By Ser-mest

*
I

Kztm Bay kal

B'l

BURSA VE ANITLARI

Kzm Baykal
Bursa Erkek Lisesi emekli Felsefe ve Sosyoloji retmeni

nc Bask
1993

"H er H a k k M a h f u z d u r "

Hakimiyet Tesislerinde Baslmtr

1993

LK N S Z
Bursam tarihi eserlerile topluca tanmak istedim. !3u hususta yaynlanm bulunan eserler trl hedefler gttklerinden beri kan drmadlar. Antlar bizzat grerek tedkiki gerekli buldum. Bu mak satla ehri gezdim, eskilii grnen bir ta bile gzden karmadan mmkn olan hereyi grdm, bulduklarm 1/5000 ll bir hari taya iaretledim ve numaraladm. Sonra da bulabildiim ana kitap lar ve mze arivinde bulunan ve 860 H. 1455 den 1924 senesine kadar devam eden er mahkemelerin gnlk kararlarm taradm, bulduklarm not ettim . K itabeleri de Epigrafi ilmine gre tesbit et tim. Bylece ksa bir tarih ile haritadaki numaralarn aklamalarn dan ibaret olan bir metin ve bugnk durumu gsteren bir msvedde meydana geldi. ehri btn halinde tantan bu yazlar beni tatmin etti. Msveddelerden haberdar olan dostlarn kitap halinde yaynla mam iin beni srarla tevik ettiler. Hi bir iddias olmyan ve bir derlemeden ibaret olan bu kitap bu suretle m eydan gldi. Beni srarla tevik ile beraber mnevi mzaherette bulunan sayn Milli Eitim Mdrmz Ruhi Turfana, bana tedkik etmek ve oku mak frsatn vermekle beraber kitabn baslmasnda byk rol olan Lise Mdrmz Rifat Tokgze, tevik ve mzaheret gsteren retmenler Dernei Bakan Kz Lisesi Mdr inasi Onurkana ve arkadalarna burada teekkr bor bilirim. Arivden faydalanmam salayan Mze mdrlerine ve bilhassa kitabeleri okurken gerektike mzakerelerde bulunduum ve merhum babas emseddin Ulusoyun el yazmas Bursa tedkiki eserlerini bana esirgemiyen eski dostum Fahameddin Ulusoya ve yardmlarda bulu nan dier dostlarma da teekkr vazife bilirim. Grlecek eksik leri iyi niyetime balam alarn erbabndan dilerim. 9-XII-1949 Cuma Kzm Baykal

"B u rs a ve A n t la r " a d l b u k ita p , 1950 ylnda m e llifin in ta rih h z in e s i Bursa ilim iz d e ve e vre sin d e b u lu n a n s a n a t ve k lt r e s e rle ri z e rin d e k i d e e rli a lm a la n s o n u c u y ayn lan m b u lu n m a k ta d r. T a rih i e se rle rin ve a n tla rn , O sm anl m e d e n iy e tin in rn e k le rin i ta r ih i z e n g in li i i in d e be lg ele yen b u k ita b n , yaplan re v iz y o n ve ilavelerle, 30 y l so n ra yeniden baslm as ve k tt r va rlk ia n m z n rn e k le rin in b u g n de c a n l o la ra k yaam asn s a la m a k am a c He ve b u n la rn y e n i ku a k la ra da a k ta rlm a s d n ce siyle yeniden baslm asn, T rkiye A n t- e v re -T u riz m D e e rle rin i K o ru m a fT .A . .) V akf g e r e k le tirm i b u lu n m a k ta d r. A m a la n arasnda b u lu n a n b u yayn h iz m e tin i de yaparken, T rk K lt r m ira sn n b u a n la m d a b ir rn e in i daha v e rm e k s u re tiy le T.A.. V akf, b u a la n d a k i alm a la rn s rd rm e g a y re ti i in d e d ir. ^ y n K azm B a y k a l, e itli k lt r e l h iz m e tle ri yannda, b y le b ir e s e ri m eyd an a g e tirm e s in d e n d o la y k u tlu y o r, b u k ita b n g e m i le g e le c e k arasnda k lt r e l b ir ba d o k u s u e klin d e d e va m ll n sa la yan T.A.. V akf'n m , b u tip alm a la rm da s rd re ce in e in a n y o ru m .

Ilh a n E vliya o lu K lt r ve T urizm B aka n

T.A.. V a kf M te v e lli H e ye t ve Y n e tim K u ru lu B akam

kinci bask nsz 30 yl nce baslan bu (Bursa ve antlar) adh kitabm, hacminin kk, basksnn mtevazi olmasna ramen, orijinal temeUere dayanarak Bursa nm tarih hzinesini tantmtr. Bu yzden lm otoritelerce ciddi kaynaklar arasnda yerini almtr. Artk elde nshas kalmadg:mdan, eitli zmrelerden gelen isteklerin okluu karsnda yeniden baslmas zorunluu domutur. in nemini kavram bulunan Trkiye-Ant-evre-Turizm Deerlerini Koruma Vakf (TA) Mtevelli Heyeti ikinci bask iini zerine ald. Kendilerine, bilhassa kitabm ilk basksnda krokileri hazrlayan ve bu kincide yenileyen, heyete, prezante eden Husrev Taylya, deer ve nemi kavrayp yardmc olan Dr. Y. Mimar M.Sinan Genime teekkr borluyum. Bu yeni bask iin eseri yeniden gzden geirmek gerekiyor, nk: Eserde, 1950 durumuna gre antlarm ou iin (harap, kapah) kaytlan konmutu. Antlarmzn bu durumunu gidermek iin, mill ve vicdan duygularmzla, 1946da, rahmetli Mze Mdr Yardmas Vecdi Kalyoncuolu ve ben, (Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumunu) kurduk. Bugne kadar Bursa ehrin, ky ve kentlerinde 130 eseri, ya dorudan koarak, aharak, ya da nayak olmak ve gerekli yardmlarla kurtardk. Hazrladm ve Kurumun bast 16 tane brorle onanmlan btn aynntlan ile, efkr umumiyyeye hesap vererek tamttk. Her devirde yetkili tm mirler elimizden tuttu, yardm esirgemedi. Vakflar Genel Mdrl bide ubesi efi rahmetli Sim lgen her ynden en ok yardmcmz oldu. Hepsini rahmet ve kranla ananm. Onanmlanmzda aslna sadk kalmak iin btn abalarmz harcadk, her yetkili ile grtk, dantk, tarttk, bu hususta vicdanen msterihiz. Baz esere kitabe koyduk, ama bu kitaba vermiyorum, srasnda bakedan deerlendirsin. Kitabm iU{ basks onanmlardan nceki devri tamtt iin olduu gibi basyoruz, deiiklikleri ayn bir forma halinde kitabm sonuna koyuyoruz. Yine de iddiah olmayan bu kitab, ikinci defa olarak, resim ve pln eksiklii ile, bir felsefe ve tarih hocas emeklisi olarak efkn umumiyyeye tekrar sunuyorum. 1/1/1982 Kzm Baykal Bursa Alddin Mahallesi

UUNCU BASKI ONSOZU

ESK ESERLER SEVE NL E R KURUMU DARE HEYET NN 2 4 - 1 2 - 1 9 9 2 T A R H ve 19 S A Y I L I KARARI

Brsam zn Kltr m iras eserlerinin kimliklerini aratrm ak am ac ile yazlan BURSA ve ANITLARI kitab, ilk olarak 1950'd e efk ar- umumiyeye sunulmutur. Tarihi antlarnz tan tan bu kitabm basks kalmadm dan, zam anm Kltr Bakam sayn Evliyaolu'nm bakanlm yapt TA Vakf tarafm d an 1 9 8 2 ylm da ikinci basks yaplm tr. Ksa zam anda bmun da nshas kalmadmdan nc basksm , 1 9 4 6 3nlmda kurulan ve 1 9 4 7 de B ak anlar Ku rulu k a ra n ile onaylanan, bugne kadar 137 A ta yadigar esere hizm et verm i bulman Eski E serler Sevenler Ku rum u tarafm d an bastrlp umumi efk ara stm ulm asm a idare heyetince k a ra r verilm itir.

- Kurum dare H eyeti B akan Kazm BAYKAL Veznedar Cevdet KAZANCI kinci Bakan Zafer NVER gkrter aziye SEZGNER ye Hseyin AYAR Muhasip evket IIK ve sm ail Koni

Kitab okurken gz nnde bulundurulacak

n o k t a l a r

Bursann tarih ve artistik eserlerini tantmak amacn gden bu kitaba ksa bir tarih ile balanmtr. Sonra haritadaki yerlerine gre antlar tantlyor. Turistler ve sanat merakllar sona konmu bulunan fotoraflara baksnlar, numaralarna gre metindeki ak lamalar okusunlar, orada kendilerine yetecek bilgileri bulurlar. Antlarm yerlerini gsteren haritalarda mahalle ve sokaklarn atlar yazldr, kimseye sormadan andn yeri bulunabilir. Numa rasna gre metin iindeki aklamalar okunmaldr. Haritalarda numarasz iaretler ya eski evdir, veya ykk bir medrese, tekke, handr. aretlediim eski evler 200 seneden yukar kan ve eski Trk mimar plnn veren, al pencereli, tavanl evlerdir. Antlarmz cami, mescid, medrese, trbe, okul, han, hamam v.s. dir. Tedkikimde 68 cami, 115 mescid, 44 tekke, 26 trbe veya o mahiyette mezar, 37 medrese, 7 darlhadis, 4 darlkura, bir ok muallimhane, han, hamam veya yerlerini grdm. Camiler minberlidir, bir ksm Padiah eseridir, onlarn ou bir plndadr, m escidlerde minber yoktur. Medreseler eski devrin orta ve yhsek okul binalardr, en salam Mze binas olan eserdir. Hadis okutan okul lara Darlhadis (Hadis, Hazreti Peygamberin szleridir) iyi kuran okutmay reten okullara Darlkurra, kk ocuk okutan okullara Muallimhane deniyor, bu sonuncunun en salam Kanberler camii yanndakidir. Trbeler lhut duygular uyandran gzel sanat eser leridir. Hanlar birer ticaret merkezi olarak yaplm, ehir iindeki hamamlar ayr birer kymettir. aretlediim yal aalar bilhassa narlardr. Onlar boya ayrdm. Ziraat ve ornran mhendislerinden aldm bilgiye gre Boy I-Dip evresi 10 metreden fazla, ileri bo, ya 400 seneden yukar kanlardr, Alfeli ve Alipaa narlar gibi, Eski kitaplarda bunlara ait menkbeler yazldr. Boy Il-ya 200 seneden fazla olanlar. Boy IIl*ya 200 seneden az olanlardr.

BBLYOGRAFYA SAYFALARIN DP NOTLARINDA KAYT ETTM KAYNAKLAR HAKKINDA

1- A riv diye yazlan k ayn ak lar er'i m ahkem elerin k a ra r not la n d r. V akflann teshit tescil onanm gihi olaylar hukuki, idari, be lediye ask eri olaylar v e h a tta padiah ferm an lar dahi m ahkem e k ararn dan gemeden yrrle giremez. Bu k a ra rla r o devirlere gre 3 0 0 - 7 0 0 sa 3^ alk k itap lar halinde ciltlenm i 9 5 0 c t kitap olmu. 1 9 2 4 de eri m ahkem eler kalkncaya kadar m ahkem elerde kalm . Sonra n u m aralanarak Vakfa devredilmi. 1 9 4 5 den son ra m zeye devr edilmi, am a muhasebe defterlerini V akflar ba katibi Hilmi akoym u, 1 9 5 8 ar yangnnda bunlar v e baka orjinal vakfiyelerle beraber yandlar. Mzeye gelince bu k a ra r defterleri boy srasm a gre sralanp (A, B, C ) eklinde sralandlar. Ben kitabm a bu s ra la n kay t e ttim . 19 91 Ocak aym da K ltr B ak am Namk Kemal Zeybek'in em ri zerine A n k ara'ya gtrldler, orda nasl num aralandm bil m iyoruz. imdi bu ktk k a ra rla r A n k ara'd a. 2 - kinci grup kayn aklar B u rsa , stanbul ktphanelerinde bu lunan yazm a ve baslm eski kitaplardr. 3- F ran szca k itap lar Fran sz Fab rik atr Romangaldan alp okuduum kitaplardr. 4 - Baz ahislarda bulunan orjinal vakfiyyelerdir. Kimisi stanbul'a giden Hseyin K ocabata'dr. Kitabmzn h er sahif esinin altnda deerlerini belirttiim bu k ay n aklar yazdr. B ir M antk hocas v e y a z a n olarak, gerekli metodoloji k u rallan n a gre eseri deerlendirdim v e yazdm .

Bursa tarihine ksa bir bak

Uzun uzadya Bursa tareh yazacak deilim, inceliklere girmedn^ sadece nemli olaylara dokunacak ve dnm noktalarn belirtmekle yetineceim. Kk Asya ( Anadolu ) ok eskidenberi meskn idi. Milddan nce 2000 yllarnda Trakyadan Anadoluya bir takm kavimler ge miler. Bunlardan Tiniler ( T h y n i) Bursann kuzeyine, Misiler (Mysi) batsnn, Meoniler ( Meoenies ) gney ve dousuna yerlemiler. Bursa ~ znik - zmit havalisine t Kastamonunun batsna kadar u/anan yerlere Tiniler yerlemi bulunduklarndan bu civara Bitinya ad verilmi, bu ad uzun mddet, trl devletlerin eline gemesine ramen l>ep ayni ekilde kalm tr. anakkale civarnda bulunan mehur Trovahiar bir aralk satvetlerini Bitinyann bat ksmlarna, Bursa civarna kadar uzatm lar. Sonradan Lidya krall buralara hkim olmutur. Lidya kral Krezsn idaresi zamannda ran Akamani slalesi hkmdar Kuru (Keyhusrev) btn kk Asyay zaptedince Bitinya da eline g^emi oldu ve 200 sene rann kinci Satrapl (Vilyeti) halinde kald.

Bitinya krall ve Bursa

Makedonyal Byk skenderin ftuhat srasnda ( Milddan nce 346 - 323) Bitinya krallnn banda kral Zipets bulunuyordu. skendere ve ondan sonra buralara hakim olan General Antigona boyun eerek krallk muhafaza edilebildi. Bu srada Antigon Askanya (znik) gl yannda bir ehir kurarak kendi adn verdi (Askanya kelimesi brani tarihlerinde varm.) Antion Trakyah Lizimahosa yenildikten sonra Bitinya Lizimahosa gemi, o da znikin ismini deitirerek zevcetinin adna gre Nikya adn takm tr. Kral Zipetsin olu birinci Nikomed (M. nce 279) kralln tam istikllini aldktan sonra memleketin imrna alt. A itakos (zmit) krfezi banda eski bir ehir yerine yeni bir kasaba kurdu ve kendi adn takarak Nikomedya dedi. Bu kraln yerine olu Prosyas Jels

geti. M. nce 246 - 232). Sonra birinci Prosyas kral oidu (232-192). Bu krallar zamannda znik mmr bir ehirdir ve uzun :caman da devlet merkezidir. Birinci Prosyas, evvelce Ankara havalisine gelmi ve bir birlik kurmu olan G alatlarra Bitinyaya hcumlarn nlemi olduu gibi Bergam a ve dier komularna kar ds satvetini tantm, hatt Meraklya (Ereli) yi dahi muhasara etm iti. Prosyastan sonra ola ikii^ci Prosyas (Avc lkab ile mehur imi) kral olmutur (M. nee 1 9 2 - 146). Bunun zamannda Roma imparatorluu gelimekteydi, Romallarn Zama (Afrikadadr) sava nda (M. n ce 202) yeddikleri Kartaca komotan mehur Anibal bu krala snmt. Prosyss Aniba!*den ok faydalar grm, savalarda fikirlerinden faydaland gibi ehir kurmakta da onun yapt pln lara gre haraket etm itir. Buna ramen ar basan Romallarn is teine boyun eerek AtbalM teslimden de ekinmedi, mamafih Ani bal Gebze civarnda intihar etmitir. Prosyastan sonra olu ikinci Nikomed kral oldu (M. nce 146-92) Bunun zamannda Ponts kral (Karadeniz boyunda) Mihirdat vard, iki kral birleerek Romallara karc gelmek istedilerse de muvaffak olamadlar. kinci Nikomedin oflu nc Nikomed (M. nce 92 - 75) za mannda Bitinyay Mihirdat istil etm itir, fakat Romahlarn yardm ile istildan kurtulmutur, amma bu seferde Roma egemenlii altma gemi ve Romann bir vilyeti olmu, Romallar uzun mddet bu havaliyi bir Prokonsl (seilmek suretiyle getirilen vali) ile idare etmilerdir. Uzun mddel Bitinya namn tayan bu blgede, ehrimiz civa rnda u kasabalar vard : Proza (Bursa), Nikya (znik), Kios (Gemlik), Apamea (Mudanya) Nikomedya (zmit), Halkidonya (Kadky), Herakliya (Ereli)

Bursa ve civarndaki kasabalarn kurulular

Proza ( Bursa ), Mehur corafyac Strabon ve Bizans tarihisi Etyene gre Lidya kral Krezfisn ada olan bir Bitinya kral: tarafndan kurulmutur Tarihilerin ok inandklar Roma Vali*i

g^en Plinin haberine gre kinci Prosyasa sman Anibalin plnma gre kurulmutur. Bu hesaba gre Bursa milddan birbuK asr nce kurulmu ve ad da kral (Proza) nn admdan alnm oluyor. Kiyos ( Gemlik ) milddan 12 asr nce Grcistan havalisine gitmi olan bir yon sefer heyetinin dn srasnda kurulmu, kahramanlarmdan Kiyosun ad bu yeni kasabaya verilmitir. Romallarla savaan Makedonya kral Filip V kasabay Bergamallardan kurtararak damad Bitinya kral Prosyasa vermi o da kasabay yenilemi ve kendi adn takm tr, bu suretle iki tane Bursa meydana gelmi, birine sahil, Barsas dierine, Uluda dibindeki ehrimize de Olimp Bursas demiler. Apamea (Mudanya) Milddan 10 asr nce o civarda bir kasaba varm, o tarihlerde buralara gelen yonlar, Mirlea adn tayan o eski kasabann yaknna baka bir ehir kurmular (Mirleann harebeleri Mudanyann Hisarlk civarnda bulunmakta olduu bildiriliyor Prosyas buralarn aldktan sonra imr etmi ve zevcesinin adna nisbetle Apamea ismini takm tr. Mudanya ad daha sonra verilmitir ekirge (Pitya) ile Mihali (Karacabey - Miletepolis) Uludadan anakkaleye kadar uzanan Kk Misyaya dahildi (imdiki Misi kynn bu at ile ilgisi dnlmee deer). Abulyont Gzel sanat ilahesi adna mabedi Ue muhurdu. O kk ada veya zaman za man yarmadada eski mabed ve mozaiklerinin bulunduu sylen mektedir.

