ANADOLUDAK TCAR YOLLAR VE KERVANSARAY GZERGHLARI Mehmet DER* Giri

Anadolu, corafi ve jeopolitik konumunun doal bir sonucu olarak, tarihin ilk dneminden itibaren nemli ticaret yollarnn getii bir merkez konumunda olmutur. Tarihin en eski ticari yollarna sahip olan Anadolu, bu durumun doal bir sonucu olarak bir ok kltr ve medeniyetlere ev sahiplii yapmtr. 1. Kervansaraylarn Tarihsel Geliimi Kervansaraylarn tarihi nemini anlayabilmek iin bu yaplarn tarihsel geliimlerini bilmek nemlidir. Zira bu tarihi yaplar, Trk slam kltr ve medeniyetinin temel yap talardr. Kervansaray, kelime olarak Farsa (Krban-Kervan) Krban Saraydan tretilmitir. ehirlerarasnda ina edilen kervanlarn ve seyahat eden yolcularn konaklamalar ve iin byk ve ana yollar zerinde ina edilen hayr amal yaplardr. 1 Seluklu ve ribat kaynaklarnda ou kitabelerinde ayn kervansaraylara kullanlmtr. han ve ribat da denilmektedir. Anadoluda kervansaray, han kelimeleri zaman anlamda

Bunun

sebebi

ise

han,

ribat

ve

kervansaray

messeselerinin

konaklamayla ilgili messeseler olmasdr. rnein Konya-Beyehir

yolundaki Kurueme Han, Malatya-Sivas yolundaki Hekim Han, Antalya-Burdur yolundaki Krkgz Han ve Afin yaknndaki Eshab- Kehf Han, kitabelerinde ribat olarak gemektedir. 2 Bu

nedenle yeri gelmiken ribat ve han hakknda ksaca bilgi vermek yerinde olacaktr. Ribat, ilk slam devletlerinde, hudutlarda askeri amal yaplm gvenli ve mstahkem yaplardr. 3 slam dnyasnn her
1

Oktay Aslanapa, Trk Sanat, MEB. Yay., C. 2, Ankara 1972, s. 32; Komisyon, Trke Szlk, TDK. Yay., C. 2, Ankara 1988, s. 840; Trk Ansiklopedisi, Kervansaray mad., MEB Yay., C. 21, Ankara 1974, s. 501; Mehmet Doan, Byk Trke Szlk, z Yay., 11. bsm., stanbul 1996, s. 636; ebnem Akaln, Kervansaray mad., Diyanet slam Ansiklopedisi, TDV. Yay., C. 27, stanbul 2002, s. 209; emsettin Sami, Kmus- Trki-Byk Trke Lgat (edt: Do. Dr. Mertol Tulum), Tercman Gazetesi Yay., C. 2, stanbul 1985, s. 691; Ana Britannica, Kervansaray mad., Ana Yay., C. 13, stanbul 1992, s. 211. 2 Aslanapa, a.g.e., s. 32; Akaln, a.g. mad., s. 299; Mehmet eker, slamda Dayanma Messeseleri, D..B. Yay., Ankara 1991, s. 168. 3 Trk Ansiklopedisi, Ribat mad., MEB. Yay., C. 27, Ankara 1978, s. 318, Osman Turan, Seluklu Kervansaraylar, Seluklular ve slamiyet, Naklar Yaynevi, stanbul 1980, s. 186; Ana Britannica Ribat mad., C. 18, s. 388.

