lNfBIliEnEN

lTHft ve TRMK CENYENE

Hazrlayan : Av. YUSUF ZYA NAN

BAYRAMASIK YAYINEV
Fndklyan Han Kat 2, No: 23 Saka eme Sok. iekpazar Eminn - stanbul Tel.: 40 25 96 1978 22 94 17

BAYRAMIK Y A Y IN EV Tarih serisi no. 9 11

Genel yayn no.

Dizgi - tertip : Ssl M atbaaclk Koli. ti. Basic Cilt : Er-Tu Matbaas : Kardeler Mceliithanesi

S U N U Jntrklerden ttihat ve Terkki Cemiyetine isimli bu yaptla yayn hayatna girerken nemli bir boluu doldurduumuza inanyoruz. nk yakn ta rihimize ait olaylar, gnmze dek, hi bir zaman ta rafsz ve objektif yarglarla yarglanmam; daima tek ynl ve tek bakl bir anlatm ye grlmtr. Bu yzden yakn tarihimiz hakknda ok sathi ve sa dece meth senalarla dolu eserler okumaya mecbur kalmz ve bu nedenle genlerimiz yakn tarihe ya banc ve inanszdrlar. Nitekim gnmz olaylar bu dncede ne kadar hakl olduumuzu yantlar. Biz gerek bir anlatm a zlem duyduk. Olaylara tarafsz bakan bir tarihi ararken bunun sosyal ve kltr ynnden ok dolu olmasna zen gsterdik. Veld ve ok sade bir slbu olan sayn Yusuf Ziya nana bavurumuzun tek sebebi onun tarafsz ve gerek bir lm objektiflie sahip kiilii olmutur. Size sunduumuz bu eser Trk tarihinde derin izler brakan Jntrk hareketinin ne olduunu, na sl baladn, hangi ihtiyaca cevap verdiini, han gi kaynaklardan kaynaklandn, balang ve son'u arasndaki tarihi elikiyi gstermeye dikkat etmi ve Trk tarihinin kaderindeki bu garip olayn mahi yeti zerinde bizleri dndrrken insanlarn ok iyi niyetlerine ramen bazan topluma ar zarar ver

diklerini ve ktlk edebileceklerini de gznne ser mitir. Jntrkler, yazarmzn deyimi ile sylemek ge rekirse ok iyi, ok namuslu, ok vatanperver, ok heyecanl insanlar olmalarna ve her an Devletin b tnln dnm bulunmalarna ramen, bu ni yetle balayan eylemleri neticede lkeye sadece za rar getirmi; Devleti kurtaralm parolasiyle yaplan klar. Devleti sratle ykmtr. slhat hareketleri inkiraza dnm; kurtulu irpnlar da ykl salamtr ki insanlk tarihin de byle bir ikinci olay gsterilemez. Deerli yazar ve aratrmac sayn Yusuf Ziya nann (Jntrklerden ttihat ve Terakki Cemiyetine) isimli bu eserini Trk ktphanesine kazandrrken mill bir hizmette bulunduumuza inanyoruz. 10.4.1978 Bayromk Yaynevi stanbul

 N S Z
Mukaddes yaynevi, ahsma mracaat edip Jntrkler iin bir kitap yazmam isteyince, nemseme dim, ancak kitab yazabileceimi syledim. Fakat ki tab yazmaya balaynca ne byk bir sorum luijk yklendiimi anladm ve inann ki ok ardm. Ba na kolay gibi grnen bu konu meerse o derece kark, eliik ve anlalmazd ki gnlerce dn mek, aram ak zorunda kalyor ve aratrm alarma de vam ederken, yakn Trk tarihine ne kadar yabanc olduumuzu, ok defa da yanl bilgilerle artlan dmz farkediyordum. Jntrk hareketi Osmanl tarihinin nemli bir sosyal ve siyasi hareketidir ki sanrm beer tarihin de bundan daha orijinal, daha tipik bir olay gste rilemez. nk jntrk hareketi bir milletin kaderi ni temelden deitiren bir akm olarak kalmyor, ku rulu ve balang noktas ile sonular farkl neti celer dourarak hem bir felaket, hem de yakn ge lecee k tutan bir (ide) hviyetine brnrken ola y izleyenlerde aknlk nedeni oluyor. Jntrkler bize byk vatanperverler olarak tak dim edilmiti. Bir M ithat paa gnllerimizde ya yordu amma ayn paann ayyldzl bayrama ha koydurduunu renmek iin bu kitab yazmam ge

rekiyormu. Bir Ali Suavi'yi dnn ki hem Trk ln banisidir, lem slamc geinir, hem de lemin aleyhindedir; hem demokrasi ve hrriyet ha varisidir. hem de hilafet taraftan. Dnya tarihinde ihtilal yapm byle elikilerle dolu bir ikinci ihti lalci var mdr, bilemem amma bu ve bunun gibile rin Trk ulusuna o devirde bir ey veremedikleri, btn iyiniyetlerine ramen devletlerine ihanet ettik leri bir vakadr. Her fikir ve eylem yerinde ve artlar msaitse dorudur. Bir eyin geerlilii zamanyle ve ihtiya mefhumu ile mukayyeddir. Jntrklerin devlet sla hat ve inklp iin hazr olmadklar, kltr, muhit ve ahsiyetleri itibariyle inklp yapacak nitelikte bu lunmadklar o kadar aktr ki, bu insanlara devir leri iinde sadece acm ak gerekir. Nitekim Osmanl sultanlar da bu samimi, heyecanl, atak ve bir ey ler yapmak isteyen genlere ayn gzle bakm, on larn hareketlerinden ok zarar grmelerine ramen hepsine devlet kaynaklarn ak tutmu ve ucuz kahramanlklarn devam ettirmelerini adeta hazrla mtr. Ortaya attklar fikirler kendi fikirleri deildir> dndkleri reform hareketleri kendi bulular ya da tecrbelerinin eseri olmamtr. Hareketlerin de his daima akln nnde gitmi, ahsi kar ve ih tiyalar tatmin olunduunda idealizm unutulmutur. Savunduklar fikirler kopuk bir defterin yapraklarn andryor ve bu dncelerdeki eliki bir inklba imkan vermekten ok uzak. Ancak bir takm yeni mefhumlar ilemeleri, onlarn Trkiye'de yaylnasn hazrlam, Trk halknn ulus anlay bylece is-, tikbal iin ekillenme imkann bulmutur ki Jntrk lerin tek hizmeti budur.

ttihad ve terakki frkas, Abdlhamide kar be liren bir muhalefetin umuma mal edilen bask gu rubu olarak ortaya kmtr. Onlar da fazla bir ey verememi, jntrk dncesini biraz daha kartr m; bir ideoloji kuramamakia beraber ordu ile , si yaseti, parti ile devleti birbirine kartrm, i ve d siyasetlerinde gsterdikleri basiretsizlik sebebiyle bir mparatorluu birka sene iinde ykarak btn iyiniyetlerine ramen tarih nnde ihanet etmi ki iler durumuna dmekten kurtulamamlardr. B tn iyiniyetlerine, ahlak ve fazilet sahibi olmalarna ramen maalesef bunlarn verebildii tek ey iha nettir. yle ki asrlar bu arl telafi ve tedavi ede mez. Amma btn bunlara bakarak insann alnyazsndan kaamyacan, milletlerin ve devletlerin de insan gibi kaderinin izgisinde yrdn an lamak iin Jntrkleri, ttihad ve terakki cemiyeti mensuplarn tanm ak, onlarn talihsiz yaamlarn renmek gerek. Bu kiilerin herbiri fevkalade bi rer insandr, fakat lkeye verebilecekleri hi bir ey yoktur. Her biri fert olarak deerlidir, ancak bir .ara da yaptklar sadece ktlktr. Onlar tandka Devlet adam ile ahsi meziyetlerin birbirine zt, ol duunu, insanlarn iyi niyetli olmasnn millete hiz met iin yetmediini anlyoruz. Ve reniyorum ki: Hi bir fikir; artlan yoksa, ne kadar mkemmel olursa olsun, fayda salamaz. Hi bir dnce,: ne kadar mkemmel ilenirse ilensin, topluma ters d yorsa hayrl olmaz. Her ey kendi art ve ihti yacnda mkemmeldir, her ey kendi varlk; srrn kendi ortamnda bulur. Mesela: Osmenli imparator luunda Trklk akm, hrriyet ve merutiyet s temi yanltr nk Osmanl deyleti eitli etnik guruplardan, baka baKa topluluklardan, ayrr inan

:7

ve dinlere bal insanlardan olumaktadr. Bunlar br fikir ve ideoloji erafndo birletirilmeden milli yeti akmlarn ncs olmak ancak devleti para lar. ihya etmezdi. Keza byle bir devlet dzeninde BSJohat hareketi diye Melisi mebusan toplayp yet kileri bu meclise devretmek de devlet otoritesini sorsmoktan baka anlama gelemezdi. Onun, iindir ki fntrkler hazrlksz baladklar bu atlmda, hem boonsz olmular, hem de devletin inkirazn hzkmdrmlardr. Bu fikirler yle bir devlet iin ne ka dar tehlikeli ise, tek millet halinde yaayan ve Anado4udo birlik kuran bugnk devletimizde milliyetifik ve hrriyet fikirlerini red etmek de ayn ekilde tehlikeli ve zararldr. OsmanlIlarda slamclk akm n red ne kadar zarar vermise bugn devlet politikcssu^a dini kartrmak da o derece zararl ve tehUkeltdir. nmzde bu kadar deerli bir tarihi tecrbe vardr. Jntrk hareketini ve ttihatlar iyi tanm ahyz ve onlarn davranlarndan ibret olmalyz. Di ni siyasete sokmann ne demek olduunu, ar akmlann bir devlete neye mal olduunu, ordu ve sivil Hikilerinde siyasi oyunlardan kanmak gerektiini, bir eyi iyi bilmeden, anlamadan, hedef ve gayesi betH olmadan yaplan hareketlerin hi bir yarar saOfnadn, yabanc ideolojilerin veya doktrinlerin -deerleri ne olursa olsun- hayr getirmediini an lamak iin genlerimizin uzun uzun kitaplar okumalonna gerek yok. nm zde yakn tarih duruyor, lntrkleri, ittihad ve terakki yelerini tanmak, onlon bffmek kfidir. Bunlar okuyunca da Trkiye cum huriyetinin kuruluunda ittihad ve terakki yararna neden yz verilmediini ve bu ekilde ok isabetli bir yol tutulduunu anlam oluruz. Yolumuz ak.

yarnmz mutluluk ve umut doludur. Bu inanla ve eksiklerimin ho grleceini dnerek siz okuvacularmla (OSMANLI DEVLETNDE NKILP V F KR HAREKETLER) isimli kitabmzda tekrar kar lamak ve yarenlik etmek umuduyla sayglarm su narm. 3 /O c a k /1 9 7 8 Baheiievler - stanbul Yusuf Ziya nan

BRNC KISIM

YEN OSMANLILAR (JNTRK) HAREKET

JN TRK DEYM:
OsmanlI imparatorluunun askeri malubiyetleri ve ekonomik bunalma srklenmesi aydmlar ve dev let ricali zerinde ok tesirini srdrrken Rical ve aydmlar arosmda kurtulu areleri aranmaya bala m ve devlet iinde byk slahat hareketlerinin ge rei zerinde durulmakla kalnmam, bizzat Devlet ricalinin nderliinde eitli reformlara giriilmiti. Halife SELM li. n slahat hareketlerine SULTAN M A H M U T II. de devam etti. Osmanl sadrazam lar nn yenilik hareketlerine teebbsleri de oluyordu. 1839 ferman ile balatlan TA N ZM A T HAREKET slahat hamlelerinin en nemlisi idi ve Devlet rica linin nderliinde gerekletirilen bu hareket ne yazkki inkiraz nleyecek, Osmanl devletinin batn durduracak gte deildi. Aydnlar ve rical tatm in sizlik iindeydi. Gen OsmanlIlar kurtulu aresi ararken karlarnda BATI vard, Hal zihniyetini terketmemi, Trke ve Trkle dman bu Bat nn stnl Osmanl aydnn kendine ekiyordu ve Bat, mevcut artlar kendince deerlendirmekte ustaln, yani, siyasi basiretini gstermekten geri kalmyordu. Osmanlya hizmet ederken onu kantr13

mak, Osmanlya hrriyet fikrini alarken onu bl mek imkann da hazrlyordu. Bilhassa basiretli ve sabrl devlet ricaline kar genleri tahrik etmek. Islahat hareketlerini baarsz gsterip yeni hareket lere neden bulmak ok kolayd. Nitekim Tanzim at lara kar hrriyet, adalet ve eitlik ilkesini orta ya atp, Tanzimat dmanl ile yeni reformlar is temek o devrin artlannda rahata temin ediimi ve zamansz bir eylem ortaya karlarak jntrkler ta rih sahnesinde grnebilmitir. 1865 ylnda stanbulda Icurulan Yeni OsmanlI lar cemiyeti, tarih ve cihan tarafndan pek bilinm ez, bu isim hret bulm am tr, nk bizzat yeni Os m an lIlar dernei mensuplar (YEN OSMANLI) deyi mini terk ile (JN TRK) deyimini benim sem iler ve halk arasnda jntrk olarak tannmlardr. Yeni Osm anlIlar ya da Gen OsmanlIlar szck lerinin karl olan JEUNES TURCS, Franszca bir szcktr ve bu deyim ilk defa 1867 ylnda Msrl prens M ustafa Fazl Paa tarafndan kullanlmtr. Mustafa Fazl Paann Pariste padiah Abdlaziz Han'a hitaben yaymlanan mehur mektubunda ge en (JN TRK) deyimi Namk Kemal ve Ali SUAV tarafndan ok beenildi ve benimsendi. Onlar bu tabiri benimsedikten sonra kullanmaya balaynca tm Yeni OsmanlIlar dernei yeleri de ayn szck zerinde karar klarak kendilerini Jntrk ismi ile adlandrdlar. Byiece 1867 ylndan sonra Yeni Os m an lI ya da Gen OsmanlIlar tabiri yerine JNTRK deyimi kullanlmaya baland.

14

JNTRK HAREKETNM TARHES : Tanzim at hareketinin zerinden daha birka yl gememiti amma d ve i basklarla balayan ye ni bir akm gittike reva bulmu ve stanbulda otu ran paa ocuklar le Fransz kltrnn etkisi al tnda kolan Osmanl aydn yeni isteklerle ortaya k mt. Devlet ricali demokratik ilkelerin mevcudiye tinden haberdar idi ise de onlar uygulamann za mansz olduu kanaatini tayor ve byle bir lgn ln OsmanlI devletinin sonu olacan dnyor du. Buna kar aydn kesimi de tam ters dnce ler iindeydi. Onlara gre derhal bir Anayasa ilan edilmeli ve devlet meruti bir ynetime gemenin koullarn hazrlamalyd. Osmanl devletinin inhita tndan rahatsz olan Osmanl aydnma bu fikirleri enpoze etmek zor deildi. Batl lkelerin etkisi, Fransz kltr emperyalizminin zihinlerde yaratt ortam ve ierdeki- gayrimslim unsurlarn basks genleri etkilemeye yetiyordu. Bunlar derhal yeni bir anayasa yaplmasn, serbest seimlere gidilmesi ve ynetimin meruti bir idareye devrini istiyor, tek kur tuluun bu olduunu sanyor ve savunuyorlard. Fa kat iktidarda bulunan mdebbir devlet adamlar ay 15

n kanda deildi. Bilhassa Ali paa ve Fuad paa gibi devlet adamlar geni snrlar iinde her cins ten insan, her rktan etnik guruplar ve eitli din ve mezheb mensuplann toplam bir imparatorlu un birden demokratik eylemleri kabul etmesi, hal kna oy hakk vermesi ve onlarn devlet ynetimine itirakini anari ve ykm olarak gryor, yle kabul ediyorlard ki bu gerekti ve olaylarn tarihi gelii mi onlar hakl kard. Ancak bunu genlere anlat mak imkanszd ve onlar tahrik eden eitli mihrak lar vard. Bu bakmdan devletin ileri dijnceli, m debbir vezir ve paalar, gn osmaniiarm boy he defi haline getirildi. Ali ve Fuad paalara kar yaratlan kin ve hu sumet, yeni bir anayasa ilan iin yaplan i ve d telkinler, hrriyet fikri etrafnda genlerin koordine edilmeleri, siyasi ve ekonomik bask ve telkinler ye ni bir gurubu oluturmu ve artlar bu kiilerin bir dernek iinde birlemelerine olanak salamt. ve d basklarla oluan ve Masonlarn da etkisi ile hareket eden gen OsmanlIlar 1865 yln da stanbulda bir dernek kurarak bir araya geldiler. Dernek 1865 ylnda stanbulda gizli olarak kurulmu ve bir sre sonra da merkezini Parise tamtr. Dernein ad GEN OSM ANLLARd. Ve Bat dan aktarlan fikirler nda geliip kurulmu; Bat fikriyat bu dernekle eylem haline gelmiti. YEN OS MANLILAR DERNEnin kuruluu, OsmanlIlar d tan ykamayan Batl ve Hal iin mhim bir olayd ve Batllar bu kurulua kar bigane kalamazlard, kalmadlar da. Aydnlara alanan BAT! Hayranl, OsmanlI imparatorluunun askeri ve siyasi hezime ti nihayet devleti temelinden deitirmeye ynelik gizli tekilatlarn kurulmasna neden olmutu. M ahir 16

ve usta Batl, bunu iyi kullanmak. Yeni OsmanlIlar Derneini desteklerken gen ve enerjik, vatanperver Trk genlerinin milli heyecanlarn da ilemek, on lara ters dmemek gereini de anlam. Bu Bat taktiidir ki Namk Kemal gibi milli heyecan zen gin genlerin de YEN OSMANLILAR DERNEne girmesini salamtr. Nitekim YEN OSMANLILAR Derneinin kurucular arasnda: Sar Ahmet beyin oiu Mehmet Bey, reji komiseri Nuri, Kayozade Re a d ,, Suphi paazade Ayetullah gibi masonlar ya nnda Namk Kemal, Ali Suavi gibi genler de yer alyordu. Yeni OsmanlIlar Derneinin bakanlna M eh met bey getirildi amma dernein fikri yaps ve ide olojisi inasi taratm dan hazrland. Fikr liderlii ve hocalk grevi NAS'ye aitti. Gizli olarak kurulan Dernek ilk toplantsn S a r Ahmet beyin stanbul boazndaki yalsnda yap mt. Toplantya gelen kurucu ye Ayetullah beyin koltuu altna KARBORAN ve LEHSTAN GZL DER NE ile ilgili iki kitab da alp gelmesi Dernein d etkilere ne kadar ak olduunu teyit ve ibretle gz nne serer. Nitekim bir sre sonra dernee giren ler arasnda Yahudi ve Hristiyanlarn bulunmas, Leon Kahunun da dernee ye olmas manidardr ve bu dernein tamamen masonik bir teekkl ol duunu tevsik eder. 1865 ylnda faaliyete geen YEN OSMANLILAR DERNE ksa zamanda gelime imkann buldu. Ba t hayran paazadeler, masonlar, Hristiyan ve yahudi genleri, Osmanl ricalinden ve devletin gidi atndan ikayeti Osmanl Trk genleri birer bi rer gizli dernee ye oldu. M ir'at mecmuas sahibi Refik efendi, Agah efendi, ricalden Ziya paa, Ebuz17

ziya Tevfik, Ali Suavi, iki OsmanlI ehzadesi M urat ve Abdlhomit de dem ee katlnca 5 kiilik Yeni OsmanlIlar birden 245 kiilik bir gurup haline geli verdi. M ustafa Fazl paa dernee katlnca dernek gerek bir g olabilmiti. Msrl prens M ustafa Fazl paa. Yeni Osman lIlarn kurucusu deildir, sonradan katlmtr amma Dernek onun yardm ile hayat bulmu ve onun des tei sayesinde varln srdrebilmitir. 1829 yln da Kahirede doan ve Hdiv smail paann kardei olan M ustafa Fazl paa her prens gibi eitilmek zere stanbula geldi, statibulda Babialide grev a l d, 1845 ylnda girdii memuriyetinde sratle yk seldi. Zeki, kltrl, hilebaz ve kurnaz bir adamd, byk bir ihtiras ve sonsuz arzu ve kinleri vard, zengindi de. Bu bakmdan herkese etki yapabiliyor du, sratle ykselmesinin sebebi bu zellikleri ol mutu. 1857 ylnda vezir rtbesiyle tanzim at mec lisi yesi oldu. Hkmdara bile etki yapabilen, son derece kurnaz ve sinsi bir kiilii olduundan 1862 ylnda M aarif nazrlna ykseldi ve birka ay son ra da devletin en nemli bakanl olan M ALYE N e zaretine tayin edilerek Maliye nazr oldu. Maliye nazrlnda Trk ulusuna ne kazandr d bilinmeyen bu Msrl prensin servetine sen/et katt ve bu servetini de Osmanl mparatorluu nun ykln kolaylatrmak iin kulland bir ger ektir. Bu Msrl Fazl paa, 1865 yllarnda Yeni OsmanlIlar Dernei kurulurken dernek iinde deil di ve sarayda keyfince yaam akta idi amma tam bu srada cereyan eden bir olay onun hain ve muh teris kiiliini ortaya karmaya yetti ve artt bile. 1866 ylnda kardei ve aabeyi M sr Hdivi smail Paa, padiah Abdlazize bavurarak, M sr hidivli18

ine tayindeki veraset usulnn deitirilmesini is temiti. Ali ve Fuod paalarn da etkisi ile padiah M sr Hdivliinde uygulanan veraset usuln dei tirerek hidivliin babadan oula gemesini kabul et ti. Bu deiiklik neticesi M ustafa Fazl paa hidivlik hakkn kaybetti. Bu olay, Fazl paann hem pa diah Abdlaziz'e, hem de onu tevik eden Ali ve Fuad paalara amansz dman kesilmesine gerek ten vesile oldu. Bu kin ve dmanlk sebebiyle, onla r taht ve iktidarlarndan uzaklatrmak iin Yeni Os m an lIlar cem iyetine katld gibi onlar maddi im kanlaryle desteklemeyi de kafasna koydu. Yeni Osman lIlarla temas hayati tehlike yaratacandan Fazl Pa a ihanetini eylem e geirmek iin stanbuldan Pa ris'e kat. Parise gelir gelmez yapt ilk icraat da Yeni OsmanlIlar Parise armak oldu. Parise ge len Faz;! paa burada M ehm et beyin kard LBERTE gazetesinde yazmaya balad ve Osmanl h kmdar Abdlazize hitaben bir de mektup yaynla d. (1) Bu mektubunda Fazl M ustafa paa: 1 OsmanlI Devlet ynetiminin deitirilmesi ni, monari yerine (Nizam serbestane) diye isimlen dirdii demokrasinin ikamesini istiyor ve yaplmas gereken reformlar sralyordu. 2 Ayrca Osmanl Padiahna devlet ricali hakknda tavsiyelerde bulunarak Ali Paa ve Fuad paann grevden alnmasn, bunlarn hain ve bil gisiz olduunu ileri sryordu. 3 Saraylarn fitne yuvas haline geldiini ve saraya en son giren eyin doruluk olduunu iddia ediyordu.
(1) smail Hami Dnimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C ilt: 4, Sayfa: 213-215.

19

Bu mektup Hrriyetiler arasnda byk heye can yaratt. Mektubu Namk Kemal ve arkadalar Agah elendi ile Ebzziyo Tevfik Franszcadan Trkeye evirdiler. Bu mektup stanbulda Tasvir-i e f kr gazetesinde Trke oarak basld ve binlerce nshas lkenin her kesine gnderildi. Mektubun yaynlanmas Osmanl devleti iin talihsizlik olmu tur. nk bu mektubu bahane eden yabanc dev let adamlar Trklerin ilerine mdahale, Osman lI devietini iten ykma almalar iin delil olarak kullandlar. Fazl paann yapt bir ihanet de u idi ki mektubu bir takm aklam alarla birlikte ya banc devlet adamlarna gndermi ve Osmanl dev letinin i ilerine mdahale iin frsat vermiti. Gen OsmanlIlar, kendilerine jnTrk diye hitap eden, on lara para yadran bu Msrl paann kin ve intikam duygularn anlamam, ona alet olmu ve onu a l klamlard. Ancak Osmanl devletinin yce men faatlerini gren, devletine bal Ali Paa, genlerin gafletini grm ve gerei fark etmiti. Amma bu gen adam lara kar gerekli tedbirleri de almaktan ekinmedi. Jntrk liderlerinden Ali Suavi Kastamonuya grevle gnderilirken Namk Kemal ve arka dalar da paylarn ald. 24 M art 1867 tarihinde kan bir tayinle Namk Kemal Erzurum vali muavin liine getiriliyor; Ziya paa ise ayn tarihlerde Kbrs mutasarrf oluyordu. Fakat her ikisi de Paristen da vet alm, Msrl prens Fazl M ustafa Paa, onlar Parise armt. Bu sebeple Namk Kemal ve Ziya paa Parise gitmeye karar verdiler, ancak arkada lar Ali Suaviyi de yanlarna almak istiyorlard; ara larnda haberleme oldu. Namk Kemal ve Ziya pa a toyIn edildikleri yerlere gidii eitli bahaneler le geciktirirken Kastamonuda bulunan Ali Suavi ile

20

seyahat tarihi ve buluma yerini esbit ettiler. Her c arkada M esinada buluacal<t. 17 IVlays 1867 de Nami< Kemal ile Ziya paa stanbuldan kaarak Mesinaya geldiler, Ali Suavi de onlara Mesinada m laki olduktan sonra birlikte Parise gittiler. 30 Mays 1867 gn Parise varan arkada Pariste dier arkadalaryle birleip faaliyet merkezlerini Parise tam oldular. stanbuldan Parise taman YEN OSMANLILAR DERNE'nin faaliyeti Avrupada Fazl Mustafa paann maddi himayesinde de vam ederken neriyata byk nem verdiler. Der nek merkezinin Parise yerlemesinde Paris sefaret memuru Kanipaazade Rafet beyin de ok yardm oldu. Fakat her ey istedikleri gibi olmad. Kendile rinden evvel Parise gelmi bulunan hocalar inasi, arkadalanna kar souk davrand, siyasete kar bir tutum iindeydi ve ihtilalci bir liderden ziyade yumuak bir babay andryordu. Bu hl, atein mi zal gen Namk Kemali ok etkiledi. Hoca-renci arasnda naho tartm alar oldu ve ikisi arasna bir soukluk girerek iki jntrkn aralarnn almasma neden oldu. Geri bu yl meydana gelen baka bir byk olay, jntrkler arasnda ihtilafla rn cereyanna meydan vermedi. nk Osmanl pa diah Abdlaziz hann Avrupa gezisi tahakkuk e t mi ve haziran ay iinde padiahn Parise gelece i renilmiti. Fransa hkmeti de Osmanl sara yndan gelen baskya boyun emek zorunda kadl. Hi deilse sultan'm seyahati sresince jntrklerin Pariste kalmalar ve faaliyet gstermeleri sakn cal grlmt. Fransiz Resmi makamlar jntrkleri kibarca uyararak Fransay terketmelerini istedi. Onlar da aresiz 30 Haziran 1367 tarihinde Fransay 21

terkederek Londraya geldiler. Abdlazizin Fransa gezisi jntrkler iin ar bir darbe olmutu amma Jntrklerin arkasnda Fazl M ustafa paa gibi bir mlti milyoner bulunduundan fazla bir deime ol mad ve Londraya varan Yeni OsmanlIlar Londrada almalarn srdrme imkann buldu, Abdiaziz hann Paris gezisi en ok Fazl M us tafa paaya yarad. Zira son derece sinsi, kurnaz ve ikiyzl olan bu zengin prens, Osmanl padiah Abdlazize yaklama imkann bulmakla kalmad, pa ra ve zeka ile at kaplar ardna kadar ak tu tarak affedilmesini ve stanbula dn imkann sa lad. OsmanlI padiah Abdiaziz de alak gnll lk gstererek Fazl M ustafa Paann stanbula dn mesine izin verdi. Fazl M ustafa paann atfedilmesi Osmanl dev leti iin talihsizlik, jntrkler iin ise bir nimet ol mutur. nk padiaha ve Osmanl devletine kin derecesinde dmanl olan Fazl M ustafa paa stanbula dnmekle devletin iine sokulma ve dev leti iten ykma almalarn hzlandrma imkanna kavumu ve darda bulunan Yeni OsmanlIlar a f fettirme yerine onlar daha da bilinlendirme ve pa diaha kar kartma projelerini uygulamaya koyul mutur. Osmanl devletini ypratmak, Padiah tah tndan indirmek iin her eyi yapmaya hazr olduu belli olan bu Msrl prens, darda darbe hazrlar ken ierde vezaret makamlarna kurulabilmi; Yeni OsmanlIlar padiah aleyhine krklerken padiahn yaknnda kalmay becermitir. Babasndan kalan byk serveti bu kini uruna harcam aktan ekin meyen Fazl M ustafa paa, btn servetini Yeni Os m anlIlar h areketin e tahsis etmi, dergi ve gazete ler karmalar iin sermaye vermi, hepsine ayr 22

ayr aylk balayarak onlar mcadelelerinde tevik etmitir. Londrada gazete karmalarn salayan Fazl Mustafa paa, ileri gelen jntrkierden Kanipaazade Ahmet Rfat beye 1500, Postac Agah efen diye 1500, Namk Kemale 1000, Necip paa hafidi M ehm et beye 1000, Read beye 750, Nuri beye 750, Msrl Abdullah efendiye 750 altn Frank maa ba lamtr. Fazl M ustafa paann jntrklere yardm bir ideoloiik yardm deildir, Osmanl devletini kurtar ma hareketi de deildir, sadece kinini tatmin iin bu yola tevessl etmitir. Onun tek derdi hidivlline mani olan Osmanl padiahndan intikam alm ak tr, iki yzllnn gerek nedeni budur, yoksa Y e ni OsmanlIlarn dnd slahat, yenilik hareket leri onu ok az ilgilendirir. OsmanlIlarn huzurunu bozmak, devlet ynetimine fitne sokmak, ve Yeni OsmanlIlar daima koz olarak kullanmak onun nem verdii ilk eydir. Nitekim Yeni OsmanlIlarn arala rnda ihtilaf kmasn daima nlemi, onlarn istek lerini her zaman yerine getirmi ve mesela Londra da Ali Suavinin ynetiminde 31 8 1867 tarihinde ya yn hayatna giren MUHBR'in sermayesini verdii halde Namk Kemal ile Ali Suavinin aras alnca Namk Kemalin ikinci bir gazete karlmas hakkndaki isteini de kabul etmi ve Namk Kemalin ga zete karmasna izin vererek gerekli sermayeyi de vermitir. Namk Kemal bu sermaye ile Hrriyet isim li gazeteyi karma imkann bulmutur. Yeni OsmanlIlar Londrada neriyata devam eder ken hamileri Fazl M ustafa paa aff ahaneden ya rarlanarak stanbula dnd. Babas Mehmet Ali pa ann torunu brahim paa, lrken olu Fazl Mustafaya iki buuk milyon altn, brakmt. O da bu 23

serveti stanbulda Osmanl devletini yl<mal< ve ier de anari yaratm ak iin l<ulianacal<t: tarihi gelime ona yardmc oluyor, Osmanl aydm ve ricalinin hu zursuzluk ve .aknln istismar ettii gibi, gerek Trk milliyetisi olan genlerin de hislerini diledii ynde kullanmasn biliyordu. Onun iin lkeyi ier den kartrmak, kurtulu iin dnlen formlleri istismar etmek, Yeni OsmanlIlara gen Trkler di yerek onlar arkalam ak , ve gerek kt niyetlerini tatmin iin zor deildi, hele bu kadar ok paras olunca almayan kaplar bile ardna kadar atrabiliyordu. Kendisi ok rdhat bir hayat srp, Trk lkesinde vezirlik makamlarn igal ederken kendi sinin para yardm yapt Jntrklerin srgnlerden kurtulamamas ok garip bir alnyaz. Ne var ki ha reketin krkieyicisi Fazl M ustafa paa her zaman sarayn yannda rahat, mutlu ve zengindir ve mr byle sona ermitir. Ancak onun her hl krda jntrkleri iktidar yapm ak iin savat ve bu aba larn her an srdrd ak bir gerektir. M ustafa Fazl paa Msr hidivi olma imkann kaybettiin den buna sebep olanlardan intikamn almaya ka rarl idi ve bu nedenle tanzim atlara kar M eru tiyetilerin yannda yer ald. Bu yer al bile merte ve aka deildir, daima hile ve entrika iinde ha reket etmekte, hrriyetileri desteklerken kendisi pa diahn yannda vezir olarak yer alm akta ve lm tarihi olan 1875 ylna kadar devlet ricali arasnda keyfince yaamaktadr. O bu hayatnn her annda sadece ve sadece Osmanl devletine ihanet etmi tir, hizmet etmemitir. Fakat Fazl M ustafa paann en byk ihaneti Avrupa devletlerinin Trkiye me selesine mdahalelerine sebebiyet vermesi olmu tur. Yaynlad mektup btn devlet adamlarna ve

24

OsmanlI devletinin amansz dmanlarna gnderiimitir. Bu mektup ve Fazl paanm yazl ikayetleri dmann eline bir vesika olarak gemi ve devlet, ok byk zarar ve kayplara uramtr. Yeni OsmanlIlar hareketi 1865 ylnda tekilat lanarak 1875 ylma kadar srm ie de 1875 yln da Fazl M ustafa paann lm il3 etkenliini kay betmitir. Esasen 1876 anayasasnn ve M erutiye tin ilan ile gayelerine varm grnen Yeni Osman lIlar, bu davaya daha ok ahsi karlarn da ilave etmekten ekinmedikleri iin Fazl M ustafa paann lm ile ou kendiliklerinden, aleyhinde bulunduk lar devlet iinde birer memur olarak grevlerini sr drmlerdir. Bu ne garip bir tecellidir ki hrriyeti geinen Yeni OsmanlIlar Derneinin pek ok men subu ya devletin ya da Msrl politikac Fazl paa nn paras ile yaamaktan ekinmemitir. Mustafa Fazl paann jntrk diye niteledii bu gen osmanllar iinde yalnz iki kii Fazl M ustafa paann aylk teklifini red kudretini gstermi ve ki iliklerini davalar ile daha da ok deerlendirmi ler ve yksek bir ahlak rnei olmulardr ki bu iki jntrk AL SUAV ile Necip paann torunu M EH M ET BEY olmutur.

