
DKKAT
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
125
(I) Bireylerin gdleri yerine sylem/pratiklere odaklanarak nesnellik dzleminde almaldr. (II) Nesnel g ilikileri zerinden nesnel toplumsal formlara ynelmelidir. Bu bilgilerin altnda Foucaultnun temel grleri, kulland nemli teknik terimlerin bazlar ve temel eserleri nitenin devamnda ksaca ele alnmtr.
Foucaultun Temel Dnce ve Kavramlar

Benlik
Foucaultya gre benlik, sylem ve toplumsal konumlar tanmlayan pratikler ve iktidar ilikileri alan iinde oluur. Yapsalcln mikro/makro dalizmini nedenlerini ak olarak ortaya koyamasa da (pek ok konuda belirsizDbraksa da) ret eder NELM ve zne olan bireyi ldrr. ktidar tarafndan belirlenen benlik, ok paral ve ok ksmldr. Dolaysyla Foucaultya gre birey bilinli, kendini kontrol edebilen, S O R U i btnle sahip tutarl, rasyonel bir varlk deildir.
D K K A T sz eder ve Foucault, ilk dnem almalarnda iktidar tarafndan belirlenen benlikten analizlerinde benlii dlasa da belirsizlik ve elikileri ortaya koyar. Son dnem almalarnda ise benlik teknolojilerine younlaan Foucault, g ve egemenlie verdii nemi SIRA SZDE yaklamnn odak noktasndan kartp bu eksiklii gidermeye alr (Best ve Kellner, 1991:65)
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Sylem-Arekoloji-Soyktk-Ariv
Sylem: Foucaultnun analizinde dil, en nemli unsurdur. Ona gre dil, asla maK T A P sum ve tarafsz bir ifade arac deildir. Sylemler, iktidar ilikilerinin ifadeleridir ve bu ilikilerle balantl pratikleri ve konumlar yanstrlar (Layder 2006:137). nk bir sylemi kullanabilme zel bir alann bilgisine sahipliin ifadesidir ve bu bilgiE L E V Zkontrol YON ye sahip olanlar, olmayanlar zerinde hakimiyet kurabilir ve Tonlar edebilirler. Sylemler belli kurallara uyan pratiklerdir (Foucault, 1972). Arkeoloji: Arkeoloji kavram ise Foucaultnun yaklamn betimleyen en nemli kavramlardan biridir. Arkeoloji, sylemler iindeki dnceleri, imajlar, temalaNTER NET r, temsil edilileri betimlemeye almaz; sylemlerin kendisine, belli kurallara uyan pratikler olarak sylemlere odaklanr. (Foucault 1972:138). Bu kavram, imdiki zamann tarihini yazabilmek iin gemite kalan tutarsz, elikili kurallar ve izleri incelemek ile ilgilidir. Bir baka deyile arkeoloji, bugn bizim ne olduumuza yol aan sreleri anlama kanal olarak tarihe bakmaktr. Arkeolojik analizin amac sadece belli tarihsel dnemlere ait sylemsel oluumlar ile onlarn iinde yer alan tikel sylemlerin ortaya kn mmkn klan biimsel epistemik koullar aa karmaktr. Soyktk: Foucaultnun metodolojisinde bir dier nemli kavram da soyktk kavramdr. Aslnda bu iki kavram (arkeoloji ve soyktk) arasndaki farkllk, belirsiz ve kafa kartrcdr. nk her ikisinin de amac ayndr. Ancak eer bir farkllk aramak gerekirse arkeoloji, farkllk ve benzerliklerin belirlendii dzleme odaklanyorsa soyktk; daha ok iktidar ilikileri ve bu ilikilerle biimlenen politik teknikleri, kullanl bilgi formlarn retmek iin eylerin organize olduu dzleme odaklanr. Yani soyktk, teknii ampirik verilere dayanarak yaplan dzenlerin yaplarnn analizidir (Foucault, 1971:78). Foucault, bu kavram bize mcadelelerin tarihsel bilgisini oluturmamz salayacak ve bu gn bu bilgiyi taktik olarak kullanmamz mmkn klacak olan bilimsel bilgi ile yerel hatralarn birK T A P
TELEVZYON
NTERNET
126
Szck anlam nsel olan apriori felsefede deneyden nce olan anlamnda kullanlmaktadr. Apriori ayn zamanda deneyden sonra anlamna gelen aposteriorinin de kart olarak kullanlmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lii olarak, kullanmay nerir (Foucault, 1994:42). Soyktk, temel olarak bilgi ve kltrn ayn altyaps ile ilgilenir ki Foucault bunu, g mekanizmalar sayesinde doru ve yanln temellerinin ayrt edilebilecei bir dzlem olarak da betimler. Ariv: Bu balamda bavurduu dier bir teknik kavram da ariv kavramdr. Belli bir tarihsel dnemin ya da kltrn gemiinde brakt btn maddi ipularnn koleksiyonunu ifade eder. Bu ipularn aratran bir kii dnemin tarihsel apriorisini ve bilimini aratran bir kii de dnemin epistemisini anlayabilir. Bu kavramlarn hibirinin kehanette ya da tahminde bulunma deeri yoktur. Bunlar sadece snrl tarihsel dzenlerin/kurallarn betimlemeleridir. Foucaultyu entelektel camiada ne kartan en nl eseri ise 1966 ylnda yaymlad Kelimeler ve eyler nsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi (The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences) adl almasdr. Bu kitabn temel tezi, tarihin tm dnemlerinde neyin kabul edilebilir olduunu seen, kuran gerein belli temel koullarnn olduudur. rnein Foucaultya gre bilimsel sylem, bir SIRA SZDE epistemeden dier epistemeye ani deimeler kaydetmitir. Michel Foucault, bu kitapnda bilim tarihini inceleyerek epistemoloji veya episteme yaplarnn, insanlarn bilme ve tasarlama yollarn nasl ekillendirdiini tartr. Foucault, episteD bilgiyi NELM me terimini belli bir yerde ve zaman diliminde bilimsel bilgi retimini belirleyen yaplar ifade etmek iin kullanr. Epistemolojik alan ise belli bir zaman diliminde ve S O R U yerde belli bilgi biimlerinin ortaya kn ekillendiren koullardr. Foucault ncesinde episteme, genel anlam olan bilgi tanmlamasna bal olarak ele alnDKKAT m ve deerlendirilmitir. Ancak Foucault ile birlikte kavram farkl bir kuramsal ereveye oturtulur. Foucaultnun almalarnn nemli bir ksm epistemolojinin tarihi zerineSIRA SZDE dir. Ancak Foucault bu almalarn yepyeni bir perspektif ve yntemle (soykt ve arkeoloji) gelitirir ve zellikle 17. yzyldan itibaren deerlendirir. Ona gre dnAMALARIMIZ mzn ya da ussallmzn kuruluu, tek tek dnrlerin etkileriyle olmam; bir dizge olarak ortaya kmtr. Foucaultdaki epistemenin ilk anlam, burada kullanlan dizge anlamdr. Buna gre episteme, verili bir tarihsel dnemdeki tm kltrel ve dnsel K T Abelirleyen P farklar kendinde temel dzen ya da ana kod olarak aklanabilir. Bir btn olarak yaama yn veren anonim dnceler, genel kanlar, gerekli inanlar bu kodlarla belirlenir. Foucaultnun yaklam sylemsel belirlemeler bakmndan Kantn apriorileriTEL EV Z Y O Nok Thomas Kuhnda grlen paradigma kavramna benzer. Foucane, episteme ise daha ult (1972), buradan hareketle, Bilginin Arkeolojisini yapar, yani bilimsel sylemi belirleyen ve yaplandran kurallar btnnn kodlarnn zmne giriir. Bu balamda dier nemli bir eseri, orijinali 1969 ylnda yaymlanan Bilginin Arkeolojisi (The Archaeology of Knowledge) adl almasdr. Bu kitapta, sylemin en temel birimi olan ifadeyi (statement) analiz etmeye ynelir. Foucault, sylem kavramn, tarihin brakt szel izlere gnderme yapmak zere kullanr. Belli bir konuma tarz olarak da betimler (Foucault 1972). Ona gre ifadeler bir sylem alannda ortaya ktklar koullara baldr; salt bir nerme (propositions), konuma eylemi (speech act) ya da sz (utterances) deildirler. Onun ifadeye olan tutumu radikaldir; o ifade analizlerinde sadece gereklik sorununu parantez dna almakla yetinmez, dz anlam sorununu da parentez dna alr. Onun analizinde nemli olan konuma eylemlerinin daha derindeki anlamlardr. O, detayl bir ekilde ne yazlp sylendiine bal olarak gereklik iddialarnn nasl ortaya ktn ve bunun sylemsel formasyona nasl uygun dtn sergilemeye alr. Bylelikle Foucault, ifadelerdeki tutarszlklar da ortaya kararak antropolojik bir
NTERNET
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
127
durutan farkllk gsterir. O; ifadeleri, tutarszl oluturma rollerinin dnda ve ayrca byle bir oluum esnasnda ortaya kartlabilmesi mmkn olan ifadeleri incelemeyi de reddeder. Bir tarihi olarak sadece gerekten tarihte meydana gelmi ifadeleri betimlemeyle ilgilenir. nk ona gre tm sistem ve onun tutarsz kurallar ifadenin kimliini belirler, yani bylelikle olas ifadeleri gerek olanlarndan ayrt etme diye bir ey yoktur. nk gerek ifadeler tutarsz bir sistemdeki zaten tek ihtimaldirler. Bilginin Arkeolojisi adl eserinde Foucault; kurumlar, politik olaylar, ekonomik pratikler ve srelerin dahil olduu elikili olmayan pratiklerin listesini yapar (Foucault, 1972:162). Ayrca sylemin tm kltrel formlarn temeli olmadn da tartr. rnein sanat ve mzik gibi formlar tutarsz ya da elikili deildir. Dolaysyla ona gre sylemlerin otonom katmanlarn aratrmann hibir faydas yoktur ta ki biri bunu pratikler, sosyal ilikiler, politik ilikiler vb gibi dier katmanlarla ilikilendirinceye kadar. Foucaultnun ilgisini eken ite bu ilikilerdir. Foucault, bilgiyi aa karmay sahiplenen birbiriyle elikili/tutarsz pratikleri (discursive practice) veya konuma eylemlerini analiz etmeye alr. Tutarsz pratikler kavram, farkl bilgi formlarn reten ve organize eden tarihsel ve kltrel adan zel kurallar setini ifade eder. Bilginin birbiri ile bu elikili pratikleri, zerinde aratrma yaplan nesnelerden bamsz deildir ve onlarn sosyal ve politik muhtevalar iinde anlalmaldr. Bu durum, insanlara empoze edilen dsal belirleyicilerin meselesi deildir; daha ok, bir dilin gramerinin ancak belli nermelerin yaplmasna msaade etmesi gibidir. Bilginin aratrlmas basite daha nceden var olmu nesneleri ortaya karmaz, onlar aktif olarak yaratr ve biimlendirir de. Foucault; bu tutarsz pratikleri (discursive practice), gereklikleri balamnda aratrmaktan ziyade, onlarn tarihini ya da douunu aratrr, bylelikle gereklik iddialarnn tarihini gstererek bilgi arkeolojisi yapmaya altn syler. Foucault, daha sonraki almalarnda Nietzscheden soy kt yaklamn ve Marxtan ideoloji analizini dn alarak bilgi retimi ile politik glerin nasl birbiri ile girift bir iliki iinde olduunu gstermeye abalar. Ancak Marxtan farkl olarak derinlerde bir yapnn olduuna inanmaz. Ona gre sylemi ya da toplumu tarafsz olarak inceleyebilecek hibir bak as yoktur. Foucault, modern dnemde hangi yollarla birey zerinde bilginin ve devletin gcnn arttn tartr. Ancak temel odak noktasn gcn kayna, iktidarn kimde olduu ve iktidarn bu gcn ne amala kulland gibi konulardan ziyade, bireylerin kimlikleri, psikolojik tutumlar vb. asndan nasl etkilendikleri zerine temellendirir (Sarup, 1988).
Sylem-ktidar-Kontrol
Sylem, iktidar ve kontrol arasnda organik bir korelasyon vardr. Kukusuz her sylem, rnein bilimsel sylem gibi, sistematik olarak kodlanmamtr; ama yine de iktidar alan oluturma ilevine sahiptir. Sylem, bu anlamda sadece yazl metinlerde deil belirli kurumsal ve rgtsel pratiklerde de mevcuttur (Layder, 2006). Ona gre iktidar, ilikiden baka bir ey deildir. ktidar basite basklayc deil reticidir. Sadece devlete ait deildir. ktidar tm sosyal beden deneyimler, en kk seviyedeki sosyal ilikilerde de vardr; her zaman her yerde vardr. ktidarn kullanm stratejiktir ve savaa benzerdir. Ancak tercih edilen tekniklere gre iktidar pozitif ya da negatif olabilir. Foucaultya gre (1980:139) negatif iktidar, hayr diyendir; bir eyin yaplamayacan ve yasalar glendiren gtr. Pozitif iktidar ise telkinde bulunur, problem zcdr.
128
Foucault, Hapishanenin Douu (2010b) ve Kliniin Douu (1973) adl almalarnda g teknolojileri terimi ile ifade ettii farkl iktidar biimlerinin oluumunu ve nasl kullanldn tarihsel bir bak asyla irdeler. Bu iktidar biimleri () mutlak iktidar, () disipline edici iktidar ve () biyo-iktidardr.
Mutlak ktidar
Foucaultya gre feodal dzende ve monarik sistemlerde iktidar tebalar zerinde snrsz bir gce sahip hkmran bir kiide cisimlenir. Mutlak iktidar, kral veya merkez bir otorite figrne kaytsz artsz itaati ierir. Bu sistem tipinde su, monarkn mutlak iktidarna kar bir tehdit olarak alglanr ve sulunun herkesin (halkn) gz nnde ve ibret verici, korkutucu bir biimde cezalandrlmas gerektii dnlr (Layder, 2006:139). Bu dnemde verilen cezalar, vahete ve uygulanan vahetin de sergilenmesine dayanr (Foucault, 2010b). Uygulanan ikenceler, keyfi bir zulm deil aksine kraln bu dnyadaki iktidarnn ritel bir icras olarak bilinli bir biimde tasarlanm dzenli pratiklerdir (Layder 2006:139).
Disipline Edici ktidar

Disiplin, sosyal sistemde bireylerin davranlarn dzenleyen bir iktidar mekanizmasdr. Mekn, zamanlama ve bireylerin davranlar zerine uygulanr. Gzetim teknikleri ile pekitirilir. Foucaultya gre iktidar, disiplin deildir; disiplin daha ok iktidarn tecrbe edildii yollardan biridir. Foucault, disipline edici toplum kavramn o toplumun tarihini, orijini ve hapishane, hastane, okul ve ordu gibi kurumlarn incelerken kullanr. Ancak Foucault, bu terimi disipline edilmi toplum anlamnda kullanmadna dikkat eker. Foucaultya gre (1973) disipline edici iktidar gelierek 18-19. yy. da mutlak iktidarn yerini alr. Ancak bugn bile mutlak iktidarn kalntlar vardr. Foucault, modern dnemin hapishane anlayn modern dnemin cezalandrma biimleriyle karlatrr. Bu yeni iktidar, insanlara fiziki cezalar uygulamaktan ziyade onlar srekli kontrol altnda tutar. Jeremy Bentham tarafndan tasarlanan Panoptikon (ierden aydnlatlan hcrelerin ortasnda ykselen bir gzetleme kulesinin yer ald, gzetleme memurunun gzlenenler tarafndan grnmedii daire biiminde bir bina) adn verdii bu gzetim sistemi ile insanlar cezaevleri, tmarhaneler ve manastrlara kapatlmaya balanmtr. Foucault Deliliin Tarihi (1995) adl kitabnda 17. yy. Avrupasnda mantn yitirmi, laf anlamayan insanlarn kilit altnda tutulduu kurumlarn ortaya kt bir hareketin baladna iaret eder. Bu hareket sadece delilere ynelik deildir; isizleri, bekar anneleri, baarsz intihar giriiminde bulunanlar, hayat kadnlarn, zamparalar, geleneklere aykr davrananlar ksaca sosyal olarak retime katlmayan veya zararl olan herkesi iermitir. Foucault bu hareketi byk kapatlma olarak kavramlatrmtr. nsanlarn kilit altnda tutularak kapatlmasna ilikin aratrmalarna disiplin, ceza ve hapishaneler balamnda da devam etmitir.
Resim 6.2 Panoptik Hapishane Tasarm- Illinois State/1954 (Gutting 2005)
129
Ancak zamanla Panoptikonun mant hastaneler, okullar ve hatta fabrikalara kadar geni bir organizasyonlar a iinde kullanlmaya balanmtr. Bu iktidar; psikologlar, program uygulayclar, doktorlar gibi profesyonellerin iktidardr ve tpk hkmllerin hapishanede yatma srelerinin hukukular tarafndan belirlenmesi gibi bireylerin hastanede, okulda ve benzeri yerlerde ne kadar kalacaklarnn, nasl davranmalar gerektiinin belirleyicisi de uzmanlarn kararlardr. rnein Foucault, Kliniin Douu (1973) adl kitabnda bir tarafta hastanenin geliimini ortaya koyarken dier taraftan tbbi mahede (kontrol, gzetim altnda tutma) nosyonunu tartmaktadr. Foucaultnun temel eserleri arasnda ilk sray alan Deliliin Tarihi (1995) adl almasnda ise, Orta a dneminden balayarak deliliin nasl ruhun hastalanmas fikrinden Freudla birlikte zihinsel bir hastalk olarak kabul edilmesine gelindiini aklamaktadr. Bu balamda insanlarn sosyal hayattan ekilerek nasl tecrit edildiini ve tedavi ad altnda hastann uygun grlen davranlar sergileyinceye kadar nasl vahete maruz kaldn ortaya koymaktadr. Bylelikle bireyler, srekli gzetlendiklerini dnerek istendik davranlar sergilemeye alrlar. Yani bireyler de kendini-gzetimi genel bir gzetim sisteminin bir paras olarak iselletirirler. Ksaca bu disiplin tekniinin amac, istenen davran gstermeyenleri normallik standartlarna uymalarn salayarak normalletirmektir. Bylelikle, bireyler herkese uygulanan eitim ve slah metotlaryla itaatkr uydular hline getirilir. Foucaultya gre (1995) iktidar teknolojilerinin ortaan karanlk zindanlarndan balayarak aydnlk modern hapishaneye ve uzman denetimine doru olan deiimi aslnda bir yanlsamadr. Grnr olma, a kma bir aldatmacadr. Grme/gzetleme ile modern toplum bilginin iktidar ile insanlarn yaam alanlarnn her yann her an kontrol etmektedir. Bireylere fiziki olarak eziyet etmenin, onlar kapal meknlarda sakl tutmann ve gnmzde de srekli gzetim altnda bulundurmann mant temelde ayndr. Modern devlet de insanlarn davrann ayn biimde ekillendirmek iin, deyim yerindeyse (tarm ve hayvanclk kltrlerinde grlen), bir obann srsn gtmesi gibi ynlendirmek iin belli teknikler kullanr. rnein dinsel bir pratik olan gnah karma 18-19. yy. da laiklemitir ve insanlar en gizil duygularn ve cinsel pratiklerini itiraf etmeye, ifa etmeye tevik edilmilerdir. Buradan elde edilen bilgiler sosyal bilimlerin veri tabann oluturmutur ki bu bilgiler, sosyal kontrol mekanizmalarn oluturmak iin kullanlmaktadr.
Biyo-ktidar
Foucault, Cinselliin Tarihi (2010a) adl kitabnda modern ada biyo-iktidar olarak adlandrd farkl bir iktidar biimini tartr. Disipline edici iktidar insanlarn davranlarna odaklanrken biyo-iktidarn temel hedefi dorudan insan bedenidir. Basit bir mantkla doum lm oranlar, dourganlk, hastalk, yaam sresi, diyet ve beslenme alkanlklar zerinden bir tr nfus planlamasna odaklanr. zellikle 18. yzyldan sonra politik birimlerin demografik yapy kontrol etme, dzenleme gayreti iine girdikleri grlmektedir. Ancak bunun iin uyguladklar yntem -tercih ettikleri teknik kapatma- men etme ya da zarar vermeyi iermez. Daha ok sylemler gelitirerek iktidar ve kontrol gndelik hayata tarlar ve yayarlar. Bu balamda tp, psikiyatri, sosyal hizmetler gibi pek ok uzmanlk alanlarnn sylemleri bireyleri ikna ederek ok daha yaygn ve ince bir formla itaate zorlar. Bu balamda cinsellik alan kontrol edilmeye allr. Foucault, Bilginin radesi (1984) kitabnda politik iktidarlarla beden arasndaki ilikiyi irdeler ve cinsellii kullanarak iktidarlarn tarihsel sre iinde bireylerin
130
bedenleri zerinden onlarn bedenlerini eiterek nasl sosyal olarak retici hle getirildiklerini ortaya koymaya alr. Drt ciltlik bu eserinin Bilginin radesi (The Will to Knowledge) adl ilk cildinde (1998) son iki yzylda iktidarn bir ynetim biimi olarak cinselliin fonksiyonunu ve biyo-iktidarn ortaya kmas ile olan ilikisini, dier iki ciltte (The Use of Pleasure ve The Care of the Self) ise Antik Yunan ve Romada cinselliin roln, baslmam son cildinde de bu adan Hristiyan dnemini ele almtr. Ona gre beden, tm nfusun ekonomik ve sosyal ynden idaresinin stratejik aracdr. Bu adan tp ve psikiyatri biliminin ykseliinin derin, igdsel ve gizemli bir cinsellik sylemini yarattn tartr. zellikle tp bilimlerinin gelitirdii normal cinsellik biimleri, uygun cinsel davranlar ve normal ve sapkn cinsel kimlik tipleri zerine gelitirdii bu sylem, baskn aklama olarak kabul edilmi ve temel varsaymlar da gnlk sylemlere kadar szmtr. Bylece de bu yolla znenin kendi cinsellik deneyimi biimlenmekte ve kontrol edilmektedir. Foucautya gre (1973:363) kendi hakkmzdaki bilgimiz i gr deil yansmadr. Foucaultya gre moodern iktidar biimlerinin doas; 1. Kesintisizdir, yaygndr yani her yerdedir. 2. Yukardan deil toplum iinde uygulanr, iktidarlar bilgi yoluyla yeni faaliyet alanlar ve tipleri yaratrlar; itaatkr bedenler, yeni sylemler aracl ile retilen bilgi, kurumsal ve rgtsel pratikler, rutinler ve kimlikler zerinden ekillendirilir. Bu balamda iktidar mekanizmalar insanlardan bamszdr. nsanlar, sadece iktidar tarafndan retilen ileyi kanallardr. Bireysel znellik (kimlik, psikolojik ynelimler gibi) iktidar ilikilerinin rndr. Yani onun nl deyimi ile zne lmtr.
SIRA SZDE
Eskiden ocuklarn hocaya verirken ebeveynlerin syledii Eti senin, kemii benim. deSIRA SZDE yii size Foucaultnun tasnifindeki hangi iktidar biimini artryor?
DNELM JACQUES DERRIDA S O R U Jacques Derridann Hayat
DNELM S O R U
DKKAT
Resim 6.3
SIRA SZDE (1930 - 2004)
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Derrida, Bat felsefesinin metafiziini eletirel analize tabi tutarak yapskm olarak bilinen metodu gelitiren ve hem yapsalc hem de post-yapsalc olarak anlan DKKAT bir Fransz sosyal felsefecidir. Ancak yapsalcln ve post-yapsalcln temel fikirleri zerine de eleSIRA SZDE tiriler yazm (Culler 1981) ve Feyerabendin anarik kar kn daha derli toplu ve sistematik hale getirmeye almtr. Derrida, toplum ve insanAMALARIMIZ la ilgili bilgi alannda bir tr hermeneutik kurgu yaparak hem modernizmin bilim anlayn eletirme hem de bir post-modern toplum bilgisi oluK T A P turma sorununu zmeye almtr. Derridaya gre bilimin amac, doru temsildir ve bilim nermeleri bu doru temsilin aracdr (aylan, 1996:37). TELEVZYON Derrida, 1930 ylnda Cezayirin El-Biar kasabasnda domu; on dokuz yanda Althusser, Foucault gibi dnemin belli bal aydnlarn yetitiNTERN ET ren, daha sonra kendisinin de dersler verecei Paristeki Ecole Normale Suprieuree (Yksek retmen Okulu) gitmitir. Ancak entelektel birikimini ok daha er-
131
ken bir dnemde Rousseau, Nietzsche, Gide, Valery, Camus gibi yazarlar okuyarak yapmaya balamtr ve Nietzche, Kierkegaard, Heidegger ve Husserlden zellikle etkilenmitir. 1956 ylnda kazand bir bursla ABDye Harvard niversitesine gitmi, Husserlin Geometrinin Kkeni adl almasn uzun bir nszle Franszcaya evirmitir. 1960ta Parise dnerek 1964e kadar Sorbonne niversitesinde, 1965ten sonra da Ecole Normale Suprieureda asistanlk yapmtr. lk makaleleri Fransada sol avant-guarde teorinin forumu ilevini stlenen Tel Quel dergisinde yaymlanmtr. 1960larn banda Sorbonneda dersler vermitir. Ayn yllarda tarih ve yaznn doas zerine incelemeleri Critique dergisinde yaymlanmtr. Bu almalar, yazarn dnce dnyas zerinde byk etki yaratan Gramatoloji zerine adl kitabnn temellerini oluturmutur. Derrida, metinlerin oklu yorumlarn ortaya karacak bir teknik olarak yapskm tekniini gelitirmitir. Derridann bu balamda ortaya att temel arasal teknik kavramlar; metin, iz, varlk, fark, oyun ve yapskmdr.
Gramatoloji, ilk olarak 1952 ylnda dilbilimci Ignace Gelbin ileri srd bir kavram olup yazm sisteminin dil ile olan ilikisini analiz etme abasndaki bilim olarak ksaca tanmlanabilir.
DERRIDANIN TEMEL DNCE VE KAVRAMLARI Yapskm Yntemi ve Metin

zellikle Heidegger and Nietzscheden etkilenen Derridaya gre dnya bir metindir, metnin dnda hibir ey yoktur ve btn metinlerin birden fazla anlam vardr. Bu yzden bir metnin tam ve en son yorumunun yaplmas imknszdr. Derridaya gre dil veya metinler, dnyann doal bir yansmas deildir. Metinler, bizim dnyay nasl yorumlayacamz yaplandrr. Ksaca Heideggeri takip ederek Derrida da dilin bizi biimlendirdiini dnmtr: Metin, onu gerek olarak anladmz bir alan yaratr. Derrida yap skm yntemini ina etmek zere nce Bat felsefesinin/dncesinin meta fiziini ortaya karma gayreti iine girmitir. Derridaya gre Bat dnce yaps ztlklara dayanr: iyi ktye kar, kadn erkee kar, konuma yazmaya kar vb. ve bu ztlklar hiyerarik olarak tanmlanmtr; ikinci terim birincinin bozulmu hali olarak grldnden her ikisi de karlkl olarak birbirine zt olan terimler eit deerde deildir. te Derridann temel amac yap skm yntemiyle klasik Avrupa dnce yapsn (construction) skp (de-construction) ondaki malzemeyle yeni, daha kullanl bir yap kurmak (re-construction) zere tarihsel anlam evrelerine geri dnler yapmaktr. Derrida, ie yapskmde ba eken figr olarak yap ve yapnn kayna olan merkez fikrini irdelemeyle balamtr. O, herhangi bir yapnn ya da sistemin her eyin oradan geldii ve her eyin ona gnderme yapt veya geri dnd bir noktay, bir merkez konumlandrma gerekliliine iaret ederek Bat felsefesinde bu merkezi aramtr. Ve Bat metafiziinde bu merkezin bazen bir Tanr ya da madde bazen insann benlii, zihni, idea bazen de felsefi bir sistemin veya inanlar setinin ne sylediine bal olarak bilinalt olduunu grmtr. Oysa Derridaya gre idea, Tanr, akl ya da madde gibi merkezlerin baka nosyonlara dayanak olmalar sz konusu olamaz. nk akn bir gstergenin yokluu sz konusudur. Onun yapskm fikrinin iki anahtar noktas bulunmaktadr. lki, bireysel somut pratiklerden ziyade yap skmcde de sistemlere ya da yaplara bakmaya devam eder ve ikincisi btn sistemlerin veya yaplarn bir merkezi, kk noktas yani sistemin yaratan var olduuna gre bu yapnn kaynan aratrr. Derridaya gre sistemler, daima yapsalclarn analiz ettii temel birimlerden oluur-zt iftlerve bu sistemlerde zt iftlerin bir taraf daima dierinden daha nemlidir, biri po-
132
SIRA SZDE
DNELM S O R U
zitif dieri ise negatif olarak deerlendirilir. Bat felsefesinde, rnein iyi/kt zt iftinde iyi olan taraf deerli olandr ve kt iyinin egemenliindedir. Aydnlk/karanlk, erkeksi/kadns, sa/ sol gibi btn iftlerde birinci terim ikinciye gre daha deerlidir. Her terim ancak dieri balamnda anlam kazanr, aydnlk karanlk olmayandr veya tam tersi. te bu zt iftler, Derridann Bat felsefesinde ilgilendii temel kartlklar ya da yaplardr. Derrida en nl almasnda zellikle konuma/yazma kartlna bakm ve konumann daima yazdan daha nemli grldn sylemitir. Derridaya gre btn Bat felsefesinin en temelinde, baka bir deyile var olan kavram kartlklarnn en kkeninde, sz (logos) ile yaz ayrmnn yer ald; bundan dolay szn ya da konumann dolaysz, itenlikli, hep bu anda olduunun dnlmesi nedeniyle gerek ile doruluun tek kayna, olas tek taycs olarak grldn sylemektedir. Aristo, Rousseau, Hegel yazy tretilmi tesadfi, dsal ve gsterenin kopyas olarak nitelerler: Fonotik, iaretin iareti. Aristoya gre konuulan kelimeler zihinsel tecrbelerin sembolleridir ve yazlm kelimeler ise konuulan kelimelerin sembolleridir. J.J. Rousseauya gre de yaz, konumann temsilinden baka bir ey deildir; ancak ok acayiptir ki bir nesnenin imajn belirlemek iin ok daha fazla abalar. Derridaya gre Saussure de bu gelenein takipcisidir ve ona (Saussure) gre de dil ve yaz iki farkl iaret sistemidir; ikincisi, yalnzca ilkini temsil etmek amacyla vardr (Derrida 2011). Post-yapsalcln yapsalclktan kopuunu ilan ettii yer, yorumsamacln radikal kanadna alan yolun belirginlemesi ile olmutur. Yapsalclk, doruluu metnin arkasnda ya da iinde grrken post-yapsalclk okuyucunun ve metnin karlkl etkileimini retkenlik olarak grmektedir. Baka SIRA SZDE bir deyile ele alnan rnn edilgen bir tketimi olarak dnlen okuma biimi statsn yitirmitir. Bu nedenle post-yapsalclk Saussurecu duraan gsterge (sign) birliine, yani DNE L M gsteren (signifer) ile gsterilen (signified) arasndaki birebir mtekabiliyet grne kar son derece eletirel yaklamaktadr. Post-yapsalcln yeni gsterge sisteminde gsterilenden gsterene doru bir kay sz konusuS O R U dur (Sarup, 1997:12).
DK KAT Sarupa (1997: 12) gre yapsalclk ile post-yapsalclk arasndaki en nemli ayrt edici zelliklerden biri udur: Yapsalclk doruluu metnin arkasnda ya da iinde grrken post-yapsalclk okuyucu ile metnin karlkl etkileimini retkenlik olarak grmekSIRA SZDE tedir. Baka bir deyile ele alnan rnn edilgen bir tketimi olarak dnlen okuma edimi deergesini [status] yitirmi, bunun yerine okurun performans gemitir. Bu neAMALARIMIZ duraan gsterge birliine (Saussure, c gr) son derece eletidenle post-yapsalclk, rel yaklamaktadr. Yeni yaklam gsterilenden gsterene doru bir yer deitirmeyi gerekli klmaktadr. Deergesi ile erekliliini [finality] yitirmi olduundan dorulua giK T A P ister istemez dikenli olacaktr. den yol bundan byle
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Derrida yaznn, konumacnn o anda yaplmam bir konumann kalnts ya T E L E V Z Y O N yanlglarn, belirsizliklerin beii olarak grldne dikda art grnlerin, kat ekmektedir (Gnc, 2005:20). Bu, belki iyi/ kt de olduu gibi apak bir ztlk deildir; ancak dilbilimsel teoriler balamnda konumann, dilin ilk ekli olarak konumlandrlmas ve yazmann sadece konumann kopyas ya da uyarlamaNTERNET s olduuna iaret edilmesi yeterli bir kanttr. Derridaya gre konuma imtiyazldr; nk imdi var olma ile birleir, biri konumak iin orada olmaldr.
133
Konuulmu bir kelimenin o konumay yapann var oluunu garantilemesi fikri, hmanist fikirleri pekitirmitir; neyin sylendiinin kayna olan gerek bir benlik vardr. Konumak iin orada olmas gereken bir benliin olmas fikrini Derrrida, mevcudiyet/bulunu metafizii olarak adlandrr. Ona gre, mevcut olma Platondan Descartesa ve hatta kendi dnemine kadar tm bat felsefesinin merkezidir. Mevcudiyet metafizigi, sonuta hepsi bamsz bir mevcudiyet ya da varlk alannn olduu varsaymndan hareket eder. Varlk, yokluun dier zt tarafdr ve varlk daima yok oluun stndedir. Var oluun yoklua olan stnl yznden her sistem, btn bir sistemin kt ve anlamn garanti ettii bir merkez oluturur ki bu merkez, varln var oluunu garanti eder. rnein benlii bir eit sistem olarak kabul edersek yaptmz, dndmz, hissettiimiz vb. her ey bu sistemin bir parasdr. Fiziksel ya da zihinsel yaammzn ekirdeinde, znde sabit, bir ve tutarl olan benlik vardr ki, bu ben dediinizde ne anlama geldiini bilen paranzdr. Bu z benlik veya ben, sistemin merkezidir ve varlnzn dili ve sizin dier her paranz parole szn bir parasdr. Dolaysyla ben sylediiniz ve yaptnz her eyin bir parasdr ve sizin varlnz ve var oluunuzu garanti eder. Bat felsefesi, sistemlere merkezlik grevini yapacak bir deste terime sahiptir: varlk, z, madde, gerek, ekil, bilin, insan, Tanr vb. Derridaya gre bu terimlerin her biri bir sistemin merkezi olarak iki amaca hizmet eder. Bu, sistemi yaratan eydir ki sistemin tm paralarnn arasnda iliki olduunu garanti eder ve sistemin kurallar tarafndan ynetilmeyen sistem tesi bir eydir. Ona gre Bat dnce sisteminde konuma var olu ile birleir ve her ikisi de hem yazmadan ve hem de yokluktan stndr. Derrida, Bat felsefinde tm dnce sistemlerinin ortak temel savnn, konuma ve eylem arasnda dolaysz bir ba olduuna ve bylelikle de znelliin merkez olmasna dayandn deifre ederek logosun Bat felsefesi iindeki ayrcalkl konumunun yazy deersiz kldn gstermitir. te konuma ve var oluun imtiyazn Derrida logocentrism olarak kavramlatrmtr ve o Bat felsefesinde hem sz hem de akl anlamna gelen bu ayrcalkl logos anlayna kar bir duru sergilemitir. Derrida, gstergelerin (ya da iaretlerin) iaret ettigi ve bu gstergelerden tamamen bamsz bir varlk alann olanakszln ileri srer ve gsterenden bamsz bir gsterilenin mmkn olmadn ortaya koyar. Bylece anlama iaret eden iaretlerden ya da gstergelerden bamsz bir anlam alannn olamayacan gstererek hibir koula bal olmayan bir bulunuun ya da mevcudiyetin sz konusu olamayacan belirtir. Burada belirtilmesi gereken dier bir nemli nokta ise Derridann yapskm teriminin ister istemez bir tekini gerektirmesidir. Bir bireyin, karsndakini anlamas iin salt kendini referans noktas olarak kabul etmemesi gerekir. te ona gre Bat toplumunun en temel sorunlarndan biri, merkeze hep beni alp farkl olan, yani tekini benin kategorileriyle deerlendirmesidir. Oysaki Derridaya gre var olan her kltrel yap, benzersiz niteliklere sahiptir ve o zgnl anlamak iin ben bak asndan vazgemek gerekir. Bylelikle Derrida klasik benmerkezci Avrupa bak asna da ciddi bir eletirel tavr gstermektedir. Bu arada Derrridann dnce sisteminde dilin bir sistem ya da bir yap olarak bir merkezi olmadn dikkate almak bir dier nemli noktadr. Dili bir sistem olarak bir arada tutan ve yaratan merkez bir kavram ya da fikir yoktur. te, Derridaya ve post-yapsalcla gre bunun kendi metotlar iin ok merkezi bir sonucu vardr. Sistemin unsurlarn bir yerde, bir arada tutan bir merkez olmadan mut-
Derridaya gre Bat dnce sisteminde sz/konuma (logos) var olu ile birleir ve her ikisi de hem yazmadan hem de yokluktan stndr. Konuma ve var oluun bu imtiyazn ise Derrida logocentrism olarak kavramlatrr ve Bat felsefesinde hem sz hem de akl anlamna gelen bu ayrcalkl logos anlayna kar bir duru sergiler. Derrida iin dilin bir yap ya da bir sistem olarak bir merkezi yoktur, sistemin unsurlarn bir yerde bir arada tutan bir merkez olmadndan mutlak veya kesin bir gerek veya anlam da yoktur. Dil daima deiir ve hareket eder; nk bir merkez tarafndan sabitlenmemitir. Dolaysyla anlam; daima belirsiz, oklu ve geicidir.
134
lak veya kesin bir gerek veya anlam yoktur. Dil daima deiir ve hareket eder; nk bir merkez tarafndan sabitlenmemitir. Dolaysyla anlam daima belirsiz, oklu ve geicidir. Nitekim Derrida, bir sistem iindeki bu zt iftlerin fonksiyonunu aratrrken bu kartln cebirsel olduuna iaret eder (a=b olmayandr). Ancak onun abas bu iftlerde ima edilen hiyerariyi tersine evirmek deildir, daha ziyade bu iki terimin arasndaki / iaretini silmektir. Bylelikle bu ztln ima ettii dzenin (srann) ya da hiyerariye ilikin deerin kesin veya kat olmadn gstermektir.
z
Derridaya gre tm metin bu kabullerin izlerini ierir ve sonu olarak da bu metinler, dil iinde bulunan ve ima edilen bu hiyerarilerin farknda olarak yeniden yorumlanabilir (Derrida, 1967:54).Yapskm, herhangi bir dilsel gsterge setlerinin birbirinden farkl pek ok anlam dizisi meydana getirebileceini (ki bu anlam dizilerinin ou gayri ihtiyaridir) gstermeye alr. En tarafsz olduu dnlen yazarlar bile, farknda olmadan, dncelerini meydana getiren gsterge sisteminin zihinlerindeki karl olan bilisel emalarna yansyan izlerini kanlmaz olarak eserlerine tarlar. Ancak anlamlar, doalar gerei sabit deildirler ve balamlar iinde yer deitirmeleri halinde de deiirler. O hlde metnin reticisi yazar ve tketicisi okur ve farkl okurlar arasndaki iletiim esnasnda herkes iin hi deimeyen sabit bir anlamn var olduundan sz etmek mmkn deildir.(Robinson,2000).
Fark ve Erteleme (Differance)