tarafndan gnll insanlar cihad yapmak, muharebelere katlmak iin hudutlara gelip bu mstahkem yaplarda barnrlard. 4 Snrlarda sava asndan nemli olan yerlerde kurulan bu yaplarn ilerinde yatacak ve yiyecek yerler, silah depolar, ambarlar, mescid, hamamlar ve ahrlar bulunurdu.5 Bylece dmana kar savamak iin gelen askerlerin her trl ihtiyac karlanrd. Han, yerleme merkezlerinde veya kervan yollar zerinde yolcu, tccar olduu ve misafirlerin konaklamalar iin ina de edilen yaplardr. 6 anlamda imar Yukarda da bahsetmi olduumuz gibi kervansaray-ribat ilikisinde gibi, kervansaray-han Anadoluda kelimeleri bazen her ayn kullanlmaktadr. Seluklular, fethettikleri ehirde faaliyetlerine giriiyor ve hanlar ina ediyordu. zellikle nemli ticaret yollar zerinde yer alan ehirlerde han says fazla idi; rnein Sivas, Kayseri, Konya gibi. 7 Bu hanlar tccarlarn cinsine ve ihtisasna gre ayrlmtr: rnein Pamuk Han, Bezzazlar Han, ekerciler Han, Saralar han gibi trl ticaret yapan ve tccarlar barndran benzer bir hanlardr.8 ehirdeki hanlar, yollardaki kervansaraylara

tekilata sahipti. rnein hanlar da bir mescidin bulunduu ve bu mescitte maal bir imamn grev yaptn reniyoruz. Bazlarnda medrese ve ktphane bulunduunu yine kaynaklardan reniyoruz. 9 Trklerden kalan ilk kervansaraylar Gazneliler ve Karahanllar dnemine aittir. Ribat ad verilen bu kervansaraylar harap bir haldedir. Bunlarn mimarisi ve planlar, daha sonra Byk Seluklular dneminde yaplan kervansaraylara rnek olmutur. 10 Kervansaraylarn en eski rnei 1019-1020 yllarnda, Gaznelilerin nl hkmdar Sultan Mahmut tarafndan Tus-Serahs yolu
4 5

Turan, Seluklu Kervansaraylar, s. 186. Turan, a.g.e., s. 186. 6 Ferit Develliolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi, 13. bsm., Ankara 1996, s. 323; Doan, a.g.e., s. 459; Komisyon, Trke Szlk, C. 1, s. 605; Trk Ansiklopedisi, Han mad., MEB Yay., C. 18, Ankara 1970, s. 459; emsettin Sami, a.g.e., C. 2, s. 470. 7 Turan, Seluklu Kervansaraylar, s. 195. 8 Mustafa Akda, Trkiyenin ktisadi ve timai Tarihi, C. 1, Cem Yay., stanbul 1995, s. 27; Turan, a.g.e., s. 195. 9 Turan, a.g.e., s. 195. 10 Cengiz Bekta, Seluklu Kervansaraylar, Yap-Endstri Merkezi Yay., stanbul 1999, s. 38; Aslanapa, a.g.e., s.32; Ana Britannica, Kervansaray mad., s. 211; Trk Ansk., Kervansaray mad., s. 501; Yeni Rehber Ansk., Kervansaray mad., hlas Yay., C. 13, stanbul 1993, s.186.

zerinde yaptrlm olan Ribat- Mahidir. Eser, yaklak. 70.68 x 71.92 metrelik bir ebattadr. Yine Gazneli Sultan Mahmut, 1028 ylnda Tus-Herat yollar kavanda Sengbest Ribat yaptrmtr. 11 Trk tarihinde birok ilklere imza atan Karahanllar Devleti, kervansaraylarn inas noktasnda da nemli almalar yapmlardr. Karahanl Hkmdar Nasr bin brahim (1068-1080) Zamannda iki nemli kervansaray ina edilmitir. Bu kervansaraylarda kerpi ve tula kullanlmtr. Karahanllardan kalan dier kervansaraylar, bunlarn ok zengin ve ok eitli tiplerinin etkilerini, daha sonra yaplan kervansaraylarda aka grmek mmkndr. 12 Byk Seluklular, Karahanllar ve Gaznelilerin gelitirildii kervansaray mimarisini, daha da ileri gtrerek abidevi eserler meydana getirdiler. Byk Seluklular dneminde, ilk kervansaray (Anuirvan Kervansaray) Turul Bey zamannda ta ve tuladan ina edilmitir. 13 Dier bir Seluklu kervansaray Ribat Zafrani, Niabur-Sebzevar yolunda Melikah tarafndan ina edilmi olup, yap malzemesi olarak kerpi kullanld iin ok harap durumdadr. 14 ou gnmzde harabe halinde olan bu kervansaraylar, bar zamannda kervanlarn konaklamas, sava zamannda da askeri s olarak kullanlrd. 15 Yine bu kervansaraylarda yabanc hkmdarlarn arland, bu yaplarn gerektiinde hapishane ve snak olarak ta kullanld kaynaklardan anlalmaktadr.16 Seluklu kervansaraylar kesme ta kapl ve destek kuleleriyle glendirilmi kervansaraylarn ekilde yksek dier duvarlaryla bir ad da bir kaleyi andrmaktadr. dir. nk Bu bu darz-ziyafe zengin fakir, hr