Romallardan Osmanl devrine kadar Bursa ve civar

Bursa, Romann bir vilyeti haline geddikten sonra, arasra bu civara gelen mparatorlar ile mntakada bulunan baz valilerin yard mn grm ve imr etlmitir. mparator Trajan zamannda Vali bulunan gen Plin (96 M ) Hisar iinden ibaret olan Bursa ehrin de byk binalar ve saraylar yaptrm, fakat bunlar bugn yoktur. Bu vali ekirgedeki hamam da T rajanm msaadesile tamir ettir mitir. znikteki Tiyatro kalnts k bu devrin eseridir. mparator Adriyen, zamann gezmek ile geirip vilyetleri imr ile megul ken bir aralk Bursaya da geRiuf, Atranos (Orhaneliye yakn bir (H Hdjv.ndipr vlgyoti ''!*nn?esi

 9 yerde bir kasaba ve mabet ile okul yaptrm tr, harabelerinin son zamana kadar bulunmakta olduu da haber verilmektedir. Bu mparator zniki de imar ettirm i, Surlar yeniden yaptrm, s tanbul ve Lefke kaplarn ilve etmi. 325 Senesinde znikte Hrstivanlarn mehur rahiplerinden 318 tanei<i toplanm, Arys ve taraftarlarnn itirazlarn ( sann lhiyeti m eselesi) halletmek iin konsey yaplm, yeni Hristiyan ol mu bulunan stanbulun kurucnsu Kostantin de bu konseye grelmi, konumalar altn taht zerinde takibetm itir. znik bylece Hristi yan lemi iin nemli bir kasaba haline gelmitir. 395 te Roma imparatorluu ikiye blnmt. Bursa ve havalisi bu blmde Dou Roma mparatorluuna kalmtr. imparator Jstinyen zamannda ekirge hamamlar yeniden imr edilmi, saraylar yaplm, ( rivayete gre Bu saraylar hdavendigr camii yerinde im i) (525-565) Imparatorie Teodora 4000 kiilik avenesi ile bir yaz mevsimi iin Bursaya gelm itir. Jstinyen znikte de kiliseler yaptrm, Lefke kapsndan gelen su yollar o zamandan kalmadr. ran-Sasani hkmdar Hsrev Perviz ile Bizans imparatoru Herakliys arasndaki savalarda ranllar Anadoluyu istil etmilerdi BizanslIlardan memnun olmyan Bursailar Rumeliden gelenlerle an laarak Bizansa kar gelmilersede stanbul patrikinin Rumaliden gelenleri kandrmas zerine Bursallar yine Bizansa boyun emee mecbuar olmular.dr> Abbasi halifesi Hrnurreidin ordular Stk kasabasna ka dar gelmilerdi, evvelce imparotorla yaptklar muahede artlarn tekrar tanttrarak dnmlerdir, 1071 de Alp Arsann Bizans imparatoru Romen Diyojeni Ma lazgirt savanda yenmesinden sonra B at anadoluya uzanan Seluk ordular, Seluk padiah Melikahn tayin ettii Kutulmu olu Sleymann idaresinde ilerlemekteyken Bizansllar birdaha ordu ile ta lihlerini denedikten sonra ekilmee mecbur oldular. Zaten o zaman lar Anadoludaki Bizans valileri ve beyleri itaat etmemekteydiler, Fr sattan istifade eden Sleyman znike kadar gelmi, zmir ve Ala ehir civar da alnmt. Bizansa yakn olmas iin Sleyman 1081 de zniki ba ehir yapmtr. Sleyman, sonradan Antakya Halep civarna dnd oradaki sava-

10 -

1ar esnasnda vefat etti, uglu Kly Aslun kk kaid. Byk Seluk padiah Melikah bu ocuu raktaki sarayna gtrp orada ter biye ederek yetitirdi. Sleymann lmnden sonra Emirleri ve komutanlar bulun duklar yerleri idare etmee altlar. znikte de Eblkasm adnda biri vard, bu komutan Bizans ile anlamay dnrken entirikalarn anlad. K l Aslan da birlii salamak zere memur edilmiti, gen emir znike girdi ve Anadolu Seluk devletini diriltti. zniki merkez yapt (1092 ) mparator Aleksi Komnen Seluk trklerinin stanbul yaknna gelmelerinden korkuyordu, bu sebepten birtaraftan yeni kaleler yap tryor, Lopotyum ( u lubat) Kirm ast ( M. Keml p a a ) bunlardan dr, dier taraftan Kuds mslmanlardan almak maksadile ayaklanmya alan Avrupa hristiyanlarn tevik ediyordu. Bunun zerine hallar Rahip Piyer Lermit idaresinde ikiyz elli bin kiilik bir ordu ile stanbuldan zmit ve Gemlike geldiler znike aknlar balad. Kl Aslan bu orduya byk telefat verdirerek znik nlerinden evirdi. ki yl sonra Godfrua d Buyyon idaresinde gelen ve zmitte eski seferin kalanlar ile birleerek yediyzbini bulan hallar zniki sard lar. Kl Aslan ehir dnda arpmay gerekli, buldu, ehri de za ten iyi tertiplemiti; fakat saldranlarn okluu Kl Aslan ekiimiye ve zniki teslime mecbur etti (2 0 Haziran 1097 ) Kl Arslann kars ile ocuu esir oldu, Iznike gelen Bizans valisi esirlere iyi muamelede bulundu. Drdnc hal seferinden sonra stanbulda bir Latin hkmnii kurulmutu ( 1204 m ays) Son imparator Aleksi Lan jin damad Teodor Laskaris zniki merkez yaparak Bizans imparatorluunu devam etirmek istedi. Bu esnada Bursa znikte bulunan Bizans mparator luuna bal kald. Bundan 60 sene sonra ( 1261 ) Lskaris ailesin den mparatorluu alan Miel Paleolo stanbulu Ltinlerden kur tard ve merkezi znikten stanbula nakletti. Bursa bu suretle stan bula baland ve bir eit beylik ( bizimkiler ona Tekfurluk derler ) ile idare edildi. Bursa gibi Kestel, Harmankaya ( Harmanck, ) Atranos (Orhaneli), Kite, Ulubat da birer tekfurluk idi. Bu hal artk Osmanl devleti kuruluncya kadar byle devam etmitir. ( 1 ] [1 ] Bu bilgiler iin bilhassa u kitaplardan faydal<>nld; Hdaven-

11 -

OsmanlI devletinin kuruluu ve Bursann alnnnas

Seluk padiah Aleddin Keykubat zamannda ( 1210 - 1236 ) Ouzlarn kay boyu, Erturul beyin babuluu ajtnda, Ankara civarndaki Karacadaa yerlemilerdi. Sonradan St ve Doma nie geldiler. Erturul 90 yan geik olduu halde vefat etti (1281), St kasabasna gmld, imdi trbesi oradadr. Erturuldan sonra olu Osman idareyi eline ald. Buna nisbetle yeni kurulan devlete Osmanl denmitir. Bu zamanda Bitinya blgesinde (Bursa ve evresi) Bizans idaresi gevekti. Seluk padiahnn da nfuzu kalmam, Ankaradan Eskiehre kadar olan yerlerde Ah eyhlerinin nfuzu fazla idi. Osman bu Ah eyhlerinden faydalanmasn bildi. Eskiehir civarnda bir tekkesi bulunan Edebalnin kzn ald, eyh Mahmud ( Mevlidi ya zan Sleyman elebinin annesinin babas) Edabalinin karda Ah emseddin ve olu Ah Haan ( Bursann alnmasnda ehre ilk girenlerdendir) ve Cendereli Kara Halil devletin kurulmasnda hiz meti olan eflerdir. Mamafih baka airet beyleri de birlie katlm ve almlardr. Samsa avu ( nebey mahallesinin stnde na mna bir sokak vardr), negl almakta rol olan Turgut Alp, Karatim urtan babas Daz AH gibi. Osman ve yardmclar sayesinde 1291 de Eskiehir civarndaki Karacahisar alnd. Bursa evresindeki Rum beyleri (Tekfurlar) U beyi olan Osmann hareketlerini nlemek iin birlemek istem ek teydiler. Bu maksatla Yarhisar tekfuru kzn Bileik tekfuruna vermek ve bir dn yapmak suretile Osmana bir tuzak kurmak istediler, maksatlar Osman yok etmekti, Osmann dostu olan Harmanck tekfuru Mihal bey ( Bu zat 1313 te mslman olmu Kse Mihal ad ile devlete ok hizmeti olan zattr ) vaziyeti haber vermi, Osmann karlk tedbiri sayesinde tuzak ters dnm, Yarhisar beyinin kz olen gelin Nilfer de esir edilmi, Orhan gaziye nikhlanmtr. Bunun zerine Bilecik ve Yarhisar zaptedigr vilyeti salnamelerinden bilhassa 1324 ve 1325 senelerinde kanlat, Bursa tarihi kvuzu-Abdlkadir, Kk Asya-ari Teksiye Lgat- Tarihiyye ve Corariyye, nsi-Seluk ehnamesi-1942 Konya baskls, l.ittres tle Plin le jeun suivies du Panegyricjae P. 288 xxxlV

 12 dilmitir, Turgut Alp negle doru yrm, Osman arkadan ye timi ve kasaba zaptedilmitir (1299). Bu sene lhanllara kar Seluklar ayaklanmak isi^emiler, Pa diah Aleddin Keykubat da kam , u beyleri tamamen serbest kalm tr. Osman da dier beyler gibi serbest kal olmakla bera ber gerek Seluklara ve gerek lhanllara ballktan' tamamen ayrlmam tr. Bilecik 1299 da zaptedilince u beyliinin merkezi oraya geti rildi. Yeniehir civar alnd, oras yeniden imr edildi (Yeniehir denmesinin sebebi budur.) znik kuatld fakat alnamad, Osman bey znik civarna bir kale yaptrd ve yiitlerinden Daz Aliyi orada brakt ( Emir Ali adasn alan bu zattr. Oul ve torunlar devlete Beylerbeyi olarak hizmet etmiler.) Osman bey 1307 de Bursa, Kestel, K ite, Atranos tekfurlarnn birlemi ordularn Dimboz bayrnn deusunda perian etmi, Dimboz ve kite tekfurlar kam,' Osmann karda Gndz Alpin olu Aydodu da orada ehid olmutur, mezar imdi Dimboz k ynn altnda yol kenarndadr. Kaan K ite tekfuru kalesinin nnde ldrlmtr ( K ite imdi bir kydr ). Dier tekfurlar Ulubata kadar takip edildi. Bunun zerine Osman Gazi Bursay kuatmya balad. Bu maksatla gzlemek, dardan gelecek yardmlar nle mek iin iki tane kale yaptrd, biri Kkrtl hamam karsnda (Son gnlerde yeni yaplan binalarn temel kazlarnda kan byk dvar temelleri bunlar olacak ) buraya Karda olu Aktimuru b rakt, dieri de Molla Arap mektebinin yerindedir (O ilk okulun temelleri bu kalenin dvar temelleridir) buraya da yiitlerden B a laban beyi brakt. Bursann kuatlmas uzun srd, kuzey taraf da satlamamt. Mamafih Osman da ihtiyarlam, sava idaresini olu Orhana brakm t. Orhan, yukarda isimleri bildirilen zatlarn da katlmas ile Bursann kuatlmasna devam etti. 1321 de Mudanya ve az sonra da Gemlik ve Atranos ( Orhan Eli) alnd, ehrin kuatlmas tamamland, Orhan karargh Busann hemen gney kenarndaki Pnarba meydanna getirdi. Savatan kurtulamyacan anlyan Bursa tekfuru Broses Kse Mihalin delleti ile teslim olmak istedi, 30 bin Flori altn mukabilinde avenesi ile birlikte kp gitmiye raz oldu, verilen askerlerin himayesinde Gemlike oradan da, ge milere bindirilip gnderildi. Bu suretle Bursa Trk hakimiyeti al

13 -

tna girmi oldu (Cemaziyelevvel 726-6 Nisan 1326 Cumartesi). Orhan Bursa halkna dilne muamele etti, kimsenin pn al drmad, yalnz tekfurun hzinelerini gazilere datt. Tekfurun ve ziri de Bursada kalanlar arasnda idi, ehirde pekok l grld sebebi sorulunca alktan ldkleri bildirildi. Bir habere gre [1] ( Ehali Bursay terk etti, Yahudiler de be raber gitti, sonradan yalnz Yahudiler dnm. ) Vesikasz olan bu habere karlk bizim eski tarihlerimiz ( kpaa^ zade g ib i) ehali yerinde kalmtr, derler. Bursanm zabtndan bir sene sonra (1327) ilk Osmanl Paras burada baslmtr. Bursann fethinde bulunmyan Osman Gazi ok gemeden lm ve batan Ste gmlm, kuatma zamannda uzaktan grd manastr (S e n t E li) gstererek lnce o (Gml km bet) e gmlmesini vasiyyet ettiinden Orhan babasnn cesedini oraya ge tirip, imdiki yerine gmd. Osman Gazinin iki zevcesi vard, biri eyh Edebalinin kz Bal hatun, bundan Aleddin Ali bey domutur, dieri mer bey kz Mal hatundur, bundan orhan bey domutur, dier oullan Pazarl, oban, Melek, Hamid beylerle kz fatmann hangi zevce sinden doduklar belli deildir. Edebli ile Bl hatun birer ay ar alkla ve osmandan bir ay nce vefBt etmilerdir. oban bey adna Bursada bir mescit ile bir trbe vardr, ayrca pek eski vakf akar lar da grlmektedir (oban bey mescidi bahsine b ak la) [ 2 ] Orhan tarafndan alnan bursa ehri imdiki Hisar iinden iba retti. Etraf surlarla evrili idi. Anlaldna gre bir de varo var Bu varo akr hamam nnden atal frna uzanan bir Rum mahallesi, sonra yahudilik ( Yahudilere Orhan Gazi su vakfetmi ) Yahudilerin Snagoklar bahsine b ak la) Gece mahallesinde tekrar bir Rum mahallesi var. Bu ehir, yukarda yazld gibi, Anibal zamannda kurulmu, fakat surlarn ve hatta ehrin daha ok eski olduuda bildiriliyor. Kalenin eskilii Kale iinde bulunan eski bir paradan anlalm aktadr: bu [ 1 Histoir des Juifes dAnatoli-A. Galanti vol 2. P. 194 [ 2 ] Hdaveudigr vilyeti salnameleri, Ak paa .zade tarihi. Bursa tarihi klavuzu - Abdulkadir, Osmanl tarihi C 1 . Uzun ar l, Tarihi Osman encmeni mecmuas C 1 3 - 1 8 Orhan vak fiyesi, Belleten 19- 277 Orhan bey temliknanesi, nns- Seluk ehnamesi,

14

ra Roma Kayseri Karakailaya aittir, zerinde Trova kahraman b yk A ja k m kendsini Bursada nasl ldrd tasvir edilmekte (takriben milddan nce 1150) [ 1] Orhan Bursay zapteddii s rada trl zamanda tamirlerle karekterini kaybetmi olan bu sur lar vard, surlarda 67 kule bulunmaktayd, be kap ile d ar alm aktayd. Ayrca ehrin altnda dar alan gizli fakat geni, kemerli yollar da vard. imdiki kolordu yerindeki i kale den ehir iine ve oradan trl istikam ette uzanan yeralt yollarn ehadet camii nndeki osenin altnda grdk. Y eil trbe civa rnda Yerkap aralnda No. evde de o devrin yol kemerleri ha len vardr. Ahmet vefik paa hastahanesinin ortadaki pavyonun altmda da Bitinya ve sonradan Bizanslam saray mahzenlenleri var dr, Burann kazsndan kan Bitinya keramiklerinden rnek veri yorum ( Res 2 ). Bu yeralt yoiunun kemerleri de byk tulalarla yaplmtr. ( Res 3 ) bu yol yldz kahvenin altnda, frnn arka snda dar kard, geen sene buralar toprakla doldu. Eski B i tinya mezarlarna ehir dnda Taslamaktayz, Yahudiliin altnda Mahmud aann deirmeni denen yerdeki inaatta be metre derin likte tula kapakl mezarlar grdk ( Ssiimye mahalliesine dnen kedeki byk aparman yemindedir ) . ehir d bahelik, hatta gezmee dahi gidilmiye fundalklar imi Gkdere akr hamam nnden akyor, Orhan camii yerinde de bir ay varmr [ 2 ] Hisar iindeki ehirde iki bin ev, yedi mahalle, ye di mihrap (Kilise veya manastr olacak), Bir hamam, bir ar, yirmi dkkn varm, manastrn by Tophanedeki Sent Eli mabedidir. Kilisenin biri kavakl mescidi yerinde, biri zindan kapda, dier biri de ftade camii yerinde olduu anlalyor. Bu sonuncusu byktr, Yerkapda Kirei Eminin apartman avlsnda, bina ile sur divan arasnda byk mozaik eski devrin en zarif eseridir (Res 4) Bizans devrinin ilk zamanlarna ait olduu sanlmaktad, Yeil, K r mz, siyah ve beyaz mozaik talarndan ilenmi ortada bir gver cin, etraf su yollar ve motiflerle ilenmi bir eserdir. { 3 ] [ 1 ] Wilde Brusse S. 1-2 ( 2 ] Cihannma - Mevlna Neri, S. 186 - 1949 Basl, ( 3 ) LOIymp de Bthyni ses sKnts ses couvent ses sites narHin. P. 48 Ber-