Ancak bu, asla son noktaya yani geree varabileceimiz anlamna gelmemektedir. Derrida ya gre (Derrida and Houdebine 1973) okuma dnmcdr ve metinler oklu yorumlara aktrlar. Anlamlar kaygandr. Bu balamda Derrida, tm metnin differance (fark) sergilediine iaret eder. Bu kavram Derrida Franszca diffrence kelimesinden kendi tretmitir ve de gsteren ve gsterilen balamnda hem fark/ayrm hem de erteleme anlamna gelmektedir. Ona gre anlam, balam iinde hem gsterilenin grd fonksiyona hem de bilisel emamzdaki onun imajlarna gnderme yaptndan srekli olarak hem farkllar ve bylelikle hem de hibir zaman tam ve kesin olan nihai anlama varlamayacandan srekli kesin anlamaya kadar bir ertelenme durumu vardr. Yani anlamlar, istikrarszdr. te Derrida, bir dnsel hareket olarak yapskm ile temelde dikkatimizi bu dilsel istikrarszlklara ekmek istemektedir. Derridaya gre bu istikrarszln davurumu olan diffrancen sylemimizin her annda var olmas dilin bireyler arasnda istikrarl bir anlam iletme arac olduuna dair inancmz da yok etmektedir (Sim, 2000:32-33). Metinsellik (Textuality), daima oklu olaslklar sunar ve biz de nesnellii bulma abas iinde iken bile aslnda bu metinselliin dnda kalamayz. Yani yap skmn en temel iddias metinsel analizlerde kesinliin/mutlak anlamlarn imknsz oluudur. Derridaya gre birbiriyle rekabet eden yorumlar yaplabilir; ancak bu birbiriyle yaran yorumlarn geerliliini, yorum yapmadan deerlendirebileceimiz hibir yol yoktur. Dolaysyla reddedilemez gerekleri felsefi olarak anlamaya odaklanmaktan ziyade yapskmc; rasyonalizmin sabit temel kayasn, oklu yorumlarn bataklk kumlarna evirmitir. Bu aslnda yapskmn belirmeye balad noktadr. Ne var ki yap skm, bir tr ykma ya da tahrip etme ilemi deildir. Bu metoda, deconstruction/yap skm denmektedir. nk hem ina etmenin hem
135
de skmenin bir bileimini ierir, dolaysyla bu metodun temel amac, zt terimler ikilisinin deerler hiyerarisindeki yerini deitirmek ya da hiyeraride altta olan ste kararak yeni ztlklar ina etmek ya da yapy tahrip etmek deildir. Bu metot, sadece yaplamann temel unsurlar arasndaki kartln kendi z mantna ne kadar ters olduunu gstererek eski sistemi skmektir. Yani kavramsal hiyerarilerin rettii metafizikleri deifre edip yapland tarz zmektir (Aktay 1996:196). Yapskm, bir anlama gayretidir ve anlama abas ister istemez yapy unsurlarna ayrma (skme) ve tekrar balayp birletirmeyi gerektirir.
Silme
Yapskm metotunun dier nemli bir teknii de silmedir. Derrida, yap skm metodunda nce bir szck yazmay, sonra onu karalamay ve sonra hem szce hem de karalamasna metinde yer vermeyi nermektedir. Derrida bu ilemi, varlk szcn sklkla karalayan Heideggerden almtr. Bu balamda bir szcn st izilir; nk szck yetersizdir; fakat bir yandan da szck metin iinde st izili olarak tutulur; nk szcn yerine geebilecek daha baka bir szck yoktur. Bylelikle szck metinde st izili olarak bulunmaya devam eder. Yapskmnn bu ekilde temelini oluturan stn izme, gstergenin (yani metin iindeki szcn) kendinden eminliini ve bir dil dizgesi iinde dahi olsa anlamn sarsmaktadr. Yani Derrida; bu tarz bir yazn tekniiyle herhangi bir gstergeyi okuduumuzda o kavramn, terimin anlamnn bizim iin net olmadn sylemektedir. Bu balamda stn izmek, bu net olmama durumunun bir temsilidir ve gstergenin bir yarsnn her zaman o olmadnn bir resmidir (Sarup, 1997:40).
Yapskm ve Oyun
Yapbozumu metinleri okumann radikal bir tekniidir (Zuckert 1991) ve temel metodu yle zetlenebilir: Zt iftleri bulmak ve her terimin bu terim iftinin zt kutup olarak dierinin kart olmasndan ziyade onun bir paras olduunu gstermek... Bylece bu terimleri birbirinden uzak tutan yap ya da ztlk ker. Tpk Derridann bu yntemi doa ve kltr kavramlarna uyguladnda olduu gibi. Sonunda neyin ne olduunu syleyemediinizde karlkl ztlklar ve hiyerariler anlamn yitirir. Ksaca yapskmnn temel varsaymlar yle zetlenebilir: 1. Dil, anlam tutarszl ve kaymalarnn silinemez izlerini tar. 2. Byle bir eliki karsnda hibir analiz yntemi (rnein felsefe veya eletiri) metnin yorumu asndan herhangi bir otorite iddiasnda bulunamaz. 3. Bu nedenle yorum, alldk anlamyla analize benzemeyip bir tr oyunu andran serbest bir alandr (Sarup, 1997). Her gsteren, baka bir gstereni SIRA SZDE gsterir ve buradan elde edilecek olan yalnzca mevcudiyet deil anlama kaynaklk eden gsterge zincirleridir. Bylece anlam oyunu sonsuz/bitimsiz bir oyuna dnr. DNELM
SIRA SZDE Derrida ile Saussure almalarnda gsteren ile gsterilen arasndaki ilikiyi tanmS O R U lamadaki temel fark aratrnz.
SIRA SZDE
DNELM
SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ
Gramatoloji, Jacques Derrida, ev. smet Birkan, BilgeSu Yaynclk/Felsefe Ankara, D K K ADizisi, T 2011.
S O R U SIRA SZDE
DNELM
DKKAT AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ
SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ
136
POST YAPISALCILIA YNELTLEN ELETRLER

Post-yapsalcla ynelik ok sayda eletiri olmakla birlikte bu eletirilerin en nemlileri aadaki gibi sralanabilir: 1. zerk insan rasyonalitesi ile evrensel-normatif (genel geer) deerlere ilikin fikirler arasnda kurduu ba, Foucaultyu nihilistlik bir dzleme tamaktadr. Dolays ile almalarnda -eninde sonunda ngrd zerenormatif deerleri kabul etmemesi ve onaylamamas konusu eletirilmektedir. 2. Pozitivizm yanllar, Foucault ve Derrida gibi yazarlar, kk ayrntlar (feminizm, nihilizm, anarizm gibi alternatif felsefeleri) kendi teorik yaklamlar iin kullandklarn belirterek tarihi sklkla dikkatsiz ve eksik olarak yorumladklar biiminde eletirmilerdir. 3. Ne Foucaultnun ne de Derridann post-modern toplumsal teoriler retmede baarl olduklar sylenemez. Modern ile post-modern arasndaki krlmay ak ve net olarak ortaya koyamadklar gibi bu krlmay toplumda neyin rettiini de aklayamamlardr, biiminde eletirmilerdir (Kellner, 1994:244-245).
137
zet
A M A
Post-yapsalclkla postmodernizm arasndaki ilikiyi aklayabilmek. Post-yapsalclk, isminden de anlalaca zere modernizmin dnsel temeli olan yapsalcla, modernitenin krizlerinden kaynaklanan bir hayal krklnn sonucu bir tepki olarak ortaya kt byk oranda genel kabul grmektedir ve baskn Bat kltrnn bir bakma eletirisi niteliindedir. Genelde post-yapsalclkla, post-modernizim bu nedenle birlikte anlmakla birlikte post-yapsalcl, post-modernizmin teorik temelleri olarak tanmlamak mmkndr. Bu nedenle hal tartmalarn merkezinde yer almaktadr. Ancak Postmodernizmin ne olduu zerine genel kabul grm bir gr bulunmamakla birlikte ne olmad az ok bellidir. Habermas gibi bir ksm dnr post-modernizmi, modernizmin bir devam olarak grrken Foucault, Darrida, Baudrillard gibi dnrler ise yapsalclktan byk oranda etkilenseler de yapsalclktan bir kopuun olduunu ileri srerler. Post-yapsalcl yapsalclktan ayrt edebilmek. Post-yapsalcln yapsalcla ynelik iki temel eletirisi vardr: () Yapsalcla gre yaplarn kendi kendilerine yetiyor olmas ve () bu yaplarn ikili ztlklardan olumas. Post-yapsalclk, formal yaplarn iine gml ve maskelenmi tarihsel ierikler ve diskalifiye edilmi bilgi serilerini ortaya kararak Bat kltrnn ve yapsalcln eletiri aralarn ortaya koyar. Ayrca yapsalcln aksine tarihsel bir yaklamla bilginin nasl retildiini temel aratrma sorunsal olarak ortaya koyar ve tarih ve kltr tarafndan koullandrlan yaplar, nyarglardan arndrarak yeniden deerlendirmeyi amalar. Aslnda tarihe baklar da yapsalclardan farkl olarak grelidir ve evrimsel bir izgi takip ettiine ilikin gr ret ederler. Tarih, pek ok seenei birlikte sunar. Her ne kadar benliin sylemlerle ekillendirildii dncesi ile yapsalclarla paralellik gsterseler de farkl bir yaklamla gerekliin metin ile okuyucunun etkileimiyle yaratldn ileri srerler.
A M A
A M A
Michel Foucaultnun temel dnce ve kavramlarn tanmlayabilmek. Kendisi bunu ret etse de Foucault; post-yapsalcln en popler, en dikkat ekici ve en nemli isimlerinden ilk akla gelendir. Onun sistematik bir teori gelitirme gibi bir amac yoktur. nk tek bir doru ve gereklii ret eder ve almalar, disiplinler aras ilikilerin tanmlad karmak bir yap gsterir. Bu adan genelde bir mulklk tar. Ancak zneyi merkeze oturtan (fenomenoloji, sembolik etkileimciler gibi), zneyi merkeze alan teorilere ak bir ekilde kar durur. nk ona gre zne bir iktidar alan ve belirli pratikler seti iinde ekillendirilen toplumsal sylemler araclyla retilen toplumsal bir kurgudur. Birey, anlamn yaratc kayna deildir. Bu nedenle bamsz olmayan benliin bilinli, kendini kontrol edebilen, i btnle sahip tutarl ve rasyonel varlk olmasndan da sz edilemez. Bunu znenin lm ile ifade eder. Sylemler, analizinde nemli bir yer tutar ve iktidar ilikilerinin ve bunlarla balantl pratiklerin ifadesi olmas nedeniyle masum da deildir. Arkeoloji kavram ise onun analiz yaklamn betimlemek iin en nemli kavramlardan biridir. Arkeoloji; imdiki zamann tarihini yazabilmek iin gemite kalan tutarsz, elikili kurallar ve izleri incelemekle ilgilidir. Dier nemli kavram ise soyktktrtr. Arkeoloji farkllk ve benzerliklere odaklanrken soy bilim daha ok iktidar ilikileri ve politik teknikleri ile bilgi formlar retmek iin eylerin organize olduu dzleme odaklanr. Ancak her zaman bu ayrm yapmak mmkn olmaz. Bu balamda deerlendirilebilecek dier kavram ise arivdir. Belli bir tarihsel dnemin ya da kltrn gemite brakt btn maddi ipularnn koleksiyonunu ifade eder. Foucaultnun almalarnda iktidar kavramnn nemini zetleyebilmek. Onun belki de en etkili almalar, sylemler ile iktidar ve kontrol mekanizmalar zerine yaptklardr. Her sylemin iktidar alan oluturmak gibi bir ilevi vardr ve sadece yazl metinlerde deil belirli kurumsal ve rgtsel pratiklerde de mevcuttur. ktidar, toplumdaki en kk seviye-
A M A
138
deki ilikilerde de aranmaldr. Hapishanenin Douu ve Kliniin Douu balkl almalarnda, iktidar teknolojileri terimi ile ifade ettii farkl iktidar biimlerinin oluumunu ve nasl kullanldn tarihsel bak asyla irdeler: Feodal ve monarik sistemlerde tebalar zerinde snrsz olarak kullanlan iktidar mutlak iktidardr. 18 ve 19. yzylda gelimeye balayan ve bireylerin davranlarn dzenleyen ve kontrol iin gzetim teknikleri gelitiren iktidar, disipline edici iktidar, modern ada ortaya kan ve sylemler araclyla dorudan insan bedenini kontrol altna alan iktidar ise bio-iktidar olarak tanmlar. Bilgi, sylemler araclyla retilir ve iktidarn kendisidir. Jacques Derridann dncelerini yapsalclktan ayrt edebilmek. Derriday, Feyerabendin anarik kar kn sistematik hle getirmesi nedeniyle, felsefenin bozguncusu olarak ananlarda vardr. O, bilgi alannda hermeneutik bir yaklamla hem modernizmin bilim anlayn hem de post modern toplum bilgisi oluturma sorununa eilir ve bilginin amacnn doru temsil olduunu ileri srer. Derrida, Saussuren aksine metni ne karr. Ona gre dnya bir metindir ve metnin dnda hibir ey yoktur ve btn metinlerin birden fazla anlam vardr ve bizim dnyay nasl yorumlayacamz ekillendirirler. Derrida, Bat dncesinin yanl bir ekilde hiyerarik olarak tanmlanm iyi/kt, konuma/yazma, erkek/kadn gibi ztlklar zerine ina edildiini ileri srerek temel amacn yapskm tekniiyle bu dnce yapsn skp ondaki malzemeyle yeni, daha kullanl bir yap kurmak zere tarihsel anlam evrelerine geri dnler olarak tanmlar. Onun yapskm tekniinin iki anahtar noktas bulunmaktadr: () lki sistemlere ve yaplara odaklanlr, () ikincisi ise yapnn kaynana ynelir. Ancak yapsalclardan ak olarak ve radikal olarak yorumsamacla ynelmesiyle kopar. Yapsalclar, doruyu metnin arkasnda ya da iinde ararken o, doruyu okuyucunun ve metnin karlkl etkileiminin retkenlii olarak grr. Bu nedenle gsterge birliinin aksine post-yapsalcln gsterge sisteminde gsterilenden gsterene doru bir kay sz konusudur. Derrida, gstergelerin iaret ettii ve bu gstergelerden bamsz bir
varlk alannn olanakszln ileri srer ve gsterenden bamsz bir gsterilenin mmkn olmadn ortaya koyar. Bylece onu ifade eden iaretlerden ya da gstergelerden bamsz bir anlam alannn olamayacan ifade eder. Ayrca Derrida, Bat dncesini ben merkezli olmas nedeniyle eletirir ve var olan her kltrel yapnn benzersiz olduunu ileri srer. Ona gre dilin belli bir merkezi yoktur ve bu nedenle sabitlenemediklerinden mutlak veya kesin bir gerek ya da anlam yoktur. Dil, daima deiir ve hareket eder. Dolaysyla anlam daima belirsiz, oklu ve geicidir. Jacques Derridann almalarnda kulland temel kavramlar aklayabilmek. Derridann almalarnda kulland iz kavram; yazarn farknda olmadan metin zerinde kendi dnce yapsna ilikin brakt gstergeler, fark ve erteleme, anlamn balam iinde hem gsterilenin grd fonksiyona hem de bilisel emamzdaki onun imajlarna gnderme yaptndan dolay srekli deiimi, erteleme ise bu farkllama nedeniyle kesin ve nihai olarak bir anlama varlamayacandan srekli bir telemenin varln ifade eder. Yani anlamlar, istikrarszdr ve bunun davurumu olan fark sylemlerimizin bireyler arasnda istikrarl bir anlam iletme arac olmaktan uzaktr. Dier bir kavram da silmedir ve yapskm teknii ile yazlan metinlerde herhangi bir gsterge ya da terimin anlamnn bizim iin net olmadn ifade etmek iin stn izerek metinde brakmaktr. Sonu olarak yapskmnn temel varsaymlarn u ekilde zetlemek mmkndr: Dil, anlam tutarszlklarnn ve kaymalarnn silinmez izlerini tar ve bu eliki karsnda hibir analiz ynteminin bir stnl olamaz. Bu nedenle de yorum bir analizden ok bir tr oyunu andran serbest bir alandr.
A M A
A M A
139
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki dncelerden hangisi Derridaya ait deildir? a. Bat dncesindeki ztlklarn, tarihsel anlam evrelerine geri dnerek sklmesi ve yeniden yaplanmas gerekir. b. Gsterge birlii, yani gsteren ile gsterilen arasnda birebir mtekabiliyet bulunmaktadr. c. Dnya bir metindir ve onun dnda hibir ey yoktur. d. Dil sistemini bir arada tutan bir merkezin olmamas nedeniyle mutlak ve kesin bir gerek, anlam mevcut deildir. Yani anlamlar daima belirsiz, oklu ve geicidir. e. Derrida konuma ve var oluun imtiyazn logocentrism olarak adlandrr. 2. Eskiden ocuklarn hocaya verirken ebeveynlerin syledii Eti senin, kemii benim deyii, size Foucaultnun tasnifindeki hangi gc artrr? a. Disipline edici iktidar b. Mutlak iktidar c. Bio-iktidar d. Rlatif iktidar e. Greli iktidar 3. Aadaki dncelerden hangisi Foucaultya ait deildir? a. zneyi merkeze oturtan teorilere kar kar. b. Birey, anlamn kaynadr. c. Benlik, sylem ve iktidar ilikileri iinde ekillenir. zgr deildir. d. Birey, bilinli, i btnle sahip, tutarl bir varlk deildir. e. Yazar, dnsel alann snrlayan sylemlerin snrna, tesine geebilendir. 4. Aadakilerden hangisi post-yapsalclar iin sylenemez? a. Tarihsellii ret ederler. b. Modernitenin dnsel temeli olan yapsalcla kar karlar. c. Bat kltrnn temel kabullerine kardrlar. d. Bilginin nasl retildii temel sorunsal olarak ele alnr. e. zneyi merkezden uzaklatrrlar. 5. Gndelik yaammzdaki Bilgi, iktidardr. deyii hangi dnrn dncelerinde somutlar? a. Ferdinand de Saussure b. Jacgues Derrida c. Michel Foucault d. Claude Lvi-Strauss e. Habermas 6. Foucaultun imdiki zamann tarihini yazabilmek iin gemite kalan tutarsz, elikili kurallar ve izlerini sylemler zerinden ortaya karmak iin gelitirdii metodolojisinin ad nedir? a. Ariv b. Antropoloji c. Yapskm d. Arkeoloji e. Semiyoloji 7. Foulcaultnun pozitif ve negatif iktidar kavramlarn en iyi hangi cmle ifade etmektedir? a. Toplum iin olumlu iktidar pozitif, olumsuz olan ise negatif iktidardr. b. ktidar olgusunun ikili yapsn ifade eder. c. Negatif iktidar dzen kurucu, pozitif iktidar organize edicidir. d. Negatif ve pozitif iktidarn her ikisi de dzen kurucudur. e. Negatif ve pozitif iktidarn her ikisi de organize edicidir. 8. Derridann silme teknii nedir? a. Anlalamayan kavramlarn silinerek yok saylmasdr. b. Emin olunmayan ifadelere yer verilmeyerek sadece doruluu kesin ifadelerin esas alnmasdr. c. Analizde zmlenen olgularn silinerek, zme ihtiya duyulan konulara odaklanlmasdr. d. Olgular tanmlayan ifadelerin yetersizliine ilikin phelerimizi ifade etmek zere ifadenin zerinin izilerek metin iinde korunmasdr. e. Yanl ifadelerin zerlerinin silinerek yanllar sergilenmesi tekniidir.
140

9. Derridann iz kavramn en iyi betimleyen deyi aadakilerden hangisidir? a. ocuklar donmam beton gibidir, zerlerine ne dse iz brakr. b. At izinin it izine karmas. c. Fikri neyse, zikrinin o olmas. d. z braklmadan yrnmez. e. Gemiin izleri silinmez. 10. Aadakilerden hangisi nihilistik bir sylem deildir? a. Bana gerekleri soruyorlar, gerek olan ne var? b. Yok ahlak deerleriymi, gelenekmi; hepsi bo eyler. c. Her eyi ciddiye alyorlar. Bu hayatn ne anlam var? d. Hayat bir yalandan ibarettir. e. Hayatta hereyin bir manas vardr. 1. b 2. b 3. b 4. a 5. c 6. d 7. c 8. d 9. c 10. e Yantnz yanl ise Yap-skm ve Oyun konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bio-iktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Benlik konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post-yapsalclk konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Foucaultun Yaam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Foucaultun Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Silme konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise z konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Post-yapsalclk konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Foucault, yapsalclara zellikle u noktalarda kar kmtr: 1. Tm insanl aklayabilecek kesinlemi belli yaplar yoktur. 2. Bir durumu sylemin dna kp objektif olarak aratrmak da mmkn deildir. 3. nsanlar akln bir lde tek biimli mantna gre davranmazlar, aksine bilerek ya da bilmeyerek irrasyonel nedenlere de bal olarak hareket edebilirler. 4. nsanlarn elikili davranmalar, bilin d olabilecei gibi toplumsal koullara da bal olabilir. Sra Sizde 2 Eti senin kemii benim. Kzn dvmeyen dizini dver. gibi ataszleri gcn kullanlarak bedenin ekillenmesinin nasl salandn rnekler. Dolays ile bu szler, kltrn imbikten szlm hli olarak gnmze kadar gelen sylemlerdir. Bu szler, sosyal pratiklerin insann bedeni zerindeki disipline edici gce gnderme yapar. Bylece Foucault, politik iktidarlarla beden arasndaki iliki ve cinsellii kullanarak iktidarlarn tarihsel sre iinde bireylerin bedenleri zerinden onlarn bedenlerini eiterek nasl sosyal olarak retici hle getirildiklerini ortaya koymaya alr. ktidarlar, bilgi yoluyla yeni faaliyet alanlar ve tipleri yaratrlar;
141
itaatkr bedenler, yeni sylemler aracl ile retilen bilgi, kurumsal ve rgtsel pratikler, rutinler ve kimlikler zerinden ekillendirilir. Bu balamda iktidar mekanizmalar, insanlardan bamszdr. nsanlar, sadece iktidar tarafndan retilen ileyi kanallar grevini yapar. Bu balamda bireysel znellik (kimlik, psikolojik ynelimler gibi), iktidar ilikilerinin rn olduundan, her yerdedir ve zne lmtr. Sra Sizde 3 Darrida, Saussuren duraan gsterge (sign) birliine yani gsteren (signifer) ile gsterilen (signified) arasndaki birebir mtekabiliyet grne kardr. Buna gre Sassuren ifade ettii gsteren ile gsterilen arasnda kalc-nedensel bir ban olduu konusu, Derridaya gre, somut bir gereklii ve anlam birliini yanstmaz. nk gsterge, kendini aklamaya giritiinde gsterilene deil baka gstergelere ular ve hibir zaman gsterilen boyutuna varmayaca dncesinden hareketle bir gstergeler zincirinin oluumu ile kar karya kalnr.

Aktay,Y., Gka, E.,Topuolu, A. (1996). nce Sz Vard-Yorumsamaclk zerine Bir Deneme, Ankara:Vadi Yaynlar. Best, S. ve Kellner, D. (1991). Postmoden Theory: Critical Interrogations, Londra: Macmillan. Belsey, Catherine (2002). Poststructuralism: A Very Short Introduction, USA: Oxford University Press. Culler, Jonathan (1981). In Structuralism and Since: From Lvi-Strauss to Derrida, John Sturrock (ed.); Oxford: Oxford University Press. Davis, Colin (2006). Levinas: An Introduction, Continuum, London. Derrida J. And Houdebine, L. (1973). Interview: Jacques Derrida Author(s): Jacques Derrida and J.-L. Houdebine Source: Diacritics, Vol.3, No.1, pp.33-46 Published by: The Johns Hopkins University Press. Derrida, Jacgues (2011). Gramatoloji, Ankara: BilgeSu Yaynclk/Felsefe Dizisi. Foucault, Michel (1971). The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences, New York: Random House. Foucault, Michel (1972). The Archeology of Knowledge, New York: Random House. Foucault, Michel (1973). The Birth of the Clinic, New York: Pantheon. Foucault, Michel (1980). Power/Knowledge, New York: Pantheon.
Foucault, Michel (1985). The Use of Pleasure, ew York: Pantheon. Foucault, Michel (1986). The Care of the Self, New York: Pantheon. Foucault, Michel (1994). Genealogy and Social Criticism, In Steven Seidman (Ed.) The Postmodern Turn: New Perspectives on Social theory, Cambridge, MA: University Press. Foucault, Michel (1998). The History of Sexuality Vol. 1: The Will to Knowledge. London: Penguin. Foucault, Michel (1995). Deliliin Tarihi, Ankara: mge Yaynlar. Foucault, Michel. (2003), Society Must Be Defended: Lectures at the College de France, 1975-76, St. Martin's Press. Foucault, Michel (2010a), Cinselliin Tarihi, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Foucault, Michel (2010b). Hapishanenin Douu, Ankara: mge Yaynlar. Gutting, Gary (2005). Foucault A Very Short Introduction, New York: Oxford University Press Inc. Gnc, Erturul (2005). Post-yapsalclk, Ankara: Yom Sanat. Kellner, Douglas (1994). Toplumsal Teori Olarak Postmodernizm: Baz meydan okumalar ve Sorunlar iinde Modernite versus Postmodernite, (der.) Mehmet Kk, Ankara: Vadi Yaynlar. Layder, Derek (2006). Sosyal Teoriye Giri, stanbul: Kre Yaynlar. Lotringer, Sylvre (1989). Foucault Live: Semiotexte: New York. Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar Robinson, Dave (2000). Nietzsche ve Postmodernizm, stanbul: Everest yay. Sarup, M. (1988). An Introductory Guide to Poststructuralism and Post-modernism, U.S.A.: Prentice-Hall. Sarup, M. (1997). Post-yapsalclk ve Post modernizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Sim, Stuart (2000). Derrida ve Tarihin Sonu, stanbul: Everest Sturrock, John (2003). Structuralism, Oxford, UK: Blackwell Publishing. aylan, Gencay (1996). ada Dnce Akmlar: Postmodernizm, (Ders Notlar), Ankara: TODAE Yaynlar. Zuckert, Catherine (1991). The Politics of Derridean Deconstruction, Polity, Vol. 23, No. 3, Palgrave Macmillan Journals.
7
Amalarmz indekiler
Bu niteyi tamamladktan sonra; Postmarksizmin temel varsaymlarn aklayabilecek, Postmarksizmin Marksizmi eletirdii temel noktalar sralayabilecek, Yeni Toplumsal hareketlerin zelliklerini deerlendirebilecek, Radikal demokrasi siyasetinin zelliklerini ayrt edebilecek, Agonistik demokrasinin temel nermelerini analiz edebilecek, Postmarksizme yneltilen temel eletirileri zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Postmarksizm Yeni Toplumsal Hareketler Marksizm Sylem ve Hegemonya Radikal Demokrasi
Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
POSTMARKSZMN TEMEL VARSAYIMLARI POSTMARKSZM KURAMININ MARKSZM ZERNE ELETRLER POSTMARKSZMN TEMEL KAVRAMLARI YEN TOPLUMSAL HAREKETLER POSTMARKSZM VE RADKAL DEMOKRAS SYASET POSTMARKSZME YNELTLEN TEMEL ELETRLER
Postmarksizm ve Radikal Demokrasi