25

JNTRK HAREKET NEDR? Yeni OsmanlIlarn dou sebebi i ve d etl<enlerden ve tarihi seyrin l<endinden oluur. Bu etken lerin eitli ynleri, zellikleri vardr ve aralarn daki ba sadece harekete ynelmekten ibarettir, mahiyetleri bile birbirinden farkl sebeplere dayanan jntrk hareketi aslnda bugn de devam eden bir milli hareket mahiyetine girmise bunun nedeni art lar ve tarihi seyirdir; yoksa Yeni OsmanlIlarn kud reti ya do vatanperverlikleri deildir. Belki de Fazl M ustafa paa bu harekete jntrk adn vermekle buna tarihi bir yaam imknn salam olm akta dr. Yoksa ilk jntrk hareketi 1865 de tekilatlanr ve 1876 merutiyeti ile tarih sahnesinde fonksiyo nunu tam am layarak tarihi yerini alr. Ancak ona ve rilen jntrk ismi devamn da salam, ttihat ve terakki mensuplar da ayn isimle omla gelmitir. lk jntrk hareketi olan Yeni OsmanlIlarn olumasn da etkili olan i ve d etkenler zerinde durursak grrz ki: A ETKENLER: abalarna ra

1 OsmanlIlarn tm reform 26

men istenen gelimeyi salayamamas ve Osmanl devletinin inkiraza doru gidiinin nlenememesi aydmlar ve rical zerinde menfi tepkiler yaratm ve devletin yeniden Islahat hareketlerine girimesi esas kabul edilmiti. 2 OsmanlI devletinin geni snrlar iinde milliyetilik akmlarmn balamas i huzuru bozmu ve devlet otoritesinin sarslmas iin gerekli ortam hazrlanmak istenmitir. Bu hususta hem ierde, hem de darda akl almaz alm alar ve tertipler hazrlanmakla kalmam her biri eylem haline getirilmi tir. 3 Bat hayranl ve dini terbiyeden rahatsz olan baz serdengeti nefislerin rahatsz edici etki leri hemen mkes bulmu, etraftan destek grm ve yaplan azim propaandalarla yeni nesil zerin de messir klnmtr. 4 Hristiyan, Yahudi vs. guruplar ile birlikte etnik guruplann OsmanlIlar zerine yapt tesir, ya va yava aznlklara yeni haklar verilmesi gibi bir duygunun meydana gelmesine sebep olmutur. 5 Tanzimat hareketine kar dtan yaplan basklar sonucu Osmanl snrlar iinde milli ihtiyaca cevap vermeyen ve suni olarak yaratlan bir ERKEN HRRYET zleminin Osmanl ve Trk dmanlar tarafndan iyi ilenmesi, din aleyhtarlnn krklen mesi jntrk hareketinin balca sebeplerindendir. B DI ETKENLER : D etkenlerin kkenleri ta Hal seferlerine ka dar uzanr. Buna Batnn teknik ve askeri stnl de eklenince d etkenlerin ok eitli ve ok ynl olduu kolaylkla saptanr. Bunlar ana konu larna ayrarak gurupta toplamak mmkndr; 27

1 Siyas E tk e n le r: Kilisenin Hal ziiniyeti V8 Hal siyaseti hi deimemi, ancak klk ve el bise deitirerek her zaman bir baka hviyetle kar mza dikilmitir. Batiya gre slam ya da Trk farketmezdi. Onlarn ezeli ve ebedi slam dman l karlarnda tek engel ve tek dman olarak Os m a n lIla r g r y o rla rd . slam dmanln OsmanlI larn ahsnda devam ettiren Ballar, siyasi bir it tifak kurmu ve her meselede bize kar eitli ma sa oyunlar ihdas ve ikame ederek her ynde yp ranmamz iin almlardr. Osmanl devletinin za a fa uramas iin her areye bavuran Botllar, Os manlI devleti snrlar iindeki yabanc unsurlar da devaml olarak kullanm ve istismar etmilerdir. 2 Ekonomik E tk e n le r: Bat ve Hal dnya s ortaa kapayarak ilme ve teknolojiye ynelmi, siyasi ittifaklarla da ibirliine girimi, ekonomik ve teknik gelime iin almaya balamt. Osmanl devlet adamlar ise ekonomik gelimeye ve yeni art lara ayak uyduramad gibi kapitlasyon belasndan kurtulmay do dnmemilerdi. Bu durum devletin fakirlemesine ve d borlanmalara neden oluyor ve ekonomik zorluklar yeni borlara sebebiyet ve rirken devlet kendi onurundan ve istikllinden taviz vermek zorunda kalyordu. Bu ise Yeni OsmanlIlar sinirlendirmekte, devletin aczini gren gen aydn larda devlete ve ynetime kar tepki byme isti dad yaratm akta idi. OsmanlI iktisadiyat Batlnn inhisarna ve m rvvetine kalmt ki, bir yandan daha ok bataa srklenirken Osmanl vatandann kendine gve ni kalmyor ve korkun bir aalk duygusuria s rkleniyordu. Trkler devlet kudretinin azaldn, is tiklal ve gcnden ok ey kaybettiini farkedince 28

an telaa kaplmaktan, akl ile deil hisieriyle ha reket etmekten kammyordu. Bu ise ateli genle rin Yeni O s m a n lIla r gibi gizli ihtilal derneklerine ka yt olmalarna sebep tekil ediyordu. Oysa ki lke nin her yannda Osmaniiy yok etmeye azmetmi dmanlar gizli gizli alrken Trk unsurlarn bu zaaflarn da kanaiize ederek devlet aleyhine geli mesine imkan veriyorlard. 3 Asken E tk e n le r: Osmanl ordusu Ballar karsndaki stnln kaybetmi, askeri hezimet ve malubiyetler Trk genlerini devlet ynetiminden soutmu, hatta kar gelmeye itmi ve Osmanl ay dn devlet dzeninde deiiklik ihtiyacn duymaya balamt. Siyasi, oskeri ve ekonomik etkenler kltr em peryalizmine ok iyi malzeme olduundan lke s nrlar iinde. Devlete kar gizli bir cemiyet kurma imkan kolaylkla bulunabilmitir. Batllarn tesirinde balayan ve devlete bakaldran jntrk hareketi, smail Hami Dnimend'in ta biriyle, takliti bir merutiyet hareketidir ve stad jntrkler iin; (Mukallid merutiyetiler) tabirini kul lanmaktadr. (2) Yeni OsmanlIlarn gaye kabul ettikleri bu me rutiyet hareketi bir ihtiyacn deil, bir ihtirasn ese ridir; Bir ideolojik mcadeleden ok bir ikbal ve men faat mcadelesi iin kurulmu ve kullanlmtr. Y e ni OsmanlIlarn merutiyet anlay Osmanl devle tine hizmet ve hayrdan ok zarar getirmi: sada katten ziyade ihanete medar ve methaldar olmu tur. Ancak Yeni OsmanlIlarn davran ve Osman lI padiahnn tutumu, jntrklere kar taknd ta(2) Aym eser, C ilt: 4, Sayfa: 214. 0Q

vr, bir byk gerei sergilemektedir. O da udur ki; Gerek Abdlaziz gerekse Abdlhamid han gen aydnlara kar sert deil, yumuak; kini deil, ba baca davranm ve onlar yararl insanlar olarak dev let hizmetinde tutmu, hayatlar ile oynamamtr. Buna kar jntrk diye isimlendirilen ve 1865 de kurduklar Yeni Osmanllr derneinde toplanan genlerin ou ihtilalci hviyetleriyle ancak ahsi karlar salamlar, menfaatlerini her eyin stn de tutmular, davalarn vuzuhla ortaya koyamadk lar gibi merutiyet fikrini bile ancak Osmanl dev letinin kurtuluu iin bir vasta olarak grmlerdir. Bunlar davalarna ve ideolojilerine hizmetten ok kendilerine hizmet etmi, millet btnlnden ziydfe de kendi btnlklerine ncelik tanyarak kendileri iin yaamlardr. Mesela menfaatleri haleldar edil diinde baka, m enfaat saladklarnda bir baka olan durumlar ve szleri elikilerle doludur ve Tr kiye'ye kazandrdklar tek ey YANILGI ve KR BR BATI HAYRANLII olmutur.

30

 !V

JNTRKLER MEY SAVUSSSUYORD?

simleri ister (Yeni osmaniilar dernei), isterse (Jntrk) olsun, 1865 ylnda gizli bir tekilatta bir leen ve iinde veliaht Abdlhamid hann da bulun duu gen Osmanl aydnlar Batllarn etkisinde ka larak gelitirdikleri eylem ve fikirleriyle, siyasi tu tum ve davranlaryle Trk ulusunun ihtiyacna ce vap verememi ve devlete yarar salayamadklar gibi devletin inkrazna da mani olamamlardr. Bun lar milli bir ihtiyacn eseri olmaktan ok saray ev relerinde grlen Bat modasndan esinlenmi kii lerdi ve siyasi fikirleri toplumun ve devletin muhta olduu fikirler ve eylemler olmaktan uzakt. Bu gen ler Osm anlI devletinin zel durumunu; coraf, as ker, mill, siyas artlarn dikkate almadan osmanl devleti uyruunda bulunanlarn hi bir haklar yok mu gibi hrriyet, eitlik ve hak istiyorlar ve devlet ynetimine herkesin eit artlarla katlmas gerek tiini savunuyorlard. Onlarn llerine gre:
1 Osm anlI tabiiyetin d e bulunan tm v a ta n dalara eit hak tan m ak,

2 Kanun salamak.

himayesinde

vatandaa

hrriyet

31

3 Adaleti uygulayarak vatandan durumuna ykseltmek Osmanl devletinin kurtulmas iin vaz geilmez artt ve bunlar yaplmadan devletin inkirozn nlemek mmkn deildi. Fakat onlar bu is teklerini ltmatomlar halinde ricali devlete sunar ken Trkiyede aznlklarn yan] Trk ve mslmon olmayan unsurlarn sonsuz bir hrriyete sahip, odil ve eit artlarda yaadklarn grmezlikten geliyor ve Batmn empoze ettii siyasi dnceleri vaka gi bi kabulden ekinmiyorlard. Oysa ki o devir artla rnda vatandalar devlet ynetimine itirak ettirmek; eitlik, adalet, hrriyet.ve msavat fikirlerini siyasi hak olarak tanm ak Osmanl devletinin sonu demek ti; inkiraz nlemek deil, devletin batn abukla trmaktan baka bir anlama gelmezdi bu istekler.. Fakat jntrkler bunu tefrik ve idrakten yoksun ve acizdiler. Batnn kltr emperyalizmi onlarn dn celerini de etkilemi, kuru sz ve nazari prensipleri kurtulu reetesi gibi grmlerdi. Yanldklar b yk gerek de bu idi. Jntrkler monarik idareye son verilmesini ve merutiyetin ilann istiyorlard. Bu istekleri hakl ve meru idi amma zamanszd, erkendi, artlar ve or tam yaratlmadan ortaya atlm fikirlerdi. Zaten bu yzdendir ki hemen tm jntrkler Ali paa ve Fuad paaya dman olmu, onlar demokrasi ve hakla rn dman gibi grmlerdi. Oysa ki Ali paa da. Fuad paa da hrriyet ve odaletin karsnda deil yannda idiler, merutiyete dman deil, taraftard lar amma onlarn kanaatlerince birok dillerden, dinlerden, mezheblerden ve renklerden, rengarenk rklarla milliyetlerden mrekkeb olan ve dnyann muhtelif ktasna yaylan Osmanl imparatorluunda parlamento demek, o trl trl anasr iin bir milli 32

ve dini mcadele meydan demei<tir. Seim esnasn da bu anasrla alakadar ecnebi devletlerinin birok entrikalar evirecekleri de muhakkaktr. te bundan dolay Ali ve Fuat paalara gre Bat tarznda bir merutiyet ilan, imparatorluun inhilaline yol a a bilir. Onun iin onlar srf mahalli eraite gre ve tedrici surette bir hakimiyeti milliye sistemi kurul masn istemilerdir: (Tekili vilayet) kanunu ile her vilayette bir meclis-i umumi kurulmas ve, stanbulda da o tara meclislerinin mmessilleriyle beraber a larak milli bir meclis mahiyetini alacak bir byk (URAYI DEVLET) tesisi ite bu maksatladr. Os manlI imparatorluunun anasr vaziyeti ve Avrupa devletlerinin mnferit ve mterek mdahale siya seti bakmndan Ali ve Fuat paalarn o telakkilerin de ne kadar hakl olduklar, kendilerinden sonraki merutiyet tarihi ile maateessf sabit olmu ok ac bir hakikattir. Yeni OsmanlIlarn en byk hatas, merutiyeti dnyann ktasna yaylm rengrenk Osmanl anasrn birbirine hemen perinleyecek sihirli bir le him farzetmi olmalarnda gsterilebilir: Bilhassa ondokuzuncu asrn balarndanberi milliyet uurunun OsmanlI camiasna iin-iin nasl hulul etmi oldu unun farknda bile deillerdir. Btn yazlarnda i te bu tarihi GAFLET SEZLMEKTEDR. Bu yazlarn birincisi. Msrl M ustafa Fazl paann henz stanbuldaki arkadalar Parise gelmeden evvel LBERTE gazetesiyle Sultan A Z Z e hitaben nerettiinden bahsettiimiz mehur mektuptur. Bu tarihi mektubu hem Avrupann, hem Trkiyenin muhtelif dillerine terceme ettirip binlerce nsha bastrarak arka, garb'a yaym olan Fazl paann en fena hareketi, o srada Trkiyenin dahili ilerine mtemadiyen m 33

dahale edip duran Garb devletlerinin hkmdarlaryle siyaset adamlarna bile gndermekte tereddt etmemi olmasdr. Birok tenakuzlarla dolu olan bu tuhaf mektupta milyoner paa Padiahtan (Tebdil-i usui-i idare) ile (nizam- serbestane) = Demokrasi istemekte ve etrafmdaki mstearlar, yani Ali ve Fuad paalar olduu hald btn devlet erknn (hainler ve cahiller) diye tahkir etmektedir. Buna kar Ali paa Pariste (Reeponse son Altesse Moustapha Fazil Pacha au sujet de sa lettre au Sultan) ismiyle risale eklinde Franszca bir cevap neret tirmi ve bunda Faz! Paanm M aliye nazrl za mannda Sadrazam Fuad paaya verdii layihalar dan iktibaslar yaparak bir mddet evvel siyasetle riyle idarelerini gklere karacak kadar methettii adamlar biraz sonra nasl ihanet ve cehaletle itham ettiini ok alayl bir lisanla ifa etmitir. M ustafa Fazl paann en iren hareketi, bir mddet sonra stanbul hkmetiyle anlap Yeni Os m anlIlar yz st brakarak memlekete dnmesin de ve hatta kabineye bile girmesinde gsterilebilir. Bununla beraber iki yzl bir siyaset takip ederek Paris yarannn aylklarn verm ekte devam etmitir. O tarihten itibaren yalnz iki kii Msrl paann ver mek istedii ayl red etmitir: lk red eden AL SUAV ve kincisi de Necip paa torunu M EH M ET beydir. Yeni OsmanlIlarn arasna dier bir takm ahsi ihtilaflar da karm, nihayet birer birer hkmetle anlaarak veyahut aff- umumiden istifade ederek hepsi dnm ve en son olarak da Ali Suavi gel mitir. Bizde ilk merutiyet teebbs ite byle bir dalma ile nihayet bulmu, Avrupada ve bilhassa 34

Fransa, ngiltere ve svicrede birok tein neriyat yapanlar memlekete dnnce mutlakiyet idaresinden birer memuriyet alm, ilerinde kaside ve hatta jur nal yazanlar bile olmu, velhasl YEN OSMANLILAR CEMYET nihayet tefessh edip gitmitir. Yalnz Garb taklidi bir M ERUTYET ve DEMOKRAS fikir lerinin yaylmasnda bu teebbsn byk tesiri bu lunduu da muhakkaktr. (3) Merutiyeti getirmek iin 1865 ylnda stanbulda kurulup Pariste devam eden ve ok ksa bir sre iinde eriyip giden YEN OSMANLILAR hareketinin liderleri hi bir zaman tam bir fikir ve eylem birli inde olamamtr. Fikirleri ve prensipleri de kesin hatlarla izilmi deildir. Ne istediklerini aratrd mz zaman elikili eylerle karlamak mukadder olmakta ve insan bu Yeni OsmanlIlarn bir takm e t kilerle ve hissi hareket ettikleri sonucuna varm ak tadr. Onlann genellikle MERUT idareyi gerekle tirmek iin bir araya geldiklerini sylemek mmkn. Ve hepsinin endiesi Osmanl devletinin iinde bu lunduu kmaz. Bu kmazdan kurtulmak, devleti kurtarmak istedikleri de muhakkak amma bunu ya parken bir ideoloji adam, birer vatan kahraman gi bi hareket etmemiler. Bir ksm ahsi kinlerini ta t min iin yola karken bir ksm geim dncesi, bir ksm da ikbal ve hret iin yola koyulmu ol duu intiban veriyor. Nitekim hepsinin devlet y netimine kar kmalarna ramen stad smail Ha mi Danimendin dedii gibi, hepsi sonradan mut lakiyet idaresinde grev alm ve bazlar jurnal ya(3) smail Hami Dnimend, tZA H LI OSMANLI TARH KRO NOLOJS. Trkiye yaymevi, 1955, stanbul C ilt: 4, Sahif e : 214-215.

35

zacak kadar ileri gidebilmitir. Fikir yaplarna ge lince bunda hi bir istikrar ve birlik yoktur. Meruti idareyi gerekletirmek onlarn tek mterek ynle ridir. Fakat uygulama anlaylar bile biribirinden ok farkldr. Bir ksm iddet ve ihtilal isterken bir ks m buna kardr ve konunun fikir plannda kalmas gerektiine inanmaktadr. 'Eylem veya propaanda klarndan biri dierine galebe almam, herbiri ay r telden ayr makamdan sylemitir. Aralarnda uyum salanmamtr. Mesela din ile devlet ilikilerinde ne yapacaklar belli deildir. Ali Suavi ve Fazl paa laiklii savunurken Namk Kemal ve Ziya paa bu fikre kar geliyor ve din ile devlet ilerinin birbirin den ayrlmasn istemiyorlard. Namk Kemal ve Z i ya paa meveret usuln din zerine tesis etm e ye taraftarken dierleri bu dnceye iddetle kar koyuyorlard. Bu bakmdan YEN OSMANLILARIN neyi savunduklar suali cevapsz kalmakta ve bir bu nalma are arayan insanlarn aresizlikteki davra nlarn anmsatmaktadr. Ancak btn bu hatala rna ve yanllklara ramen Yeni OsmanlIlarn: 1 MERUTYET ve DEMOKRAS hakknda ilk fikirleri ortaya atarak Trkler arasnda bu konu yu gncel sorun haline getirmekte rolleri aka g rlmektedir. 2 ETLK, ADALET, HRRYET gibi slogan larla lkede aznlklar farkna varm adan kopardk lar ve lkede birlik yerine ayrcal hzla artrdk lar da bir gerektir. Ne var ki ortaya attklar sz ckler yer yer yeerecek ve yarnlar iin hizmetleri olacaktr. 3 Yeni OsmanlIlarn en nemli fikirleri M L LYET ve TRKLK akmna neden olan fikirle ridir. Calar iin tehlikeli ve yanl olan ve Osman36

I devletinin bnyesine aykr bulunan Milliyet ve Trklk fikri, Yeni OsmanlIlar ile Trk toplumunu etkilemi ve Trk toplumu mstakbel aamalarnda kendine rehber edinecei fikr ortam Yeni OsmanJlarla hazrlamtr. 4 Batllama akmna nderlik etmelerine ramen lke ve Trk toplumuna bu konuda msbet tesirleri olmam, bir bat taklitiliini, ok kt bir model halinde topluma sunmulardr ki zararn bu gn bile ekmekteyiz. Gerek udur ki Yeni OsmanlIlar devlet siste minde neyi uygulayacaklarn bilmedikleri ve bir ide oloji rgt olamadklarndan 1876 tarihinde Meru tiyetin ilan ile tarih sahnesinden ekilmek durumun da kalmlardr. Ne Yeni OsmanlIlar dernei olarak ne de jntrk hareketinin devam bulunan ttihat ve Terakki cemiyeti olarak jntrkler gerek bir ideo loji ortaya koyamam ve dertleri tehis ve tedavide :hi bir zaman isabetli kararlar alamamlardr. Bu da onlarn sonu olmutur. Yeni OsmanlIlar, Osmanl padiah Abdlhamid 'han iktidara getirmekle ona Merutiyeti kabul ve ilan ettirmi ve ilk Anayasann hazrlanmasn, ilan ve icrasn salamlardr. Ancak onlar yakndan ta nyan ve gizli cemiyette beraber bulunduklar sra m da karakterlerini ve fikirlerini iyice renen Abdl hamid hana merutiyeti kabul ettirdikleri gibi, dev let ynetiminde istibdadn sebebi de yine kendileri olmutur. Yanl hareketleri, ahsi karlar peinde komalar, basiretli ve salkl bir politika takip edeifnemeleri, daha ok d etkilerle hareketleri Osman lI padiahn onlara kar tedbir almaya sevk etmi ve Merutiyeti ilan eden Abdlhamid han, ksa bir ;Srede kurduu dzeni gene kendi elleriyle atiye att37

vermitir, meclisi !<apatm ve yllarca devlet iinde devlet olan jntrkleri stanbuldan uzaklatrm, ba zlarn da sahneden tamamen silmitir. Bu sebeple hepsinin iusumetini stne ekmi, kendisine kzl sultan denmesine sebep olmutur. Bu ise ak bir hakszlktr; Ve Abdihamid han' bu harekete mec bur eden Yeni OsmanlIlar ve jntrklerin kusur ve hatalarn grmezlikten gelme neticesi verilmi bir haksz ve abartlm hkmdr. Esasen 1865 tarihin de faaliyete geen ve 1875-1876 yllarnda fonksi yonunu bitirerek tarih sahnesinden ekilen Yeni Os manlIlar, jntrk deyimi iinde devam eder, ta ki 1889 da ttihat ve Terakki cemiyeti kurulana kadar... Ve unutmayalm ki, sosyal hayatta kesin balang ve biti yoktur, ak, devam edi vardr. Trk siya set sahnesinde Yeni OsmanlIlar Cemiyeti ile gr len ve tarihe jntrk ad ile geen siyasilerin ms takbel Trk yaamnda yerleri olaca bedihidir ve bunlarn kendi hatalarn grmezlikten gelmelerini de ho gr ile karlam ak gerek. Jntrklerin savunduu fikirler konusunda Dr. erif Mardinin sylediklerine dikkat etmek zorunlu. Dr. erif Mardin onlar iin diyor ki: Jntrklerin en derin zlemlerinin Hrriyet olmu olduu doru deildir. Jntrklerin en derin arzusu Osmanl imparatorluunun paralanmasn durdurmakt. Hrriyet ancak dolaysyle kendilerini; ilgilendiriyordu. Zira, hrriyetin ve adaletin hakim ol duu bir rejimde imparatorluktan kopmak isteyenlerin says azalacakt. Bunun yannda aralarnda Sultan Abdlhamidin basksna kar koyanlar, o, se beple harekete geenler de vard. Fakat bu hrriyet aklar hi bir zaman ok sathi bir hrriyetilikter ileri gidememilerdir. Bu soyut havada davrann. 38

bilhassa ittihad ve terakki cemiyetinin kurulmasn dan nceki devrede 1876-1895 seneleri arasnda ha kim olmu olmas dikkate ayandr. 1889 a kadar Avrupaya kaan aydnlarn hareketinde Yeni Osman lIlar taklit etme arzusu hakimdi. Byle bir arzu ise tek bana mtecanis bir teoriyi ve devaml bir ha reketi yaratacak nitelikte deildi. Yeni OsmanlIlarn daha nce baz akisler uyandrabilmi olmalar Tanzimatton sonra teekkl eden Bob-Aii brokrasisi ne ve beraberinde getirdikleri ar ve onlarca sat hi batllamaya kar ynelmelerinden ileri gelmi ti. Yeni OsmanlIlarn faal olduklar senelerde bu his leri paylaan birok kimse mevcuttu. Abdlhamid devrinde ise hrriyeti aydn ok daha zor durum dayd. (4) Evet, sathi bir hrriyetilikle ve zamansz ba layan jntrk hareketi zaman gelince ihtiyalara ce vap verecek sosyal ve siyasi hareketler iin gerekli tohumlar atm ve filizlenen bu yeni dnceler Gen OsmanlI subaylar arasnda yeni fikir ve ide oloji akmlarna da balang tekil etmitir.

(4) erif Mardin, JNTURKLERN SYASt FKRLER, t? Bankas Kltr Yaynlar, 1964 Ankara, sah ife: 225.

39

 V
VEN OSMy>NULAR CEM YETNN LDER VE NDE GELEN YELER A _ YEN OSMANLILAR DERNE K U R U C U LA R I: 1 NAS (1826 - 1871) inasi, 1826 ylnda stanbulda dodu. Babas ehit topu yzbas Mehm et aadr. Tophane Fevziye mektebinde ill< tahsilini il<mal eden inasi, Top hane Miriyeti kalemine katip olarak girdi. Burada brahim efendi isimli bir zttan dou bilimleri ve Arapa; mslmanl kabul ederek Reat bey adnt alan Fransz subay Cahteauneuf'ten franszco rendi. Memuriyetinde baarl olan ve yabanc dil lerde kabiliyeti sabit olan inasi. 1849 da devlet he sabna maliye renimi yapmak iin Fransaya gn derildi. Fransada maliye tahsili yapan inasi, Trkiyeye dnnde bir sre Tophane Miriyeti kalemin de altktan sonra Reit paann himayesinde M a a rif Meclisi yeliine getirildi. 1855 ylnda maarif meclisi yesi olan inasinin memuriyet dolaysyla itibar ve mevkii artm etki alan ve evresi geni(emitir.

40

Agah efendi ile basn layatna atlp TERCM A N - 1 AHVAL arkada Agah efendi ile ikaran ve basn aleminde yeni simalar tanyp onlar kadrosu na alan inasi 1860 da nerine balad Tercmcn- Ahvali arkadana terk ederek kendisi yeni bir ga zeteyi Trk basn alemine getirdi. 1862 de Trk txsn aleminde yaynlanmaya balayan bu gazete TASVR-i EFKAR'd ve gazetenin sahibi inasi idi. Gazetecilik hayat ona yeni imkanlar, yeni dost lar kazandrd, yeni ufuklar ald nne... Yusuf Kmil paa, Subhi paa, Ahmet Vefik paa gibi nem li kiilerle dostluk kurdu, onlarn gazetesinde yazj yazmalarn salad. Namk Kemal ve arkadalar da ayn gazetede bir araya gelmilerdi. Bu zengin kad ro onun yeni teebbslere girmesine neden oldu. Gazetesi yannda bir ktphane tesis etmeye karar verdi, eitli kitap yaynlar yapt. Fenelonenun TELEMAGUE isimli eserini tercme ederek yaynlad. Ayrca KO BEY risalelerini bastrd ve eitli ki tap ve makalelerle toplumun aydn kesimine tesir yapmaya alt. Bu ekilde genleri uyarmak ve k t devlet ynetiminde etkin bir gen kadro kurmak istiyordu. Edebiyatla siyaseti birletirmi gibiydi. 1863 ylnda yaynlad bir makale onun M aarif MECLS yeliini kaybetmesine sebep oldu. Devlet ilerinin iyi yrmediini yazarak devlet adamlarn ve yne timi tenkit ettiinden rical gznde tehlikeli bir adam oluverdi. Yeni bir akmn ncs olmak emelindeydi, genleri etrafna toplad. Gazeteyi onlara adeta teslim etti. Namk Kemal ve arkadalar Tasviri ef karn devaml kadrosunda yer almlard. Aydn ke siminde etkinliini srdren inasi Gen Osm anlI lar derneinin de kurulmasna alt. Nihayet Der nek 1865 ylnda kuruldu, inasi bu gizli kuruluun 41

milerde byk ilgi toplayan ve kendisine hret sa layan vaazlar verdi. Vaiz olarak Trkiyenin her ye rinde ad anlan bir kii oldu. ok gzel konuur, vcaz verirken dinleyenleri adeta bylerdi. Sert ve heyecanl yazlar yazdndan byk bir okuyucu kit lesine de sahipti. Renkli bir kiilii, heyecanl ve do lu bir yaam vard. Hep hareket halinde idi; vaazloryla halkn sevgilisi olmu, yazlar ile de devlet odomlarnm dmanln kazanm bir kii idi. 1865 ylnda stanbulda kurulan YEN OSMANLILAR DER NE kurucu yelerindendir. stanbulda Filip efendi isimli bir Rumun kar d MUHBR gazetesinde kan yazlaryle devlet ricollni uykusuz brakyor, herkes onun yazlarn haroretie ve zevkle takip ediyordu. Osmanl gen ay dnlar, saray mensuplar, paazadeler, devlet ricali onun amaz ve sadk okuyucularyd. smi sarkl ihtilalciye, sarkl anariste kmt, amma onun hi bir eye aldrd yoktu. Tok szl, cesur, heyecanl ve tutarsz bir kiiydi. Fazl paann Pariste yaynlanan ve Yeni Os m anlIlar tarafndan tercme edilen mektubu M U H BR'de yaynland. Bu yayn nedeniyle Muhbir gaze tesi kapatld. Ali Suavi de bu vesile ile KASTAMON U ya m em uriyetle srld. Fakat bu srada Fransoda bulunan Msrl Fazl M ustafa paa stanbuldaki jntrkleri Parise davet etti. Ali Suavi de da vetliler arasndayd; arkada Namk Kemal ve Ziya poa ile haberleerek temas kurdular ve 30 Mays 1867 de arkada Parise vard. Ali Suavi Pariste fazla kalamad, Osmanl padioh sultan Aziz Parisi ziyaret edeceinden Franso hkmeti jntrklerin lkelerini terk etmelerini is tedi. Ali Suavi de arkadalar ile birlikte Paristen 44

Londraya gittiler. Aii Suavi, Yeni OsmanlIlar adna karlmasna karar verilen MUHBR Gazetesini M srl prens Fazl Mustafa paann gnderdii serma ye ile karmaya balad. Ne var ki Ali Suavinin l s yoktu, diledii gibi hareket edince Namk Ke mal ve arkadalarnn tepkisini zerine ekti. Jntrkler gazetenin fikirlerini temsil etmediini iddia ederek ilgilerini keserken Namk Kemal yeni bir ga zete kararak yayn hayatna girdi. Ali Suavi bildiince yaayan bir kii idi. Muhbir karken Fazl paadan para alnmt amma Fazl Paa stanbula dnnce iler deiti. Ali Suavi bu hareketi ho karlamad. Fazl M ustafa Paann Jntrklere balad aylk kendisine de balanmak istenince bunu reddetti. Londradan Parise dnen Aii Suavi bo durmu yordu: Pariste BABIL ve REPUBLGUE gazetele rini kardL Keza Lionda yayn hayatna giren ULUM simli dergi de onundu. 1867 ylndan 1876 ylna kadar Fransa'da kalan Ali Suavi 1876 ylnda Merutiyetin iln ve Abdlhamidin tahta k ile stanbul'a dnd ve stanbul da derhal greve tayin edilerek Tercme heyetine girdi, fakat onun heyete girmesine itiraz edilince he yet de datld. Bu sralarda Sarayla aras dzelmi ve saray indinde itibar kazanmt. Saraya bu yakn lnn karln grd, Galatasaray Lisesi mdr lne tayin edildi. Fakat o lise mdr iken de vaaz larna devam ediyordu. Camilerde verdii vaazlar kalabalk halk kitleleri tarafndan heyecanla ve sa brszlkla takip ediliyor, izdihamdan gz gz gr myordu. ok heyecanl ve korkusuz olan Ali Suavinin vaazlar saray evrelerini tedirgin etmeye bala ynca saraydaki itibar sarsld ve bir sre sonra G a 45

latasaray Lisesi mdrinden azledilerek gz hap sine aind. Hi rahat durmayan, i^endine olay ve dert ya ratm ada usta olan sarkl ihtillci Ali Suavi bu kerre Abdlhamid'i tahttan indirme sevdasma kapld ve bu i isyan hazrlayanlarla ibirliine giriti. Tarihe OIRAAN SARAYI OLAYI olarak geen bu hareke tin tertipileri arasnda yer al'd, ne var ki M urat V .i iktidara getirmek iin hazrlanan bu olay onun da sonu oldu ve Saraya baskn yapt srada feci e kilde ldrld. 1878 ylnda bylece ok renkli bir sima, su testisi su yolunda krlr fehvasnca, haya tn kaybederek tarih sahnesinden ekildi. Ali Suavi renkli kiilii olan dengesiz, hareketli, sempatik ve kararsz bir insand; Yeni Osmanllar derneinde ve Jntrkler arasnda daima dikkati ze rine eken kiilii hem zamannda, hem de kendin den sonra gelen nesiller zerinde messir olmutur. Onun her eyi orijinaldi. M esel din tahsil grme dii halde hoca ve vaiz olarak akl almaz bir byk hrete sahipti; Halka etki yapmasn bilir, gzel ve tein konumalariyle herkesi bylerdi. Fikirleri de hayat gibi heyecanl, maceral ve dengesizdi. Ne yapt, ne syledii belli olmazd. Din limi ve vaiz olarak geinir, halka nutuk eker; tede de Hristiyan bir kadnla evlenmekten ekinmez, bazan da din ko nularda umursamaz bir tutum taknabilirdi. Bir yan dan yenilik ararken bir taraftan da eskiye bal ka lyordu. Bir anda saraya en ar ithamlar yaparken bir anda sarayn adam da olabiliyordu. Yeni Osman lIlar Derneinin kurucu ve yesi olmasna ramen Londrada bu dernein fikirlerine tam ters gelen d nceleri gene o dernein yayn organnda rahata neredebiliyordu. slmda ruhani lider olamyaca46

n syler, hilafete iddetle m uhalefet ederdi. Laikli e taraftard. Trkeye OsmanlIca, Trk ulusuna ve devletine OsmanlIlar denmesine kar idi. Arap ve Fars gramerinin Trke iinde yer olmasn iddetle reddeder ve bu gramerin Trkede kullanlmasna daima itiraz ederdi. Bu itiraz yapan ilk Trk yazar A!i Suavidir. Ali Suavi phesiz ki byk bir Trk idi amma hareketlerinde dengesizdi; ok namuslu bir adamd amma ls yoktu. Nitekim Fazl M ustafa Paann finanse ettii ve Yeni Osm anlIlar odmd kard; MUHBR gazetesinde, birden aklna estii gibi yaz yazmaya balam, mmet ve eriat ilkelerinden, Is lm cemiyeti ve islm tevhidinden bahsederek Jntrklere ters dmtr. Yeni OsmanlIlarn yayn or gannda byle bir neriyat tepki ile karlanm ve Londro'da Jntrkler birbirine dmt, o ise bun lara hi aldrmadan bildiini okuyor, kafasna gelen ve inand eyleri sylemekten ve yazm aktan e kinmiyordu. Londra'da yaynlanan M uhbir gazetesine Jntrkler o kadar tepki gsterdiler ki Ali Suavinin gazetesindeki (Yeni OsmanlIlar neir organ) serlev hasn bile deitirme teebbsnde bulundular. Ali Suavi Trk olarak ortaya kyor, arkasn dan slamcln ilan ediyordu. M esela ULUM der gisinde derginin sahibi bulunan Trk Ali Suavi'nin, ayn dergide birden slam birliini istemesi ve slamclktan bahsetmesi aknlk yaratyordu. Ani klarndan ne geleceini nceden kestirmek zor, hatta imkanszd. O heyecanlaryla yaayan, iinden geldii gibi hareket eden bir sarkl ihtilalciydi; olylara, artlara ve duygularna gre fikir beyan eder, ideoloji benimserdi. 47

Onun hakknda herkos bir baka kanaate var msa bu onun kiiliindeki zellikten ileri gelmi tir. Nitekim Ali Kemal Meram, Trklk M cade leleri isimli eserinde Ali Suavi'yi yle tanmlar: Bir yn denecek kadar ok Suavi vardr. Yep yeni Suavi ve ok geri Suavi... Alabildiine Trkeci ve alabildiine Arapac Suavi; Tarafsz Suavi ve tarafsz olmayan S uavi... TRK Suavi, Arap S uavi... Merutiyeti Suavi, Merutiyete kar olan S uavi... eriat ve hilafeti Suavi; eriate, Pa diaha ve hilafete kar o,ian Suavi... Suavi gerek yapsyla buydu. Kabna smayan, ok yanl kiilii yznden kabndan taan Suavi, o kaskat rejimin karmak harla rl duvarlarnn sivriliine arpa cak, paralanacakt. Nitekim sonu yle oldu, ve en kts, bir takm evrelerce, ne ve ne olmad anlalmokszm ld. (5) Ancak hemen hatrlatalm ki AL SUAV, Yeni OsmanlIlarn en cesur, en idealist, en namuslu ve prensiplerine en bal yesidir. O kadar ki Msrl paa tm jntrklere maa balarken Ali Suavi, ken dilerini brakp sarayla anlaan bu adamdan para almay erefine ve inancna aykr buldu ve para yardm teklifini iddetle ve nefretle reddetti. Jntrkler iinde Namk Kemal de dahil byk bir meb la tutan yardm ve devaml maa almay redde kimse yanamam, sadece Ali Suavi ve Mehmet bey bu bykl ve mertlii gsterebilmitir. Sarkl ihtilalci AL SUAV'nin (LAK DEVLET) ve (TRKL) savunmas yaad a iin inanl(5) Ali Kemal Meram, TRKLK VE TRKLK M CADELELER TARIHt, Kltr Kitabevl, stanbul, 1969, sahife: 96.

48

maz bir eydi ve cok byk bir cesareti ve inanc gerektiriyordu. nk o ada mliystilik lareketleri yeni balamt ve devlet politikasna tamamen ters geliyordu. Hele laik devletten sz etmek im kansz gibi bir eydi ve bu imkanszlk iinde Ali Suavi'nin sesi gr ve sert kmakta idi. Evet, Ali Suavi gerekten ok cesur, deli bir insand. Hila fetin en gl olduu bir devirde ortaya karak hi lafet ve eriat dzenine kar gelmek, padiahln son bulmasn istemek ve monarik sistemi ykmaya almak akl almaz bir iti ve bu ie sarlan, m cadelesini veren Ali Suavi elbetteki cesaret ve inan cn sembol oluyordu. Trklk akm nr ilk defa konu olarak ele al mas onun iin bir ereftir. lk defo Trkologlarn eserleri zerine eilen, Ali ir Nevai'nin lgatim in celeyen Ali Suavi, Osm anlI milleti ve Osmanl dili deyimlerinin uydurma olduunu ileri sryor; Kuran kerim ve hutbelerin Trke okunmasn, namazn Trke dualarla klnmasn ne srm, Kuran ke rimin Trke yazlmas zerinde srarla durmutur. 1870 yllarnda Genel bir Ansiklopedi yaynla mak onuru da Ali Suavi'nindir. A|i Suavi jntrk hareketinin en orijinal ve renk li. kiisi olduu kadar, Trk-Milliyeti hviyetiyle de, kendisinden sonra gelenlere etki yapan en g l milliyetidir de. Bu milliyeti kiilii ile, belki de yabanc parma kokan YEN OSMANLILAR hareke tine milli ve bize ait olan bir eyler katm ve g nmze dek ulaan msbet etkiler yapabilmi tek kiidir. Onun Trk ve milliyeti kiilii ortaya a t t fikirlerle gnmzde en ok sayg kazanan jn trk olmasn salamtr. Fakat a iin ayn ka nya varmak mmkn deildi. Zira onun ortaya a t 49

t Trklk ve milliyetilik tikri bugn ne kadar zorunlu ise onun anda da o kadar gereksiz ve zamanszd. Esasen rical indinde tepki ile karlan mas ve OsmanlI devleti iinde daima gz nnde tutulmasnn gerek sebebi de budur, onun milliyet i kiilii ve zelliidir. (6) 3 AYETULLAH (18^5 - 1878) ; Subhipaazade M eiim et Ayetullah bey, jntrk hareketi liderlerinden ve Yeni OsmanlIlar Dernei kurucularndandr. Abdurrahman Subhi paann to runu, ve Subhi paann oludur. zel eitimle ye titirilen, Fransz mrebbiyelerin elinde byyen Aye tullah daha 15 yanda iken Defter-i Hakani kale mine girerek 1861 de katip oldu. Sonra emlak dai resi memurluuna geti, oradan da DEVLET URA SI memurluuna atand. Balbek ve Bukolaziz kay makamlklarnda bulundu. Bu arada Yeni O sm an lIlar Derneinin kurucular arasnda yer ald. Namk Ke mal ve Ziya paa ile dost ve arkadatr. Onlarla bir likte monariye kar sava amtr. Ayetullah bey ihtilalci ruhu tayan, Bat etki sinde kalm ve kendi trelerini krnseyen bir adamd, 1865 de kurulan Yeni, OsmanlIlar dernei nin ilk toplantsna gelirken koltuu altnda getirdi i iki kitap onun yabanc etkisinde ne kadar kald n ve nasl bir ihtilalci olduunu gstermesi bak mndan ibret vericidir. 1876 merutiyetin ilanndan sonra btn jntrk1er gibi Ayetullah bey de nemli bir grevle stan(6) erif Mardin, lNTRKLERIN SYAS FIK tRLERt, 1964, Bankas Yaynlan, Ankara. MEYDAN LAROUSSE, cilt: 1, sahife: 325. SLAM ANSKLOPEDS, cilt: 5, sahife: 140.