kervansaraylar yolcularn, tccarlarn her trl ihtiyacn karlayacak dzenlenmitir. Buralarda kle, Mslim gayrimslim fark gzetilmeden herkese eit olarak hizmet veriyordu. 17
11 12

Aslanapa, a.g.e., s. 32; Akaln, a.g.mad., s. 301. Aslanapa, a.g.e., s. 33. 13 Aslanapa, a.g.e., s. 94. 14 Aslanapa, a.g.e., s. 94. 15 Akaln, a.g.mad., s. 301; Ana Britanica, Kervansaray mad., s. 211. 16 Akaln, a.g.mad., s. 301. 17 Osman Turan, Seluklular Tarihi ve Trk slam Medeniyeti, Boazii Yay., 5. bsk., stanbul 1996, s. 360; Turan, Seluklu Kervansaraylar, s.172; Sadi Bayram, Kervansaraylarmz, Milli Kltr Dergisi, S. 8, Ankara 1977, s. 44; Akaln, a.g.mad., s. 301; Trk Ansiklopedisi, Kervansaray mad., s. 211.

Burada yolculara cretsiz barnma, yemek yemek iin aevi, mescid, nalbant, ticari eyalar iin depolar, araba tamirhanesi, hastane, ktphane, hamam, ayakkab tamircisi, eczane, hayvanlar iin cretsiz yem ve veteriner, fakir yolculara cretsiz ayakkab, hasta yolcular iin cretsiz tedavi ve ila, eyas kaybolan yolcunun eyasnn bedelinin denmesi, len fakir yolcunun defin masraflarnn karlanmas gibi hizmetler veriliyordu. Bu hizmetler vakflar tarafndan karlanyordu. 18 Kervansaraylar mstahkem bir kale fonksiyonunu da icra ediyordu. Bir Mool komutannn Aksaray yaknnda bulunan Sultan Hanna snm Trk Beyini, 20 bin askeriyle kuatp, 2 ay gemesine ramen Trk Beyini esir alamamas buna iyi bir rnektir. 19 Byk Seluklularda iktisadi ve ticari hayat kervansaraylar sayesinde ok canl olmutur. Kervansaraylarn bu nemini bilen Byk Seluklu sultanlar da kervansaray yapmna byk nem vermilerdir. 20 Nitekim bu konuda Nizamlmlk, kervansaray ina edilmesini; kanal amak, kpr kurmak, kyleri imar etmek, ehir ve kaleler ina etmek, medrese yapmak gibi ilerle birlikte Seluklu Sultanlarnn vazifeleri arasnda sayar.21 Byk Seluklularn; Trkistan, Harezm, ran, Azerbaycan, Horasan, Maverannehir, Irak, Badat, Suriye ve Anadoluda yaptrd kervansaraylar neticesinde, birok lke ile ticari ve iktisadi ilikileri artmtr.22 Byk Seluklular ticari kervansaraylara askeri muhafzlar koyarak kervanlarn gvenliini salarlard. Hatta zarara urayan bir kervancnn zarar, devlet hazinesinden mevcut hukuka gre denirdi. Bu bir sigorta sistemi idi. Ayn durum yabanc tccarlar iin da geerliydi. Yabanc devletlerle imzalanan nemli ticari anlamalar sonucunda devlet sigortas denen sistemi gelitirmilerdi. 23 Ticari ve iktisadi faaliyetlerin kesintisiz devam edebilmesi iin kervansaraylarn gvenlii hususu byk nem tayordu. Herhangi bir kervan, saldrya
18 19