POSTMARKSZMN TEMEL VARSAYIMLARI
Gnmzde Laclau ve Mouffe ile birlikte, Barry Hindess, Paul Hirst, Anthony Cutler, Athar, Hussain, Gareth Stedman Jones gibi geni bir akademisyen evre iinde kabul gren Postmarksizm, ideoloji ve politikay ekonomi ve snfsal ilikilerden uzaklatran bir yaklam olarak, aslnda Marksist teorinin ii snfnn ncl, retim tarz ve ilikilerinin belirleyicilii, proletarya diktatrl, sosyalizme politik bir devrimle ulalaca gibi temel ilkelerinin sorgulanmas ve bu ilkelerin reddi olarak karmza kmaktadr. Gnmz sosyolojisinin post-yapsalclk ve postmodernizm teorilerinde ada toplumsal yap genellikle post-fordist, post-modern, post-endstriyel gibi kavramlarla tanmlanmaktadr. Bu toplumsal yapnn, snf gibi evrensel kimliklere olanak tanmayan bir eitlilik, farkllk, paralanmlk sergiledii grnden hareket edilmektedir. Gnmzde ii snfnn siyasetteki arl ve Marksist kuramn bak as giderek daha fazla sorgulanmaktadr. Bu ar sorgulayc ve postmodern felsefeden etkilenen yaklamlar, kapitalizmin erken aamalarnda etkili olan snf kategorisinin artk neminin kalmadna iaret etmektedir. Bu bak asna gre, artk gnmz toplumlar snfl toplumlar deildir. Buna gre, ekonomik konum ve politik kimlikler arasndaki balar zayflamaktadr. Baka bir deyile, kiinin toplumda ve retimde igal ettii yer, onu otomatik olarak bu yerine uygun siyasal inan ve karlarla ve bu karlara gre tarif edilen kimliklerle donatmamaktadr. Btn bu aklamalar, ii snfnn zayflad, dolaysyla ii hareketinin bittii, stelik ii snfnn artk sosyalizmden nesnel bir karnn olmad, snfa dayanmayan yeni toplumsal hareketlerin gelitii ve yeni bir hizmet snfnn ortaya kt tezine dayandrlmaktadr. Politik ve teorik kkenleri yapsalclk, post-yapsalclk ve Avrupa Marksizmine gtrlebilecek olan Postmarksizmin balang noktas olarak, Laclau ve Mouffeun 1985 ylnda birlikte yazdklar Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokratik Bir Politikaya Doru kitabnn yaynlanmas kabul edilmektedir. Hegemonya ve Sosyalist Strateji kitab hem Postmarksist kuramn teorik argmanlarn ieren temel bir manifesto olmakta hem de Postmarksist kurama dayanan radikal demokrasi projesinin dayand temel ilkelerini ve stratejilerini ortaya koymaktadr. Marksizmin snfa otomatik olarak ayrcalk tanyan snf zcln redden Laclau ve Mouffe, post-yapsalc ve postmodernist dncelerin nda Marksist siyasal dnce geleneini yeniden deerlendirmektedir (Barrett, 1996: 91). Bu
Postmarksizmin kuram olarak ortaya k ve poplerlemesi, Laclau ve Mouffeun birlikte yazd ve ilk olarak 1985de yaymlanan Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokratik Bir Politikaya Doru adl eser sayesinde olmutur.
Postmarksizmin kurucular olan Laclau ve Mouffe, postyapsalc ve postmodernist dncelerin nda Marksist siyasal dnce geleneini yeniden deerlendirerek Marksizmin siyaset ve toplumsal deiim konularndaki baz temel ilkelerini ters-yz etmilerdir.
144
noktada, Marksizmin snf, devrimci siyaset, ii snf, zne, toplum ve tarihsel-toplumsal dnm konularndaki klasik ncllerinden uzaklamay neren Postmarksizm; bu kavramlarn yerine yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi, kimlik ve farkllk, zne konumlar, sylem, eklemlenme, rastlantsallk vb. kategoriler nermektedir. Laclau ve Mouffe, kapitalist retim ilikilerinin genilemesini ve yeni-brokratik devlet biimlerinin oluumunu, gnmz post-kapitalist toplumlarda, iiler ile burjuvazi arasndaki atmay (antagonizmay) giderek krlgan ve mulak bir duruma getiren iki gelime olarak deerlendirmektedirler. Onlara gre, birey yalnzca bir emek-gc satcs deil, dier pek ok toplumsal iliki yoluyla sermayeye baml hale gelmitir ve kapitalist retim ilikilerinin her yere nfuz edii toplumsal yaamn metalamasma yol amtr (Laclau ve Mouffe, 1992: 197).
Resim 7.1 Ernesto Laclau (1935-) Arjantinli bir siyasal kuramc olan Ernesto Laclau 1935te Buenos Aireste dodu. Postmarksist olarak tannan Laclau bir sre Arjantin niversitelerinde retim yesi olarak altktan sonra almalarna Essex niversitesinde devam etti. Laclau, Kuzey Amerika, Gney Amerika, Bat Avrupa, Avustralya ve Gney Afrika da birok niversitede ders verdi. u anda Essex niversitesinde siyaset profesr olan Laclau, ayn zamanda Northwestern niversitesinde de sekin konuk profesr olarak ders vermektedir. En nemli eserleri arasnda hayat arkada Chantal Mouffe ile birlikte kaleme ald Hegemony and Socialist Strategy-Hegemonya ve Sosyalist Strateji (1985) adl eserinin yan sra New Reflections on the Revolution of Our Time-Zamanmzn Devrimi zerine Yeni Yansmalar (1990), The Making of Political Identities-Siyasi Kimlikler Oluturma (1994), Contingency, Hegemony, Universality-Temas, Hegemonya, Evrensellik (Judith Butler ve Slavoj Zizek ile birlikte) (2000), On Populist Reason-Poplist Neden Hakknda (2005), Elusive Universality-Bulunmaz Evrensellik (2007) yer almaktadr. Chantal Mouffe (1943-) Belikal bir politik kuramc olan Chantal Mouffe 1943te Charleroida dodu. Louvain Katolik niversitesi ve Essex niversitesinde eitim grdkten sonra ngilterede Westminster niversitesinde profesr olarak almalarna devam etti. Laclau gibi postmarksist olarak tannan Chantal Mouffenun Laclau ile beraber kaleme ald Hegemonya ve Sosyalist Strateji adl eseri dnda The Return of the Political-Siyasaln Dn (1993), Deconstruction and Pragmatism-Yapskm ve Pragmatizm (1996), The Democratic Paradox- Demokratik Paradoks (2000), Feministische Perspektiven-Feminist Perspektif (co-editor)(2001), The Legacy of Wittgenstein-Wittgensteinn Miras (co-editr) (2001), On the Political-Siyaset zerine (2005) adl almalar yer almaktadr.
7. nite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi
145
Postmarksizm, gnmz toplumlarnda snf gibi evrensel kimlikler ve nesnel karlardan sz edilemeyeceini ve mcadelelerin eitlendiini bu dorultuda yeni toplumsal hareketlerin politikann merkezine yerletiini iddia etmektedir.
Laclau ve Mouffe, kapitalizmin urad bu derin yapsal dnmlerle yeni ve farkl bir boyut kazandn iddia etmektedir. Bu dnem artk post kapitalisttir ve bu dnemde artk kapitalizm snfl bir toplum yapsndan, smr ilikilerinin belirleyiciliinden giderek syrlmtr. Kapitalist toplumsal dzenin dayand zgl iliki yerini smr ilikilerinden tabiiyet ilikilerine brakmtr. Marksizmi artran, snf kavram gibi btnleyici ve kapitalist retim ilikilerini zmlemeye ynelik tanmlamalardan zenle kanlmtr. Snf kavram yerini vatanda, ya da aznlk kimlikleri ile tanmlanan tekilere ve en sonunda tketici bireylere brakmtr. zetle syleyecek olursak, kapitalizmin geldii bu yeni aamada; Toplumsal yaamn metalatrlmas, Toplumsal yaamn brokratikletirilmesi Toplumsal yaamn homojenletirilmesi Toplumsal yaamda iyice arlk kazanan bireycilik ve benzeri gelimeler, toplumsal mcadelelerin btnsel zneleri olan ii snfnn ve onun siyaseti olan devrim fikrinin paralanmasna yol am ve sonuta yeni direni biimlerini ifade eden yeni toplumsal hareketleri ortaya karmtr. Yazarlara gre kentsel, ekolojik, anti-otoritaryan, anti-kurumsal, feminist, etnik, anti-rk gibi bir dizi olduka farkl mcadeleyi bir araya toplayan yeni toplumsal hareketler, toplumsal atmalarn gittike daha ok sayda ilikiye dalm olmasnn sonucu olarak ortaya kmaktadr. Bunun yan sra, ii snfnn yenilgisinin, kapitalist sistemin iinde yeni cretlilik sistemlerinin gelimesi ve teknolojik gelimelere paralel olarak ii snfnn dnda farkl cretli alan yani yeni orta snf kategorilerinin ortaya kmasnn bir sonucu olduu ileri srlmektedir. Bu anlaya gre, Marx burjuva ve proleterya arasnda gelien yeni orta snf tamamen ihmal etmitir. Laclau ve Mouffea gre snf atmas ortadan kalkmtr, bu atmann yerine zaman zaman baskc olan bir devlet karsnda sivil toplum, yani halk arasndaki atma gemitir. Buna gre, snflar arasnda ii ve sermaye snflar arasnda uzlamaz elikiler yoktur, sadece devlet ve bu devletin karsnda sivil toplumu oluturan kimlikler ve farkllklar vardr. Laclau ve Mouffe, Marksizmden farkl olarak, snflar dndaki toplumsal gruplarn da toplumsal deiimin taycs olabileceklerini iddia etmektedir. Bu yzden, kadnlar, ecinseller, etnik gruplar gibi politik aktif gruplarn ve znelerin mcadelelerinin eitli ekillerde birbirine eklemlenebileceini ne srmektedir. Sonu olarak, Postmarksizm kuramndaki temel vurgu, ii snfnn tarih ierisinde igal etmi olduu merkezi konumunun artk ortadan kalkt ve ii snfnn artk nemli bir toplumsal aktr/zne olarak dnlmemesi gerektii zerinedir. Laclau ve Mouffeun Postmarksizm kuramnn temel varsaymlarn zetlemeye alrsak; 1. Kapitalist toplumsal dzenin dayand zgl iliki biimi olan smr ilikileri yerini devlet ve sivil toplum arasndaki tabiiyet ilikilerine brakmtr. Snf kavram yerini vatanda, aznlklar, farkl kimlikler, zne konumlar, tekiler ve bireylere brakmtr. 2. Marksizmdeki ekonominin toplumsal alandaki her eyi belirledii ekonomik indirgemeci anlay terk edilmelidir. Toplumsal atmalar, artk ekonomik alandaki sermaye-emek elikisinden deil, siyasal alandaki devlet-sivil toplum (brokrasi, metalama ve homojenlemeye kart olarak gelien yeni toplumsal hareketler) atmasndan tremekte ve gittike eitlenmekte ve daha ok sayda ilikiye dalmaktadr.
Postmarksizmin kurucusu olarak dnlen Laclau ve Mouffe, gnmzde yaanan kapitalist gelimelerin sonucunda ortaya kan kreselleme, brokratikleme, toplumsal hayatn metalamas ve homojenleme srelerinin yeni toplumsal hareketleri ortaya kardn ne srmektedirler.
Postmarksizm, ncelikle Marksizmin snfa ve zellikle de ii snfna toplumsal deiim siyasetinde otomatik olarak ayrcalk tanyan snf temelli anlayn reddetmektedir.
146
3. Bir kimsenin sosyo-ekonomik adan igal ettii yer ile siyasi-ideolojik karlar arasnda herhangi zorunlu iliki yoktur. Bu anlamda, ideoloji ve politika kategorileri, ekonomi ve snfsal ilikilerden ayr ve bamsz toplumsal kategorilerdir. 4. Gnmz toplumlarnda snf gibi evrensel kimlikler ve nesnel karlardan sz edilemez nk toplumsal mcadeleler eitlenmitir ve bu dorultuda yeni toplumsal hareketler siyasetin temel aktrleri haline gelmitir. 5. i snfnn devrimci bir rol olduu fikri terk edilmelidir. i snfnn toplumsal deiim ve devrimler ierisinde igal etmi olduu merkezi konumu artk ortadan kalkmtr ve ii snf artk nemli bir toplumsal aktr/zne olarak dnlmemelidir. Dolaysyla, herhangi bir zne konumunun ve farkl kimliklerin (evreci, ecinsel, bar veya kadn hareketi vb) toplumsal deiime yapaca katkyla ii snfnn katks arasnda herhangi bir fark bulunmamaktadr. 6. Sosyalizmin eitlik ve zgrlk idealine kitlesel bir siyasal devrim yoluyla deil, Radikal Demokrasi Projesinin dayand burjuva demokrasinin derinletirilmesi ve geniletilmesiyle ile ulalabilir. 7. Radikal demokrasi stratejisi toplumsal olgularn tamamlanmam ve ak bir karakteri olduundan hareket etmektedir. Toplumsal olan tarihseldir, nceden belirlenemez; bu anlamda toplumda oulluu, ve merkezsizlii kabul etmeliyiz. Buna gre, siyasal alanlar ve zneler oullamtr ve bu oulluk tek bir zellie indirgenemez. Radikal demokrasi, bu znelerin oullamasn ve birey merkezli haklar temele alr ve herkese uyabilecek bir evrensellik fikrini reddeder. Ayrca, radikal demokrasi mcadelesinde hibir zne konumu dierinden daha ayrcalkl bir durumda deildir. 8. Toplumsal olan her ey sylemseldir. deolojik ve politik karlar ancak, sylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere ynelen bir sylem kurma srecidir ve herhangi bir snfn maddi karlar zerinden biimlendirilemez. Siyaset, gncel duruma uygun olarak oullam zne konumlarn eklemleyecek hegemonik bir pratik olarak kavranmaldr.
SIRA SZDE
SIRA esinlendii SZDE Postmarksizmin siyasal gelimeler ve ncller hangileridir? Bu siyasal gelimeler Postmarksizme hangi alardan kaynaklk etmilerdir?
DNELM POSTMARKSZM KURAMININ MARKSZM ZERNE ELETRLER
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
O R U ve Mouffe, Marksist teorisyenlerden Rosa Luxemburg, Eduard lgin olan, S Laclau Bernstein, Antonio Gramsci gibi yazarlarn baz dncelerini benimseyip, bazlarn ise -kendi radikalletirerek yeni bir teori ortaya kardklarn D KdeyimleriyleKAT ne srmektedir. Bernsteinc revizyonizm ile Sorelin demokratik sendikalizm anlaynn Marksizmden nemli bir kopu oluturduunu ileri sren Laclau ve MoSIRA SZDE uffe, Gramscinin tarihsel blok ve hegemonya kavrayn da bu iki kopula bir arada deerlendirerek, ekonominin belirleyicilii ve ii snfnn devrimci rol anlayndan AMALARIMIZ uzaklamann Marksizm iin zorunlu olduunu ileri srmektedir. Laclau ve Mouffeun nclk yapt Postmarksist kuram, snf ilikilerinin toplumun ve tarihin belirleyici unsuru olduu; politika ve ideolojiyi retim tarzna bal ilikilerin belirledii; ii snfnn sosyalizmden nesK toplumsal T A P nel kar olduu ve bu nesnel karlarn ii snfn zorunlu olarak birletirici yapsal eilimler oluturduu; zgrlk bir toplumsal dnm iin
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
147
kapitalist retim ilikilerinin ortadan kaldrlmasnn gerekli koul olduu gibi baz temel Marksist iddialarn reddi zerine ina edilmitir (Geras, 1987). Bu erevede zetleyecek olursak, Laclau ve Mouffeun nerdii Postmarksist kuram, Marksizmin temel ilkeleri olan; 1. retim tarz ve ilikilerinin siyasal alandaki belirleyicilii, 2. Bir btnsellik olarak toplum kategorisi, 3. i snfnn toplumsal deiimdeki ayrcalkl konumu ve ncl, 4. Proletarya diktatrl, 5. Sosyalizme politik bir devrimle ulalaca, 6. deoloji ve politika gibi styapsal unsurlarn son kertede ekonomik ilikiler tarafndan biimlendirildii, 7. Tarihin snf mcadelesi ve onun kaynaklk ettii emek-sermaye atmas (antagonizmalar) ekseninde olutuu gibi temel ilkelerin sorgulanmas noktasndan hareketle Marksizmi eletirmektedir. Laclau ve Mouffe, Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokrasiye Doru kitabnn nsznde Marksizmden neden koptuklarn u szlerle ifade etmektedir:
Marksist kategorilerin gnmzde ne lde geerli olduklarn ciddiyetle tartmak, ancak bir evrensel snfn ontolojik olarak ayrcalkl konumuna dayanan her trl epistemolojik imtiyazdan vazgetiimiz takdirde olanakl olacaktr. Bu noktada aka ifade etmeliyiz ki imdi artk postmarksist bir zeminde duruyoruz. Artk ne Marksizmin iledii znellik ve snflar anlayn, ne onun kapitalist gelimenin tarihsel ynelimi grn, ve tabii ne de antagonizmalarn ortadan kalkt saydam bir toplum olarak komnizm anlayn srdrmek olanakldr (Laclau ve Mouffe, 1992: 8-10).
Laclau ve Mouffea gre, Marksizm kuramsal olarak indirgemeci ve zc bir yapya sahiptir ve reddedilmelidir. nk, Marksizm, siyaset ve toplumsal deiimde ii snfnn ayrcalkl konumunu sabit ve deimez bir ilke olarak muhafaza etmektedir. Ancak Laclau ve Mouffea gre srekli deien toplumsal yap ve zne konumlar iinde ii snfnn ayrcalkl bir konumu olamaz. Bu belirsiz ve olumsal toplumsal yap ierisinde, oklu zne konumlar ve farkl siyasal kimlikler arasnda eklemlenme ve hegemonya ilikisine bal olarak srekli bir geikenlik sz konusudur, bu nedenle de belirli bir snfn ayrcalkl/sabit/nceden belirlenmi bir konumu olamaz. Burada Laclau ve Mouffe tarafndan ne srlen iddia ise, sylemsel olarak retilmi olan oul ve istikrarsz zne konumlarnn srekli, sonu gelmez ve bitimsiz bir mcadelesinin sz konusu olduudur. Postmarksizm teorisyenlerinin de benimsedii post-kapitalist paradigmalara gre, gnmzde, iletiim ve biliim teknolojilerinde yaanan gelimeler kapitalist retimi de deiime uratm; sanayide alan ii says azalrken, hizmet sektr genilemi, retimde makineler arlk kazanm, emek-sermaye arasndaki eliki ortadan kalkm, toplam kalite ynetimiyle (ve endstriyel demokrasinin dier yollaryla) i birlii olanaklar artm ve tm bu gelimelerin sonucu olarak toplumsal deiimi gerekletirmede ii snfnn ncl tezi geersizlemitir. Ayrca, Laclau ve Mouffea gre Marksizmin ayrcalkl bir yer verdii proletarya, i gc rgtlenmesindeki ve retim ilikilerindeki byk deiimlerle artk snf iinde bir aznlktr. Bu anlaya gre, homojen ve baat bir ii tipolojisinden bahsetmek artk mmkn deildir. Laclau ve Mouffea gre Marksizm, tarihin zn ve anlamn kavramaya ynelik teki bir yaklam benimsemektedir. Buna g-
Postmarksist kuramclar, Marksist teorinin ncelik verdii snf analizinin, kendi teorik ve eylem nesnesini ciddi biimde snrlandrdn ve bundan vazgemesinin gerekliliini savunmaktadrlar.
148
Postmarksizme gre, Marksizmin yapt gibi zne konumlar oulluunu snf sorunlarna indirgemek yerine, toplumsal oulluklarn varl ve bunlarn birbirine indirgenemezlii kabul edilmelidir.
re Marksizm, tarihi snf mcadelesi ve onun kaynaklk ettii antagonizmalar ekseninde kavramaktadr. Laclau ve Mouffe, bylesi bir yaklamn, kapitalizmin yaratt sarsc gelimelerle karmaklaan toplum yapsn ve ykselen yeni toplumsal hareketleri anlamaya yeterli olmadn ileri srerler. Marksizmin, snf indirgemeciliiyle mall olduu ilan edilir (Cokun, 2004: 61). Bu anlamda postmarksizmin temel dayanaklar, (a) evrensel olarak kurulmu snf birlii inancnn reddi; (b) toplumun kuruluunun sylemsel pratiklerle olutuunun kabul ve (c) toplumsal kartlklarn ii-burjuva elikisi yerine daha geni alanlara yayldnn kabuldr (Wood, 1985). Bu temel zellikle balantl olarak nerilen siyasal yap ise, sosyalizm ya da liberalizm ve onlarn demokrasi anlaylar yerine, radikal bir demokrasidir. Ayrca, Marksizmin ayrt edici zelliklerinden birisi atmay yceltmesiydi. Marksizme devrimci potansiyelini veren de bu zellikti. Postmarksist teori ise, giderek atmalarn ynetimiyle daha ilgili bir hale gelmitir (Kadolu, 2008: 28). Bu noktada postmarksist anlayn zellikle Marksizme kar bir kuramsal yaklam olarak temel ilkeleri ve nerileri birka maddede yle zetlenebilir: (a) her trl evrenselcilik, nesnel kar ve zorunluluk yadsnarak, yerine tikel ve olumsal olann kabul edilmesi; (b) ekonomik belirleme yerine, sylemin kurucu zelliinin ve siyasetin zerkliinin kabul; (c) ii snfnn nderliinde bir sosyalist devrim yerine, deiik ve birbirine benzemeyen zne konumlar araclyla kurulan radikal bir demokrasi fikri. Postmarksizmin dndan esinlendii kuramsal ncller hangileridir? Bu kuSIRA Marksizmin SZDE ramsal ncller Postmarksizme hangi alardan kaynaklk etmilerdir?
D N E L M bu yaklamlar neticesinde Marksizmden temelde kopuunu Laclau ve Mouffe iaret eden snf anlaylarnda Marksistleri, tarihin zn ve anlamn kavramada teki bir yaklam S O R U sergilemekle suladklarn gryoruz (Laclau ve Mouffe, 1992: 112-113). Radikal demokratlar, Marksistlerin tarihi, snf mcadelesi ve onun kayna olan atmalar ve antagonizmalar paralelinde kavradklarn iddia ederler DKKAT (Laclau ve Mouffe, 1992: 183). Onlar Marksistlerin bu yaklamn ok indirgemeci bulurlar ve bu grn zellikle gnmzde kapitalizmin yaratt derin etkilerle SIRA SZDE kompleks bir hal alan toplum yapsn ve ortaya kan yeni toplumsal hareketleri anlama noktasnda yetersiz olduunu iddia ederler (Bat, 2010: 9). Onlara gre ekonomik alann kendi dnda kalan toplumsal srelerin belirleAMALARIMIZ nimindeki greli arlndan ve ii snfnn politik nder (Lenin) ya da bir tarihsel bloun eklemleyici ekirdei (Gramsci) olduundan sz etmek gibi belli kategorilere ve Kzne konumlarna dierleri karsnda ayrcalk tanyan zc anlay T A P lar terk edilmelidir. Sosyalist hedeflerle ii snfnn karlar arasnda mantksal ve zorunlu bir iliki bulunmad ne srlmektedir (1992: 98). Laclau ve Mouffea gre politikann TELEVZYON znesi hegemonik eklemlenme pratii iinde konjonktrel olarak bir araya gelen zne konumlardr. Bu zne konumlar tekil snf karlarna karlk gelmeyen deiik toplumsal gruplar iermektedir: bar eylemcileri, feministler, ecinseller, NTERNET evreciler, renciler, etnik aznlklar vb. (Kaygalak, 2001: 43). Yazarlarn btn bu tartmalarla vardklar sonu; ii snfnn anti-kapitalist mcadelenin ayrcalkl zneleri olmad ve onlarn mcadelesinin ynnn de dier toplumsal mcadeleler gibi verili bir hegemonik balam iindeki sylemsel olua bal olduudur (Laclau ve Mouffe,1992: 112).
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
i snf kapitalizmle
AMALARIMIZ mcadelede, ekonomik
konumu veya politik kimlii nedeniyle ayrcalkl bir yere sahip deildir. ilerin K T -tpk A P dier zne konumu konumlar gibi- toplumdaki sylemsel formasyonun ierisinde hegemonik eklemlenme T E L E V Z Y srelerinde ON konjonktrel olarak olumaktadr.
NTERNET
149
Klasik liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak sunulan Postmarksizm kuram, bir toplumsal devrim programna bavurmakszn kapitalizmin dnmn olanakl gren radikal demokrasi projesinin solun yeni paradigmas olarak grmektedir.
Ancak, Radikal Demokrasi ve Postmarksist paradigma, solun sorununu sosyalist bloun knn liberalizm lehine yaratt hegemonik krlmada aramak yerine, Aydnlanma projesinden tarihsel bir koputa bulmaktadr. Yani 1989da yalnzca Sovyetler Birlii deil, dnyann dnmnde etkili olabilecek eylem stratejileri anlamnda hem sosyalizmin hem de liberalizmin kesin bir k yaad ilan edilmektedir. Dolaysyla sol iin yeniden dirili olanann da bu kn faili ve tamamlanmam bir sreci olarak grlen 68 hareketinde aranmas gerektiini savunmaktadr. Fakat solun geldii son aamay temsil etmesi bakmndan radikal demokrasinin gerek yola kt ncller gerekse ortaya koyduu stratejinin mevcut sisteme alternatif oluturduu dncesi son derece mulaktr. Neyin, kimin iin, kime kar istendii, stratejinin nasl gerekletireceine dair bir dizi soru btn bu tartmalar ierisinde bolukta kalmaktadr. nk kendi ncln bulduu ve sol iin bir imkan olarak grd 68 hareketinin tad idealler ile sosyalizm arasndaki hegemonik ba tamamen reddederek, solun programn mutlak olarak snftan arndrma abasndadr. Bu erevede deerlendirilen yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi ideallerinin uygulanma alanlar olarak grlmektedir (Cokun, 2004: 15). zetleyecek olursak, Laclau ve Mouffe, Marksist teoriyi, siyaset ile ekonomi arasnda birebir bir iliki tanmlam olmak ve bir politik zne olarak ii snfn merkeze koymakla eletirmektedirler. Yazarlara gre, ekonominin toplumsal sreleri belirlemedeki greli arl ya da ii snfnn politik nder olduu eklindeki zc anlaylar terk edilmelidir. Bu noktada, politikann znesi olarak zne konumlarn gsteren yazarlar, bu gruplarn deiken ve kimi zaman kart kar sahibi gruplar olarak ayn politik proje iinde nasl yer alabilecekleri konusunda bir ey sylememektedirler. Marksizmin snf kavramn eletiren yazarlar, toplumsal ilikileri dlayan, kaba ve indirgemeci bir ekonomi anlayn Marxa atfederek bu eletiriyi temellendirmeye almaktadrlar. Oysa toplumsal ilikilerin retim alan ve sreleri zerindeki rol Marxn temel vurgular arasndadr ve ekonomi, Marksist bilim ynteminde en st soyutlama dzeyi olarak analize katlmaktadr. Marksizm, yazarlarn iddia ettiinin aksine, ekonomi ile siyaset arasnda diyalektik bir iliki olduunu savlar. Snfn tarihsel bir zne olarak anlalabilmesi, bu diyalektik ilikinin kavranmasyla mmkndr.
POSTMARKSZMN TEMEL KAVRAMLARI Sylem