 15

Orhan Gazi devri ve Bursanm gelimesi

1526 - 1360
Bursa alndktan sonra Osmanh devleti tekiltlanmya balad, ilk para da 1327 de Bursada basld. lk antlar bu devirde yapld (Saat kulesi arkasndaki mescit - imdi yoktur). v 1330 da znik alnd, harp sahasna yaknl dolaysile hkmet merkezi znike nakledildi (1331-1335). Bu devirde znikte ilk Osmanl antlar yapld, bilginler de oraya gelmiye balad. Artk oras eski mmr eklini bulduu gibi uzun mddet Bursa ve hat ta stanbulun inileri dahi orada yaplmtr. 1335 te Bursa tekrar hkmet merkezi olmutur. Bu devirde Orhan Gazi Gkdere kenarnda bir cami ( imdiki Orhan camii ), yannda bir imaret, medrese, han (Emir han), hamam yaptrd ve etrafn da bir dvarla evirtti ( Bugn bu dvarn izi grlmiyor ), Hisar iinde Eski hamam, Srmeli mescid, Aleddin camii. Molla arabda oban bey mescidi (O devrin olduu anlalyor ) yapld, fakat bugne kadar salam kalan en eski eser Aleddin camiidir. 1337 de zmit alnd. Bahkesir ve civar ( Demir han ve Dursun hey kardalarn taht kavgalarndan faydalanarak ) alnnca Karesi beyliindeki bykler ( Evrenos bey. Hac lbeyi, Gazi Fdl gibi ) Osmanl hizmetine getilar, devletin gelimesinde bunlarn rolleri byktr. Orhan, Bizans imparatoru Kantakuzinusun kzn alm t. Bir aralk ziyaret iin stanbula yakn gittii de bildirilmektedir. [ 1 ] Rumeliye geip yerleen olu Sleyman paann 1459 da l mnden ok gemeden Orhan da vefat etti ( 1360 ). Bu devirden Bursa Hisar iinden dar kmaya balad, Ana doludan gelen Trk aileleri ehre yerleiyorlar, fetih tkacnda gelen erenlerin yerletikleri semtlerde de mahalleler oluyor (Abdal Musa, Abdal Murat gibi ). Orhan Gazinin oluk ouu: Yarhisar tekfurunun kz olan Nilfer hatundan Murad ve Sleyman domu, mparator kz Teodoradan Halil ve Kasm , dier bir Rum prensi olan Aspora h{ 1 ] Tarihi Osman Encmeni memuas 7 437.

16

tundan brahim ve Fatma olmutur. Bir de babasnn salnda oien Sultan bey vardr. brahim Eskiehir sancak beyi iken 1360 da l drlmtr. [ 1 ]

Hudavendigr Murad devri ve Bursann

g e l i m e s i

3 6 0 - I3S9
Orhann vefat zerine olu Murad 1 bey olunca babasnn yo lundan yrd, kendisi Anadolu ftuhatna devam ederken emirleri de Rumelide baarlar salamaktaydlar. Rumelide Filibe al nnca Hristiyanlar byk bir ordu ile bu yeni devlete kar yr mek istediler. Edirnede bulunan Beylerbeyi Lalaahin paa (Bursada medresesi var, trbesi M. Kemal Paadadr ) Murada haber yol lamakla beraber Hac ibeyi dmana kar yollad. Merici geen Hallar Hac ilbeyi datt ( 1363-S rp snd). Murad bu zaferin kran olmak zere B ilecikte bir cami, Yeniehirde Postin Pu gazi baba iin bir tekke yaptrd. Bu zaferden gururlanmayan padiah, dmann kuvvetli' geleceini de dnerek hkmet mer kezini Edirneye nakletti. Mamafih Bursadan da ilgisini kesmedi (1366). Edirnedeki ilk cami ve saraylar bu zaman yaplm. Bir ta raftan da ordu Sofyaya doru ilerlemekteydi. Kstendil zaptedildi. Srp prenslerinden olan Kstendil beyi Osmanl hakimiyetini tand ve bir kzn Murada birini Bayezide ve dierini de Muradn dier olu Y akuba verdi [ 2 ]. Bundan sonra ilerleme bir md det iin durduruldu. Bu arada ekirgedeki imarete devam edildii gibi byk dnler de yapld. Evvel bey saraynda ( ehadet camii karsndadr) ehzadelerin snnetleri yapld. 1381 de de Bur sada misli grlmeyen bir evlenme oldu., nemine binaen ksaca yazyorum : Ktahyadaki Germiyan olu Sleyaan ahn kz Sultan Hatun Y ldrm a yavuklu edildi. Dn hazrlklar yapld. Murad etraf taki beyleri davet etti ( Hamid, karaman, Mentee, Saruhan, Teke, Kastamonuda Isfendiyar, Msr Sultan). Eliler gfldi, her biri yer[ 1 Tarihi fiyesi, [ 2 ] - Osmanl tarihi - Uzun arl C. 1. S. 17, 27, 45, 60, 61 Osman encmeni mecmuas 13 - 16 S. 286 da Orhan vak vakfiyenin tarihi 761 H. <ir. ] Neri S. 200, Osnanl tsrihi - Uzun arl C. 1. . 70,

Tl

lerine oturtuldu, ama Msr Sultan elisi baa geirildi. Bol salar geldi, Osmanl emirleri de davetli idi. Evrenos gazinin hediyeleri konuklar artacak ekildeydi. Murad bu hediyelerin hepsini gelen elilere datt, len yapld. Bu usul leni getiren Hac vaz pa adr. Bursa kads Koca efendinin reisliinde bin kiiden mrek kep bir heyet Germiyana, kz almya gitti, Bin kiiye yakn da oradan katld, gelini ata bindirdiler, anigir ba Paack aa gelinin atn yederek Bursaya geldiler. Bu dnden sonra Simav, Egrigz, tavanl havalisi osmanl lkesine katld. Bu dn de Muradn biricik kars Gliek hatun idi ( Trbesi Muradiye Yahibey mahallesindedir.) [ 1 ] Murad Anadolu seferlerinden birine giderken Bursada kk olu savc beyi srakmt, Baz kimseler gen eihzadeyi kandr dlar ve babasna kar koydurdular, Kite ovasnda babas ile kar lat, yenildi, kaarken Dimitokada yakaland ve ldrld ( K a sm 1385 ). Devlete ok hizmeti olan Cendereli Kara Halil vefat etti (1388) ( Tuzpazarndaki camiinin minaresi duruyor.) Osmanl devletini yok etmek maksadile yryen byk bir ha.l ordusunu Murad Kosvada datt, fakat kazanlan byk zafer sonunda Murad, M ilo-obilovi-Kablevi- adnda yaral bir dman tarafndan hanerlendi, Padiah lmeden hemen olu yldrm Bayezidi artt, beylerin de muvafakatile padiahl ona verdi, ve fat edince barsaklar iin orada bir mehed yapld cesedi, Y ldrmn Bursa kads ile Hassa har emini Sleyman beye yazd bir ferman ile beraber yolland, dman takip etmekte olan Yakub elebi de ldrld babasnn nai ile birlikte Bursaya yolland. [ 2 j Muradn ehid olmas zerine Msrdaki Sultan Berkuk Bursadaki trbesine konmak zere Bir Kuran, bir amdan, bir de kazan yollad ( bunlar mzededir ). Murad, Gl iek ismindeki zevcesinden baka bir de rum prensi alm tr. Bayezid, Yakub, Savc iminde olu olmutu. ekirgedeki imaretinin vakfiyyesi 787 Cemaziyelahir -1385 Austos tarihlidir [ 3 ] [ 1 ] - k paa zade tarihi S. 57, Solak zade tarihi S. 32 - 35, Neri, 208 I 2 ] ' Feridun bey mneat 1 - 120 { 3 ] - Osmanl tarihi - Tim arl 1-72.

 18

Yidnm Bayezid devri ve Bursann gelimesi

13 89 - 1402
Yldrm Bayezid Kosva muharebesinin neticelerini aldktan sonra Anadoludaki ayaklanmalar bastrd, bir ok beylikler de devlete katld. stanbul kuatld, fakat zaptedilemedi. 1396 da s tanbul muhasaradayken Rumeliden yine bir hal ordusunun yr mekte olduu haberi geldi. Dman N ifboluya gelmi ve kuat mt. Kalede dizdar Bursal Doan beydi. (Mezar ve mescidi Bursadadr ) Yldrm Bayezid acele yetiti, bir gece tek bana teb dil kyafetle kaleye sokuldu, ieri bard, Doan bey padiahna yakr vakar ile hereyin yolunda olduunu haber verdi. Yldrm ikinci bir gn kaleyi kurtard ve dman perian etti, bu byk zaferde birok ganimet mal da kald, Seferden dnen padiah Bursada Ulucami, Yldrm da cami, medrese, okul, Daruifa, ha mam, Ebu ishak camiini yaptrd. Ne yazk ki bu muzaffer kumandan, hkmdar, doudan gelen Timur ordusuna Ankara savanda yenilmitir ( Temmuz 1402 ). Muzaffer Timur bat Anadoluyu da ald, Askerleri Bursaya kadar geldiler, ehri ksmen tahribettiler, Ulucamii ahr yaptlar, giderken de camii yaktlar. Izmirden dnen Timur Yldrm Akehire yol lam t, Kendisini Semerkande gtreceini hisseden Bayezid, yznn kandaki zehirle kendini ldrd, 14 aban 805 H. 1403 muvakkaten eyh Mahmut Hayraninin trbesine gmld. Timur A kehire dnnce Yldrm n zevcesi olan Rum prense sini teselli etmi. Esir bulunan Musaya da babasnn cesedini Bursadaki imaretine gtrmesini emretmitir. Timur bundan sonra memleketi taksim ile brakp gitm itir. { 1 ] Yldrm n ocuklar: Sleyman, Isa, Musa, Mehmed, Mustafa elebiler Ankara harbinde bulundular, Kasm ile Fatma Bursada idiler, Dier kz da Emirsultan ile evlenmiti, Erturul nce lm. Yldrm zamannda Bursa, Ulucam'^en Yldrm semtine kadar gelimekteydi, bilhassa Yldrm mahallesi kurulmutur. [ 1 ] k paa zade 80, Tcltevarih 1 - 200 - 213, Osmanl tarihi - VJ?un arl 1 - 170. Hammer C. I S. 283.

Karda kavgalar ve Bursa

1 4 0 2 - 1 4 1 3 - 1421
Ankara sava sonunda sa elebi, beylerbeyi Gazi Timurta pa a ( Trbesi akr hamam nndedir ) ile Balkesir ve Bursaya geldi. Mehmed elebi Bayezid paa ve karda Hamza beyle bera ber Amasyaya gitti, Sleyman ise ba vezir andarl Ali paa ile Bursaya geldi, hzineleri alabildii kadar ald, iki kk kardeini Bizansa rehin brakarak Edirneye geti. Musa ve Mustafa elebiler de esir dtler. Mustafa Semerkande gtrld, Musa da babasnn nan Bursaya getirdi o zaman Bursa ve Balkesire hakim olan sa elebi idi. Musa da hakimiyet damgasn Timurdan alm oldu^undan Bursay kurtarmak ve kendi yerlemek iin saya kar geldi. Kurtaramaynca Karamana gitmek istedi, fakat Sleymann Karaman ile anlatn anladndan Mehmed elebi yanna gitti. elebi Mehmed Musa ile anlat onu Edirneye yerlemi bulunan Sleyman elebiye evketti. Musa aabeyi olan Sleyman elebi ile Istanbula yakn bir yerde { belki orlu ve Hasky ) de kar latlar, Sleymana mparator yardm ettiinden Musa yenildi, fa kat takib edilmedi, vaziyetten faydalanan Musa tekrar Sleymana yrd, Sleyman kaarken ldrld ( 1410 ) bunun zerine Musa Edirnede tahta geti, Karda Mehmede yenilinceye kadar ( 1413) Rumelide padiah kald. elebi Mehmed, sa elebinin Bursaya gelmesine raz olmad ndan Bursa civarnda Ulubadda sann ordusunu yendi, veziri gazi Timurta paa ldrld. sa kat, Mehmed Bursaya yerleti. sann saltanat ksa geti ( 1402 - 1404 ). Sonra birka defa talihini deneyen sa Eskiehirde bir hamamda iken Mehmedin as kerleri tarafndan ldrlmtr. Sleyman elebi ( 1402 - 1410 ), karda Mehmedi Bursadan karmaya alt. Yeniehir civarnda Mehmed ile savaaca srada Mehmed ekildi, Aabeysi ile savataik _iZgcti. Bursay terk ile Amasyaya gitti. Sleyman elebi Bursada bulunduu srada (1407) babas iin trbe yaptrd, (Trbe kitabesi 809 H. dir.) Mehmed, Edirnede yerit.,....^ .ulunan Musa elebiyi de yendi ( 1413 ) artk devletin birlii temin edilmi oldu.

 20 1413 te iki karde Edirnede mcadelede iken frsat bilen Karaman olu Bursaya kadar geldi. Muhafz bulunan Hac vaz paa ehaliyi hisar iine ekti ve 31 gn mdafaada bulundu. Muvaffak olamyacan anlyan Karamanolu Orhan camii ve civarn yakt, Yldrm trbesine hakarette bulunup gitti. Mstekil kalan elebi Mehmed ( 1413-1421 ) Y eil cami, medrese, imaret ve trbesini yaptrd, Bu mnasebetle elebi Bursaya sanat adam, bilgin getirmesini bildi ( Camideki yazlar devrinin sosyal, politik, kltrel durumunu anlatan belgelerdir ). Bu suretle Yeil civar da enlendi ve mahalleler meydana geldi. Baka ticaret yer leri ( Eski pek han gibi ) de yapld.

elebi Mehmed 1421 maysnda Edirnede inmelendi, bir gn son ra vefat etti, Amasyada vali bulunan olu Murada haber yolland, gelinciye ve Bursada padiah oluncaya kadar l 41 gn gizlendi, sonra Bursaya getirilip trbesine gmld. elebi Mehmedin ocuklar: Mahmud, Yusuf, Ahmed ismindeki oullar 1429 vebasnda, Ka&m 1407 de Amasyada lmtr, Mustafa elebi sparta sancak beyi iken 1423 de maktul oldu. Kz Seluk hatunun Siyasi ve medeni hizmetleri ok, Hafsa cami yaptrm tr, Murad da padiah olmutur.

Murad II devrinde Bursa

1421 - 1451
Murad 11 18 yanda padiah oldu. Vakalar yatdrdktan sonra Bursann imrna alt: Yeil camiinin nakileri bittikten sonra Muradiyedeki eserlere balad. Cami iki senede yapld (828 H-1424 den 830-1426 ye kadar) hamam, imaret eme de bu arada yapld. Fatihin annesinin trbesi 853-1449 da, Mustafay atik denen Ahmed trbesi (cami yannda) Abdalda Eski-Y eni hamam (rdekli), Pirin han yanndaki Hamam (imdi araphane) bu devrin eserleridir. Emir, vezir, bilginlerin eserleri de oktur. 1429 da Bursada Byk veba salgn oldu, Molla Fenar, vaz paa gibi byklerden ok len oldu. Baz hdiselerden mteesir olan Murad padiahl olu Mehmede ( Fatih ) terketti ( 1444 ), vaziyetten faydalanmak istiyen Hristiyanlar tekrar hal seferi hazrladlar, fakat tekrar ibana gelen

 21 Murad dman varnada 1444 de, Kosvada 1448 de datt, Hris tiyanlarn mterek hareketlerine tamamen son vermi oldu. Murad II 855 muharreminin ilk aramba gn kuluk vakti (1451 ubat ) da vefat etti (K itabesi yle diyor), Mehmed padiah oldu. Muradn Ahmed, Kk Ahmet, Aladdin, Mehmed isminde drt lu vard Aladin ile byk Ahmed babalarndan nce ldler, Kk Ahmed ( candar olunun kz olan zevcesindendir) Fatih taralndan ldrlmtr,

Murad II den sonra Bursa

1451 Farih ( 1451-1481 ), stanbulu aldktan sonra Bursa ikinci plna indi. Bir ok aileler de stanbula gittiler ( Molla Fenar gibi da eteklerinde* eski mahalleler olduu dvar kalntlarndan aniaiiiyor) Mamafih Fatih, cami, 1474 de len olu Mustafa iin trbe ( Cem trbesi ) yaptrmakla Bursaya kar ilgisini yaatmtr. Hocala rnn bir ksmnn medrese, ve mezarlar da buradadr. ( Molla lyas, veliyeddin olu, Husrev gibi ) Emrileri ile Tccarlar da ok cami yapmlardr. stanbulun ilk subas kar duran Sleymann trbesi de buradadr. Fatih lnce olu Bayezid II padiah oldu ( 1481-1512), karda cem ile epeyce uramt; Cem 886-1481 de Bursaya girdi, orada 18 gn padiahlk yapt, para da bast. Bayezid Bursaya gelince yenieriler ehri yama etmek istediler, hzineden para vermek suretile yama nlendi. Bayezid Burada para da bastrm tr. Sonrada Koza han ile pirin hann ticaret merkezi olarak yaptrd. Kkrtl hamamnn bir ksm ile Eski kaplcann soukluk ksm da o devirde yaplmtr. Bayezid,in Mahmud, Ahmed, ehinah ( l. 1511 ), Alemah ( l. 1512 ), Selim ( 1512,1520 ), Mehmed ( l. 1504 ), Korkud (l. 1513) Abdullah (1483) adnda 8 olundan Selim ile Alemahtan bakalar Bursada yatar. Yavuz Selim padiah olunca kardei Korkut ile uram. Korkut Bursadaki sary mireden tfekleri almak istemi, Bursallar ver memiler ( 25 evval 917 - Aralk 1511 ), Ahmedde Bursaya hkmetmek istemi ( zilkade 917-Ocak 1512 ) baaramam. Yavuz