50

buldan uzaklatrld. Erzurum mektupusu oldu. 1877 ylnda balad mektupuluk grevi iki yl ka d a r srd. 1878 senesi iinde Erzincana giderken Tercanda tifoya yakaland ve ld. (1878) 1846 ylnda M srda doup 1878 ylnda ok gen yata Tercan'da len Ayetullah bey tam bir ihtilalci idi. Kurnaz ve zeki, ikna gc ok kuvvetli bir kimseydi. Yabanc hayranl onu kr edecek ka dar ileriydi. Hrriyete ak bir insand. 1865 tarihin den 1876 tarihine kadar Yeni OsmanlIlar dernei bnyesinde devlete kar isyan hareketini srdren Ayetullah bey, 1876 ylndan sonra da asi ve ihtilal ci hviyetini deitirmedi. Devlet memuru iken de devletin aleyhinde alm ve Sultan Azizden son ra kendisine ikbal ve imkan veren Sultan Abdlhomid hana dman olmu ve onun tahttan indirilme si iin giriimlerde bulunmutur. Ruhen menfi ve muhalif bir insan olduundan lmne kadar ayn muhalefeti srarla ve inatla srdrd. Eserleri yoktur. Hayatnda VAKT gazetesinde makaleleri km, Basiret gazetesinin bayazarl n yapmtr. 4 SAIR A HM ET BEY OLU M EH M ET BEY (1824 - 1872): As! ad E M N dir. Sarahm etbeyzade Emin bey, 1824 ylnda stanbulda dodu. Badat Valisi Necippaazade Sar Ahmet Beyin oludur. O da btn paa ocuklar gibi zel eitim grd. Franszca rendi ve ocuk yata Babiali Tercme odas katip liine atand. Buras Osmanl aydnlarnn topland bir ihtilal yuvasyd adeta. Bu sebeple Emin bey de zamann paazadeleri gibi gizli dernek ve yuva larda alan bir Osmanl siyasisi oluverdi. Osmon51

l devletinin gerilediini gryor ve i^kl reformlar yaplmas gerei<tiine inanyordu; Tanzim at iareketi yeterli deildi, daha baka eyler yapmak lazmd ve devlet dzeninde bunu sylemek ve yapmak ok zordu. O ialde her eyden nce hrriyet lazmd ki lkenin kurtuluu iin tutulmas gereken yol tesbit edilsin. O byle dndnden monariye kar Meruti bir idare kurulmasnn zoruniuuna inand. 1865 ylnda lk ve gnl birlii ettii alt arkada ile gizli bir cemiyet kurmaya karar verdi. Yeni Os manlIlar Derneini kurdu ve kendisi de dernein bakanlna getirildi. Bakanln yapt Yeni OsmanlIlar Cemiyeti, meruti bir idare istiyor ve hasm olarak kabul et tii Sultan A ZZin hallini gerekletirmek iin ha zrlanyordu. Bu arada Ali ve Fuat paalar da isten meyen hainler olarak ilan edilmiti. Nitekim Msrl prens Fazl M ustafa paann Avrupoda yaynlanan mehur mektubunda Ali ve Fuat paalar hain ve ca hil olarak tavsif edilmiti. Bu yzden Emin bey ha lifenin tahttan indirilerek yerine M urat V .in padiah olmasn tahta V. MURAT'n gemesini istiyordu. Saray hafiyeleri bakann niyet ve eylemini tes bit edince Emin bey kurtuluu Avrupaya kamakta buldu. Uzun yllar Fransada srgn hayat yaad. Ancak amcas M ahm ut Nedim paa 1871 ylnda sadrazam olunca srgnden kurtulup stanbula d nebildi. air olarak yazd iirlerini GLDAN isimli iir kitabnda toplayarak yaynlad. 1B72'de de stanbula dndkten bir sre sonra stanbul'da ld. 5 APANZADE AGH EFEND (1832-1885) :
Yeni O sm an lIlar cem iyetinin en nem li sim ala

52

rndan birisi olan Agi efendi, 1832 ylnda stan bul'da dodu, YozgatlI apanzade Hulusi efendinin oludur. Agh efendi tp tahsil etmi, fakat doktor deil katip olmutur. Okula devam ederken Franszca, n gilizce, talyanca rendi. Dil renimine kar zel bir kabiliyet ve ilgisi vard. Bu bakmdan tp tahsi lini terk edip Babiali tercme odasna memur oldu. Bu memuriyette dikkati ektiinden Paris elilik sek reterliinde grevlendirildi. 1852 ylndan 1854 yl na kadar Pariste kalan A gh efendi stanbul'a dn dkten sonra posta nazrlna getirildi. Ve 1861'de Trkiye'de ilk defa posta pulu kullanma usuln uy gulad. 21 Ekim 1860 ylnda karmaya balad T er cman-! Ahval isimli gazete Trkiyede yaynlanan ilk ahsi Trk gazetesidir. 1860 ylndan 1866 ylna kadar sahip ve baya zar olarak ynettii Tercman- Ahvali 1866 da b rakarak o da Paris'e gitti. Fakat bu gidi 1852 gi dii deildir. 1865 ylnda kurulan Yeni OsmanlIlar isimli gizli cemiyetin kurucu ve faal yelerinden ate li bir muhaliftir ve Ali paann tesiriyle grevinden ayrlm bir ihtilalci hviyetiyle Parise kadar gel mitir. Ali Suavi, Namk Kemal, Ziya paa gibi [ntrklerin ideal arkadadr ve Avrupaya kandan son ra Fransa, ngiltere ve Belika'da tam drt yl sr gn hayat yaad. Amansz dmanlar Ali ve Fuat paalar ldkten sonra affa urayp ancak 1871 y lnda stanbul'a dnebildi. Fakat stanbul'da fazlo kalmad, kalamad; Sarayn istei ile zmir mutasarraflma tayin edilerek stanbuldan zmir'e gitti. Onun arzusu stanbul'a dnmek arkadalanyle be 53

raber olmakt ve bunu salam ak in ok urat, netice olamad. mitleri krld bir anda ise Dev let ras yeliine atanarak stanbula dnd. OsmanlI tahtna jntrkier tarafndan getirilen ve 1876 ylnda merutiyeti ilan eden ikinci Abdlhamid han, kendisi de bir intrk olduundan fikir ve inanlar kadar kiileri de yakndan tanyordu. Ve jntrklerin dncelerinin smanl devletine yarar deil, zarar getireceini kabul ediyordu. Bu sebeple iktidara gelir gelmez jntrklere- kar tedbirler al ma gereini yerine getirmek zere harekete geti. Hrriyetileri bir bir stanbuldan uzaklatrd. Agh efendi de nasibini alm akta gecikmedi. nce Bursa, sonra da A nkaraya srld. A nkarada 1882 ylna kadar kald. Baarl ve uysal davranlar affedil mesine imkan verdi, 1882 de Rodosa tayin edildi. Ne var ki ksa bir sre sonra Namk Kemal Rodos mutasarrf olunca onu do Midilli mutasarrlna ta yin ettiler. Midilli mutasarrflndan 1883 ylnda Ati na eliliine atanan Agh efendi 1885 ylnda eli iken A tinada ld. 6 KAYAZADE READ (1844 - 1902) : Jntrklerin ileri gelenlerinden ve Yeni Osman lIlar dernei kurucularndan olan Kayazade Read 1844 ylnda stanbulda dodu. Babas Yozgat mu tasarrf Kayazade skender beydir. Namk Kemal ve Ziya paann kader ve lk arkada olan Read, OsmanlI ynetimine kar rgtlenmek ihtiyacn duy mu ve meruti idare kuruluncaya kadar mcadele etmek zere 1865 ylnda Yeni OsmanlIlar Dernei isimli gizli rgtn kurucular arasna katlmtr. Dernein kurucusu ve ynetim kurulu yesi olarak grev alan Read, 1866 ylnda dier arkadalar gi 54

bi Paris'e kamak zorunda kalmtr. O da teki ar kadalarna uyarak Paris'te Msrl prens Fazl M us tafa paann himayesine girmitir. Kayazade Read 1866 ylndan itibaren 10 yl Avrupada srgn olarak yaad amma hi bir za man sknt ekmedi. Zira Fazl M ustafa paann hi mayesinde idi ve hamisinden ayda 750 altn frank maa alyordu. Ancak rr3rutiyetin ilanndan sonra 1876 ylnda stanbul'a dnebildi. Padiah Abdlhamid han eski bir jntrkt ve kendisini iktidara getiren arkadalarna kar gre vini unutmad. Read beyi affetm ekle kalmad, onu hemen memuriyete tayin ettirdi. eitli idari grev ler yklenen Read bey baarl olmu ve ksa s rede (Paa) rtbesi ile (RUMEL BEYLERBEY) ola bilmitir. 1889 da Kuds mutasarrflna atanan Read paa burada tam on yl kald. Ancak kudste on yl kaldktan sonra 1899 ylnda azledildi. Bu azilden sonra yerii bir greve otanmad, kendisi stanbul'a dnd. stanbul'da 1902 ylnda ld, 7 N A M IK KEMAL (1840 - 1388) : Jntrklerin en mehuru ve halk tarafndan en sevileni olan Namk Kemal Trk edebiyat tarihinde vatan airi olarak bilinir. Asl ad M ehm et Kemal' dir. Babas Abdlhamide mnecclmbalk yapan M ustafa Asm bey, annesi de Konial Abdllatif pa ann kz Fatma Zehra hanmdr. Soyca Topal Os man paann torunu olan Namk Kemalin babas yoksulluk iinde yaam ve hayatnn son devrele ri kaynpederinin hanesinde gemitir. Bu sebeple Namk Kemal 1840 ylnda dedesi Abdllatif paa nn Tekirdandaki konanda dodu. 19 yana ka dar da dedesinin nezdinde kald. 55

Dedesinin memuriyeti dolaysiyie eitli yerlere gimel< ve ll<eyi tanmal< imkann buian Nami< Ke mal 1846 ylnda Afyonkorahisar kaymakamlna ta yin edilen dedesinin istei ile orada Mevlevi derga hnda sem karmtr. Afyon mfts Buharal H a c Vahid efendiden de forsa dersleri almtr. Namk Kemal stanbul'da nce Beyazd rtiye sine sonra Valide mektebine verilmitir. Ancak bu ckailam devam ettiine dair kaytlar kark ve e likilidir. Dedesi 1853 de Korsa tayin edilince Ke mal'in tahsili de yarm kald. Kemal, gen yata Ter cme odasna memur olarak alnd. Orada iki yl g revde kaldktan sonra Leskofal Galib'in 1859 da emtia gmr bakatipliine tayini zerine Galibin istei zerine onun yanna muavin oldu. Leskofal Galip 1861 de Trablusgarba tayin edilince Kemal de eski memuriyetine tercme odasna dnmtr. 1861 yaznda eski ve yeni nesilden airlerin tekil ettii ENCM EN- UARA'ya girdi. Bu iir meclisi bir yl srd ve airler birbirlerine okuduklar ve yazdk lar eserleri sunuyor, bu eserleri okuma ve sunma grevi Namk Kemale veriliyordu. 1862 yl iinde Kemal, inasinin Tasvir-i efkar gazetesinde yazm a ya balad. Namk Kemal'in mehur inasi ile tanmas ha yatnn en pnemli olaydr. Zira tercme odasnda Franszca renmi bulunan Kemal iin Bat klt r yabanc deildir. inasi ona siyasi bir kiilik de kazandrd ve sanatn toplum iin kullanlmas ge rektiine Kemal'i de inandrd. Ve Kemal iki buuk yl inasi ile beraber alt, ondan ok ey ren di. inasi 1865 yl balarnda Fransa'ya gidince Tgsvir-i efkar kendisine brakt, 1865 den sonra gaze te tamamen Namk Kemal'in ynetimine girmi ol 56

du. Namk Kemal gazetede yazd m akalelerle en ok eitim davas zerinde duruyor, kadnlarn oku tulmasn savunuyor ve onlara hak verilmesini is tiyordu. Edebiyat dilimiz zerinde duran Kemal, tp fakltesinde tedrisatn Trke olmasn savundu. Tepeba gazinolarnda rumco sylenen Trk aleyhtar arklar ar ekilde eletirmesi Devlet adamlar ile arasnn almasna neden oldu. Zira hkmetin gnderdii tenbihnameye tena halde si nirlenen Namk Kemal, tenbihnameye teessflerini bildiren bir makale ile cevap vermitir. Bu olay Ke mal ile devlet ricalini kar karya getirmitir. 1865 de kurulan Yeni OsmanlIlar cemiyetinin ku rucu ve faal yesidir. Dernein kurulu alm ala rna katlm, basnda program ve prensipleri hak knda yazlar da yazmtr. 10 M art 1867 de yazd ark Meselesi isimli makalesinden dolay hkmet bir kararname yaynlayarak basn ok sk kaytlar altna ald, Sadrazam Ali paa, Kemal'den tasviri ef kar terketmesini istedi, Kemal bu teklifi red etti. Bu sralarda Fazl paann yaynlad mektubun terc mesi ii ortaya kt. Bylece saray iin tehlike ha line gelen Kemalin stanbuldan uzaklatrlmas ge rekiyordu. Bunun iin Kemal Erzurum vali muavin liine atand. Fakat Kemal tayinine ramen gitmek istemiyordu, zira Avrupadan bir mektup alm ve Msrl prens Fazl Mustafa paa onlar arkadalaryle birlikte Avrupaya davet etmiti. Kemal, Ziya paa ve Ali Suavi birlikte kamay planlad ve plan uyguland. arkada 30 Mays 1867 tarihinde Pa rise vard. Pariste fazla kalamadklarndan ngilte rede Londraya getiler. 30 Haziran 1867 de Lond raya gelen Kemal burada Hrriyet gazetesini kar d. 29 Haziran 1868 tarihinde neriyata balayaa 57

Hrriyet gazetesi Namk Kemal'in siyasi mcadele sini simgeler. O iki yl hi bir yere yaz yazmam, sadece Hrriyet gazetesinde yazd yazlarla kii liini ortaya koymutur. Siyasi fikirleri olgunlam, Babaiiye kar adeta sava amtr. Bir yandan da vatan hasreti ile coarak yazd vatan iirleri ba l bana birer hadise oluyordu. Hrriyet gazetesinde savunduklar temel esas lar unlard: 1) M em lekette acilen ynetimde deiiklik ya plmas ve Meruti idaren-in bir an evvel kurulmas zorunludur. Devletin bekas iin bu artt ve bakaca bir kurtulu midi ve imkan yoktu. 2) OsmanlI devletinin tm itimai ve idari ku rumlan bozulmutu. Hepsinin birer birer ele alnmas ve geni reformlar yaplmas gerekmektedir. Bu s lahat acil duruma gelmitir, sratle are bulunmas lazmdr. M-amk Kemal Hrriyet gazetesinde yazarken arkada Ziya paa ile fikir ve eylem ihtilafna d tnden 1869 yl eyll aynda gazeteden ayrld. Trkiye'ye dnmek istedi fakat mracaatlar red olundu. Ancak Ali paa bu gen kabiliyetli Kemal iin bir are dnd. Kendisi onu affetm ez gr nrken zabtiye nazrna bir mektup yazdrd. Zabtiye nazr Hsn paa, Ali paann arzu ve izni ile yazd 8 Temmuz 1870 ve 9 Austos 1970 tarihli iki mektupla Kemal'i stanbul'a dnmeye davet etti. N a mk Kemal 1870 yl kasm aynda stanbul'a dnd, Namk Kemal 5 yl sren srgn devresinde Pa ris'te hukuk ve iktisat dersleri alm, Fransz fikir ve sanat adam lanyle tanm, bilhassa tarihi Leon Cnhun ile dostluk kurmutur. Kemal Avrupadan d nerken dolu ve kamil bir yazar olmutu amma aff 58

artl idi, Trkiye'ye dndl<ten sonra yaz yazm a yacana dair sz vermiti. Ve Ali paa yaad s rece Kemal yaz yazmad. Yalnz bu arada devam eden Fransz-Aiman harbi iin kendisinden Ali paa bir rapor istemi ve Kemal bu raporu yazmtr. Ra por Ali paann takdir ve hayranlm celbetmi ve Namk Kemal'i takdir etmitir. 7 Eyll 1871 tarihinde Ali paa lnce sadaret makamna M ahm ut Nedim paa atand. Yeni sad razam umumi af kard ve Yeni OsmanlIlar a ffe derek onlarn stanbula dnmelerini salad. Avrupadan dnen Nuri, Ebuzzlya Tevfik ve Read ile bir likte STKBAL isimli bir gazete karmaya karar verdiler, ancak izin alamadklarndan bu kerre B RET gazetesini kiraladlar. 1872 de bret yayn ha yatna byk bir beyanname ile girdi. Gazetenin ba yazar Namk Kemal'di. Kemal'in basn hayatma d n balamt. stanbul'da bret be gn kyor, Tasviri efkar haftada bir. Hrriyet ise iki defa ne rediliyordu ve hepsinde Kemal'in yazlar vard. Ne var ki olaylar hzla gelimi Kemalin baz devlet konulanna mdahalesi ve bilhassa M ithat paann valilii ile ilgili karlan dedikodular zerine kale me ald (Garaz marazdr) isimli makale gazetenin kapanmasna sebep oldu ve Mahmut Nedim paa istemedii yazarlar stanbul'dan uzaklatrmak in hepsini ayr ayr memuriyetle grevlendirip stanbul' dan uzaklatrd. Namk Kemal'i 8 Temmuz 1872 de Gelibolu mutasarrflna tayin etti. Kemal nce git mek istemedi amma yeni sadrazam Midhat paa nn tavsiyesine uyarak Gelibolu'ya hareket etti an cak ay sonra azledildi. stanbul'a dnd. 1 Nisan 1873 gecesi Vatan Yahut Silistre isim li piyesi sahneye kondu ve eser byk ilgi grd, 5&

halkn heyecan ve ilgisini bret gazetesi geni e kilde sergilediinden 5 Nisan 1873 gn gazete ka patld. Ve ertesi gn arkadclaryle birlikte tevkif edilerek MAGOSAya srld. Abdiozizin halli ile Murat V. 30 Mays 1876 gn tahta geince ertesi gn Namk Kemal ve ar kadalar hakknda genel af karld. Ve Kemal 19 Haziran 1876 tarihinde stanbula dnd. Murat V.'in akli dengesi bozuk olduundan 93 gn sonra tahttan indirildi ve yerine Abdlhamid II. tahta geirildi. Sultan Abdlhamid han padiah olun ca Kemali yksek mevkilere getirdi. 18 Eyll 1876 tarihinde Devlet uras yeliine atand. 7 Ekim 1876 da kanuni esasi komisyonuna, 4 Kasm 1876 da da anayasa komisyon azalna tayin edildi. Anaya sa hazrlanrken padiah sk sk Kemali yanna a ryor, onunla maddeler ve prensipler zerinde tar tyordu. 6 ay iinde kanuni esasi tasla hazrlanp hkmdara sunuldu. Abdlhamid han anayasa tas lana baz maddeler ilave ettirmi ve bazlarn ta dil ettirmiti kanuni esasi bu tadilatlar yapldktan sonra 23 Aralk 1876 tarihinde yaynland. Merutiyetin^ ilnndan ksa bir sre sonra Padi ah, Ziya paay Suriye valiliine tayin ederken Ke mali ikna ederek bir yere tayin etme teebbsnde bulundu ise de Namk Kemal stanbulda kalmakta s rar etti. Bu olaylar padiah iine ald amma frsat kollad, 5 ubat 1877 de Midhot paa sedaretten az ledildi ve ertesi gn de Namk Kemal tevkif edildi. Ancak mahkeme Kemal hakknda bir karar verme di, onu sulu bulmamt. Bu sebeple yksek mah kemeye evki gerekiyordu fakat bu mahkeme kurul mad, be ay hapis yattktan sonra Akdeniz adala rnda oturmak art ile Hkmdar tarafndan tahli 60

ye ettirileli. 19 Temmuz 1877 tarihinde Midilliye ha reket etti: 18 A r a lk 1879 tarihine kadar sank ve srgn olarak kald Midilli adasnoan af ile ayr lacan dnrken 18 Aralk 1879 da Midilli mutasarrflna atand. Burada Celaleddin Harzemah yazp bitiren Kemal bu eserini Padiah Abdlhamide gnderir. Abdihamid deerini takdir ettii Kemalin bu jestine karlk verdi ve 28 Eyll 1881 tarihinde Namk Kemale (Bl) rtbesi verildi, iki yl sonra da yani 30 Austos 1883 tarihinde de ikinci defa taltif edilen Kemale OsmanlIlarn byk rtbesi (Ni an Osmani) ile taltif edildi, Namk Kemal Midillide yedi yl kald. Bu devrede saray ile aras dzelmi ti. Bu yzden ilmi almalarna daha byk hzla devam etti ve yeni yeni eserler verdi. 15 Ekim 1884 tarihinde Rodos mutasarrflna tayin edildi. Padi ah, Kemalin hareketlerini izliyordu, baarl al malar nedeni ile onu deerlendirdi, kendisine (im tiyaz madalyas) verdi. Rodosta yldan fazla kal d ve halka hizmetini en iyi ekilde yaparken okul ve camiler ina ettirdi. 1877 de Sakz mutasarrfl na atand. Zatrreye yakaland Sakzda hasta l gittike nksetti ve 2 Aralk 1888 gn ld, n ce Sakzda cami hazresine defnolundu ise de Ebzziya'nn padiaha mracaat zerine cenazesi Sa kzdan alnarak GELBOLUya getirildi ve Bolayrda Rumeli fatihi ehzade Sleyman paann trbe si yanna defn edildi. (7)

(7) slam Ansiklopedisi, c i l t ; 9, s a h ife : 54-72. M eydan Laroisse, c ilt: 9, sahife ; 214.

61

B YEM OSMANLILAR DERNENE KATILAN NEML YELER : 1 ZYA PAA (1825-1880) 1825 ylnda stanbul'da doan Ziya paann as ad Abdlhamid Ziyaeddin'dir. Erzurumlu Feridddin Efendi isimli bir gmrk memurunun oludur. Tah silini stanbulda yapm ve Beyazt Rdiyesini bi tirmitir. ocukluunda Farsa renmiti. Daha 17 yanda iken BabIlide Sedaret Mektebi kalemine girdi. ok gzel iirler yazar, kendisine sunulan me tinleri anlaml okurdu. Bu yzden daha ocukluun da arkadalar arasnda hret oldu. Ksa srede is mi ricalin kulana kadar gitti ve Reit paann dik katini ekti. Reit paa bu istidatl gencin ykselme sine yardmc olmakla onu 1855 ylnda Hkmdar Abdlmecid Hann nc ktipliine tayin ettirdi. Saray ktiplii Ziya paa iin yeni bir imkn ve ikbaldi. Memuriyetine baladktan ksa bir sre iin de Franszcay da rendi. Bu yeni evre ve tan t yeni insanlar genellikle paazadeler ve Bat hay ran aydnlard. Onlar birtakm yeni fikirleri tartyor ve OsmanlI devletinin geriliine ve batna are ar yorlard. Onun iindir ki Ziya paa da arabuk bu yeni insanlarla kaynat, onlarla dost oldu ve fikirle rini de benimsedi. Bylece yeni hareketlerine taraf tar, reform isteyen ve devlet ynetiminde mutlaka deiiklik yapacak olan ihtillciler arasna Ziya pa a da katlm oldu. O srada kurulan YEN OSMAN LILAR gurubuna katld. Fakat hareket ve szleri dik katle izleniyordu. Yenilik taraftar olduu, meruti idareyi istedii anlalnca Ali paa tarafndan ktip 62

likten azledildi. Saray ktipliinden -azledilmek Ziya paa iin ar bir darbe olmutu amma Osmanl Dev let adamlar kimseyi birden harcamak istemezlerdi, daima yeni grevlerle muhalifleri kazanma yolunu se erlerdi. Bu sebeple Ziya paa da azledilmekle bir kenara atlmad, kontrol altnda bulundurulmasna ramen Zabtiye mstearlna getirildi. Fakat onun Zabtiye mstearlnda da rahat etmiyecei belli idi, esasen Ali ve Fuad paalar Ziya paann stanbul dan uzaklatrlmas kansnda idiler; uzaklatrma i lemi srgn eklinde olmuyordu, taltif ve terfi etti rilerek gnderilmesi iin kendisine (Paalk) rtbe si verildi ve Atina elilii ile Kbrs mutasarrflna tayin edildi. Siyasi grleri kuvvetli, iini bilen bir insan olduu iin alt ay sonra Padiah tarafndan s tanbul'a arld ve kendisine Bosna-Hersek denetim grevi verildi. Ziya paa bu denetimde ok baarl olduundan mkfatlandrlarak nce Meclisi Vl zalna, bilahare de Adalet Bakanivna atand. Ne var ki Ali paa da, Fuad paa da Ziya paaya gven miyorlard. stanbul'da kalmasnda tehlike grdkle rinden Adalet Bakanlnda bulunan Ziya paay n ce Amasya mutasarrflna tayin ederek stanbul' dan uzaklatrdlar. ki yl Amasya mutasarrfl g revini ifa ettikten sonra Samsun mutasarrflna ta yin edildi. Bu srada hakknda ihbar vaki olduun dan tahkikat ald. Tahkikat komisyonu Ziya paa nn susuz olduuna kanaat getirdiinden dosyasn kapatt ve susuzluu sabit olan Ziya paann stan bul'a dnmesi mmkn oldu. stanbulda tekrar Mec lisi Vl zalna atandndan yeni grevine ba lad. Ziya paann stanbul'a dn ile hayatnn ye ni bir dnemi balar ki bu dnemde Ziya paa byk 63

siyasi olaylarn iinde aktif bir unsurdur. stibdada kar tekiltlanmak gereini duyan gene OsmanlI larla iliki kurar, devlet ynetiminin deitirilmesini o da istemektedir. O srada kurulmu bulunan Yeni OsmanlIlar Cemiyetine katlarak dernein en faal yelerinden birisi haline geldi. (1865). 1867 ylnda Kbrs mutasarrflna tayini, kan Ziya paa, Kb rsa hareketini geciktirmek iin bahaneler icat etti ve bir sre daha stanbul'da oyaland. nk o s rada Fransada bulunan Fazl Mustafa paadan Pa rise gelmesi iin davet almt. Arkada Namk Ke mal ve Ali Suavi ile temas kurarak birlikte kamay planladlar ve Ziya paa arkadalar ile birlikte 17 Mays 1867 de Parise vasl oldu. Parise gelip Jntrk hareketi yneticileri ara sna giren Ziya paa dier Jntrkler gibi Pariste fazla kalamad. Sultan Azizin Paris ziyareti nedeniy le Fransa hkmeti Jntrklere Fransay terketmelerini emretmi olduundan onlar da Londraya ge tiler. Londrada cemiyet adna Ali Suavinin kard Muhbir gazetesinde siyasi mcadelelerini srdrr ken Ali Suavi ile aralar aldndan Ziya paa ar kada Namk Kemal ile birlikte 1868de Hrriyet ga zetesini karmaya balad, Namk Kemal gazeteden ayrlnca da tek bana gazeteyi karmaya devam etti. Hatta kendisi Londradan ayrldktan sonra s vireye gemek zorunda kalmasna ramen gaze tesini brakmad ve son 12 saysn Cenevre'de ne retmeye devam etti. Ali paann lmne kadar srgnde kalan ve Avrupa'da dolamaya mecbur edilen Ziya paa bu srgn srasnda da bo durmad, siyasi mcadele sine devam ettii gibi eserler de vermekten geri kal mad. TERKB- BEND, TERC- BEND, ZAFERNAME

64

gibi eserlerini yazd ve yaynlad; gazellerini yazp eser haline getirdi ve eitli eviriler yapt. Kendisine ba dman kabul ettii ve btn Jntrklerin kar olduu Ali paa lnce affa nail ola rak stanbul'a dnd ye her zamanki gibi Osmanii devlet ricali tarafndan yeniden greve atand. cra Cemiyeti yelii, Devlet ras zalnda bulundu. Ziya paa da dier Jntrkler gibi belirli kii lere kar idi ve hedefleri Padiah deitirmek ko nusu zerinde teksif ediliyordu. Bu bakmdan o da Sultan Azize kar idi, Ali Ve Fuad paalarn d man idi, kendilerini yle gryor, yle kabul ediyor lard. Bunlar deiirse her ey dzelecek zann Jntrklerin anlalmaz zaaf ve aczleridir. Halbuki d man olduklar, tahttan indirmek iin tekilatlar, kur duklar Abdlaziz Han onlar daima himaye etmi, ikbal ve saltanatlarn salam, devlet makamlarn da onlara en nemli grevleri vererek kiiliklerinden lkesini ve milletini yararlandrmak istemitir. Fakat Sultan Aziz ne yapsa kr etmedi, Jntrk camiasna daima antipatik ve kt grnd. Onlar her vakit Pa diah Abdlaziz'i tahttan indirip yerine Murad' ge tirmeyi hayal ettiler ve tm savalarn bu gayeye y nelterek sonu ta aldlar amma bu tutum dahi Jntrklerin yabanc etkisi ve bilhassa Masonlarn te sirinde kaldn saptar. Ziya paa da bu etki altn da kalan ve belki de Mason locasna girip devleti ierden ykmak isteyen kiilerden birisi oldu, artlar bunu gerektiriyor ve o devrin modasnda Masonluk ba keyi igal ediyordu. Ziya paa ve arkadalarnn Sultan Aziz'e kar dmanl onu tahttan indirinceye kadar devam etti, bunda muvaffak da oldular ve tahttan indirilen Abdlaziz yerine MURAT V. Osmanl tahtna oturtul 65

du. Padiah V. Murat olunca Ziya paaya da yeni ufuklar ald, Mabeyni Hmayun baktipliine ta yin edildi amma bu greve daha balamadan arka dalarnn devreye girip perde arkas oynamalar so nucu Maarif mstearlna atand. 1876 yl Jntrkler iin olduka' hareketli gei yordu. Murat V.'in tahta karlndan hemen sonra yeni bir karamsarlk sard etraf. Jntrkler yanl bir i yaptklarn, tahta geirdikleri adamn mason luktan baka zellii olmad, stelik akli dengesi nin yerinde olmad anlalmt. ktidara yeni bir aday arand. Bu da hazrd, kendi aralarnda bulunan Veliaht Abdlhamid Han... ilerde Kzl Sultan diye isimlendirecekleri Abdlhamid han hepsinin umudu idi, onun meruti idareyi kuracana, anayasay ka bul edeceine inanyorlard. Konuyu kendisi ile de mzakere ve sonuca baladlar. Murad V. tahttan in dirilecek, yerine Abdlhamid han, padiah olacakt. Ve yle de oldu. Murat V. tahttan indirildi, yerine Ve liaht Abdlhamid han padiah oldu. Fakat Jntrklerin yanld bir ey vard, Abdlhamid han zeki ve dirayetli bir insand, kendilerini de ok iyi tanyordu, zaafjarn, glerini, kiiliklerini, tekilatlarn, etkisi altnda olduklar eyleri kendilerinden bile daha iyi ve daha yakndan tanmakta idi. Hkmdar oluncaya kadar onlara eyvallah demesi devleti ele geirdikten sonra da ayn tutumunu devam ettirmesi sz konu su deildi. Nitekim padiah olur olmaz kanuni esa sinin hazrlanmasn emretmi ve kanuni esasi hazr landktan sonra Namk Kemal ve Ziya paalar deil, kendi anlayn kanuni esasiyeye koydurmu ve o ekilde iln etmiti. Meclisi topladktan sonra ya banc unsurlarn ve gayri mslimierin mdahalesini grnce Meclisi de datvermiti. Bunlarn erken ha

66

reketler olduuna inand iin harel<etin balarn da tandndan Jntrklerin hepsini stanbuldan uzak latrmak ya da onlar zararsz hale getirmek iin ha rekete geti. Ancak hkmdar olarak Abdlhamid han iki Jntrk'e Ziya paa ve Namk Kemal'e ok yaknlk gsterdi, ancak bu iki kiinin deerini kabul etmekle beraber, fikirlerinden vazgemediklerini bi liyordu, dn Sultan Azize dman olan bu kiilerin yarn da kendisine dman olacaklarndan emindi, bu sebeple bu ok deerli iki insana rtbe ve unvan lar vererek onlar stanbuldan uzaklatrd. Pek ok eser vermi ve Devlet ras yesi iken Harabat yazm. Ziya paaya edeb kiiliinden do lay sayg duyan Abdlhamid han, onun siyasi ba arlarn da sayg ile anyordu. Amma ne are ki fi kir ayrlklar vard ve onlar deitirmeye muvaffak olamamt, bu sebeple her ikisini stanbuldan uzak latrd. Ziya paaya vezirlik payesi vererek Suriye valiliine atad; bir sre sonra da onu Konya valili ine tayin etti. Padiah, valisi Ziya paann bulun duu yerde de rahat durmayacan tahmin ettiin den Konyada bir yl kaldktan sonra yeniden tayini ni kard. Bu kerre Adana valisi olmutu. 1876 yln dan 1877 sonlarna kadar Suriye ve Konya valiliin den Adana valiliine getiriliyordu. Adana valilii onun son grevi oldu, iki yl Adana valilii yapmt, Adana'da hastaland ve 1880 ylnda Adanada vefat et ti, Adana Ulu Cami kabristanna defnedildi. (1880) Ziya paa air, edebiyat ve siyaset adam olarak Yeni OsmanlIlarn hrriyet ve demokrasi hakkndaki fikirlerini genlere ve son-raki nesillere ak tarma imknn bulmutur. Devlet ynetimindeki k tlkleri byk bir ustalkla ileyen Ziya paa istib dada kar halk uyaran byk bir hoca ve uyarc 67

dr. Sade ve mkemmel slbu ile etkin olmu, me ruti idarenin kurulmasna eylem ve fikir adam ola rak byk katkda bulunmutur.

2 NUR PAA { 1883) :

Arif paann olu olan Nuri paa gen yata sa raya girdi ve Abdlmecid hann dul kz Fatma Sul tan ile evlenerek saraya damat oldu. Ancak o da b tn paazadeler gibi Bat tesirinde idi, Osmanl Dev letinin bir kmazda olduunu gryor ve devleti kur tarmak iin meruti idareden baka kar yol grm yordu. Bunun iin Yeni OsmanlIlar arasna katld, fikir ve eylem birliine giriti. Abdlaziz hann taht tan indirilmesi, Murat V.in tahta karlmas ve Abdlharnid hann padiah iln olaylarnda Nuri paa da eylem birlii yapm ve ihtillcilere yardmc ol mutu. Abdlhamid han olaylar yakndan izledii iin baz paalarn ve bilhassa Nuri paann gizli eylem lerine mim koymu ve padiah olduktan sonra Midhat paa, Hseyin Avni paa, Hayrullah Efendi ve Nuri paann mahkemeye evklerini emretti. Bu kii ler cinayet ve suikast iddias ile hkim huzuruna karldlar. Mahkemeleri ok uzun srd. Ancak 1881 ylnda sonuland. Yksek mahkeme Nuri paay da idama mahkm etti ve damatlk sfat kaldrld. Fa kat Padiah idamlarn hepsini mebbet hapse tohvil edince Nuri paa da kalebent olarak TAFe srl d. 1882 ylnda Taif yolculuunda akln kaybetti ve Taife vardktan ksa bir sre sonra 1883de Taifte ld.