Postmodernist ve post-yapsalc ilkelere bal kalnarak gelitirilen Postmarksist anlay, ncleri olan Laclau ve Mouffe ile birlikte zc, indirgemeci, belirlenimci olmayan yeni bir siyaset ve toplum sosyolojisi oluturmaya almaktadr. Postmarksizmin felsefesi ve sosyolojik kkenlerinde Saussure, Lacan, Lukacs, Gramsci, Sartre, Korchs gibi pek ok nemli dnrn olduu sylenebilir. Kuramsal ereve asndan, Postmarksizm Gramscinin hegemonya, Althusserin ideoloji anlay, Psikanalist Lacann zne anlay, Saussurec dilbilimi ve Foucaultnun sylem anlaylarnn izlerini tamaktadr. Postmarksizm bu postmodernist, postyapsalc ve Marksist kuramlara yaslanarak aslnda, modernlemeci ve Aydnlanmac dncenin evrenselci ve btnlkl toplum ve siyaset anlayndan uzaklamay hedeflemektedir. Bu yzden, snf, devlet ve toplum gibi makro lekli sosyolojik kavramlar yerine birey, kimlikler, farkllk, hegemonya, zne konumlar, sylem vb. daha mikro lekli kavramlar kullanmlardr.
150
Postmarksist dnrler, post-yapsalc kuramdan derinden etkilenmi ve kuramn temel ilkelerini post-yapsalc anlaya dayandrmlardr. Toplum, zne konumlar ve sylemler beine dnmtr. Buna gre, bir snfa kimliini sadece bir hegemonik formasyon iindeki eklemlenii vermektedir. Bu anlamda kimlik ya da Laclau ve Mouffeun deyiiyle zne konumlar sabit ve kararl olmayp tamamen ilikiseldir. Siyaset ise, hegemonik pratikler yoluyla kurulacak zne konumlarna dayanmaktadr (1992: 111). Bu tip bir post-yapsalc anlayn sonucunda, Laclau ve Mouffe siyasetin ve siyasal mcadelenin istikrarsz, olusal, temelsiz, belirlenmemi ve ok paral olduunu iddia ederler. Bu anlamda postmarksistlere gre siyaset, birbirine sylemsel dzeyde eklemlenen ancak birbirini belirlemeyen ve yan yana duran kimlikler, farklar veya zne konumlar zerinden retilebilir. nk bu balamda, toplum bir failler beinden (toplumsal formasyon durumunda) bir sylemler beine (hegemonik formasyon durumunda) dnm durumdadr. Bu, eklemleyici pratikler olmakszn toplumsal faillerin herhangi bir formasyon oluturamayaca anlamna gelmektedir. Baka bir deyile, bir snfa kimliini sadece bir hegemonik formasyon iindeki eklemlenii vermektedir, bu nedenle kimlik (onlarn deyimiyle zne konumlar), sabit ve kararl olmayp tamamen ilikiseldir. Siyaset ise hegemonik pratikler yoluyla kurulacak konjonktrel zne konumlarna dayanmaktadr (1992: 111).
SIRA SZDE
Postmarksizmin olduka etkilendii Marksist teorisyen Althusserin ideoloji kavramn SIRA SZDE aratrnz?
D N EPostmarksizm LM Genel olarak kuramnn, post-yapsalclk, psikanaliz, dilbilim ve postmodern felsefenin birey (zne), toplum ve siyaset tasavvurlarndan etkileneS O R U ilham aldn iddia eden ancak Marksizmin ok temel ilkelerini rek, Marksizmden dntrerek ve farkllatrarak oluturulmu siyasal ve teorik bir kuram olduu sylenebilir. DKKAT Ekonomik ve siyasal alan arasndaki zorunlu ilikinin koparlmas ve nedenselliin reddi, toplumsal snflarn siyasal kimliklerinin nasl olutuu sorusunu ortaSIRA SZDE ya karr. Bu noktada Laclau ve Mouffe, hegemonik znelerin zorunlu olarak temel toplumsal snflar dzleminde kurulduklarn reddederek (Laclau ve Mouffe, 1992: 172), hegemonyann alann artk farkl tikelliklerin bir arada bulunduu bir AMALARIMIZ alan olarak deerlendirir. Toplumsal kimliin belirlenmesi, sonsuz sayda anlamsal farklar arasnda bir sabitleme oyunu, yani sylemin kuruluudur (r, 1997: 55). yleyse, toplumsal K T A P olan her ey ve bunun ierisindeki zneler ancak sylemsel olarak kurulur ve hegemonya alan da farkl tikelliklerin birbirine eklemlendikleri alan olarak ortaya kar. Politik zneler bundan dolay snfsal deil, T E L Efakat V Z Y O Nkarmak kolektif iradelerdir (Laclau ve Mouffe, 1992: 87). Sonu olarak, Postmarksizmin temel iddias, gnmzde artk ii snfn temel alan snf politikalarnn sonuna gelindii ve bunun yerini sylem yoluyla bir araya getirilmi eitli toplumsal znelerin demokratik mcadeNTERNET lelerinin alddr. Laclau ve Mouffe, sylemle ilgili olarak, ideolojik ve politik karlarn sylem yoluyla kurulabileceini, siyasetin hegemonik pratiklere ynelen bir sylem kurma sreci olduunu ve siyasetin herhangi bir snfn maddi karlar zerinden biimlendirilemeyeceini ancak bir sylem kurma srecinde ina edileceini iddia etmektedirler.
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Postmarksizme gre, siyasal ve ekonomik karlar maddi pratikten tremezler, sylemsel pratikler yoluyla oluturulurlar. Dolaysyla, sylemsel pratikler, karlar ina etmenin ve politika yapmann temel aralardr.
151
Sylem kategorisi, Laclau ve Mouffeun Postmarksizm kuramnda en belirleyici kategorilerden birisi olarak karmza kmaktadr. Laclau ve Mouffe (1992) sylemi, eklemleyici pratikten kaynaklanan yaplandrlm btnlk olarak tanmlar. Ancak toplumsaln akl, sylemin nihai olarak kapanmasn ve anlamn nihai olarak sabitlenmesini engeller. Nihai anlam sabitliinin olanakszl ise ksmi sabitlenmeleri gerektirir ki bu durum ayn zamanda, bir sylemin dier tm olas anlamlarn dlanmas yoluyla kurulduunu da gsterir. Tam da bu nedenle sylemler darda braktklar politik glere kar savunmasz, olusal ve tarihi yaplardr. Anlamn ksmi sabitlenmesi ise dm noktalar ve bo gsterenler sayesinde mmkn olur. Laclau ve Mouffe, Foucaultnun etkisi altnda sylemin mutlak stnlne dayal farklla ve heterojenlie ilikin radikal bir mantk ortaya koyarlar. Laclau ve Mouffea gre, syleme dayal ve syleme dayanmayan pratikler arasnda ayrm yapmak mmkn deildir. Tm nesneler sylem nesneleri olarak olumutur ve her sylem maddi bir karaktere sahiptir (Larrain, 1995: 142). Buna gre, sylem dnda tanmlanabilecek hibir zne, hibir sabit kimlik, hibir mutlak kar, hibir belirleyici koul, hibir eliki ve mcadele, hibir zorunlu iliki yoktur. Toplumdaki her ey sonsuz derecede deiken ve rastlantsaldr, nk syleme dayal olarak oluur ve bir sylemde ksmi ve geici anlam kesinlii oluur. Laclau ve Mouffea gre politik zneler artk bir snf iinde konumlanm zneler deil, karmak kolektif zneler olduu ve bu zneler de sylem araclyla kurulduu iin, toplumsal ve tarihsel gelimeler/olaylar arasnda bir nedensellik ve zorunluluk ilikisi kurmak olanakl deildir. Zorunluluk, evrensellik ve nedensellik mant yerine olumsallk mantn yerletirerek, bir kiinin sosyo-ekonomik adan igal ettii yer ile siyasal-ideolojik karlar arasnda zorunlu bir iliki olduunu reddetmek gerektiini (Eagleton, 1996: 287) ileri srmektedir. Laclau ve Mouffeun btnsellik ve evrensellik ilkelerine kar karak, toplumsal, sabitlenmemi karaktere sahip zne konumlar ve olusallklarla dolu bir alan olarak tanmlamalar, sylem ncesi bir nesnel gereklie yer brakmadklar yolunda ciddi eletirilere yol amtr. Laclau ve Mouffe ise, nesnelerin sylemsel balam dnda bir varla sahip olduunu inkar etmediklerini, reddettikleri eyin ise, nesnelerin sylemsel balam dnda bir olua sahip olduklar dncesi olduunu belirtmilerdir. Bu noktada, Postmarksist kuramda her ey syleme indirgendii iin (Wood, 1985; Geras, 1987) kapitalist smr artk, deer yasasnn ve art deere el konulmasnn bir sonucu deil, fakat iiler bunu sylemsel olarak dile getirir ya da temsil ederse vardr. Ayrca, son olarak eklemek gerekir ki, Laclau ve Mouffe sylem konusunda postmodernist kuramclardan saylan Derridadan da olduka etkilenmilerdir. Derridann sylem tanmnn kendilerinin toplumsallk tanmlaryla aktn belirten yazarlar kendi tezlerini tm farkllklar alann belirleyen tek ilke olarak toplum ncln terk ederek olutururlar. Derrida dilin evrensel sorunsal durumuna geldii an, bir merkezin ya da kkenin noksanlnda her eyin syleme dnt an olarak grr. Derrida iin sylem, iinde temel belirlenenin hibir zaman bir farkllklar dizgesinin tam olarak dnda bulunmad bir dizgedir. Bu sylem tanmn benimseyen Laclau ve Mouffe iin toplumsal, ya da farkllklar alan, sabitleyici tek bir ilkenin yokluunda oluur (elik, 1997: 50). Laclau ve Mouffeun toplumun imkanszl tezini tartnz?
SIRA SZDE
Syleme dayal ve sylemd diye bir ayrm yoktur, toplumsal ilikiler ve elikiler de dahil toplumdaki her ey syleme dayal olarak oluur.
Btn ii snf dahil zne konumlarnn sylemsel karakterde olduu iddia edilmektedir. Postmarksizme gre, toplumsal olan her ey sylemseldir. deolojik ve politik karlar ancak, sylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere ynelen bir sylem kurma srecidir ve herhangi bir snfn maddi karlar zerinden biimlendirilemez.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
152
Hegemonya
Marksizmin hegemonya anlay snf indirgemecidir ve merkezcidir. Temel snflar olan burjuvazi ve ii snf yegane hegemonik znelerdir. Her toplumsal oluumda tek bir hegemonik merkez vardr.
Hegemonya sadece snflar arasndaki ittifak ve egemenlik ilikilerine indirgenemez, toplumsal formasyondaki ok eitli mcadeler ve hareketler de hegemonik mcadele yrtebilir. Bu toplumsal formasyon da tek hegemonik merkezli deil, ok merkezli ve tarihsellie gre deiebilen merkezsiz ve btnsellik yaratmayan bir durumdadr.
Hegemonya, Marksist anlamda basite snflarn bir snfn (ii snf) nderliinde bir araya gelmesi deil, karmak toplumsal formasyonu farkl ve eitli mcadeleleri birbirine balayan bir eklemlenme srecidir.
Laclau ve Mouffeun sylem kuramnda hegemonya belirli bir tarihsel znenin siyasal bir stratejisi olarak ortaya kmaz. Hegemonya, sembolik alana zg, bu alanda ileyen ve bir tarihsel zneyle zorunlu bir aidiyet ilikisi dnda kavranmas gereken bir siyasal iliki biimidir; sembolik alanda anlamn sabitlendii noktalar kuran siyasal momenttir. Hegemonya, herhangi bir kurucu znenin ya da merkezin rettii bir iktidar deildir. Foucaultnun iktidar kavramsallatrmasna benzer biimde, sylemsel olarak kavranmas gereken, sonsuz sylemsellik alannda anlamn snrlarn belli dm noktalar zerinden kuran, g ilikilerine bal bir momenttir (elik, 1999: 39; Kubilay, 2010: 139) Laclau ve Mouffe, Leninin hegemonya anlayn eletirerek ie balamaktadr. Lenine gre hegemonya kavram snflar aras yaplan ittifak iinde ii snfnn nderlik ettii bir siyasal eylemdir. Laclau ve Mouffea gre, Leninist gelenein hegemonya kavram nderlik edenle nderlik edilen arasnda kesin bir ayrmn varolduu nermesine dayanr ki bu baskc ve olumsuz eilimler barndrmaktadr. Buna gre, Leninist anlay iinde ii snf ve onun lideri kendi snf kimliklerini, hegemonik pratikler tarafndan siyasal olarak yeniden biimlendirilmi oul demokratik taleplerle kaynatrmak yoluyla dntrmezler; bunun yerine, bu talepleri, kendi snfsal hedeflerine giden yolda aamalar, zorunlu ancak geici admlar olarak grrler. Bu anlamda, radikal demokrasi projesinin ne srd hegemonya anlay, Marksist teorinin Lenin ve Gramsci zerinden nerdii hegemonya yaklamnn tesinde bir takm anlamlar tar (Laclau ve Mouffe, 1992: 168). Laclau ve Mouffeun hegemonyaya bak ekonomik belirlenimcilikten, altyap-styap ayrmndan ya da Leninin ortaya koyduu snf ittifakndan farkl bir eydir ve bu saylan varsaymlar reddeder. Radikal demokratlara gre hegemonya ekonomiyle ilgili bir olgu deildir (Laclau ve Mouffe, 1992: 98) ya da hegemonyann temeli olarak herhangi belirli bir snftan bahsedilemez. Laclau ve Mouffea gre, kendi hegemonya anlaylar snf indirgemeci deildir. Bu snf indirgemeci olmayan hegemonya kavram siyasalln nasl kurulduunu ve bu kurulua kar mcadelelerin hangi balamlarda yaplabileceini, snrlarnn ne olabileceini anlatmaktadr. Gramscideki hegemonya kavram da kimliin nasl kurulduunu aklamaktadr. Ancak, Laclau ve Mouffea gre, Marksist sylem iindeki hegemonya kavram iki sorunu iermektedir ve bu anlamda snf indirgemeci, merkezci (kktenci) bir nitelie sahip olduunu ne srer. Birincisi, Gramscide hegemonik zneler temel snflardr: ii ve burjuvazi olarak. kinci olarak, Gramsci her toplumsal oluumda tek bir hegemonik merkezin olduu fikrini savunur. Laclau ve Mouffeun hegemonya anlay ise hegemonyay temel snflara bal deil fakat toplumsal formasyonda gelien farkl ve eitli mcadelelere ve hareketlere bal dnmeye; ikincisi, toplumsal formasyonu da, bu anlamda tek hegemonik merkezli deil, fakat ok-merkezli, ak, tarihsellie gre deiebilir, bir btnsellik yaratmayan bir biimde kurgulamaktadr (Keyman, 1993: 144). Laclau ve Mouffe hegemonyann Marksist kuramda olduu gibi zc bir mantktan kurtarldktan sonra farkl kimliklerin tannmasnda, oulculuun yerlemesinde ve karmakln anlamlandrlmasnda anahtar bir kavram olacan dnmektedir. Bu srecin tamamlanmas da yeni toplumsal hareketlerin snf mcade-
153
lelerinden zerk hareketler olarak kavranlmas ve radikal demokrasinin koullarnn ina edilmesi asndan hegemonyay hayati bir kavram olarak ne karmaktadrlar. Postmarksizm ve radikal demokrasi anlaynda hegemonya kavram, siyasetin tek merkezli olmadn, karmak, farkllaabilen, ok merkezli, tarihsellie gre deiebilen, bir kesinlik arz etmeyen ve paral bir yapda olduuna iaret etmektedir. Bylece, hegemonya, bu karmak toplumsal formasyonu farkl ve eitli mcadeleleri birbirine balayan bir eklemlenme sreci olmaktadr. Radikal demokrasi kuramclar, zledikleri demokratik devrimi derinletirmek ve geniletebilmek iin gerekli olan eyin demokratik deerlerin bir hegemonyas ve demokratik pratiklerin oaltlmas olduunu vurgulamlardr (Mouffe, 1993: 193). Bunun yolu olarak da bir zne-konumlar oulluunun demokratik matris araclyla oluturulmasna imkn verecek ekilde, ok daha farkl toplumsal ilikiler dhilinde kurumlatrlmasn gerekletirmek olarak dnrler (Mouffe, 1993: 193). Demokratik vatandalk anlayn ilke edinen projenin ana ngrs sivil toplum platformundaki demokratik mcadeleleri (antirk, anti-kapitalist, zgrlk, protest, vs.) birbirine eklemleyecek demokratik e deerlerin oluturulmas iin eitli gruplarn kimliklerini dntrecek yeni bir ortak payda salanmas gerekliliidir (Mouffe, 1993: 193; Bat, 2010: 12). Buna gre, radikal demokrasiyi hegemonik klan ey; ok merkezcilii, farkl ve deiik oluumlar birbirine balayan radikal bir olgu, bir eklemlenme srecidir. Bu eklemlenme sreci; hegemonyay, klasik bir snf olgusunda deil ama toplumsal formasyonda gelien farkl ve eitli mcadelelere ve hareketlere bal olarak dnmek anlamna gelir. Bunun neticesinde kurulan toplumsal formasyon da; tek hegemonik merkezli deil; ok merkezli, ak, tarihsellie gre deiebilir, bir btnsellik yaratmayan biimde geliecektir (1992: 111). Bu noktada, Laclau ve Mouffe hegemonya kavramyla ilikili olarak, belli sylemsel pratiklerle farkl zne konumlarnn birbirlerine eklemlenebileceini iddia etmektedir. Ancak, bu hegemonyann nasl kurulaca ya da bu eklemlenme srecinin nasl gerekleecei hakknda Laclau ve Mouffe nerdeyse hibir ey sylememektedir. Bu ynyle, Laclau ve Mouffe birok dnr tarafndan hegemonya kavramn ve eklemlenme srelerini mulak braktklar ynnde ciddi eletiriler almaktadrlar. Gerekten de Postmarksizm, farkl siyasal pozisyonlarn, farkl kimliklerin veya onlarn deyimiyle farkl zne konumlarnn eklemlenme srelerinde nasl bir araya getirilebilecei hakknda yeterince bilgi ve fikir vermemektedir. Postmarksist kuramclar iin en nemli iki kategori sylem ve farkllktr. Bu iki kategori Laclau ve Mouffeun Gramscinin hegemonya kavramn snf indirgemeci olmayan bir tarzda okumasn salar ve hegemonya kavramnn snf yerine tarihsel ve sylemsel olarak kurulmu zne olarak birey nermesiyle yeniden dnlmesini nermektedirler. Genel olarak, sylem, farkllk ve hegemonya, kimlik politikas olarak tanmlanabilecek radikal demokrasi projesinin temel kavramsal dzeyini olutururlar. Laclau ve Mouffeun sylem kuramnn kilit kavram hegemonyadr. Hegemonya ise, eklemleyici pratiklerin egemen olduu bir alanda ortaya kmakla birlikte, hegemonyadan sz edebilmek iin bu eklemleme yeterli deildir. Ayn zamanda eklemlemenin, kendisine antagonist olan eklemleyici pratiklerle kar karya gelmesi yoluyla olumas gerekir. Dolaysyla hegemonya, antagonizmalarn kesitii bir alanda ortaya kar ve bu nedenle de edeerlilik ve snr etkileri fenomenlerini varsayar. Hegemonik bir eklemlenmenin iki koulu olduu sylenebilir: lki antagonist glerin varl, ikincisi ise bunlar ayran snrlarn kararszldr (Laclau ve Mouffe, 1992: 170-172).
154
Laclau ve Mouffeun Hegemonya ve Sosyalist Stratejide gelitirdikleri hegemonya yaklam, yukarda da bahsedildii gibi, kimliklerin hegemonya mcadelesi ierisinde oluturulduklarn ve toplumsal znelere yeni bir kimlik verilirken onlarn ayn zamanda kolektif iradeler olarak kurulduklarn ne srer. Bu anlamda hegemonya, ii snfnn ya da baka herhangi bir zne konumunun nsel birlii ya da ilerici karakteri anlayn reddeden bir totallii bozucu eklemlenme ve olumsallk mant gerektirir (Best ve Kellner, 1998: 237; aktaran: Cokun, 2004: 65). Hegemonya mant da, ii snfnn nc klnmasndan vazgeen ve oulcu bir mcadeleyi hayata geiren bir politika ihtiyacn dourur. Laclau ve Mouffe, Gramsciden devraldklar hegemonya kavramn snf temelinde dnmemi, ekonomi ile siyaset arasndaki ilikiyi bsbtn kopararak sivil toplumcu bir siyasetin en nemli temsilcileri olmulardr. Ayrca bu kuramclar, kapitalist toplumda snf elikilerini dier elikilerle eit dzeyde grmektedirler. Laclau ve Mouffe, ayn zamanda toplumu, toplumsal deiimi, demokrasiyi ve tarihi aklayacak evrensel btnsel ilkelerin imknszlna da iaret etmilerdir. Dolaysyla bu her anlamyla, evrensellii ve evrenselcilii reddeden bir anlaytr. Postmarksistlere gre, tikelci siyasal kimlikler gnmzde giderek artmakta, dolaysyla hem modernizmin hem de Marksizmin herkes iin geerli evrenselci ilkeleri ya da herhangi bir evrenselci iddia kriz iine girmektedir. Laclau ve Mouffea gre, evrensellik artk, Marksizmdeki ii snf gibi, snrlanmam bir toplumsal aktrn ayrcal deilse, yalnzca daima snrl nitelikteki aktrlerin yrtt mcadelelerin eitleyici etkileri yoluyla pragmatik bir biimde kurulabilir. Bu anlamda, dier talepler gibi sosyalist talepler de hegemonya mcadelesinde eklemlenebilir (articulation). Bu taleplerin tutucu bir biimde eklemlenmeleri de olasdr ve ortaya kacak sonu dier her ey gibi hegemonya mcadelesince belirlenecektir. Toplumsal mcadelelerin balangta kesin hedefleri yoktur, ancak mcadele boyunca bu hedefleri kurar ve dntrrler. Bu mcadeleler, birok toplumsal aktrn ve taleplerin i ie getii karmak alanlarda verildii iin, eklemlenme bireysel taleplere dsal bir sre deildir. evreci hareketi dnecek olursak, ortaya konan talepler baskc bir devletin evreyi koruma adna toplumsal alana mdahalesini merulatrabilecei gibi, siyasal ve ekonomik sistemlerdeki akl dla (irrasyonellie) ynelik radikal bir eletirinin nn de aabilirler (Laclau, 1990: 229-30). Eklemlenme, en batan ya da hareketlerin belirli bir siyasal nem kazand andan itibaren nemli bir sorun olacaktr; bu eklemlenme biimininse bir siyasal parti formunda olmas gerekmemektedir (Laclau, 1990: 231).
SIRA SZDE
Laclau ve Mouffeun evrensellik ve tikellik kavramlar hakkndaki grlerini analiz ediniz? SIRA SZDE Son olarak, hegemonik pratiklerin toplumsaln tamamlanmam ve ak karakD N E L M dnen Laclau ve Mouffe (1992: 73), politikann hegemonik terini gerektirdiini boyutu ancak toplumsaln ak, dikisiz karakteri geliirken ykseldiine iaret etmektedir. Yazarlar S O R U psikanalizden aldklarn belirttikleri diki terimini kitaplarnda sk sk kullanyorlar. Bu terimle znenin toplumdaki konumu, bir zdeleme va btnlemeden ok bir yerini alma ve kolaj durumu olarak tarif edilmektedir. DKKAT Toplumsaln akl ve bunu gsterenlerin sabitsizlii dikileyici hegemonik pratikleri gerektirmektedir. Zira toplumsaln kapanmas imknsz olsa da kapanma SZDE ideali hala SIRA bir imknsz ideal olarak ilev grr. Toplumlar, bylece, bu imknsz idealler temelinde rgtlenir ve merkezlenir. Bu ideallerin ortaya k ve ileyiinde gerekli olan bo gsterenlerdir (Laclau ve Mouffe, 1992: 62).
AMALARIMIZ
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
155
zetleyecek olursak, zellikle Leninin hegemonya kavramn kyasya eletirip ancak yine bir Marksist olan Gramscinin hegemonya kavramn byk lde kullanan Laclau ve Mouffe, kendilerine zg bir hegemonya tanm oluturmaya almaktadr. Gramscinin, hegemonya kavramna bavuran yazarlar Gramscinin hegemonya kavramn gelitirmede Leninin snf ittifaklarnn tesine getiini savunmaktadrlar. Aslnda onlar, Gramscinin hegemonya kavramn radikalletirmeyi hedeflemektedirler. Onlara gre Gramsci, hegemonya kavramn olutururken iki yeni ve temel yer deitirme yapmtr: Birinci olarak ideolojinin maddi bir temeli olduu, bu nedenle kolayca styapsal olarak yorumlanamayaca ve ikinci olarak da politik znelerin artk snflar deil karmak kolektif iradeler olduudur. Gramscinin yaptn syledikleri bu kavramsallatrmadan hareketle, Laclau ve Moufee, politik zne olarak snfsal kimliin artk geersiz olduu tezine ulamaktadrlar. Bylece 1970lerde ve 80lerde nemli bir hareketlilik yakalam olan bar eylemcileri, feministler, ecinseller, evreciler, renciler, etnik aznlklar gibi zne konumlarnn hegemonya oluturmada snfn yerini aldn savlamaktadrlar. Oysa, Laclau ve Mouffeun iddia ettiinin tersine Gramsci, politikann znesi olarak snftan baka bir karmak kolektif irade gstermemitir. Gramsci, yalnzca temel snflarn -burjuvazi ve proletarya- hegemonik g olabileceini, bu iki snf dnda kalan toplumsal katmanlar ve ara tabakalarn temel snflarn hegemonyas altnda yer alacan sylemitir. Yazarlarn Gramsciden sz atka sk sk bavurduklar tarihsel blok ise, toplumsal gler eklinde birlemi eitli mttefiklerle bir araya gelmi hakim bir snfn hegemonyasna dayanr. Bu hegemonyann kaynan ald maddi temel ise sz konusu snfn ekonomik gcnden baka bir ey deildir.
YEN TOPLUMSAL HAREKETLER

1960larn sonlarndan itibaren Avrupa lkeleri ve Amerika Birleik Devletlerinde yerli halklar, ulusal aznlklar, eski ve yeni gmenler, ecinsel kadn ve erkekler, feministler gibi farkl gruplarn ban ektii bir dizi dnsel akm ve politik hareket ortaya kmtr. Bu gruplar toplumdaki baskn kltrden farkl olan, onaylanmayan ve bastrlmaya allan grenek ve hayat tarzlarn temsil etmektedirler. Sz edilen gruplar birbirinden olduka farkl gndemlere sahip olmakla birlikte, toplumun byk ksmnn, yaamn sz konusu alanlarn anlamak ve yaplandrmak iin yalnzca bir doru, gerek ve normal yol olduu biimindeki tektipletiren ya da asimile eden basksna kar direnmektedirler (Parekh, 2002: 1). Yeni toplumsal hareketler paradigmas altnda temellendirilen bu hareketlerin yenilii kimlik temelli olmalarndan kaynaklanmaktadr (aktaran: Kubilay, 2010: 136). 1960l yllardan balayarak Bat sanayi toplumlarnda oluan yeni deerler ve yeni toplumsal hareketler yeni bir siyaset ve siyasal eylemlilik anlayna yol at. Bu deerler ve hareketler anda, siyaset, refah devletinin ve Fordist/Keynesyen ekonominin salayabilecei politikalarn tesinde, bireysel yaamn kendisiyle ilgili ve yaamn deiik biimlerine dayal olarak tanmlanmaya balar. Kadn, evre, bar, anti-nkleer, rk, etnik kimlik, insan haklar ve cinsel kimlik sorunlar etrafnda rgtlenen toplumsal hareketler, kendi aralarndaki farkllklara ramen, bu yeni siyaset anlaynn ncs oldular. Modern toplumun devlet/parti ya da snf balamnda gelitirilmi, evrensel politikalara dayal, btnletirici, birletirici, belli bir merkezden hareket eden ve sorunlara global zmler bulmaya alan siyasal sylemlere (bata Marksizm, liberalizm vb. ) eletirel bir
Yeni toplumsal hareketler kavram, zellikle feminist hareketi, ekoloji hareketini, nkleer kart hareketleri, bar hareketlerini ve aznlk hareketlerini ifade etmek amacyla kullanlmaktadr. Bu tanmlamadaki yeni kavram ise, kronolojik bir sralamaya deil fakat eski snf temelli ve kar gruplarna dayal hareketlerden bir farklla iaret etmektedir.
156
Yeni toplumsal hareketlerin yeniliini salayan esas SIRA SZDE unsur, bu hareketlerin temelinde bir snf perspektifi deil, bireysel, D belirsiz N E L ve M oul tekil, kimliklerin bulunmasdr.
S O R U
gzle baklmaya balanmtr. Bunun yerine, farkllklarn tannmas temelinde gelien yeni bir siyaset anlay ortaya kt (Keyman, 1993: 131). zellikle 1960l yllardan itibaren, snflara dayal politikalar gten derken teki atma biimleri ve yeni toplumsal hareketler olarak adlandrlan farkl elikilere dayal politik hareketler oktan belirmeye balamt. Bu yeni toplumsal hareketlerin, ou zaman, sosyalist hareketlerle balants olmad ve emek sermaye atmasnn dnda kalan bir dizi muhalif grubu kapsad dnlmektedir (Dursun, 1998). Buna gre, yeni toplumsal hareketlerin yenilii snf atmasna dayanmayan bireysel, kimlik, evre, cinslerin eitlii, katlm ve insan haklar vb. dnce ve eylem odaklar olmalarndan gelmektedir. Yeni toplumsal hareketleri siyasetin merkezine alan Postmarksizm kuramn SIRA SZDE snf kategorisinden farkl olarak, yaamn farkl biimlerinin post-modern yapan, ve farkl kimliklerin meruluunu ve zgnln savunan bir kimlik politikas ve oulcu siyaset anlaydr denilebilir. Zaten Postmarksizm kuramnn, ortaya kan DNELM yeni toplumsal hareketlerin oullamas ve boyutlanmas gerekliini kavramak iin, postmodern ve post-yapsalc argmanlar kullanarak Marksizmin radikal bir S O R U ekilde yeniden yaplanmas abas olduu iddia edilmektedir. Postmodernizmin ve DKKA T post-yapsalcln temel varsaymlar iin kitabnzda postmodernizmin ve post-yapsalcln anlatld niteleri gzden geiriniz.
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O T RA U P
Postmarksizm ve Postmodernizm arasndaki belli bal benzerlikler ve farkllklar tartnz? SIRA SZDE Yeni toplumsal hareketlerin ortaya k aadaki drt toplumsal srele AMALARIMIZ D N E L M aklanmaktadr: 1. Teknolojik gelimelerin ve endstriyel bymenin yaratt yeni sorunlar, K S OTR AU P 2. Kapitalizmin yeniden yaplanmasyla birlikte, retim yapsnda esnek retime doru gerekleen deiimler (Esnek retim, retimin teknolojik geliKKAT melerDsayesinde daha az maliyetli olmas, rn farkllamasnn yksek ve TELEVZYON retim sresinin daha ksa olmas anlamna gelmektedir). 3. Snf SIRA atmalarndan farkl olarak ortaya kan yeni toplumsal atma biSZDE imleri. Bu gelimeler erevesinde snf atmas yerini, evrecilik, bar, kadn sorunlar NT E R N E T etrafnda somutlaan daha toplumsal atmalara brakmtr, AMALARIMIZ 4. Eitimli bir yeni orta snfn gelimesi. Yeni toplumsal hareketler, genel olarak, endstriyel toplumdan postendstriyel topluma, K rgtl T A P kapitalizmden rgtsz kapitalizme geiin sonucu olarak ortaya km, gemiin nesnel snf karlarna dayal olarak hareket eden ii snf hareketlerine karlk, merkezine datm meseleleri yerine kltr, kimlik, zerklik,Tnitelikli yaam meselelerini koyan hareketler olarak ele alnmaktaELEVZYON dr. Bu hareketler protestonun snfla ilgili deil kimlik ve farkllklarla ilgili yeni bir biimini sunar ve ileri endstriyel toplumlarn zelliklerini yanstr. Yeni toplumsal N T E R N E T hareketlerin geliimi genellikle ileri kapitalizmin ya da ge modern dnemin rn olarak grlmektedir. Ne var ki, burada da tam bir kavram netlii yoktur. Kapitalizmin ileri aamas olarak ya da endstriyel toplumun gelimi aamas olarak kimi yazarlar post-endstriyel toplum (Bell, Piore ve Sabel), kimileri rgtsz kapitalizm (Urry, Offe), kimileri programlanm toplum (Touraine), kimileri a toplumu (Castells) ya da daha genel olarak enfor-
SIRA SZDE
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Yeni toplumsal NT E R N E T hareketlerin hedefi ekonomik eitsizlikten doan atmalar dile getirmek yerine, arlkl olarak kltr, kimlik, zerklik ve iyi yaam sorunlarn merkeze almaktr.
157
masyon toplumu, postfordist toplum, post-modernizasyon gibi kavramlar kullanmaktadrlar. zellikle sosyalist blok lkelerinin 1989dan sonraki zlmesi sreciyle birlikte, baz sosyoloji ve siyaset bilimi teorisyenleri, devlet, demokrasi ve toplumsal deiim sreleri zerine yaplan almalarda artk ii snf, tarihsel materyalizm, snf mcadeleleri vb. kavramlar esas alan ekonomi-politik perspektifin yerini, zellikle kimlik ve fark siyaseti, hegemonya, radikal demokrasi ve bu kavramsallatrmalarn dayand teorik ereve olarak Postmarksizme braktn iddia etmektedirler. Dolaysyla, Postmarksist kuramclar, Marksist teorinin ncelik verdii snf analizinin, kendi teorik ve eylem nesnesini ciddi biimde snrlandrdn ve bundan vazgemesinin gerekliliini savunmaktadrlar. 1989 sonrasnda sendikalarn ve iileri merkeze alan snf politikalarnn siyasette arln kaybettii bir dnemde etkili hale gelmi olan Postmarksizm, zellikle sosyoloji ve siyaset biliminde yaratt etkiyi Ernesto Laclau ve Chantal Mouffeun almalarna borludur. Laclau ve Mouffe yaynladklar Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Bir Demokrasiye Doru (Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democracy) kitap bata olmak zere dier almalaryla Postmarksist bir siyasal tasarmn temellerini atmlardr. Postmarksizmin temel iddias, gnmzde artk ii snfn temel alan snf politikalarnn sonuna gelindii ve bunun yerini sylem yoluyla bir araya getirilmi eitli toplumsal znelerin demokratik mcadelelerinin alddr. Bu sava gre, tarihi deitirecek bir siyasal zne olarak ii snfnn kendisi tarih olmutur. Temelde bu siyasal tasarm, sosyalist politika ve ekonomi politii an demokratik ve insan haklar sylemiyle mzakereye aran sosyalist bir demokrasi iddiasna dayanan Radikal Demokrasi projesidir. Baka ekilde sylecek olursak, Laclau ve Mouffeun radikal demokrasi projesinin, iilerin merkezde olduu ve snf mcadeleleri analizine dayandrlan Marksizmi liberalizmle bartrmak ve uzlatrmak araynda olduklar sylenebilir. Postmarksizme ve onun radikal demokrasi projesine gre, Marksizmin snf anlayndan kopmamz acilen gereklidir. nk, Marksizm tarihin zn ve anlamn kavramada sadece snf mcadelesi ve onun kaynaklk ettii antagonizmalar olan emek-sermaye elikisi analizi artk gnmz toplumlarnda yeterli olmamaktadr. Klasik Marksizmin sahip olduu snf-eksenli yaklam, kapitalizmin yaratt sarsc gelimelerle karmaklaan toplum yapsn ve ykselen yeni toplumsal hareketleri anlamaya yeterli deildir . Buna karlk, Marksizmin ekonomik ve politik eylemlerin temeli olarak kabul ettii snf anlaynn dna kmay neren Laclau ve Mouffe, Marksizmin teki znesi snf yerine anonim zneler koyarak, siyaset gndeminin merkezine oulculuk, kimlik ve farkllk, zne konumlar ve birey gibi kavramlar oturturlar. Genel olarak, Postmarksizm, ekonominin tm toplumsal yaam belirlediini savunan ekonomik-belirlenimci (determinist) ve ii snfnn da toplumsal deimede devrimci rol oynamas gerektiini savunan Marksist anlay eletirmekte ve Marksist teorideki bu determinist anlay deitirmeye almaktadr. Bunu yaparken Postmarksizm aslnda siyasetin, ekonomiden ve snfsal ilikilerden uzaklatrlmasn savunmaktadr. Bu anlamda Postmarksizm, Marksizmin; ii snfnn ncl, sosyalizme politik bir devrim ile ulalaca gibi temel kabullerini sorgulamakta ve reddetmektedir. Klasik Marksist teoriden farkl olarak Laclau ve Mouffeun ortaya koyduklar anlay, anti-kapitalist bir yaklama da sahip deildir, nk onlar kapitalizm-sonras bir topluma geildii kabulnden hareket etmekte-
Postmarksizm, kendi ncllerini bulduu ve sol iin bir imkan olarak grd 68 hareketinin tad idealler ile sosyalizm arasndaki hegemonik ba tamamen reddederek, solun programn mutlak olarak snftan arndrma abasndadr. Bu erevede deerlendirilen yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi ideallerinin uygulanma alanlar olarak grlmektedir.
Yeni toplumsal hareketlerin ortaya kmasyla birlikte siyaset de artk snflar arasndaki mcadelelerin ekillendirdii bir eylem deil, farkl kimliklerin oul taleplerini birbirine sylemsel olarak eklemlemeyi salayan hegemonik bir performans olmaktadr.
158
Yeni toplumsal hareketler, snf hareketlerinden farkl olarak toptan bir siyasal ve toplumsal dnm salamak, iktidar ele geirip devrim yapmak gibi bir perspektife sahip deillerdir.
Tarihin motoru artk snf mcadeleleri yrten ii snf deil, snrlarn tam olarak tanmlayamadmz belirsiz, tekil kimlikler ve zne konumlar olarak tanmlanabilecek deiik trde yeni toplumsal hareketlerdir.
dirler. Laclau ve Mouffe, snfl toplumun kapitalizmin karakteristik bir unsuru olmaktan ktn, burjuvazi ve proletaryann farkllatn ve alanlarn retici kimliklerinden ok tketici, yurtta ya da aznlk kimlikleri ile tanmlanan zne konumlar edindiklerini ne srmektedirler (Kaygalak, 2001). Postmarksist teorisyenler, sosyoloji ve siyaset biliminin temel konusunun Marksizmdeki snf atmalarnn yerine heterojenliin olmas gerektiini vurgulamaktadrlar. Siyaset bylece snflar aras mcadelelerin ekillendirdii bir eylem deil, eitli gruplarn rastlantsal olarak bir araya gelmesiyle yaplan bir performans olarak anlalmaktadr. Siyaset, oul taleplerin bir araya getirilip eklemlendii bir dm noktasdr. Laclaunun (2006: 112) ifadesiyle syleyecek olursak, siyaset rastlantsal olarak eklemlenmelerin gerekletii bir dnyadr (the world of contingent articulations). Laclau ve Mouffe, yeni toplumsal hareketlerin, toplumsal hayatn metalamasna, brokratiklemesine ve homojenletirilmesine kar direniin ifadesi olarak ortaya ktn ne srmektedirler. (Laclau ve Mouffe, 1992: 201). Bu yeni toplumsal hareketlerin iktidar ele geirmek gibi bir amalar yoktur. Daha ok, sivil toplumda zerklik ve eitsizliklerin giderilmesi trnden kltrel bir takm talepleri dillendirmektedirler. Bu anlamda yeni toplumsal hareketler, yukarda bahsettiimiz yeni tabiyet biimlerini sorgulamaktadrlar ve onlara yeni olma zelliini veren ey de budur (Laclau ve Mouffe, 1992: 196). Ama asl nemlisi, bu hareketlerin herhangi bir ideolojiyle eklemlenme biimleridir. nk bu eklemlenme sayesinde herhangi bir hareket muhafazakar, otoriteryan, zgrlk, sosyalist vb. bir kimlie brnebilir. Ne var ki, yeni toplumsal hareketler toplumu bir btn olarak dntrebilme anlamnda ayrcalkl bir konuma sahip deildir. Daha dorusu, toplumda byle bir konuma sahip olan bir hareketten ya da zneden bahsedilemez (Laclau ve Mouffe, 1992: 206-208). Postmarksist kuramclar, snfsal bir perspektifi terk ederek, bunun yerine oklu kimlik ve farkllklar ve dolaysyla Bat Avrupada gelien yeni toplumsal hareketleri siyasetin yeni zneleri olarak kabul etmektedir. Bu anlamda, siyasetin ve toplumsal deiimin dntrc zneleri proleterya veya ii snf deil, belirsiz tekil zneler ve kimlikler olmak durumundadr. Marksizmin makro lekli snf gibi kollektif zneleri yerine, tekil zneler olarak farkl kimlikler ekirdek yaplar olarak siyaset ve toplumsal ilikilerin temeline yerletirilmitir. Bu anlamda Marksizmin teki znesi olan snf yerine oul kimlikler ve zne konumlarn getirmilerdir. Yeni toplumsal hareketlerin toplumsal temelini snfla deil, fakat hareketi tanmlayan farkl deerler ve ideolojilerle zdeletirir. Bu anlamda yeni toplumsal hareketler, snf mcadelesinin yerini almakta, dolaysyla da snf politikas almaktadr (Savran, 1992: 9). Buna gre, yeni toplumsal hareketler ideoloji ve amalar asndan ekonomik yeniden datm meselelerine odaklanmaktan ok yaam kalitesi ve yaam biimleri zerine vurgu yapmakta, yaps asndan lidersiz ya da dnml bir liderlik anlayn kabul eden, katlmclar asndan ise orta snf bireyleri, genleri ve yksek eitim alm bireyleri kapsayan hareketler olarak deerlendirilir (Pichardo, 1997; aktaran: Cokun, 2004: 136). Laclau ve Mouffea gre yeni toplumsal hareketler, toplumsal hayatn metalamasna, brokratiklemesine ve homojenletirilmesine kar direniin ifadesi olarak ortaya km (Laclau ve Mouffe, 1992: 201) olmasna ramen, bu hareketlerin iktidar ele geirmek gibi bir amalar ve perspektifleri bulunmamaktadr. Bu
159
hareketler, daha ok, sivil toplumda zerklik ve eitsizliklerin giderilmesi trnden kltrel bir takm talepleri dillendirmektedirler. Bu anlamda yeni toplumsal hareketler, yeni tabiyet biimlerini sorgulamaktadrlar ve onlara yeni olma zelliini veren ey de budur (Laclau ve Mouffe, 1992: 196). Dolaysyla yeni toplumsal hareketler sosyalist ideolojinin, modernleme srecinin, refah devletinin, geleneksel din ve ahlak anlaylarnn bir eletirisini yaparak ortaya km ve daha ok kltrel ve kimliksel problemleri ne karan hareketler olarak deerlendirilir. lgin olan, Postmarksist kurama gre, rnein bir ii sendikas ile dier sivil toplum kurulular arasnda, kadn dernekleri, evreci dernekler ve ecinsel hareketler arasnda hibir ncelik/sonralk ilikisi yoktur, hepsi birbirine edeer demektir. nk artk tm kimliklerin konumlar deiken, istikrarsz, sabitlenemez, uucu, ilikisel ve ouldur. Bu anlamda siyasetin ve toplumsal deiimin ncs saylabilecek hibir ayrcalkl kimlik ve zne yoktur. Postmarksizm, Marksizmin iddia ettii gibi ekonomik durum gibi nesnel toplumsal belirlenimlerin ve konumlarn kendiliinden politik zneleri vermediini iddia etmektedir. Aksine, politik zneler rastlantsal kimliklere dnmtr. Yeni toplumsal hareketler, eylem ve rgtlenme tarz asndan da merkeziliin ve tekiliin karsnda farklln ve oulculuun vurguland, gevek, hiyerarik olmayan yaplara dayanr. Ayrca, Postmarksistler, ii snfnn yerine halk ya da sivil toplumu geirerek ve halk-devlet elikisinin de ekonomik deil fakat siyasal bir mcadele olduunu vurgulayarak, demokrasi mcadelesi iin yeni toplumsal hareketleri ne karmaktadrlar. Postmarksistler, Marxn toplumsal deiimi salayacak temel aktr/zne olarak grd ii snf yerine yeni toplumsal hareketleri koyarlar. Ancak, toplumsal deiimde nc olabilecek nceden verili herhangi bir kimlik veya snf yoktur. Laclau ve Mouffe, sivil toplumu dntrecek siyasal partilerden ok yeni toplumsal hareketlerin gcne dayanan liberal-demokratik bir toplum nerirler. Yeni toplumsal hareketlere ilikin olarak Laclau ve Mouffeun syledikleri en iyi biimde, Hegemonya ve Sosyalist Stratejiden hareket ederek anlalabilir. Bu kitapta Laclau ve Mouffe, sylem teorisi erevesinden Marksizm sonras bir bak as ile gnmz toplumlarnda siyasetin ve yrtlecek hegemonya mcadelelerinin niteliine ilikin tezlerini gelitirirler. Sonu olarak, radikal demokrasi projesi, zselcilii reddeden ve siyasal mcadelelerin hedefini ve alann sylemsel stratejiler yoluyla eklemlenen (articulate) zne konumlarndan yrtlecek hegemonya mcadeleleri olarak tanmlayan bir projedir.
POSTMARKSZM VE RADKAL DEMOKRAS SYASET