22 -

15 Ramazan 918-Nisan 1512 de Ankaradan Bursaya gelmi karde kavgalanna burada son vermi bazsnn trbesini kendi yaptrm Recep 918-1512 de Bursada para baslmasn emretmiti. [ 1 ] Kann Sleyman zamannda yeni kaplca yapld ( 1552 ) Ahmed I, celli isyanlarn yakndan takib iin Bursaya gelmi 2 Receb 1014-Ekim 1605 de saray hazrlanm, padiah Mudanyadan gelmi 17 gn kaldktan sonra dnmtr. ehri korumak iin Tatarlar-Yeil-ehrekst arasna dvar yaplm Celli ekyasn dan Kalenderoglu Bursaya geldi, yapmad rezalet kalmamtr. ( 1608 ) ( 2 ] Murad IV 15 Receb 1043 - 1634 te znik yolu ile Bursaya ge lip bir hayli zorbay uslandrm ve stanbula dnmtr. 1052 H. 1642 de Bursada bir kilise meselesi olmu: Yaplan bir kilisenin kapanmasna Kad karar verince kargaalk km i bym stanbuldan ferman getirilince kilise tekrar alm ve i yattrlm tr. 1059 H. 1649 da tekrar celli isyan olm utur: Abaza Haan paa Bur> saya kadar gelmi, birok zararlardan sonra defedilebilmitir. Avc Sultan Mehmed 4 Ramazan 1069 - 1659 Mays ta stanbul dan haraketle 8 gnde Bursaya gelmi, beraberinde Hrkai erifi de getirm itir, Padiah Hastane yerindeki yeni saraya yerlemi, saray halk da bir gece adrlarda kaldktan sonra evlere yerletirilm i' tir. Bursa d ay kalp slahatla megul olmutur. Mus'cafa U zamannda 1110 H. - 1698 de Ulucami vakas olmu tu r: Kadir gecesi camide cemaat ile Kadir namaz kldran imama dardan gelen bir kafile ( bu namaz cemaat ile klmann doru olmad^M ) iddiasile hcum etmiler, mam Abdrrahim efendiye saldrdklar haner, iri bir adam tarafndan nlenmek istenmi fa kat zavally ikiye blmler, vaka bym, dardan bekilerin mOdahalesile bastrlabilmitir. 1801 tarihine kadar Bursada bir heyli yangn olmu fakat bu tarihte Hisar iindeki Yeil Trbeden kan byk yangn lodos sebebile bir gnde Bursann Hisar semtini tahribettikten sonra 1 11 A '20, S. 70, 85, 294, 163, 193, A/23 s. 90, { 2 1 Nama tarihi C. I. S. 232, 294, C.Il S. 2, 18 B/217, S, 4-12,35 67

 23 krkmerdivenden Yahudilik, Ahmed Paa Fenari, Mantc, ar, Ali, paa, ta Setbenn tepesindeki Kara aa mahallesine kadar hep yakm , kl etmitir, arsalar birbirine karm , mal mfilk mahvolmutur. 1837 de ilk ipek fabrikas alm tr. 1841 den itibaren Ktahyada oturan oturmya balamlardr. 9 yapt. ubat 1854 de byk deprem eyalet valileri oldu, Bursa da

Bursada ok tahribat

1860 da Padiah Abdlziz geldi, imdiki ikinci orta okul bina snda ( Tabir aa konai ) misafir oldu. Bu mnasebetle Bursada para baslm tr. 1861 de ehrimizin ilk defa haritas yaplmtr. Plevne kahra man Gazi Osman Paann reisliinde yaplan bu harita baslmtr ( Mzede bir tane var). 1864 de Damad efendinin kona Ahmed Vefik Paa tarafmdan hastahane haline getirilmitir. Askeri dd ( Lise ) 1845, Mlki dad 1883 te alm , 1888 de Alaca mescid mahallesinde ( Halkevi yerinde, Feraizci matbaa ald. akir efendi tarafndan

8 Temmuz 1920 de Yunanlar Bursay igal ettiler, Osm.in Gazi trbesine hakarette bulundular. 10-11 Eyll 1922 gecesi ehirden ekil diler, Bursa yine hakiki sahiplerine kavutu. Fakat dman kaar ken Irgand kprsn bombalad, Ceza evinin bir ksmn mahkimlar ile birlikte. Ziraat okulunu da malzemesi ile beraber tamamen yaktlar, Baz kylere ok fenalklar yaptlar. Cumhuriyet devrin de Bursa modern imara kavumya alm aktadr. [ 1 ] [ 1 ] Osmanl tarihi bahisleri iin ok faydaland kitaplar: Hdavendigr vilayeti salnameleri, Hdavendigr ve Bursa gazeteleri Nilfer mecmas, gldeste, kpaazade tarihi, cibannma Neri, Solab zade, Naima, Tacettivarih Netayiclvukuat, Kk Asya, Lgat- tarihiye, corafiyye. Bursa tarihi klvuzu- Abdlkadir, Evliya elebi seyahatnamesi, Baldr zade vefiyatnamesi, glzar suleha, Ravzat-l mflihun, garzi zade - Hlsatlvefiyat { Tarih-i Icmal-i l- osman ) Osmanl tarihi-uzun arl C. I, II

BURSA'NIN GELMES VE HALKININ TEEKKL

B u rsa'nn fethinden sonraki byme dneminde, Orta Anadolu ve S ivastan gelenler Sivasiler M ahellesini, K aram andan gelenler Karam ani m ahallesini ve K aram an kyn, randan gelenler ise Acem ler m ahallesini kurm ulardr. Erenlere ( Abdal M urat, Abdal M usa, Abdal M ehmet gibi ) bah olarak gelenler dam k olarak yerlem ilerdir. Bunhiann bir ksm m a m isafirhaneler ( zbekler, Hindiler tekkeleri gibi ) yaplm tr. Bu dank olarak gelenler arasnda ok deerli t ccarlar ve san atk arlar ( Ulucami minberi. Yeil m ihrab yapan A zeriler gibi ) zaman iinde yaptklar eserlerde de isim lerini ve geldikleri yerleri belirtm ilerdir. Orta A sya'dan gelen byk gruplar, Uluda ve eteklerinde kyler kurm ular, bu kylerin bir ksm m a geldikleri yrelerin isim leri ( Kele ve ongara gibi ) verm iler kimisi kendi ungunun ( m a budunun ) isimini v erm i( Kpak Trke'sinde byk balk kl anlam na gelen Grelemi gibi ), kimiside kynn airetinin adn ( Demirci Ky ) k o y m u t^ . Yukarda ad geen ongara ve Kele, Him alya dalarn bat eteindeki Hayber geidinde bu isimde yerler m evcu ttu r.( Tarafm dan gezilmi ve g r lm t r.) OsmanlI devrinin sonlarm da ve cum huriyet devrindeki gelime ise 1 8 7 6 Plevne Sava'nda Ruslara yenilince byk gler balad, 30 bin kii sadece Rusuk'tan B u rsa'ya gelmi bunlarm bir ksm m a vali Ahmet Vefc Paa m ahalleler kurm u ( Hoca H aan, Rusuk, ntizam , rpan m ah. gibi ) tur. Kazandan gelenler Molla Arap, Krm 'dan gelenler A lacahrka'ya K afkasya'dan gelenlerde Yldrm sem tine yerlem itir. Bunlardan bir ksm Anadolu'ya Akehir'e ve am 'a kadar gitm ilerdir. Lozan antlam as Ue Trakya'da kalan baz Trkler ile stanbul ve baka yrelerdeki rum larm mbadelesi sonucunda B u rsa'y a gelen t rk ler ehrin muhtelif yrelerine yerlem ilerdir. 1 9 5 0 de ok partili idare ekline getiimizde R uslarm Bulgaristan ve Rom anya'dan gnderdikleri rkdalarm za H rriyet ve Adalet m ahalleleri kuruldu. Y alak ay n ve Tofa sem tlerine ar sanayii blgeleri teekkl edince Orta ve Dou Anadolu'dan byk gler oldu, bu lsz g neticesinde btn B ursa Ovas gece kondularla doldu, ova ve ova daki kyler ekil deiirdi. Bu jrzden ehrim iz civarm dak i kylere m cavir sah alar, sonrada bunlar birletirUip Byk ehir yapld ve e ay rlarak Osmangazi, Yldrm ve Nilfer ileleri ve belediyeleri haline getirildi. Yeni gelien yrelerde eski eser bulunmad iin kitabm m k 19 50 basksm a sadk kalnd.

24-

Turistik ve tarih oselerimiz

Bursa - Mudanya osesi { 31 Km, ) eskiden Abdal kprden Aksungura, Geide doru uzanrd. Abdal kpr 1669 da Abdal elebi tarafndan senede 5000 kurua yaptrlm. imdiki ose 1881-83 de, G eit kprs 1886 da yaplm (Kitab No 1, Ta m zede ). Yolun asfalt oluu 1937 dr. Koru istasyonunun arka sndaki eski kpry Orhann zevcesi Nilfer hatun yaptrd an lalyor, nehir onun adn tar. [ 1 ] Mudanya osesi Ulu yol ad ile negle uzatlm. Deli ay kp rleri o zaman yaplm. Bu muntazam ose Bursa - negl 45 Km. negl - Karaky (Anadolu demir yoluna) 51 Km. Bursa - Yenie hir 55, Yeniehir - znik 22, Yeniehir - Bilecik 42 Km. dr. Bursa - Karacabey osesi ilk defa Hdavendigr camii altndan uzanrd, onu Murad II 1442 de yaptrm (Kitabe No 2, mzedeki ta No 951 ) Szme havuzunun altnda yarm kalm Mihrapl kpry Murad II nin kardei Seluk hatun 1465 de yaptrm ( ki tabe ?, mzedeki ta No 2070 ). Acemlerden ayrlan bugnk K a racabey osesi 1885 de yaplm, ( Kitabe No 4, mzedeki ta No 1197 ), Kanal bandaki szme havuzunun kapandan ibaret olan bugnk beton kpr 1935 de yablmtr. Bu ose Bursadan Karacabeye 71 Km. Kemalpaa - Susrhk ( zmir tre n i) 30, Karacabey - Bandrma 41 Km. Abulyont kprlar muhkendir ( 1930 - 1939 ) aras oradan Kemalpaaya 20, Susrlk * Balkesir 44, gl civarndaki beton yaplmtr.

Bursa - Gemlik osesi 1864-1904 de yaplm (Kitabe No 8, m zedeki ta No 1195 ). Bursa - Gemlik 34, Gemlik - Orhangazi 18, Orhangazi - Yalova 24 Km. dir. Yalova ksm asfalttr. Bursa - Uluda osesi 1904 de yaplm ( 33 Km. ) Bursa - Orhaneli osesi 1882 de yaplm ( 68 Km. ) Bursa - Mudanya dar hat demir yolu ( 41 Km. ) 1873 de yapl[ 1 ] Gldeste 189, Hlsatlvefiyat - Gazi zade. Orl^an ktp hanesinde No 1016. varak 15 Salnamesi vilyeti Hdavendigr sene 1303,

m, 1948 de iletilmesi kaldrlmtr. [ 1 ] ehir i yollan : Maksemden aa inen Fevzi akmak caddesi 1906 da tamam lanm, parkesinin ikmali 1948 dir. ekirge - Hamzabey - Kaplca kap -Zindan kap - Iklar yolu 1883, Tophane - Hastane 1871 78 parkesinin ikmali 1948, Belediye ve hkmet cvan yollan 1878, akr hamam Setba ( Atatrk caddesi) gelimesi 1940 - 48, ekirge Setba, Kapahar - Tuzpazan asfalt yol 1946 - 48, Zafet meydan Tahl ( Cumhuriyet caddesi ) Altparmak - Merinos caddesi 1902 1904 de yaplmtr. ehir iindeki kprler iin metin iinde VII/202 ye bakla, tarih deerlerinden tr orada yazld. [ 2 ] * V Antlarmz tahrib eden fetler ; Sanat deeri yksek olan antlar mmurdur, dierleri ksmen veya tamamen haraptr. Bunun sebebi, deprem ve yangnlardr, akar larnn ou da yok olmu. M esel: 1520 de ehrin yars, 1801 de te ikisi yanm, 9 ubat 1854 depreminde Ulucami kubbeleHnin 18 i gm, yklmadk veya atlamadk eser hemen hemen kalma m tr, sanat deeri yksek olanlar mmkn olan abuklukla onarlmya allm ve hal da allmaktadr. Onlar iin bir de ( Eski eserleri sevenler kurumu ) kurduk, inallah onun da hizme ti olur. [ 3 ) [ 1 ] Mesafeleri Nafia mdr Namk bey vermitir. na tarih leri kitabeleri ile Hdavendigr salnameleri sene 1310, 311, 312, 313, 315, 316, 324, 1325, den alnd. [ 2 ] Ayni salnameler ile Bursa gazetesinin 1322 (1904) kolleksiyonu ( mzede). Hdavendigr gazetesi kolleksiyon, (Orhan ktphane sinde No. 1083 sene 1869. ) [ 3 ] 1948 de yaynladm ( Tarihte Bursa yangnlar ) atl ese rime bakla.

A N I T L A R

27-

Antlar
Antlar haritaya gre sraladm, Her andn bana koydujjfum Romen rakkamlar haritasn, altndaki rakkamlar da haritas iindeki numaralar gsteren sra numaralardr.

Pafta 1 deki Antlar

I / I ' Hudavendigr bloku : ekirgenin Bursa ovasna hakim noktasnda Hudavendigr Mu* radn eserleri toplanmtr. A - Cami : Yaps bakmndan benzeri bulunmyan bir anttr : nde be tane kOk kubbeli bir ravak, orta kubbeye rastlyan yerde i kap stnde camiin 1322 1904 M. de tamir edildij'ini gsteren kitabesi bulunmaktadr ( Kitebe No. 6 ). Kapdan girince uzun bir beik tonozlu medhal sofasnn kapya yakm yerinden iki tarafa uzanan hol dibinde iki tarafl st kat merdiveni, daha ierde yan odalarndan sonra cami harimine girilir. Buras byk bir kubbedir. Daha ilerde yine bir beik tonozlu namaz sahasnda yeni yaplm nakili mihrab ile sade minber bulunmaktadr. Kubbeli yerin ortasnda basit adrvann iki yanlarnda ak eyvan ve ilerisinde mtenazr iki oda vardr. st katta ndeki ravkn st geni bir sofa, yanlarda medrese odalar sralanmaktadr. Tek mi* naresi soldadr ( Pln 1 Resim 3 ). V.

P ln 1 :

Hudaventli(r C am ii.

Car-i. solda t katta bulunan M ttlresed ir.

tnw^)

28 -

Yapl ve mimar hakknda trl grler var, yaptran Hudavendigr Muraddr ( 1363 den sonra ) ; fakat mimr ile pln zerinde durulur: 1 - Eski bir Bizans saray olduunu sylerler, pln saray olmadn gsterir. 2 - Camie evrilmi bir Bizans kilisesi denir, halbuki bina cami olarak ve tam kbleye kar yapl m tr. 3 - cami olarak yaplm, fakat mmr Bizansl bir Rum veya bir talyandr deniyor. Gr unu gsteriyor: Kk olan malzeme baka yerden getirilmi Bizans malzemesidir, iilikte B i zans izi var, fakat pln ve mimrlar Trk ve mslmandr. Tefer ruat hari, umum pln Seluk tarznn devamdr; Ravak kubbele rinde Bizansn yuvarlak kemeri yerine sivri kemer kullanlm. Birinci katn ikiz kenarlarna gelince, bunlara da Anadolunun di er havalisinde, bilhassa Nidede tesadf edilir ki bunlar Kbrs veya Suriyeden gelen tesirlerle aklyabiliriz. Zemin kattaki ravakn kemerleri zarindeki kk delikleri tedkik etmek kfidir. Bu boluklar omurga eklinde yani Bizanslarn tamamile mehul olan bir profilde izilmitir ki bu profili Seluklarn ve arkn ilk devrinde grrz,,. Binaenaleyh pln ve birok teferruat camiin bir Trk sanatkrnn eseri olduunu isbat eder. Cami halen mmur, namaza ak, Vakflarn idarcsindedir. [ 1 ] B - Trbe : Camiin karsnda, kaps douya, drt keli, tek kubbeli, st kurun ile rtldr. Kubbe kasnann altna raslyan yerde mermer taklidi sekiz stun ykselir, bunlarn zerinde Bizans taklidi balklar bulunmaktadr, stunlarn st ikier kemerle ay rlm tr, ii sadedir. Ortada Birinci Kosva savanda ( 20 Haziran veya 27 Austos 1389 ) da ehid olan Muradn sandukasnn etraf pirin parmaklkldr. Bir tarafnda, Kosva savanda dman t* kib etmekte iken ldrlen ehzade Yakub, Yldrmn olu Emir Sleyman ( 1410), Sleymann olu Orhan ( 1429), Bayezid II nin Kefe valisi iken len olu Mehmed ( 1504 ) ve mahiyetleri bilinmiyen dier kabirlerle 8 mezar bulunmaktadr. Trbeyi Yldrm B a yezid yaptrmtr, bugnk ekli ile esasl tamiri yenidir [ 2 ]. [ 1 ] Vakflar dergisi sayi II S. 37 de Pr. A. Gabrielin yazs, Trk Mimar Antlar - Sedat etinta S. 10, [ 2 ] Osmanl tarihi . Uzun arl . C. 1 S. 137, Solak zade tarihi S. 62, Ner Cihannma S. 320, kpaa zade tarihi S. 84, Gldeste S. 44, Mneat- Feridun S. 116, Ariv A/20 S. 269. Usul- mimar-i Osman 1290 basl.