3 EBZZYA TEVFK (1849 - 1913) :

Yeni OsmanlIlar Derneinin kuruluundan der nee ve eyleme katlan Ebzziya Tevfik, Trk mat-

68

baachn gelitiren yazar, gazeteci, siyaset ve dev let adam ve edebiyat hviyetiyle basn leminnizin en nemli tarihi kiilerinden birisidir. Asl ad: Meh met Tevfik olup 1849 ylnda stanbulda dodu. Ba bas Konya Kohisarndan Kmil Efendi isimli biri sidir. Ebzziya Tevfik, bu ad srgnde alm, sr gnde yazd makalelere Ebzziya Tevfik imzasn attndan srgnden sonra da ayn ismi kullanma ya devam etmitir. Bu sebeple asl ad unutulmu ve Ebzziya Tevfik diye tannmtr. Ebzziya Tevfik 1865 yllarnda Namk Kemal ve inasi ile tant ve onlarn fikirlerini benimseyerek kurmu bulunduklar Yeni OsmanlIlar Cemiyetine ka tlmakta tereddt etmedi. Ebzziya, anlarnda Yeni OsmanlIlar Cemiyetine kuruluundan be ay sonra 1865 yl iinde katldn ve 105 sayl yesi oldu unu ak ak syler. inasinin Tasviri Efkr gazetesinde toplanan OsmanlI aydnlar arasnda bulunmak Ebzziyay mut lu klar, onlarn sohbetlerinden ayrlmamak ister ve orada gncel konular iinde ideolojik fikirleri ve si yasi kanaatleri ekillenir. Fakat Yeni OsmanlIlara i tiraki fikri safhada kalr, nitekim 1866, 1867 yllarn da Yeni OsmanlIlarn tm srgne giderken Ebz ziya stanbulda kalabilir. 1868 ylnda Ebzziya yaz hayatna atlm ve TERAKK gazetesinde makaleleri kmaya balam tr. inasi 1871'de lnce Tasvir-i Efkr gazete ve matbaas sata karld. Fazl Mustafa Paa, Namk Kemalle Ebzziyann mzayedeye girip matbaa ve gazeteyi satn almalarn isteyince ikisi mzayedeye girdiler ve matbaay-satn aldlar. Bu, Fazl Mustafa paa satn alnan matbaa ve malzemeyi Ebzziya ile 69

Namk Kemal'e hediye etti, Nami< Kemal hjssesinden vazgeince Tasvir-i Efi<r ve matbaas Ebzziya'ya kald. Ebzziya Tevfik, kendisine intikal eden bu mat baa malzemelerine baz ekler ve yeni paralar da katarak byk bir tesis kurdu, bu tesisi Sultanhamamnda 1872'de hizmete'at ve bu matbaada ilk defa Namk Kemal'in yazd SELHADDN EYYB, Reit paann siyasi yazlarn ihtiva eden bir MEC MUA ve kendi eseri olan ECEL- KAZA isimli eser ler basld. bret gazetesinde muharrir olarak yaz yazarken Terakki gazetesindeki yazlarn da ihmal etmiyor du. Matbaasn bir sre sonra Beyolu'na nakleden Ebzziya 1872 yl kasm aynda HADKA gazetesi nin bamuharriri oldu. Hadika kapatlnca imtiyazn alm bulunduu SRC isimli gazetesini 18 Mart 1873 de karmaya balad. 10 Nisan 1873 tarihinde verilen bir fermanla Na mk Kemal Magosa'ya, Nuri ve Hakk bey Akkaya, Ebzziya ve Ahmet Mithat da Rodosa srldler. Rodos'taki srgn hayatnda Ebzziya 25 fen ilmini ihtiva eden MAHYET- ULUM isimli eserini ha zrlad. Ve 1876 ylna kadar Rodosta kalan Ebzzi ya 31 Mays 1876 tarihinde tahta geen Sultan IVurat V. tarafndan affedilerek stanbula dnd. 1876 tarihinden sonra matbaaclk zerinde ke sif bir alma yapan Ebzziya arka arkaya verdii eserleriyle Trk fikir ve sanat hayatna nemli eser ler kazandrd. Salname-i Hadika, Nmne-i Edebiyat- Osmaniye bu devrede yazd eserlerdendir. Ar kadalarnn stanbuldan uzaklatnlmalanndan i killenen Ebzziya 1877 ylnda matbaaclk ilerini tetkik etmek zere Viyana'ya gitti. 70

1873de Rodosa giderken matbaasn Mihron Efendiye brakmt. Dnnce matbaaclkla urat ise de neriyata fazla nem vermedi. 1880'den son ra NESVSAL- MARFET isimli takvimi bugn bile deerini koruyacak kadar nefis baslmtr. Ktphane-i meahirde 80den fazla kiinin biyorafisini vermiti. Ucuz ve ok kitap basma taktii ile halka fikirlerini intikal ettirmeyi planlayan Ebzziya ok ge ni bir neriyata girimi, kendi imtiyaz altndaki dergiler ve gazetelerden baka Envar- Zek, Gay ret, Hazine-i Fnn. gibi dergileri de matbaasnda basmtr. Namk Kemalin Osmanl Tarihi isimli ese rini de basmaya balad ve birinci cz 6000 adet satan bu eserin basm 1888 senesinde sarayn emri ile durduruldu. 1888 yl Ebzziya iin talihsiz bir yl d, eserlerin baslmadan nce kontrol sistemi geti rilince o da Mecmua-i Ebzziya yaynn tatil etti. Bu yl arkada N. Kemal lmt, hi ekinmeden pa diaha bavurarak arkadann vasiyetini yerine ge tirdi ve Namk Kemalin cenazesini Boldyra getirtti. Ebzziya bilahare Sanayi Mektebi Mdrlne tayin edildi amma 1891'de tevkif edildi. Fakat 10 gn iinde tahliye edildi. Sonra Devlet ras Bidayet Mahkemesi zalma tayin edildi. Ancak bu grev de iken masonlukla itham edilerek tevkif edildi. Bu ikinci tevkifi de birka gn srd. Bu jurnal ve tev kifinin sebebini aratrd ve avukat Gregor Efendi tarafmdan yaplan bir jurnal neticesi tevkif edildiini rendi. Bu ihbarn avukat tarafndan yapld ve avukatn Msrl brahim paann gnderdii 370 li ray almak iin bu yola bavurduunu renmesi Ebzziyann ok arna gitti, bu srada Pariste bu lunan olunun da lmesi onu aclara garketti ve sh hati ok bozuldu. 1896da ok sarslan Ebzziya 1897

ylndan itibaren Mecmua-i Ebzziyann yeniden ne riyatna balad. Fakat 9 Nisan 1900 tarihinde tevi<if edilerek Konyaya srld. 1900 ylndan 1908 ylna kadar Konya'da srgnde yaayan Ebzziyanm bu devrede sessiz kald ve adeta dinlendii grlr. kinci Merutiyetin iln zerine serbest kald ve 13 Mays 1909 da Antalya mebusu olarak parlamento ya girdi. Ebzziya Tevfik 1913 ylnda stanbul'da ld, Bakrky'de olu Ziya'nm kabri yanna defnedildi.

4 _

KN PAAZADE RIFAT BEY (1844-1891) :

Yeni OsmanlIlar Derneine sonradan katlan Jntrklerin Paris'teki almalarnda onlar destek leyen ve Jntrklerin Avrupada tekiltlanmalarn ve faaliyet gstermelerini salayan Rfat Bey 1844 ylnda stanbulda dodu. Kni paann olu oldu undan btn paa ocuklar gibi o da ciddi bir ei timden geerek gen yata, yani ocuk yanda Ba bIli Tercme Odasna ktip oldu. Tercme odas o devrin ihtillcilerinin slendii bir nevi eitim merkezi idi, orada yeni eyler rendi, devletin bozuk dze nine are arayan arkadalarnn fikirlerini, ideoloiilerini o da paylat. Yeni OsmanlIlar Cemiyeti ye leriyle yaknl onu da cemiyet yeliine evketti. Petersburg elilii baktipliinden feriklik rtbesi ile Dar- ray Asker zalma tayin edilince stan bul'a geldi. Fakat Jntrk akmna kart. Yeni Os m anlIlara yaknl aa ktndan bu ilerici kii nin rtbesi geri alnarak Paris eliliinde maiyet me murluuna atanarak Parise gnderildi. Pariste bir sre kald. Yeni OsmanlIlarn mer kezi Parise tanmt, onlara yardm etti. Grevi bi 72

tince de sefaretteki grevinden istifa etti, nce s tanbul'a. oradan da Msr'a geti. Msr'da bulunduu srada Arab Paa isyanna katldndan ngilizler tarafndan Msr'dan karld. Konya ve Bursa'da kendisine grev verilerek reji na zr oldu. stanbul'da doan ve asl ad Ahmet olan Rfat bey siyaset ve ilim sahasnda devri iin nemli olan HUKUKU DVEL eserini iki cilt halinde 1873de s tanbul'da yay n la m tr. Jntrklerin gelime ve ne riyat hayatlarnda baarlar iin katkda bulunan, onlara hukuki ynden yardmc olan Rfat bey 1891 ylnda stanbul'da vefat etti. 5 SADULLAH PAA (1838 -1891) : Vezir Ayal Esat Muhlis paann olu olan Sadullah Efendi 1838'de Erzurum'da dodu; stanbul' da Darlmaarifte okudu, Fkh, Arapa, Farsa, Fran szca rendi. 1853 ylnda Varidat kalemine ktip oldu, sonra Mezhebler Mdrl grevini yklendi. 1866'ya kadar bu grevlerde kald. 1868'de Devlet ras Maarif Dairesi bamuavini, 1869'da Devlet ras yesi oldu, sratle ykseldi. 1870 ylnda Dev let ras baktipliine atand. 1871'de Matbuat mdr ve Divan Hmayun tercman oldu. 1874'de Defteri Hakani Nazrlna, 1876'da Temyiz Mahke mesi reisliine, ve ayn yl Ticaret Bakanlna geti rildi. Abdlaziz tahttan indirilip Murat V. halife olun ca o da btn Jntrkler gibi terfi ettirilerek Mabeyn baktibi oldu. (1876). Fakat Abdlhomid han padi ah olunca Sadullah bey de stanbul'dan uzaklat rld. Filibeye siyasi komisyon yesi olarak tetkike gnderildi. 1877'de Berlin elilii ile Berline gnde 73

rilen Sadullah bey 1883'de Viyana eliliine atand. Sadulloh bey an teknik gelimesini dikkatle izlemi, Bat edebiyat ve bilim leminden edindii tecrbeleri eserlerinde yanstm; akln, bilimin de erini anlatan mehur (ONDOKUZUNCU ASIR KA SDES) ile n kazanmtr. Aklc felsefeden yana o la n , a n gelimesini dikkatle izleyen ve Trkiye' nin de muasr medeniyet seviyesine erimesi heye can ile eserler veren ve yeni OsmanlIlarn a r a s n a katlmaktan ekinmeyen bu Trk devlet adam, air ve yazar Sadullah paa. 1891 ylnda Viyanada inti har ederek ld. 6 SLEYMAN HSN PAA (1838 -1892) : Byk Trk, yazar ve byk kumandan. Jntrk hareketinin en hararetli fikir adamlar arasnda yer alan Sleyman paa 1838de s t a n b u l'd a dodu. Basit bir ekercinin oludur. Byk kabiliyeti, cesa reti ve zeks ile en yksek makamlara erimi olan Sleyman paa 1859 ylnda Harbokulundan mezun oldu, subay olarak Yeni Pazar, Hersek ve kodrada grev yapt. kodrada iken Melamilerle temas ol du, pirlerinden iltifat da gren Sleyman Hsn pa a Girit isyannn bastrlmasnda byk yararlk gs terdi, Bu hizmeti k a r l n d a (k a y m a k a m l a ) yk seltildi. 1872de kaymakamla getirilen Paa bir yl sonra miralayla terfi etti. Sratle ilerledi. Asker Okullar Nazrlna atannca byk yenilikler yapt. Asker Okullar ynetmeliinde nemli deiiklikler yapmak suretiyle byk hizmetleri oldu. 1865'de kurulan Yeni OsmanlIlar arasna katld ve Padiah Abdlazizin hllinde deedi hizmetleri oldu. B y le c e m e r u ti h a r e k e t l e r e e y le m adam ola rak byk hizmetler yapt. 74

Fakat tahta kan Murat V.in de halli gereldL

Hkmdarlk makcmmo veliaht Abdlhamid Han ge tirilince Abdlhamid yakndan tand btn yeni OsmanlIlar stanbul'dan uzaklatrrken Sleyman paa da 1875da Bosna-Hersek kumandan tayin edi lerek uzaklara gnderildi. O srada Karadada isyan kt, isyan byk hir basiret ve cesaretle ve srat le bastrd. 1877-1878 yllarnda patlak veren T rk Rus savanda IPKA geidinde Ruslar byk bir bozguna uratarak IPKA KAHRAMANI unvann al d. Bundan sonra Padiah Abdlhamid tarafndan Tuna ve Balkon Ordular Bakomutanlna atand. Fakat Abdlhamid bu Trk ve ileri grl kuman danndan holanmyordu. Rus savandan sonra S leyman paay mahkm etmek iin are arad ve muharebenin kaybedilmi olmasn bahane ederek Padiah tarafndan mahkemeye verildi. Mahkeme sonunda rtbeleri geri alnarak Badata srld. 1878 yl sonunda Badat'a srlen Sleyman paa 14 yl Badat'ta kald ve 1892 ylnda Badatta ld. Sleyman paa zeki ve ok mdebbir, o derece de cesur bir Jntrktr. Yeni OsmanlIlar arasna sonradan katlm ve hayat boyunca lksne sa dk kalmtr. Birok eser veren Sleyman paa TRK DEVLETLER TARH dersinin okul kitaplarna kon masn salam, Trklerin dilinin Osmanlca deil, TRK DL olduunu haykrm, Trkln ak a iln etmi ve OsmanlIlarn fikirlerine bu ynden muhalefet etmitir.

7 YUSUF AKORA (1879 -1935) :

hretli Jntrklerden Yusuf Akora, Yeni Os manlIlar Dernei kurulduu zaman hayatta bile de ildi. Ancak Dernek kenlini dattktan sonraki idea75

stler gurubu iinde nemli yeri olan Yusuf Akora 1879 tarihinde Simsar'da dodu. stanbulda Harbiyede kurmay smfma ayrlmken ihtill hareketleri ne katld iin tutukland. Yldz Saraynda yaplan sorgusundan sonra Divan Harbe sevkedildi. Divan Harb Akora hakknda mebbet kalebentlik cezas verirken askerlikten de tard etti. Fizan'a gnderil mek zere Trablusgarb'e gnderildi. Burada karar beklerken, stanbuldan yeni bir karar geldi. Buna gre Trablusgarbta kalmasna, Fizana gidiinin kal drlmasna, cezasnn aff ile askeri rtbesinin iade sine karar verilmiti. Trablusgarbta rtbeleri iade edilen Yusuf Akora burada fazla kalmad, 1899 y lnda Parise kat. Merutiyetin ilnn mteakip kendisi Trkiyenin yeni ufuklara doruiduuna inanyordu. Trk mill mefkuresine gnl vermiti. Rusyada inleyen esir Trkleri kurtarmak gerekiyordu. Bu inanla ve Jntrklerin getirdii Trklk lksn yaymak ze re Rusyaya gitti, Kazanda Muhammediyye Medre sesinde Trk edebiyat, Trk tarihi ve corafya ders leri hocas oldu. Fakat Kazan'da polis takibine u rad, stanbul'a dnmek zorunda kald. stanbulda BursalI Tahir, Ahmet Mithat, Necip Asmla birlikte TRK DERNEni kurdu. 1911 ylnda Trk Yurdu Cemiyeti ve Derginin kurucular arasnda yer ald. Trk Oca faaliyete geince Yusuf Akora da ora da geni ekilde faaliyet gsterdi. 1917 de tekrar Rusyaya gitti amma bu gidiin de resmi sfat tayordu. Trk Kzlaynm temsilcisi idi ve Trk esirlerinin mbadelesi iin gitmiti. Pek ok eser veren, Trkln yaylmas iin alan bu byk Trk, Trk stiklal Sava ba laynca Anadoluya geti. Milli mcadeleye katld ve 76

savatan sonra stanbul niversitesi Edebiyat Fakl tesi ve Ankara niversitesinde retim yesi olarak grev yapt. Trk dili, edebiyat ve tarihi zerinde almalar ile nl olan Yusuf Akora'nn yaynlan m eserleri pek oktur. ocukluundanberi durma dan yazan, alan bu deerli Trknn makale leri de an,n en etkin dergi ve gazetelerinde yer almtr. Trk, Kazan muhbiri. Bilgi, Trk Yurdu gibi dergilerde devaml yazd. Trklk ideolojisi ile siyaseti bir arada ve us talkla yrtt. Kendisi esasen Pariste siyasi ilim ler de tahsil etmiti. Cumhuriyet devrinde parlak bir a yaayan Trklk akmnda Yusuf Akorann hizmetleri ve yeri ok byktr. Kars Milletvekili ve Trk Tarih Kurumu bakan iken 1935 ylnda stanbul'da ld. 8 ABDLHAM MEMDUH EFEND (1866 - 1904) : 1866 ylnda stanbulda doan Abdlhalim Jntrk hareketine katlan gazeteci ve yazarlardandr. ocuk yanda iken Hariciye nezaretine katip oldu. Mizan gazetesi yazarlarndandr. Abdlhamit idare sine kar olan hrriyetilerden olduu ve padiah iddetle tenkit ettiinden tevkif edildi. Mahkum ola rak stanbuldan srld. Fakat dier hrriyetiler gibi o da srld yerde kalmad, Parise kat. 1900 ylnda kat Avrupada ok skntl gnler ge irdi. Londraya yerleti ve 1904 ylnda Londrada ld. Abdlhalim efendi de dier hrriyetiler gibi Trk edebiyat ve tarihi zerinde alm, eserler vermitir. 1888 de hazrlad Osmanl edebiyat ta rihi isimli eseri ile Trk Ak Antolojisi unutulmaz 77

eserleri arasnda yer alr. Piyesler, hl tercmeleri, fkralar ve edebi eserler vermitir. Ayrca kk manzum bir eseri de yaynlanmtr. 9 BASRET AL EFEND (1845 - 1910) : Jntrklerden Ali Suovinin arkadadr. Enderunda yetimi, fakat Sarayo daima muhalif kalm tr. 1869 da karmaya balad Basiret gazetesin de Ali Suavi de makale yazyordu. Ancak Craan baskn olayndan sonra Ali efendinin Basiret gaze tesi kapatld ve kendisi am'a srld. 1908 ylna kadar Suriye'de kaymakamlk grevlerinde bulundu. 1908'de Merutiyetin ilnndan sonra stanbula dnd tekrar Basireti kard. Ve ayn yl yani 1908 de Yldz'n Hatas ve 1909 ylnda da Yarm Asrlk Vakayi Mhimme isimli eserlerini yaynlad. Ancak ga zetesi kndan hemen sonra kapatlnca Ali efen di Berlin'e gitti, orada bir sre kald. 1910 ylnda stanbul'a dnd ve ayn yl stanbulda ld.
10 MDHAT PAA (1822 - 1884) :

Ruscuklu Hac Ali efendizade Hac Hafz Meh met Eref efendinin olu olan Midhat paa 1822 y lnda stanbul'da dodu. Asl ad Ahmet efik'tir. 12 yanda Divan hmayun kalemine devam eden Ah met efik, Kuran Kerimi hfzettiinden Hafz efik diye anlrken bu kerre Divani yazsn alt ayda rendiinden tm divan katiplerine verilen Midhat mahlas kendisine verilince ad Mithat olarak kal d. Nahiv, mantk, fkh ve hikmet okudu. Farsa rendi. 1840 da Babialide Sadaret Mektub kalemine tayin edildi, iki yl sonra am. tahrirat katiplii em rine memur olarak gnderildi. 4 yl Suriyede kal dktan sonra stanbul'a geldi ve Sami Bekir paa78

nm katipliine atand, onunla Konya ve Kastamonu ya gitti ve 1848 de stanbula dnd. 1850 de girdii Meclisi VALA'ya 1851 de serhalife tayin edildi. Kbrsl Mehmet pacnm durumunu tetkikle grevlendi rildi ve hzinenin 30 bin kese akelik olacan b yk bir dirayetle tahsil etti. Mehmet paann hata larn ortaya koyan Mithat efendi, bu paann azli ne sebep oldu. Bu tefti sadrazam Reid paann takdirlerine vesile oldu ve Midhat paa Meclisi vo lann en nemli sr katibi olarak Reid paann ya nnda yer ald. 1855 de Rumeiide tetkike gnderi len Mithat efendi alt aylk bu gezisi srasnda su lular tesbit ve cezalarn verdi. stanbula d-ndnde Bursa zelzelesi olduundan halk teskin ve gerekli mdahaleyi yapmak zere grevlendirildi. Fa kat sadrazam olan Kbrsl Mehmet paa. Mithat efendinin aleyhinde bulunduundan buna ierleyen Mithat efendi Meclisi Valada muhakeme edilmesini istedi, kendisini savundu ve kendisine garaz oldu unu ispat ettiinden bu hareketler onun halk in dinde itibarn ok ykseltti. 1857 de baz valiler hak, kndaki ikayetleri tetkik ve bulgarlar tarafndan karlan olaya mdahale grevi ile Trnova'ya gitti. Ve byk bir baar salad. 1858 de Sadrazamdan izin isteyen Mithat efendi tedavi iin Avrupaya ha reket etti. Londra, Viyana ve Paris'te kald sre Franszcasn ilerletti. stanbula dnnce de 1859 da Meclisi Vala bakatipliine atand. 1861 de paa rtbesiyle N valiliine atanan Mithat efendi. Ni valiliinde ok baarl olmutu 1863 de Pizren ve civarnda zabtiye tekilatnn kurulrpasn salad ve inzibat temin etti. Silistre, VIdin, Ni vilayetleri birletirilerek TUNA vilayeti ku rulunca bu vilayetin valiliine de 1864 de Mithat pa a getirildi. 79

Tuna vilayetini imar ve ihya eden voli Vthat paa eok baarl olduundan terfi ettirilerek Dev let uras bakanlna tayin edildi, -Fokct Ali paa, devlet uras bakonnn tutumundan rahatsz oldu undan o srada Devlet uras bakatibi bulunan Mahmut Nedim paa vastasyle Mithat paay Ba dat valiliine atama emrini tebli ettirmi ve Mithat paa 27 ubat 1886 da kendisine tebli edilen Ba dat velilii grevini kabul ederek Badata gitti ve kendisine 6.nc ordunun kontrol grevi de verilmi olduundan otorite ve kuvvetini kabui ettirdi, e itli hizmetler grme imkann buldu. 1871 de Mah mut Nedim p a a sadrazam olunca Mithat paa Ba dat velilii grevinden ayrlmak zorunda kald ve s tanbul'a dnd. Mithat paa stanbula dnnce hrriyeti ve Jntrkler etrafn sarp konanda toplanmaya ba ladlar. Saray hafiyeleri durumu tesbit edince Mit hat paa derhal Edirne valiliine atand. 1872 de ya plan bu atama paann houna gitmedi, hareketin den nce Padiahn huzuruna kt ve Mahmut Ne dim paann ktlklerini anlatma imkann buldu, Edirneye hareketinden be gn sonra Mahmut Ne dim paa s e d a r e t t e n a ln a r a k y e rin e Mithat paa sadrazamlk mevkiine getirildi. Mithat paa, sadrazam olur olmaz hemen ic raata geti, srgnde bulunan Jntrkleri ve hrri yet paalar stanbula getirtti. irvanizade Rt paay ileri bakanlna tayin ederken Cev det paay maarif nazr. Sadk paay da maliye na zr nasbetti. Ancak ay sonra azledildi. 1873 de Divan Ahkm Adliye Nazrlna tayin edildi. Daha sonra irvanizade Rt paa sadrazam olunca bir Meclisi Mebusan almas iin Mithat paann bir 80

layihay kaieme almas kararlatrld. Fakat Rt paann konuyu vakitsiz padiaha amas tepkiyle karland ve Mithat paa grevinden azledildi (1873). Grevinden azledilince stanbul'da da kalmas ho grlmedi, Selanik valisi olarak stanbuldan uzak latrld. Selanikte yapt hayrl faaliyet ve ortaya koyduu eserler pheyi ektiinden .1874 de Sslanik valiliinden de azledildi. 1875 ylna kadar bahe ileriyle asude bir ha yat yaayan Mithat paa 1875 de tekrar adliye na zr oldu. Fakat sadrazam Mahmut Nedim paay tasvip etmediinden istifa etti. Padiah Abdlazize durumu intikal ettirmeye alt amma anlalmad. Bir sre sonra sadrazamn tutumu tepkilere neden oldu ve medrese talebelerinin isyan zerine sad razam deitirildi. .Mithat p a a da greve arld, nce Meclis-i Aliye sonra da 19 Mays 1876 da Dev let uras bakanlna atand. Bu srada stanbul' da to p la n a n Jntrkier ve onlara dahil paalar pa diah hlletmek kararnda idiler, Mithat paa pa diahn halline gerek olmadan merutiyetin ilann istedi ise de ne Saray ne de arkadalar kendisini dinlemedi ve padiahn tahttan indirilmesi eylemi iinde bizzat Mithat paa d a bulundu. 1 Eyll 1876 da Abdlhamid II. tahta geirildi. Mithat paa hemen bir layiha vererek slahatn ne vi ve mahiyetini aklad. Padiah da kanuni esa sinin hazrlanmasn emretti verilen kanun tasla n mzakere etmek zere Meclisi vkelaya gnder di. Padiah 113 nc maddeye bir fkra ilave etmek iste y in c e N a m k K e m a l, Z iy a p a a v e Mithat paa muhalefet ettiler. Fakat padiah diretti ve kanuni esasi 23 Aralk 1876 da ilan edildi. 81

Meruti idareyi getiren Abdlazizi tahttan indi ren Mithat paa daima pheli adam gz ile g rlyordu. Padiah onu yanndan uzaklatrma a resi ararken dmanlar da bo durmad ve niha yet padiaha takdim ettii bir a r iz a (layiha) nedeni ile azline karar verildi. 5 ubat 1877 de saraya a rld. Mabeyin feriki Sait paa kendisine azlini teb li ve mhr istedi. Sadrazamlk mhrn teslim et tikten sonra kendisinin stanbulu derhal terketmesi emredildi. stanbulu zzettin vapuru ile terke mecbur edi len ve srgne gnderilen Mithat paann halk ta rafndan sevilmesi eitli tepkilere yol at. Mithat paa vapurla gnderildii srgn hayatna balar ken nce Brindiziye kt, Endlse geti. Paris ve Londra'ya urad. skoyada Duc de Sadirlandynin evine yerleti. Orada ikamet ederken 22 8 1878 de padiahtan af edildii haberini ald. Rahatszlanmt, ailesi ile birlikte Akdenizde bir adada ikamet iin izin istedi, Giritte oturmasna izin verildi, kendisine 1000 lira yol harl verildii gibi ayrca 200 lira ay lk baland. Mithat paa 1878 yl eyll aynda Hanyaya var d amma burada ancak iki ay kalabildi. Padiah fi kir deitirmi, Mithat paay Suriye valiliine ta yin etmiti. 4 Austos 1880 de Aydn valiliine atan d. Fakat aleyhine tertipler devam ediyordu, hare ketlerini takip eden saray mensuplar zmir'e bir de yaverbinba Hsn beyi yollamlard. Nihayet Said paa kabinesi kuruldu ve bu h kmet bir istintak heyeti kurarak Mithat paa. R t paa hakknda tahkikat yaptrd. Tahkikat sonun da Mithat paann azli ve tevkifine ve zmirden ge tirilmesine karor verildi. Adliye nazn Cevdet paa 82

Hilmi paay zmire gn'dererei< tevi<ifini salamak istedi. Ne var ki Mithat paa durumu renmi ve Fransz Konsolosluuna snmt. Padiah, Mithat poanm alenen muhakeme edileceini taahht edin ce Hilmi paaya teslim oldu ve tevkif edilerek s tanbul'a getirildi. (1881) Yaplan muhakemesi sonunda Abdlazizi ldr mekle itham edilen Mithat paa d i e r sanklarla pirlikte lme mahkum edildi. Padiah Abdlhamid, idam cezalann srgn ve mebbet hapse evirin ce Mithat paa 28 Temmuz 1881 de Cidde yolu ile Taife gnderildi. Taif'te c yl.kalan Mithat p a a h a c iin izin istedi ise de istei yerine getirilmedi. Bu srada M it hat paann sa krek kemiinde irpene kt. Tabib Mehmet Naid efendi ameliyata gerek grd ise de Mithat paa ameliyat izin vermedi; ok zdrap ekmesine ve valinin eitli menfi tutumuna ramen paann hastal geti. lmden dnmesi zerine defalarca zehirlenmek istendi, Mithat paa bu ze hirleme teebbslerine kar dikkatli idi, her sefe-' rinde kendini kurtard. Padiah, Mithat paann hayatta olmasndan te dirgindi. Katli iin kesin emir verdi. 8 Mays 1884 de bir yzba, bir subay bir avu ve be neferden iba ret infaz mangas, Mithat paann kapsn krarak odasna girdiler ve onu bodular.

83

 VI JMTRK HAREKETfJN TES'mLERJ Yabanc kaynaklardan esinlenen, d ve i et kenlerin oluturduu Yeni OsmanlIlarn Trk tarihin de braktklar tesirler zerinde dururken diyebiliriz ki: Jntrk hareketi zamansz ve erken reform is tekleriyle OsmanlI Devletine yarar deil, zarar ge tirmitir. Buna kar benimsedii fikir ve siyasi d ncelerle Trk milli vahdetine istikbal iin yardm c ortam hazrlam; ulusumuzun demokrasiye eri mesi, milliyeti Trkiyenin domasmda temel kat klar olmutur. Bu bakmdan unutulmaz hizmetleri olduunu teslim etmek ve bir an deiimine n ayak olduklarn sylemek gerekir. Jntrk hareke tinin karakter ve etkisini ylece tesbit ve sralamak mmkndr: 1 JNTRK HAREKET MLL BR HTYATAN DOMAMITIR Yeni OsmanlIlar tanzimot hareketinin yetersiz liine inanm, imparatorluun kurtuluunu MERU T BR DAREDE grm ve DEMOKRAS'ye derhal geilmesini istemilerdir. Bu istek ve inanlar bir milli ihtiyacn karl deildir. lkenin artlan ve 84

imkanlar demokrasi ile ynetime, o zaman iin, m sait olmadndan, Devletin bekasna deil, yklma sna yardmc olmulardn

2 GETRDKLER HRRYET - MSAVAT ADALET MEFHUMU TRKTEN GAYRI UNSURLARA YARAMITIR

Getirdikleri hrriyet - msavat - adalet kavram lar Trklere deil, Osmanl imparatorluunu tekil eden Arap, Arnavut, Bulgar, Yunan, Srb, Acem, Hr vat gibi etnik guruplara ve mslman olmayan Ya hudi, Ermeni vs. cemaatlere yaramtr. Geni Os manlI snrlar iinde saysz millet yayordu, bun lar Trkletirmek mmkn olmad gibi Trkletir mek iin hi bir alma da yaplmamt, stelik hepsinde yava yava uyandrlan bir milli idrak is yanlar balatmt bile. Arkalarnda Batl lkeler vard ve i ilerimize mdahale iin frsat kollarken OsmanlI mparatorluk snrlar iindeki etnik gurup larn da tahrik ve tevikten geri kalmyordu. Jntrklerin demokrasi zlemi, devlet ynetimine vatan dalarn itiraki gibi ideal mefhumlar aslnda Trk lere deil de bu aznlklara devlet ilerine mdaha le imkan verecekti, vermesi de doald. Ve Jntrkler ya bunu bilmiyor, ya da bilmek istemiyorlard. OsmanlI imparatorluunun zelliklerini hesaba kat madan Meruti idare, eitlik ve msavat istemek ten maksat Srb, Rumu, Arabi, Hrvat, Ermeniyi, Yahudiyi. Acemi ve daha pek ok etnik gurup ya da dini cemaati devlet ynetimine sokmakt, onlar dev letin sahibi klmakt. Byle bir zlem Devletin ha yatn uzatmaz, uzatamazdi; olsa olsa Osmanl dev letinin hayatn ksaltr ve sona erdirebilirdi. nk; Meruti idraye gemek netice itibariyle o karmak 85

ve Trkten gayr unsurlarn dolduraca bir MECLS kurmaktan baka bir anlama gelmezdi. Esasen kini ve ihtiras dinmemi, intikam duygusu ile beslenen Hal zihniyeti meruti idareyi telkin ederken baz hedefleri vard; Masonu, yahudisi ve hristiyan ile birlikte ve tek cephe halinde demokrasi, hrriyet, adalet, msavat diye barp meruti idare istei bir plann etkin uygulamasndan baka neydi ki... Me ruti id a re istei. Halnn Trk devleti iine Truva atn sokmas demek olurdu. Ve yle de oldu. Os manlI devletini kurtaracaz diye ortaya kan gen ler ellerinde Lehistan ihtilal beyannameleri ve Karbonari'nin ihtilal kitaplaryle ve Bat hayranl ile OsmanlI imparatorluunu kurtarmak istemeleri da ha ok Batl mdahalesine neden oldu; Ahlak de jenere etmekle kalmadlar, bilmeyerek ve istemeye rek ahlak, dini ve milli btnl de zedelediler. nk Batya kar stnln kaybetmi ve hz la inkraza doru giden bir imparatorluun vatanda Milli duygudan, birlik uurundan ve milli idrakten yoksundu; kendine gvenini yitirmiti; bu karmaka rk psikoloji iinde aknd. Tek dayana dindi ve tek gvencesi dini heyecan idi. kisi de tken miken ona yeni bir ey alamak gerekliydi amma bu da yaplmamt. Her eyden nce ona yeni bir imkan hazrlamak, hi deilse bir dil birlii ve kl tr birlii salamak, Islamn ilk heyecannda gnl leri tututuran ilim akn tekrar sergilemek, yeni bir uur ve idrake ynelik yeni bir eitime gemek ve ite bu birlie ynelmeyi temin ettikten sonra Bat tek nolojisine el atmak, Batnn ileri seviyedeki kurumlarn kendi bnyemize uygun ekilde adabte etmek gerekirdi. Bunlar yaplmam ve byle , bir ortamda Fransz sflrlerini dinleyerek Islahat hareketlerine

86

giriilmi, hi bir hazrlk yok iken ve devletin bn yesi hesaba Katlmadan hrriyet, merutiyet, demok rasi kavramlar genleri peine delice takmt. Mil let ve devlet olarak kendi artlarna uygun reform ve davranlar yerine Paazadelerin veya Bat ter biyesi alm Frenk hayranlarnn istek ve ihtirasla rn tatmine yarayan bir slahat hareketi Milli yarar deil, milli felaket getirirdi; ve buna ilericilik, kur tarclk denemezdi. Bunun ad reform, slahat, kur tarma hamleleri olamazd, bunun ad olsa olsa a knlk, hatta delilikti. te Tarihe Jntrk Hareketi diye geen ve 1865 tarihinde Yeni OsmanlIlar ce miyeti ile tekilatlanan genleri ylesine kr, yle sine, lsz, ylesine kiisel hareket ettiler ki m paratorluu kurtaracaz diye balattklar eylemleriyie inkraz nleme yerine paralanmay hzlandr makla kalmadlar, atklar sosyal yaray tedavi et mek iin yllar g e r e k e c e k t i ve 6 0 0 s e n e lik b ir dev leti 10 ylda batracak ortam da bilmeyerek ve is temeden hazrlayacaklard. Ancak onlarn bir men fi etkisi de devlet ynetiminde birlik salayan tm manevi deerleri sarsmak olmutur. Bu deer kay b yeni nesilleri bolukta brakm ve Batya adap te bir neslin yetimesine sebep olmutur. 3 YEN OSMANLILAR HAREKET DI

MDAHALELERE ANAK AMI VE MPARATORLUUN PARALANMASINI HIZLANDIRMITIR ;

Jntrk hareketi yalnz bir d mdahale deil, ayn zamanda bir paralanmann ierde tezgahlanmasdr da. Ne kadar acdr ki o devrede ortaya at lan Osmanlclk, Trklk, dincilik cereyanlarnn hi birisi birlik salayamazd; Devletin kurulu ya 87

ps ve ileyi mekanizmasna tam ters den bu akmlarn hepsi zararlyd. Osmanl devleti eitli millet ve topluluklardan olumutu; henz bir fede ral devlet anlay, ya da bir konfederasyon dn cesi ve bir millet anlay yoktu, bir dil ve kltr bir lii de salanamamt. Devletin teokratik yaps bu birlie imkan da vermiyordu. Byle bir ortamda Trk lk de zarar verirdi, Osnanlclk da... Zaten dev let Trk devleti idi, resmi dini slamiyet, resmi dili de Trke idi. Ve slama Trk ayn anlama geliyor du. Bu realite dururken slamclk, Osmanllk, Trk lk gibi akmlara ne'gerek vard; Bu akmlarn hepsi de birlii ve dengeyi bozmaktan baka bir ie yaramazd, yaramad da. Bu konulcr zerinde du rulacana devletin teokratik yapsn deitirmeye matuf tedbir ve slahat hareketleri dnlse ve il mi gelime ve teknoloji ele alnsayd elbetteki art lar ok daha deiik bir yn ve renk alrd. 4 HRRYET, ADALET. MSAVAT SZCKLER TRK HALKI N HENZ BR ANLAM TAIMIYORDU Trk halk hrd, msavat ve adalet duygusu onun harcnda ve inancnda vard. Onun iin bu sz cklerin siyasi hviyeti Trkler ve Trk halk iin anlamszd. Bu szckler daha ok devlet ve yne timi ele geirmi, dnmelere, devirmelere, Frenk zbbesi paazadelere ait birer moda idi; ihtiya ve milli zaruret mahsul deildi. Batllarn empoze et tii fikirler tesinde anlamlar yoktu, devletin geri leme ve batma sebeplerini izale edecek bir Islahat hviyeti tamyordu. Ortam henz bu haklarn ka nunlamasna msait deildi ve Trk halk kendr t resinde ve slam inancnda, slam anlay ve yaa

88

mnda hrd, rahatt, mutlu idi. Bozukluk ve rahat szlk halkta deil, st tabakada, yneticilerde ve Frenk hayran Frenk eitimi grm rical ocuklarndayd, Trk olmayan unsurlarn da rahatsz oldu u bir gerekti, nk onlar Bat Truva a gibi kul lanmak istiyordu ve her frsatta onlar tahrik etmek teydi. Nitekim Jntrk hareketi baar salayp Me ruti idare kurulunca bu idarenin nimetlerinden ya rarlananlar ve hrriyet, adalet, msavat szckleri ne snp hak sahibi olanlar, yani istifade edenler halktan kiiler olmad, gayr mslim Osmanl vatan da ile tufeyli paazade Frenk bozmas yksek ta baka oldu. Yani d e v ir m e paalar, Trk olmadkla r halde vezarette oturan kiiler, hayatnda bir saat bile almam hazr yiyici tufeyli olanlar, paa zadeler, hazr yiyici efendi oullan, Yahudiler, Ermeniler, Trk ve slamdan nasibi olmam eitli et nik ve dini guruplar nemalanm. Merutiyetin ni metinden ancak onlar faydalanmtr. Ve bir de. ark meselesi ihdas edip Osmanl devletini yo k. etmeye yeminli Batllar... Meclisi onlar doldurdu, devletin servetini onlar yedi. Ayrcal onlar yaratt ve mey dana getirdikleri din ve milli akmlarla lkenin her yannda ihtilaller kartmaya onlar sebep oldu; Ye ni devletlerin tremesine, Osmanl lkesi zerinde yeni kurulan devletlerin hayat bulmasna ve yayl masna onlar yardm etti. yle bir ilahi tecelli, yle bir kaderdi ki bu, kurtulu ve silkini,ad altnda y kl ve yokoluu hazrlayverdi.