Radikal demokrasi projesi, liberal demokratik ideolojiyi reddetmek yerine onu oul bir demokrasi dorultusunda derinletirme ve geniletme siyaseti olarak tanmlanabilir. Radikal demokrasi projesi, tabiiyet ilikisine kar yrtlen her trl mcadeleyi kapsar fakat onlarla snrl deildir. Bu ayn zamanda Marksizmle bir koputur, nk rgtleyici ilkeleri, her eyden nce, demokratik idealler olan eitlik ve zgrlktr. Bunlar halen modern kapitalist devletlerin egemen gruplarnn retoriindeki mevcut ideallerdir. yleyse, radikal demokrasi projesinin, toplumdan radikal bir kopu gerektii fikrinden -devrimci anlaytan- vazgetikleri sylenebilir. Radikal demokrasi siyasetini, liberal kapitalizmde tatmin edilemeyen, ancak zaten var olan fikir ve deerlerin radikalletirilmesi olarak anlamak mmkndr (Cokun, 2004: 67). Bu durumda radikal demokrasi, liberal deToplumsal bir devrime gerek duymayan, kapitalizmin dnmn mmkn gren radikal demokrasi projesi, Postmarksist yaklamn sosyalizme alternatif sunan kurumsal bir abas olarak deerlendirilebilir.
160
Liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak sunulan radikal demokrasi siyaseti, bir toplumsal devrim programna bavurmakszn kapitalizmin dnmn olanakl gren anlay solun yeni paradigmas olarak grmektedir.
mokrasiyi radikal ve oulcu bir demokrasi dorultusunda derinletirmek ve geniletmek ten (Laclau ve Mouffe, 1992: 216; Giddens, 2000: 89; Keyman, 1998: 205) ibarettir. Laclau ve Mouffe post-yapsalc ve postmodernist akmlarn etkisinde kalarak bir radikal demokrasi projesi nermilerdir. Laclau ve Mouffe postmodern ve postyapsalc argmanlar izleyerek, radikal demokrasi projesinin evrenselcilii, zcl ve zne mitini terk etmeyi gerektirdiini ileri srmlerdir (Mouffe, 1994: 196). Bu noktada, btnsel, saydam ve dikili bir varlk olarak zne kategorisinin terk edilmesi ve farkl zne konumlar temelinde olumu antagonizmalarn tannmas Radikal Demokrasi nosyonuna ait teorik zeminin ilk koullardr. Bunun yan sra, ayrcalkl kopu noktalarnn reddedilmesi ve toplumsaln oulluunun ve belirlenmemiliinin kabul edilmesi, radikal demokrasi olarak adlandrlan ve kkl bir ekilde zgrlk ve klasik solunkilerle karlatrlamayacak lde byk hedefleri olduu iddia edilen yeni bir politik tasavvurun iki temel dayana olarak gsterilmektedir (1992: 187). Sonu olarak, Radikal Demokrasi stratejisi, Aydnlanmann soyut evrenselciliinden, zc bir totalite anlayndan ve btnlkl bir zne mitinden vazgememiz gerektiini iddia etmektedir. Radikal Demokrasi stratejisi, toplumsaln tamamlanmam ve ak bir karakteri olduundan hareket eden, politik alanlarn ve znelerin oullatn ve bu oulluun indirgenemez bir karaktere sahip olduunu iddia eden, birey merkezli haklar temel alan ve evrensellik ilkesini tanmayan bir hegemonik tasardan ibarettir. Bu ieriiyle de belli toplumsal kategorileri politik ve epistemolojik ayrcalklarla donatan, evrenselci klasik sosyalizm syleminden farkllatn iddia etmektedir (Kaygalak, 2001: 54) Dolaysyla, Laclau ve Mouffea gre snflk, devletilik, ekonomizm ve bunlarn nihai ekirdeini oluturan devrim, radikal bir demokrasinin gerektirdii oulluk ve alma ile badamayan bir perspektiftir (1992: 218). Buna karlk, tabiiyet ilikilerinin kknde bulunan kapitalist retim ilikilerine son vermenin gerekliliine inanan Radikal Demokrasi tasarsnn sosyalist bir boyut ierdii de aklanmaktadr. Yazarlar, sosyalizmin de bu tasarnn bileenlerinden biri olduunu belirtmektedirler (1992: 219). Ancak, kapitalist retim ilikilerinin son bulmas, dier eitsizliklerin de ortadan kaldrlmasnn izleyecei fikri reddedilmektedir (1992: 235). Radikal Demokrasi projesinin sosyalizm hedefini de ierdiini belirten Laclau ve Mouffe, ancak post-kapitalist argmanlardan hareket ederek sosyalizmin bugne kadarki kavran iinde nemli yer tutan proletarya diktatrl kavramn da reddetmektedirler. Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek yerine, onu radikal ve oul bir demokrasi dorultusunda derinletirmesi ve geniletmesi nerilmektedir (1992: 216). nk yazarlara gre, bireyin insani kapasitelerini gerekletirme zgrln savunan ahlaki bir ilke olarak liberalizm bugn her zamankinden daha fazla geerlidir (1992: 226). Liberal demokrasinin evrenselcilii ve aklcln eletirmekle birlikte Laclau ve Mouffea gre, solun grevi, Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek deil, tersine, onu radikal ve oul bir demokrasi dorultusunda derinletirmek ve geniletmek olabilir. rnein radikal demokrasi projesinin konumuna baktmzda, atma kavramn yok ederek snf sistemine dayal tm perspektifleri ortadan kaldran Mouffeun bu anlay, liberal demokrasiye kart bir sylem olmasna ramen, sadece liberal demokrasinin bir st projesi olarak deerlendirilmektedir. Mouffea (1994) gre, liberal demokratik gelenek
161
bir ok yoruma aktr ve radikal demokrasi dier stratejilerden yalnzca biridir. Radikal demokrasi projesinin baarsn hibir ey garantilemez, ama bu proje modernitenin demokratik projesini izlemeyi ve derinletirmeyi bir grev olarak nne koymutur. Radikal demokrasi projesi, demokrasiyi savunmaya ve demokrasinin uygulanabilirlik alanlarn yeni toplumsal ilikileri kapsayacak ekilde geniletmeye almaktadr. Haklar bireyci bir erevede deil, demokratik haklar olarak gren radikal demokrasi projesi, liberal demokratik gelenein eleri arasnda ok sayda demokratik mcadelelerin eklemlenmesinin sonucu olacak yeni bir hegemonya yaratacaktr (Mouffe, 1994: 192). Mouffea gre ihtiyacmz olan ey, demokratik deerlerin bir hegemonyasdr ve bu da demokratik pratiklerin oaltlmasn, bir zne-konumlar oulluunun demokratik matris yoluyla oluturulmasna el verecek ekilde ok daha eitli toplumsal ilikiler iinde kurumlatrlmasn gerektirir. te bu ekilde, Mouffe, demokrasiyi savunmakla kalmayp, onun derinletirilmesini de nermi olmaktadr. Eer radikal demokrasinin grevi aslnda demokratik devrimi derinletirmek ve eitli demokratik mcadeleleri birbirlerine balamaksa, byle bir grev, rnein anti-rklk, anti-cinsiyetilik ve anti-kapitalizmin mterek eklemlenmesine izin verecek yeni zne-konumlarnn yaratlmasn gerektirir. Bu mcadeleler kendiliklerinden yndelik iine girmez ve demokratik edeerlikler yaratabilmek iin farkl gruplarn kimliklerini dntrecek yeni bir ortakduyu (common sense) gereklidir. yle ki, bu ortakduyu sayesinde her grubun talebi brlerininkiyle demokratik edeerlilik ilkesi uyarnca eklemlenebilir. nk mesele yalnzca verili karlar arasnda bir ittifak oluturma meselesi deil, tam da bu glerin kimliklerini dntrme meselesidir. te yalnzca bu koullar altnda iktidara kar yaplan mcadeleler hakikaten demokratikleir (Mouffe, 1994: 193). Son olarak, radikal demokrasi kuramclar, hak araylarnn bireyci bir erevede deil demokratik haklar aray olarak yerini bulabileceine vurgu yapmlar ve bunun da ok sayda demokratik mcadelenin eklemlenmesinin sonucu olarak geliebilecek bir hegemonya sonucu gerekleebileceini vurgulamlardr. Ancak, radikal demokrasi iin merkezi sorun, kimlikleri bastrlan gruplar arasndaki olumsallklar kullanarak, kolektif bir eylemi ortaya karacak sylemsel koullarn tanmlanmasdr. Son olarak, farkl zne konumlarnn katlmcln salanmasyla demokraside radikal bir geiin/dnmn salanmas, demokrasiyi demokratikletirmek dncesinin dayand temel ilke olarak gsterilebilir. Bu balamda teoriletirilen radikal demokrasi, Marksist eletirilerin demokrasi penceresinden yeniden oluturulmasn ve farkl/yeni sosyal hareketlerin yaklamlarnn dikkate alnmasn nermektedir. Radikal demokrasi anlay, siyasall, devlet ve devlet kurumlarn ieren siyasal dzeyde deil, toplumsal ve bireysel ilikiler iinde grr; dier bir deyile, bu ilikilerin siyasal ilikiler olarak alglanmas, radikal oulcu demokrasinin temel niteliklerinden biridir (Keyman, 2000: 73).
Radikal Demokrasi projesini ortaya koyan Postmarksist anlayn amac liberal demokrasiyi ve onun burjuva deerlerini ve ideolojisini terk etmek deil, aksine liberal demokratik deerleri radikal ve oul bir demokrasi dorultusunda derinletirmek ve geniletmektir.
Agonistik Demokrasi
Liberal demokrasinin daha fazla gelitirilmesi olarak formle edilen radikal demokrasi kuramlar iki balk altnda incelenebilir: Biri, Jrgen Habermas, Seyla Benhabib ve John Rawls tarafndan, dieri Ernesto Laclau, Chantall Mouffe ve William Connolly tarafndan gelitirilen, srasyla mzakereci demokrasi ve agonistik demokrasi (atmal oulculuk) teorileri. Mzakereci demokrasi teorisi si-
162
vil toplum alann, kamusal alanda siyasi ve ahlaki alardan zgr ve eit bireylerin rasyonel bir diyalog ile konsensse varabilecekleri bir alan olarak kavrar. Buna bal olarak, mzakereci demokrasi teorisi iki nedenle yeni toplumsal hareketler ile ilikilendirilmektedir: Bu hareketler (a) mzakere yoluyla ortak bir konsensse varabilmenin ve kamusal konumann gereklemesinin koullarn yaratmaktadrlar ve (b) yaam alanna ynelik taleplerde bulunmaktadrlar (Benhabib, 1999). Dier taraftan, Laclau ve Mouffeun ortaya att agonistik demokrasi modeli, kamusal alandaki ilikileri kimlik ve fark temelinde kurarak, ortak bir konsensse varmak yerine atmac bir kimlik siyaseti gelitirme gerekliliine vurgu yapar. Bunun nedeni ise, II. Dnya Sava sonrasnda gelien yeni hegemonik formasyonun, toplumsal ilikilerin metalamasna, brokratiklemeye ve homojenlemeye neden olmasdr (Laclau ve Mouffe, 1992). Bu erevede dnldnde, yeni toplumsal hareketler Laclau ve Mouffe tarafndan bu etkene kar olarak gelimi hareketler biiminde deerlendirilir (1992: 201) ve bu hareketler ayn zamanda kimlik ve fark temeline dayal agonistik bir demokrasinin gelitirilmesinin koullarn yaratrlar (Cokun, 2004: 6). Radikal demokrasi, srekli olarak oulcu bir yapdan dem vursa da; amacnn kabul edilebilir bir fikir birlii salamaktan te farkl gruplar iin farkl zeminlerde zmler retebilme gereklilii olduunu savunur. Bu ynyle, Laclau ve Mouffe, Habermasn uzlamac demokrasi anlay yerine antagonistik yani atmac bir demokrasiyi nermektedir. Chantal Mouffe verdii bir rportajnda, Habermas gibi uzlamac liberallere kar ktn ve atmann her daim var olacan syleyerek, radikal demokrasi iinde atmac bir siyaset bilimi teorisi nerdiklerinin altn izmektedir. Laclau ve Mouffe, siyasetin yeni balamn kimlik siyasetinin oluturduunu ileri srerek, agonistik demokrasi (atmac oulculuk) adn verdikleri ve kimlik ve fark ilikisini dikkate alan bir demokrasi ve bu demokrasinin ileyecei bir kamusal alan yaklam gelitirmilerdir. Agonistik demokrasi teorisi, yeni toplumsal hareketlerin bir kimlik siyaseti uyguladna vurgu yapar. Bu nedenle de bu hareketler kimlik ve fark temelinde atmay da iine alan bir demokrasinin gelitirilmesinin koullarn yaratrlar (Laclau ve Mouffe, 1992). Postmarksistler, kamusal alann kimlik/fark temelinde anlalmas gerektiini ileri srerler. kinci eletiri noktalar, uzlamaya dayal demokrasi anlaynn oulculuk anlayn ne karaca, bunun ise kartlklarn yok saylmas anlamna gelecei konusunda ortaya kar. rnein, Mouffea gre, demokrasinin karsndaki gerek tehdit, kartln silinmesi olanaksz niteliini yadsmak ve evrensel rasyonel bir uzlamay hedeflemektir (Mouffe, 1999: 352). Mouffea gre; demokratik toplum, toplumsal ilikilerde kusursuz bir uyum dn gerekletirecek bir toplum olarak anlalamaz. Demokratik topluma, demokratik olma nitelii ancak snrl bir toplumsal aktrn kendisine btn temsil etme yetisini atfedememesiyle verilebilir. O zaman, demokrasi politikasnn ana sorunu, iktidarn nasl ortadan kaldrlaca deil, demokratik deerlerle badar iktidar biimlerinin nasl oluturulabilecei olur (aktaran: Cokun, 2004: 59). Connolly, agonistik, yani atmac ve tartmac bir demokrasiyi yle tanmlar:
Kimliin hayat asndan gerekliliini olumlayan, onun dogma haline getirilmesine kar kan ve insan yaamnn ok biimli eitliliini koruma kaygsn kimlik ve farkllk arasndaki karlkl bamllk ve mcadeleyle birletiren bu siyasi hayale ben agonistik demokrasi diyorum (1995: 11). Dolaysyla agonistik demokrasi biimi,
163
mzakereci demokrasi savunucularnn yapt gibi atma ve elikileri ortadan kaldrmay ya da bunlar arasnda rasyonel bir uzlama salamay amalamaz. Bunun yerine, demokratik bir projenin gereklemesi iin, birbirleriyle atan bu unsurlar harekete geirerek atmac bir konsenss ortam yaratmay hedefler (aktaran: Cokun, 2004: 67).
Agonistik demokrasiyi ne karan kuramclar, sivil toplum rgtlerinin gerek devlet kurumlaryla gerekse kendi aralarndaki ilikilerde eitlilik, oulculuk ve atmann bir arada yaayabileceini ngrrler. Onlara gre siyasetin temeli atmadr. Bu atan karlar arasnda demokratik bir edeerliliin yaratlabilmesi, farkl gruplarn kimliklerini dntrecek yeni bir ortakduyunun gelitirilebilmesiyle olanakldr (Mouffe, 1994: 192). Laclau ve Mouffea gre, siyasal mcadeleyi tek bir birleik kanala aktmak demek, demokrasiyi heba etmek, farklarn zenginliini tek bir zne konumuna indirgeyerek yok saymak anlamna gelir. Radikal demokrasi projesi modernitenin demokratik projesini izlemeyi ve derinletirmeyi bir grev olarak nne koymutur. Byle bir strateji, Aydnlanmann soyut evrenselciliinin, zc bir toplumsal totalite anlaynn ve niter bir zne mitinin ilga edilmesini gerektirmektedir (Mouffe, 1994: 196). Dolaysyla demokratik bir toplum, Habermasc deiik mzakereci yaklamlarn ileri srdnn tersine, birbiriyle uyumlu birey ve gruplardan olumu bir toplum olarak kavranamaz. nk, gerekte siyaset, bir farkllk ve atma temelinde birliin yaratlmasyla ilgilidir (Mouffe, 2002: 106). Bu noktada atma ya da antagonizmalarn ortadan kaldrlmas olanakl olmad gibi, byle bir aba demokrasiyle uyumaz.
Agonistik demokrasi anlay kimlik siyaseti zerine ina edilmektedir. Buna gre, tm farkl kimlikler eitlilik, oulculuk ve atma esasna gre bir arada yaayabilir. Agonistik demokraside siyasetin asli unsuru ve temeli atmadr. Bu atan karlar arasnda demokratik bir edeerliliin yaratlabilmesi, farkl gruplarn kimliklerini dntrecek yeni bir ortakduyunun gelitirilebilmesiyle olanakldr.
POSTMARKSZME YNELTLEN TEMEL ELETRLER

lk olarak, her trl maddi pratii, retim ilikilerini, snf mcadelelerini vb. tartmann dna iterek btn bir tarihin ve yaamn sylemsel olarak kurulduunu iddia eden Postmarksistlerin sylemi tarih-d, kuatc ve hereyi kurucu bir kategori varsaymalar da zc bir yaklam olarak eletirilmektedir. rnein, Norman Geras (1987) her nesnenin sylemsel olarak anlalabileceini syleyen Laclau ve Mouffe iin sylemsel idealizme yakalanmakla sulamaktadr. Ayrca, bununla balantl olarak, bireyin sosyo-ekonomik adan igal ettii yerle, politik-ideolojik karlar arasnda herhangi bir zorunlu iliki olmadnn iddia edilmesi ve bu ekilde, snf ile politik karlar arasndaki zorunlu ban koparlmas, politika ve ideolojiyi kendi kendini yaratan pratikler haline getirmektedir (Eagleton, 1991: 295). Postmarksistlerin sylem olgusuna atfettii nem radikal demokrasi projesini sorunlu klan bir baka alan amtr. Tm analizlerinde maddi olandan uzaklap onun yerine syleme, akn bir nem atfeden radikal demokratlar, tarih olgusunu her nevi maddi belirlenimden arndran, siyaseti snflardan uzaklatran bir anlay sunarlar. Sonuta da, siyasal olan ve alan devlet ve snftan uzaklatrarak maddi olana nem vermeyen genel geer bir kurama ulam olurlar. Bunun sonucunda, radikal demokrasi projesi iinde siyaset tmyle olumsal bir stat kazanm olur. Radikal demokrasi yaklam siyaseti maddi belirlenimden ve snf anlayndan tmyle bamsz bir olumsallk alan olarak konumlandrarak aslnda siyasal alan olumsallatrm, ieriksizletirmi olur. stelik dntrc zne olarak belirli, tanml ii snf yerine istikrarsz ve mulk bir zne konumu yaratrlar ki, bylece siyasal alan da bitimsiz bir ekilde zerkletirmi olurlar.
Postmarksizm, Marksizmi gelitiren ve ileriye gtren postmarksist bir konum olmaktan ok, post-liberal bir konum olduu ynnde eletiriler almtr.
164
Bu balamda, aydnlanmann totaliter anlayna hararetle kar duran, snf kart bir kuram sunduklarn savunan radikal demokratlarn kuramlar iinde sylem, siyasal olann ncelii, hegemonya ve eklemleme gibi alamaz, sorgulanamaz, mutlak kategorileri barndrdn gryoruz. rnein, hegemonyaya ilikin Gramscici temel okumay reddeden ve onu post-yapsalc bir bakla tekrar okuyan radikal demokratlar, toplumsal dinamiklerden bamsz ve kendi iinde mutlak bir hegemonya anlayna ularlar ki, bu da projeyi sonu hi gelmeyen, hegemonya kavramna Marksizmin Ortodoks yorumundaki ekonominin ilevine benzer bir stat kazandran sorunlu bir yap dourmaktadr. Tm bu aklamalar nda deerlendirecek olursak, Laclau ve Mouffeun Postmarksist kuramnn Marksist teoriyle uzaktan yakndan bir ilikisi olmadn dnen Norman Geras (1987: 43) bu kuramn esasen Marksizm-sonras (postMarksizm) olarak deil de Marksizm-d (ex-Marxism) olarak adlandrlmas gerektiini savunmaktadr. Bazlar da Postmarksist yaklam, Marksizmin yenilenmesi olarak deil, fakat sulandrlmas olarak yorumlamaktadr. Ne var ki, Laclau ve Mouffe, sylemsel pratiklerin karlar ina etmenin ve politika yapmann temel aralar haline geldiini ne srerken toplumsal formasyonda bu sylem eit1iliini reten eyin ne olduunu aklamyorlar. Terry Eagletonun deyiiyle, karlarn nereden geldii Postmarksizm iin kk bir ocuk iin bebeklerin nereden geldii meselesi kadar karanlk bir meseledir (Eagleton, 1991: 285). rnein bu noktada, Laclau ve Mouffe yle demektedir: Eer kadnlar zneler olarak kuran sylemler onlar -onyedinci yzyla kadar olduu gibi- safa ve basite tabi bir konumda sabitletirseydi, kadnlarn tabi olmalarna kar bir mcadele hareketi olarak feminizm ortaya kmazd (1992: 189). Demek ki, btn toplumsallama ve mcadele biimleri havada arpan sylemlerin marifetidir, znelerin bu olup bitenlerle iradi hibir ilikisi yoktur (Kaygalak, 2001: 47). ngenin de (1993: 39) belirttii gibi Laclau ve Mouffeun ortaya koyduu anlay, anti-kapitalist bir yaklama sahip deildir, nk post-kapitalist bir topluma geildii kabulnden hareket etmektedir. Snfl toplumun kapitalizmin karakteristik bir unsuru olmaktan kt, burjuvazi ve proletaryann farkllam ve alanlarn retici kimliklerinden (ekonomik koullarndan) ok tketici, yurtta ya da aznlk kimlikleri ile tanmlanan zne konumlar edindikleri ne srlmektedir (Kaygalak, 2001: 47). kinci olarak yazarlar, gnmz toplumlarndaki yeni sorun alanlar ve biimlerinin en onemli kayna olarak devleti grdklerini belirtmelerine ramen nerdikleri siyaset modelinde (radikal demokrasi) devlete ilikin herhangi bir mcadele anlay ya da biiminden sz etmemektedirler. Bu siyaset anlaynn ufku sivil toplumla snrl olduundan devlet hibir ekilde siyasal mcadele alanlarndan biri olarak telaffuz edilmemektedir. Sivil toplumculuu, sylem stratejilerini ne karan Radikal Demokrasi teorisyenleri ve daha genel olarak ekonomi ve politikay birbirinden kopararak demokrasiyi ve onun geliimini aklamaya alan tm dier yaklamlar, gnmzn karmaklam olsa da hala kapitalist olmaya devam eden toplumlarnda, devletin ve demokrasinin bu snfsal niteliini gz ard etmekte, ekonomik dzlemdeki bamllk ve smr ilikileri srerken, siyasal alanda demokrasinin geliecei yanlsamasn iinde tamaktadrlar. Radikal Demokrasi, toplumdaki mlkiyet ilikilerine bal ekonomik ve toplumsal smr biimlerini, devletin bu eitsizliklerin kurulmas ve srdrlmesin-
165
deki rol ve ilevini grmezden gelerek siyasetin amacn bir kimlik kurma mcadelesine indirgemektedir. Yazarlara gre, Yeni San ykselii karsnda Solun bir alternatif yaratabilmesi iin Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek yerine onu radikal ve oul bir demokrasi dorultusunda derinletirmesi ve geniletmesi gerekmektedir. Ancak Radikal Demokrasi teorisinin hayata gemesinin nnde duran merkezi bir sorun var: Stratejisini zerine kurduklar gruplarn kolektif bir eylemi ortaya karacak sylemsel koullarn tanmlanmas sorunu. Yazarlar bunun, sosyalist deil, liberal bir zemin zerinde kurulmasnn mmkn olduunu belirtiyorlar. Ne var ki, Laclau ve Mouffe gerekten de sosyalist bir politikann grmezden gelemeyecei bir toplumsal muhalefet potansiyelini temsil eden yeni toplumsal hareketlerin deiken ve kimi zaman birbirinin kart zneleri ayn politik proje iinde nasl bir araya getirebilecekleri konusunda hibir ey sylemiyorlar. Ayrca, Laclau ve Mouffeun radikal demokrasi projesinin merkezinde yer alan yeni toplumsal hareketlerin hangisinin ne kadar yeni olduu tartmaldr. rnein feminizm, 19. yzyln banda ve sonunda farkl biimlerde varln ortaya koymu bir ideoloji; ya da bar hareketi, 20. yzyln banda hem de olduka gl bir biimde ykselmi bir hareket. Dahas, cinsel zgrlkleri gndemlerinin n sralarna alan liberterler ve anaristler, yine 19. yzyln sonunda belirli lkelerde de olsa, seslerini duyurmamlar myd? (Savran, 1992: 8) rnein Eagleton, bu noktada hakl olarak u eletiriyi yapmaktadr:
(...) kadnlarla feminizm ya da iilerle sosyalizm arasnda herhangi bir zorunlu iliki yoksa, bu durumda ulalacak sonu, kendi tasarsna uygun den toplumsal grup hangisi olursa olsun onu kendi projesi iine eken, feci halde eklektik ve frsat bir siyaset olacaktr. Erkeklerin babaerklie kar yrtlen mcadeleye nclk etmemeleri (...) iin hibir geerli neden kalmayacaktr (Eagleton,1996: 301).
Postmarksist bir ereveden toplumsal deiime bakld, kimin hangi gdyle ve neden toplumsal bir dnm gerekletirmeye niyetlenecei, sorusu aslnda yantsz kalmaktadr.
Kadn olmakla feminist olmak, Trk olmakla Trk milliyetisi olmak, erkek olmakla ataerkillik savunucusu olmak arasnda zorunlu ve doal bir iliki olmadn sylemek olduka dorudur. Nitekim her Trk, milliyeti olmak zorunda deildir. Ne var ki, bunlar arasndaki ilikinin sadece olumsal ve keyfi olduunu sylemek de doru deildir. nk bu, bir Trkn Trk milliyetisi olma olasl ile bir Eskimonun Trk milliyetisi olma olasl arasnda grnrde hibir fark olmadn sylemek demektir (Cokun, 2004: 70). Nitekim, benzer bir ekilde Postmarksist bak eletiren Wooda gre, bu argmandan karlabilecek nihai sonuca gre, bir maara adamnn sosyalist olma ihtimali, bir proleterinkiyle ayndr - bunun iin, o maara adamnn, uygun sylemi iitebilecei uzaklkta olmas yeterlidir (Wood, 1985: 72).
166
zet
A M A
Postmarksizmin temel varsaymlarn aklayabilmek. Postmarksizme gre, gnmzde kapitalist toplumsal dzenin dayand zgl iliki biimi sermaye ve emek arasnda varolduu sylenen elikinin ve smr ilikilerinin yerini devlet ve sivil toplum arasndaki tabiiyet ilikileri ve elikiler almtr. Onun iin artk gnmzde snf kavram yerini vatanda, aznlklar, fakl kimlikler, zne konumlar, tekiler ve bireylere brakmtr. Artk bir kimsenin sosyo-ekonomik adan igal ettii yer ile siyasi-ideolojik karlar arasnda herhangi zorunlu iliki yoktur. Bu anlamda, ideoloji ve politika kategorileri, ekonomi ve snfsal ilikilerden ayr ve bamsz toplumsal kategorilerdir. deolojik ve politik karlar ancak, sylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere ynelen bir sylem kurma srecidir ve herhangi bir snfn maddi karlar zerinden biimlendirilemez. Yeni toplumsal hareketler radikal demokratik siyasetin yeni zneleri durumuna gelmitir ve bunun iin ii snfnn devrimci bir rol olduu fikri terkedilmelidir. Postmarksizmin Marksizmi eletirdii temel noktalar sralayabilmek. Laclau ve Mouffe, Marksist teoriyi, siyaset ile ekonomi arasnda bire bir bir iliki tanmlam olmak ve bir politik zne olarak ii snfn merkeze koymakla eletirmektedirler. Buna gre, Marksizmdeki ekonominin toplumsal sreleri belirlemedeki greli arl ya da ii snfnn politik nder olduu eklindeki zc anlaylar terk edilmelidir. Postmarksistler, Marksistlerin ideoloji ve politika gibi styapsal unsurlarn son kertede ekonomik ilikiler tarafndan biimlendirildii fikrine ideoloji ve politikann sadece sylemsel olarak biimlendirilebileceini ne srerek itiraz etmektedirler. Dolaysyla, Laclau ve Mouffeun nclk yapt Postmarksist kuram, snf ilikilerinin toplumun ve tarihin belirleyici unsuru olduu; politika ve ideolojiyi retim tarzna bal toplumsal ilikilerin belirledii; ii snfnn sosyalizmden nesnel kar olduu ve bu nesnel karlarn ii snfn zorunlu olarak birletirici yapsal eilimler oluturduu; zgrlk bir toplumsal dnm iin kapitalist retim ilikilerinin ortadan kaldrlmasnn gerekli koul olduu gibi temel Marksist ilkeleri reddetmektedir.
A M A
A M A
Yeni Toplumsal Hareketlerin zelliklerini deerlendirebilmek. zellikle sosyalist blok lkelerinin 1989dan sonraki zlmesi sreciyle birlikte, siyaset biliminin gndeminde snf analizleri arln iyice kaybetmi, yerine birey, zne, oulculuk gibi kavramlar ikame edilmitir. i snfnn siyasetin aktif bir znesi olarak arlnn kalmad bir dnemde, Postmarksist radikal demokrasi kuramclar, siyasetin merkezine Batda gelien birbirinden bamsz evreci, feminist, anti-militarist, feminist vb. yeni toplumsal hareketleri koymaktadrlar. Bylelikle, siyasetin merkezine birey, farkl kimlikler, oulculuk gibi zne konumlarn yerletirmilerdir. Yeni toplumsal hareketler, snf hareketlerinden farkl olarak toptan bir siyasal ve toplumsal dnm salamak, iktidar ele geirip devrim yapmak gibi bir perspektife sahip deillerdir. Postmarksist kuramclar, snfsal bir perspektifi terk ederek, bunun yerine oklu kimlik ve farkllklar dolaysyla Bat Avrupada gelien yeni toplumsal hareketleri siyasetin yeni zneleri olarak kabul etmektedirler. Bu anlamda, siyasetin ve toplumsal deiimin dntrc zneleri proleterya veya ii snf deil, belirsiz tekil zneler ve kimlikler olmak durumundadr. Radikal demokrasi siyasetinin zelliklerini ayrt edebilmek. Radikal demokrasi stratejisine gre, solun hedefi liberal-demokratik ideolojiyi tmyle yadsmak olmamaldr; tam tersine, liberal demokrasiyi radikal ve oulcu demokrasi ynnde derinletirmek ve yaygnlatrmak olmaldr. Radikal demokrasinin teorik zeminin ilk koulu olarak btnsel saydam ve dikili bir varlk olarak zne ve snf kategorisinin terk edilmesi ve farkl zne konumlar temelinde olumu antagonizmalarn tannmas gerekmektedir. Kentsel, ekolojik, antiotoritaryan, anti-kurumsal ve feminist hareketler gibi farkl kimlik ve siyasetleri ifade eden yeni toplumsal hareketler radikal demokrasi siyasetinin temel zneleri olacaklardr. Ancak bu noktada, liberalizme ve Marksizme bir alternatif olarak sunulan radikal demokrasi siyaseti, bir toplumsal devrim programna bavurmakszn kapitalizmin dnmn olanakl gren anlay solun yeni paradigmas olarak grmektedir.
A M A
167
AM A
Agonistik demokrasinin temel nermelerini analiz etmek. Agonistik demokrasi anlay, kamusal alandaki ilikileri kimlik ve fark temelinde kurarak, ortak bir konsensse varmak yerine atmac bir kimlik siyaseti gelitirme gerekliliine vurgu yapar. Bu balamda, agonistik demokrasi anlay, farkllklar ve kimlik siyaseti zerine ina edilmektedir. Buna gre, tm farkl kimlikler eitlilik, oulculuk ve atma esasna gre bir arada yaayabilir. Agonistik demokraside siyasetin asli unsuru ve temeli atmadr. Bu atan karlar arasnda demokratik bir edeerliliin yaratlabilmesi, farkl gruplarn kimliklerini dntrecek yeni bir ortakduyunun gelitirilebilmesiyle olanakldr. Agonistik demokrasi anlay erevesinde, radikal demokrasi, srekli olarak oulcu bir yapdan dem vursa da; amacnn kabul edilebilir bir fikir birlii salamaktan te farkl gruplar iin farkl zeminlerde farkllklar koruyarak zmler retebilme gereklilii olduunu savunur. Postmarksizme yneltilen temel eletirileri zetlemek. Laclau ve Mouffe, nerdikleri hegemonik eklemlenme formasyonunun neye dayanlarak oluturulduuna, hangi aralarla, neden ve nasl olutuuna dair ayrntl bir analiz yapmadklar ynnde de eletiriler almaktadrlar. Bu ynyle, Laclau ve Mouffe birok dnr tarafndan hegemonya kavramn ve eklemlenme srelerini mulak braktklar ynnde ciddi eletiriler almaktadrlar. Gerekten de Postmarksizm, farkl siyasal pozisyonlarn, farkl kimliklerin veya onlarn deyimiyle farkl zne konumlarnn eklemlenme srelerinde nasl bir araya getirilebilecei hakknda yeterince bilgi ve fikir vermemektedir. Bu noktada, politikann znesi olarak zne konumlarn gsteren yazarlar, bu gruplarn deiken ve kimi zaman kart kar sahibi gruplar olarak ayn politik proje iinde nasl yer alabilecekleri konusunda bir ey sylememektedirler. Ayrca Postmarksizmin her eyi sylemin etrafnda anlamaya almas da ciddi eletiriler almtr. Her trl maddi pratii, retim ilikilerini, snf mcadelelerini vb. tartmann dna iterek btn bir tarihin ve yaamn sylemsel olarak kurulduunu iddia eden Postmarksistlerin sylemi, tarih-d, kuatc ve her eyi kurucu bir kategori varsaymalar da zc bir yaklam olarak eletirilmektedir.
A M A
168
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki kuramclardan hangisi Laclau ve Mouffeun sylem kuramn dorudan etkilemi bir kuramcdr? a. Deleuze b. Rorty c. Lyotard d. Bernstein e. Foucault 2. Laclau ve Mouffe, Postmarksist kuram ina ederken zellikle aadaki Markist dnrlerin hangisinden etkilenmemilerdir? a. Gramsci b. Luxemburg c. Bernstein d. Sorel e. Stalin 3. Laclau ve Mouffe, Postmarksizme zg kendi hegemonya kavramlarn olutururken aadaki Marksist teorisyenlerin hangisinden etkilenmilerdir? a. Marx b. Stalin c. Bernstein d. Gramsci e. Kautsky 4. Aadakilerden hangisi, Postmarksizmin etkilendii kuramsal yaklamlardan biri deildir? a. Dilbilim b. Post-yapsalclk c. Postmodernizm d. Psikanaliz e. Pozitivizm 5. Laclau ve Mouffea gre gnmzde kapitalist sistem iinde bir toplumsal grup ya da hareket dier gruplarn rzasn kazanmak ve egemenliklerini kurmak iin hangi siyaset aralarn kullanmaldr? a. ktidar-iddet b. Sylem-Hegemonya c. Kapitalist smr-iddet d. Art deere el koyma-Metalama e. Brokrasi-Gvenlik 6. Aadaki ifadelerden hangisi Postmarksist bir ilke olamaz? a. Postmarksistler, ekonomiye kar siyaseti arlkl olarak n plana karmlardr. b. Bu bak asna gre, toplum bir failler beinden bir sylemler beine dnm durumdadr. c. Bir kimsenin sosyo-ekonomik adan bulunduu yer ile, siyasi ya da ideolojik karlar arasnda bir zorunlu iliki vardr. d. Kimlikler siyasal alanda sylemsel olarak ina edilir. e. Marksizm snf indirgemeci ve zc bir anlay olduu iin eletirilmelidir. 7. Aadakilerden hangisi Postmarksizmin Marksizme ynelttii eletiriler arasnda saylamaz? a. Marksizmde siyasal ve toplumsal alan ok ar bir ekilde ekonomi tarafndan belirlenmektedir. b. Marksizm snf her eyin merkezine koymaktadr. c. Proletarya diktatrl anlay, demokratik deerleri liberalletirmitir. d. Toplumsal deiimin en nemli znesi iilerdir. e. Tarih, emek-sermaye atmasnn bir rn olarak gelimektedir. 8. Aadakilerden hangisi yeni toplumsal hareketler iin sylendiinde doru olur? a. Siyaset devrim perspektifiyle deil demokrasinin geniletilmesi amacyla yaplmaldr. b. Artk siyaset snf mcadeleleri eklinde gereklemektedir. c. Farkl kimliklerin eklemleyici tek znesi ii snf olmak durumundadr. d. Yeni toplumsal hareketler emek-sermaye elikisini dntrmek zere ortaya kmlardr. e. Yeni toplumsal hareketlerin yenilii 2000li yllardan sonra ortaya kmasndan gelmektedir. 9. Aadakilerden hangisi Postmarksizme yneltilen eletirilerden biridir? a. Postmarksistler sylemi, tarih-d, kuatc ve her eyi kurucu bir kategori varsaydklar iin zcdr. b. Snf temele alan bir yaklamdr. c. Ekonomiye ok fazla zerklik tanmtr ve ekonominin son kertede tm toplumsal ilikileri etkilediini savunmaktadr. d. Tarihin tek dntrc esinin ii snf olduunu iddia etmektedir. e. Toplumsal deiimi sadece devrimle salanabileceinden sz ettii iin radikal bir kuramdr. 10. I. i snfnn ayrcalkl konumunun ve buna bal olarak siyasetteki merkeziliinin ortadan kalkt, II. Artk snfsal kimliklerle politika arasndaki balantnn koptuu, III. Siyasal zne ve aktrlerin snfsal niteliinin ve pozisyonunun belirleyici olmad Yukardaki ncller aadaki kuramlardan hangisine aittir? a. Marksizm b. Postmarksizm c. Yapsalclk d. Yap-bozum e. Dilbilim
169