Turan, Seluklu Kervansaraylar, s.172; Turan, Seluklular Tarihi, s.360; Trk Ansk.,Kervansaray mad., s. 502. Turan, Seluklular Tarihi, s. 361. 20 Cokun Alptekin, Byk Seluklular, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, a Yay., C. 7, stanbul 1993, s. 207. 21 Turan, Seluklu Kervansaraylar, s. 188. 22 Kazm Yaar Kopraman, vdr., Lise Tarih 1, MEB Yay., Ankara 1995, s. 128; Alptekin, a.g.e., s. 207; Trk Ansk., Kervansaray mad., s. 502. 23 Alptekin, a.g.e., s. 207; Bayram, a.g.m., s. 45.

urarsa veya soyulursa sultan, zarar derdi, kervan soyanlar iddetle cezalandrlrd. dzenlenirdi. 24 Osmanllar hayatn iinde da stanbuldan Badata, Mekkeden da, Tunusa, genellikle politikas, Bursadan Budine kadar ina ettii kervansaraylarla iktisadi ve ticari canlanmasn kervansaraylara salamlardr. 25 rastlanmaktadr. Osmanllar Osmanl yerleim merkezlerinin ticaretle ilgili blmlerinde ya da klliyelerin devlet menzilleri iskn etmek ve ssz blgeleri yerleime ap gelitirmek iin menzil klliyelerin yapmna byk bir nem vermitir. Bu sebeple Osmanllarda menzil klliyeler iinde menzil kervansaraylar nn byk bir nemi vardr. Bu kervansaraylarda yolcular iin gerekli olan her ey mevcut idi.26 Kervansaraylar tarihi sre ierisinde birtakm deime ve gelimelere uramlardr. Bu deime ve gelimeyi yukarda Karahanllar, Gazneliler, Byk Seluklular ve Osmanllar zamannda ina edilen kervansaraylar hakknda verdiimiz bilgiler, bunu ok net olarak ortaya koymaktadr. Kervansaray messesesi, bu deime ve gelimeyi Anadolu Seluklular zamannda ve Anadolu corafyasnda tamamlamtr. Anadolu Seluklular dneminde de kervansaraylar, hem mimari adan hem de stlendikleri grevler asndan en parlak dnemini yaamtr. zellikle XIII. yzylda Anadolu Seluklu Sultanlar tarafndan Anadoluda, ticari yollar zerinde, yaklak 30-40 km.lik aralklarla, ok sayda kervansaraylar yaptrlarak iktisadi ve ticari hayat en parlak ve en canl dnemini yaamtr.
2. Anadolu Seluklular Dneminde Anadoluda ktisadi ve Ticari Hayat Anadolu zerine 1018de balayan Ouz aknlar, sadece keif niteliinde direnci idi. Ancak 1071 Malazgirt zaferi sonucunda, ve Bizans krlnca Trkler Anadoluda yaylmaya

Hatta

kervan

soyanlar

zerine

askeri

seferler

yerlemeye baladlar. Savatan sonra Anadolunun etnik ehresi

24 25

Turan, Seluklu Kervansaraylar, s.164; Alptekin, a.g.e., s. 207. Trk Ansk., Kervansaray, mad., s. 503. 26 Akaln, a.g.mad., s. 301.