5 JNTRK HAREKET K GERE RETMTR: HRRYET VE TRKLK

Yeni OsmanlIlar cemiyeti i in de so n d e r e c e v a 89

tanperver ve samimi insanlar da vard. Ve bu kii lerin slamiyet ve Trk ulusu iin yapmayacaklar fedakarlk yoktu. Onlar yklmakta olduunu ordkleri devletlerini kurtarmak istiyorlard, endieleri bu idi. Gizli cemiyet kurarak 1865 ylndan 1876 ylna kadar srdkleri eylemin sebebi de kusuru sadece hkmdarm ahsmda grmeleri ve baz paalar ken dileri gibi dnmyor diye hain ve cahil kabul etmeisrindendi. Yoksa hi birisi ihtilal veya anariye kararl, ya da siyasi bir ideolojinin tahakkuku iin alan fedailer ve ihtilalciler deillerdi. Bu zellik leri nedeniyledir ki eylem adam olarak fazla baa rl saylmadklar halde dernekleri ve eylemleri so na ermesine ramen Jntrk fikriyat ve hareketi uzun seneler daha devam etmi ve btn yenilik ve devrim hareketlerinde izleri kalmtr. Bir fikir veya eylem, doru ya da yanl, orta ya ktktan sonra mutlaka bir iz brakr. Keza bir eylem veya dnce, bir yerde doru iken bir ba ka yerde yanl olabilir; veya bir artta gerekli iken bir baka artta zararl ve gereksizdir. Bu genel ku raldr ve Jntrk hareketi iin de ayn eyler sy lenebilir. Zaman ve artlar itibariyle uygunsuz ve zaman sz ortaya kan Jntrk hareketi etkilerini yaptk tan, bir disiplin ve sistem haline geldikten ve Os manlI imparatorluu biraz daha battktan sonra bir ihtiya haline gelmi ve Trk tarihinde oluacak mstakbel olaylara da k tutmutur. Mesela o ta rihte ortaya erken atlan Milliyeti grler, sonra dan Trklk ve milliyetilik akmlarna nderlik edecek kiilerin yetimesini de salamtr. Esasen st kademede ok ilgi gren ve Jntrk adn alan bu akm ksa srede aydnlardan alt tabakalara ka

90

dar halk kesimlerine de etki yapm ve byk bir messiriyet kazanmtr. Aibay Hsamettin Ertrk'n anlarndan anlyoruz ki hareket tekkelere ve halk ke simlerine kadar inmi, kollektif ve milli bir hviyet almtr. Albay diyor ki: Daha kuleli askeri ida disinde ve sonralar Mektebi Harbiyede talebe iken siyasetle megul olmaktan zevk alrdm. Talebelii miz en hararetli ve ok dedikodulu bir devreye te sadf etmiti. Mektepte inasinin, Ziya paann, Ebzziya Tevfiin, Namk Kemalin, Abdlhckhamidin, zmirli air Eref merhumun eserleri, iirleri en ok okunanlar idi. Bunlarn okunmas ise resmen yasak edilmiti. Bize tavsiye edilen eyler, edebiyat nam na Leyla ile Mecnun, Ferhat ile irin, Tahir ile Zhre. Ak Garip, Battal Gazi, Envarinakin, Ahmediye ve Muhammediye gibi eserlerdi. Sarayn adam lar devaml surette talebenin okuduu kitaplar kont rol ederdi. Tekkelerdeki zikirler, camilerdeki vaizler, gayri mslimlerin mabedlerindeki ayinler, hep s,ivil memur lar tarafndan takip olunurdu. Fakat buna ramen btn yasaklar ihlal ediliyor genler, el altndan ve gizli gizli hem dahilde yazlan, hem de hariten mem lekete ithal edilen gazeteleri, mecmualar, kitaplar okuyor, istibdat idaresine kar, derin bir nefret ve padiahn etrafndakilere kar anlatlmaz bir husu met duyuyordu. Bahriyenin birou, Jntrk teki latna dahildi. Ben de Pangalt ubesine kaytl idim. Harbiyede Franszca hocamz Binba rksuiu Mahmut ve Muavini piyade mlazimievveii Bursal Muhiddin beyle gene yardmclar Sultantepeli Fe rit efendi, Paristen gelen gazeteleri, mecmualar ba-^ na veriyorlard. Ben de mnasip grdm, itimat ettiim arkadalara datyordum. Fakat bir gn bin 91

ba rksulu Mahmut bey yakalanm ve Rodos kalesine srlmt. Mektebi harbiye talebesi Ferit efendi ise korkudan Msra kamt. Ama buna ra men Paris'teki Trklerle temas kesilmemiti. Bir mddet sonra rksulu Mahmut beyin Rodos'tan kaarak Paris'e gittiini renmitik. Heybeliadadaki Bahriye mektebinde de byle byle bir tekilat vard. Orada talebeden Edirneli Sa mi, Haydar, kardei BeJet, Trabzonlu Osman ile Harbiye'den Giritli mlazimievvel Cevad ve Saffeti, faal azalar meyannda idiler. Gene bahriye katip/erinden Ali, Kasmpaal Sa dk, Ali Rza Seyfi beyler, mektebin hademesi Trab zonlu riboyunlu Osman, Mahmut paa yokuun da kapitlasyonlardan faydalanarak postane am olan Franszlarn bulunduu yere gnderiyor, Paris' ten gelen bu gazeteleri aldryorlard. Hariten ge len posta paketlerinin tevzi edildii yerlerden biri de, Galata'da Mehmet Ali paa han karsnda bu lunan Avusturya postanesi idi. Jntrkler tekilat na dahil genliin bir ksm Glhanedeki tbbiye ta lebeleri, Vefa'daki idadi rencileri. Kumkap'daki Eczac mektebi akirdan arasnda mevcuttu. Harbiyeden Giritli Abdlhalim, tbbiye talebesinden Karagmrkl Ethem Ruhi, erkanharbiye birinci sn fnda mlazimievvel Soukemeli Ferid, erkanharb birinci snfnda mlazimievvel Dastanl yahut Kazanl Yusuf Akora da Jntrkler cemiyetine dahil diler. Hepsi tevkif edilmilerdi. stibdat idaresine kar koymakta Trkler kadar gayrmslmlerin de his sesi vard. Bu tarihlerde Halcolunda meyhaneci lik yapan Yunan tebaasndan Dimitri, Galetadaki Avusturya postanesinden postrestant ald gazete ve mecmualar. Stlcede Bektai tarikat dergahn

92

da mukim tekkenin eyii Mnir baba efendinin o lu Hseyin Ulvi beye teslim ederdi. Gene bu arilierde Yldz saray posta ve telgrafhanesinde ms tahdem Karakema! bey bo zamanlarnda ehzadebano gider, mehur ayc Hacmin kahvesinde bir sandalyeye yerleir, mutad vechiyie bir taraftan nargilesini hprdetir, dier taraftan ele geen bu gazete ve mecmualar itim at ettii kimselere ve rir di. Dier kahvehanelerden, Karakemali ziyarete ge len birok kimseler, Avrupadan yurda sokulan bir ksm Trke, bir ksm Franszca matbuay bu sa yede okur, birok eyler anlard. Scmayada mrahor eyhinin de faaliyeti mhimdi. Bu dergahn ey hi ve biraderi hukuk talebesinden Vehbi Efendinin de Pcrisle mnasebeti vard. zinli olarak Tbbiye ve eczac mektebi talebeleri, cuma geceleri bu derga ha devam ederler, bu sayede el altndan gazete ve mecmualar ele geirirlerdi. Bilhassa bizim Yeni ca mideki berberimiz, tarikat Bektaiyeden Hac Haim efendi de Jntrklerdendi. Stlce dergahnn eyhi Mnir babann olu Hseyin Ulvi bey burada tra olur, her defasnda do buraya gazete getirirdi. Hac Haim, eline geen bu gazete ve mecmualar Merdivenky dergahnda Bektai airi Harabiye yollar, o da tekke mensuplarna okuturdu. Topkap saray nn iinde de Jntrk tekilatna mensup kimseler vard. Enderunu Hmayun beyleri olarak yetimek te olan Divanyolu eczanesi sahibi Sreyya, Seferli kouundan Kazm, Hayri, Arab Cafer, Badat k kne memur Avni beyler bu sahada son derece faal idiler. Denilebilir ki ehrin her semtinde mektep olsun, dergh olsun, tekke veya kraathane bulunsun, hi umulmayan kimseler bu tekilta dahildiler. Hepsi

93

padiaha kar di biliyor, bir gn saltanat ykarak iktidara hr fikirli bir Padiah getirmeyi dnyor lard. Heyecan bilhassa zabitan arasnda daha faz la idi. Memleketin tarihi dikkatle tetkik edilirse sla hat ve Merutiyete, Cumhuriyete kadar btn yeni ve hayrl hareketlere ordu mensuplar rehber olmu lard. te bu tarihte Harbiye ile Bahriye ve Asker Tbbiye biribirilerine rekabet halindeydiler. Heybeiiadadaki Bahriye Mektebi mezunlarndan Edirneli mlazim Sami Efendi, Paris'ten gelen bu gazeteleri, o tarihte Edirne postahanesinde gen bir mernur olan Krcaali'de domu Talt Efendiye gizlice gn deriyordu. O da muhite bunlar yayyordu. Bu devir de gerek Harbiye ve gerek Bahriye talebesi kendi lerine Sleyman Paa Frkas adn vermilerdi. n k mehur pka kahraman Sleyman paa, Harbi ye talebesiyle AbdGZizi hl etmiti. Bunlar da Abdlhamidi ykmaya karar vermilerdi. Sultan Abd!hamid, adet olduu vehile ramazann ohbeinde Topkap Sarayna gelerek Hrkai erif dairesinde Emanat- Peygamberiyi ziyaret ederdi. Her zamanki, yolu Kadky Kprsnden geer ve Glhane Bah esinden Topkap Sarayna varrd. Avdette, Sultan ahmet Meydan, Divanyolu, Beyazt, ehzadeba, Unkapan kprs tarikiyle ihane yokuundan Taksime ve oradan Yldza giderdi. Jntrkler, iki kp rden birini bu esnada uurmaya karar vermiler ve kprlerden birinin ayaklarna dinamit koymay d nmlerdi. Gizli bir itima yaptk. Ben de dahil ol duum halde, birok vatandalar toplanmlard. Fa kat oumuz byle bir suikasti ho grmemitik. nk bu meyanda birok masum kardelerimiz de hayata veda edeceklerdi. Gene iimizden bazlar byle mbarek bir gnde bu neviden bir hareketi. 94

msait karlamamiard. Aramzdaki zabitandan topu Rza Bey, o zaman Taksim Klasnda vazifeli idi. Bu kladoki bataryalar Yldz'a evirerek bura y bombardman etmeyi teklif eylemiti. Nihayet top lant, gizli beyannamelerle halk, Mithat paann vak tiyle Padiaha kabul ettirdii Kanuni Esasinin il n iin harekete gemeye tevik yolunda verdiimiz kararla bitmiti. Derhal faaliyete geilmi, sokaklara yaftalar aslm, halka beyannameler datlmt. Hatta ramazann onnc gecesi, bu karar tatbike konulmutu. Sarayda Hrkai erifin duvarna ve Ba dat Kkne, hatta orta kapya yafta yaptrmak va zifesi Sreyya beye verilmiti. Aksi bir tesadf o ge ce, Kasmpaada duvarlara yafta yaptran akra bamdan bahriye zabiti Haydar beyi polisler yakala mlar, do^ru Yldz Sarayna gtrmlerdi. Heybeliadada hademe Trabzonlu boynu eri Osman' da bekiler yakalam, Beyolu Mutasarrf Enver beye gtrmlerdi. Osman, tekilata mensup herkesi ele vermi ve ksa zamanda Jntrklerin mhimleri bu suretle yakalanmt. Ben de tevkif edilerek Takla'daki hapishaneye sevkedilmitim. Hepimiz ihtilaf tan men edilmitik. Kurulan Divan Harb riyasetine Reit paa getirilmiti. Divan Harbin kararlar ok kati ve mull olmutu. Yzlerce talebe {eref kur banlar) nqm altnda Trablusgarba srlmt. Be nim iin de karar bu idi. Fakat talih bu ya, bykba bamn saraya mensup olmas sebebiyle kurenayi Padiahiden Avanzlu Mabeyinci Arif bey ve enitesi yaverani padiahiden svari mirlivas Rza ve gene yaveran padiahiden Ahmet evket paalarn del letleri, kurenayi padiahiden Faik beyle Hariciye Ne zareti Evkaf Mdr Atf beyin tavassutlar ile ceza dan kurtarlm ve stanbulda kalmtm. Fakat bu 85

ans, uzun srmemiti. Abdihamidin esvabbacs ve st kardei smet beyin olu Felim paa i!e be nim himayemi zerine alan svari mirlivas Rza pa a, bir gn Tokatlycn'da otururken evvela az kav gasyla ie balamlar, sonra tokat tokata, yumruk yumrua gelmilerdi. Padiah bunu duyunca kendi bendeghmdan ve istibdgt idareye taraftar Fehim paay nianla taltif etmi, Rza paay da tekdir ey lemiti. zzeti nefsine bunu yediremiyen Rza paa, Ahmet evket paa ile ve mabeyinci Arif bey ile Av rupaya firar etmilerdi. te bunun zerine frsata intizar eden Divan Harb Reisi Reid paa da beni 4.c ordu merkezi Erzuruma srmekte zerre kadar tereddt etmemiti. (8) Demek ki tm Jntrkler Padiahn ahsna .kar garez besliyorlard. Demokrasi anlaylar kiiler le mukayyetti. Devletin teokratik bnyesinde bir de iimi deil, ahslarn deimesini gaye edinmiler di. Keza meruti bir idare zlemleri de demokratik ihtiyatan deil. Padiahn zulm ve gadrinden ko runmak isteminden douyordu. Esasen bu hareketin liderleri daha ok saraya mensup kiilerdi, ya da on lara yaknl olanlard. Bu yzden hem ltfa, hem de gadre uruyorlard. Milleti smren bunlard, ik tidar da bunlarnd. Ancak Padiahn keyfine gre davranmalar asld. Padiah veya evresi biraz g cendirildi mi bunlarn da ii berbatt. Nitekim Fehim paa ile Rza paa arasndaki kavgann sonunda Pa diaha yakn olan taltif edilirken, dieri tekdir edil mitir. Neticede de tekdir edilen paa selmeti ka(8) Sami N afiz T ansu'nun kalem inden A lbay H sam ettin Ert rk ' n an lan , K D E V R N P E R D E A RK A SI, H ilm i Kitabevi, 1957, stanbul. S a h ife : 13-18.

96

makta bulur ve karmza Padiah dman bir lrriyeti ya da Jntrk olarak kar. te iin pf nok tas buradadr. Jntrk iitlllcileri ioinde ok iyiler, vatanperverler, halktan kiiler var amma hareket hal kn deil. htilli dnenlerin kafasnda baz mef humlar mevcut amma, hareketin hedefi hrriyet ya da msavat deil, hedef ve gaye Padiah deitir mek. Btn bu hareketlerin gerisinde ahsi kar ve kinler de kmelenince hareketin milli deerini tayin imknn kaybediyorlard. Mesel meruti idare z lemi milli ihtiyacn deil, paazadelerin padiah kar snda glenmeleri ve Padiahn errinden korun ma isteinden douyordu; o vakit de bu kiilerin memleket meselesini derinliine tahlil etmeleri, me ruti idarenin saknca ve yararlarn tartmalar ve gerekli nlemleri almalar hi bir zaman mmkn ol mamt. Ancak bir gerektir ki, bu olaylar geliirken kader de hkmn icra ediyor ve baz kafalardan kan hrriyet ve milliyet fikirleri kendi ortamlarn ha zrlyordu. nk padiahln keyfi bir idare olduu nu halk da anlam, bilhassa askeri rencilerin bu olaylara kartrlmas milli ruhu ahlandrmaya se bebiyet vermi ve mukallit demokrasicilerin yerine gerek hrriyet klar,'milli bir lk ile ortaya k ma imknn bulmulardr.

6 JNTRK HAREKET TRK MLLYETLK HAREKETNN BALANGICI OLMUTUR

Yeni OsmanlIlar Derneinin balatt akm ta rihi seyrinde, balangc zararl, fakat sonu hayrl olan ve lkesine getirdii zararlar kader yarar sa layan benzersiz ve kendine zg bir akm, bir dev rim hareketidir. D etkilerle balad, zamansz ol duu, OsmanlI mparatorluuna fayda getirmedii, 97

belki de koskoca bir imparatorluun inkiraz ve par alanmasn hzlandrd, milli btnl zedeledii, slm inancna darbe vurmak istedii, Babiliin et kilerini tad, Frenk hayranlnn eseri ve netice si olduu, ciddi bir sistem oluturamad, lkeye salam bir fikir ve devlet anlay getiremedii, hristiyan ve gayrmiislim unsurlarn ve sair etnik gu ruplarn desteinde ve onlarn gayretleriyle ortaya kt, OsmanlI devlet dzenine kar bir harekette.n ziyade Padiaha kar bir hareket olduu, Trk halknn deil paazade ve Bat hayranl ile dolu Frenk mukallidlerinin eseri olarak beslendii ne ka dar doru ve gerek ise, TRK IVlLLET'ne kendini buldurduu. Trklk uururun uyanmasna vesile ol duu, Trk lksnn sebebi hikmeti olduu da o kadar gerek ve dorudur. Balangc ile sonular arasnda bu kadar terslik olan bir baka sosyal ve siyasi hareket insanlk tarihinin hi bir devresinde ve hi bir lkede olmamtr. Onun iindir ki Jntrk hareketinin tesirlerini kendi artlarnda deil, istik bale ait oiay ve tarihi geliimde aramak ok daha gereki ve daha doru bir tutum olur. Kanaatimizce Jntrk hareketi olmasayd Trk ulusu kendine gelemezdi, Osmanl imparatorluunun ykln nlemek mmkn olmadna gre eninde sonunda batacak olan bu devletin gerek sahipleri olan Trkler din ve inian gayreti ile Cihana meydan okuduklar devirlerin heyecann yitirmi ve milli ben likleri yava yava Osmanl eitimi ve Osmanl an lay iinde erimeye yz tutmutu. Din adamlarm zn Arap hayranlna, eski edebiyatlarn Fars sev gisi eklenmi. Bat glenmeye balaynca bu kerre Bat hayranl da gelip yerlesiveriniti. Bu kadar ok hayranlk Trk ulusunu adeta eziyordu. Cami 98

lerimizde vaaz veren hocann bugn bile Arap i vesini geveleme arzusu, konuurken din b ilg in le rim i zin eddeli, addeli konuma zlemi hatrlanrsa yz yl nce nasl bir Arap hayran olduumuz, Trk di lini nasl Arap ve Aceme mahkum ettiimizi kolay ca a n l a r v e b u n u n n e dehet verici bir ey olduunu dndke idrak eder, idrak ettike tylerimiz di ken diken olur. te bu ortamda Jntrkierin TRK LKTEN sz etmeleri, TRK DLNN ZERNDE DURARAK - ARAP VE FARS GRAMERLERNE TRK DLNDE YER OLMADIINI HAYKIRMALARI; OS MANLICA YOKTUR, TRKE VARDIR diye bara bilmi olmalar gerekten ilahi bir ltuf ve Trk mil letine Allahn bir inayetidir. Bu bakmdan olaylarn geliimi iinde Jntrk hareketini tenkit etmekle beraber gnmz artla rna getirdiklerini asla unutmamza imkn yoktur. Trk milli hareketi, Ziya Gkalpn Trkl, Ata trk ve arkadalarnn istikll mcadelesindeki tu tum ve idealleri hep bu ilk Jntrk hareketinden esin lenmitir ve bu hviyeti ile bile sayg deer ve nem li bir harekettir Jntrkierin hareketi... Ne var ki ge tirdikleri yan llar. B a tlla m a d a k i mukallit tutumlar gnmze kadar gelmi ve o ynden zararl olmu tur. Dediimiz gibi byle elikili ve hayrla zarar beraberinde getirmi bir baka sosyal hareket gs termek belki de mmkn deildir.

99

KNC KISIM

TTHAT ve TERKK FIRKASI (CEMYET)

TTHAD VE TERAKK FIRKASININ (CEMYETNN) KURULUU I KURULUTAN NCEK DEVRE : (1876 - 1889)
Jntrklerin, Abdihamid Han tahta geirip Merutiyeti ilan etmeierinden ksa bir sre sonra, Padiah, Osmanl Devletinin sratle ykla ynel diini farketti. Kurulan Meclis-i Mebusan, Devletin inkrazn nleyeceine, paralanmay hzlandryor du. Oeitli etnik ve dini guruplardan oluan Meclis-i Mebusan, devlet iinde devlet olmu ve etnik gu ruplarda yaygnlaan Milliyetilik hareketleri devle tin bu en yksek meclisinden beslenir hale gelmi ti. Esasen Jntrk hareketinin yarardan ok zarar getirdiine inanan Halife Abdihamid II. Osmanl Devletinin devam iin Meclisi datmak gerektiini kabul ederek Meclis-i Mebusan feshetti. Meclis-i Mebusann feshinden sonrd, merutiyet hareketinin liderleri bir bir tutukland; Kimisi yce mahkemeye sevk edilerek, kimisi de srgnde bir memuriyete atanarak bu kymdan nasibini ald. Ba z Jntrkler de Avrupaya kaarak Pariste eski te kilatlarnn devamna imkan saladlar. 103

Kanun-i Esasinin yrrlkten kaldrlmas ve Meciis-i Mebusonm datlmas Osmanl aydnlar zerinde ok tesiri yapt. lkede yaayan gayrims lim unsurlar, Trk olmayan etnik guruplar ve trn Bat taraftar kiiler de elbetteki Osmanl aydn ka dar armt. Bu ilk aknlktan bir sre kurtula mayan bu eitli guruplar ilk' kymlardan ve tevkif lerden yava yava kurtulup kendilerine gelmeye balaynca bir durum muhakemesi yapmak ihtiyac n duydular; kendi dnce ve eylemlerini kabul edenlerle temasa geip yeni muhit ve evrelerle i birliine ynelmenin imkan ve artlarn aratrma ya baladlar. Bu almalar yeni bir efkr- umu miye meydana getirmek, bu yeni efkar umumiye ile padiah zerinde etkin olmak emelinde idiler. Os manlI toplumu aydnlar ve devlet ricali evreleri, ya ni paazadeler ve kalem efendilerinin ou Bat ter biyesi alm, Batnn eitli meruti ve hrriyet fi kirlerini renmi, ve merutiyetin ilanndan nce geni etkinlik salayan Jntrklerin tesirinde kalm lard. O gnn aydnlar, tmyle Jntrk hareketi nin etkisinde olduklarndan onlarn srgnleri, tev kifleri menfi tesir yapmakla kalmam, fikri etkinlik lerini arttrarak eyleme dnme nedeni olmutu. Jntrk hareketi o devrin genci iin bir moda idi; bir kurtulu ve yceli hareketi sanlyor, Osmanl Devletinin kurtuluu ve ycelii, medeniyetin sebe bi hikmeti olarak kabul ediliyordu. Bilhassa ortaya attklar hrriyet, eitlik, merutiyet, Trklk ve milliyetilik akmlar ok cazip geliyordu Osmanl aydnna... Bu cezbe ve ilgi doald. nk bu ye ni dnceler hem insan tabiatna uygundu, hem de insanca yaamann, medeni ve ileri olmann ana art olarak da gnl aliciydi. Meruti idare ile hal 104

kn Devlet ynetimine katlmas salanyordu ki. genler ve aydnlar iin ideal olan dt bu; zle dikleri, hayal ettikleri gzelliin yaama inmesi, ha yallerinin gereklemesi ne kadar cazip, ne kadar olaanst bir hadiseydi. Genlerin heyecan, ilgi si, rpn tabii idi ve onlar alar iin sulamak mmkn deildi. Amma gerein yz baka tr lyd. Genler ve Bat etkisinde kalan aydnlarmz. Devlet ynetimine katlacak bu halkn nasl bir halk olduunu dnmyor, ya da dnmek istemiyor du. OsmanlI Devleti tebaasnn tek bir millet olma d hatrlarna biie gelmiyordu. eitli rklar, etnik guruplar, muhtelif din ve inantaki insanlarn pat lamaya hazr bir bomba gibi olduu kimin aklna gelirdi ki... Jntrkler kr bir yrye km meczublara benziyordu. Sadece mefhumlarn, gzel sz lerin yeterli olmadn, her eyin yerinde ve artn da deerli olduunu anlayan yoktu. Onlar Batnn mutaassb ve kr fedaileri gibiydiler. Osmanii dev leti gereini gremiyor ve bu sebeple inkiraza a re yerine, blnme ve yklmay adeta kolaylatr yorlard. Batl, OsmanlI aydnnn bu sakat ynn grm ve mkemmel bir oyun iinde Osmanl be lasndan kurtuluun yolunu bulmutu. Bu bakmdan Osmanl Meclis-i Mebusan, dev letin iine sokulmu bir truva atndan farkszd. Mec lise herkes girmiti: Ermeni, Yahudi, Hristiyan, Srp, Bulgar, Arnavut, vs. Osmanl Meclis-i Mebusan, Os manlI Devletinin yok olm asn isteyen herkesi bn yesine almt ve bu Meclis ile Osmanl Devleti ya ayamazd. te Jntrklern tahta geirdii ve yine Jntrk fikri ile yetierek gerek bir Trk olan Pa diah Abdlhamid Han, Devletin barna sokulmu bu truva atn silkip atmak, Meclis-i Mebusan tekil 105

eden yelerin ihanetini nlemek ve Osmanl Devle tinin hayatn !<urtarmak iin Meclisin feshi gerekti ini anlad. Bu mebuslarn ou kendi etnik, yo da dini guruplarnn temsilcisi olarak lke yararna a lmyor, her biri Osmanl Devlet ynetiminde Dev lete kar bir g olmak, zerklik kazanmak in r pmyorlard. Bunlarn davas, Osmanl Devletinin Inkirazn nlemek, devlete yn vermek, onu kmaz dan kurtarmak deildi; davalar Osmanl Devletinin ykln abuklatrmak, aznlklara zerklik sala mak, Osmanl tebaas olan etnik guruplar mstakil devletler halinde OsmanlIlardan kurtarmak ve Os manlI Devletini sratle paralamakt. OsmanlI Padiah Abdlhamid Han, bu gerei bildii iin. Meclisi atktan ksa bir sre sonra ka patmaktan ve ok sert tedbirler almaktan ekinme di. Kendisi bir Jntrk olduu halde Jntrk hare ketini iddetle ve kuvvetle bastrd. Meclisi datt. Kanuni Esasiyi geici olarak yrrlkten kaldrd. Fa kat Sultan iki eyi unuttu. iddet, iddeti getirirdi ve iddete bavuran gereki tedbirler almalyd. Ab dlhamid Han, bu ynden hata etti. Meclls-i Mebusan delil gstermeden ve gerekli ekilde mebusla rn ihanetini tesbit edip bunu halkna anlatmadan datt. Sonra iddete bavurarak Jntrkleri teczi ye yoluna gitti. Ne var ki bunu yaparken de bir dev let adam gibi deil, bir baba gibi davrand ki devlet ynetiminde babalk, analk olmazd. Tedbir devlet bakan gibi alnmalyd. Bunu yapmad ve neticede hem muhalefetin glenmesine neden oldu, hem de devletin ynetimini zayflatm oldu. Abdlhamid Han'n tutumu muhalefeti perinle di ve eitli guruplarn birlemesine, tek cephe te kiline sebebiyet verdi. Bask guruplar yrrlkten

nR

kaldrlan Kanun-1 Esasinin yeniden yrrle kon masn ve Merutiyetin ilnn, Meclls-i Mebusann toplanmasn istediler. Hafiften balayan bu istekler gittike dozajn arttrd ve bask guruplarnn sesleri iddetle iitilme ye balad. Bunlar gizli gizli yaptklar toplantlarn da yeniden tekiltlanmann gereine inanm ve e itli guruplar arasnda ibirliine ynelmilerdi. Mu halefet guruplar stanbul, Kahire, Paris ve Rumelinin eitli blgelerinde tekiltlanmaya giderken bir cemiyet olmaktan ok birer bask gurubu hviyetiy le etkin olmaya ve o yrelerin ricaline tesir etmeye alyorlard. Bir yandan da aralarnda fikr ve ideo lojik balor d a kurmaktan geri kalmyorlard. Bu gu ruplar lkenin her yannda ve yurt dnda slenen btn muhalefet guruplaryla irtibat kurmakla Padi aha kar geni bir direni cephesini de oluturmu oldular. Fakat zamanla o kadar genilediler ve ya yldlar ki, her kafadan bir ses kmaya balad. Ni hayet bu eitli guruplarn liderleri kudretli bir mu halefet cephesinin gerek g olmas iin tek elden yneltilmesi gerektiini kabul etmek zorunda kald lar. Tek ynetim ve tek cepheli direni iin tek te kilt lzmd. Bu sebeple 21 Mays 1889 tarihinde TTHAT VE TERAKK FIRKASI adiyle gizli bir der nek kuruldu. Bu hareketlerin balayp gelimesinde Osmanl Padiahnn sert tutumu ve Jntrklere kar duydu u infialin rol olsa bile Abdlhamid Han bu derece sertlie sevkeden gerek sebep yine bir merutiyet i olan Sadrazam Mithat paa gibi kiilerin tutum ve davranlar olmutur. Mithat paann ok l sz, devlet adaml vasfndan yoksun, yaptklarnn sonucunu tayin edemiyecek kadar cahil, acl ve pa

107

diaha kar ok kstah olduunu tarihi vesikalar dan karmak zor deildir. Bu takn, akn ve atl gan vezirin devlet idaresi bakmndan temsil ettii yegane fikir, kendisinden evvel ortaya atlp her tr-. mnakaas yaplm merutiyet fikrinden ibaret tir. (1) Bu sadrazam Baty da tanmaz, Batly da. O, tm etnik ve dini guruplarn lyieruti idareyle tek millet halinde birleeceklerini sanacak kadar gafil dir ve OSMANLILIK ad altnda bir nevi milliyetler milliyeti kurulabileceine kani olmu ve ite bu ka naatinden dolay Trk Bayrann milli safvet ve kudsiyyetini bile ihlale kalkmaktan ekinmemitir. (2)
(1) sm ail H am i D anim end, zahl O sm anl T arihi K ronolojisi, T rkiye yaymevi, 1955, stanbul, c i l t : 4, s a h ife ; 241. (2) sm ail H am i D anim end, zahl O sm anl T arihi K ronolojisi, c ilt; 4, sah ife: 241-242: ...garb kltrnden m ahrum olan M ithad paa dnyam n gi diini bile m aateessf kavrayam ad iin O sm anllk ismi al tnda b ir nevi m illiyetler milliyeti kurabileceine kaani olm u ve ite bu kanaatinden dolay T rk bayrann milli safvet ve kussiyetini bile ihlale kalkm aktan ekinm emitir. Bu tyler rpertici faciay bizzat kendisi ne ne anlatr. Bosna H ersek meselesi mnasebetiyle A vusturya hariciye n a zn kont A ndrassanin nerettii b ir beyannam ede hill ile salibin b ir bayrakta birleemeyeceinden. m ecazi bir ekilde bahsetm esi ne kar T rk bayrana hem en bir H A ilave ediveren M it had paa bu feci m arifetini (TABSIRA-1 B R ET) inin 181 nci sahifesinde kendisinden alel-usul bir ahs- slis gibi bahse derek yle n ak letm ek ted ir: M ithad paa m cerred bu d a vay mkezzib olm ak ve eser-i filisini gsterm ek iin Hristiyandan bir tab u r gnll askeri tekil ederek ve sancakla rn da ayyldzn yanna bir de salib ilave eyleyerek tabur-u m ezkur D er-i saadetde cm lenin m anzr-u m ehdu olduk tan sonra N i frka askeriyyesine gndermitir. M ithad paann bir dier hareketi de fecaat derecesi itibariy le bu bayrak faciasndan aa deildir. M ithad paa T rk M erutiyetini A vrupa devletlerinin m terek kefaleti altm a aldrm ak teebbsnde bile bulunm usa da ham dolsun m u vaffak olam am tr.