29

Kapnn dnda ok ssl tal mezar 1320- 1902 M. tarihlidir, padiahn iznile gmlen bir bayana ait olduu kitabesinden anla lmaktadr. Kapnm kuzeyindeki ekirge nam zta ait olan mezar bir rivayetten ibarettir. Yan ve arkadaki mezarlar yenrdr ( 200 senelik ) ve ahsiyetleri nemli deildir. Trbenin bat gneyinde ki demir parmaklkla evrili sahada baka yerlerden getirilmi mezarlar vardr, bu sahann kaps stndeki kitabe trbe kap snn rtln gsterir, tarihi 1154 H. 1741 M. dir (Kitabe No 7). C - em e: Camiin bat bitiiindedir, cami yapsnn eskiliini gsterirdi, son zamanlardaki tamir bu vasfn rtt. - maret : Camiin bat kapsnn karsnda uzun bir binadr, kaps stndeki kitabe 1322 H. 1904 M. de tamir edildiini gste rir, fakat karakterini tamamen kaybetmitir. ( Kitabe No. 8 ). D - Hellar ve Ckck hamam : Camiin dousunda, st kire mit rtl, kgir ve cami yapsnda bir binadr, o devrin eseri ol duu yapsndan anlalr. inde byke bir oda Ckck kamamdr, imdi scak suyu akmamaktadr. Hel nndeki byk iki nar da yahdr. ( Boy 2 ). Trbenin nndeki dzlk camiin avlsn tekil eder, ortasndaki adrvann musluklar birinden scak dierinden souk su akacak ekilde tertiplenm iti, son zamanlarda scak su kesilmitir. 1/2 - Hamamlar : Vaktile Bursada bin hamamn bulunduu syleniyor [ 1 ], ifal ve nemli lcalar ekirge denen bu semt ile elik Palas civarnda toplanmtr. Sular evkafndr, Erkek ve dii olmak zere iki eittir. Erkek su lk ve az, diisi scak ve boldur. Hamamlarn bir ksm umuma mahsustur, dier bazs ta mamen hususidir. Bir ksmnn binasnn tarih deeri vardr. Sla lem ifai hassas hakknda bir hayli eser yazlmtr. Ben taksim yerleri ile tarihi olanlar bildireceim [ 2 ]. a - lk ve genel depo ve taksim yeridir, Yldz otelinden itibaren btn hamamlara buradan taksim edilir, b - Keelinin dnda, ikinci taksim yeri karsnda Van Hamam yerinde bir taksimden Hsn gzel. ekirge ve AS. Hastaneye gider, Van Hamam bura da imi, imdi yoktur, yaptran Mehmed efendi, Mehmed IV devri 1 1 1 Kapulre risalesi Bernar. f 2 ] 1324 - 24 salnamelerindeki vakf sula krokisi.

 30 bilginlerden olup Kestel kynde gmldr [ 1 ]. eserleri var, kendisi de orada

c - elik palasn deposu. Buras evvelce Hanerli Sultann mes* cidi yeri idi. Hanerli Fatma Sultan Bayezid 11 olu Mahmudun k z olup Karaeyh camisi yaknnda medfun imi. Pir Emirde hamam cami, medresesi verdir, ekirgedeki saraynn yeri belli deildir. [ 2 ] - Kplce : Erkek sudur. Kk ve temiz bir banyodur, pa rasz ve herkese aktr. Eski bir tonoz kubbesi vardr, nndeki nar da yaldr ( Boy 2 ). d - Boyu gzel : Hususi bir banyodur; Vaktile Ehli zade evleri ad ile bilinirmi. 1645 de odalar ve bir hamamdan ibaretti, e - Yeil Yayl pansiyonu: ehrimizin imrna ok hizmet etmi olan Vali Mnir paann evi imi, Ahaptr, f. Yldz oteli Umumi banyodur [ 3 ]. g - Keeli : eski bir hamamdr, kgir kubbesi eskidir, Fatih devrinden nce olduu anlalyor, h - Nilfer : O tel ve Banyodur, t - Servinaz ham am : Hamam ksm kubbeli, havuzlu, eski bir binadr. Yapl Fatih devrine kadar kyor, eri sicillerde ( Ser vinaz ad ile mehur Molla Mehmedin hamam ) eklinde kaytler grlmektedir, j - Hsn g zel: Banyolu umum kadn hamamdr. Hususi banyolar vardr, gzel bahesindeki inariar okadar yal deildir ( Boy 2,3 ) k - As. Hasthane ; Gzel bir hamam ve hastahanedir, binalar yenidir. - Garipler mezarl ve hamam: As. Hastahaneainin altnda baheler arasnda kalm bir ka mezar ile suyu baka yere veril mi, binas ykk bir hamamdr, m - ekirge ham am : Byk iki kubbeli, kadnlarca ifal ve kutsal bilinir. Bursann fethinden sonra parasz ykanlmak zere yapld anlalyor [ 4 ]. n - Gnl Ferah oteli: yenidir, temiz ve lks bir yerdir. O - Sevim oteli: p - ekirge palas: Otel va banyo olup kaps zerinde ( Edhem bey misafir hanesi ) yazldr. q - Adapalas ve Y eil Bursa otel ve banyolar, r - Etem paa evi. S - kbal, t - Cumhuriyet, - stanbul, U-Hayet V - mren Y - Park utel, Z - Horhor hamam. Bu sonuncusu ka dn ve erkeklere mahsus olmak zere iki ksmdr. Havuzlu park .[ 1 ) Vakflar, defter 5 deki vakfiyesi. ( 2 1 vakfiyesi I 3 1 Ariv B/65 s. 8. A/20 s. 294 ( 4 ] Hamamlar - Kmil Kepeci olu

 31 ~ ta byk bir banyo mahiyetindedir. 1/3 - Eski kap lca; ve Armutlu: ehrimizin birinci derecede bir hamamdr. Byk iki kubbesi var, birinci ilvedir, kinci ve atl kubbenin alt byk havuzlu, sekiz tunlu, balklar Bizan eteri, arslan aznn stnde mermer tata bir beyt yazl, kinci msra tamir tarihini verir ( 1016 H. 1607 M. ), d kapnn stndeki kitabe Bayezid II nin 917 H. - 1511 de tamir ettirdiini gsterir ( Kitabe No. 9 ), Kubbelerin st kiremit ile rtl, kasnak alt, umumi pln ve alt kat mahzen ve hanlar binann Osmanl binas olduunu anlatyor ( Pln 2 ), lvesi olan Armutlu, havuzunun biiminden dolay bu ismi almtr.

a *K l K M N '

3
p
K o k U - ! i '

jr ? r [

:3 :
a

i.

Flij- B t d r i

y .

n H ia

t n d i r

ESK H m F h t u

M * % Bu bina Hdavendigr vakfdr, asl yaps kesin olarak biline miyor. mparator Trajan zamanndan Burada bir kaplca var o bi na, kaplcann alt tarafndaki harebe olacaktr, nitekim onu akla tan hi bir kayde raslanmyor. Batute seyahatnamesinde Orhan zamannda byk bir kaplcann bulUD^u^unu bildirmektedir. BUincn

 32 ey Bayezid II nin ilvesi ve tamirleridir, j 1 ] Hamamn sfiiney karsm daki dzlk kaplcann kayna ve de posudur, altndaki^zarif kemerli eme en eski emelerdendir, su yu akmaktadr. I'4 - Lmii elebi mescidi : Eki kaplcann karsndaki otobs durann kesinde, st ahap, bir ev olan bina, Yeil nakka Alinin torunu mehur bilgin Lmii elebiye ait idi. 1/5 - Karagz tndaki ksmdr. mezarl : Dank serviler mezarlnn yol al

Karagze isnad edilen mezar burada idi, T a sonradan yaplm fakat o da imdi mzededir.

Pafta II, Kaplca ve elik Palas civar

II/6 - Mevlidi yazan Sleyman elebi: Dank serviler arasnda, demir parmaklk iinde zarif mezardr. Vali Haim an ve Eski Eserleri sevenler kurumunun delleti ile byk and yaplmaktadr. Bursal Sleyman elebi Vezir Ahmed paa oludur. Annesinin babas eyh Mahmud Osmanl devletinin kurulmasna ok hizmet etmi bir zattr. Sleyman elebi Yldrm Bayezide mensuptur. Divan imam, sonra da yeni yaplm olan Ulucami imamdr. Mev lidi Bursada 1409 da yazm. 1421 de vefat le buraya gmlm tr [ 2 ]. Bu mezarn arkasnda Yourtlu baba tekkesi ve camii vard, imdi mazanneden olan bu zatn mezar durmaktadr. Bu mezarlkta lh zade gibi bilgin ve ediplerin mezarlar da vard. Mezarln stndeki mahalle yenidir, 1312 - 1894 tarihli bir emeis bulun maktadr ( Kitabe No. 10 ) [ 3 ]. II/7 - Hatice Sultan trbesi : Kkrtl hamamnn arkasndaki trbedir. Kesme kefeke - tula ile drt ke yaplm, iki katl [ 1 ] Kapluce risalesi, Hamamlar - Kmil Kepeci olu, Kk Asya C. I S. 224, 225. Lettres de Plin le Jeun Envires du Panegyrique du Trajan P. 288. [ 2 J Sleyman elebi bastrm ak zeredir. iin yazdmz esercik Diyanet ilerince

( 3 ] Baldrzade tarihi S. 17,82, Ariv A/199 S. IO A 40 S. 313

^ 33 --grnr, st kiremitle rtldr. nnde kemerli bir ravak var, ravakmn bat kesindeki yksek mezar ile ierdeki mezar larn ahsiyetleri belli deildir. Yalnz trbe Hamzabey olu Mehmed olu Kara Mustafa paann zevcesi olan Bayezid II nin kz Hatice sultan iin olu Bursa subas Mehmed bey tarafndan yaptrlmtr, Hatice sultan, kocas Mustafa paa babas tarafndan ldrlnce babasna ksm ve Bursaya ekilmi vefat edince buraya gmlmtr [ 1 ]. 11/8 - Kkrtl kaplcalar : Kadn ve erkekler iin ayr iki hamamdr. Kayna ikisinin arasndadr. Kagir olan binalara sonra dan ahap ekler yaplmtr. Erkekler ksmn Hudavendigr Murad 1389 dan nce, parasz ykanlmak iin hayrna yaptrmtr, kadn lar ksmn Bayezid II yaptrm, sonradan Bayezid II nin torunu Hanerli Fatma sultan eline gemi o da vakfetm itir. Fatma sultan bu civara bir de mescid yaptrmtr [ 2 ]. II 9 Kara Mustafa hamam : Ahap cameknl, bir kubbe, iki kurna, ortasnda yekpare mermer adrvan ve bir tarafnda uzun bir havuzu zarif bir hamamdr, bitiiinde otel ve banyolar: da vardr. Suyu gm madenlidir. Hamam ilk yaptran bilinmemekle beraber Ake hamam dendii ve Bizansllar zamanndan kalma eski bir binas olduu anlalmaktadr. Mamafih bugnk hamam Bayezid II nin damad Kara Mustafa paann ' yaptrd anlal maktadr ( 3 ). II 10 - Yeni kaplca : Byk kk yedi kubbeli, st kurun rtl, byk soukluu bulunan mteaddit halvetli ok kurnal bir hamamdr. Otel odalakr ksmlar ahap ve asl kgir binaya eklen mi binalardr. Bykbanyo ksmnn kaps zerinde ini kitabe 960 H. - 1552 tarihini gsterir ( Kitabe No. 11 ), bu ksmn orta snda byk bir yzme havuzu, havuzun suyu arslan az biiminde bir tatan akmaktadr, arslan aznn iki taraf mozaik, btn dvar1ar ini, ini ve kumalar Timurta hamamndan getirilmitir. Kapnn yanndaki odalardan sadaki scak su hi soutmadan geldiinden ( Eek terleten ) ad verilmitir. Bu hamam Kanuni Sleymann veziri Rstem paa yaptrmtr. [ 1 ) Hamzabey tarihi - Ali Ziya Topa S. 33 - 34. [ 2 ] Hamamlar - Kmil Kepeci olu [ 3 1 Hamzabey tarihi-AIi Ziy Topa

34

Bursaya bina emini Kerim beyi yollam, malzeme Temurta hamamndan satn alnarak yaplm, Rsten paann vekili olan Kubat bey tarafndan krk bin dirheme kiraya verilmitir. 1680 den sonra stanbullu Yusuf aa ismindeki bir zatn brakt hayr padan yeni kaplca nndeki mescid yaplmtr. Mescid bugn ka paldr. Bu hamamn yaps hakknda Ktphaneler genel mdr Ha an Fehmi beyin bir yazsnda bu hamam yaptrann Bursa Kads Molla Arap zade Abdlbaki olduu ve Rstem paaya takdim edil dii, Mimar Sinann stanbul Sultaniye hamamnn benzeri olduu zikredilmektedir, bundan gaJat olarak ta hamam Mimar Sinanm yapt sylenir [ 1 ]. 11/11 - Kaynarca hamam ; Tek kubbesinin st kiremit rtl olup kklnden dolay kadnlara tahsis edilmitir, 1680 den sonra yapld anlalyor. stndeki vakfdr. Bademli bahe vaktile bir mesire idi, Rstem paa

Kkrtlnn altnda, yolun hemen dibinde eski ve kk bir kemercik grnr, vaktile scak suyu bulunan buras Gz ayazma adnda bir yerdi. Gz hastalklarna iyi gelirmi, Hristiyanlarca kutsal saylr, yazn gelirler trenler yaparlard. imdi suyu kaybol mutur. Buna karlk biraz batda byk ve gr bir scak su nenba belirmitir, herkese ak, binaszdr. Bunun da biraz altnda, Mudanya yolu boyunda bekrlar hamam ad ile bir banyo vard birka sene evvel ykld imdi dvarlar var suyu yol boyunda akar. Demir yolunun kavsinde eski bir hamam harabesi grlr. Oraya Batk hamam derler, suyu erkektir, devri tesbit edilemiyor. Biraz yukarda Soanl ky yulu boyunda kk kmbet souk su kayna dr, Sarlk ayazma ad verilirdi, sarlk hastalna iyi gelirmi. 11/12 - elik Palas : 1933 ten sonra yaplm konforlu pek m kemmel bir hamam, banyo ve oteldir. imdi byk bir otel daha ilve edilmektedir. Suyu ekirgeden gelir. Kaplcalar irketinindir, 11/13 - Atatrk kk : Osmanl devrinin sonlarnda yaplm pek zarif bir kktr. stikll savann sonunda A tatrke hediye edilmitir. f 1 J Hamamlar - Kmil Kepei olu.

35

Pafta ili, Muradiye semti

111/14 - Hatnza bey bloku : Muradiyenin batsnda her taraftan grlebilen sralanm birka anttr. A de, tek beleri yerinin hi 1008 undan Cami : Muradiye camiinin kk bir modelidir. Minberi sa minarelidir, iki byk kubbeden baka kk ravak kub olup kapnn zerinde zarif istalaktid ssleri son cemaat n aktr, dibinde kede bir mezar bulunmaktadr, tari - 1599 dur, dvara ok bitiik, zemin de tugfla deli oldu isim ta okunamyor.

Cami Hamzabey tarafndan evvel mescid olarak yaplm, 1615 de minber konmutur [ 1 ] B - Bir trbe : Camiin bat cenahn tekil eden yer bir trbe dir, drt keli tek kubbenin kasna altnda renkli caml al pen cereler eski devrin eseridir. inde kitabesiz kabir var, Hamza beyin zevce ve kzlar burada gmldr [ 2 ]. C - Hamza bey trbesi : Sekiz yzl dvarlar stne yine kes me kefeke talarla byk bir kubbe oturtulmu, st kurun rt ldr. Kaps douda, ne are zelzeleler neticesinde kapnn stn den kubbenin tepesinden arka tarafa kadar uzanan bir atlaklk meydana gelmi. Trbenin her yznde altl stl birer penere var, sttekiler renkli ve aldr. inde 12 mezar bulunmaktadr. Birinin ba ucu na konmu olan levhada zmir fatihi Gazi Hamza bey hazretleri, Yadigr Mderris-i Hamzabey sene 1321 yazldr. Hamzabey, elebi Sultan Mehmedin baveziri Bayezid paann kardadr. Ankara harbinde bulunmu. elebinin sadk kumandan kinci Muradn veziri, zmir Fatihi, stanbulun fethinde Rumeli ordu lar kumandan, Fatihin Romanyaya yollad sefaret heyetinde bu lunmu, orann Kazkl voyvodas tarafndan arkadalar ve dier 20 bin kyl ile beraber kazklara geirilmek suretile ehid edilmitir [ 1 ] Ariv A/3 S. 234. A/23 S. I 2 ] .. B/36 5, 71 Hamza bey tarihi Ali Ziya Topa.