deimeye

balad,

Anadoluya

ok

youn

bir her

Trkmen yerde

g imar ina

balad. Neticede bu Trkmenler, Anadoluda iskn edildiler. 27 Seluklular faaliyetlerine ediyorlard. Anadolu sebebiyle, haline hareketleri, Anadoluda giriiyor, Bylece Seluklu Bizans fethedilen ve dneminin hanlar kervansaraylar harap

Anadolusuna konumu merkezi askeri olarak liman

iktisadi ve ticari adan byk bir canllk kazandrmlard. 28 Sultanlar ktalararas ve ticari (1207) Anadolunun bir transit corafi ticaret ve ynelik (1223) Anadoluyu iktisadi

getirmeyi

baardlar. Antalya

zledikleri ve

politikalar Alanya

amalarna

oluturdular.29

ehirlerinin fethedilmesi; Kbrs, Suriye ve Msrla deniz yolu ile ticaret yaplmasna imkan verdi. Sinopun fethi (1214) ve Krma dzenlenen Sudak seferi (1226) Karadeniz zerinden kuzey lkeleri ile yaplan ticarete canllk kazandrd. 30 Ayrca ticareti ve tccarlar tevik politikalar, soyulan ve saldrya urayan tccarlarn sigortas-, lkelerle zararlarnn gmrk imzalanan hazineden anlamalar denmesi bir eit ve devlet yabanc vergilerinin aaya ekilmesi

ticaretin

canlanmasn

salamtr.31 Yine bu dnemde Erzurum, Sivas, Konya, Kayseri gibi merkezlerde iktisadi ve ticari canllk gze apyordu. 32 Anadolu Seluklu zamannda iktisadi ve ticari faaliyetler ve politikalar aras rnektir. yukarda da Pazarn anlattklarmzla kesin snrl deildir. buna beraber Milletler iyi bir fuarlar dzenlenirdi. yeri Yabanlu olmamakla Pazar

Kayseri

Pnarba yolu zerinde bulunan Pazarren kasabasnda pazarn kurulduu biliniyor. Bu pazar Rusya, in, Afganistan, Irak, ran, Suriye, Krm gibi ipek yolu zerinde bulunan tm lkelerin kumalar, atlas ve sakallat kumalarndan yaplm elbiseler, krkler, ipekler, tarm ve hayvanclk rnleri, sava aletleri,
27

Yaar Ycel-Ali Sevim, Trkiye Tarihi, C. 1, T.T.K. Yay., Ankara 1989, s.381; Osman Turan, Trk Cihan Hakimiyeti Mefkuresi, Naklar Yaynevi, 2. bsm., stanbul 1978, s. 298; Claude Cahen, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, (ev: Erol yepazarc), Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 2000, s. 112; Ahmet Yaar Ocak, Anadolu mad., D..A., C. 3, stanbul 1991, s. 110; Nuri nl, Balangcndan Osmanllara Kadar slam Tarihi , FAV. Yay., C.1, stanbul 1992, s. 452. 28 Turan, Seluklular Tarihi, s.358. 29 Turan, Seluklular Tarihi, s. 358; Kopraman, a.g.e., s.196., Ycel-Sevim, a.g.e., s.382. 30 Turan, Seluklular Tarihi, s.359. 31 Turan, Seluklu Kervansaraylar, s. 164; Alptekin, a.g.e., s.207; Kopraman, s.196; Bayram, a.g.m., s. 45. 32 Turan, Seluklu Kervansaraylar, s. 194; Ycel-Sevim, a.g.e., s. 382.