108

Bizlere byle byk ve kudretli diye tantlan sadrazamlarla balatlan merutiyet hareketinin so nu da bu adamlarn kiiliine ve anna uygun e kilde sona erecekti. Ne yazk ki baz alara hakim olan ve liyakati bulunmayan yneticilerin mevcudi yeti milletler iin talihsizliktir ve Osmanl imparator luunun son asrda ynetimine hakim olan bu Jntrk kafal yneticilerin yanl tutum ve davranla r ulusumuza ok zarar vermi ve ac olaylarn do umuna sebep olmutur. ttihat ve terakki frkas da, Osmanl devlet ri cali ve aydnlarnn ihanete varan yanl ve ters tu tumlarndan domu kt ve tehlikeli bir siyasi te ekkldr, bir ihanet topluluudur ve 600 yllk Os manlI imparatorluunu on ylda yok edecek kadar korkun bir ihanet yuvasndan baka bir ey de ildir. ttihad ve Terakki frkasnn kuruluuna yol aan olaylar olarak nitelenen Padiahn iddet hareketle ri aslnda imdi bizlere anlatld gibi bir terr de il devlete musallat olmu Jnturklerden devleti kur tarma hareketidir. ngiliz devlet adamlarna sultan Azizi hl edeceini bildiren sadrazam ve paalarn ihaneti ve cinayetlerine kar, Padiahn adli makanizmay ileterek canileri cezalandrma ve hainler den lkesini kurtarma hareketidir. Bu konuda daha ak ve kesin belge isteyen, bu szm ona vatan kahraman gibi tandmz merutiyet paalarnn ci nayet ve ihanetlerini renmek isteyen okuyucula rmn smail Hami Danimend hocamzn zahl Os manlI tarihi Kronolojisi drdnc cildin 265 nci sahifesinden 279 ncu sahifesine kadar geen blm ve sultan Azizin ldrlme olayn iyice okumalar gerekir. Btn tarihi gerekler tetkik edildiinde g 109

rlr ki merutiyet iareketinin nde gelen liderleri gerekten iyi birer devlet adam deil, birer entri kac, vatan ve millet haini ve Osmanl devletinin d manlardr. Batllarn Osmanl devletini ykmak iin kullandklar bu adamlara kar iddete bavurulma s gerek bir vatanperverlik ve grevdir. Fakat ne hikmetse bu kiiler vatan kahraman olarak kitap sahifelerinde yer alm ve ofilarn balatt muha lefet neticede TTHAT ve TERAKK FIRKASI'n ta rih sahnesine karmtr.' II TTHAT VE TERAKK F!RKAS1N!N GAYE VE HEDEF: ABDLHAMD- SAM 1 Abdlhamid ll.nin H a y at; Trk siyasi tarihinde ttihad ve Terakki Frkas nn doumuna sebebiyet veren, bu frkann boy he defi haline gelen, tahttan indirilmesi gaye haline ge tirilen Abdlhamid han, Osmanl devletinin 34,nc padiahdr ve 21 Eyll 1842 tarihinde aramba g n dnyaya gelmitir. Babas Osmanl sultan. Sul tan Abdlmecid handr; Annesi sultan Mecidin kin ci haremi Tr-i Mjgn kadmefendidir. ocukluun da sarayda ok iyi bir eitim grm olan Abdlha mid han, Arapa, Acemce, Farsa ve Franszca bi lirdi. Trke hocas gerdankran mer efendi; Arap a hocas Ferit ve erif efendilerdir. Acemceyi Mah v efendiden, Osmanl tarihini vakanivs Ltfi efen diden, Franszcay Ethem ve Kemal paalardan ve Fransz Gardet efendiden renmitir. Tabii ve msbet ilimlerde bilgi sahibi olmu. ark ve Garb mu sikisini stad hocalardan tedris ve mek etmitir. Guatelli ve Lombard isimli iki talyan musikiinastan 110

Bat musikisini renmi, kltr ynnden mkem mel ekilde yetitirilmitir. Abdlhamid, annesini 11 yamda iken kaybet ti. Babas olunu Pirist kadmefendiye tevdi etti. Abdlhamid bu kadn ok sevdi, o kadar ki kendi si padiah olunca onu da valide-sultan ilan etti. 1865 ylnda kurulan Yeni OsmanlIlar Dernei ne ye oldu. Memleket meseleleri zerinde tefek kr ederken yenilik taraftarlar ile ibirliine inan mt. Kendisi Sultan Abdlaziz ile Paris ve Avrupa gezisine katld. Murad V.in hilinden sonra Jntrklerin yardm ile 31 Austos 1876 tarihinde Osman lI devletinin bana Padiah oldu. Abdlhamidin padiah olduu yllar devlet byk bunalmlar iindeydi. Bosna-Hersek, Bulgaristan ve Srbistan isyan etmiti. Ordularmz yer yer baar kazansa bile netice deimiyordu. Dhan her gn yeni bir cephe amakta idi. Srplara kar baarl savalar verildi amma Rusya olaylara mdahale et miti. stanbulda 28 Aralk 1876 da bir konferans topland, ok ar olan artlar dier devletlerce ka bul edilmeyince neticesiz kald. Bilahare Londra kon ferans topland amma bunlarn hepsi OsmanlI dev leti iin ac olaylard. Abdlhamid bu olaylarda ya banc devletlere kar gvenini tamamen yitirdi, an cak aktan ephe almad, sinsi ve ekingen bir si yaset gtmeye balad. Bu yzden vehimli oldu ve ierde de her olaya p.he ile bakmaya yneldi. Padiah olur olmaz Kanun-i Essiyi ilan etti. Meclisi mebusan toplad, fakat olaylardan meclisi sorumlu tuttu. Bu sralarda Rusya baz artlar ileri srd. Meclis bunlar red edince sava kt. Ruslar stanbul'a kadar yrd. Bu olaylardan meclis 111

sorumlu tutuldu ve 1878 yl ubat aynda Meclisi Mebusan feshedildi. 1 Mart 1878 tarihinde yaplan sulh anlamas ok ard, ermenilere yeni imtiyazlar tannm, bir ok blge Osmanl devletinden koparlmt. Abdlhamid d siyasetinde ihtiyatl davranmaya bolad, eitli siyasi kombinezonlardan yararlanma yolunu tuttu, 1897 de Yunanistan'a sava ilan etti ve Trk ordusu Atina'ya kadar ilerledi. 23. Temmuz 1908 tarihinde ordu ileri gelenleri nin de basks ile ikinci merutiyeti ilan etti. Fakat ikinci merutiyetin ilan le de durum dzelmedi. Os manlI devletine bal Bosna-Hersek Avusturya'ya il hak edildi, Bulgaristan tam hrriyetini lan etti. Os manlI devleti tam bir paralanmaya ynelmiti, b tn aznlklar istikll hareketlerini balatm, hrri yet fikri aznlklar adeta tahrik etmiti. Bu kt gi di Merutiyet aleyhine hareketlerin balamasna neden oldu. Bu arada baz yobaz evreler isyan ha reketine girierek merutiyete son vermek istediler 31 Mart vakas diye adlandrlan bu olaydan sonra Rumeliden hareket ordusu stanbul'a yrd. Ve 27 Nisan 1909 tarihinde Abdlhamid Hann hiline ka rar verildi. Padiah, hilini soukkanllkla karlad ve raan saraynda oturmak iin izin istedi. Bu izin kendisine verilmedi, Selanik'te AlaiddinI kkn de gz hapsinde tutuldu. 1912 ylnda Selanik'ten stanbul'a geri getirildi ve Beylerbeyi saraynda otur maya mecbur klnd. Abdlhamid han mrnn son yllarn Beyler beyi saraynda geirdi. 10 ubat 1918 tarihinde s tanbulda Beylerbeyi saraynda ld ve Sultan Mah mut trbesine gmld. 112

2 Abdlhamid Hann ahsiyeti ve fikirleri: 1876 ylndan 1909 ylna kadar 33 yl Osmanl imparatorluunu yneten padiah Abdlhamid han hakknda ok ey sylenir. Onun mstebit bir h kmdar, zalim bir devlet bakan olduundan tutun da kzl sultanla kadar eitli ithamlara muhatap tr. Fakat acaba Abdlhamid'in gerek kiilii nedir? stad smail Hami Danimend yle der: ...tarih te tahrif edilmi birok hsiveLer vardr. Bazlar kahramanlatrlmasna mukabil, bazlar da ejderletirmitir. kinci Abdlhamid ite bu ikinci zmreden dir. Saltanat devrinde muhalifleri tarafndan yaban c memleketlerde ve hilinden s o n r a da dmanlan tarafndan Trkiyede yazlm eserlerde bin trl mbalaalarla yalnz kusurlarndan bahsedilmi ve gene bin trl iftiralar atlarak kanl ve korkun bir tip holine getirilmitir. Mesela Ermeni komitelerinin Avrupa mdahalesine sebep olmak iin yaptklar hareketlerle ihtilal teebbslerini tenkil etmi oldu u iin muhtelif memleketlerde bir takm mteassb Trk dmanlarnn Sultan Hamide taktklar baz irkin lakablar vardr; Bunlarn en mehurlar Fran sz mverrihlerinden Albert VANDALn ortaya att Le sultan Rouge: Kzl Sultan ve ngilteredeki Whigs partisinin mehur reisi Gladstnenun savun duu (The great criminal; Byk cani) sfatlandr. Hristiyanlk taassubu ile Anadolunun yarjsm Erme nistan grmek isteyen bir takm Trk dmanlar nn bu gibi herzeler ve hatta kfrler savurmalar pek tabiidir. Fakat Ermeni komitecisine kar Trkn hakkn koruduu iin mteassb Franszn ortaya at t sultan rouge lakabn Trkeye tercme edip de sultan Hamide Kzl sultan diyen baz Trklerin yz 113

kzartc gaflet ve cehaletlerine ne denilebilir? (3) zel hayatnda son derece afif, ahlakl, temkin li, namus ve iffetli olan Abdlhamid han muhteris deildi amma vatann ok seviyordu ve o uurda yapmayaca hi bir ey yoktu. ktidara gelii talih siz bir devre raslar, hayat da talihsizliklerle dolu dur. Ona kzl sultan denmesi de bu talihsizliklerin belki de en nemlisidir. Son derece efkatli idi. Kim seyi incitmek istemezdi,;lm ve anariye kar idi. Bu sebeple kendi iktidar zamannda ihaneti sabit olan devlet adamlarn dahi idam ettirmemi, veri len idam cezalarn daima affetmi, mahkum olan Jntrkleri yine de devletin nimetlerinden yararlan drm, onlar uzak vilayetlere niemur olarak atam ve maddi skntya dmelerini nlemitir. Kendisi samimi bir Trk idi. Suttan olur ol maz (Lugat-i Cagatayi ve Trk-i Osman) yazar Buharal eyh Sleyman efendiyi Trkler ve Trkmen lerle temas etmek zere resmen orta Asyaya gn dermitir. Keza Eskiehir ve St civarndaki Ka rakeili airetinden iki yz kiilik bir maiyet bl tekil ederek kendi savunmasn Trklere brakma s onun Trklk anlayndan ileri geliyordu. (4) Abdlhamid han devletin kurtuluu iin pek ok slahat hareketlerine girimi, Batdan baz messe se ve kurumlan yurdunda kurmu, bilhassa eitim ve imar faaliyetlerine byk nem vermitir. lke sinin ekonomik bunalmna are aram, devlet dai relerindeki israf nlemi, kendisi de ok sk ve cim(3) sm ail H am i D anim end, zahl O sm anl T arih i K ronolojisi, c i l t : 4, sahife : 286. (4) a) Ayn eser, sahife : 288. b) M eydan Larusse, c ilt: 1, sah ife: 30-32. c) slm Ansiklopedisi, c ilt; 1, sah ife; 78.

114

ri adn alacak kadar muktesit davranmtr. slahat hareketlerini paazade ve sadrazamlara brakm.am , bunlar bizzat kendisi yapmaya almtr. ViiHi ei tim sahasnda ok byk hamleleri vardr. Mesela Hukuk mektebi. Sanayi Nefise (Gzel Sanatlar Aka demisi), Ticaret ve Hendese-i Mlkiye, Darlfnun (stanbul niversitesi) gibi yksek okullar aan Abdlhamid Handr. lkenin her yannda rdiye ve idadiler (orta okul ve liseler) atrarak adeta maa rif seferberlii yapmtr. lkesindeki vakf kitaplk larn tesbit ve mevcut kitaplarn katalounu yap trm, Adli slahata girimi. Ceza usui ve iicare kanunlarn kartm, mahkemelerde deiiklik yap trmtr. Mahkemelerde ilk defa savclk messesesi kurulmutur. lkenin yol, kpr, okul gibi ihtiya larna nem vermi, lkenin eitli blgelerinde okul lar alm, binalar yaptrlm, yollar ve kprler in a ettirilmitir. Demiryolu sorununa da eilen Abdlhamid han Anadolu ve Hicazda demiryollar in a ettirmitir. Memurlarn durumunu glendirmek iin Tekat sandn kuran da odur. Siyasi ynden de baarl bir insand. Avrupa lkelerine kar ekingen ve sessiz hareket etmeyi tercih eden padiah olaylar yakndan takip eder, mevcut artlar iyi deerlendirirdi. Nitekim dnya si yasi durumunu takip eden Abdlhamid han, Avrupada yeni bir denge unsuru olarak Almanyann ortaya ktn grm ve onlarla i birliine ynelmitir. Ermeni meselesinde taknd ciddi tavr, hem devleti yklmaktan, hem de Batllarn mdahalesin den korumu, bylece Osmanl devletinin ykln bir mddet iin nleyebilmitir. Tahttan indirildii zaman ihtilalcilere verdii na sihatler nce dinlenmemi ise de zamanla olaylara 115

bak ynnden Abdlhamid'in hakll ve doru g rte olduu anlalm, ttihad ve terakki mensup lan onun kiiliine deer vermek ihtiyacn duymu lardr. mrnn sonlarnda sayg gryordu ve bu sayg iinde hayat sona erdi. Muhaliflerine kar mahkemeler ne karar verirse versin o daima bir baba efkatiyle hareket etmi, onlar uzak eyaletlere memuriyetle grevlendirmi, bu ekilde maddi skntya dmelerini istememi ve nlemitir. Vatann ok seven bu sayg deer pa diah ne yazkki ar derecede vehimli idi ve her eyden phe ettiinden lkede ispiyonluk ve ha fiyeliin yeni boyutlara erimesine neden olmutur ve onun yegane kusuru da budur.

III TTHAD VE TERAKK FIRKASININ KURULUU (21 Mays 1889) :

Abdlhcmid han tarafndan yrrlkten kaldr lan kanun-i esasiyi yrrle koymak ve Meclisi mebusan tekrar toplamak gayesi ile tekilatlanan ve 21 Mays 1889 tarihinde gizli bir dernek olarak faa liyete geen ttihad ve Terakki Frkas eitli isim lerle adlandrlmtr. Bunlar arasnda gnmze ka dar hatrlananlar: Osmanl ttihad ve Terakki Cemi yeti, OsmanlI Terakki ve ttihad Dernei, ttihad Osman cemiyeti gibi. Cemiyet nce Tbbiyeli genler tarafndan ku ruldu. stanbul Tp okulu mutbanda kurulan cemi yetin ilk ad: TTHAD-I OSMANdir. 21 Mays 1889 tarihinde tbbiye mektebinde toplanan kurucular: Ohrili doktor brahim Temo, Arapkirli Abdullah Cevdet, DiyarbakIrlI shak Skuti, KafkasyalI Mehmet Reid ve Baklu Hseyinzde Ali beydir. Konyal Hikmet Emin ve smail beylerin de ilk kurucular arasnda 116

olduu sylenir. lk toplant okul mutbanda yapl m ve keyfiyet arkadalarna kurucular tarafndan duyurulmu, Trabzonlu Abdlkerim Sebati, skdar l erafettin Mamum!, Asitaneli Asaf Dervi, Bos nalI Ali Rt, zmirli Ubeydullah efendi. Saadet ga zetesi bayazar Ali efik bey, Necip Draga, posta memuru Talat, Giritli Muharrem, Kosovai brahim efendiler de kurulua hemen katlmlar ve Edirnekap dnda nciraltnda yaptklar toplantda cemi yet tekilatlanma yoluna gitmitir. Bu toplantda tihad- Osman! cemiyeti bakanlna Ali Rt, zobt katipliine erafettin Mamum! ve veznedarla da Asaf Dervi seilmilerdir. (5) ttihcd ve Terakkinin ileri gelenlerinden Ahmet Rza bey dernein kuruluuna dahi! deildir. Zira o srada Bursada ziraat mektebi mdr olarak grev lidir ve Abdlhamide kar deildir. Kendisi 1889 y lnda Parise gidip orada kald ve Pariste bulundu u srada ttihad- Osman yneticileri kendisi ile ir tibat kurarak Cemiyete girmesini istediler. Ahmet Rza bey, teklifi msbet karlaynca stanbul'da bu lunan cemiyet yeleri ile muhaberelemteye bala d. Bu muhabere srasnda Ahmet Rza bey, gen lere, pozitivist bir gr olan Nizam ve terakki is mini tavsiye etti. Ancak Franszca olan (ordre et progres: Nizam ve terakki) ismi Trkeletirilirken ufak bir tadile urad ve cemiyet bylece TTHAD VE TERAKK ismin! ald. () Cemiyetin ilk itimalarnda daha pek ok zevat
(5) A hm ed Bedevi K uran, O sm anl m paratorluunda ve T rk i ye Cum huriyetinde nklp H areketleri, stanbul, eltt m at baas, 1959. Sahife : 155. (6) A yn eser, sahife : 156.

117

da bulunmutur. Ancak Mithat paann Edirnekap dndaki konak ve banda yaplan bu toplantlara katlan baz tp rencileri Saraya jurnalde bulun duklarndan ilk ittihatlardan; efik Ali, Ahmet Bah tiyar, Abdullah Cevdet, Mehmet Reid, Rza Ser vet. erafettin Mamumi, Mikail Ozeb, Tekirdol Mehmet, Nakiddin Celal efendiler tevkif edilip Diva n harbe sevkedilmilerdir.* (7) Ancak devrin ricali bu genlerin halisane hare ket ettiklerini kabul ediyordu. Bu sebeple ksa bir sre sonra affa mazhar olarak bu badireden kurtul dular. Fakat onlarn istibdat ykmak ve meruti ida reyi geri getirmekte kararl olduklar da bir gerek tir. Tevkifler birbirini kovalar, mahkumiyetler alnr ken genlerin daha do bilinlendii grlmekte, ri calden birok kimse de onlara yardm etmektedir. Bu arada Prens Sabahattinin babas damat Mahmut paann ittihat ve terakki cemiyetine byk ngkdi yardmlar yaptn hatrlatmak. Cemiyet yelerinin kimlere kadar el uzattn ispatlar. Ferik Rt R za paa. Doktor Necmettin Arif, telgraf nazr mua vini Fuat, mhendis Mehmet Emin, tarih muallimi kolaas Nuri bey, binba Hamid, Eczac Ekrem, Uhrili Sinan ve Nimet, Fatihli Ahmet Muhtar, Silistre Hamdi paazade Hamdi, Trablusgarbl Mahmut, Kstericeli Sedat, Kerbelal brahim Hakk ve Ali paa zade brahim bey ttihat ve Terakki cemiyetine mad di ve manevi yardmlarda bulunan nemli kiilerdi.
(8 ) (7) Ayn eser, sa h ife : 156. (8) Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl im paratorluunda ve Trki ye Cumhuriyetinde nklp Hareketleri, 1959, stanbul, sa h ife: 157.

118

ittihat ve terakki cemiyetine mensup olan veya onlara yardm edenler aslnda vatanperver insanlar d amma kader onlar devlete ihanete kadar gtr d. Bunun ak tartmasn yapmak gereksizdir, olaylar bazan insanlar beklemedikleri sonulara g trr. ttihat ve Terakkinin durumu da budur. Bun lar pozitivist grlerin etkisinde idiler, Osmanllk siyasetinin ateli savunucusu olan Ahmet Rza be yin fikirlerini paylamlardr. Ahmet Rza bey Os manlI hanedannn birletirici rol oynadn kabul ediyor, Osmanllk siyaseti ile devletin vahdetini ko ruyacana inanyordu. Ancak devletin ana yneti minin Trklerde olmas gerektiini de kabul etmek teydi. (9) Ne var ki ttihat ve Terakki cemiyeti iin de de siyasi bir vahdet yoktu; daha ok bir kltr atlm iinde birlemilerdi ve tek mterek ynle ri STBDATA KARI IKMAK VE MERUT DARE Y GER GETRMEKti. Tbbiyelilerin stanbuldaki faaliyetlerinde onla ra byk yardmlar dokunan Doktor Sleyman Numan paa bir ihbar sonucu Trablusa srlnce bir anlk skntl bir devre geiren ttihat ve Terakki fr kas bu basklar sonucu daha da glendi, onlar destekleyenler artt gibi aralarna pek ok yeni aydn da katlmakta gecikmedi. stanbulda gittike kuvvetlenen ttihat ve Te rakki frkas stanbul dnda da tekilatlanmaya ba lamt. Bilhassa 1895 den sonra Ahmet Rza beyin ttihat ve Terakkiye katlmasyle byk bir propa ganda imkanna kavuan frka Paris'ten Kahire'ye kadar geni bir blgede tekilatlanmaya balad.
<9) Prof. Dr. K em al H . K arpat, Trk Dem okrasi Tarihi, 1967, stanbul, sa h ife ; 22.

119

zmirde Tevfik Nevzat bey arkada maarif m dr ve maarif nazr Emrullah bey (paa) ile birlik te Hizmet ve Aienk gazetelerini kurarak istibdata kar ilk mcadeleyi verdiler amma bu mcadele so nunda 1892 de Parise kamak zorunda kaldlar. Pa ris'te de Hizmet gazetesini karmaya devam e tti ler. Aftan sonra tekrar zmir'e gelmilerse de Tev fik Nevzat aleyhine yaplan bir jurnal neticesi Tokadizade ekip bey ve air Abdihaiim Memduh bey lerle birlikte Bitlise srld. Bitlisten Payas kale sine srlen Tevfik Nevzat bey orada vefat etti. (10)
IV

TTHAT VE TERAKK FIRKASININ GELMES :

1889 ylnda stanbulda kurulan ve Ahmet Rza'nn iltihak ile ismi ttihat ve Terakki cemiyeti olan ttihad'i Osmani cemiyeti 1892 lerden itibaren b yk bir gelimeye mazhar oldu. stanbuldan zmire. Kahireden Parise kadar geni bir blge zerinde alan eitli muhalefet guruplar ksa bir sre bu gizli frkann merkez tekilatna balanma gereini hissettiler. ttihat ve Terakki cemiyeti gizlice faaliyetlerine devam ederken 1894 ylnda stanbul'da Ermeniler ayakland ve Babialiyi basmak istediler. Ermeni ko mitaclarnn bu hareketi Batl devletlerin Osmanl Devletine sert mdahalesini salamak ve ermenilere zerklik tanma gayesine matuftu. Hareket id detle bastrld amma bu olay dolaysyle ttihat ve Terakki cemiyeti bir beyanname yaynlam ve be yanname sarayn eline gemitir. Bylece gizli faa(10) A . Bedevi Kuran, Osmanl m paratorluunda ve Trkiye Cumhuriyetinde nklp Hareketleri, sa h ife : 157.

120

liyet gsteren cemiyet 1994-1895 olaylaryle deifre edilmi ve cemiyet iddetli bir takibe maruz kalm tr. Bu beyannamenin asl udur: Msimanlar ve ey sevgili vatandalarmz Trkler, Ermeniler devletimizin byk makam olan ve btn Avrupallarca tannan, hrmet gren Babialiyi basmaya kadar cret ettiler, payitahtmz sarstlar. Ermeni vatandalarmzn bu kstahgne hareketleri mcibi teessfmzdr; lkin hakikatte zulm, istib dat ve idaresizlik, bu mucibi teessr ve teessf ha diseleri dourmutur. Biz Trkler de, umum Osman lIlar gibi bu mstebit hkmetten slahat ve hrri yet isteriz. Cemiyetimiz bu maksatla alyor. Biz bugn Ermenlleri tedibe alacamza, idaresizliin, zulm ve istibdadn merkezi olan Babialiyi, eyh lislam kapsn. Yldz basarak bu daireleri mstebit lerin bana ykalm; elele verelim, toplanalm, o alalm. Bizim de hrriyete, serbestiye ak ve mstehak olduumuzu lem-i medeniyete gsterelim. OsmanlI ttihat ve Terakki Cemiyeti. (11) Bu olaydan sonra birok tevkifler ve srgnler yapld. 1895 ylnda Doktor Abdullah Cevdet Trablusgarba, Rodoslu Sleyman bey am'a, Fatihli b rahim ve Nazmi beyler Manastra srgn edildi. Bun lar ttihat ve Terakki cemiyetinin ilk ele geen ve srlen yeleri olmutur. (12) Keza Gedikpaal Rifa ve Beylerbeyli Saffet de srgne gnderilenler arasndayd. Bu yl iinde haklarnda tevkif ve sr gn karar verilen Vefal Arif ve Rauf Ahmet bey ha pishaneden kaarak Paris'e gitmilerdir.
(11) Ayn eser, sa h ife : 159. (12) Ayn eser, sa h ife ; 159.

121

ttihad ve Terakki frkas mensuplarna kar balatlan srgn ve tevkif ve bask hareketi cemi yetin datia da bymesine ve yurt sathna yaylma sna sebep oldu. Bu arada kendi istekleriyle stan buldan uzakiaonlar arasnda: Tbbiyeli shak Skt, Tunal Hilmi, zmirli Refik Nevzat, skdarl Ha an akr, skdarl Akil Muhtar, Yeniehirli em si, Babahaydarl Nuri, Kavakl Ahnet, Beykozlu Ali, skdarl Seracettin beyler vard ve bunlarn bir ksm Parise, bir ksm da Msra gitmiti. (13) stanbuldan ayrlan cemiyet yeleriyle srgn de bulunan yeler gittikleri yerlerde faaliyetlerine daha hzla devam ettiler. Ancak gzler hep stan bul'da idi. Oradaki gelimeler dikkatle izlenmektey di. 1897 ylnda tbbiyeliler isyan hareketine giriti ler. Bu hareket de iddetle bastrld ve isyan sonun da Debba Yunuslu Nuri, Niancal Kenan, Sargzelli Veli. Cibalili brahim, Keecili Hamdi, zmirli Mehmet, Samatyal Cevad, Fenerli Mahmut, Fndkil Ata, Kassamemeli Mithat, Beiktal Refik bey ler Fizana srgn edildi. (14) ttihad ve Terakki yelerinin srgne gnderil mesi veya firarlar zamanla stanbuldaki tekilatn boalmasna neden oldu. O kadar ki bir ara stan bul tekilatnda Tbbiyeli Hayri, doktor Kerimi, dok tor eref ve zzet beylerden baka kimse kalmad. Bu sralarda Harbiye nezareti hesap ube mdr Hac Ahmet bey, tbbiyeli Sabri beyle grm ve ttihad ve Terakki frkas merkez komitesi kurularak frka yeniden tekilatlandrlmtr. Merkez komitesi Ahmet beyin riyasetine terkedilirken, saray muhaf(13) Ayn eser, sa h ife : 160. (14) Ayn eser, sahife : 160.

122

z Hurit beyin itiraki ile Harbiye nezareti serasker yaveri kaymakam efik beyin bakanlnda da bir askeri komite faaliyete gemitir. Ayrca eitli ma halli komiteler tekiline balanm, Kocamustafapaa ve Samatya blgesi eyh Naili efendinin emrine ve rilmitir. Merkez komitesine bilahare Nadir bey, M ir Fuad paa, mir Kazm paa, eyh Abdlkadir efendi, ders nazr Hseyin Avni bey, sefir Necip pa a, nafa muhasebecisi Esat bey, lhan bey, eydi bey. Kolaas Hseyin, Zeki, hafz- ktb Hac Ali beyler dahil olmutur. (15) Bu ekilde kuvvetlenen ttihad ve Terakki frkas byk atlmlara hazr ha le gelmitir. stanbul'da ok glenen Merkez ko mitesi padiah Abdlhamid han hl iin tedbir ve areler aram ve Beyolu Mevlevi eyhi kanal ile veliaht Reat efendi ile temas salanmtr. Keza Hac Ahmet beyin dostu eyh Abdlkadir vastasyle saraydaki baz muhafzlar da kazanlmtr. Padi ahn hili konusu Doktor Nazm beye. Kadri paa ya mektupla bildirilmi ise de mphem cevaplar aln mtr. Paris'te bulunan Ahmet Rza bey ise tepki gsterdiinden merkez komitesi tarondan ihad ve Terakki frkasndan ihra edilmitir. Padiah hl hazrlklar srerken smail paa polisi uyarm ve ttihad ve Terakki merkez komitesi yelerinden bir ksm tevkif edilmitir. Bu tevkifler sonunda Sabri bey Fizan'a, eyh Naili efendi Humus'a, eyh Ab dlkadir efendi Mekke'ye, Hayri efendi Musul'a, Av ni ve Zht bey Anadoluya srgn edilmi ve bu ekilde padiah hl plan suya dmtr. (16) 1896 ylnda yaplan srgnlere ramen' tbbiye(15) Ayn eser, sa h ife ; 161. (16) Ayn eser, sahife ; 162.

1?!

lilerin gizli faaliyetleri hzla devam etti. Ve ksa bir sre sonra Harbiye'ye de srayan gizli cemi yet, orada Franszca retmeni rksl Ahmet bey (Paa) ve Muhiddin paa ttihad ve Terakki fr kasna yardmc oldular, rencileri bu tekilata gir meye tevik ettiler; bu almalar sonunda Horbiye'de Avni paa kolu ile Sleym an, paa kolu namyle iki komite kuruldu. Fakat Giritli Halim isimli ittihad arkadalarn saraya ihbar edince hepsi tevkif edildi. Bu tevkifler nedeniyle mehur Ferik Re it paa divan kurularak sanklan muhakeme etti. 102 gnlk mevkufiyet ve muhakeme sonunda 78 kii eitli hapis ve srgn cezalarna mahkum edil diler. Bu srgn ve mahkumlar 27 Austos 1897 ta rihinde eref vapuruna bindirilerek srgne gnde rildiler. Vapur 3 Eyll 1897 tarihinde Trablusgarba varp hepsi Trablusgarb Askeri hapisanesine sevk edildi. Bu kafilede bulunanlar arasnda: Doktor S leyman Emin paa, ttihad ve Terakki kurucularn dan Mehmet Reid bey, Tokyo sefiri Ferid bey, Yu suf Akura, Ethem Ruhi bey, Silistreli Hamdi, Yz ba Cevdet Osman, yzba Sleyman Emin paa, doktor Halil Kadri, Haan Fehmi, Kazanl Abdullah gibi kimseler bulunuyordu ki 78 kiilik bu aydnlar kafilesi OsmanlI devletinin mnevver genlerini te kil etmekteydi. (17) Bu genlerin byle toplu halde srgne ve hapisaneye gnderilmeleri elbetteki sa rayn durumunu zorlatrm ve Padiah aleyhine bagsteren muhalefeti daha da glendirmitir.'Bu son mahkumiyet ve srgnler yalnz muhalefet cep hesini kuvvetlendirmekle kalmam, sarayn iinde

(17) Aym eser, sa h ife : 166.

124

de muhalefetin g kazanmasna ve kalenin ier den yklmasna sebep olmutur. stanbuldaki merkez komitesinin serencam de vam ederken stanbul dnda frkann gittike g lendiine ahit oluyoruz. Srlen, mahkum edilen ya da stanbul'dan kamay baaranlar Paris, Kahire ve eitli ehirlerde kmelenerek ittihad ve terakki fr kasn yaatyor, faaliyetlerine devam ediyor ve pa diaha kar glerKirdikleri muhalefeti tekilatlan drarak tek elden ynetilmesine alyorlard. Bun lara da bir gz atmak gerekir.
1 PARS'teki facliyetler:

1867 yllarndan bolayan Jntrk hareketi Pa riste devam etmi ve Abdlhamid hann padiah olup Meclisi mebuson kapatmas ve kanuni esasi yi yrrlkten kaldrmasndan sonra Paris daha da nem kazanmtr. Bilhassa stanbul'dan Paris'e fi rar eden Jntrk ve ittihatlar Saray iin korkulu rya haline gelmitir. 1867 ylndan itibaren Paris te krhelenen Jntrkiere 1876 ylndan sorra yeni iltihaklar olmu, hele 1892 den itibaren youn bir Paris g balamtr. Ahmet Rza bey. Mizanc Murad bey Pariste yayn hayatna nem vermiler, Jntrk dergi, gazete ve (kitaplar Osmanl aydn iin hedef ve gaye haline gelmiti. Her yerde bu ki tap ve gazeteler okunuyor, stanbulda barnamayan istibdat aleyhtarlar hemen Parise kayorlard. Ser asker yaveri kaymakam efik bey. Doktor shak Skt, Sleyman Nazif, Doktor erafettin Mamumi, Ali Kemal gibi ittihat ve Jntrk Pariste Murad ve Ahmet Rzann balatt hareketi daha da g lendirdiler. Paris gibi Batnn gzbebei olan bir mer kez ehrinde padiaha kar olanlarn tekil ettii
125

birlik Abdlhamidi rahatsz ediyordu. Bu sebeple Pa diah Abdlhamid II. Paris'te toplanan Jntrkleri stanbul'a getirtmek istedi. Onlara eli gndererek gnllerini almak isteini kuvveden fiile kard, Eb'uzziya Tevfik bey ile Yusuf Ziya paay Parise gnderdi. Ancak her iki eli de msbet bir sonu alamadklar iin Jntrkleri geri getirmek mmkn olmad. Padiah Sultan Abdlhamid, Jntrk muhalefe tine nihayet vermek iin bu kerre Ahmet Celaleddin paay tam yetki ile Paris'e yollad. Ahmet Celaleddin paa Paris'te Ahmet Rza, Doktor Nazm, hoca Kadri efendi ile grt ise de onlar dnme ye ikna edemedi. Paris'te yaynlanan Meveret gazetesinde padi ah aleyhine yazlar km ve haklarnda dava al mt. Ancak bu davadan vazgeildi. Oysaki Jntrkler mahkemeye kmak istiyorlard. Ahmet Celaleddin paa bu arada Jntrklerden Ubeydullah ile anlam ve ona yol paras verilmitir, ne var ki Ubeydullah stanbul yerine Amerika'ya gitmitir. Pa ris'te Jntrkleri ikna iin alan Ahmet Celaleddin paa, Jntrk muhalefetinin merkez haline gel dii Cenevre ile de muhabere kurdu, oraya hususi katibini gnderdi ve Jntrklere bir de mektup yaz d. Padiaha muhalefet edenler Cenevre'de bir bir lik kurmulard ve balarnda mizanc Murad bey bu lunuyordu. Murad bey arkadalarn toplantya a rd ve Paris'ten gelen mektubu yksek sesle oku du. Mektuba muvafakat cevab verilmesi kararlat rld. Cevap yazld ve Reit beyle Paris'e gnderil di. Ahmet Celaleddin paa ile grme kararlat rldndan Murad bey, skender Tirad da Paa ile bulumak zere Kontreksvile gittiler. Murad bey ve 126

skender bey Ahmet paaya sunulmak zere bir de sulh anlamas metni gtrmlerdi. Buna gre: Pa diah umumi af ilan edecek, okumak isteyen gen lere tahsile devam imkan salanacak, matbuatta serbesti kabul edilecek, ve bir Meclis almas ka bul edilecekti. Bu srada rksulu Ahmet bey, Murad beye bir telgraf ekerek derhal Cenevreye dn mesini istedi. Bunun sebebi Paris sefiri ile kendi ar kadalar arasnda yeni bir anlamann yaplmasdr. Cenevreye dnen Murad bey, bu durumu renin ce ok mteessir oldu ve arkadalarna krld; Tek rar kontreksv'ile giderek Ahmet Celaleddin paa ile grt. Paa ile Jntrkler arasnda yaplan g rme neticesinde Murad bey stanbula dnmeye karar verdi. Bu toplantda; Murad bey, skender Tirad, doktor Hekimyan bulunmutu. Murad bey 30 Temmuz 1897 tarihinde stanbula hareket etti. Ahmet Celaleddin paann Jntrklere el atma s, dier yandan Paris sefirinin Jntrklerle yapt anlamalar Paristeki muhalefetin azalmasna neden oldu. Nitekim Murad beyin stanbula dnnden sonra Cenevrede kan MZAN gazetesi kapatld. Keza muhaliflerin hepsi de birer birer Paris'ten uzak latrld. Ishak Skuti bey Roma sefaretinde grev alrken rksulu Ahmet bey ise Belgrad ateemiliteri oluyordu. tihad dergisini karan Abdullah Cevdet Viyana sefareti doktorluuna atanrken, ser asker yaveri efik bey Bkre, Ali Kemal Brksel, Rauh Ahmet bey ise Atina sefaretinde memuriyet alyordu. erafettin Mamumi, ve baz arkadalar tahsillerine devam tercih .etmi. Rahmi ve Sley man Nazif de Trkiyeye dnmlerdi. Filibeli Hilmi ve 17 tbbiyeli Fizandan af ile geri alnmt. (18)
<18) Ayn eser, sa h ife : 195.

127

Abdlhamid hann Paristeki bu baarl operas yonu geici ve arzidir. Zira Sarayn artan basks hrriyet fikirlerinin daha da filizlenmesine neden ol mu, meruti hareket nce Batlnn oyunu olarak tezgahlanmken bu kerre bir zorunlu ihtiya haline gelmitir. Ve muhalefet artk milli bir hviyete b rnmekte, muhalefet saray njensuplar arasnda da glenmektedir. te damat Mahmut paa ile ocuk lar Prens Sabahattin ve Utfullah beylerin 1899 yl iinde Avrupaya gemeleri ve Prens Sabahattinin ilk Jntrk kongresini Pariste toplamas nemli bir olaydr. 2 KAHRE'de ttihad ve Terakki frkasnn almclan : Londra'ya kaan Murad bey, oradan Kahireye gemi ve Kahirede IVIizan gazetesini karmt. O srada Kahirede tannm Jntrklerden Doktor s mail brahim, Haan Arif, Reid bey. Eczac Musta fa bey gibi zevat da bulunuyordu. Reid bey Kahi rede bir de gazete karyordu ki bu gazetenin ad: BASRETL ARK'tr. OsmanlI hkmetinin Msr fevkalade komiseri Muhtar paann yaveri Ahmet Saip bey de Jntrklere yardm etmekte idi. Cemil paann daire mdr olan Suad bey de ayn ekilde Jntrklere yaknl ile tannrd. Onun iindir ki Msr ve bilhassa Kahire Jntrklerin iltica merkez lerinden bata geleni idi. (19) Msr ve bilhassa Kahire Jntrklerin deta ya yn merkezi haline gelmiti. Kanuni Esasi gazetesi, Mizan, Basiretl ark gazeteleri hep Osmanl muha lefetinin neir organdr. Kahiredeki matbaa Jntrk
(19) Ayn eser, sahife : 176.

128

yaynlan iin bulunmaz bir imknd. Namk Kemalin Celleddin Harzemah ve Cezmi isimli eserleri bu matbaada teksir ve Trkiyede datlmtr. Jntrklerin emin beldesi olan Kahireye Padi ahn basksndan kaan pek ok ittihad da katl mt. Ancak Kahire'deki matbaay ele geiren baz zevat ahsi karlarna dmt. Cenevre ubesi ile Kahire arasnda irtibat kesilir gibi idi ve Cenev redeki muhalifler Kahireyi kontrol ve hesaplar tet kik ile matbaay gzden geirmek zere Tunal Hil mi beyi Kahireye gnderdiler. Hilmi bey Kahire'ye geldii zaman Kahire u besinde reis Hoca Kadri Efendi, ktip Salih Cemal ve veznedar da Ali Ziya beydir. Dernek mensuplar arasnda Doktor Hamid, doktor Pertev, tbbiyeli Veh bi ve Faik. Harbiyeli Yusuf bey ve bir de hafiyelik et tii sanlan Tevfik bey ile Tarsusizade Mnif bey bu lunuyordu. eyh Necmeddin ve kardei Vahyi efen di de Trablustan firar edip Kahireye gelmilerdi. (20) Hilmi bey hesap tetkiki iin gelmiti, ancak ta raflar arasnda bir niza kmasndan da ekiniyor du. Baz olaylar da meydana gelince Hilmi bey Kahirede uzun sre kalmak zorunda kald. Hilmi bey Kahirede iken Diyarbakrdan kaan Ferit bey, s tanbuldan kap gelen Ali Mazhar, Abdlkerim, Ha di, Saffet beyler ile gazeteci Emin bey de Kahireye iltica etmiti. (21) Hilmi bey Kahirede iken Mehmet Ali paa ile de grt ve bir genel kongre yaplmasnda yardm n rica etti. Paa, Meveretilerin de katlmas art ile bir kongre toplanmasna raz oldu. Bu srada Ka(20) Ayn eser, sah ife; 235. (21) Ayn eser, sa h ife : 235.