36

(1461). Hadiseden ok fkelenen Fatih Voyvodaya kar yrmse de dman katndan bulunamam, Hamzabeyi kazktan bizzat F a tih indirtmi, stanbula getirerek oullarna teslim etmi, onlar da Bursaya getirip gmmlerdir ( 1 J. D Kara Mustafa trbesi; Hamzabey trbesinin kuzeyinde, ba sit yapl, drt ke trbedir. st kiremit rtldr. inde ahsi yetleri belli olmayan 7 kabir vardr. Trbe Kara Mustafann olu tarafndan yaptrlmtr. Kara Mustafa: Fatihin veziridir, bir aralk mderris imi, kinci Bayezidin damaddr. Cem Vakasnda dahii grldnden 888 H. 1483 te St civarnda zehirletilmi ve buraya gmlmtr. Cami avlsndaki adrvann ahap direkleri stnde kurun r tl bir at vardr, nndeki iki nar yaldr (Boy 2), yedi tane de gen servi bulunmaktadr. Dank mezar talan yeni devirlere aittir [ 2 ). E - Medrese: Camiin dou bitiiinde, kalmtr. yanm, basit diyarlar

ni/15 - Mehmed Bahadr camii ve mezar: Bahadr mahallesin deki mescidin mimr deeri yoktur, imdi bir evdir. Hemen bat sndaki Hseyin Cengizin evi avlsnda, kk servi dibinde Bahadrn mezar vardr. Zarif ilenmi tanda Mehmed Bahadr bin Abdullah sene 872,, okunmaktadr. Bu zat elebi Mehmedin kz Seluk hatunun adamlarndandr, vakflar da vardr. Bu mezarn kuzey karsndaki ev 17 nci yz yla ait grn mektedir; Pln, al pencere ve ocaklar, zarif ilenmi boyal ta vam bunu anlatmaktadr, bat bitiiindeki yolda (Hamzabey me zarlna iner) dier bir eski ev daha vardr. Bunlar Murad evi ile birlikte tedkik edilmelidir. 111/16 - Mrekkebci camii: Mrekkcbci mahallesinde olup yars ev olmu, dier yars eski mescidler tipindedir, pencerelerinin bir ksm ve kemerleri durmaktadr. Fakat devri ile yaptran tevsik edilemedi. Avlsnda 981 tarihli bir mezar ta ile eski emesi dur maktadr. ( Ziya ( 2. S. 1 ) k Paa zade tarihi S. 89, 158, 159, Hamzabey tarihi Ali Topa. 2 ) Solak zade tarihi S. 153, Gldeste S. 65, Sicilli Osmani C. 370 Ariv A/3 S. 234

 37 in/17 - Elvan bey camii: Kendi adn tayan mahallede, byk ve yal, tek kalm servinin dibindeki ahap, minaresiz, minbeisiz, namaza kapal mesciddir. Kadro ddr. Haziresinde Elvan beyin kz Honde Hatuna ait 878 H. tarihli gzel nakl kititabeli bir mezar bulunmaktadr. Bundan baka daha iki tane nakl mezar ta, mezarlar belli olmad ve deerli olduklar iin mzeye kal drld. Elvan beyin ahsiyeti: Hudavendigr, olu Yldrma Germeyan beyin kzn almak iin kalabalk bir heyet yollamt, gelin gelirken atn yetmek iin anigir basn almt. (anigir ba, ziyafetlerde sofra hizmetini gren bir snftr. Gelin, beraberinde getirdii a nigir ba Paack aay yannda anigir ba olarak alkoydu. Bunun olu Elvan bey de anigir ba oidu. elebi Mehmet vefat edince Murada haberi bu zat gtrd. Murad tarafndan sfendiyar'n kzn getirmeye yollanan heyet arasnda da grlr. Elvan beyin olu Sinan bey Fatihin seferlerine katlm tann m zatlardandr. Caminin vakfiyyesi 913 (1507) dir. Cami Fatih Mehmed zamann da yaplm olacaktr [1]. Elvan Parmak adnda birinin bu camiyi yaptrdn kaydedenler de var bunun vefat 912 H. 1506 dr [2], 111/18 - Beikiler camii: Muradiye - Cem soka ucundaki cami dir. Yuvarlak klhl minaresi, kurun rtl tek kubbesi, kk kbbeli son cemaat yeri, kesme kefeke - sert ta ve tula iilii ile Fatih devri eseri olduunu aalatr. Kaps nndeki kk mezar lnda 850-900 tarihli mezar talar vardr. Yaptran negll shak paann kethdas Sofu Hac Sinandr. Oku! ve vakflar vardr. 1200 H. tarihine kadar akarlarna mtevellilik yapanlar hep oul ve torunlardr { 3 ]. 111/19- Veliyeddin olu (Geyikli) Ahmed paa trbe ve medrese si: Muradiye-Beikciler arasndaki medrese ve trbedir. Trbe: A l t yzl, st kurun rtl, tek kubbeli, iinde tek mezar vardr. Kaps stnde taa yazlm kitabesi paann 902-1496 M. de ld[ 1 1 k Paa zade tarih S. 59, 106, 152, Evkaf defter 5 S. 128. ( 2 ) Sicilli Osmani C. 3. S. ;03 ( 3 ] Ariv A/19 S. 371, B 4 S. 32. Baldrzade tarihi 45(51 Ariv A/22 S. 41,

 38 n anlatr Ebced hesabiiedir. ( Kitabe No. 12). Manzutnenin airi Efltun! zade Dervi Mehme:ldir [ 1 ]. Medrese: Trbe yapsnda, dzgn ilenmi, on bir odal, kubbe lerinin kurunlar yok olmu bir binadr. Bunu da Veliyeddin olu yaptrm tr. Bu zat Bursann yetitirdii byk airlerdendir. Fahriyye inad eden ilk airdir. Bakye kadar eski iir usulnn staddr. Bu zat Fatihin veziri, sonra eyhlislm sonra da Bursa mtesarrf iken 1496 da vefat iie trbesine gmlmtr. Trke ve Arapa iirleri oktur, At tarihinin beinci cikdinin hemen yars bunun iirleri ve medhiyyeleri iie doludur [ 2 ]. 111 20 - Muradiye bloku: A - Eski ev: Cami avhsnn batsnda, restore edilmi olan ev dir. Murad 1 1 ye isnad edilir, hatta Fatihin doduu ev olduunu da sylerler, fakat Fatih Edirnede domutur. Bizce Ev 17 ci asra kadar kar, tavan, pencere, ve nakileri, pin itibarile eski bir Trk evidir. Bunun yaknnda bir de Misafirhane var imi, yerini tesbit edemedim [ 3 ]. B - Medrese : Tula iiliinin en gzel modelidir. inde on drt odas ve gneyde byk inili dersanesi bulunan bu andn maalesef kurunlar yok, dvariar da harabeye yz tutmutur [Pl. 3j [ 1 ] Baldr zade Gldeste [ 2 ] Osmanl mellifleri C.l S. 75. At tarihi C. 5. Baldrzade, Haan elebi tezkiresi yazma nshalar. B 'jrsada yetimi birka tane Ahmed paa vardr. 1 - Veliyed din olu, yukarda zikredilen zattr. 2 - Hzr bey oludur, buna mft paa da derler. 3 - Simavl Bedreddin oludur. 4 - Fenar torunudur, Arabayata mahallesinde camii vardr. [ 3 ] Solak zade tarihi S. 187

39

U
I f-

LiH
t

P A v t-m M /t

p a L^
n T,--- ^ r -v ri i; f c ..j ' I L, t, jr i s f-J _h

P l-

im {/ .
!.

Pl. :i
( Y. m iniar Bedri Kk
t e n d e n )

...

'i i

2L

C - em e: Medresenin batsn/ da, kede byk kemerli tula iilii ile medrese devrinin eseridir. D - C am i: Muradiyenin en muh teem ve sanatkra ne' e s e r i d i r . i ( Pln 4 j iiliinin en gzel rneini verir. Son cemaat yeri ak be kubbeli bir ravaktr, ortada bulunan i kapnm ahap kanatlan ile mermer iilii, kitabesi, kapnn tavan bi rer aheserdir. Kitab*" camiin 828 830 ( 1426 - 1428 ) de yapldn gsterir ( Kitabe No. 13 ). Ahap P l. 4 M u r .d iy C a m ii (W M df i e n ) kapnn S a kanadnda tahta, kabar tlm bir yaz var. Sa kapda: sls yaz ( Y a hafiyyel - eltaf, ) kfi (Y a hay ya kayyum ya ze), sol kanatta (Neccina mimanehaf), kfi ( 1-cell velikram ) yazldr. Cami harimine giren holdeki i niler en eski inilerdir. ki ak cenah, kubbelerinin istalaktitleri

40

bu devre mahsustur. Minber ve mihrap yeni ve sadedir. ift mina resinden biri kurun rtl klahldr, eskisi budur, dieri zelzele den sonra yaplmtr. [ 1 ]. kapsndan ikisi daima aktr ( res. 6 ). E - Trbeler : i - Murad 11 trbesi : D kapdan gelen yolun karsnda raistlar. Kesme kefeke ve tula ile dzgn yaplm K a p stndeki nakl, yaldzl tavan Murad devrinin ahap iinin en gzel rneidir. Mermer taa istifli yazlm kitabesi Muradn 855 senesinin Muharreminin ilk aramba gn Kuluk vakti ldn bildirir ( Kitabe No. 14 ). ersi drt stun zerinde kk kubbe, tepesi, Kitabesinden anlaldna gre vasiyyeti zerine ak braklm, tam bu ak yerin altndeki sade sandukah mezar Murad II nindir, tanda yaz yoktur, bu trbede baka mezar da bulunmamaktadr. Evvelce e yalar arasnda bir kuran ile fil dii ilemeli gm kakmal rahlesi vard. imdi rahle Ulucamidedir ( 2 ]. 2 - Aleddin trbesi : Murad trbesine bitiiktir. Kaps da ona alr. Murad trbesi gibi sadedir, yalnz kenarda yeil somaki mer merden bir stun bulunmaktadr. Burada Muradn Amasya mtesarnf iken len olu Ahmed ve Orhan dier olu Amasya Valisi iken 1442 de len Aleddin, Fatihin ldrtt kk Ahmed, Mu- radn kz ahzade hatun ( 1480 ) medfundur [ 3 ]. 3 - Mustafa-y atik ad verilmi olan trbe : Cami yanna raslayan trbedir. Sekiz keli, kapsnn nnde sade bir giri yeri var, i dvarndaki iniler elebi Mehmed-Murad II devri inileridir, grmiye deer. indeki mezar levhalar karktr, Mustafa-y Atk Fatihin byk oludur, bina mimarisi eskidir, ona karlk vesikalar o Mustafann Cem trbesinde olduunu haber veriyor. Anlald na gre bu trbe Murad II nin byk vebada len ( 1429 M. ) kardei Ahmet adna yaplmtr ve iinde u mezarlarn bu lunmas gerekiyor: elebi Mehmedin olu Ahmed, Bayezid II nin 1483 de len olu Abdullah, dier olu Saruhan valisi iken 1512 de len Alemah, bunun kz flondi hatun, hepsi 6 kabirdir [ 3 ]. ( 1 ] Vakflar da A lik muhasebe defteri. ( 2 ] Tarihi Osmani Encmeni mecmuas 17 - 1047. { 3 ) Gldeste S. 47, Hlsatlyefiyat - Gazzi zde. A 102 S. 19.

 41 Mustafa-y cedid denen trbe : Kaps ve stndeki zarif kita besi, iindeki 16nc asrn en nefis inileri her halde s^rfilmiye dej^er, inilere lle, snbl ve karanfil iekleri ile desenler verilmi fev kalde kymetlidir, Kitabede ( Kitabe No. 15 ) Sleyman oflu ah Selim tarafndan imar edildii bildirilmektedir. inde u mezarlarn bulunmas lzm; Kanun Sleymann Ereli civarnda bodurdug[u olu Mustafa ( 1552 ), Bayezid olu Ahmed ( 1513 ), Muatafanm annesi Mah- devran, dier olu Orhan ( 1562 ). Sicillere gre trbeyi Yavu^ Kardalar Ahmed, ehinah, Korkud, ehinah olu Mehmed iin yaptrm, Kanun olu Mustafa sonradan getirilip ora ya g^mlmfi, Korkud, emirle Orhana gmld, muharrem 919 [ 1 ]. 5 - Sondaki kiremit rtl sade trbe zellii yoktur, Fatihin vey anas Prenses Marvaya izafe edilir, halbuki o, memleketi olan Srbistana iade edilmitir. Fatihin sevgili olu Mustafann annesi Glah hatun ile bir ehzade yatr glahn Akarat da oktur [ 2 ]. 6 - Mkrime hatun trbesi : ehinahn olu Mehmedin annesi Mkrime hatuna aittir. ehinah 1517 den nce yaptrmtr. inde Mkrime hatun ile olu Mehmedin mezar vardr. Bir kaytta Mkrime Sultan Ahmed trbesinde grnyor | 3 ]. 7 - Sultan Mahmud trbesi: Bayezid II nin Manisada len olu Mahmuda aittir. Trbenin kaps sanatkraite, geme tahtalardan yapln^ devrinin eseridir. Kabartma tahtadan yaplm kitabesi Mahmudun 91i H. (1506) de ldn bildirir (Kitabe No. 17) airi Mahmud camiidir. inde Mahmuddan baka olu Orhan ve Emir, ve Musann bulunduu anlalyor. Yaptran Bayezidin kars ve Mahmudun annesi Blbl Hatun olacak, mimar Yakubdur. Ahmed Vefik pa ann trbeleri gezerken sezdii kendi aks ile kazyarak kart t zarif ssler, naklar ve yazlar, emri zerine alm, pek ne fis eser olduu meydana km , fakaf bu a asl zarafeti vere memi, trbe kirli kalmtr [ x ]. [ 4 ] Ar. B/131 S. 56. A/58 S. 5, Mustafa ve Sultan Cem-Sheyl nver - Zeki Pokaln S. 46. ( 1 1 Ayni eser, A 23 S. 90, 12 [ 2 1 Ar. A/33 S. 18, A/20 S. 225 A/100 S. 21, 228. [ 3 ] Ariv A/23 200, A/21 S. 32 A/27 S. 236. [ X ] Gldeste S. 52,53, Tarihi Osmani Encmeni mecmuasnda Ahmed Vefik paann a Cem trbasinde gsterilir X3 1058.

42

8 - Ebe hatun trbesi, Yanlar ak, kubbesinin st hurun taklindi beton, iinde tek mezar var. atihin Febesine ait olduu bil> dirilmelctedir. 9 - Glruh*aultan trbesi: Bayezid II nin zevcesi ve Alemahn anasna aittir. Binann orijinal taraf yoktur. inde 1502 de len Glruh, kz Kam er ( 1520 ) Alemahn kz Fatm a ( 1522 ) ve olu Osmann ( 1512 ) mezarlar vardr [ 1 ] 10 - irin hatun trbesi : Bayezidin zevcesi ve Abdullahn ana sna aittir. Abdullahn kz Aynah ile kars Ferahah da burada olacaktr. Trbenin ad irin hatun trbesidir [ 2 ]. 11 Fatihin oullarnn trbesi ( Cem ve Mustafa ): Zarif, ahap oyma ve gemeli eski kaps, altn kakmal inileri bilhassa penerelerin stndekileri, kubbe tepesindeki iekli desenleri grl melidir. nas 1479 da bitmitir. Tavann bir ka yerinde ( Sultan Mustafa rahmetullah) bareleri tekerrr etm ektedir. Trbe esas itibarile Fatihin byk olu Sultan Mustafa (1474) iin 1479 da yapl m, Cem talyada vefat ettikten sonra buraya getirilmitir. Lkin trbe iindeki mezarlarda Mustafa anlalamyor, Ona mukabil ba ka mezarlar grnyor. ehinah ve olu Mehmed, Alemah da burada imi. Cem 1495 de lm, 1499 da bu trbeye getirilmitir. [ 3 ] (resim. 8). 12 - Hatuniyye t rbesi: Camiin dousunda sade, zarif trbedir. Kaps zerindeki kitabesinde ( No 18 ) trbenin Sultan Mehmed elebinin emri ile annesi iin Murad II tarafndan yapld ve inasnn 853 senesi Receb ay - 1449 Austos ta bittii bildiril mektedir. Trbede iki kabir vardr f 4 ]. 13 - Bir trbe: Hatuniyyenin nnde, st harap, etraf aktr, iinde iki k bir var, fakat kimlere ait olduu belli deildir. F - maret : Camiin dousunda, byk, olduka harap, st k i remit, kerpile yaplm bir binadr, iinde frnlarn bir ksm du ruyor, byk ya kpleri de mahfuzdur. Eski devrin zengiA ve ge ni bir a evi idi. ( 1 J A/58 S. 3 [ 2 1 Ar. A 23 S. 10.

( 3 ] Fatihin oullar Mustafa ve Cem trbesi-Sheyl nver-Zeki Pakaln, k paa zade tarihi S. 253. f 4 ] Ariv A/9 S. 179 A/20 S. ?4.