tahl,

at,

koyun, en

yn,

tiftik,

hatta aras

cariyelerin fuar

bile

satld Fuar,

dnyann

byk

milletler

(panayr)dr. 33

mays ay balarnda kurulup haziran ortasna kadar 40-45 gn devam ederdi.34 Ticari ithalat ve ve iktisadi hayatta nemli bir yer tutan retim, bir ihracat Anadolu Seluklu ekonomisinde nemli

yere sahipti. Anadoluda at, koyun, sr ve bu hayvanlardan elde edilen rnler komu lkelere ihra ediliyordu. Ayrca ihra edilen rnler arasnda tarm rnleri zellikle buday, meyveler, yn, tiftik, ipek, ipekli kumalar, Ankarann dnyaca mehur sof kuma, hal, dokuma rnleri, ham ve ilenmi deri, ap, demir, bakr, gm, kereste de vard. 35 thalat ise yok denecek kadar azd. eker, Rumi Bizansn alan stanbul diba, ve dier iskorlat ehirlerinde dokunan adn atlas,

kumalar idi.36 Bu arada dini ve sosyal hayatta olduu kadar iktisadi ve ticari hayatta nemli bir yol oynayan Ahilik hakknda da ksaca bilgi verelim. i Ahilik esnaf, zanaatkr ve ve iileri bnyesinde bir toplayan yelerine mesleki bilgi ve eitim veren, dini bilgilerini artran, ve ticaret ahlakna adabna dayanan messesedir.37 Ahiler eitli esnaf gruplarna (kuyumcu, ayakkabc, frnc, derici, kendi dokumac, kontrolnde kasap, demirci vb.) mensup kimselerden ve oluurdu. Her esnaf dernei, kendi iini ve mesleini tamamen tutuyordu. Karlkl yardmlama dayanma esast. Sistem rekabete deil ibirliine, karcla deil dayanmacla, bencillie deil paylamcla, karlkl kontrol ilkelerine dayanyordu. 38 Ahilik, gibi, Trklerin ehirlerin ehir dini, ekonomisine girmesini kolaylatrd

33

Faruk Smer, Yabanlu Pazar, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yay., stanbul 1985, s.83; Turan, Seluklular Tarihi, s.367. 34 Smer, a.g.e., s. 84. 35 Turan, Seluklular Tarihi, s.365; Cahen, a.g.e., s.115; Kopraman, a.g.e., s. 197. 36 Turan, Seluklular Tarihi, s.365. 37 erafettin Turan, Trk Kltr Tarihi, Bilgi Yay., 2. bsm., Ankara 1994, s.316; Ziya Kazc, Ahilik mad., D..A, C.1, stanbul 1988, s. 540 vd; lber Ortayl, Osmanly Yeniden Kefetmek 2, Tima Yay., 2. bsm, stanbul 2006, s.98; zzet Er, Ahilik mad., Sosyal Bilimler Ansk., Risale Yay., C.1, stanbul, 1996, s.24; Erol lgen, Ahilik mad., Osmanl Ansk., z Yay., C. 4, st., 1996, s. 24; Kopraman, a.g.e., s.195; Ycel- Sevim, a.g.e., s .368. 38 erafettin Turan, a.g.e., s.317; Kazc, a.g.mad.,s.542; Ortayl, a.g.e., s.98; lgen, a.g.e., s.25; Ycel-Sevim, a.g.e., s. 369.

sosyal,

ticari

ve

iktisadi

hayatnda

da

ok

nemli

bir

rol ok

oynamtr. Anadolu byktr. eitli Baclk Anadolu Bu meyve ta, Seluklu dnemde ve ekonomisinde Anadoluda tarmnda tahl gibi, rol ihra
39

bata

olmak

zere da Yine bir ve elde ise bu

sebzeler nemli

yetitirildii bir yer

ediliyordu.Tarm, daha ok yerleik kyller tarafndan yaplrd. ekonomide tutmaktayd. da at Seluklu ekonomisinde ok hayvancln kei,
40

nemli beslenir

yeri vardr. Hayvanclk, daha ok, gebe kyller tarafndan yaplmaktayd. bunlarn heybe yayk ve Daha koyun, sr, Bu rnlerinden eitli yararlanlrd. imal hayvanlardan Hayvan derisi Ayrca