129

hireye iki yeni ttihat da geldi. Bunlar Cide'den ko an Bahriyeli Fahri ve Haydar beylerle Trablusgarptan kurtulan Tbbiyeli Ethem Ruhi ve Nozmi beyler di. Hilmi bey onlarla da grt ve Kahirede yeni bir gazetenin neri iin yapt almalar da msbet sonuland. Bylece 3 Eyll 1899 tarihinde Bahriyeli Rza beyin idaresinde HAK isimli bir gazetenin ya yn hayatna girmesi salanm oldu. (22) Hilmi bey bu almalar yansra cemiyet merkezinde de de iiklik yapm, ynetim kurulunu Mehmet, Emin, Faik, Nozmi, Haydar, Fahri, Rza, Ziya, Ahmet ve Ce mil beylerden tekil etmi, Hoca Kadri Efendi ile Sa lih Cemal'i tekiltn dnda brakmtr. Kahire ubesinde Hilmi bey ve Mehmet Ali pa a tarafndan planlanan kongrenin Brlndizi'de top lanmas ve kongrenin 15 Eyll 1899 tarihinde yapl mas uygun grlm, yurt ii ve yurt dndaki tm ttihat ve Terakki ubeleri de kongreye birer rapor hazrlamlard. Ancak, Ahmet Rza bey kongrenin Brindizi'de yaplmasna muhalefet ederek Roma'da yaplmasn stemitir. (23) Ancak btn abalar bo a gitmi, Brindizi kongresi toplanamamtr. Kahiredeki olaylar iyi takip etmeye mecburuz. Msr'da mcadele veren kiiler basnla, eylem le, propaganda ile Padiahn drlmesi ve Me rutiyetin iadesi iin byk gayret gstermilerdir. Msr fevkalde komiseri Ahmet Muhtar paa nn yaveri Ahmet Saib bey, ttihat ve Terakki Cemi yetine hizmet iin grevinden istifa etmi ve Kahire'de SANCAK gazetesini karmtr. Hilmi beyin teebbs ile gerekleen HAK ga( 22 )

Ayn eser, sa h ife : 236. (23) Ayn e'e.'-, sah ife : 248,

130

zetesi Bahriyeli Rza bey tarafndan Kahirede yayn hayatna sokulmutur. Kahirede Jntrkierin yaynlarnn basld ve ttihat ve Terakki Cemiyetinin neriyatnn basld Kanuni Esasi matbaas Salih Cemal bey tarafndan kurulmu ve cemiyete uzun yllar hizmet etmitir. Bu arada Kahirede bir gayrimslimin Leon Fehim isim li bir ahsn da SADAYI MLLET diye bir gazete kardn hatrlamak gerekir. (24) Damat Mahmut paann oullariyle beraber Ka hirede yerlemesi Abdlhamide kar kan muha lefet guruplar iin Kahire yeni bir canllk kazanm tr. Damat Mahmut paann Msra gelii 1900 sene lerine tesadf eder ve Ahmet Celleddin Paann Av rupa gezisinin neticesi meydana gelmi bir olaydr. Damat Mahmut paa ve oullar Msrda birtakm entrikalarla karlatlar. Ancak etki altnda kalma dlar. Ne olursa olsun Sultan Abdlhamid Han'a mu halefete devam edeceklerini de bir beyanname ile aka iln ettiler. (25) 3 CENEVRE'de Jntrkler ve ttihad ve Terakki ile ilikileri : Abdlhamid Hann Meclis-i Mebusan kapatp Kanuni Esasiyi geici olarak yrrlkten kaldrmas Yeni OsmanlIlar tekrar birlemeye ve mcadeleye evketmi, Ali Suavi bir syan hareketine tevessl ederek Padiah Abdlhamid'i tahttan indirip yerine tekrar Murat V.l getirmek istemilerdir. Ali Suavi vakasndan sonra, yani raan basknndan sonra Jntrkierin tekrar sahneye ktklar grlyor. 1878
(24) Ayn eser, sa h ife : 295. (25) Ayn eser, sa h ife : 297.

131

maysnda meydana gelen raan olayn Kleanti Skaliyeri olay takip etmitir. raan olay ve Skaliyeri hdisesi Sultan Abdihamid'i taittan indirmeye ynelik kk birer is yan hareketi olup, Saray tarafndan iddetle bast rlmtr. Ancak bu iki olay sebebiyle Abdlhamid Han tam bir huzursuzlua dm, Jntrklerin ken disini her an hl edecekleri korkusuna kaplm ve bu korku bir sre sonra onda vehim haline gelmi tir ki Jntrk hareketine kar giriilen iddet eylem lerinin gerek nedeni bu vehim olmutur. Nitekim olaylarn hemen akabinde Divan Harb kurulmu, Jntrk liderleri bir bir mahkeme huzuruna kar larak hkm giymitir. Bu hdiseden sonra komiteye dahil olanlardan bir ksm lkeden kam, yakalananlar da tevkif edil milerdir. Yaplan muhakemeleri sonunda ou ida ma mahkm edilmitir. Ancak Padiah Abdlhamid Han idama mahkm olanlarn cezalarn affederek srgne tahvil etmitir. Avrupaya kaan komite yesi Ali efkati bey Napoli'de yerlemi ve 1879 y lnda STKBAL gazetesini karmaya balamt. Ne var ki Avrupa'ya kaanlar eitli merkezler de faaliyet gstermesine ramen Jntrklerle ttihadlar daha ok Paris ve Cenevrede kmelenmi tir. Nitekim ttihad ve Terakki kurulmadan nce Av rupada faaliyet gsteren Jntrkler basn zerinde durmu ve neriyatlar Trkiye'de, bilhassa stan bulda adm adm takip edilmi, ilerde ttihad ve Te rakki Cemiyeti ad ile kurulacak muhalefet cephesi bu neriyat ile beslenmi ve, efkr umumiye haline getirilmitir. Abdlhamid'e kar olanlar, Jntrkler, Merutiyetiler ve srgnler genellikle fikir ve yne tim merkezi haline getirilen Paris ve Cenevre'de st
132

lenmi, tm irtibat bu merkezlerden salanm ve bunlar ayrca Kahire ile de sk ibirlii halinde bu lunmulardr. Geri Avrupann eitli yrelerinde Jntrk faaliyeti ve neriyat devam ediyordu. r nei: Pariste STKAMET, HAYAL gazeteleri, Cenev rede OSMANLI, Brkselde SELMET, Londrada HRRYET, HLAFET isimli gazeteler neriyatna de vam etmekte idi. Ancak Osmanl aydnlarnn fikri sistemleri yoktu, bir birlik halinde deillerdi ve bu yoldaki admlar da AHMET RIZA, MZANCI MURAD ve PRENS SABAHATTN tarafndan zamanla atlm oldu. Mizanc Murad Kahirede faaliyet gsterirken Ahmet Rza bey Pariste MEVERET gazetesi ile te mayz etti. Meveret ilk defa Pariste yayn hayatna girdi. Ancak Paristeki neriyat Saray tarafndan dikkatle izlendi ve sonunda eitli siyasi basklarla kapatl mas cihetine gidildi. 12 Nisan 1896 tarihinde Fran sz hkmeti Meveret'in yayn hayatna bir kararla son verdi. Fakat Ahmet Rza balatt mcadeleyi durdurmak niyetinde deildi, hemen Cenevre'ye ge ti ve Mevereti orada karmaya devam etti. Meveret gazetesi ttihad ve Terakki frkasnn resm organ olarak faaliyet gsteriyordu. ttihad ve Terakkinin merkez komitesi Paris'te idi, 1897 ylnda toplanan umumi heyet merkezin Cenevre'ye nakline karar verdi. Cenevredeki merkez komitesi bakan lna rksulu Ahmet bey getirilirken Paris ube si reislii de Ahmet Rza beye verildi. Meveretin Trke nshasnn Cenevrede devam da alnan ka rarlar arasnda idi. ttihad ve Terakki frkasnn merkez komitesinin Cenevreye alnmas bouna deildir, nk fikrin yapcs olan Jntrkler o sralarda Cenevre'de top
133

lanmt, gl bir tekilt halinde ve birlikte idiler. Ezcmle: rksulu Ahmet, Murad, shak Skti, Abdullah Cevdet, Ethem Ruhi, Feryad gazetesi sa hibi Mustafa Ragp, Msr darphane nazr Esat, M it hat kr, efik, Tunal Hilmi, eracettin, doktor Ha an, Ltfi, Akil Muhtar, Nuri Ahmet, Reid bey gibi Jntrk ve ttihadlar Cenevre'de bulunmakta idi ler. Nitekim ttihad ve Terakki frkas merkez komi tesi bakanlna da rksulu Ahmed bey getiril di. (26) Bu kiilerin ttihad ve Terakki frkasnda bir lemeleri de gsteriyor k ijttih a d ve Terakki Cemiyeti Jntrk hareketinin resm kuruluu olan GEN OS MANLI Derneinin devamdr ve hareketin siyasi h viyeti de Jntrk fikirlerini tamaktadr. Nitekim Ce nevrede Ahmet Rza'nn nerettii ve ttihad ve Te rakki frkasnn resmi organ olan MEVERET yann da Jntrkler de bir gazete karmakta idiler. Bu ga zete Cenevrede yaynlanmakta olan OSMANLI GAZETESdir. OsmanlI sarayna korkulu ryalar gsteren v& Padiah AbdihamidI tedirgin eden en nemli d merkez Cenevre idi ve burada toplanm bulunan Jntrklerden ok ekinen Padiah, onlarn kazanl mas iin Ahmet Celleddin paaya yetki vermi. Pa a da reisleri Murad beye haber gndermi ve yap lan mlakat sonunda Murad bey stanbula dnme ye karar vermiti. Onun stanbul'a dn ile birlik te Cenevre merkezi dalm, daha nce belirttii miz gibi yeler eitli memuriyetlerle Cenevreden' ayrlmtr.

(26) Ayn eser, sa h ifc: 178.

134

II

TTHAD VE TERAKK CEMYETNN FKR YAPSI VE SYAS TUTUMU 1 KURULUTAK TEMEL FKR : ttihad ve Terakki Cemiyetinin ilk kuruluu gizli bir siyasi cemiyet hviyetiyle siyasdir. Abdlhamidin Meclis-i Mebusan datmas, Kanuni Esasinin y rrlkten kalkmas ve Jntrklere kar giriilen id det hareketleri aydnlarn ve muhaliflerin birleme sine sebep olmu: ve neticede bir muhalefet cephe sinin oluturulmasna karar verilmi ve bu karar nda hareket eden Jntrkler ve muhalifler Meru tiyetin ilnna kadar devam edecek savalarn TT HAD ve TERAKK Cemiyeti ad altnda tekiltlan mak suretiyle yrtmlerdir. Bu bakmdan ttihad ve Terakki Cemiyetinin ilk kurulu gayesinin sadece siyas olduu aktr. Bu -gaye; 1. Padiah Abdlhamid II.'yi tahttan indirmek ve onun yerine meruti idareyi geri getirecek bir veiiaht padiah iln etmek, 2. Geici olarak yrrlkten kaldrlan KANUN- ESASyi yeniden yrrle koymak,
135

3. lamaktr.

Meclis-i Mebusann derhal toplanmasn sa

ttihad ve Terakki frkasma mensup olanlar Me ruti bir idarenin zorunluluuna inanm kiilerdir. Ancak Hrriyet fikri zerinde sathi olmaktan ileri bir ihtiraslar yoktur. Ve bu frkarjn dtan gelen Hrri yeti neriyata kapld doru ise de bu neriyatn fazla derine gitmeyen bir liberalizmi alad ve aydnla^ bu grte harekete getirdii gznnde tutulursa sathta kald da aktr. (27) u hale g re ttihad ve Terakki Cemiyetinin mcadelesi bir hr riyet mcadelesi deildir. Onlarn hrriyeti fikirleri Meruti bir idare iin zorunlu olan siyasi eitlik ve aznlklara hak tanma eklinde hlsa edilebilir. Bu dnce tarznn ise Bat tarafndan kuvvetle empo ze edilen bir siyasi grten baka bir anlam yok tur. ttihad ve Terakkinin Jntrklerin fikri yapsn siyasi bir eyleme dntrd de bir gerektir. Bu nun sonucu: ttihad ve Terakki Cemiyeti illegal ku rulu olmaktan kp legal kurulu haline gelince si yasi bir g olmu ve devlet ynetimine hkim ol makla OsmanlI Devletini yeni bir mecraya srkle milerdir ki niyetleri ve ahsiyetleri ne olursa olsun sonu ihanet ve devletin inkiraz olmutur. Bu bel ki de ttihad ve Terakki frkas mensuplar iin kt bir aimyazsdr amma gerekleri tahrif etmeye ve bunlar byk vatanseverler olarak iln etmeye de realite imkn vermemektedir. Her biri bir deer, na mus ve ahlk timsali olan bu ahsiyetler maalesef bir araya gelip byk bir siyasi g olunca Devlete
(27) erif Mardin, Jntrklerin Siyasi Fikirleri (1895-1908), sah ife : 21.

136

ancak ktlk ve ihanet verebilmilerdir. Ancak bu nun do sebepleri zerinde tefekkr edersek grrz ki ttihad ve Terakki Cemiyeti mensuplar ve Jntrkler Avrupa'dan kapma fikirlerle bir devrim nc s olmak istemilerdir. Oysa ki aktarma su ile de irmen dnmez; esasl bir kltr ve tecrbeye ihti ya vardr, gene OsmanlIlar ve itthadlarmz ne bu kltre, ne de bu geni tecrbeye sahiptir; onlar da ha ok heyecanlarna malp ve Batnn kalknma hz ile asker zaferlerine kar hayrandr. Sosyal g rleri yoktur, sosyal gr diye aldklar eyler de aktarma su gibidir, bize yabancdr. Siyasi kanaat leri bile gariptir. Bir yandan hrriyet nutku ekerler ken bir taraftan da Padiaha ballklar devam et mitir. Hrriyet mcahitleri olarak ortaya kmalar na ramen Padiahn mrvvet ve ikramlarna srt evirmeden rahatlkla devlet ynetimine katlm ve paralarn almakta bir saknca grmemilerdir. Gen leri en ok tahrik eden rksulu Ahmet paa, Ce nevre'de isyan hazrl yaparken Belgrad ateemliteri olmas teklif edilince hemen komutur. Hep sinin durumu birbirinin benzeridir ve esasen ittihadlarn asl maksad ne hrriyettir, ne demokrasi. On larn gerek istekleri Devletin bekas ve Batya na zaran geri kalm olan Trk toplumunun derlenip to parlanmasdr. Bunu nasl yapacaklarn bilemedik lerinden sathi fikirlere zebun olmular; gerek sos yal, gerek siyasi, gerekse askeri ynden inkiraz dur durmaya muvaffak olamadklar gibi devleti de bir kmaza sokarak koskoca bir imparatorluu, sarho ve msrif mirasyediler gibi, birka yl iinde tket milerdir. Allaha kr ki Trk ulusu bu adamlar y znden yok olma tehlikesi ile kar karya iken Mus tafa Kemal ve arkadalarnn ortaya kmas ile yok
137

olmaktan kurtulabilmitir. Evet, ttihad ve Terakki frkas Trk ulusu iin ok ac bir hatradr. Kendi lerine mensup olanlar onlar ne kadar savunursa sa vunsun gerek ortadadr ve bu ac hakikat Osmanl devletinin sonunu izmitir. nk: a. ttihad ve Terakki frkas mensuplar istibdat bir ahsta grm ve o ahsa kar kin ile d manlkla hareket ederken sebep ve neticelere ine memilerdir. b. Siyasi hedefleri bir prensip ve ideolojiye y nelik deildir. Sadece belirli eylerin yaplmasn is temekten ibarettir. c. Toplumun yapsndan haberleri yoktur, vasi dnme iktidarndan mahrumdurlar. Akllar kadar hisleri de olaylara karmtr. d. Fikri yaplar sakattr, yani oturmu bir ideo lojileri, bir sistemleri olmadj gibi Batdan aldklar fikirleri de kendi bnyelerine intibak ettirememiierdir. e. Kurulu gayeleri siyasi baz hareketlere ve kine dayand iin btn hareketleri hissi bir ha vaya brnm ve meydanda siyaset uuru kalma mtr. Bu ve benzeri sebepler pek oktur. Gerek u dur ki kuruluta hi bir temel prensipleri yoktur. Meruti idare isterken bu merutiyetin Osmanl toplumuna nasl uygulanacan bile tesbit edememi lerdir. Padiahn birletirici unsur olduuna inanr ken tm mcadelelerini Padiahn ahsna evrmieferi akl almaz bir tutumdur ve ttihad ve Terakki fr kasnn daha kurulurken ne sonu verecei bellidir. Siyasi fikirleri byle olduu gibi sosyal anlay lar, devlet idaresindeki stratejileri de pek farkl de ildir. Bir yanda OSMANLILIK, bir tarafta TRK138

LK, bir baka gurupta da SLMCLIK hkim fikir dir. Bir yandan POZTVZM savunurken bir yanda ULUHHYET fikirleri yaar. Bir ksm NGLTERE der ken, bir gurup ALMAN hayranlndadr. te ttihad ve Terakki byle bir acaip krkanbardr. II TTHAD VE TERAKK FRKASINJN DI SYASET ANLAYII : ttihad ve Terakki mensuplan Avrupa lkelerinin ileriliini eitli sebeplere balarken i politikada kendi fikriyatlarn Bat kaynaklarndan esinlenerek hazrlamlardr. siyasette ne dndkleri pek belli deildir, zamanla eitli alternatifler ortaya kar ve onlar muhtelif guruplara ayrlrlar. D siya set anlaylar da ayn periyodik sray takip eder, karsnda zayf kalan Osmanl Devletinin inkirazn nlemek iin dndkleri gerek tedbirler yoktur, olaylara gre vaziyet alrlar ve Devletleraras iliki lerde de ayn davranlarn tekrar ederler. Resm bir parti olarak tekiltlanp siyasi hayata hkim olduk lar zaman aralarnda eitli gr ayrlklar belirir. Bir ksm Fransa ve Ingiltere ile dostlua nem ve rirken dier bir ksm Avrupa dnda dost arar. (28) 1910 yllarnda yeni mttefikler arayan ttihadlar kararsz ve karktr. Almanya ile siyas ve asker i birlii isteyenler yannda Bat devletleriyle dostluu devam ettirmek isteyenler de mevcut. Tarafszl savunan da var, bir cepheye katlmak isteyen de. Mesel Enver paa Alman ittifaknn ba savunucu sudur, fakat halk ve bir ksm ttihad bu fikre kar<28) M. Philips Pnce, Trkiye Tarihi, Trkiye Bankas Kl tr Y aynlan, sa h ife ; 95.

139

dr. (29) Trkiye'nin Bat karsnda tarafsz kal masn devletin hayatiyeti iin zorunlu grenler ara snda ileri Bakan Talt paa ve Maliye Bakan Cavit beyler vardr amma ttihad ve Terakki iinde entrika ve gizli oyunlar dnd iin bu eitli al ternatiflerin hibirisi mnakaa edilemez, en gl olann istedii istikamett bir d politika uygulanr ki bunun sebebi kuruluta gerek bir hazrlklar, fik ri yapiar olmamasdr. ttihad ve Terakki frkasnn kinci Merutiyeti iln etmesi Bat devletlerinde msbet karlanm, yalnz ngiltere biraz tereddt geirmitir. Meruti yetin ilnndan en ok memnun olan lke Fransa idi. Zira Franszlar yeni ynetimin kendi kltr etkileri altnda olduunu dnerek Osmanl devletine daha ok hkim olacaklarn hesap ediyorlard. Bu yn den Merutiyetin iln Batda msbet etki yapmtr. Ancak gayeleri gerekleen ttihadlar siyasi hatalarn ierde yapmaya balaynca muhalefet bu kerre onlara yneldi. Ve idaredeki basiretsizlik baz fanatik yobazlarn isyanna ve 31 Mart 1909 olayna meydan verdi. Bu irtica hareketi bastrld amma t tihad ve Terakki kksz yaps itibariyle bu yeni ola y da istismardan geri kalmad. Hareket ordusu s tanbul'a geldi ve 31 Mart vakasn dzenleyenleri tecziye ettii gibi verdikleri ltimatom ile isteklerini de yaptrdlar. Hareket ordusu subaylar arasnda da fikri bir lik yoktu. Bilhassa Erknharb yzba ve hareket ordusu kurmay Mustafa Kemal, ttihadlarn ordu yu siyasete sokmalarna kar idi. Ne var ki, ttihadlar bu dnceyi paylamad ve Mustafa Kemal'i
(29) Ayn eser, sa h ife : 97 .

140

bu grevden aldlar, yerine Enver ve smail Hakk bey tayin edildi. Hareket ordusunun baars, 31 mart vakas, pa^ diah Abdlhamid hann hili gibi olaylar ttihad ve Terakkinin gcn arttrd ve ittihadlar artk dev let iinde devlet olmulard. slahat yapacaklarna muhaliflerini susturmay balca gaye edindiler. Dev lete hakim olduklar zaman belirli bir siyasi gr leri olmadndan zamann artlarna gre davran may yani dmen suyunda gitmeyi tercih ettiler. kinci merutiyetin ilannda Bosna'y ilhak eden Al man peyki Avusturya olduu halde. Padiah siya setine ayak uydurmak iin ngilizlere husumet tev cih edildi; Almanlara dost nazar ile bakld. Bu su retle d siyasette de isabetsizlik gsterildi (30). D siyasetlerindeki basiretsizlik Batl lkelerin aley himize gizli ittifaklara girimelerine sebep oldu. 24 Ekim 1909 da Rus ar ile talyan kral arasnda Bo azlar ve Trablusgarb hakknda imzalanan mukave leyi Rusya ile Bulgaristan arasnda imzalanan bir baka anlama takip etti. Bu ittifaklarn peinden dierleri skn etti. Osmanl devleti ttihadlarn in hisarna girdikten sonra d siyaset her gn daha da bozuldu, bunu Balkan Harbi facias; Balkan har bi yaralar sarlmadan birinci cihan harbi takip et ti. Ve bylece kurtarc olarak ortaya kanlar b yk bir devleti ksa bir srede yok ediverdiler. Son ra da bunlara vatanperver demek dt arkada ka lanlara. Acdr ki ttihad ve Terakki mensuplan ki isel meziyetleri olan kimselerdi amma devlet ii ida rede hite namuslu ve meziyetli kalamadlar. Kzl
(30) Ahmed Bedevi Kuran, Osmanl m paratorluunda nklb Hareketleri ve M illi Mcadele, sahife : 535.

141

sultan dedikleri, istibdat temsilcisi, zalim diye ad landrdklar sultan Abdlhamid han mumla aratan bir politika gderken d siyaseti rezil ettiler ve her kesi OsmanlI devletine kar ittifaklara adeta zor ladlar. III TTHAD VE TERAK(C! FfRKASINIM SYASETTEK HATALARI:
I

D siyaseti bir facia ile sonulanan ittihadlarn i politikalar da ayr bir faciadr. Ittihad ve terakkinin siyasi hayata hakim olma s Nazm bey olay ile balar. Selanikte bulunan ittihadlar Selanik merkez kumandan kaymakam Na zm beye bir suikast dzenler. Bu suikast smail Canbulat beyin yardm ile Mustafa Necip tarafndan gerekletirilir. Saray bunun zerine Enver ve Niya zi beylerin tevkifini ister, onlar da kaar ve gizle nir. Bu suikast teebbsnde Nazm bey lmemi, yaralanmtr. Enver bey olaydan sonra Tikvee ka m ve Tikvete hrriyet ilan edilmitir. Resneli Ni yazi bey de arkadalar ile grerek Merutiyetin ilan iin daa kmaya karar vermitir. Rumelide balayan isyan sratle gelimi. Sarayn Selanik ve Manastra gnderdii memur ve komutanlara suikastler yaplm, Manastrda polis mfettii Sami l drlm, Selanike gnderilen emsi paa ise pos tane nnde kurunlanarak ldrlmtr. Niyazi bey halk silahlandrm, tekil ettii tabur ile Ma nastra gelmi ve emsi paann yerine tayin edi len mir Osman paay Manastrdan Resneye g trmtr. Manastr valisi Hfz paa sarayn tela zerine gnderdii raporda ittihad ve terakkinin ok gl olduunu bildirmi, Saray bu olaylar karsn
142

da endieye derek ikinci l\/1erutiyeti ilan karar n vermitir. (31) Grlyor ki ttihad ve Terakki eemiyetinin Ma nastrda bulunan birka cesur adam ile Merutiyet ilan edilebilmitir. Resneli Niyazi bey ve Atf beyin cesareti ve Manastr tekilat yneticileri miralay Sadk, yzba Habib, topu temen Yusuf Ziya, pi yade temen Tevfik, vilayet tercman Fahri bey lerle bu i baarlmtr. Selanik merkezinde ise mi ralay Haan Rza, kaymakam ve erkan harb Faik ve Cemal beyler, erkanharb binba Fethi Okyar, smail Hakk, manyasizade Refik, Talat, Rahmi bey ler grevliydi. Bu zatlar gerekten ideal insanlard amma toplu olarak faydal olamadlar. Nitekim Man yasizade Refik, Merutiyetin ilanndan sonra hasta lanm ve lm deinde arkadalarna: Biz me rutiyeti ilan iin canla bala altk; fakat korka rm ki bu ocuklar memleketi batracaklar diyerek nedamet hissini aa vurmu ve gerekte de bu ittihadlar devleti batrmtr. (32) OsmanlI padiah Abdlhamid han, cretli Ma nastr ve Selanik ittihadiarmn baskn hareketleri karsnda Merutiyeti ilana karar verdii tarihte K k Said paa sadrazamdr. Said paa, Selanikten iki ittihad ve terakki cemiyeti murahhas istedi. Ce miyet merkez idare heyeti bu kiiyi seti ve Sela nikten stanbul'a gnderdi. Merutiyetin ilan iin hkmetle grmeye giden bu iki ittihad Talat ve Cavid beylerdir. Bu grmelerde sadrazam Said paa merutiyet kabinesi namna hazrlanacak hat t hmayuna (Harbiye ve Bahriye nazrnn tayini
(31) Ayn eser, sa h ife : 470. (32) Ayn eser, sa h ife : 47C.

143

padiah hakkdr) diye bir kayt koymak isteyince buna eyhl slm Cemaleddin efendi itiraz etmi, bu kaydn kanun-i Esasiye aykr olduunu sylemi tir. Arada geen iddetli mnakaalar sonunda sad razam Said paa istifaya mecbur edilmitir. (33) Said paa yerine sadrazam olan Kmil paa ile cemi yet ijyeleri arasnda gene ihtilaflar olmu, fakat bu arada Recep paann harbiye nozr olmas padiah sultan Hamid tarafndan kabul edilince anlama mmkn olabilmitir. Kamil paa kabinesi kurulduktan sonra vilayet lerde seimler yaplm ve Meclisi Mebusan 4 Ara lk 1908 tarihinde Padiah Abdlhamid hann riya setinde ilk toplantsn yapmtr. Bu mecliste mev cut 226 mebustan 142 si Trk, 60 Arap, 25 i Arna vut, 23 Rum, 12 si Ermeni, 5 i Yahudi, 4 Bulgar. 3 Srb ve birisi de Ulahtr. (34) Merutiyetin ilan ve meclisi Mebusann toplan masndan sonra ttihad ve Terakki yeleri hkme tin btn ilerine mdahale etmeye ve kendi istek lerini yaptrmaya kalktlar. ttihadlar ne yaptklar n bilmiyorlard. lk istekleri Bosna-Hersekten me bus karmakt. Oysa ki bu Avusturya ile OsmanlI lar arasnda bir siyasi olay olacakt. Nitekim oldu da. Bu istee kar kan Avusturya Bosna-Herseki kendi snrlarna ilhak etti. Bulgaristan kethdasna alelade bir memur muamelesi yaptklarndan dolay ittihadlar bir hata daha ilediler. Kral Ferdinand ittihadlarn bu hatalarna cevap olarak stiklalini ilan etti. Dr. Nazm ve Bahaeddin beyler bonaklarn Selanik'e iskannda srar edip onlar Selanike getirdiler, bu ok ar mali klfetlere sebep oldu ve
(33) Ayn eser, sa h ife : 477. (34) Ayn eser, sa h ife ; 477.

144

neticede yine Bosna'ya iade edildiler. (35) ttihadiarn Meclis ve hkmet ilikileri hergn bir yeni olayla daha da kart. Hseyin Cahit beyin verdii takrirler ttihdlarn lsz ihtiraslarn ortaya ko yuyordu. ttihad ve Terakki ricali devletin her eyi ne mdahale etti. Vilayet merkezlerinden bucakla ra, askeriyeden nazrlara kadar her yerde ikinci bir kudret ve emredici kuvvet haline geldiler. O kadarki sadrazam Kmil paa bunlar hakknda (Rical'! gayb) tabirini kullanmak ihtiyacn duymutur. (36) ttihad ve Terakki mensuplarnn devletin her kademesine mdahaleleri lke iin zararl oluyordu, Bilhassa orduyu alet edip siyasi oyunlara girime leri ok tehlikeli bir davrant amma bunlarn iine iktidar ihtiras hakim olunca entrika her eyin ye rini ald. Merutiyeti Selanik ve Manastrdaki idea list askerler tahakkuk ettirdii halde Paris ve Ce nevre'deki Jntrkler harekete sahip kmakta ge cikmedi. Bylece siyaset oyunlar frkann iinde bir birlerinin ayana elme takmak eklinde hzla ge liti. Merutiyetin ilanndan sonra ttihad ve Terakki frkas Selanik'te legal ilk genel kurulunu toplad. Toplantda: Mustafa Kemal, smet nn ve yzba Refet bey (paa)nn tekil ettii bir gurup ordu nun siyasetten uzak tutulmasn, subaylarn cemiyet ten ayrlmasn ve frkann siyasi bir parti olarak as kerlerden uzak olmasn teklif ettiler. Bu teklif ka bul edilmedi ve bu sebeple teklifi yapanlar ttihad ve Terakkiden ayrldlar. Fakat frkann siyaseti dev lete ve millete byk zararlar verecek ekilde geli me ortamna itilmi oldu.
(35) Ayn eser, sa h ife : 478. (36) Ayn eser, sah ife; 479.

145

Bundan sonra frkann merkezini stanbula nak letmesinden sonra eitli tarihlerde birok kongre yaplmtr. Bu kongrelerde alnan kararlar meclis karar gibi hkmete uygulatlm ve bir siyasi te ekkl askeri gleri de arkasna alarak devlet iin de devlet haline gelmitir. ttihadiarm basklarna kar Mecliste derhal muhalefet guruplar teekkl etmi ve bunlar ba snla da propaanda faaliyetlerine girimitir. Fakat bu muhalefet hareketi ttihadiarm houna gitme dii gibi msamahakr da olamamlardr. Nitekim 31 mart vakasn bastrdktan sonra Abdlhamidi tahtndan indiren ttihad ve Terakki frkas ondan sonra her eye hakim oluverdi. Sultan Read halife ve sultan ilan edildikten sonra Abdlhamid II. Selanike kelebent edildi. Meydan ttihadlara kalnca hemen muhalefeti susturma yoluna gittiler. 31 mart vakasna dahil olup olmadklarn aratrmadan prens Sabahattin tevkif edildi, muhalifleri olan Ahrar par tisi ricali de bu tevkiften nasibini ald. Tabii ki ken dilerini dinlemeyen idealist harbiye rencileri de cezalandrlmakta gecikmedi. Btn bu basklar de vam ederken stanbul'da bulunan mebuslar ve itti hatlara kar kanlar yeni yeni partiler kurmakta gecikmiyordu. ttihad ve Terakki frkas merkezi umumi heye ti kendilerine katlmayan herkesi dman grdkle ri iin muhaliflerini szle, hatrla yada silahla sus turmaktan kanmyordu. Bylece kendilerine muha lif olanlara hayat hakk tannmad, Abdlhamid Ha nn iddetle ekindii idam sehpalarn bu ittihadlar lkenin zerine kara bir glge gibi diktiler. Ci nayet ve suikastere bile tenezzl ettiler. Bylece ierde kzl sultan dedikleri Abdlhamide rahmet
146

okutacak bir yeni terr ve dehet devrini balatm oldular. IV TTHAD VE TERAKK FIRKASI VE JNTRKLERDE DEK AKIMLAR : Ondokuzuncu asrn ilk yllarnda balatlan Tan zimat hareketleri, Yeni OsmanlIlar ile ttihad ve Te rakki frkas Osmonl devletinin inkrazn nlemek iin giriilmi slahat hareketleridir amma hepsi ya banc kaynaktan esinlendii ve devletin milli ihtiya cna, milletin istek ve iradesine uygun olmadn dan yorar deil, zarar getirmitir. Bunlarn Batdan esinlendiklerini syleyebiliriz. Lkin hi birisi ciddi bir felsefi sistemi, ya da siyasi bir ideolojiyi veya sosyal bir doktrini benimsemi deildir. Osmanl devletinde Islahat ve inklp hareketlerinin derinli-, inde hissi ilikiler, derin aalk kompleksleri, Ya banc unsurlarn etkisiyle kafalara ilenmi denge siz fikirler, sathta kalm kopyalar ve devletin va tandalarn tekil eden ayr rk ve dinlere mensup insanlarn yaratt psikolojik bunalmlar yatar. Ahmet Rzann temsil ettii POZTVZM kar snda mizanc Muradn islmi kanaatleri bazan bir ahsta elikilerle dolu bir manzara arzeder. Ali Suavide olduu gibi bir an dinci, bir an dinsiz, bir zaman hilfeti, bir vakit merutiyeti kesilen bu Os manlI inklplarndan lkeye eibetteki yarar sa lanamazd. Ahmet Rza'nn etrafnda toplanan pozitivistlere kar IVlizanc Murad'n evresinde oluan slamc gurup ayn frkann liderleri durumunda kalmtr. Bir tarafta Trklk akm geliirken dier ynde Osmanll savunanlar da ayn frkada veya ayn muhalefet cephesinde birleiyorlard. Muhafazakar147

slamclarla yeniliki pozitivistler ayr telden alar ken ideal bir devlet reformuna elbette imkan bulu namazd. Bu akmlarn yan sra sosyalist dnceler de lkenin aydnlar iin ilgin grnyor, liberalizmden halklk ve kapitalizme kadar her gr lke aydn larnda kendine mecra bulmakta idi. Bunun yan s ra OsmanlI prensleri de birbirine cephe alrken y netim ekilleri zerinde de ayrcalklar belirdi. Mer keziyeti savunanlarla bu dnceye kar kan ve prens Sabahattinin ban ektii ademi merkezi yetilerin varl da ayn bir kargaalk konusu ol maya devam ediyordu. Ksaca sylemek gerekirse OsmanlI toplumu yirminci asra yirmi gurupla girmi, acaip bir fikir ve ideoloji kemekeine dmtr. Bu konuda ayrntl bilgi hazrladmz (OSMANLI DEVLETNDE NKILP VE FKR HAREKETLER) isimli eserimizde verilmitir. Ancak burada da bir birinden farkl guruplara temas ve liderlerine atfta bulunmak gerekir. lke yirminci asrn ilk yllarnda eitli siyasi ve sosyal akmlarn etkisindedir ve u guruplar ortaya tekilat halinde km, liderleri ve neriyatlar ile Trk aydnna etki yapmak istemek tedir. yle ki: 1 Trklk akmlan : Bu fikir akmn ilk defa Jntrkler ortaya att. Sonra fikir ttihad ve Terakki cemiyetinin baz ye leri ve Trk aydnlar tarafndan benimsenerek dokt rine edildi. Ali Suavi ile balayan Trklk akm tm Trk aydnlarn etkilemekte gecikmedi. Bu ak mn ttihad ve Terakki temsilcileri; Ziya Gkalp, Ah met Aaolu, Yusuf Akora, M. Fuad Kprl, Ha lide Edip Advar, Mehmet Emin, Hseyin Cahit Yal
148

n, Akil Muhtar, Hseyinzade Ali, Hamdullah Sup hi Tanrver'dir. Fikirlerini yaymak iin 1911 de Trk Yurdu ve 1912 ylmda da Trk Ocat Derneini kur dular. Yayn organlar Trk Yurdu Dergisidir. 2 Ssimclk akmlan : Msr'da Mizanc Murad bey slamc kanaatle ri savunuyordu, etrafna ok kalabalk bir gurup top lanmt. Mizan gazetesinde fikirlerini yayyordu. Za manla islami gr ve kanaatler PAN-SLAMZM ha lini ald. Pan-islamistierin banda Prens Sait Halim paa vard. Bu guruba dahil olan aydn ve rical ara snda: M. emseddin, Musa Kazm ve Hac Fehim gibi nemli kiiler de vard. Bunlar imparatorluun zayflamasn islami esaslardan uzaklama ile izah ediyor ve bu sebeple Kuran kerim hkmleriyle amel edilmesini, Batdan aktarlan kltrel, dini ve toplumsal fikirlere iddetle kar kyorlard. (37) slamclar 1909 ylnda ttihad ve Terakki gurubun dan koparak ttihad- Muhammedi adiyle bir parti kurdularsa da bu parti mensuplar 13 Nisan 1909 da meydana gelen 31 mart vakasnn kkrtcs kabul edilerek kapatld. 3 Batllamann gereine in ananlar: Millet ve devlet olarak yenilemeye mutlak su rette inanan Bat taraftan bu guruba dahil olan ay dnlar arasnda Abdullah Cevdet, Celal Nuri, Sley man Nazif, Klzade Hakk, Ahmet Muhtar lider isim olarak hatrlanr. Ne var ki bu yenileme taraftar lar arasnda da fik ir birlii yoktur. Din konusunda.
(37) Prof. D r. K em al H . K arpat, Trk D em okrasi Tarihi, stan bul 1967, sah ife : 24.