1. e 2. e 3. d 4. e 5. b 6. c 7. c Yantnz yanl ise Postmarksizmin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizmin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizmin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizmin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizmin Temel Kavramlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizmin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizm Kuramnn Marksizm zerine Eletirileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yeni Toplumsal Hareketler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizme Yneltilen Temel Eletiriler konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Postmarksizmin Temel Varsaymlar konusunu yeniden gzden geiriniz. tarihsel gelimeler, burjuva demokratik yollarla sosyalizme geii ve esas olarak da, snflar aras halk ittifak temalarn merkeziletiren Avrupa komnizminin ortaya k koullarn hazrlamtr. Avrupa komnizmi, Marksizmin snf egemenlii ve protelarya diktatrl kavramsallatrmalarnn terk edilerek, snf politikas yerine, kitle demokrasisine arlk verilmesini gerekli gren bir teorik konumlan olarak 1970lerin sonlarnda gelimi ve Postmarksist anlayn da esin kayna olmutur (Kaygalak, 2001: 35). Sra Sizde 2 Postmarksist ynelimin ortaya kmasnda Marksizm dndan etkili olan dnsel atmosfer yapsalclk ve postyapsalclk kuramlarn tartmalar etrafnda gelimitir. Yapsalclk, toplumsal olgular dilsel ve toplumsal yaplar, kurallar, kodlar ve sistemler erevesinde analiz etmitir. zneyi de sylemsel bir ina olarak kabul eden yapsalclk, yaratc bir etkinliin olmadn savunmutur. Post-yapsalclk ise bu iddialar daha da ileri tayarak, znenin aslnda sylem ve iktidar yoluyla retildiini ve znenin aslnda ldn ilan etmitir. Postmarksizm, btn bu kuramlarn kald yerden devam ederek, bu anlaylarn siyasal alandaki izdmlerini ortaya koymutur. Postmarksizm, yapsalclk ve post-yapsalclktan sylem kategorisini alarak, snfsal rgtleme ve eylemler yerine, sylemi hegemonya kurmann en nemli arac olarak deerlendirmitir. deoloji ve politik sylem kategorilerine arlk veren Postmarksizm, ekonomik ve snfsal elikilere indirgenemeyecek olan yeni toplumsal hareketleri, farkl kimlikleri ve zne konumlarn radikal demokrasi stratejisinin temel bileenleri olarak selamlamtr. Ayrca, Postmarksist teorinin geliimine katk salayan temel bir pozisyon olarak postmodernizm zerinde mutlaka durulmas gerekir. Postmodernlik, modernizmin temel prensiplerini ifade eden aklclk, rasyonalite, kimlik vb. kavramlardan kopuu ifade etmektedir. Postmodernlik, aydnlanmann bu normlarna kar dnyann olusal, temelsiz, eitli, istikrarsz, belirlenmemi nitelikte ve bir dizi dank kltrlerden ya da yorumlardan ibaret olduunu iddia eder. Postmodernizm, modernitenin tanml ve belirli konumu zerine isel bir eletiri gerekletirmi; modernitenin snrlarn yaklamlaryla geniletmi, bu balamda modernist sylemin merkeze bal siyaset anlayn alt st eden yeni bir toplumsal kavram ortaya koymutur.
8. d 9. a
10. b

Sra Sizde 1 Postmarksizmin siyasal nclleri, siyasal boyutta Avrupa komnizmine dayanmaktadr. Detayl olarak sylersek, kinci Dnya Sava sonrasnda Bat Avrupa lkelerindeki refah devleti uygulamalar (hzl bir birikim sreci sayesinde bu uygulamalarn ekonomik ve toplumsal haklar geniletmesi ve bylece snfsal elikileri ksmen rtmesi), bir genlik hareketi olarak kalan 1968 ve Nkleer Kart Hareket ve Bar Hareketi ile dier yeni toplumsal hareketlerin Bat Avrupada ii snf eksenli politikay tartlr hale getirmesi Postmarksizmin politik nclleri olarak saylabilir. Ayrca, SSCBnin Kruevden itibaren kapitalist dnyayla bar iinde bir arada yaama yolunu seerek Avrupadaki komnist partilerin nne hedef olarak koyduu mulak ve evrimci bir nitelii olan ileri demokrasi ve yenilenmi demokrasi stratejileri de Postmarksizmin siyasal dzlemdeki kaynaklar arasndadr. Sonu olarak, yeni toplumsal muhalefet odaklarnn (rencilerin, feministlerin, evrecilerin, ecinsellerin vb) belirmesi ve bunlarn da toplumsal dnme nclk edebilecei dncesinin yaylmasna neden olan tm bu
170
Sra Sizde 3 Althusserin kuramsal abas Gramsciye benzer bir ekilde, gelimi bir kapitalist sistem iinde ideoloji ile iktidar arasndaki balanty aa karmaya yneliktir. Bu balamda ideoloji Althusser iin toplumsal btnl yeniden reten temel bir ileve sahiptir. Sistemin yeniden-retilmesinin temeli ise siyasal ve ekonomik iktidarn ideolojik bir ikna srecine dayanarak var olabilmesinde yatar. deoloji, yapnn zne zerindeki bir etkisidir; zneye dsaldr, ou zaman bilind olarak yaanr ve znelere egemen deerleri benimseterek onlar sistemle uyumlu hale getirir. Althusserin ideoloji kavramnn iki temel zellii vardr: Birincisi, Althussere gre ideoloji bir temsil (representation) sistemidir; bireylerin gerek dnya ile kurduklar ilikiyi yaama biimlerini belirleyen bir temsiller btndr. kincisi, ideoloji, znelerin arlmas/adlandrlmas (interpellation) olarak tanmlad bir mekanizma olarak tanmlanmaktadr. Buna gre, zneler, massi pratik olarak tanmlad riteller iinde, bu ritellerin ideolojik gereksinmeleriyle balamlandrlm olarak tanmlanr, adlandrlr, arlr ve oluturulurlar. (r, 1997: 41-45) Laclau, Althusserden ald znelerin ideolojik adlandrlmas ve arlmas zmlemesine de zerinde ideolojik eklemlenme mcadelesinin yrd elerin snfsal aidiyetlerinin olmad tezini ekler. Sra Sizde 4 Laclau ve Mouffea gre, her btnln noksan olma niteliine olan inanlar, onlar dikili ve kendinden tanml bir btnlk olarak toplum nclnden bir zmleme alan olarak vazgemeye gtrr. Toplum geerli bir sylem nesnesi deildir. Tm farkllklar alann sabitleyen-dolaysyla kuran- tek bir temel ilke yoktur. Laclau ve Mouffea gre, hegemonya kavram toplumsal olann tamamlanmam ve ak karakterini gerektirmektedir. Siyasetin hegemonik karakteri onlara gre, toplumsal olan anlamlar zerinde yryen sonsuz saydaki mcadelenin alandr ve hibir sylemsel pratik toplumsal anlamlarn btnn tek bir anlamsal merkez etrafnda eklemleyemez. Dolaysyla toplumsal yap btnden deil birletirilmiliklerden olumutur. Birletirilmilikler ise nedensellik ve belirlenme mant ile deil olumsallk mant ile dnlmelidir re gre Postmarksistlerin toplumsal btnln olanakszl tezi toplumsal znelerin bilinlerini nceden belirleme konumunda olan ayrcalkl bir merkezi reddetme anlamna gelmektedir (r, 1997: 55-57). Sra Sizde 5 ncelikle, Laclau ve Mouffea gre, evrenselci sylem terk edilmeden demokrasi mmkn deildir. Laclau ve
Mouffe, ayn zamanda toplumu, toplumsal deiimi, demokrasiyi ve tarihi aklayacak evrensel btnsel ilkelerin imknszlna iaret etmilerdir. Dolaysyla bu her anlamyla, evrensellii ve evrenselcilii reddeden bir anlaytr. Radikal demokrasinin sylemi evrenselliin sylemi deildir; evrensel snf ve znelerin iinden konutuklar epistemolojik yuva btnyle ortadan kalkmtr ve onun yerini her biri kendi indirgenmez sylemsel kimliini kuran seslerin bir polifonisi almtr. Bu nokta belirleyicidir: Evrenselin sylemini ve onun ancak az sayda znenin ulaabilecei doruya ayrcalkl bir yaklama noktasnn var olduu eklindeki rtk varsaymn terk etmeden hibir radikal ve oul demokrasi olamaz (1992: 234). Laclau ve Mouffeun btnsellik ve evrensellik ilkelerine kar karak, toplumsal, sabitlenmemi karaktere sahip zne konumlar ve olusallklarla dolu bir alan olarak tanmlamalar, sylem ncesi bir nesnel gereklie yer brakmadklar yolunda ciddi eletirilere yol amtr. Laclau ve Mouffe ise, nesnelerin sylemsel balam dnda bir varla sahip olduunu inkar etmediklerini, reddettikleri eyin ise, nesnelerin sylemsel balam dnda bir olua sahip olduklar dncesi olduunu belirtmilerdir. Bireysel ve tekil (particularist) siyasal kimliklerin giderek gnmzde arlk kazandn savunan Laclau, moderlik projesinin en nemli sonularndan birisinin, her trden evrenselci hareketlere kar bir gvensizlik yaratmas olduunu varsayar (Adakl, 2001: 21). Sra Sizde 6 Farkllklara yaplan vurgu, postmodern ve Postmarksist yaklamn her ikisi tarafndan da teorik olarak desteklenmitir. Modernliin ldne ya da en azndan aldna, modern sonras bir dneme geildiine iaret eden postmodern teoriler, Aydnlanmann evrenselletirici varsaymlarna ya da st-anlatlarna karlk eitlilik ve farklla, tikel olana yaptklar vurguyla (Powell ve Moody, 2003: 4), Postmarksistlerin bir kar taarruz balatmalarna kavramsal olarak destek vermitir. Lyotardn modernliin st-anlatlarna kar dil oyunlarnn oulluuna ynelik vurgusu, Foucaultnun iktidar ilikilerinin mikro-politikasna dnk ilgisi bu balamda anlabilir. Postmodernizmin tekilik konusundaki ilgisi ise yeni toplumsal hareketler konusundaki duyarlln gelimesine neden olmutur (Harvey, 1999: 60-64). Postmarksist yaklamlar, tikellik zerindeki vurgularyla postmodernizmle benzerlik tamakla birlikte evrensel olan kesin biimde reddetmemekle farkllarlar. Laclau, gnmzde demokrasiyi dnmenin eitlikten deil, oulluun ve farkllklarn kabulnden getiini belirterek oul ve farkl olanlar zerinde siyasetin nasl ina edilebilecei sorusunu sorar. Ona gre toplumsal snf kavram, toplumsal aktrlerin kimlik-
171
lerini belirlemeye devam etmekle birlikte, artk znelerin kimliklerini sistematik biimde belirlememektedir. znelerin kimlikleri dalmakta ve oullamaktadr. Postmodernizm bu dalmay mutlaklatrarak, znelerin evrensel ortak kimliklerinin artk mmkn olmadn iddia eder ve evrensel olan bir kenara atar. Laclau ise postmodernizmden farkl olarak evrenselin bir kenara atlmasna kar kar; evrenseli mutlak biimde reddetmek yerine, evrenseli kendine ait somut bir ierikten yoksun, bir bo yer olarak grmek gerektiini belirtir. Laclauya gre saf tikellik ars gnmz toplumlarnda ortaya kan sorunlara zm getirmekten uzaktr (Kubilay, 2010: 143).

Adakl, G (2001). Postmarksizmin Kuramsal ve Siyasal Amazlar, Praksis, say:1, s.13-32. Anderson, P. (2004). Bat Marksizmi zerine Dnceler. ev: Blent Aksoy. Birikim Yaynlar. stanbul. Barrett, M. (1996). Marxtan Foucaultya deoloji. ev: Ahmet Fethi. Sarmal Yaynevi: stanbul. Bat, U. (2010). Liberal Demokrasinin Dnm ya da Postmarksist Teorinin Zafiyeti: Radikal Demokrasi Projesinin Eletirisi, Akademik Bak, www.akademikbakis.com, ss.1-20 Castle, D.(1998). E.Laclau ve C. Mouffe ile Sylei: Kalpler, Zihinler ve Demokrasi. ev. Asena Gnal. Birikim. Say: 113: 47-50. Cokun, M. K (2004). Eski ve Yeni Toplumsal Hareketler: Trkiyede Demokratik Almlar, Ankara niversitesi: Yaynlanmam Doktora Tezi. elik, N. B. (1997). Radikal Demokrasi ve Sol, Mrekkep, Say: 7, s.49-59 Geras, N. (1987). Postmarxism?, New Left Review, 163, pp.40-82 Eagleton, T. (1996). deoloji, (ev. M. zcan), stanbul: Ayrnt Yaynlar. Harvey, D. (1999). Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, stanbul: Metis Kadolu, A. (2008), Vatandaln Dnm, yelikten Haklara. stanbul: Metis. Kaygalak, S. (2001) Post-marksist Siyasetin Sefaleti: Radikal Demokrasi, Praksis, say:1, s.33-59. Keyman, F. (1993). Postmodernizm ve Radikal
Demokrasi, Toplum ve Bilim, say: 62, s.126-156 Keyman, F (2000). Trkiye ve Radikal Demokrasi: Ge Modern Zamanlarda Siyaset ve Demokratik Ynetim. stanbul: Alfa. Kubilay, (2010), Trban Sorunu Balamnda Siyasal slamda Sylemin Alternatif Yurttalk Tasarm, Anadolu niversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 10, Say/No: 2:135-164. Laclau, E. (1990). New Reflections on the revolution of Our Time, London; New York: Verso. Laclau, E.-Mouffe, C. (1992). Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokrasi Siyasetine Doru, (ev. A. Kardam-D. ahiner), stanbul: Birikim Yaynlar. Laclau, E. (1994). Evrenselcilik, Tikelcilik ve Kimlik Sorunu. ev. Emel Kurma. Birikim. Say: 6240-48. Laclau, E. (1998). deoloji ve Politika, (ev.: H. Sarca),.stanbul: Belge Yaynlar Laclau, E. (2000). Evrensellik, Kimlik ve zgrleme, (ev. E. Baer), stanbul: Birikim Yaynlar. Laclau, E.(2006). Ideology and post-marxism, Journal of Political Ideologies, 11: 2, pp.103 - 114 Larrain, J. (1995). deoloji ve Kltrel Kimlik, stanbul: Sarmal Yay. Mouffe, C. (1993) Demokratik Yurtttalk ve Siyasi Topluluk. ev. Koray alkan. Birikim. Say: 4756. Savran, G. (1992). Yeni Toplumsal Hareketler, Snf bilinci, Say: 11, s.6-28 r, S (1997). deolojinin Serveni: Yanl Bilin ve Hegemonyadan Syleme. Ankara: mge Yay. Wood, E. M. (1985). Snftan Ka, (ev.: . Alpagut), stanbul: Ak Yaynclk.
8
Amalarmz

Bu niteyi tamamladktan sonra; Immanuel Wallersteinn genel yaklamn aklayabilecek, Wallersteinn Dnya sistemi yaklamnn nemini deerlendirebilecek, Wallersteinn Kapitalist Dnya Ekonomisi yaklamnn zelliklerini sralayabilecek, Wallersteinn merkez, evre ve yar evre kavramlarn tanmlayabilecek, Wallersteinn kresellemeye bakn zetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dnya Sistemi Kapitalist Dnya Ekonomisi Merkez, evre, Yar-evre Uluslararas Blm Smr Sermaye Birikimi Kreselleme Sistem Kart Hareketler
indekiler
GR: WALLERSTEININ GENEL YAKLAIMI DNYA SSTEM ANALZ KAPTALST DNYA EKONOMS GE SREC OLARAK KRESELLEME SONU
Dnya Sistemi Kuram: Immanuel Wallerstein
Dnya Sistemi Kuram: Immanuel Wallerstein

GR: WALLERSTEININ GENEL YAKLAIMI
Immanuel Wallerstein, yaadmz dnyann iinden getii derin dnmleri ok disiplinli ve makro lekli bir yaklam olan dnya sistemleri analizi ile aklamaya alan, amzn tartmasz en nemli sosyal bilimcilerinden ve kinci Dnya Sava sonrasnn en etkili Amerikan sosyologlarndan biri olarak kabul edilmektedir. Wallersteinn dnya tarihi ile ilgili 14 dile evrilen ve bata sosyoloji olmak zere politik ekonomi, tarih, corafya, antropoloji ve karlatrmal edebiyat zerinde nemli bir etkiye sahip olan Modern Dnya Sistemi adl almas, toplumsal deime konusunda sosyal bilimler yaznnda bugne kadar gelitirilen en nemli yaklamlarndan biri olarak kabul edilmektedir. Wallerstein hem gemii hem de gnmz anlayabilmenin ve aklayabilmenin ancak varolan sosyal bilim anlayn, bak alarn ve kavramlar eletirmekle; bunlarn yerine yeni bak alar ve kavramsal ereveler nermekle mmkn olduunu belirtir. Dnya sistemi yaklamnda temel olarak btncl bir bak asyla kapitalizmin, ulusal temelden ziyade ulus-devletleri aan, kresel apta rgtleniini ve bir dnya sistemi olarak yaylmasn analiz etmitir. Wallersteina gre 16. yzylda Bat Avrupada ortaya kan kapitalizm srekli bir sermaye birikimi aray ile dnya apnda yaylm; kendine has bir iblm olan bir dnya ekonomisi yaratmtr. Bu dnya ekonomisi merkez, evre ve yar evre arasnda eit olmayan ve hiyerarik iblm ile varln srdrmektedir. Kapitalist dnya ekonomisinin en temel zellii srekli kr elde edilmesini ve sermaye birikimini salamasdr. Gnmzde kapitalizmin bir durgunluk dneminde olduunu iddia eden Wallerstein kreselleme srecini bir gei sreci olarak ele almaktadr. Wallersteinn almalar bu nedenle kreselleme tartmalar iinde nemli bir yere sahiptir. Wallersteinn her zaman siyasetle i ie olan ve siyasal tartmalarn yapld bir ailede bymesi onun entelektel meraknn biimlenmesinde olduka nemli bir rol oynamtr. Bu nedenle 1950lerin balarnda Afrikadan yaylan ulusal bamszlk hareketlerine hem politik olarak hem de entelektel olarak dhil olmutur. 1970lere kadar almalar Afrika ktasnn ekonomik ve politik meseleleri zerine odaklanmtr. Wallersteinn koloni tarz smrye kar yrtlen bamszlk mcadeleleri ile dayanma iinde olmas 1970lerde gelitirdii dnya sistemleri analizinde olduka etkili olmutur.
174
Resim 8.1
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Immanuel Maurice Wallerstein (1930- ) 1930 ylnda New Yorkta doan Wallerstein lisans, yksek lisans ve doktora eitimini Columbia niversitesinde tamamlad. 13 yl ayn niversitenin sosyoloji blmnde alan, 68 Hareketi iinde yer alan Wallerstein daha sonra 1971de Montrealde McGill niSIRA SZDE versitesinde almalarn srdrd. Wallerstein 1976 ylnda New York State niversitesine bal Fernand DNELM Braudel Ekonomiler, Tarihsel Sistemler ve Uygarlklar ncelemeleri Merkezinin yneticiliini yapmaya baS O R U lad. Son olarak almalarn Yale niversitesinde srdren Wallerstein, ekonomik, tarihsel sistemler ve uygarlklar zerine alma yapan bu merkezin yneDKKAT ticiliini halen devam ettirmektedir. Bu merkezde Wallersteinn dnya sistemi yaklamndan etkilenen ve bu dorultuda almalar yrten dier sosyal bilimciler yer almakSIRA SZDE tadr. Wallerstein 1994-1998 yllar arasnda Uluslararas Sosyoloji Derneinin bakanln yapmtr. Wallersteinn ciltten oluan Modern Dnya Sistemi (Wallerstein, 2010a, 2010b, 2011) en ok bilinen almasdr ve 14 dile evrilmitir. Wallersteinn AMALARIMIZ yazd ok fazla sayda kitap ve makalenin yan sra, gncel politika yazlar ve yorumlar da bulunmaktadr. Trkeye evrilen eserlerinden bazlar unlardr: Liberalizmden Sonra K(1998); Sosyal Bilimleri Dnmemek- 19. Yzyl Paradigmasnn Snrlar T A P (1999); Gei a/Dnya Sisteminin Yrngesi 1945-2025 (2000) T. K. Hopkins ile birlikte; Yeni Bir Sosyal Bilim in (2005); Amerikan Gcnn Gerileyii Kaotik Bir Dnyada ABD (2004); ya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri (2005); Avrupa EvrenTE L E V Z Y topistik ON selcilii: ktidarn Retorii (2007).
NTERNET
NTE R N E T ve yaynlar ile ilgili btn kaynaklara www.yale.edu/socdept/faWallersteinn kendisi culty/wallerstein.html ve http://www.iwallerstein.com adreslerinden ulaabilirsiniz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Wallersteinn entelektel duruundaki en nemli noktalardan biri deerden SZDE arnm bir SIRA tarihsel alma yapmann imknsz olduunu iddia etmesidir. Ona gre her bir kavramsal erevenin seimi dorudan politik durua gre belirlenir. Gerein ne olduuna dair gelitirilen her iddia aslnda bir deere bal olarak gelitiDNELM rilen iddiadr. Wallerstein bunun tersinin olabileceini dnen bilim insanlarnn bilimsel tarafszlk ve nesnellik iddiasnn altnda aslnda onlarn kendi deer yargS O R U larnn bulunduunu belirtmektedir. Dnya sistemi analizi bir teori deildir, dnya sistemi analizi ihmal edilmi konulara ve sahte epistemolojilere kar bir protestodur. Entelektel iin bir ardr... (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 797). D K Kdeiim AT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Wallerstein Bir Gei anda Entelekteller (2007) almasnda iki kltr olarak da adlandrd bilimsel bilgi ve felsefi/beeri bilgi ayrmnn aslnda modern dnya sisteminin ideolojik erevesine uygun olarak icat edilen bir kavram olduAMALARIMIZ unu iddia etmektedir.
K Tdetayl A P bilgi iin Richard E. Lee ve I. Wallersteinn koordinasyonluunda Bu konuda daha gerekletirilen Metis Yaynlarndan kan ki Kltr Amak: Modern Dnya Sisteminde Fen Bilimleri ile Beeri Bilimler Ayrl (2007) isimli kitab inceleyebilirsiniz. TELEVZYON
Wallersteinn Sosyal Bilim Anlay SIRA SZDE
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
8. nite - Dnya Sistemi Kuram: Immanuel Wallerstein
175
Modern dnya sisteminin beklenen k ile birlikte bu iki kltr kavramsallatrmas da ortadan kalkacaktr. Wallerstein bu beklenen kn, bir tarihsel sistemden bir dierine geiin belirsiz ve kaotik olabileceini, bu durumda da akademisyen/bilim insannn rolnn ne olmas gerektiinin sorgulanmas gerektiini belirtir. Bunun sonucunda akademisyen/bilim insannn rol bu geiin doasn SIRA SZDE bireysel ve etkilemek iin yeteneklerini seferber etmek ve en nemlisi bu geiin kolektif olarak hepimize sunduu tarihsel seenekleri ana hatlaryla ortaya koymaktr (Wallerstein, 2005: 37). Wallersteina gre deerden arnm ya da deerDNELM tarafsz akademisyen/bilim insan miti, eit haklara sahip yurttalar, serbest pazar ve egemen devletlerle birlikte modern dnya sisteminin ileyii iin gerekli olan S O R U mitler arasnda yer alr. Dnm srelerinde bu mitlerin alaa edilmesi ve srece dair entelektel, ahlaki ve politik dzeyde tartmalarn yaplmas gerekir. Bunlardan ilki nereye doru gittiimizin entelektel olarak D deerlendirilmesi. KKAT kincisi, nereye doru gitmek istediimizin ahlaki olarak deerlendirilmesi. ncs ise gitmemiz gerektiine inandmz yere en yksek ihtimalle nasl ulaabiSIRA SZDE leceimizin politik olarak deerlendirilmesidir (Wallerstein, 2005: 36). Wallerstein modern dnya sistemi analizinde ana akm teorileri ve aratrma pratiklerini eletirir ve niteliksel ve tarihsel metotlarn nemini vurgular. Bat ya da AMALARIMIZ Avrupa merkezli sosyal bilim anlaynn deitirilmesi gerektiini iddia eder.
K T Atarafndan P Wallersteinn sosyal bilimlerle ilgili yaklam iin Gulbenkian komisyonu kendisinin bakanl ile hazrlanan Sosyal Bilimleri An: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplanmas zerine Raporu (1996) inceleyebilirsiniz. TELEVZYON
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Gulbenkian Komisyonu ne amala ve ne zaman kurulmutur, aratrnz. SIRA SZDE Wallersteina gre bylesi bir anlay kendisi dnda kalan corafyalardaki ekoD NTER NN EE LT M nomik-tarihi sreci kavramsallatramamakta, adeta bu toplumlar tarihsiz toplumlar olarak gstermektedir. Buna rnek olarak zellikle modernleme kuramlarn gsS O R Ugerikalmlk teren Wallerstein bu tr yaklamlarn Avrupa dndaki toplumlara kavramyla yaklatn belirtir. Bu durum ise aslnda dnya sistemi iindeki hiyerarik iblm ve smrnn grlmesini engellemektedir. Ayrca sz konusu DKKAT yaklamlar kartlklar zerine kurulmu modern-geleneksel, gelimi-gerikalm, azgelimi-gelimi gibi ikili toplum modellerine dayanmaktadr. Wallerstein dnyaSIRA SZDE nn bu ikili toplum modelleri ile aklanamayacak karmak bir yapda olduunu belirtir. Bu modellerin eletirisi sonucunda kendisinin gelitirdii dnya sistemi yaklam merkez, evre ve yar evreden olumaktadr ve tarihsel olarak bunlar araAMALARIMIZ snda dinamik bir iliki bulunmakta ve birbirleri arasnda geiler yaanmaktadr. Wallerstein sosyal bilimler iindeki ayrmlarn yapay olarak oluturulmu ayrmlar olduunu belirtir ve dnya sistemi analizinde bu ayrmlar ortadan kaldraK T A P cak yntemsel nermelerde bulunur. Antropoloji, siyaset bilimi, sosyoloji, corafya, psikoloji ve tarih ayr bir disiplin olarak niversite ve aratrma alanlarna sahiptir. Wallerstein disiplinler eklinde oluturulan bu ayrmlar sorgulamak iin TELEV ZYON sosyal bilimlerin tarihsel geliimini inceler. 19. yy. da gelimeye balayan bu ayrmlar 1945lerde bugnk kullandmz anlamda kategorilere dnmtr. 19. yzyln hkim ideolojisi olan liberalizm bu ayrmlarda etkili olmutur. Buna gNTER NET re devlet-siyaset ve piyasa-ekonomi analitik dzeyde iki ayr alan olarak ele alnmaktadr. Sosyoloji, siyaset ve ekonominin dnda kalan alanlar, konular aklamak iin; antropoloji de uygar dnyann dndaki ilkel toplumlar incelemek iin
SIRA SZDE
DN TE R NN EE L TM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
176
Wallerstein entelektel geliiminde birincisi, Karl Marx, ikincisi, iktisat olan Joseph Schumpeter ve Karl Polanyi ve ncs de ban Fransz tarihi Fernand Braudelin ektii Annales Okulu olmak zere entelektel kkenden beslendiini belirtir. Anneles Okulu temel olarak olay ya da vaka merkezli almalar yerine tarihsel yaplarn uzun dnemde incelenmesi yaklamn getirerek tarih alannda yaplan almalar tamamyla deitirmitir. Franszca bir kavram olan longue dure olaylarn gerisinde uzun dnem tarihsel yaplara ncelik veren tarih yazm yaklamn ifade etmektedir. diografik epistemoloji: Her sosyal grng/olay/srecin tekil olduu ve ancak grng/ olay/ srecin kltrel balamn derinlemesine bilmeye dayanan empatik bir anlayla anlalabilecei inanc; buna paralel olarak, bu anlaylar evrensel yasalara evirecek genellemeler yapmak imknszdr (Ragin ve Chirot, 1999: 303). Nomotetik epistemoloji: toplumsal davranlar yneten evrensel yasalar olduu inanc, bu yasalar bilimsel yntemleri kullanarak ortaya karlabilir ve eer bu yasalar bilirsek sadece gemi olaylar aklamakla kalmayz, gelecekteki olaylarn ynn de tahmin edebiliriz (Ragin ve Chirot, 1999: 303)
Wallersteinn gelitirdii model ister tekil ulus devletler olsun isterse de dnya sistemi olsun btn toplumsal sistemlerin atma temelinde olutuu, varln srdrd ve yklaca varsaymna dayanmaktadr
oluturulmu disiplinlerdir. Oysa Wallersteina gre ekonomik, politik ve sosyokltrel alanlar ayr ve zerk alanlar deildirler; farkl ileyen mantklar yoktur. (So, 1990: 176) Wallerstein kendisinin entelektel geliimini etkileyen dnrler arasnda Karl Marx, ikisi de iktisat olan Joseph Schumpeter (1883-1950) ve Karl Polanyi (18861964) ve Fransz tarihi Fernand Braudeli (1902-1985) sralamaktadr (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 798). Fernand Braudel, tarih disiplini iinde 1920lerde kurulan Anneles Okulunun kurucularndandr. Anneles Okulu temel olarak olay ya da vaka merkezli almalar yerine tarihsel yaplarn uzun dnemde incelenmesi yaklamn getirerek tarih alannda yaplan almalar tamamyla deitirmitir. Bir baka ifadeyle bu okulda yer alan tarihiler savalar, byk devlet adamlar ve bunlara dair yazlan belgelere odaklanmaktan ziyade corafya, sosyoloji ve ekonomiyi bir araya getiren ve altklar dnemin zihniyetine, psikolojisine odaklanan bir yntem nermilerdir. Braudele gre uzun dnem- longue dure, deiimin yava olduu tarihsel sretir, srekli tekrarlarn, tekrar eden dalgalanmalarn tarihidir. Braudel uzun dnem ile tarihsel almalarda iklim, corafya, doal afetler, nfus yaps, gelenek ve grenekler, moda, yemek, teknolojiden ekonomi ve siyasal kurumlara kadar uzanan geni bir yelpaze nermitir. Braudelin almalarnn Wallerstein zerindeki etkisi noktada sralanabilir (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 799). Birincisi, Braudel gibi Wallersteinn almalar da uzun dnemleri kapsamaktadr. Modern Dnya Sistemi almas 400 yla yaylan bir srete dnyann birka blgesinde ekonomik gelimenin detaylar zerine yaplmtr. kincisi, yine benzer biimde Wallerstein modern kapitalizmin kkenlerini ve kapitalist yaylmann neden ve sonularn kresel dzeyde aklamaya almtr. Son olarak, Wallerstein da Braudel gibi disiplinler arasndaki ayrma zellikle tarih ve sosyolojiyi birbirinden ayran geleneksel ynteme kar kmtr. Bu geleneksel yaklam, tarihin tek ve zel bir olayn ya da vakann zerine odaklanmas sosyolojinin ise soyut ve nedensel genellemeler yapmasna dayanmaktadr. Wallerstein, bu yanl ikili kartlk yerine beeri bilimlerle ilikilendirilen idiografik epistemoloji ve fen bilimleri ile ilikilendirilen nomotetik epistemolojinin birlikte kullanlmasn nerir. Karl Polanyi ve Joseph Schumpeter, Wallersteinn ekonomik gelimenin tarihi zerine yapt almalarnda etkili olmulardr. Wallerstein ikisi de iktisat olan Polanyi ve Schumpeter gibi ekonomik gelimenin tarihsel bir aklamasn yapar. Bunu yaparken ekonomik gelimelerle toplumun dier alanlarndaki dnmlerin ilikisini kurmaktadr. Yine benzer biimde Polanyi ve Schumpeter gibi Wallerstein da bir ekonomik sistem olarak ele ald kapitalizmin hkimiyetinin ileride son bulacan iddia etmektedirler. Wallersteinn zerinde en etkili olan kii olarak Karl Marx gsterilmektedir. Wallersteinn gelitirdii model ister tekil ulus devletler olsun isterse de dnya sistemi olsun btn toplumsal sistemlerin atma temelinde olutuu, varln srdrd ve yklaca varsaymna dayanmaktadr (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 800). Marxn tarihi snf savalarnn tarihi olarak ele almas gibi, Wallersteinda toplumsal gelimenin tarihini anlamak iin kaynaklar elde etmek zerinden yrtlen rekabete dayal mcadelelerin tarihine bakmak gerektiini belirtir. Bununla birlikte Marx ve Wallersteinn modern topluma baklar zerinde farkllklar bulunmaktadr. Aada Marx ve Wallerstein arasndaki benzerlikler ve farkllklar yer almaktadr.
177
Tablo 8.1 Kaynak: Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 804
Ana Tema Birincil toplumsal yap Toplumun temeli Birincil toplumsal ilikiler Toplumsal ilikilerin temeli Gelecekteki toplum
Marx Ulus-devlet Kapitalist ekonomi Burjuvazi ve proleterya atma/smr Zorunlu komnist devrim
Wallerstein Dnya sistemi Kapitalist ekonomi Merkez, evre ve yar evre atma/smr Muhtemel sosyalist dnya
Yukarda grld zere Wallerstein, dnya sistemi yaklamnda, Marx gibi kapitalist retim biimine ve bu retim biimi iindeki temel toplumsal iliki olarak grd smr kavramna odaklanmtr. Bilindii zere Marxta temel smr ilikisi burjuvazi ve proleterya-ii snf arasndaki ilikidir. Fakat Wallerstein, Marxtan farkl olarak bu smr ilikilerini ulus devletleri aan bir dnya sistemi iinde merkez, evre ve yar evre arasndaki ilikiler olarak ele almtr. Wallerstein da Marx gibi kapitalizmin bir gn sona ereceini vurgulamakla birlikte yeni toplumun nasl bir toplum olacana dair kesin bir belirlemesi yoktur.
DNYA SSTEM ANALZ