edilen yn ve kldan adr ulu, hal, kilim, kee, uval, ip, kumalar ediyordu. birok alanda deerlendiriliyordu. Mesela; izme, ark, tulum, gibi eyalarn elde yapmnda st ve kullanlrd. stten elde hayvanlardan edilen edilen rnler

tketilmekte idi.41 3. Anadolu Seluklular ok Dneminde sayda Anadoludaki ina

Ticari Yollarn ve Kervansaraylarn Gzerghlar Anadolu corafyasnda kervansaray edilmesi, Anadolu Seluklu Sultanlarnn takip etmi olduklar ticari ve iktisadi politikalarnn ve Anadolu corafyasnn sahip olduu jeopolitik konumun tabi bir sonucudur. Ve bunun ticaret hem neticesinde Anadolu parlak nemli Anadolu, yzyllardr ktalararas transit

merkezi olmutur. Seluklular dneminde kervansaraylar, de iktisadi ve ticari adan hem de mimari adan en canl ve en dnemini unsuru yaamlardr. Gerekten idi. ve Zira ticari Anadolu Seluklu canlln Seluklular dneminde, Anadoluda ticari ve iktisadi hayatn en kervansaraylar iktisadi Anadolu hayatta Sultanlar, Anadoluda

salanmasnda kervansaraylarn roln ok iyi kavramlard.

39 40

Turan, Seluklular Tarihi, s. 365; Ycel-Sevim, a.g.e., s. 368; Kopraman, a.g.e., s.195; Cahen, a.g.e., s.114. Kopraman, a.g.e., s.195; Cahen, a.g.e., s. 116; Ycel-Sevim, a.g.e., s. 368. 41 Cahen, a.g.e., s.116; Kopraman, a.g.e., s.196.

Anadoluda ilk kervansaray, Anadolu Seluklu Sultan II. Klaslan (1155-1192)42 tarafndan yaptrlmtr. XIII. yzyl, Anadoluda kervansaraylarn en fazla ina edildii, dolaysyla ticari ve iktisadi hayatn en canl olduu yzyldr. 43 zellikle I. Gyaseddin kervansaray Keyhsrev yapmnn iktisadi (1192-1196), 44 Keykubad en ve fazla ticari I. zzeddin Keykavus (1211-1220),45 I. Kervansaraylarn vermiyoruz. imdide Anadolu ticaret konumuzun Seluklular en temel noktasn oluturan ticari transit yollarn ve kervansaraylarn gzergh hakknda bilgi verelim: zamannda, kuzey Anadoludaki gney yollarnn nemlisi istikametinde Alaaddin (1220-1237) 46 dnemleri, olduu hayatta dnemlerdir. oynadklar rol

hakknda daha nce bilgi verdiimiz iin burada bu konuda bilgi

olanyd. XII. yzyldan itibaren byk bir canllk gsteren bu gzergh Badat ve Halepten balyor, Malatya-Sivas-Trabzonu takip ederek Karadenize kyordu. Sinop ve Alanyann fethiyle alan yeni gzergh, Bu yolun Alanya-Antalya-Konya-Aksaray-Kayserizerinden Sivastan rana ve Grcistana bir kolu Basra ve gneydouya ayrlan Sivas-Erzincan-Erzurum ulayordu.