 43 Cami aylsnda eski aervi aalar ile zarif, st kubbemai bir rt ile kapal bir ^adrvan, trbeler dairesinde byk nar aac (Bay 1) bu antlar blokunu heybeti ile tamamlayan tabii antlardr. G - Hamam : Medresenin batsnda, yolun sa kenarnda ykseselen binadr, bugn dkmhanedir. Murda II tarafndan yaptrlmtr H - Karu duran Sleyman trbesi : Muradiye hamamnn gne* yinde, trbeler dairesinin dnda kalm, drt keli dzgn bir kmbet olup kubbenin stne, geen sene kurun taklidi gzel bir imento svand. Orijinalliine binaen Milli Eitim Bakanl tara fndan, Murad evi ile birlikte restore edildi. inde mezar mahzeni izi his edilmektedir. Bu trbe. Bursa subas iken tstanbulun fet hinden aonra stanbulun tanziminde Subalk etmi olan Buraal, Fatihin defterdarln da yapm, olan Sleyman beye aittir. Trbe yannda bir de medresesi varm, imdi yoktur [ 1 ]. 11/21 - Eski bir eme : Azeb bey yolu banda, byk bir ke mer, cebhe ve kemerde birka tane dank inilerle tula ve ke meri tamamen Murad devri eseridir. 111/22 - Azeb bey camii, trbesi : Muradiyenin tepesinde bir servi ve yarm minaresi ile ykselen mesciddir. kinci Murad devi emirlerinin camii tipidir: nde dar bir son cemaat yeri, zeri tonoz arasndf drt keli drt ayak, ortaandaki kap sade, kap stnde iki satr kitabesi askerlerin ve ordularn ba komutan Abdullah olu Azeb bey tarafndan 860 H. de ( 1455 ) yapld bildirilmek tedir ( No. 19 ). Camiin ii sade, tek kubbeli ve st kurun r tldr, d kap zerinde tula - kefeke iiliinin gzel rnei bir kalkan dvar devrinin en zarif mimr zelliini verir. Minare erefeden krktr, minber yok kadro d ve namaza kapaldr. Camiin nnde en yal narlardan biri bulunmaktadr ki o devirden kalma olduu sanlr ( Boy 1 ). Camiin hemen batsn da, ayn tip drt ke, at kurun iken kurunu kalkm, penereler rlm, olduka harap bir trbe bulunmaktadr. Kaps atndeki satr kitabesinde ( bu ahret evinin Azeb bey tarafndan 854 H. de ) yaptrld bildirilmektedir, camiin tarihi 860, trbe nin 854 dr, trbe camiden nce yaplm oluyor. ( Kitabe No. 15) Trbe iinde 901 H. 1485 tarihli Ubeyd beyin mezar kitabeaiz C. 1 S. 48, Tacttevarih C. 2 S. 447, A/18

[ 1 ] Netaclvukuat S. 296, A/20 S. 309.

 44 bir bfiyk birka ta kk mezar bulunmaktadr, Azeb beyin me zar grlmiyor. Trbe dndaki talardan birinde Turhan bin Azeb bey dier birinde 860 sonlar okunmaktadr. Trbenin bat bitiiinde bir trbe yeri daha grlmektedir, e v velki tipten olduu dvar kalntlarndan anlalmaktadr, iinde mezar yerleri grlmiyor, belki bir muallimhane de olabilir. Azeb bey ikinci Muradn yakmlarmdan ho sohbet bir zattr, Varna muha rebesinde bulunmu, ( bu delikanllar arasnda yal yokmu ) mu haveresi padiah iledir, tarihlerce mehurdur [ 1 ]. 111/23 Eski kz lise si: Azeb bey camiinin stnde eski Ameri kan kolleji binasdr. 111/24 Demir kap kilisesi : Kollejin stnde, imdi ksmen depo ve fabrika olarak kullanlmaktadr. Rum Ortadoks kilisesi idi, mi mari zellii yok, 19 cu yz yln binas tipidir. 111/25 - Koca Naib camii ve trbesi : Azeb beyin dousunda kendi adm tayan mahallede ykselen, ayn tip fakat mamur, va kflarn kadrosu iinde namaza ak, kitabesiz, minbersiz bir mesciddir. tonoz kubbeli bir son cemaat yeri var, minareli, i kaps Muradiye trbe ve camiinin kaplar gibi oyma ve kaplama, st kenarnda tahtaya oyarak yerletirilmi bir dua ( Y a hafiyyel eltaf - neccina mimma nehaf ) yazl. Camiin altnda, mezarlar ve kk serviler arasnda, yol kenarnda drt yzl, kefeke tala ya plm, kubbeli, st kiremit, kime ait olduu ve kimin tarafndan yapldfi bilinmiyen bir trbe vardr, Hanm kzlar trbesi deniyor. Camiyi yapbran Koca Naib ad ile mehur Doan bey isminde bir zat olacak, cami iin akarlar vakfetmi [ 2 ]. III/26 - nar n, fabrika, bir mescid yeri : Koca Naib trbe sinin altnda, Kaya ba caddesi banda ehrin en yal narlarn dan biri bulunmaktadr ( Boy 1 ). Biraz yukarda Ciiimboz kpr s eski kfigir kprlerden biridir, devrini tesbit mmkn olamyor, daha ilerde, hemen ose zerinde dier yal bir inar ( Boy 2 ), karsnda Romangal'in fabrikas Belediye binas tipindedir, ah ap, direkler aras tula ile ilenmi ve ona gre de boyanm. [ 1 1 Mevln neriden Solak zade S. 180, Hammer C. 2 S. 223 Sicilli Osmani S. 455. ( 2 1 Ariv A/4 S. 91.

 45 19 cu yuz yhn bir yopsdr. m tr. Fransz konsoloshanesi olarak yapl

Bu binann dnda, ayn ekilde ilenmi ve boyanm bir e me vardr. Kitabesinde 1253 H. 1837 tarihi okunmaktadr ( No 21). Bu emenin sonundaki arsa Koca Naib Cafer elebi mescidi yeridir, civarn ad Kaya badr, asl Kaya paadr [ 1 ]. Muradiye bahesinin dousunda byk bir Rum ortodoks kilisesi vardr, tipik bir Osmanl mimarisi ile yaplm : kesme kefeke-tula iledir.

Pafta IV

Altparmak
H i s a r

atalfrn ve

IV/27 - Yahi bey bloku; A - Cami: gliek trbesinin kar snda ahap, imdi bir evdir. B - Gliek t rb e si: Dzgn kefeke tatan yaplm drt ke kubbesi kiremitle rtl, ravak kubbeleri km, d kapnn sveleri gzel ilenmi, mermerlerdir, iinde yazsz 4 mezar vardr. Bu trbe Hdavendigr Sultan Muradn biricik kars, yldrm Baye zidin anas Gliek hatuna aittir. Yldrm , Pnarba suyunu onun adna vakfetmi, o su kollarndan biri onun adn tar. Yahi bey isminde bir olu da vard, onu Kara Timurtan oj|flu, Ankara savanda ehit olan Yahi bey ile kartrmama h'dr [ 2 ]. C - Yahibey trbesi : Gliek trbesinin dousundaki asl iinde, yer altnda korasan kubbeli, tek mezarl trbedir. Eskiden yazl mezar ta vard. Yunanlar zamannda yok oldu. Vaktile bu civar Rum mahallesi idi, Geri.* mahallesi derlerdi. IV,28 - Haim can okulu : Vali Haim cantn himmetile 1948 de yapirmtr. Gneyindeki aralkta iehane vnrd, sokan ismi ondandr. IV 29 Altparmak camii : Byk servisi, gdk minaresi ile g z eken camidir. Kesme kefeke - tula ile ilenmi, son cemaat [ 1 ] Evkaf defter 5. S. 240, Ariv A 21 S. 60. ( 2 1 Ak paa zade tarihi S 57, Osmanl tarihi - I. Uzun arh I. Ariv A, 7 S. 15. A/23 S. S, A/20 S. 151.

 46 yeri tonoz fakat st dz, tek ve ykseke bir bubbeli, st kur un rtl, byk zelzelede dvarlar atlam , minare yardan y klm, sonradan basit bir ekleme ve stne inko kaplanmtr, kadro ii namaza aktr. Yanndaki haziresinde 983, 976, 989, ser vinin dibindeki byk mezarn krk tanda 910 tarihi okunabili yor, isim okunamyor. Cami Bayezid 11 zamannda yaplm yann da muallimhane, tbhane olacak [ 1 ]. lV/30 - Kpr, medrese yeri, Bahrih baba mescid ve zaviyesi: Altparmak Muradiye arasnda, cilimboz deresi zerindeki kpr kefekeden ve eskidir. nnde ki, eski temellerin bir medrese yeri olduu zennedilir. Daha aada byk ose zerindeki kpr ba nda eski bir nar asfalt yolun ortasndadr ( Boy 2 ). Muradiyeye yakn, solda Kefeke tatan yaplm, st kiremitli eski bina Bahri baba mescididir, yannda vaktile bir de zaviyesi ve trbesi vard. Bu zat Kanun devri adam olup Zigetuvar seferine katlm , Padiahm, sefere davet iin hediye olarak yollad para lan dnnde bu mescide harcam, Bursal bir edib ve bilgindir 1572 de lm, zaviyesine gmlmtr ( 2 J. IV/31 - Y aclar mesiresi ve stadyom : Kaplcalarn souk su yunun kt, byk narlar ( Boy 2 ) ve havuzu ile gzel bir mesiredir, Stadyom vali Haim cann delletile yaplan modem bir eserdir ( 1948-49 ). IV/32,33 - Yeni fabrikalar ve mezbaha: Elektrik ve peki fab rikalar Osmanl devrinin .son eserlerindendir. Merinos 1933 den son ra yaplan bir kombinadr. stasyon yenidir. Mezbaha 194 de yapld modern eklini son zamanlarda almtr [ 3 ]. Mudanya yolunun iki tarafnda Yahudi mezarlklar vard. Ku zeydeki eski idi ok eski mezarlar bulunuyordu, imdi bir sahadr, gneydeki mazbuttur mezarlar yenidir. IV/34 - rpan mescidi : 1876 Harbinden sonra Bulgaritandan gelen gmenler tarafndan yaplm ahap, minbersiz, kymeti bulunmyan bir binadr. IV/ 35 - Selimiyye camii : K gir, st marsilya kiremidi. [ 1 1 Ariv A/23 S. 37,38,71 [ 2 ] Gfildeste S. 45, Baldrzade S. 261 Bahri baba bahsi. f 3 ] Mart 1320 tarihli Bursa srazetess

 47 Kk bir son cemaat yeari var, i kaps stndeki k ita b i ( No. 22 ) camiin 1310 H. - 1892 de Abdullah olu Hac Ahmed tarafndan yapldn bildirir. Minareli Minberli vakflarn idaresin de ve namaza aktr. nnde adrvan ve okul binas mevcuttur, okul ev haline gelmitir. IV/36 - Rusuk mahallesi mescidi : Kendi adn tayan mahalle deki ahap, mAibersiz, mimari kym eti oimyan bir binadr. Geen sene fena bir minare yapld. Ahap dvariar da kgirletirilm ektedir. Bu mescidi dedem merhum Hac osman, 1877 de Rusuktan gel dii zaman masrafn kendi vererek yaptrmtr. Kendisi sonradan tekrar hicaza gitmi ve orada vefat etmitir. Cami cemaat idaresin de ve namaza aktr. Anadolu otelinin karsna rashyan sokan sonunda Blblce mescidi vard, Buraya ve civara Istabl-i Bayezid paa derler. elebi Mehmedin ba veziri Bayezid paa namnn olan ahrlar bu civarda imi, onun iin hal o ad tar. Ahrlarn yerleri Havralarn batsndadr, dvar temeller duruyor. IV/37 - Hoca Haan camii : Kendi adn tayan Mahallede biri cik camidir. Kir, st ahap ve kiremit son cemaat yeri bir ku raklktan ibarettir, burann st geni bir mezzin mahfelidir. Min ber ve minaresi sadedir. D kap yanndaki parmakla yerletiril mi kitabe { No. 23 ) camii 983 H. ( 1575 ) de Pir gayb olu hoca Hasann yaptrdn bildirmektedir. Gami byk zelzelede yklm uzun zaman onarlmadan kalm. 320 ( 1904 ) de bugnk eklile onariimtr. Dou bitiiindeki mezarlnda bir ka mezar var, birinin tan da ( Bir gayib bin Hseyin ) ayak ucu tanda ( zilhicce sene 989) yazl olduuna gre Hoca Hasann babasna aittir. Hoca Haan, bilgin Zeyrek Mehmet efendi ile ilgilidir, ona yev mi 40 ake verirmi, padiah bir ka defa ard halde gitmemi ld zaman Pnarbana gmlm [ 1 ] Camiin dou bitiiinde pmarba suyu iin eski bir su deposu vard, imdi deimi olarak bulunmaktadr. Cami avlsndaki ahyap bina K t bann yaptrd lk okul idi, imdi ev olmutur. 1304 [ 1 ] Baldrzflde tarihi S 19S

 48 tarihli kitabe mzededir ( No. 2937 ), Camiden kuzeye inen yolda yal bir nar var ( Boy 3 ), kar snda yine bir pnar ba suyu depesu var idi, imdi yoktur, aynf tip depo, nardan douya gidilince mezarlk kenarnda da bulun maktadr, Bu son iki depo, 93 ( 1876 ) harbinden sonra buralara Bulgaristandan gelen muhacirlerin yerlemesinden sonra yapl m tr. Daha nce buralar bahelik imi ( htiyarlardan ) Hoca Haan mezarl, civarn eski ve byk m ezarldr, 940 tarihli mezarlar vardr, o kadar da yal grnen serviler canl antlardr. Mezarln kuzeyinde, Mudanya osesinin kuzuy kenarnde, b yk Fomaro binasnn karsnda Mera mezarl var idi, iinde es ki mezarlarn bulunduunu hatrlayorum, Bursa byklerini ve tarihi ni tantan Gldeste atl mehur kitabn mellifi, smail Beli 1142 H. de (1729) vefat ile oraya gmlm [ 1 ] IV/38 - Ahmed paa Fenar camii : Kendi adn tayan mahal ledeki yeni tip camidir. Yeni tula ve ta ile yaplm, st ahap ve yerli kiremidi ile rtl, ayn ekilde yeni bir minaresi vardr, kitabesiz, minberii, kadro ii ve namaza aktr. Camii lk defa Molla fenari olu Yusuf Bali olu Ahmet pa a Fenari Zaviye olarak yaptrm tr. Bu zat 890 H. (1485) de Nasuh paa yerine vezir olmu, iki sene sonra azledilmi ve Bursaya gelmi 1496 da vefat ile dedesinin yaptrd Molla Fenari camii yanna gmlm, bilgin ve faziletli bir zat imi [ 2 ]. Cami 1854 byk zelzelesinde yklm 1911 de esasl tamir ile bugnk eklini alm tr, ilk yapl karekterini kaybetm itir. Me zarlndaki mezarlardan biri bu tamiri yaptraundr, tanda Trk e ve yeni ifade ile u yazldr, Hac Atika ailesinden Fethiye nam hayr sever bir kadn, oktanberi harap bulunan bu camii mceddeden tamir ve Ahmet paa Fenari mahallesinde de ev ina ettirerek buraya vakfettii, senesi 1327 ) Camiin nnde yan yana iki eme var, ayr tipte olup birinin stndeki kitabe ( Trnova muhacirlerinden Tabanl Mustafa tara fndan yapld ( sene 1328 - 1912 ) yazldr. [ 1 ] Osmanl Mellifleri . 2 S. 102 [ 2 ] Gldeste S. 66, 120, Y ad igr- emsi S. 75 Nianc tarihi Baldrzade S. 7, Ariv A/l S. 99, A 199 S. 195

 49 emelerin arkasndaki helalar eski devrin eseri zannm verir. Camiin dousunda Bursann eski ve byk ipek fabrikas bulun maktadr, gneyde ve yol kenarnda da yal bir inar aac var ( Boy 3 ) lV/39 - Yahudiler hamam : Yahudilikte, Kuru eme denen yer de byk bir hamamdr. Son zamana kadar iler ve mamur iken imdi bir depo vazifesini grmektedir. Civan kapc ba Rstem paa tarafndan Istanbuldaki eserlerine gelir olarak 1552 de yaptrlmtr [ 1 ]. IV/140 - Havralar : Yahudilikte havra vardr. Biri bulvarn hemen stnde ( A ) Ez-ha-Haim, kincisi Frnn yannda ( B ) Mayor, ncs biraz batda ( C ) Guerouch. Avram Galantinin beyanna gre birincisi en eskisi, byk ve muhteem olandr, Bizans devri eseridir. inde bir merdi venle klan ve cumartesi gnleri ile Bayramlarda kullanlan bir minberden baka ( Dausa ) denilen ikinci bir kk minber daha vardr { 2 ]. Bu sinagoklarn de kgir, ortalarnda 3-10 tane aa direk zerine oturulmu ve kubbe vaziyeti verilmi, st kiremit, birer mihrap bulunmaktadr. Mihrabn ortasnda, mukaddes kitab okumya tahsis edilmi masa, tam karsnda perde ile kapal bir mih rap daha vr ki iinde deri zerine yazlm Tevrat buluYmaktadr kandili daima yanar, Sinagoklarn bir taraf kafes ile kadnlara ayrlmtr. Birincisi muvakketen kapal, dierleri ibadete ak. ncnn st tarafndaki ilk okul vaktile sinagokun bilgin ve hahamlar iin okul ve ktphaneleri idi, Karsndaki evin yerinde de ruhan reisin makam bulunmaktayd. Bu ksm mabede bal tek messe se idi. Mabedin yannda frn ile byk bir emenin bulunduu eri Mahkeme kararlarnda iaret edilmekte isede bugn grlmiyor. Bu gnk ilk okul binas olan ksmin bahesinin dou kesinde, k mrlk olan yer su taksim yeridir. Daha stnde byk bir taksim yeri daha varm ki Orhan Gazi .burasn yaptrm ve Yahuthaneye [ 1 ] Hamamlar - Kmil Kepeci olu f 2 ] Histoirs des juifg dAnatoli 2 P. 205