Dnya sistemi kapitalist iktisadi sistemin merkezden periferiye (evreye) doru bymesini ve bu bymenin kapitalist toplumlar ile pre-kapitalist toplumlar zerindeki benzer etkilerini anlatan bir tarihsel aklama olarak tanmlanr (Marshall, 1999:168). Wallersteina gre 19. yzylda devlet ve toplum kavramlar birbirlerinin kart olarak kurulmutur ve o dnemin sosyal bilim anlay iinde temel sorunlarndan birisi de toplumun ve devletin nasl yeniden badatrlaca zerine olmutur. Bunun sonucunda ise devletin ve toplumun snrlarnn edeer olduu, ulus devletlerin toplumsal hayatn kurulduu temel yaplar olduuna dair yaygn bir dnme biimi gelimitir. Bu dne gre her devletin bir toplumu vardr dolaysyla da devletlerin tarihi ve gelenekleri vardr. Devletler deiir; devletlerin snrlar iindeki faktrler -toplumsal, kltrel- isel faktrler olarak, dndakiler ise dsal faktrler olarak ele alnr. Bylelikle bamsz tekil devletler birbiriyle karlatrlabilir. Bu bak asn eletiren Wallerstein bu durumun hem toplumsal tarihin yanl aklanmasna hem de gelecekteki deiimlere dair yaplacak yanl varsaymlara neden olacan iddia eder. Bu nedenle, Wallerstein devlet ve toplum yerine tarihsel bir sistem olan dnya sistemini analiz birimi olarak nerir. Ayrca tarihsel olarak kavranan bir dnya sistemi ile modern toplumsal deime incelenebilir ve aklanabilir. inde lkelerin faaliyet gsterdii teorik bir dnya sistemi modeli kurulursa, dtan kaynaklanan deiimi bilimsel olarak ele almak mmkndr... Deiimi oluturan grnte tesadf krizler ve kesintiler hakknda genelleme yapma imkn, bu tr olaylar reten daha geni bir sistem modeli kurmakla kantlanr. Her eyden nce, tek tek lkeler iin dtan kaynaklanan ey, daha byk bir varlk iin, yani hepsini kucaklayan dnya sistemi iin iten kaynaklanan olmaldr (Ragin ve Chirot, 1999: 303). Wallerstein dnya sistemi analizini gelitirirken toplumsal deime alannda varolan iki yaklam birletirmeye alr. Bu yaklamlardan ilki tarihin her dneminde ve btn toplumlar iin geerli olabilecek dzenli deiim yasalarna, makro sosyolojik yasalara ulamay hedeflemektedir. Dier yaklam ise toplumlarn tikelDnya sistemi kapitalist iktisadi sistemin merkezden periferiye (evreye) doru bymesini ve bu bymenin kapitalist toplumlar ile pre-kapitalist toplumlar zerindeki benzer etkilerini anlatan bir tarihsel aklama olarak tanmlanmaktadr. (Marshall, 1999:168).
Tekil bir toplumsal sistem olarak kapitalist dnya ekonomisi kapitalist ulusdevletlerin gevek bir derlemesi deil, ktalar ve siyasal topluluklar kapsayan ekonomik bir varlk, benzersiz ve kapsayc bir toplumsal sistemdir (Ragin ve Chirot, 1999: 285-286).
178
lii zerine odaklanmaktadr. Bu ikinci yaklama gre genel yasalara ulamak imknszdr, her toplum ancak kendi tarihi ile anlalabilir. Bu durumda ise toplumlar arasnda karlatrma yapmann neredeyse faydas yoktur. Wallerstein bu iki yaklam arasndaki ayrma kar karak tekil bir sistem olarak kapitalizmin iinde byd toplumsal sistemi bir btnlk olarak ele almaktadr. Tekil bir toplumsal sistem olarak kapitalist dnya ekonomisi kapitalist ulus-devletlerin gevek bir derlemesi deil, ktalar ve siyasal topluluklar kapsayan ekonomik bir varlk, benzersiz ve kapsayc bir toplumsal sistemdir (Ragin ve Chirot, 1999: 285-286). Wallersteina gre dnya bamsz toplumlarn ya da ulus devletlerin toplamndan baka bir eydir. Bu nedenle dnya sistemi sosyal bilimcilerin temel analiz birimi olmaldr. Btncl olarak ele ald dnya sistemleri airet toplumlarndan ya da uluslardan farkldr. Dnya sistemleri kendi snrlar iinde eitli kltrleri ve uyumlu bir btn oluturabilmek iin en kk birimlerin iine dhil olabilecei genileyen bir uluslararas iblmn barndrr.
Dnya Sistemi: Dnya mparatorluklar ve Dnya Ekonomileri

Wallerstein tarihsel olarak bakldnda dnya imparatorluklar ve dnya ekonomileri olmak zere iki tane dnya sisteminin var olduunu belirtir.
Wallerstein tarihsel olarak bakldnda dnya imparatorluklar ve dnya ekonomileri olmak zere iki tane dnya sisteminin var olduunu belirtir. Dnya imparatorluklarna rnek olarak M.. 8000 ve M. S. 1500 yllar arasnda eski Roma veya Msr gsterilmektedir. Bu imparatorluklar kendi btnlklerini kurduklar askeri ve politik hkimiyet zerinden salamaktadrlar ve ynetim biimleri de bu anlaya dayanmaktadr. mparatorluk kendi bnyesindeki blgelerden hara biiminde vergi toplamaktadr. Dnya ekonomileri ise dnya imparatorluklarnn tersine politik hkimiyet zerine kurulmamtr. Dnya ekonomileri ekonomik deiim zerine yaplandrlmtr ve bu durum politik olarak tanmlanm snrlarn ve herhangi bir devletin kontrolnn dndadr. Dolaysyla dnya ekonomilerindeki btnlemeyi salayan g siyaset deil ekonomidir. Fakat hl hkimiyet ilikileri varln srdrmektedir. Siyasal btnlemeden yoksun olmak dnya ekonomileri iin avantajl bir durumdur. nk merkezi denetimin yokluundan tr, ekonomik aktrlerin daha fazla hareket zgrl vardr, bu da onlarn servet biriktirme ve kresel lekte birikimi gelitirme frsatlarn glendirir (Ragin ve Chirot, 1999: 286). Wallersteinn dnya sistem analizinin belli bal ilkeleri u ekilde sralanabilir: 1. blm ve snfsal blnmeler evrensel olgulardr. Wallerstein 20. yzylda bu durumun tarihsel geliiminin ve kapitalist sistemin yaylmasnn detayl analizini yapmtr. 2. Hkim olan unsur siyaset deil ekonomidir. Politik blnmeler ekonomik gereksinmelere hizmet eder ve politik hkimiyet gelimeye engel bile olabilir. 3. Dnya sistemi merkez, yarevre ve evreden olumaktadr. Bu ayrmlar ulusal gibi grnmekle beraber aslnda daha ok blgesel ayrmlardr. 4. Deiim sreklidir ama tek ynl ve dorusal deildir (Adams ve Sydie, 2002: 123)
Wallersteinin dnya sistemi yaklamnda kapitalizm on altnc yzylda Avrupada ortaya kan ve oradan giderek yaylan bir dnya sistemi olarak analiz edilir.
KAPTALST DNYA EKONOMS

Wallersteina gre yaklak olarak 16. yzyldan bu yana sadece bir tek dnya sistemi varln srdrmektedir o da kapitalist dnya ekonomisidir. Kapitalist dnya ekonomisi krn maksimize edilmesi amacyla retimin yapld tek retim biimidir. Dolaysyla belirli rnler retilmesindeki ama onlarn kullanlmasndan te
179
Wallersteinn dnya sistemi teorisi kapitalist dnya ekonomisinin dinamiklerini bir btn olarak aklamaya alan makro-sosyolojik bir yaklamdr.
pazarda satldklar zaman elde edilecek olan krdr. Wallerstein, kapitalizmin mantnn pazardan elde edilen krn biriktirilmesini gerektirdiini belirtir. Bylelikle sermaye arttka ondan elde edilen kr da aratacaktr. Bu da kapitalist giriimciliin srekli olarak yaylmasna neden olur. Wallerstein 16. yzylda modern dnya kapitalist sisteminin ortaya kn durumla aklar: 1. Keifler ve smrgeletirme sonucunda dnya corafyasnn yaylmas, genilemesi 2. Farkl corafi blgelerde farkl emek kontrol yntemlerinin gelimesi 3. Uluslararas ekonomik ticarette, kendi avantajlar adna, istedikleri koullar zorla kabul ettirme gcne sahip olan yeni gl devletlerin gelimesi. (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 800) Avrupann ynetici elitleri, glerini korumak iin yabanc topraklardaki hem insan hem de doal kaynaklar smrme arayna girmilerdir. Bat Avrupann sahip olduu avantajlarla birlikte Batnn Batl olmayan eperleri (evreyi) smrerek daha byk bir stnlk elde ettii (Ragin ve Chirot, 1999: 276) dncesi, Wallersteinn sentezinin temelini oluturmaktadr. Smrgeletirilen topraklardaki kaynaklara el konulmas Avrupay zenginletirirken ayn zamanda dnya zerindeki denetim alanlarnn genilemesini salamtr. Bu durum Wallersteinn evre diye adlandrd yoksul, geri kalm ve kendi geliimini neredeyse salayamayacak olan toplumlarn ortaya kmasna neden olmutur. Bylesi btncl bir analiz aslnda Wallersteinn toplumsal deimeyi tek tek lkeler zerinden deil, tersine bir btn olarak dnya sistemi iinde ele almasnn bir sonucudur. Btncl dnya sistemi iinde st snflar merkez lkeler, proletarya (ii) snf evre lkeler, orta snf ise yar evre lkelerde konumlandrlr. Kapitalist dnya ekonomisinin en ok smrlen paras evredir ve kapitalizmin zenginlii merkez lkelerdeki ii snfnn smrsne deil evre lkelerin smrsne baldr. Bu nedenle de Wallersteina gre Sistemin en ok smrlen paras olarak eper, gelecek dnya sosyalist devriminin mekn olacaktr (Ragin ve Chirot, 1999: 277). Bu durum kresel dzeyde ve hiyerarik olan bir iblm ve ekonomik uzmanlamaya neden olmutur. Kr artrmak amacyla, pazar iin yaplan retimin temel ama olduu bugnk dnya kapitalist sisteminin temeli de bylelikle atlmtr. Wallersteinn Modern Dnya Sistemi almasnn ilk cildinde zerinde durduu bu aklamalarn bugnde geerliliklerini srdrd iddia edilmektedir. (Ragin ve Chirot, 1999: 294). Wallerstein hareket edebilen sermayenin baarl olduunu iddia eder. Kapitalist devletler, piyasaya karmaktan saknan devletler deil, krlar azamiletirmeye yardm eden devletlerdir. Kendi kapitalistlerini koruyamayan devletler, kapitalist dnya sisteminin bir paras olarak kaldklar srece sermayelerini kaybederler. Kapitalizmin baars ekirdek ile eper arasnda bir iblmnn yaratlmasna ve srdrlmesine baldr. (Ragin ve Chirot, 1999: 294)
Wallersteina gre kapitalizmin baars ekirdek ile eper arasnda bir iblmnn yaratlmasna ve srdrlmesine baldr. (Ragin ve Chirot, 1999: 294)
Kapitalist Dnya Ekonomisi: Merkez, evre ve Yar evre

Wallerstein kapitalist dnya ekonomisi iinde tane hiyerarik yapsal konum olduunu iddia eder. Bunlar merkez, evre ve yarevredir. Tarihsel olarak bakldnda ilk olarak Kuzeybat Avrupa merkez konumuna gelmitir. Gnmzde ise Amerika Birleik Devletleri, Kanada, Japonya ve benzer endstrilemi ulus devletler merkez konumdadrlar. Dnya zenginliinin byk bir ksm merkezin kontrol altndadr. Merkezdeki olduka vasfl igc, cret politikalar ile kontrol edilmektedir. Merkez, ekonomik ve politik stnln kullanarak evre zerinde hkimiyet kurar ve evreyi kontrol eder.
Wallersteinn kapitalist dnya ekonomisi veya kapitalist dnya sistemi, dnya lkelerini merkez, yarevre ve evre olarak blen uluslararas bir iblm varsaymna dayanr.
180
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
evre pamuk, eker, kauuk ve altn gibi hammaddeleri nedeniyle smrlr ve bu hammaddeler merkeze ihra edilir. ounlukla merkezin kolonileri olan evrenin zayf devletleri ekonomik, politik ve askeri gten yoksundurlar. Tarihsel SIRA SZDE olarak evredeki igc zor kullanarak ya da klelik sistemi ile kontrol edilmitir. Bugn, dnyadaki en kt alma koullar evre lkelerdedir. Balangta Dou Avrupa evre konumundayken gnmzde Afrika, Karayipler, Orta Amerika ve diDNELM er nc dnya lkeleri evre konumundadrlar. evrede ilerleme ve gelimenin olmamasnn nedeni, onlarn ekonomik ve politik olarak merkeze baml olS O R U deyile evrenin geri kalml uygulanan ekonomi politikalamalardr. Bir baka rnn sonucudur. Bu ekonomi politikalar evreyi sadece hammadde ihra edici konumda tutmaya D K K A T ve rettikleri krn kendileri tarafndan kullanlmasn engellemeye yneliktir. Wallersteina gre dnya kapitalist sistemiyle bir kez btnletikten sonra, eperin kaderi salt durgunluktan ok, aktif geri braklmlktr (Ragin SIRA SZDE ve Chirot, 1999: 294). Bylesi bir aklama Wallersteinn toplumsal deimede isel faktrlerden daha ok dsal faktrlere yapt vurguyu gstermektedir. Benzer bir vurgu AMALARIMIZ nc Dnyann azgelimiliini aklamaya alan Bamllk Okulunda da vardr.
K T A P yapt almalar iin Toplumsal Deime Kuramlar kitabnn 4. Bamllk Okulunun nitesi Marksist Gelime Kuramlar-1e baknz. E L E V SZDE ZYO N SIRA Bamllk T Okulu ve Dnya Sistemi Kuramn karlatrnz.
K T A P
TE L E V SZDE ZYON SIRA
DNELM NTERNET S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dnya sistemi iinde evre bir lkenin yar evre konuma gemesi uygulad DNELM gelime stratejilerine baldr. Wallerstein bu konuda tane strateji olduunu beNTERNET lirtir (So; 1991: 182-184). Bunlardan ilk olan u srelerle aklanmaktadr: Dnya O R U pazarlarnn S daralma dnemlerinde, evre lkelerden ihra edilen birincil rnlerin fiyatlar, merkez lkelerden ihra edilen teknoloji youn endstriyel rnlerin fiyatlarndanDdaha hzl der. Bu durumda evre lkelerin devletleri iin demeKKAT ler dengesinin bozulmas, isizlikte art ve devlet gelirlerinin azalmas sorunlar yaanr. thalata dayal ekonomi programlar bu sorunlara zm yollarndan biriSIRA SZDE si olabilir. Wallerstein bu durumun evre lkeler iin yar evre olabilmek adna baz durumlarda bir frsat olabileceini belirtir. Az da olsa endstriyel retim yapabilen greceli olarak gl olan evre lkeler ayn zamanda giriimci politikalar AMALARIMIZ gelitirebilecek bir devlet ynetimine sahiplerse bu ans ele geirebilirler. Fakat bu stratejinin baz dezavantajlar bulunmaktadr. Merkezden imalat rnleri ithal etmek yerine K retim T A P iin gerekli olan makineleri ithal etmek, bamll teknolojik dzeyde devam ettirmektir. Dolaysyla bu durumda teknolojiye olan bamllk devam etmektedir. Bunun yan sra byk toprak sahipleri tarmsal sektrde tam anlamyla proleterleme (iileme) srecine kardrlar. Bu durumda, i piyaTELEV ZYON sa, endstriyel rnlerin satn alnabilecei kadar hzl byyemeyebilir. Bu sre ayn zamanda merkez lkelerde retilmeyen rnlerin yar evre lkelerde retiliyor olmas ile sonulanr. N T E R Nevre ET Wallersteinn lkelerin yar evre olabilmesi iin aklad ikinci strateji ise yledir: Merkez lkelerde yeni gelien endstrilerin korunmas, tekelcilik kart yasalar gibi giriimciliin zerindeki siyasi snrlamalar, buradaki giriimcileri baka yerlerde yatrm yapmaya yneltmitir. Bu durumda yar evre olmay hedefleyen lkeler ok uluslu yatrmlar iin rekabet eder hale gelirler. ok uluslu ir-
181
ketler ile devlet brokrasisi ibirlii iindedir, nk ok uluslu yatrmlarn avantajlar ok fazladr. Wallerstein son strateji olarak sk bir ekilde uygulanan ve ekonomik bamszln da iinde olduu bir gelime stratejisinin, yalnzca ekonomik gelimeyi deil, ayn zamanda toplumsal ve siyasi gelimeyi de salayabilme olanann olduunu belirtir. Fakat Wallerstein bylesi bir stratejinin ancak ok az evre lke iin uygulanabilir olduunu belirtir. Yar evre, merkez ve evre arasnda yer alr. Wallerstein daha nce de belirtildii gibi ikili toplum modellerinin eletirisi ile birlikte dnya sisteminin karmakln aklayabilmek iin yar evre kavramsallatrmasn kullanr. Yar evre ekonomik ve politik olarak merkezden gsz ama evreden daha gl konumdadr. lk olarak Akdeniz Blgesi yar evre olarak gsterilmektedir ve tarihsel olarak emek gc ortaklk sistemi ile kontrol edilmitir. Ortaklk sistemi toprak sahibinin elde edilecek olan mahsuln %50 si karlnda topran kiralamasna dayanmaktadr. Gnmzde ise Dou Avrupa, Meksika ve Gney Amerikann baz blmleri yar evre konumundadrlar. Yar evre modern dnya sisteminde politik istikrarn salanmasnda nemli bir rol oynamaktadr. evreden merkeze doru oluabilecek baz politik protestolar kar tampon grevi grr ve bylelikle tamamyla kutuplam bir dnya sisteminin gelimesini engeller. Wallersteina gre yar evre lkeler ekirdein kirli ilerini yaparak, eper dmanlnn oda olarak ve eski sna merkezlerde cretler ok ykseldiinde ekirdein yatrmlarna ev sahiplii yaparak sistemde bir tr orta snf gibi hareket eder (Ragin ve Chirot, 1999: 299). Ayn zamanda da merkez olabilmek iin birbirleriyle rekabet etmeleri dnya sistemini srekli dengesizlik iinde tutar. Wallerstein, yar evre olan lkelerin merkez konumuna nasl ve hangi koullarda getikleri zerine de almalar yapmtr. Yar evre konumundan merkez konumuna geiteki kilit nokta, bir lkenin daha dk retim maliyetleri ile retim yapabilmesini salayabilecek gelimi teknolojiye yaslanabilecek bir pazara sahip olmasdr. Yar evre bir lke, kendi ulusal rnleri iin gerekli olan pazar aada sralanan stratejilerden bir ya da birkan kullanarak geniletebilir: (So; 1990: 184-185) 1. Ulusal snrlarn, komular ile birleerek ya da fetih yoluyla geniletebilir. Bu durum kendi i pazarn bymesini salar. 2. Gmrk tarifeleri ve kotalarla ithal edilen rnlerin fiyatlarn artrarak i pazarn byk bir ksmn elinde tutabilir. 3. Ulusal rnlere salanan destekleme politikalar ile retim maliyetlerini drebilir. Bylelikle greceli de olsa ithal edilen rnlerin fiyatlar ulusal olarak retilenlere gre artrlm olur. retim maliyetleri cret seviyelerini drerek de azaltlabilir. Fakat bu politika d satlarn i satlardan daha yksek olmasna neden olabilir. 4. cretler artrlarak alm seviyesi ykseltilebilir fakat bu durum da i satlar ykseltip d satlarn azalmasna neden olabilir. 5. Devlet ya da dier kurumlar, ideoloji ve propaganda aracl ile yerel tketicinin zevklerini, beenilerini ynlendirebilir. Dnya sistemine baktmzda yar evre konumdan merkez konuma geen lkelere verdii rnekler arasnda Amerika Birleik Devletleri, Kanada, Avustralya ve Yeni Zelanda bulunmaktadr. Bu lkelerin durumunda yksek cretler ve endstrileme merkez konuma gelmelerinde nemli olmutur. Bunun yan sra retimin
182
dnya merkezlerinden fiziksel olarak uzak olmalar nedeniyle ithal rnlerin ulam maliyetleri, bu pazarlar iin doal olarak bir koruma salamtr. Wallerstein dnya sisteminde yaanan dnmlerin analizini yaparken K-dngs ya da Kondratieff dngs olarak adlandrlan yaklam kullanr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE Kondratieff dngs ne demektir, aratrnz.
DNELM S O R U
DKKAT
Her bir Kondratieff dngs yaklak olarak 50-60 yl srer; byme ve durDNELM gunluk dnemleri srayla birbirini takip eder. Smr ve birikim her bir dnemde temel itici gc oluturur. Buna gre her bir dnemde unlar gerekleir: () hkim R U deiir, () iblm yayldka corafi sistem geniler ve (S Obiim olan kapitalist ) merkez ve evre de zgl devletler ortaya kar. Wallersteina gre dnya sisteminde aadaki verilen drt dnemden sz edilebilir. D K K ekilde AT
spanya
SIRA SZDE
Tablo 8.2 Kaynak: Allan, 2006: 202

AMALARIMIZ SIRA SZDE
Hollanda/Fransa
ngiltere 1750 Endstri Devrimi Muazzam Corafi Yaylma Merkez: ngiltere, A.B.D. ve Almanya evre: Asya, Afrika ve Latin Amerika Yar evre: Rusya, Japonya Endstriyel Kapitalizm
Birleik Devletler 1917 Rus Devrimi I. Ve II. Dnya Savalar Smrgecilikten kma ngiliz hkimiyetinin d Ksa sren Amerikan hegemonyas ok uluslu irketler Kapitalizmin pekimesi
K T A P
1450 1640 Osmanl mp. ve Durgunluk Hapsburg Krall Kolonileme AMALARIMIZ k Merkantalist Ulus-Devletin Kapitalizm Ykselii K T A P Tarmsal Kapitalizm
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Wallersteina gre hegemonik devlet geici bir sreliine dnya ekonomisine hkim olan devlettir.
Birinci dnem 1450 ile 1640 yllar arasnda gereklemitir. Bu dnemin en nemli zellii feodalizm ve dnya imparatorluklarndan ulus devletlere geitir. Hem Osmanl mparatorluu hem de Hapsburg Krall 16. yzylda gerilemeye balamtr. Ayrca bu dnemde tarmsal kapitalizm hkimdir. kinci dnem 1640 ile 1750 yllar arasnda yaanmtr ve bu sre iinde 80 yl sren durgunluk dnemi olmutur. Kolonileme ile corafi yaylma gereklemitir. Corafi yaylma ise merkantilist kapitalizmin gerei olarak altn, uygun ticari koullar ve yabanc ticari tekeller ile uluslarn zenginlii ve refahn artrmtr. nc aamann balangcnda endstri devrimi yer almtr. Endstriyel kapitalizm hkim olan biimdir ve sistem corafi olarak yaylmaya devam etmitir. nc dnem 1917 Rus devrimi ile sonlanmtr. Drdnc dnemde ngiltere bata smrgecilik kart hareketler olmak zere birka faktrden dolay merkez konumunu kaybetmi ve yerine Almanya ve Amerika Birleik Devletleri merkez konumunu elde etmitir. II. Dnya savandan sonra Amerika Birleik Devletleri lider, hegemonik konumunu devam ettirmitir. Wallerstein hegemonik devlet kavramn belirli bir dnem iin devletleraras ilikilerde kurallar koyabilen; retim, ticaret ve finans dzeylerinde dnya ekonomisine hkim olabilen; politik olarak yollarna devam edebilmek iin minimum dzeyde askeri g kullanabilen ve dnyada tartlan kltrel bir dil biimlendirebilen
183
devletleri tarif etmek iin kullanr (Allan, 2006: 202). Hegemonik ya da lider konumunda olan devletlerin snrl bir mr vardr. Wallerstein hegemonik konuma gelebilmek iin kapitalistlerin retim yapma koullarnn gelitirilmesi gerektiini belirtir. Fakat hegemonik konumu srdrebilmek iin bunun yan sra politik ve askeri yatrmlarn yaplmas da gerekir. Zaman iinde dier devletlerin ekonomik rekabet koullarnda daha iyi yere gelmeleri, hegemonik devletin ekonomik gcn azaltr. Bu durumda hegemonik devlet, kendi konumunu koruyabilmek iin nce askeri gcne bavurmak durumunda kalr. Wallersteina gre ise askeri gcn kullanlmas, yalnzca gszln iareti deildir ayn zamanda gelecekte ortaya kacak olan knde iaretidir. Wallerstein bu kavramsallatrmasn Amerika Birleik Devletlerinin 1960lardan sonra gerilemeye balayan konumunu aklamak iin kullanr. O tarihten itibaren kapitalist zgrln artmasyla beraber kresel irketler glenmeye balamtr. Gnmzde, birok ulus-devletten daha gl olan ok uluslu irket bulunmaktadr.
GE SREC OLARAK KRESELLEME