Sivas-Malatya-Diyarbakr-Mardin-Musul-Badat

gzerghn izliyordu. stanbuldan balayan baka bir gzergh stanbul-zmit-znik-Eskiehir-Akehir-Konya-Ulukla-AdanaHalep-am-Msr istikametindeydi. 47 Anadolu harabelerine takip (II. ncir
42

Seluklular gre, ana

dneminde, gzerghlardan

Anadoluda olan ina sra ile

bugnk

Alanya-Antalyamerkezlerini edilen Evdir II. nemli Han (I. Hanndan

Konya-Aksaray-Kayseri-Sivas-Erzincan-Erzurum eden dou-bat unlardr: kuzeye ve yolu doru zerinde menzil kervansaraylar Keyhsrev) Han Alanya civarnda

erefzah

zzeddin Keykavus), Krkgz Han (II. Keyhsrev), Susuz Han ve (Burdur Isparta civarnda, Keyhsrev),

Osman Turan, Klaslan II mad., .A., C. 6, Ankara 1955, s.688 vd; Abdlkerim zaydn, Klaslan II mad, D..A., C. 25, stanbul 2002, s.398 vd. 43 Turan, Seluklu Kervansaraylar, s.166; Kopraman, a.g.e., s.196. 44 Turan, Keyhsrev I mad., ..A. C. 6, s. 612 vd; Ali Sevim, Keyhsrev I mad., D..A., C. 25, s.347 vd. 45 Turan, Keykavus I mad., .A., C. 6, s. 630 vd; Faruk Smer Keykavus I mad., D..A., C. 25, s. 352 vd. 46 Turan, Keykubad I mad., .A., C. 6, s. 645 vd; Faruk Smer Keykubad I mad., D..A., C.25, s. 358 vd. 47 Osman Turan, Seluklu Kervansaraylar, s.166-167; Kopraman, a.g.e., s. 196-197.

Uluborluya Keykubat

bal

Dadil

Kynde

Er-toku

(I.

Keyhsrev-I. Han (Sahip

zaman),

Akehirin

batsnda

shakl

Fahreddin Ali), Akehir ile Ilgn arasnda Altun-aba (Argt Han) gibi kervansaraylar vardr. Konya, Aksaray ve Kayseri arasnda Zencirli, Obruk, Kaymaz, Zazadin (Sadeddin Kpek), Aksaray ile rgp arasnda Hoca Mesud, Alai (Nevehir yolunda), Pervane, Latif Kervansaraylar bulunmaktadr. Kuzey gney yolu zerinde, Kayserinin 40 km. dousunda Karatay Han, Kayseri ile Sivas arasnda, Kayseriden 40 km. ileride Sultan Han (I. Alaeddin Keykubad), Lala Han; Sivas ile Tokat arasnda sra ile Yeni Han (lhanllar zaman), iftlik Han, Tokat ile Zile arasnda Hatun Han(Pazar Han, II. Gyaseddin Keyhsrev), daha ileride Azine Bu Pazar Han gibi mehur hemen kervansaraylar mevcuttur. byk kervansaraylarn

hepsi XIII. yzyla aittir. Ksa srede bu kadar ok kervansaray ina edilmi olmas, o dnemde iktisadi ve ticari hayatn ne kadar canl olduunu gstermektedir. 48 Netice itibariyle unlar sylemek gerekir ise: Anadolu,

corafi ve jeopolitik konumunun doal bir sonucu olarak, tarihin ilk dnemlerinden itibaren nemli ticaret yollarnn getii bir merkez durumunda olmutur. Anadolu Seluklular dneminde Anadoluda iktisadi ve ticari hayatn canl olmasnda en byk faktrlerden biri de kervansaraylarn varldr. zellikle XIII. yzyl, Anadoluda kervansaraylarn en fazla olduu yzyldr. yle ki her 30-40 km.de bir kervansaray ina edilmitir. Bu durum, iktisadi ve ticari hayatn ok canl ve hareketli olmasn salamtr. 1243 Kseda malubiyeti sonrasnda Anadolunun Moollar tarafndan bozulmu, igale uramasyla, Anadolunun siyasi birlii lkede huzur ve gven kalmam, iktisadi ve ticari

hayat durgunlamtr. Bu olumsuz durumdan kervansaraylar da nasibini alarak kervansaraylar giderek nemini kaybetmitir. * Bilim Uzman, Aratrmac-Yazar
48

Turan, Seluklu Kervansaraylar, s. 167.

10