149

rf ve adetler konusunda biri binlerine ters de cek elikiler iindeydiler. Batclara gre Trkler Avrupoda kalsalarda, Asyoya ekilselerde onlar iin yenileme kanlmaz bir zaruretti. Bununla beraber. Batdan alnacaklar seerek almak ve milli deer lere sayg gstererek Dou ile Baty ahenkli bir e kilde badatrmak fikrini de savunuyorlard. Batc lar birbirinden farkl derecelerde, dincilii meslek edinmi zevata muhalif olmakla beraber inan kay na olarak Mslmanla ve onun evrensel deer lerine inanyorlard. Osmanll ise, hem eitli mil letlerden meydana gelme bir devletin birliini sa layacak ana bir prensip olarak, hem de imparator luun temeli ve kuvvet kayna olan slamiyeti man tken tamamlayan bir unsur olarak kabul ediyorlar d. Bunun iin Batclar, Trklerin milli zelliklerine gre imparatorlua yeni bir dzen verme dnce sini savunan Trklere kar vaziyet alyorlard. (38) Keza Batl taraftarlar Trklerin TURAN ide aline kar (RFAN) idealini ortaya atmlard. Bunlor uygulanacak tedbir olarak tek kadnla evlenme yi, kadnlarn hrriyete kavuturulmasn, Batl bir medeni kanunun kabul ile eriat mahkemeleri ye rine laik mahkemelerin kurulmasn, latin alfabesinin kabuln, kapitalist zihniyetin yokedilmesi amacyle tekkelerin kapatlmasn ve ekonomik alanda da mil li bir ekonominin kurulmasn, sanayilemeyi ve yo! ve ulam aralarnn gelitirilmesini savunuyorlar d. (39) 4 Osmanllk ta ra fta rla r: Devletin kurtuluunu slahat hareketlerinde g(38) Ayn eser, sa h ife ; 25. (39) Aym eser, sah ife; 26.

150

ren ricai, Osmanllk fikrinin kurtulu olacana ina nyordu. Yeni OsmanlIlar cemiyeti yelerinin ou bu kanaatte olduklar gibi bu fikir tanzimatlarda da vardr. Yeni OsmanlIlar yaptklar mcadele so nunda kanuni esasinin nerine muvaffak oldular. Bylece Osmanllk fikri yani Osmanl imparatorluu nun btn tebaasn eit vatanda saymak fikri 1876 kanuni esasisi ile kabul olundu ve nazari olarak 1918 ylna kadar yrrlkte kald. Gerekte ise aznlklar arasnda bagsteren milliyetilik cereyan lar Trkler tarafndan da benimsenince Osmanl va tandal fikri manasn kaybetti. (40) 5 Prens Sabahattin ve ademi merkeziyetililt: Osmanl devletinin son anda ortaya kan fi kir akmlar ve fikir adamlar tetkik edilirken en ok dikkati eken kii Prens Sabahattin'dir. Prens Sa bahattin sosyolog ve siyaset adamdr. 1877 ylnda stanbul'da domu ve 1948 senesinde svire'nin Neuchatel kentinde lmtr. Damat Mahmut Celaleddin paann oludur. Annesi sultan Abdlmecid hon/n kz Seniha Sultandr. Sarayda deerli ret menlerin eitiminden geen prens Sabahattin 1899 ylnda Paris'e gitti. Bu ara Atina ve Kahire'de de bulundu. Oralarda Jntrklerle ibirlii yapan prens bu guruplardan birisinin lideri de oldu. Merutiye tin ilan tarihi olan 1908 ylna kadar yurt dnda ka lan Prens, LA REVUE dergisinde kan yazlaryle dikkati ekti. 1906 ylnda TERAKK adl bir dergi kard. Bu dergisi iki yl kadar aylk olarak neri-1 yatn srdrebildi. 1908 de stanbula dnd. 31 mart vakasndan sonra tutukland (1909). Bu arada
(40) Ayn eser, s a h : 22.

151

siyasi dncelerini birinci izah, ikinci izoi ve n c izah adl i<itaplarnda yaynlad. Ortaya att ademi merkeziyet fikri genler zerinde etkin olun ca NESL CEDD isimli kulb kurdu. Fakat bu ocak siyasi bir hviyet alnca 1911 ylnda kapatld. Ademi merkeziyeti grleri ittihcdlara ters dtnden aras ald. ttihadlar ona cephe al dlar, hele Balkan harbi srasfnda yazd bir yaz ittihadlarla arasn tamamen at. Mahmut evket paa suikastine ad kartndan ve bu yzden mah kum olduundan Parise kat. 1919 ylnda Trki yeye dnd, sosyal ve siyasi grlerini aklayan yazlarn seri halde yaynlad. 1920 ylnda tekrar Avrupaya gitti. Cumhuriyetin ilanndan sonra Os manlI hanedan Trkiyeden srld iin o da va tanna dnemedi, svirede yerleti. Prens Sabahattin Trkiyede ferdiyeti sosyolo ji anlaynn temsilcisi ve kurucusudur. Fert toplum iin deil, toplum fert iindir diyen Prens: Trkiye nin gelimesini zel teebbsn gelimesine bal yor, devlet ynetiminde ademi merkeziyet anlay nn yerlemesini istiyordu. Ademi merkeziyetilii lkenin kurtuluu iin art gren Prens 1911 de ya ynlanan bir eserinde Trkiyenin meselelerine eil mitir ve bu kitabnn ad: Trkiye nasl kurtarlabilir? dir. (41)

(41) Meydan Larousse, cilt: 10, sa h ifc : 321.

152

SONU OsmanlI Devletinin inklb ve reform hareketle riyle inhitat ve inkirazdan kurtulmasn dnen, gi ritikleri eylem ve dncelerle devleti kurtaraca na inanan Jntrklerle ttihatlar, ne yazk ki, ta savvur ve tahayyl ettiklerini bulamam; yarar ye rine zarar, hizmet yerine ihanet; Bat teknii ve Ba t ilmi adma anari ve dejenerasyon; Medeniyet ad na kompleksler ve ykc adetler getirmi; bir gaye iin yaptklar her eylem ters sonu vererek gaye lerine bizzat kendileri ihanet etmitir. Her biri sa mimi, heyecanl, lkelerinin kalknmasn zleyen, ye nilik isteyen, idealist ve namuslu birer insan olma larna ramen aldklar sonu, tek kelime ile, ha nettir. Ve insanlk tarihinde bu kadar elikili bir ikinci gurup insan gstermek mmkn deildir. Bu kadar idealist, vatanperver ve namuslu insanlarn bu derece vatanlarna bilmeyerek ve istemeyerek iha net etmi olmalar akl almaz bir itir. Bunlar gibi insanlk tarihinde ne bir eylemci gurup vardr, ne de bu kadar talihsiz bir toplum... Yakn tarihimizin bu mmtaz kiileri derecesinde elikili, iyiniyetli, fakat iyi niyetle hain, hizmet zannyle ktlk etmi lider, beer tarihinde ne bulunur, ne de bulunabile cektir. Bu, belki de, Trk toplumunun kt ve talih153

siz aimyazsdr. Zira gnmz genlerinin de iizmet ve yceli anlaylarnda ayn elikili durum giderek gze batacak ve toplumu tedirgin edecek kadar ileri gitmi; Anarik bir mahiyet almtr. Herbirinin vatan sevgisi ile dolu olduuna inandmz o cuklarmzn sa-sol blclne kaplp vurumas, lkeyi kurtarrm diye memleket-iinde asayi ve g veni ykacak kadar anariye srklenmesi elbette ki dndrc ve zcdr. Ancak bu olaylarn nle nememesi ve dozajn artrrken politikac ile ilim ada mnn vurdumduymaz tutumu, tahriki ve teviki dav ranlardan vazgeememesi; Halkn, hkmetin ve devletin olaylar karsndaki vaziyet al, maalesef i ac olmaktan uzaktr ve Trkiye'nin hl Jntrk kafas ile yaadn, tarihi olaylardan da ibret almadn ak ve net bir ekilde saptar. Jntrk ve ttihatlar hareketi, bir milletin va tandalar iin esiz bir ders ve benzeri olmayan b yk bir tecrbedir. Bir devletin ve bir milletin kur tulu ve ycelii uruna yaplan hesapsz ve l sz, zamansz ve plansz hamlelerin o milleti ve dev leti nasl paraladn, nasl yok etmeye gittiini an latmak ilmen ve aklen mmkn deildir, amma, Jn trk ve ittihatlar tanmak ve bilmek btn bunlar anlamaya yeter ve artar bile. Jntrk ve ttihatlarn neden yarar yerine za rar, hizmet yerine ihanet getirdiklerini; Devleti kur tarmak iin giritikleri devrim hareketlerinin netice de hayrdan ok zarara sebebiyet verdiini ve iha nete dntn, devleti kurtarma ve yceltme ha reketlerinin nasl ykma neden olduunu aratrr sak grrz ki: 1 OsmanlI Devletinin reforma ve modernle meye ihtiyac vard amma bu ihtiya d etkenler,
154

payandalarla giderilemezdi. htiyacn, midi bir zorun luluk olarak ortaya kmas, kendi bnyesinde olu mas gerekiyordu. Oysa ki, reform hareketleri d etkilerle ve zorla balatlm ve bu hareketler dev let ricali tarafndan organize edilmek istenmitir. Os man!) devletini kmaza sokan ricalin asl maksad gerilemeyi durdurup kendi iktidarn memmen kl makt. Bu sebep ve gaye ile hareket ettiklerinden d gaileler iinde bir k noktas aradlar ve d etkileri dikkate alp onlarn ltmatomlar istikame tinde birtakm reform hareketlerine giritiler. Bylece devleti deil, kendi iktidarlarn geici olarak kur tarabildiler. Ancak bu ekilde hareket eden ve srf iktidarlar iin reformatr kesilen Osmanl devlet ri calinin Osmcnl devletini yenilemesi biraz da insan tabiatna aykr idi. 2 Reform ve inklb hareketleri, milli bnye nin, devletin varln tehdit eden zdraplarm halli ne deil, d mihraklarn yani byk ve gl Avru pa devletlerinin istekleri istikametine ynelikti. K saca ifade etmek gerekirse, bu hareketler milli ih tiyaca cevap veren sosyo-ekonomik, devrimci ve milli zaruretlerin gerektirdii hareketler olmayp si yasi nitelikte bir takm slahat teebbsleriydi ve ga yesi sadece d basky azaltarak hakim ve egemen ynetici snfn iktidarn perinlemekti. 3 Reform ve inklb hareketleri zamanszd, erkendi. Halktan gelen bir istein karl, bir milli zorunluluun gerei deildi. D etkenlerin devlet ri cali zerindeki basks sonucu, devlet ricali tarafn dan istenmi, ya da desteklenmiti. Bu ise suni, al datc bir reform ve inklb hareketi oluyordu ki, so nular millete ve devlete deil, dmanlarmza ya rar salayacakt. yle de oldu.
155

4 nklb hareketine girienler belirli ve ms takar bir gayeye ynelik deillerdi. deolojik ve fikr yaplar yoktu; yetenekli kiiler de olmadklarndan gerekli hamleleri yapma olanaklar mevcut deildi. Bunlarn ou paazade, ya da devlet ynetimine szm genellikle hazr yiyen tfeyli snfn ocukla ryd. Millet ve devlet meselelerine gereki bir ei limleri yoktu, halk da tanmyorlard. Sathta gr dkleri ve etkilendikleri kr bir Batl hayranl ve Bat heyecan ile reform yaplmazd, yaplamazd. 5 Jntrkler arasnda birlik te yoktu, olma d. Gaye ve hedefleri ideolojik olmadndan da nktlar. deolojik gaye izerek, milli ihtiyaca cevap verecek bir sistemi oluturmaya kararl insanlar ge ni bir kltre, milli sorunlara hakimiyet duygusu na, gerekilik iinde harekete sahip olmak zorun dadr. Halbuki Jntrkler bu yeteneklerin pek oun dan mahrumdu ve hayranlkla kltr ve kiilik bir birine kartrlyordu. 6 Bunlar devlet hayatnda geici tedbirleri bile aklla, bilgi ve tecrbe ile deil, hisleriyle ve tesiri altnda kaldklar Batnn tahriki ile alyorlard ve bu davranlar ile batya angaje olduklar gibi hem devleti ykma gtrdler, hem de demokrasi nin gecikmesine neden oldular. Elbetteki sonu dev letin inkiraz ve milletin ok ar artlara mahkum edilmesi eklinde tecelli etti. 7 Devlet reislerinin tm abalarna ramen Jntrkler ile hkmet arasnda ciddi bir dialog ku rulamyor; muhalifler, muhalefeti ahsi karlar ve kiiliklerinin zelliini dikkate alarak yapyorlard. Yani muhalefet, bir soruna zm iin yaplmyor, muhalefet olsun diye hareket ediliyordu. Mesela dev rinin ok mdebbir iki veziri AL paa ve FUAT pa

156

alar ok iyi niyetli, ileri grl ve vatanperver iki ahsiyetti. Muhalefet bu iki paay kazanma yerine, Batllann etkisi ile onlar karlarna aldlar ve kar lkl dmanlklarn tohumlarn da atm oldular. Bu iki paa phesiz ki Jntrkler kadar devlet ve milletlerini seviyorlard. Onlar da reform ve gc is temekte idiler amma Jntrklerden ok daha tec rbeli idiler, dost ve dmanlarn ok iyi tanyor lard. devlet ynetiminin ne kadar zor olduu idra kinde idiler. Bu cihetten erken ve zamansz atlmlara kar koymu, zamansz hareketlerin devlete za rar vereceini dnm ve gerekli tedbirleri alm lar, genleri ikaz etmilerdi. Ne var ki genler de vaml tahrik edildi. Bat etkinliinde baarl oldu ve genlerin hissi hareketlen, taknlklar tedbirin ye rini ald. Devlet byklerinin tedbiri ve dnce tarz lar bunlara ters geldiinden (siz bilmezsiniz, biz bi liriz) havasna girdiler, bylece deerli devlet adam larnn tecrbesi ile genliin enerjisi kar karya getirildi ki bir lke ve devlet iin byk zarard, ha ta idi. Jntrkler bir tarihi frsat da kullanamad lar. Vesvese ve phecilii malum olan Abdlhamid han aslnda memleketini ok seven, genlere kar mfik bir devlet adam idi ki onu idare edip doru hareketlere, baarl bir reforma neden olabilirlerdi. Bunu anlayamad ve icra edemediler, onu yanl ve sert davranlara iterek hem kendilerine, hem mem lekete, hem de merutiyete |<tlk etmi oldular. 8 OsmanlI Devletini, bir takm milli tedbirler alp belirli hedeflere ynelik bir milli eitime tabi tutmadan ve neticelerini almadan hemen merutiyet istemek, hrriyet ve msavat arklar sylemek, Os manlI devleti iinde olsa olsa blnmeyi hzlandrr ve devleti ykard. Osmanl vatanda sanld gibi
157

esir deildi; halk meclisi mebusana gitmeye de pek lievesli grnmyordu, devletten ikayet de yoktu amma azmlklarm, etnik guruplarm OsmanlIdan kop ma, ayr devlet olma ihtiras artk fiiliyata km, ayrlk mcadeleleri fikir planndan eyleme dn mt. Bu bakmdan Jntrkler Trk halknn deil, oyrcalk gdenlerin dileWerini tekrar ederken milli bir ihtiyaca cevap veremiyorlard. Sadece yabanc larn, Batllarn ve aznlklarla etnik guruplarn iste dii bir reform trks sylyorlard ki bu da milli bir zorunluluktan ziyade yabanclarn tazyiki ile mey dana gelen suni ve yalanc, lkeye zararl bir inklb hareketinin devleti paralamasna mncer ol makta idi. 9 Jntrk hareketinin fikri yaps olmad gibi ortaya attklar sloganlar ve prensipler de za mansz ve yersizdi. Mesela lkede bir devlet vatan da olma uuru ve kltr salanmadan Trk lkten bahsetmek o byk imparatorluu parala mak anlamna gelirdi. Yine Batnn stnln tek nolojik ve lm hamlede grmeyip her eyi ile Batl olmaya zenmek kendini inkr etmek demekti. Bu ise znden kopma, dejenere olma, aalk duygu suna kaplp milli benliinden uzaklama anlamna geliyordu. yle de oldu. Mesela durup dururken s lamclk bayran amann ne gerei vard? Osman lI padiah halife idi, devletin resmi dini, kitaplar ve yasalarda yazl olmasa da, slam dini idi. devlet esasen teokratik bir bnyeye sahipti. P t*. btn bunlar bir gerek iken ve hi bir sebep yok iken slannlk arks sylemek, Hristiyan, Yahudi ya do baka dinlere mensup kiilerin de ayn arky fakat ayr sazlarla almalarna davetiye karmak demek oluyordu. Hele Batnn bitmeyen Hal kini ve Hal
158

zihniyeti varken siamcltc davasna kalkmak devle ti fanerlemek, imparatorluun temeline dinamit koy makla ayn anlamda idi. Jntrkler bu gereklerin hic birisini anlamad, ya da gaflet ve Bat hayran l iinde gerekleri gremediler ve tm iyiniyet ve abalarna ramen hizmet deil, zarar ve felaket ge tirdiler. 10 Jntrkler, kltr seferberlii yerine sa kat bir ihtilal seferberliine girimilerdir. Her eyi Batda gryor ve Batdan bekliyorlard. Bu inan onlar kr etmiti; ellerini, kollarn balayan bu an lay yeteneksizlik, tecrbesizlik ve genlikleri de he saba katlnca ihanete kadar uzanan bir felaket fr tnas haline geliverdi. Allaha krler olsun ki, on larn tavsiye ve eylemlerine kulak veren Abdlhamid han, kltr ve bilgi eksikliinin zararlarn gr d de pek ok eitim mesesesinin hizmete al masna imkan verdi. Bylece birok okulun alma s mmkn oldu. Jntrk ve ittihatlar, an ta mamlam bir devletin sonunu grmlerdi. Zaman akyordu. nsanlk yeni bir aamaya varmt. Hr riyet ve demokrasi fikirleri Batda yer bulmu, kral lklar birer birer yklmaya balamt. Fransz ihti lalinin ektii tohumlar yeeriyordu. Bundan Osman lIlarn etkilenmemesi mmkn deildi. Bu bakmdan Jntrk hareketi bir bakma tabiatn icab ve zorun lu idi amma sylediim gibi btn iyiniyetlerine ra men yarardan ok zarar getirmilerdi. Kendi devlet yaplarn kkten deitirmeyi dnmedikleri, ger ek birer ihtilalci ve devrimci olmadklarndan dev leti kurtarmalarna olanak yoktu. Yabanc su ile de irmen almazd, alsa bile bu, geici olmaya mahkumdu. Byle dndmz zaman, Jntrklerin en gzel hareketlerinin padiaha yaptklar kl

trel etki olmutur. Abdlhamid pek ok okulu otysa bunun gerek sebebi Jntrk lareketidir. Os manlIlar alarn bitirmilerdi amma devlet yaps nn deiimi baz hallerde o milletin de sonu olu yordu. OsmanlI devletinin temeli olan Trk milleti hi bir vakit ezilmemi, her sona eren devletin ye rine daha glsn ikame etmiti amma Osman lIlarn ondokuzuncu asrdaki reel durumlar i ac deildi. Fakat Jntrklerde de devlete yn verecek g yoktu. Bu nedenle Jntrklerin hareketleri dev let bakmndan ihanet mahiyetini almakla beraber millet olarak yararl ve yakn istikbale ait ok msbet bir hviyet tar. Ve onun iindir ki insanlk ta rihi bu kadar elikili ve orijinal benzersiz bir baka olaya ahit olmamtr, olmas da imkanszdr. 11 Jntrkler ttihat ve Terakki cemiyetine hakim olduktan sonra orduyu siyasete soktular. Bu davran onlarn en byk hatas olmutur; bu ha reket belki de btn gzel ve iyi niyetle yaptklar davran ve icraatlarn tmn lekelemeye yetmi tir. nk orduyu siyasete sokmakla devletin yk mn sratlendirmilerdir. Jntrkler, devleti kkten ykmak iin deil, devleti Islah iin tekilatlanm, isyan bayran am, devlet ricaline kafa tutmu kiiler olduklarndan, slahat yerine, sonu izmele ri onlar iin talihsizliktir. Nitekim, bunu en iyi gren ahsiyet yzba Mustafa Kemal ve arkadalar ol mutur. 1909 ylnda Selanikte toplanan ttihat ve Terakki frkas genel kurulunda bu fikrini aka syleyen Mustafa Kemal ve arkadalar, ordunun si yasete sokulmasna iddetle kar koymular, ancak fikirlerini kabul etirememilerdi. Eer ttihat ve Te rakki yaran Mustafa Kemal ve arkadalarn dinle mek ye onlarn dncelerini kabul etmek basireti
160

ni gsterebilselerdi Trk ulusu herhalde Birinci Ci han Harbi se Balkan sava facialarn yaamazd. Jntrkler samimi ve inanl kiilerdi,, hepsi t tihat ve Terakki frkasnda kmelendikten ve ikti dar olduktan sonra muhalefete kar takndklar ta vr ile de lkelerine zarar vermilerdir. Askeri ve si yasi hezimetlerinin sebebini aratrp kusurlarn tas hih yerine tm muhalefeti susturmay ama edinen ve kr bir inatla hareket eden bu insanlar idam seh palar kurmaktan da geri kalmadlar. nanlar ihti ras, siyasi grleri din haline gelmiti. Bu bakm dan OsmanlI devletini slah etmek iin yola ktk larndan, ok deil, 50 yl sonra Devleti yok ederek kt bir sona varmlardr. Ve btn bu hareketler Trk ulusu ve genler iin rnek ve ibret olmu, 1900 yllarnn gen subaylar onlarn hatalarn sez mi, hezimetlerini grm, devletin tarihi grevini bitirdiini ve demokratik ynteme geilmesinin art olduunu anlamlard. Jntrkler olmasayd belki de bu gen kafalar devletlerini kurtarmak iin yeni reform hamlelerine girime zorunda kalacaklard. Amma buna gerek yoktu artk. nk Jntrkler uzun yllar abalam, devletin bnyesinde reform hareketlerine teebbs etmi, sonu devletin tam y km olmutu. Savalardaki baarszlk, devlet adam larnn aczi yeni bir devrimi zorunlu klyordu. Jntrk hareketinin tarihi seyrinde ibret ve ders alma sn bilen Mustafa Kemal ve arkadalar Anadoluda balattklar stiklal Savan zaferle sonulandrrken OsmanlI devletini de noktaladlar. Bylece TRK YE CUMHURYET HKMET kuruldu. Atatrk, Jntrk hareketinden ok ey renmiti. Evvela dokt rine kr balln hayr getirmeyeceini sezmiti. Bu bakmdan (doktrin istemem donar kalrz) demitir.

161

Sonra ordunun siyaset d ve siyaset st kalmas gereini !<avram, evvelce savunduu bu inancn ittiliatlarca l<abul edilmemesinin sonularn gr m, bu sebeple yeni devletin temel ilkelerini (ordu tarafszdr ve siyaset ddr) ilkesi ile birletirmi ve Trk inklbnn tarihini izmitir. Saniyen Isla hat hareketlerinin neticesiz kalnjaya mahkum oldu unu grmekle bir milletin kkl devrimlere olan ih tiyacn tesbit etmitir. Atatrk inklblar, Jntrk baarszlnn ibret dolu tarihi iinde alnan gerek tecrbelerle baar salamtr. Salisen Atatrk, Jn trk ve ittihatlar devlet ynetiminden uzak tutma gereini, onlarn siyasi baarszlklarn grd iin benimsemi ve bu inancnda o derece ileri gitm itir ki hayatnn son nefesine kadar Jntrk ve ittihat lara endie ile bakmaktan ekinmemitir. Nitekim zmir suikast olaylarnda. Dr. Nazm ve Dr. Cavit gibi insanlar affetmeyii ve onlar hakknda kat dav ranmas bu hissinin eseri olmutur. Bir imparator luu batranlarn yeni ve zinde cumhuriyet Trkiyesinin ynetimine karmalar hata ve sutu ve bu inanla devlet ynetiminde ok hassas davranld. Eserimizi burada noktalarken, unun bilinmesin de yarar vardr: Devletler organik bir bnye gibidir; doar, yaar ve lrler. lmleri de doumlar gibi sancl ve olayldr. Osmanl devleti asrlarca yaa m, tarihi seyrinde k devri gelip atmt. Bun da Batnn ykselmesi etken olarak kabul edilse de gerek deiemez. O da malum akbetine ve sona gidiyordu. Bu yzden elbetteki sancl devreler ola cakt. Oldu da. O an genleri Baty rnek ald lar, kendilerine bir yol izmek gereini duymulard ve bunu uygulamakta tereddt etmemilerdi. Niyet leri iyi idi, ancak yetenekleri eksikti; tutumlar yan
162

lt v halktan gelen deil, dtan gelen basklarla hareket ettiler. Milli ihtiyac deil, dn talimatn benimsediler. artlar yle idi, an gerei o olu yordu. Ne var ki yenilik hareketleri bir devrim ga yesine ynelik deildi, daha ok devletin ykln geciktirmek ve iktidardakilerin saltanatnn devam n salamak amalanyordu. Her ne kadar hrriyet fikirleri yaylm ise de eylemciler genellikle iktidara yakn kimselerdi ve ortaya attklar slogan ve pren sipler de zamanlar iin erken ya da yanlt. Bu ba kmdan hareketin balang ve sonucu ayr olduu gibi, gaye ve uygulamalar da elikili olmutur. Bu eliki iinde Jntrklerin yarardan ok zarar, hiz metten fazla ihanet ettiklerini syledi isek bu kan mz, OsmanlI devletinin devamnn mmkn olaca yargsna bal deildir. Biz her devletin bir sonu olacan kabul ediyoruz, yine diyoruz ki, insanlk bir aile gibidir; ya da onlar birbirine bal su kap larn andrrlar. Biri taarsa dieri de taacaktr. Biri karrsa dierine de elbetteki etki yapacaktr. Milletlerin hayatnda birbirlerini etkilemeleri kadar doal bir ey olamaz. Bu bakmdan Osmanl devle tinin gc ne olursa olsun sona ermesi olaand. Ancak devletin sona ermesi milletin sona ermesi an lamna gelemezdi. Jntrkler devlet dzenini an akna gre tanzim etmeyi deil, baz palyatif ted birlerle batmasn nlemeye alyorlard ki hatala r bu sebeplerdir. Onlar Osmanlln devamn de il, Trk devletinin yaamn gaye edinselerdi belki de OK daha baarl ve msbet sonular elde et meleri mmknd. Ancak kader her yerde olduu gibi burada da karmza kar; ve hkmn icra eder. Biz bu konulan daha genilemesine tetkik et mek, tahliller yapmak ve Jntrk hareketinin fikri.
163

siyasi ve sosyal sonularn tesbit etmek amacyla yeni bir eser hazrlama grevini yklendik. Bylece konular enine-boyuna tartmak, hizmetlerini ve or taya serdikleri fikir atmosferini daha iyi anlamak iin (OSMANLI DEVLETNDE FKR VE NKILB HARE KETLER) isimli bu yaptmz inaallah yakn bir ta rihte okuyucularma sunmak imkanmz olur. O va kit sizierle hasbhal ederek bugn ile dn arasnda bir mukayese yapmak imkann bulur ve bugne in tikal eden dnn hatalarn halen tekrarladmz anlar ve gnmz sorunlarna daha gereki bir ta vrla yaklaabiliriz. Kusurlarmzla balanmamz ri ca ederim; en ve esen kaln. Yusuf Ziya nan

164

NDEKLER

Sunu nsz

..................................................................... ..................................................................... Birinci !<sm

3 5

YEN OSVANLILAR (JNTRKLER) HAREKET

11

JNTRK DEYM ................................................. II JNTRK HAREKETNN TARHES .............. III JNTRK HAREKET NEDR? .......................... A C ETKEN; ............................... ................. 1. Reform almalarnn baarsszi ... 2. M illiyetilik akmlar .............................. 3. Bat hayranl ..................................... 4. Etnik guruplarn tesiri .......................... 5. Hrriyet temas ..................................... B DI ETKENLER: ........................... .............. 1. Siyasi etkenler .................. ................... 2. Ekonomik etkenler ........:........................ 3. Askeri etkenler ......................................

13

15

26 26 26 27 27 27 27 27 28 28 29

 IV JNTRKLER NEY SAVUNUYORDU? .............. ....31 V YEN OSVIANLAR CEMYETNN LDER VE NDE GELEN YELER ..................................... ... 40 A YEN OSMANLILAR DERNE KURUCULARI : ......................................... ... 40 1. inasi (1828-1871). ..................................... 40 2. Aii Suavi (1839-1878) ................................. 43 3. Ayeullah bey (1846-1878) ......................... 50 4. Sarahmetbeyzade Mehmet bey (1824-1872) ................................ ............ ... 51 5. Capanzade Agah efendi (1832-1885) ... 52 6. Kayazade Read (1844-1902) .............. ... 54 7. Namk Kemal (1840-1888) .................. ... 55 B YEN OSMANLILAR DERNENE KATILAN NEML YELER; ...................... ... 62 1. Ziya Paa (1825-1880) ............................. 62 2. Nuri Paa (1883) ..................................... 68 3. Ebzziya Tevfik (1849-1913) .................. ... 68 4. Kanipaazode Rfat bey (1844-1891) ... 72 5. Sadullah Paa (1838-1891) .................. ... 73 6. Sleyman Hsn Paa (1838-1892) ...... ... 74 7. Yusuf Akoora (1879-1935) ...................... ... 75 8. Abdlhalim Memduh Efendi (1866-1904) 77 9. Basireti Ali Efendi (1845-1910)............... 78 10. Midhat Paa (1822-1884) ...................... ... 78 VI JNTRK HAREKETNN TESRLER .............. ...84 1 Jntrk hareketi milli bir ihtiygtan domamtr ............................................. ...84 2 Getirdikleri hrriyet-msavat-adaletmafhumu Trkten gayr unsurlara yaramtr ..................................................... ...85

3 Yeni OsmanlIlar hareketi d mdahalelere anak am ve imparatorluun paralanmasn hzlandrmtr .................. 4 Hrriyet-adalet-msavat szckleri Trk halk iin henz bir anlom tamyordu ... 5 Jntrk hareketi iki gerei retmitir: Hrriyet ve Trklk .................................. 6 Jntrk hareketi Trk milliyetilik hareketinin balangc olmutur .............. kinci ksm TTHAD ve TERAKK CEMYET!

87 88 89 97

TTHAD VE TERAKK CEMYETNN KURULUU ............................................ ....1 0 3 I KURULUTAN NCEK DEVRE: (1876-1889) ................................................. 103 II TTHAD VE TERAKK FIRKASININ GAYE VE HEDEF: ABDLHAMD- SN .......... 110 1 Abdlhamid ll.nin hayat .................. 110 2 Abdlhamid hann ahsiyeti ve fikirleri .............................................. 113 III TTHAD VE TERAKK FIRKASININ KURULUU (21 Mays 1889) ...................... 116 IV TTHAD VE TERAKK FIRKASININ GELMES .............. .................................. 1 PARSteki faaliyetler ...................... 2 KAHREde ttihad ve Terakki Frkasnn almalar ...................... 3 CENEVREde Jntrkler ve ttihad ve Terakki ile ilikiler ...................... 120 125 128 131

 II

TTHAD VE TERAKK CEMYETNN FKR YAPISI VE SYAS TUTUMU I KURULUTAK TEMEL FKRLER .......... II TTHAD VE TERAKK FIRKASININ DI SYASET ANLAYII .......................... III TTHAD VE TERAKK FIRKASININ SYASETTEK HATALARI ...................... IV TTHAD VE TERAKK FIRKASI VE JNTRKLERDE DEK AKIMLAR ....... 1 Trklk akm .............................. 2 slmclk akm .................................. 3 Batllamann gereine inananlar ... 4 Osmanllk taraftarlar ...................... 5 Prens Sabahattin ve Ademi Merkeziyetilik ............. .................... V SONU ..................................................... VI Yusuf Ziya nanm yaynlanm eserleri ..................................................... VII non'n yaynlanmaya hazr eserleri ......

135 139 142 147 148 149 149 150 151 153 169 172

VI

YUSUF ZYA NAN'IN YAYJNLANM ESERLER: Yaamak Kudreti .....................................1955 Velika Kprs .........................................1956 Noktonm Dndrdkleri ..................... 1957 Unutulan Ke .........................................1958 imizdeki Mevsim .....................................1959 Her gn Gzeldir .....................................1960 slmda Mesuliyet ............. '.......................1961 Geldii Gibi (Tasavvuf) .......................... ...1962 slmda Aile Mnasebetleri (1. Bask) ... 1962 Orhon Yoymlar 10 nsanl Tehdit Eden Tehlike; ALKOL 1962 Dernei Yeilay Yayn 11 slmda Aile Mnasebetleri (2. Bask) ... 1963 Orhon Yaynlar 12 Avrupadan Salanan mkanlar Raporu 1963 Yeilay Dernei yayn 13 slmda Aile Mnasebetleri (3. Bask) 1963 Doangne Yaynlar 14 ^ Trkiye'de Alkol Hareketleri 1964 Yeilay Dernei yayn 15 Ahlk Nizamnda Din ............. ................1964 ada Yaynlar 16 Ak Yamuru ......................................... ...1964 17 nsana Doru ......................................... ...1964 . ada Yaynlar 1 2 3 4 5 6 7 8 9

18 Islmda Ticari Ailk .............................. ada Yaynlar 19 Ali Nihat Tarlan (hayat-ahsiyeti eserleri) ...................................... 20 Ehli Beytin Kutsa) Kadnlar .................. 21 slm Dininde Emirler ve Yasaklar ... Okat Yaynlar 22 Topran Babas: Hz. AL ...................... Okat Yaynlar 23 nsan zerine Deneme .......................... ada Yaynlar 24 ve Tacirin Sosyal Grevi .............. ada Yaynlar 25 man ve Medeniyet .................................. Okat Yaynlar 26 slm Dininde Sosyal Adalet lkeleri ... Erzen Yaynian 27 Tatbikatta cra Takibi ve tirazlar ...... 28 cra Takibinde Su Saylan Fiiller ve Ceza Davalar ...................... 29 Limited irketler ...................................... 30 Kolektif irketler .................................. 31 nsan Dncesinin Hedefi .................. 32 Trklerde Batllama Akm ve slmda Batl Dnce Akn Yaynlar 33 Atatrk'te Temel Prensipler .................. Akn Yaynlan 34 Seyyidl Melmi Muhammed Nurl Arab .......................................... 35 cra Takibinde ikayet ve tirazlar ...... 36 Fiiller Tecellisi ........................................ 37 Sfat Birlii ............................................. 38 Zt Birlii .............. ................................... 39 Hakikat Merdivenleri ..............................

1964

1965 1965 1965 1966 1967 1967 1967 1968 1968 1968 1969 1969 1970 1971 1971

1971 1973 1974 1974 1974 1974

40 41 42 43 44

45 46 47 48 49 50 51

52

Dirili .................. ............ ..................... 1975 Bakabiilah ............................................. 1975 Yeni Bir nsancl Felsefe: MELMET ... 1975 Ziya Gkalp Trkl ve Kemalizm 1975 slmda lk Komnist Hareketi ve bastrl: BABEK SYANI 1976 Boyromak Yaynlar Kemalist Eyleme Gre slm ttihad ... 1976 Bayramak Yaynlar Melmiliin Tarihi Geliimi .................. 1976 -Boyromak Yoymlor Tosovvuf ve Tevhid zerine Sohbetler (1) 1973 Bayramak Yaynlar Besmele-i erit ve Vahdeti Vcud ...... 1977 Tevhid Asndan slmm Be ort ve Ahodiyyet drki ...................... 1977 slm Ahlk ve Biz .................. ........... 1978 Bozta Yoymlor alar Aan Byk nsan: Mevln Celleddin-i Rm ...................... 1978 (hayot-kiilii-fikirleri) oda Yaynevi Jntrklerden ttihod ve Terokki Cemiyetine .......................................... 1978 Boyromak Yoymlor

 VII

NAN'n YAYINLAMMAYA HAZIR ESERLER 1 2 3 4 5 6 7 OsmanlI Devletinde nklb ve Fikir Hareketleri slmda Temel Kavramlar ve Mlkiyet Hakk slmda nan evreleri ve Tanr Birlii Trkler, Atatrk ve Bir ngiliz Yazar Atatrk lkelerine Baklar Mevlnda Akl ve Ak slm Dininde Emirler ve Yasaklar -ilaveli ikinci baskslmda Aile Mnasebetleri -ilaveli drdnc baskDost Mektuplar Hazreti ALnin ocuklar slm Tarihinde Suikastler ve Cinayetler Kutsal ehitler Seyyit Muhammed Nur! Arabi'den Semeler Dou Savalar Yirminci Asrda Melamiler ve Vahdet-i Vcud Rahmet Aac Hakikat zerine zdeyiler slmda Mesuliyet -ilaveli ikinci baskAllaha Seyir Kuran Hkmne Gre Sosyal Yaam. slmda Ekonomi ve Devlet Ynetimi Tasavvuf ve Tevhd zerine Sohbetler (II)

8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 ^

BAYRAMJK YAYINEV SUNAR; I YAYINEVNN BASLM ESERLER ; 1 slmiyetin Avrupa ve Amerikada yaylmas (Musa Saffet Bayramk) 2 Trkiyenin moral kaderi (Rportaj ve biyografi. Hazrlayan; Musa Saffet Bayramk) 3 slm tarihinde ilk komnist isyan ve bastnl: BABEK SYANI (Yusuf Ziya nan) 4 Salkl Yaamann Srlar (Prof. Dr. Victor Pauchet'den eviren; Dr. Baha Arkan) 5 ^ Kemalist eyleme gre; SLM TTHADI (Yusuf Ziya nan) 6 Melmiliin tarihi geliimi (Yusuf Ziya nan) 7 Bursa'nm manev tarihi (aban Aykut)

BAYRAMik YAYINEV SUNAR ; il _ YAYINEVNN BASILACAK ESERLER : 1 Trkler, Atatrk ve Bir ngiliz Yazan (Yusuf Ziya nan) 2 Ordu Psikolojisi (Dr. Baha Arkan) 3 Atatrk lkelerine Baklar (Yusuf Ziya nan) 4 Mevlnda Akl ve Ak (Yusuf Ziya nan) 5 Sat Psikolojisi (Dr. Baha Arkan) 6 slnn Sosyalizmi (Seiahattin r)