Wallerstein, kreselleme srecini gei sreci olarak ele almaktadr. Buna gre neredeyse btn dnyada krsal alanlar boalmtr. Sermaye birikimi anlamnda artk cretli emek deil, maddi girdi maliyetleri nemli hale gelmitir. Gnmz devletleri sosyal hizmet sunma anlamnda bir kriz yaamaktadrlar. Devletler vergi indirimi basks ile bu hizmetlerin srdrlmesi arasnda skp kalmlardr. Btn bunlar ise sermaye birikimi krizine ve bunalmna yol amaktadr. Gei sreci kavramsallatrmasn aklayabilmek iin Wallersteinn nemle zerinde durduu kavramlar gzden geirmek yerinde olacaktr. Dnya sistemi yaklam iinde iblm ve smr temel kavramlar olarak yer almaktadr. Buna gre iblm bamllk ilikileri olarak da adlandrabilecek belirli toplumsal ilikilerin ortaya kmasna neden olmutur. Bamllk ilikileri farkl insanlar ve farkl toplumlar yapsal bir btnlk iinde birbirine baml klmtr. Wallersteina gre dnya sistemi kapitalist iblm ile birbirine balanmtr. blmnn en temel zellii ise smrye dayanmasdr. Smr kapitalizme esas bir durumdur ve farkl toplumlarda farkl smr dzeyleri vardr. Kapitalizmde kr elde etme smrye dayanr, fakat kr elde etmenin de snrllklar vardr. Bu snrllklar ama abas yeni smr aralar, mekanizmalar bulmay gerektirir. Bu durumda ulusal snrlar da almas gereken bir engel olarak grlr. Merkez lkelerdeki iilerin smrsnn ii hareketleri, yasalar vb. nedenlerle snrl olmas giriimcileri smrnn daha yksek olduu dier igc piyasalarna yneltir. Wallerstein bu durumu smrnn ihra edilmesi olarak tanmlar (Allan, 2006: 196-197). Wallersteina gre sonsuz sermaye birikimi aray modern kapitalist dnya sisteminin en temel zelliidir ve kapitalizmin ileyii gl devletler aracl ile salanabilir. Devlet parann kontroln, retimin merkezilemesini; pazarn, ulusal snrlarn, uluslararas ilikilerin dzenlenmesini salar. Ayn zamanda devlet, retim maliyetlerinin ne kadarnn retim yapan irketler tarafndan deneceini belirler ve bu anlamda kapitalistleri destekler. Devlet, zellikle dsal maliyetler olarak adlandrlan ulam maliyetleri, evre kirlilii ve hammadde tkenmesi ve yeni hammadde araylar konusunda destek sunar. Wallersteina gre btn bunlarn yan sra devletin salad ok nemli bir unsur vardr o da nispi tekellerdir. Wallerstein, tamamen serbest pazarlarn olduu bir sistemde kr salanamayacan iddia eder.
184
Diyelim ki Adam-Smithi, mkemmel bir pazarnz var; saysz satcnn, saysz alcnn ve mkemmel bilginin olduu bir pazar.... Alclar mkemmel bilgiye sahip olduklar iin de, bulacaklar mmkn olan en dk fiyat, retim maliyetinin ok az stnde bir rakam olurdu ve kr yaplamazd. Dnyadaki birok dk krl sanayi bu ekilde iliyor. Bugn giyimden ok fazla para kazanlamyorsa bunun sebebi giyim iini herkesin yapyor olmasdr.... Kapitalizmin gerek anlamda kr yapabilmesi iin ihtiya duyduu ey nispi tekellerdir. Bu bazlarnn iddia ettii gibi sistemin yeni bir durumu deil, aslnda en temel prensibidir. yle bir durum yaratmalsnz ki ok fazla sayda satc olmamal ve bu satclarn statleri az ok korunabilmeli. Bu serbest bir pazar deildir. Bunun iin devletin birok deiik kanaldan mdahalesine ihtiya var. Kapitalizm devlete muhta. Devlet kart bir izgide konuuyor ama aslnda fazlasyla devlet yanls. Ve iin asl, devletler kapitalizme bu ekilde yardm etme yeteneklerini artk gerek anlamda yitirmeye balyorlar (Wallerstein, Dnya Kapitalizminin elikileri, http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894)
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Wallersteinn yukarda belirttii gibi, gnmzde dnya sistemi duraklama dnemindedir ve bu duraklama dnemini amasn engelleyen tane yapsal kriz bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, dnya zerinde smrnn ihra edilmesini salayacak yer kalmamtr, sistem corafi olarak yaylmann snrlarna ulamtr. kinci olarak, Wallerstein orta snfn konumunu inceler. Krizden kmann yollarnda birisi ya cret artlaryla ya da vergi indirimi yoluyla orta snfn harcama gcn artrmak olarak grlmektedir. Bu durum, meta almn dolaysyla da retimin ve sermaye birikiminin artmasna neden olur. Fakat, orta snfn bu artan cretlerinin maliyetleri devletler ve irketler iin ok yksek olmaya balamtr. cretlerin geri ekilmesi, drlmesi ise varolan dnya sistemine en ok destek veSIRAorta SZDE ren grup olan snf arasnda siyasi honutsuzlua neden olacaktr. nc srada yapsal kriz olarak daha nce dsal maliyetler olarak bahsedilen hammaddenin tkenmesi ve evre kirlilii yer almaktadr. evre kirlilii ile ba edebilmenin DNELM maliyetleri hkmetler iin olduka yksek olmaktadr. Wallerstein dnya sistemi bak asyla kapitalizmin kresel dzeyde yaylmaO btnlk R U sn tarihsel S bir iinde aklamaya almtr. Bir nceki blmde anlatld zere bu yaylma srecinde ykselme ve duraklama dnemleri mevcuttur. Wallerstein, D1968 nemli bir dnm noktas olarak ele alr. Ona gre bu K K A isyann T gnk dnya sisteminin sonu o tarihlerde balamtr. Bu sre, Kondratieff dngsne gre gei ve belirsizlik dnemidir. SIRA SZDE Wallerstein, bu gei dneminin belirsizliine dair yapsal ve kltrel gstergelerden sz eder. Kltrel gsterge olarak fen bilimlerinde kaos kuramnn, sosyal bilimlerde AMALARIMIZ ise postmodern sosyal teorinin ortaya k gei dneminin belirsizliine iaret etmektedir. PostmodernKsosyal iin kitabnzn nc nitesini gzden geiriniz. T A teori P Gei dneminin belirsizlik ve karmakln iaret eden iki tane yapsal gsterge vardr. TBunlar finansal speklasyon ve kresel dzeyde rgtlenen yeni sistem ELEVZY ON kart hareketlerdir. retim maliyetlerinin artmas nedeniyle kr oranlarnn dmesi, yatrmclar retim alanndan finans alanna yneltmitir. Belirsizlik durumunun hkim olduu bu gei sreci Wallerstein iin aslnda kkten bir deiime de olaNTERNET nak sunmaktadr. Bu noktada da yeni sistem kart hareketler nem kazanmak-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
185
tadr. Kresel dzeyde rgtlenen toplumsal hareketler ise ulusal dzeyden te dnya sistemi iinde deiiklik yapmay amalamaktadr. Dnya Sosyal Forumu ise kresel dzeyde rgtlenen toplumsal hareketlere rnek olarak verilebilir. Wallerstein sistem kart hareketleri tane eski ve tane yeni olmak zere iki grupta incelemitir (Wallerstein, 1993). Eski sistem kart hareketler 1848 ile 1968 yllar arasnda gereklemitir ve bu grupta yer alan hareketlerin de iktidara gelmi hareketlerdir. Batda sosyal demokratlar, Douda komnistler ve Gneyde ulusal kurtulu/bamszlk hareketleri eski toplumsal hareketler olarak iktidarn ele geirilmesini hedefleyen hareketlerdir. 1968den sonra ise yeni sistem kart hareketler ortaya kmtr. Bunlar Batda yeni toplumsal hareketler (etnik, kadn, ecinseller, evre, gmen vb. hareketleri) Douda anti-brokratik (brokrasiye, parti kadrolarna, yeni ayrcalkl snflara kar yrtlen hareketler) hareketler ve Gneyde Batllama kart (milliyeti, radikal dinsel hareketler) hareketlerdir. Wallerstein yeni sistem kart hareketlerin, eskilerde olduu gibi bir strateji belirleyememesi, rgtl ve kalc bir kitle desteini harekete geirememeleri nedeniyle bunalm iinde olduklarn belirtmektedir. Bu noktada kendisi de aktif olarak bu srecin iinde yer alan Wallerstein sistem kart hareketlerin baarl olabilmeleri iin, gei srecinden sonra ne tr alternatif yeni toplumlar ortaya kabilecei konusunda entelektellerin ve akademisyenlerin nemli bir role sahip olduklarn vurgulamaktadr.
SONU
Dnya sistemi kuram kapitalizmin ulusal temelden ziyade artk kresel apta rgtlenmi olduu, egemen olan merkezdeki blgelerin ileri sanayi sistemlerini gelitirip periferi (evre) lkelerinin hammaddelerini smrd, modern dnyann uluslararas bir ekonomik dzen ve deiik siyasal sistemlerle kk sald, oysa pre-modern imparatorluklarn bunun tam ztt bir modele gre kurulduklar dncesiyle (Marshall, 1999: 168-169) zetlenmektedir. Wallerstein yaygn mal retimi, kr amacyla yaplan giriimler, cretli emek ve yksek teknoloji gibi unsurlar nkapitalizm olarak adlandrmaktadr. Ona gre bu unsurlarn varl tarihsel bir sistemi kapitalist bir sistem olarak tanmlamak iin yeterli deildir. Kapitalizmin ayrt edici zellii, kesintisiz sermaye birikimi ve bu birikimin yaplmasn salayan bir yapya sahip olmasdr. 16. yzylda Avrupada ortaya kan bu sistem btn dnyaya yaylmtr (Wallerstein, 2003: 528-529). Wallerstein kapitalist sistemin srekli sermaye birikimi aray ile dnya apnda yayldn; iblm sonucunda da hiyerarik bir sistem ortaya ktn belirtir. blmne dayal bu hiyerarik sistem merkez lkelerin karlarna uygun olarak ilemektedir. Wallerstein bu btnlkl ilikiye bakmadan ne gnmzn ne de gemiin ya da tarihin yeterince kavranamayacan iddia eder. Wallersteinn dnya sistemi yaklam Marksist tarihi Robert Brenner tarafndan eletirilmitir (Peet, 1991: 52-53). Wallersteina gre kapitalizm kr elde etmek iin retim yaplan, krn deiimle saland ve bunun sonucunda dnya pazarnn geniledii bir sistem olarak tanmlamaktadr. Pazarn genilemesi ile i blm yaygnlar, dnyann farkl blgelerinde i gcn kontrol etmek iin farkl metotlar uygulanr, merkez ve evrede gl ve zayf devletler ortaya kar. Brennera gre bylesi bir aklamada temel sorun snf ilikilerine yer verilmemesidir. Burada retim alannda daha ok sermayenin hareketliliine, yani dolam alanna vurgu yaplmtr. retici kaynaklarn dnya sistemi iinde birlemeleri, Brennera gre ekonomik gelime srecini, merkezdeki zenginlii, artn transfer edilmesini
186
ve i gc kontrol sistemlerinin gelimesini belirlemez. Kapitalizm daha nceki btn toplumlardan farkldr. Kendi iinde ekonomik gelime eilimi vardr. Fakat bu artan i verimlilii ile salanabilir. verimlilii ise iilerin kendilerini daha ncekinden ksa bir srede yeniden retmelerini salar, dolayyla daha ok artk retebilirler. Kapitalist gelimede belirtilmesi gereken ey bir btn olarak ekonominin snf yapsdr. Wallersteina getirilen bir baka eletiri modern dnya sistemi zerine yapt almalarda kltrel farkllklara yer vermemesidir. Ekonomik gelimenin kabaca benzer kltrel geleneklere sahip geni alanlar, dnya sistemindeki g ya da konum bakmndan kkl farkllklarna ramen ok benzer biimlerde etkilemesinin nedenlerini aklayamamtr (Ragin ve Chirot, 1999: 305). nk Wallersteina gre kltrel farkllklar farkl gelime dzeylerini aklamak iin gerekli deildir. Benzer biimde etnisite dnya sistemi grngleriyle aka balantl olduu zaman vardr; aksi takdirde etnisite deildir (Ragin ve Chirot, 1999: 307). Wallerstein ise dnya sistemini btncl olarak, birleik sistemler olarak ele aldn belirtmektedir. Bu erevede Wallerstein kltr bilgi, din, dil, sanat gibi dnya sistemlerini analiz etmek iin kullandmz fikirler olarak ele almaktadr. Btn bunlar, toplumsal hayat rgtlememizi mmkn klan ekiller olarak baka alanlara yansr ve bu alanlar yanstr. Mesela pazar kavram, kltrel bir fikirdir. Bizim pazar konusunda analitik olarak yanl baz inanlarmz var ve bu bize baz snrlamalar getiriyor. Siyasi bamszlk ok gl bir kltrel fikirdir. Biz bu fikre inanyoruz ve ona gre hareket ediyoruz. (Wallerstein, Dnya Sistemi Analizi ve Kltrel almalar http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894). Buna gre her tarihsel sistemin, dnya sisteminin kendine ait kltrel dnme biimleri vardr ve dnyay buna uygun olarak rgtlemektedirler. Wallerstein nemli olann ekonomi siyaset ya da kltr gibi ayr ayr alanlar incelemek olmadn; btn bunlarn tek bir srecin paras olduunu belirtmektedir. Daha nce de belirtildii zere liberal ideolojinin sosyal bilimler zerindeki etkisi nedeniyle bu ayrmlar ortaya kmtr. Bu ayrm devlet etrafnda odaklanm siyasi alan, ekonomi etrafnda odaklanm iktisadi alan ve daha belirsizce sivil toplum etrafnda odaklanm bir eit sosyo-kltrel alan tanmlamaktadr. Buna gre modern dnyay inceleyen ana bilim dal vardr: ekonomi, pazar, siyaset bilim, devleti; sosyoloji de sivil toplumu alr... Ben kltrn iktisadi alandan ve siyasi sreten ayr bir ey olduu fikrine karym. Bence bugnn ana entelektel sorunlarndan biri btn bunlardan bileik sreler olarak bahsedebileceimiz bir dil oluturmak - bunu nmzdeki on, yirmi, otuz yl iin byk bir ihtiya olarak gryorum nk kavramsal olarak bu sreleri birleik olarak grsek bile dil asndan bu konulardan bahsederken ayn ayrmc tuzaa dyoruz. (Wallerstein, Dnya Sistemi Analizi ve Kltrel almalar http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894.
187
zet
A M A
Immanuel Wallersteinn genel yaklamn aklayabilmek. Wallerstein modern dnya sistemi analizinde ana akm teorileri ve aratrma pratiklerini eletirir ve niteliksel ve tarihsel metotlarn nemini vurgular. Bat ya da Avrupa merkezli sosyal bilim anlaynn deitirilmesi gerektiini iddia eder. Bu bak asnn modern-geleneksel gibi ikili toplum modelleri zerine kurulduunu oysa dnyann bu ikili modellerle aklanamayacak kadar karmak bir yapda olduunu belirtir. Dnya sistemi yaklam iinde ikili toplum modelleri yerine merkez, evre ve yar evre kavramsallatrmasn kullanr. Wallerstein dnya sistemi analizinde beeri bilimlerle ilikilendirilen idiografik epistemoloji ve fen bilimleri ile ilikilendirilen nomotetik epistemolojinin birlikte kullanlmasn nerir. Deerden arnm bir tarihsel alma yapmak imknszdr nk her bir kavramsal erevenin seimi dorudan politik durua gre belirlenir. Wallerstein bilimsel bilgi ve felsefi/beeri bilgi ayrmna kar kmaktadr ve modern dnya sisteminin beklenen k ile birlikte bu iki kltr kavramsallatrmasnn da ortadan kalkacan belirtmektedir. Wallersteina gre ekonomik, politik ve sosyo-kltrel alanlar ayr ve zerk alanlar deildirler; farkl ileyen mantklar yoktur. Wallerstein sosyal bilimler iindeki ayrmlarn yapay olarak oluturulmu ayrmlar olduunu belirtir ve dnya sistemi analizinde bu ayrmlar ortadan kaldracak yntemsel nermelerde bulunur. Karl Marx, Joseph Schumpeter, Karl Polanyi ve Fernand Braudel Wallersteinn entelektel geliimi zerinde etkili olmu dnrlerdir. Wallersteinn Dnya sistemi yaklamnn nemini deerlendirebilmek. Wallersteinn dnya sistemi analizinin temel zellikleri unlardr: blm ve snfsal blnmeler evrensel olgulardr; ekonomi hkim olan unsurdur; dnya sistemi merkez, yar evre ve evreden oluur ve son olarak srekli ama tek ynl ve dorusal olmayan bir deiim vardr. Wallerstein devlet ve toplum yerine tarihsel bir sistem olan dnya sistemini analiz birimi olarak
nerir. Ayrca tarihsel olarak kavranan bir dnya sistemi ile modern toplumsal deime incelenebilir ve aklanabilir. Wallersteina gre dnya bamsz toplumlarn ya da ulus devletlerin toplamndan baka bir eydir. Wallerstein dnya sistemi analizini gelitirirken toplumsal deime alannda var olan iki yaklam birletirmeye alr. Bu yaklamlardan ilki tarihin her dneminde ve btn toplumlar iin geerli olabilecek dzenli deiim yasalarna, makro sosyolojik yasalara ulamay hedeflemektedir. Dier yaklam ise toplumlarn tikellii zerine odaklanmaktadr. Wallerstein, tekil bir sistem olarak kapitalizmin iinde byd toplumsal sistemi bir btnlk olarak ele almaktadr. Wallerstein, tarihsel olarak bakldnda dnya imparatorluklar ve dnya ekonomileri olmak zere iki tane dnya sisteminin var olduunu belirtir. Dnya imparatorluklar kendi btnlklerini kurduklar askeri ve politik hkimiyet zerinden salamaktadrlar ve ynetim biimleri de bu anlaya dayanmaktadr. Dnya ekonomileri ise dnya imparatorluklarnn tersine politik hkimiyet zerine kurulmamtr. Dnya ekonomilerindeki btnlemeyi salayan g, siyaset deil ekonomidir. Wallersteinn Kapitalist Dnya Ekonomisi yaklamnn zelliklerini sralayabilmek. Yaklak olarak 16. yzyldan bu yana sadece bir tek dnya sistemi varln srdrmektedir, o da kapitalist dnya ekonomisidir. Kapitalist dnya ekonomisi krn maksimize edilmesi amacyla retimin yapld tek retim biimidir. Wallersteina gre kapitalizmin mant pazardan elde edilen krn biriktirilmesini gerektirir. Bylelikle sermaye arttka ondan elde edilen kar da aratacaktr. Bu da kapitalist giriimciliin srekli olarak yaylmasna neden olur. Bat Avrupa, Batl olmayan evre lkeleri smrerek stnlk salamtr. Bu durum, kresel dzeyde ve hiyerarik olan bir iblm ve ekonomik uzmanlamaya neden olmutur. Kr artrmak amacyla pazar iin yaplan retimin temel ama olduu bugnk dnya kapitalist sistemin temeli de bylelikle atlmtr. Kapitalist dnya ekonomisinde sermayenin hareket edebilmesi ok nemlidir. Bu nok-
AM A
A M A
188
tada kapitalist dnya ekonomisi iinde gl devletlerin nemi ortaya kmaktadr. Wallersteina gre bu sistem kendi kapitalistlerini koruyabilen, piyasaya mdahale eden devletler en gl devletlerdir ve bu durumda krn artrlmasnda ok nemli bir etkendir. Wallersteinn merkez, evre ve yar evre kavramlarn tanmlayabilmek. Wallerstein kapitalist dnya ekonomisi iinde tane hiyerarik yapsal konum olduunu iddia eder. Bunlar merkez, evre ve yar evredir. Dnya zenginliinin byk bir ksm merkezin kontrol altndadr. Merkez ekonomik ve politik stnln kullanarak evre zerinde hkimiyet kurar ve evreyi kontrol eder. Yar evre, merkez ve evre arasnda yer alr. Ekonomik ve politik olarak merkezden gsz ama evreden daha gl konumdadr. Yar evre, modern dnya sisteminde politik istikrarn salanmasnda nemli bir rol oynamaktadr. evreden merkeze doru oluabilecek baz politik protestolar kar tampon grevi grr ve bylelikle tamamyla kutuplam bir dnya sisteminin gelimesini engeller. Ayn zamanda da merkez olabilmek iin birbirleriyle rekabet etmeleri dnya sistemini srekli dengesizlik iinde tutar. Dnya sistemi iinde, evre bir lkenin yar evre konuma gemesi tane stratejiye baldr. lk olarak dnya pazarlarnn daralma dnemlerinde evre lkelerin yaad sorunlar, ithalata dayal ekonomi programlar ile zlebilir. kinci olarak merkez lkelerdeki giriimciler baka yerlerde yatrm yapmaya ynelebilir. Son olarak yalnzca ekonomik gelimeyi deil ayn zamanda toplumsal ve siyasi gelimeyi de hedefleyen bir gelime stratejisi uygulanabilir fakat bunun gerekleme olasl ok az evre lke ile snrldr. Yar evre konumundan merkez konumuna geiteki en nemli unsur ise, daha dk retim maliyetleri ile retim yaplabilmesini salayabilecek gelimi teknolojiye yaslanan bir pazara sahip olmaktr.
AM A
A M A
Wallersteinn kresellemeye bakn zetleyebilmek. 1968 isyan ile bugnk dnya sisteminin sonu balamtr. O tarihten bu yana da Kondratieff dngsne gre gei ve belirsizlik dnemi yaanmaktadr. Bu nedenle Wallerstein, kreselleme srecini gei sreci olarak ele almaktadr. Bu gei dneminin belirsizliine dair yapsal ve kltrel gstergeler vardr. Kltrel gsterge olarak, fen bilimlerinde kaos kuramnn, sosyal bilimlerde ise postmodern teorinin ortaya k gei dneminin belirsizliine iaret etmektedir. Yapsal gstergeler ise finansal speklasyon ve kresel dzeyde rgtlenen yeni sistem kart hareketlerdir. retim maliyetlerinin artmas nedeniyle kr oranlarnn dmesi, yatrmclar retim alanndan finans alanna yneltmitir. Kresel dzeyde rgtlenen toplumsal hareketler ise ulusal dzeyden te dnya sistemi iinde deiiklik yapmay amalamaktadr. Gnmzde dnya sistemi duraklama dnemindedir ve bu duraklama dnemini amasn engelleyen tane yapsal kriz bulunmaktadr. Bunlardan birincisi, dnya zerinde smrnn ihra edilmesini salayacak yer kalmamtr, sistem corafi olarak yaylmann snrlarna ulamtr. kinci olarak, Wallerstein orta snfn konumuna odaklanr ve krizden kabilmek iin orta snfn harcama gcn artrmann, maliyetlerinin devletler ve irketler iin ok yksek olmaya baladn belirtir. cretlerin geri ekilmesi, drlmesi ise varolan dnya sistemine en ok destek veren grup olan orta snf arasnda siyasi honutsuzlua neden olacaktr. Son yapsal kriz olarak daha nce dsal maliyetler olarak bahsedilen hammaddenin tkenmesi ve evre kirlilii yer almaktadr.
189
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Wallersteinn entelektel geliimini etkileyen dnrler arasnda yer almaz?
a. b. c. d. e. F. Braudel K. Polanyi J. Schumpeter T. Parsons K. Marx 6. Wallersteinn en ok bilinen ve 14 dile evrilen almas aadakilerden hangisidir? a. Kapital b. Modern Kapitalist Toplumlar c. Kresel Dnya d. Modern Dnya Sistemi e. Kapitalizm ve Toplum 7. ki kltr kavram aadakilerden hangisi iin kullanlmaktadr? a. Modern-geleneksel b. Bilimsel bilgi- beeri bilgi c. Alt kltr- st kltr d. Popler kltr-st kltr e. Yerel kltr- evrensel kltr 8. Dnya sistemi iinde zenginliin byk bir ksmn kontrol eden blge aadakilerden hangisidir? a. evre b. Serbest ticaret blgeleri c. Yar evre d. Tampon blge e. Merkez 9. Dnya sistemi iinde askeri, politik ve ekonomik olarak zayf devletlerin bulunduu blgeleri tanmlamak iin aadakilerden hangisi kullanlmaktadr? a. Yoksul blgeler b. Yar evre c. evre d. Azgelimi blgeler e. Merkez 10. Gl ve zayf devletler arasnda tampon blge rolne sahip olan blgeleri tanmlamak iin aadakilerden hangisi kullanlmaktadr? a. Yar evre b. Serbest blge c. Merkez d. Azgelimi blgeler e. evre
2. Wallersteinn dnce sisteminde olduka etkili olan Annales Okulu ne zaman kurulmutur? a. 1910lar b. 1920ler c. 1930lar d. 1940lar e. 1950ler 3. Kapitalist iktisadi sistemin merkezden evreye doru bymesini ve bu bymenin kapitalist toplumlar ile kapitalizm ncesi toplumlar zerindeki benzer etkilerini ifade eden kavram aadakilerden hangisidir? a. retim biimi b. Toplumsal yap c. Ekonomik ilerleme d. Toplumsal deime e. Dnya sistemi 4. Wallersteina gre kapitalist dnya ekonomisi ne zamandan beri varln srdrmektedir? a. 14. yzyl b. 15. yzyl c. 16. yzyl d. 17. yzyl e. 18. yzyl 5. Wallersteina gre aadakilerden hangisi gnmzde dnya sistemi iinde merkez lke konumunda deildir? a. G. Kore b. Japonya c. Kanada d. Amerika Birleik Devletleri e. ngiltere
190
Okuma Paras
Wallersteindan konferans: Jeopolitika, ekonomik kriz ve kapitalizm kerken zne olmak 13 Mart 2009 - Immanuel Wallerstein, ............. Sistem yapsal bir kriz iinde ABD hegemonyasnn ertesindeyiz. ABD geriliyor. Kondratief 1 evresinin sonundayz. Bu ok grld. imdi sistemin yapsal krizi yaanyor diyen Wallerstein, ABDnin gerilemesinin 40 yllk bir gemii olduunu, yava bir ekilde aa kan bu gerileyiin imdi hzlandn belirtti. ABD, 50ler-60larda gcnn doruundayd ve istediinin %95ini yapabiliyordu diyen Wallerstein, ABD hegemonyasnn ekonomik g, askeri g ve dolarn rezerv para olmasna dayandn imdi ise bu dayanaklarn byk lde zayfladna dikkat ekti. ABDnin ekonomik gcnn dnyann geri kalanna gre daha ok ve daha ucuza retim yapabilmesi olduunu belirten Wallerstein, bu avantajn temel olarak 1940lar ile 1960lar aras dnem iin geerli olduuna dikkat ekti. Daha sonra da Avrupa ve Japonyann ne getiine iaret ederek, 60larn sonundan itibaren bu dayanak ortadan kalkt dedi. ................. Dnya Ekonomisi Dnya ekonomisinin 400-500 yldr dngsel bir harekete sahne olduunu belirten Wallerstein, bu dngy u ekilde tarif etti: nce geniliyor, byyor. Belli rnler bir sre geliiyor, gelitiriyor, bir sre sonra tkanyor. Bir rnden birileri kr ediyor, sonra dierleri dahil olup tekeli kryor, paylayor. Kr gz kamatrcln yitiriyor. Artk burada evre B Kontradieftir. B evresinde retim yer deitiriyor. Fabrikalar dk maliyete gidiyor. 1945 sonrasnda fabrikalar ABD, Avrupa ve Japonyadan dier lkelere akyor. Ama gerekte olan, dk gelirli retimin bu lkelere gitmesidir. Bu lkeler kalknyor ama bu sorunlu bir kalknma. (...) Fabrikalar yer deitirince isizlik oluyor. Bunun zerine isizlik ihra edilmeye allyor. ABD, Avrupa, Japonya birbiri arasnda bunu yapyor. retim zayfladka para sahibi parasn retimden ekip, speklasyona yatryor. Bu srece finansallama deniyor. Bu yeni deil, daha nce de ok kez yaand. Kontradief Bnin karakteri bu. Wallerstein bu srete, retimin 3. Dnya lkelerine kaydn, gelimi kapitalist lkelerin 3. Dnyaya bor verdiklerini, ardndan 1980lerin bor krizinin yaandn ve sonra da p tahviller dneminin geldiini, sonunda onun da ktn belirtti. Bu srecin sonunda ABDnin en byk borlu haline geldiini, ayn ekilde ABDli tketicilerin de borlandn belirten Wallerstein, bunun da bu bor balonunun patlamasyla sonulandn belirtti. Bu inanlmaz bor, Kondradief B evresinde patlyor. k yaanyor. Bu, eskilerden daha byk. Burada bir fasit daire kyor. Bankalar kredi vermiyor, hkmetler istiyor ama bankalar doal olarak vermiyor. Fabrikalar kapanyor, isizlik oluuyor, iler daha da ktleiyor. ............ Obama ne yapabilir? Wallerstein, Obamann ne yapabilecei konusunda ise unlar syledi: Fazla bir ey yapamaz. Bu aa gidii durdurabileceini sanmyorum. Hasar denetimi yapabilir. Nasl? Pek ok lke bakan ayaklanmadan korkuyor. Sarkozy de neoliberal bir liderdi ama geri adm atyor. Fransa smrgelerinde halk sokaklara dklyor. Guadulopta halkn %10u sokaklara dkld ve kazand. Bu dalga Martinike de srad, Reuniona da gidebilir. Fransa tarihinde 68 dhil byle bir isyan yaanmad. Rusya da ayn durumla kar karya, in de, ABD de ayn... Leap Europe adl Avrupal bir think-tank kuruluunun 2-3 ay nce yaynlanan raporuna gre bu gelimi lkelerde i savaa kadar gidebilir. Halkn silaha eriimi ne kadar kuvvetli ise o kadar tehlikeli. ABDde i sorun ok byk. (...) Obama yoksullara yardm etmeye alacak. Ben de bundan yanaym. Bunu yapmayan hkmetler ayakta kalamayacak. Ama bu da zm deil. Ekonomi dzelmeyecek. Sadece yoksullarn yaam biraz daha ekilir hale gelecek. Kapitalist dnya sona yaklarken... Jeopolitika ve ekonominin ok kt olduuna deinen Wallerstein, gemite de bylesi durumlarla karlaldn ve krizdeki hegemonyac gcn yerinin yeni bir hegemonyac gle doldurulduunu ancak henz bylesi bir yeni hegemonyac gcn kendini ortaya koyamadn belirtti. Bugn dnya ekonomisinin girdii krizin kapitalist ekonomik sistemin yapsal krizi olduunu belirten Wallerstein, bir sistemin tarihinde tek bir kriz vardr. O da bu evre diyerek tartmann odanda kapitalizmin yerine neyin geecei sorusu olduunu vurgulad.
191

Mevcut krizi anlayabilmek iin 400-500 yllk gemie bakmak gerektiini syleyen Wallerstein, 1945 sonras alm gcnn artrld 20-25 yllk verimli bir dng ve emee saldryla geen 1980-2000 arasndaki neoliberal dnemin ardndan kapitalist sistemin bir snra geldiini ifade etti. Kapitalist asndan temel maliyet kaleminin, yani ii creti, girdi maliyeti ve vergilerin 1980e kyasla dk olsa bile 1945le kyaslandnda arttn, dngsel olarak ykselen bir eriye iaret ettiini belirten Wallerstein, bu sreci 500 yl ncesine uzattnzda da ayn dngsel ykseliin adm adm gereklemesinin grleceini ve nihayetinde de bu dngnn snra dayandn syledi. Sistem kerken zne olmak Wallerstein krizden nasl klabilecei konusunda ise unlar syledi: Teknik olarak iki farkl zm olabiliyor. Biz yeni bir sistemi oluturmaya ilerliyoruz. ki ihtimal var. Sistem gerei gibi ileyemiyor. Kapitalizm yerine geecek olan nedir? Ya daha iyi ya da daha kt bir sistem. Bilemeyeceimiz bir eyden sz ediyorum. 30 yl sonras belirsiz. Bu bir aamada tek bir kanala gelip oturacak. Bunu biliyorum. Bu iki olaslk arasndaki fark Davos ruhu ile Porto Alegre arasndaki fark eklinde tarif eden Wallerstein, Davos hiyerarik, smrgeci bir sistem. Porto Alegre demokratik, insancl. Gerekleecek olan nasl bir ey bilmiyorum, kimse bilemez dedi. Feodalizmin zld 1450 yllarnda da yeni sistem neye benzeyecek diye bir tartma vard, kimse bilmiyordu diyen Wallerstein, ancak bu durumun bizi aresiz duruma drmeyeceini ifade etti. Bugnk esas meselenin zne olmak olduunu belirten Wallerstein, tartmann determinizm ile zgr irade arasndaki, kader mi irade mi tartmas olduunun altn izdi. Bir sistem normal bir evresinde iken deterministtir. Siz ne yaparsanz yapn, denge noktasna ekilir. Rus ve Fransz devrimlerinde insanlar dnyay deitirmek iin ok alt ama sistem denge noktasna ekildi diyen Wallerstein bugne ilikin ise daha umutlu bir tespitte bulundu. Ama kriz ortamnda birdenbire bir zgrlk an yaanyor. Bugn ne yaptmz ok nem tayor. Berbat bir kemeke iindeyiz. Alldn dnda... diyerek bugn yrtlecek znel/iradi abalarn gemie nazaran ok daha etkili sonular dourabileceini ifade etti. Kaynak: http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=22685, Eriim tarihi: 21.06.2011 1. d 2. b 3. e 4. c 5. a 6. d 7. b 8. e 9. c 10. a Yantnz yanl ise Giri: Wallersteinn Genel Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri: Wallersteinn Genel Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dnya Sistemi Analizi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalist Dnya Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalist Dnya Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri: Wallersteinn Genel Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri: Wallersteinn Genel Yaklam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalist Dnya Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalist Dnya Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kapitalist Dnya Ekonomisi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Fundao Calouste Gulbenkian vakfna bal olarak 1993 ylnda kurulan Gulbenkian Komisyonu sosyal bilimler, doa bilimleri ve insan bilimleri alanndan 10 bilim insannn, sosyal bilimlerin bugnn ve geleceini tartmak zere bir araya gelmeleri ile oluturulmutur. Merkezi Lizbonda bulunan komisyonun almalar Wallerstein bakanlnda yrtlm ve 1996 ylnda yaplan almalar bir rapor halinde yaynlanmtr. Trkeye Sosyal Bilimleri An: Sosyal Bilimlerin Yeniden Yaplanmas zerine Rapor bal ile evrilen raporun tantm u ekilde yaplmtr: Bilginin sosyal olarak kurulmu olmas gerei, daha geerli bilgiye ulamann da ancak sosyal olarak mmkn olmas anlamna gelir. Bilginin sosyal temelleri olduunu kabul etmek, nesnellik kavramyla elikili deildir. Tam tersine, biz, gemiteki uygulamalara ynelik eletirileri deerlendirerek ve hakikaten daha oulcu ve evrenselci yaplar kurarak yaplacak bir yeniden yaplandrmann, sosyal bilimlerin nesnelliini artrabileceine inanyoruz. Bu raporda eyi gstermeye altk. Birincisi, bir bilgi biimi olarak sosyal bilimin nasl tarihsel olarak olutuu ve neden, on sekizinci yzyl sonundan 1945e
192
uzanan srete, grece standart bir dizi disipline ayrtdr. kincisi, 1945ten bu yana dnya genelinde meydana gelen gelimelerin bu entelektel iblmyle ilgili ne gibi sorular sorulmasna yol at ve bylece bir nceki dnemde yerli yerine oturtulan rgtlenme yapsn yeniden tartma gndemine getirdiidir. ncs de, son yllarda ok tartlan bir dizi temel entelektel soruyu amlayarak, imdi nasl bir sosyal bilim? sorusuna cevap oluturmakta daha ileri gidebilmek iin bize optimal grnen bir tavr belirlemektir. Sonuta, sosyal bilimlerin bu tarihin ve yakn dnem tartmalarnn nda yeniden yaplandrlmasn tartmak istiyoruz. nerebileceimiz basit, ak seik formllerimiz yok; sadece bize doru ynde ilerlememize yardmc olacakm gibi grnen birka tartmaya ak nerimiz var. Kukusuz doru ynde adm atmay salayacak baka zmler de vardr ve bakalarn byle neriler gelitirmeye aryoruz. Bizce her eyden nemlisi, bir kez daha tekrarlayalm, sorunun temelinde yatan meseleleri acilen ve ak seik ortaya koyarak, akl snrlar iinde tartabilmektir. - Gulbenkian Komisyonu (http://www.metiskitap.com/Catalog/Book/4355), Eriim tarihi: 21.06.2011 Sra Sizde 2 Bamllk Okulu ve Dnya Sistem Kuram analiz birimleri, teorik yaplar, aratrma srecinde neye odaklandklar ve gelimenin ynne dair bak alar zerinden karlatrlmaktadr. Aadaki tabloda bu karlatrmann bir zeti yer almaktadr. (So, 1990: 195)
Bamllk Okulu Analiz birimi Metodoloji Ulus-Devlet tarihsel yapsalc: ulus devletlerin ykselii ve gerilemesi Teorik yap merkez-evre deterministik: Gelimenin yn bamllk genellikle zarar verir Aratrma oda evre Dnya-Sistem Kuram Dnya Sistemi dnya sisteminin tarihsel dinamikleri: dngsel deiimler merkez-yarevreevre dnya ekonomisi iinde olas yukar ve aa hareketlilik merkez, evre ve yar-evre olmak zere dnya ekonomisi
odaklanmaktadr. Bamllk Okulu merkez ve evre olmak zere ikili kartlklar zerine kurulmutur ve bu ikisi arasndaki bamllk ilikisinin zarar vermek zerinden bir belirleyicilik ilikisi olduunu iddia etmektedir. Dnya Sistemi kuram ise bunun tersine merkez, evre ve yar evre arasndaki belirleyicilik ilikisine kar kar ve olas yukar ve aa hareketlilikler olduunu iddia eder. Sra Sizde 3 20. yzyln banda yaam olan Rus iktisat Nikolai Dimitrievi Kondratieffin geliirdii iktisadi analiz yntemi K-dngs ya da Kondratieff dngs olarak adlandrlmaktadr. Buna gre uluslararas piyasalar ve ileyilerine bakldnda yaklak 50 yl sren ykselme ve duraanlama dnemleri yaanmaktadr. Her K-dngsnde farkl bir emek-sermaye ilikisi vardr ve duraanlk dnemi, retim sistemlerinde ortaya kan bir yenilik ya da yeni bir teknoloji ile son bulmaktadr. Kondratieff evrimleri yaklak 50 yl srer. evrimin ilk evresi Bahar (Spring)dir. Bu evre krizden ilk k ve ekonomik genileme dnemidir. Bahar Yaz (Summer) takip eder. Yaz dneminde enflasyon artar ve borsa ykselileri balar. Ancak bu ykseliler, enflasyon baznda ciddi getiriler salamakszn ilerler. Yaz, keskin bir resesyonla sona erer ve plato dnemine girilir. Plato dnemi, yazdan ka gei, yani Sonbahardr (Autumn). Borsalarn en kuvvetli ykseli aamas, bu dnemde gerekleir. Buna karlk, enflasyon yavalam ve bir dezenflasyon dnemine girilmitir. Platodan deflasyona geilir. Bu dnemde hem mal piyasalar, hem de borsalar byk deer kaybeder. Likitin kral olduu dnemdir bu. Gemi dnemlerdeki kredi genilemesi, yerini borlarn likidasyonuna brakr ve evrim, ar bir depresyonla sona erer. (http://finans.ekibi.net/forum/kondratieff-dalgalari-tuncer-sengoz-t-3218.html, Eriim tarihi 21.06.2011) Kondratieffin gelitirdii dngsellik analizi aadaki gibidir: 1790dan 1810-17ye ykseli 1810-17den 1844-51e alal 1844-51den 1870-75e ykseli 1870-75den 1890-96ya alal 1890-96dan 1914-20ye ykseli Bu dngsellikler daha sonra baka iktisatlar tarafndan gnmz de uyarlanmtr. Kondratieff dngs kapitalizmin ykseliten alala ve alaltan ykselie doru uzun dalgalar ya da dngsellikler biiminde sonsuza dek yaayaca dncesini hakl gstermek iin kullanlmas nedeniyle eletirilmitir.
Buna gre Bamllk Okulu evreye, tekil ulus devletler ve ulus devletlerin ykselii ve gerilemesi zerine odaklanrken Dnya Sistemi yaklam bu ulus devletlerin oluturduu btne, yani kapitalist dnya ekonomisine ve bu btn iinde yaanan dngsel deiimlere
193
Adams, B. N. ve Sydie, R. A. (2002) Contemporary Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Allan, K. (2006), Contemporary Social and Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Appelrouth, S. ve Desfor Eldes, L. (2008) Classical And Contemporary Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Gulbenkian Komisyonu, (1996) Sosyal Bilimleri An, stanbul: Metis Yaynlar. Lee, R. E. ve Wallerstein, I. (2007) ki Kltr Amak: Modern Dnya Sisteminde Fen Bilimleri ile Beeri Bilimler Ayrl, stanbul: Metis Yaynlar. Marshall, G. (1999) Sosyoloji Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Peet, R. (1991) Global Capitalism: Theories of Societal Development, London: Routledge Publications. Ragin, C. ve Chirot, D. (1999) Immanuel Wallersteinn Dnya Sistemi: Tarih Olarak Siyaset ve Sosyoloji Tarihsel Sosyoloji, der. Theda Skocpol, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. So, Alvin. (1990) Social Change and Development, Beverly Hills: Sage Publications. Wallerstein, I. (1992) Tarihsel Kapitalizm, stanbul: Metis Yaynlar. Wallerstein, I. (1993) Sistem Kart Hareketlerin Tarihi ve kilemleri, Byk Kargaa-Yeni Toplumsal Hareketlerin Krizi, stanbul: Alan Yaynclk. Wallerstein, I. (1995) Sistem Kart Hareketler, Giovanni Arrighi ve Terence K. Hopkins ile birlikte, stanbul: Metis Yaynlar. Wallerstein, I. (1998) Liberalizmden Sonra, stanbul: Metis Yaynlar. Wallerstein, I. (1999) Sosyal Bilimleri Dnmemek, 19. Yzyl Paradigmasnn Snrlar, stanbul: Avesta Yaynlar. Wallerstein, I. (2000) Gei a / Dnya Sisteminin Yrngesi (1945-2025), Terence K. Hopkins ile birlikte, stanbul: Avesta Yaynlar. Wallerstein, I. (2003) Dnya Sistemleri Kavramlarna Kar Dnya Sistemi Kavram: Bir Eletiri Dnya Sistemi, der. A. G. Frank ve B. K. Gills, Ankara: mge Yaynevi. Wallerstein, I. (2003) Bildiimiz Dnyann Sonu, stanbul: Metis Yaylar. Wallerstein, I. (2004) Dnya Sistemleri Analizi, stanbul: Aram Yaynlar. Wallerstein, I. (2004) Amerikan Gcnn Gerileyii Kaotik Bir Dnyada ABD, stanbul: Metis Yaynlar. Wallerstein, I. (2005) 21. Yzylda Siyaset, stanbul: Aram Yaynlar. Wallerstein, I. (2005) Yeni Bir Sosyal Bilim in, stanbul: Aram Yaynlar. Wallerstein, I. (2005) topistik ya da 21. Yzyln Tarihsel Seimleri, stanbul: Aram Yaynlar. Wallerstein, I. (2005) Avrupa Evrenselcilii: ktidarn Retorii, stanbul: Aram Yaynlar. Wallerstein, I. (2010a) Modern Dnya Sistemi Cilt 1: Kapitalist Tarm ve 16. Yzylda Avrupa Dnya Ekonomisinin Kkenleri, stanbul: Yarn Yaynlar. Wallerstein, I. (2010b) Modern Dnya Sistemi Cilt 2: Merkantalizm ve Dnya Avrupa Ekonomisinin Glendirilmesi 1600-1750, stanbul: Yarn Yaynlar. Wallerstein, I. (2011) Modern Dnya Sistemi, Cilt 3: Kapitalist Dnya Ekonomisinin Byk Yaylmasnn Birinci Evresi, 1750-1840, stanbul: Yarn Yaynlar. Wallerstein, Dnya Sistemi Analizi ve Kltrel almalar http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894. Eriim tarihi0 21.06.2011. Wallerstein, Dnya Kapitalizminin elikileri, http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Interview/2894. Eriim tarihi: 21.06.2011.

Çağdaş Sosyoloji̇ Kuramlari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Çağdaş Sosyoloji̇ Kuramlari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ADA SOSYOLOJ KURAMLARI

Editrler Prof.Dr. Aylin GRGN BARAN Prof.Dr. Serap SUUR

Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell.......................................

Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi............................. 28

Postmodern Sosyal Teori.. ..................................................... 50

Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik ................ 76

Tketim Toplumu, Simlasyon / Simlakrlar ve Sessiz ounluk: Jean Baudrillard ......................................... 98

Post-Yapsalclk: Michel Foucault ve Jacques Derrida ........ 118

Postmarksizim ve Radikal Demokrasi................................... 142

Dnya Sistemi Kuram: Immanuel Wallerstein ................... 172

185 187 189 190 191 191 193

ADA SOSYOLOJ KURAMLARI

Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

DANIEL BELLN SOSYOLOJS

ada Sosyoloji Kuramlar

DN ELM Resim 1.1 S O R U

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

deolojinin Sonu Tezi

ada Sosyoloji Kuramlar

SANAY SONRASI TOPLUM KAVRAMI

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

ada Sosyoloji Kuramlar

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

ada Sosyoloji Kuramlar

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

Post-endstriyel toplumda teorik bilgi ampirizmden daha nemli ve ncelikli olmutur.

ada Sosyoloji Kuramlar

Tablo 1.1 Endstriyel ve PostEndstriyel Toplumun Karlatrlmas Kaynak: Kivisto, 2008, s. 56

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

Tablo 2.1 Kaynak: Bell, 1976a, s. 94ten akt. Bozkurt, 2005, s. 46

ada Sosyoloji Kuramlar

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

ada Sosyoloji Kuramlar

Sanayi Sonras Toplumlarn Genel Karakteristikleri

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

ada Sosyoloji Kuramlar

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

SANAY SONRASI TOPLUM TEORSNE YNELK ELETRLER

ada Sosyoloji Kuramlar

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

ada Sosyoloji Kuramlar

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON SIRA SZDE

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

ada Sosyoloji Kuramlar

1. nite - Sanayi Sonras Toplum: Daniel Bell

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

ada Sosyoloji Kuramlar

ADA SOSYOLOJ KURAMLARI

Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi

Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi

ada Sosyoloji Kuramlar

2. nite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi

TOPLUMU ANLAMANIN YNTEM VE GE MODERN TOPLUMUN DURUMU

ada Sosyoloji Kuramlar

2. nite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi

ada Sosyoloji Kuramlar

MODERNLK VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL SORUNU

2. nite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi

ada Sosyoloji Kuramlar