50 ( Sicillerde byle deniyor ) bir kol su vakfetmi. Bir aralk birisi bu suyu kesmek istemi, i mahkemeye aksetmi, veriPen karar ile su eski sahibi olan Y^huthaneye verilmitir. Bu Yahuthane 1049 H. de esasl bir tamire u|^ram. O zaman vakf yerlerin korunmas maksadile bir eit icar usul varm, Bu Yahuthanenin mfisteciri de Yakup oflu Muis imi, Onanma 177,000 ake sarfedilmi ve bu keyfiyyet efi mahkeme karar ile de tevsik edilmitir [ 1 ] B u ra a dn M u se v ile r : Milddan 79 yl nce Bursada bir musevi kolonisi var imi. Bir Grek mezar tanda ( Sabatay ) ismine raslanmtr. Zindan kapda harap bir binada branice kitabe 820 ( 580 Mildi ) okunabilmi ol* duu haber veriliyor bu kitabeleri ben bulamadm, halen byle birey yoktur. Yahuthanenin stnde Orhan Gazinin yaptrd ahrlar ( stabl ) da iaret ediliyor. Bugn bunlarn baz izlefine rastlamaktayz. lV/41 - Seyyid usul dergh ve mezarl : Bina ahap, mimari zellii yok, zeri yerli kiremidi ile rtl, haraptr. Mezarlkta Seyyid usul, mevIna Abdlkadir Gazali V. S. ait mezarlar var, bazsnn tarihi 894, 919 dr. Seyyid usiil - Emir Sultan ile beraber Buharadan gelen erenler dendir. Tekkeyi, mezarln alt tarafnda ancak dvar temelleri kal m bulunan medreseyi Cafer elebi isminde bir zat yaptrm tr [2]24 Sahabettin paa camii : Yahudiliin stnde, yeni bulvarn ortasnda kalm bulunan camidir. D sval kgir, zeri ahap, kirem it rtldr, mimari zellii yok son cemaat yeri asl binaya dahildir. kap zerinde mermer taa yazlm kitabe sinde Karamanl Mehmed olu Mehmed elebi tarafndan 903 H. 1497 de yapld bildirilmektedir. ( Kitabe No. 25 ) Karamanl Mehmedin adn tayan mahalle Setbann st tarafndadr, orada bu zatn yaptrd bir de mescit vardr, imdi ev olmutur. ahabeddin paann burada bir emesi de grlmektedir, o da bu gn yok [ 3 ]. [ 1 1 Ariv B 146 S. 146,81 A/S S. 71. { 2 ) Gldeste S. 219 [ 3 I Ariv B 94 S. 110

 51 Bu zat Hadm ahabeddin paa olup ikinci Murad ve Fatihin de veziridir | 1 J. IV/43 - atal frn mevkii ve Numaniyye mescit ve tekkesi - a habeddin paa camiinin st tarafna atal frn derler, vaktile Ah med paa Fenari mahallesine inen caddenin banda, ana caddeye birletii yerde karlkl bir ift frn vard, buyOk yol genilerken o frnlar kaldrld, semtin ad da bundan kalmadr. Numaniye mescid ve tekkesi buyk bir ahap binadr. mar eden vezir Yusuf Ziya paadr. Kitabesi bat kaps zerindedir (No. 24). Binay yaptran Hakim olu Ali paa olacak, Vakfiyyesinin tarihi 1147 H. 1738 dir [ 2 ]. Tekkenin arkasnda, ehrekst yolunda eski bir ev de bulun maktadr. IV/44 - Veledi saray mescidi ; atal frnn st tarafnda, bulva rn kuzeyinde, sokak banda, kesme kefeke tula ile ilenmi kagir, zeri ahap, minaresi krk, minbersiz, kitabesiz, kadro d cemaat idaresinde namaza aktr. Bu mahalleye veledi saray mahallesi denmektedir. 918 H. 1512 M. tarihinde o at ile anlan mahalle ve mescit var. 1589 da imam evi vakfedilmitir [ 3 ].

Hisar

I i

IV 45 - Sur ve Burlar : Bizans devrinde Bursa, Hisar iinden ibaretti. Etraf surlarla evrili, yer yer Burlarla salamlatrlmtr. akr hamam - Tophane arasnda biri yuvarlak dieri drt ke iki bur var. Yukar krk merdivenin kuzeyinde Ortapazar caddesi balar, Bu cadde asl eski Bursay doudan Batya kesen, ana yol dur, banda ehrin birinci kaps ( Hisar Kaps ) var imi, elebi Mehmed burasn onafm ve bir kitabe koymu ( Kitabe No. 26 Res 11 ) kitabe mzededir. Byk zelzeleden sonra bu kap kalkm. Bu kap banda sur bir bur daha verdikten sonra douya

I 1 ] Solak zade tarihi S. 174 ( Filibede medfun ahabeddin paa atalfrn mevkiinde bina ettii Lleli emesi ) deniyor. B/103 S. 120 sene 1085 ( 2 1 Evkaf defter 5 S. 125 [ 3 1 120 Bursa mahalleleri. Kseolu S. 67

 52 dnyor ve yeni c ,; 'i atlayp byk evin dvarlarn blok talarla yapyor ve kuzeye um yor, artk buradan itibaren batda Yldz kahveye kadar tabii bir seddir. Tophane, tmen, sanat enstits, hasta yurdu bu sed stndedir. Yldz kahvenin nnde bir nar ( Boy 3 ) dan sonra sur gne ye dner, evlerin altnda blok halinde byk talar ve ban kemer leri grlr. Kahvenin nnde ehrin ikinci kaps ( Kaplca kaps ) var imi, turistik ose buradan hisar iine girer. Yarm dvarlar halinde Zindan kapya kadar sur devam ediyor, orada nc kap yeri ( Zindan k a p ), iki tarafnda zindan enkaz var. Sur dvarlarna yerletirilmi mermer korniler gz eker. Kapnn dousunda drt ke bur en salam burtur. Buradan ftadeye kadar surun en salam paralar, bulunur. Pnarba nnde drdnc kap ( Pnarba Kaps ) yeri var, ftade yannda da beinci (Yerkap) y verir, ftadeden kuzeye akr hamamna doru uzanr, buralarda sur az grlr ( 1 ]. Tophane ve debboyun bulunduu yerde bir i kale varm, Has tane ve enstit yerinde de eski saraylar bulunuyormu, Hudavendigrn mehur dnleri debboy yerindeki saraylarnda olmu [ 2 L IV '46 - Krk merdivenler ve Oku baba trbesi : Hisar kap yaknnda iki tane K rk merdiven var, biri i Hisar aa balar, 60 basamaktr, dieri Hisar Zafer yoluna balar 66 basamaktr bunlarn yapl zamanlar belli deil, alttaki 1948 de modern bir hale getirildi. Alttakinin kuzeyindeki kemerler Bali bey han veya Oku baba odalar kalntlardr. Hemen stnde drt ke, moloz tayla yaplm kk kmbet Oku baba trbesidir, st kiremit rtldr, iinde bir kabir var, kitabesizdir. Nasraddin paa veya Nusrat paya ya aittir, bu zatn Bursann fethi srasnda hizmet ettii anlalyor. Bu civarda bir takm odalar yaptrm, imdi yoktur tnce buraya gmlm, vakf yerleri vard [ 3 ]. lV/47 - Darphane mescidi : Tophane meydannda parti oca olan binadr. Nilfer hatunun yaptrd zannolunmaktadr. Oku [ 1 ] 1278 haritas [ 2 j Usul mimarii Osmani, Ak paa zade tarihi s. 64 ahadet cami avhsnn batsnda caddenin altnda su yolu alrken byk dehlizler ktn grdm ( 25/11/948 ) [ 3 ] Ariv B/49 S. 65 C 3 S. 32, B/57 S. 97

 53 babann kuzeyindeki kmaz aralkta bir imdi Hara olu ilk okuludur. Naki tekkesi vnr idi,

IV/48 Osmanck bloku : Bu sahada ehrin en eski antlar top lanmaktadr. Tophane denen bu yer, parmaklkl bir dvarla evril mitir, gneydeki kaps, iki tarafnda pnarba suyu akan iki adrvann yanlarnda mermer stunlar ve ilemeli bir kapdr, eri girilince solda Osman gazi trbesi ve ehitlik and, sada Orhan trbesi, ilerde gzel bir adrvan ve saat kulesi bulunmaktadr. A - Osman gazi trbesi : Kesme kefeke ta ile yaplm sekiz yzl, byk kubbeli ve st kurun rtldr. Saat kulesi tarafnda, ahap bir antreden girilince sade bir kapdan anda gi rilir. Kapnn stnde mermer taa kabartma yazlm 4 satr kitabe, imza ve tarih hari, trbenin Osman Gazi trbesi olduu Abdlaziz tarafndan 1280 H. (1868) de yaptr d ve bu tarih manzu mesini Nevres isminde bir zatn syledii, y;tzan Mevlevi Zeki dede olduunu ifade etmektedir (Kitabe No 27 Resim 12). Trbenin ortasnda her taraf sedef kakmal parmaklkla evrili muhteem bir lhit, tahta sanduka, srma ilemeli yazl kadife bir rt ile rtl Osman Gazinin lhdi bulunmaktadr. Kapya doru Osmann nnde kk kabirden sonra Byk olu Aleddin l m 1331 onun nnde Hudavendignn olu Savc . 1385 Osmann kblesinde kk bir kabir, onun yannda Hudavendigrn dier olu brahim, Orhann zevcesi Aspora Hatun Osmann ayak ucunda baka mezarlar var fakat kimlere ait olduklar belli deil, hepsi 17 kabirdir [ 1 ]. Trbenin dou bitiiinde mermer kenarl 9 mezar daha sralan m, kimlere aid olduklar belli deildir. B - Orhan trbesi : Dou tarafta bulunan bu trbeye gneyden girilir, drt ke dvarl, drt ta\e kaln ve mermer taklidi yuvar lak stun zerine oturtulmu, geni gezinti dzl ile kubbe kur un rtldr. Zeminde Bizans mozaik paralan durmaktadr, dvarlar sade ve beyaz badanaldr. 1811 de mtesarrf Aziz Ahmed paa tarafndan esasl onarm yaptrlmtr [ 2 ]. [ 1 ] GOleeste, Sicilli Osmani, Solak zade. Asporann Vakflar var B/26 S. 28 [ 2 ] Vakflarda Atik muhasebe defteri 5 - 9 Hlsatlvefiyet Gazzi zade varak 15.

 54 Trbenin ortasnda heybetli duran Oahan Gazinin kabri, ahap, yeil rtl, etraf pirin parm aklkldr. Oahann kuzeyinde Cem sultann olu Abdullah . - 1481, Kap tarafnda ikinci Bayezidin olu Korkud . 919 muharrem - 1513, yannda Orhann zevcesi Nil fer, olu Kasm elebi. Yldrm o. Musa elebi, kz Fatma ve dier isimleri bilinmiyen irili ufakl bir ka mezar ki hepsi 21 tanedir [1 ]. Bunlardan Orhann ahsiyetini bildirmeye lzum yok. ehzade Mehmed Korkud, faziletli ilim ve irfan sahibidir. Musiki ve ahlk ilmine vakf imi, airlii ile de mmtaz imi. Korkudiye atl fetva mecmuas slm bilginlerince ok muteberdir. Gday ruh isimli musiki aletini icad etmi. Baka eserleri vardr [ 2 ]. Nilfer hatun, Orhann zevcesi Hudavendigrm anasdr. Hisarn Kaplca kaps dibinde bir de zaviyesi var imi, fakat yerini bula madm [ 3 ]. Bu iki trbe vaktile birleik imi, ve yerinde byk bir manas tr var imi [ 4 ]. Osman vefat etmezden nce bu (Gml kmbede gmlmesini vasyyet etmi, manastr deitirilerek bir trbe haline getirilmi. Bu byk kilise yerine kurulan trbe 1801 yangnnda yanm, 1854 zelzelesinde daha ok harap olmu, Abdlaziz tara fnda ikiye blnerek bu gnk eklile onarlmtr, Osman trbe sindeki kitabe bunu gsterm ektedir Mahalle Manastr mahallesi adn tam aktadr [ 5 ]. Orhan trbesinin dnda dou dvarnn dibinde demir parmak lk iinde mermer kapaklarla evrili yksek bir mezar var, tanda (men mate ariben fekad mate ehiden) den baka bir yaz yok, garip len ehit lr manasna geldiine gre bir yabancdr, riva yete gre Hintli bir prens imi. C - ehitler and : Osman trbesinin gneyinde ykselen ant, erkinlik sava sonunda, Bursann kurtuluunda Hacivat han civa[ 1 ] Ayn eserler. Musa iin A '58 S. 14 Korkud iin A 23 S, 31 [ 2 ] Osmanl mellifleri S. 384 { 3 ] Bursa tarihi klavuzu, Gldeste, Solak zade, Ak paa zade S. 17 ( 4 ] Un terre de Leende lOIymp de Bthynie ses saints ses couvent ses sites. Bernardin. P. 48, k paa zade tarihi. ( 5 j Bursadan Konyaya seyahat

~ 55 rnda ehid den 14 ehidin senbolfidr, mermer kaidesine rika ve sls yaz ile yazlm yazda ehitlik olduu ve 1338 rumi, 1341 hicri tarihleri yazldr (Kitabe No 28). D - adrvan : Tophade bahesinin ortasnda, Orhan trbesi hizasnda yksek, talar ok ssl idi, Talar baheye dalmtr. E - Saat Kulesi : Tophanenin kuzeyinde, drt ke, ehrin her tarafn grebilen yksek bir kuledir, stndeki byk saatin an sesi, sezsiz zamanda Bursann her tarafndan iitilir. Ayn zamanda yangn kulesidir. 1320 H. - 1904 den bir sene sonra 19 Austos Ab> dlhamidin cls tarihidir-a kadar bitirilmesi iin Vilyete karar verilmi ve bu mddet zarfnda bitirilmitir [ 1 ]. ( Res 13 ) Bahenin bir kenarna konmu bulunan eski toplar Mill ve dini bayramlarda atlr. Bu Tophane mevkii ehrin en gzel manzaral bir bahesidir. Orhan trbesi karsnda kazzaz olu ve Sinan muallimhaneleri vard, kincisini yaptrann mezar oradadr [ 2 ]. F - Orhan m esrlJi: Kulenin arkasnda, imdi lk okul yerinde idi kitabesi ahadet camii kaps zerindedir. Bu civarda bir de darp hane olacak. imdiki 7 ci lk okul yerinde eski bilginlerden bazlarnn mezar lar bulunduu anlalyor [ 3 ]. IV 49 - aheadet camii : Hisarn en byk ve muhteem bir and olan bu cami iki kubbeli, kk bir camekn antreli, etraf demir parmaklklarla evrili kk baheli, kesme kefeke taila ya plm dvar ve ayn tala yaplm ince ve zarif minareli camidir. Sirer kemer altnda ifter pencereli, kblesinde iki tarafl birer a.yak ile bina salam latrlm , doudakinin dibindeki bellar da es kidir. Sade minberlidir, kadro ii ve namaza aktr, tarafta kaps var, doudakinin stnde byk bir mermer plakaya krk bir kfi ile kabartma suretile yazlm kitabe mescid kitabesidir. Ortasnda dz olarak drt satr yaz besmele ve ihls suresinden sonra Arapa 738 hicri tarihi yazldr. ereve dndan [ 1 ] Bursa gazetesi li nshalari. [ 2 ] Gldeste S. 380. i 3 ] Sicilli Osmani S. 324 12 eyll ve 2 Austos 1320 ve 1321 tarih

56

st satr dz, yandakiler yan, alttaki ters olmak zere drt satr yan arapadr unu ifade eder: ( Y a rab bu mescidin sahibi, Allah iin mcahede eden . . . zamannn bahadr Osman olu Orhan sen af et.. ) ( Kitabe No. 29 ), zan edilir, ki bu mescidi Orhan ga zi yaptrm . B ir defa kitabede Mescid deniyor. Mescid minbersiz olur, halbuki minberli ve bfiyk bir camidir Hdavendirn burada bir cami yaptrd da sabittir. Binaenaleyh buras Orhann deil, Hdavendigrndr. Tarafsz oimyan bir Fransz mellif burann ki liseden dndrldn syliyor [ 1 ] vesika vermiyor. Cami 1365 de yaplmtr [ 2 ]. Camiin tur [ 3 ]. yaplmasna ait baz rivayetler varsada vesikas yok

Cami 9 kubbeli, kaln minareli iken byk zelzelede harap olmu, sonradan Vali Mahmut Celleddin paa tarafndan yenilenerek bugn k hale getirilm itir. Tamirin tamamen bitmesi 1308 H.-1892 dir. [x] IV/ 50 - Askerlik daireleri : ahadet eamii karsna raslayan bugnk binalar askeri redif frkas olarak 1262 H. - 1846 da yapl m , sonradan Hamid devrinde geniletilmi ve daha sonrada bu gnk eklini alm tr [ 4 ]. Bunlarn yerinde Hudavendigrn yaptrd saraylar varm [ 5 ] saat kulesinin arkasndaki dvarlar saray ile i kale surunun para lardr. Hudfavendigr Murat burada sade bir saray hayat geirmi padiahn biricik zevcesi Gliek hatundur. IV/51 - Lala ahin paa ( Hisar ) medresesi : Hisar kapda adi bir dvar ile evrili bahe iindedir. Cephe ve i grne gre galeri tarznda bir manastra benzer. Kem erler altnda karlkl iki stun, Bizans balklar, beik tonoz altnda uzanan istalaktidli su yollar, keler ve zemin, esas dvarlar, kap sveleri ve stndeki penere Bizans malzemesi ve iilii ile yaplmtr Hdavendigr camii Eski kaplca ve M. Kemal paadaki Lala a[ 1 ] Une terre de Legend P. 48 [ 2 ] Gldeste Nianc tarihi 67 A k paa zade tarihi. Solak zade 51, Bursa tarihi klavuzu S. 97 ( 3 ] znik Bursa tarihi [ x ] Nilfer mecmuas S. 54-55 [ 4 ] 1301 salnemesi [ 5 ] Usul mimarii Osmani,* 1278 Bursa haritas Nilfer No. 55 ( sene 1308 ) Mzede

 57 hin trbesi ile birlikte tedkik edilmeli. Hdavendigr zamannda Lala ahin paa tarafmdan yaptrlm tr. Torunlarndan Selim bey 1802 de tamir etmitir [ 1 ]. Hudavendigrn lalas, Edirne ve Filibeyi feth eden ( 1461 ) vezir Lala ahin paa Abdlmmin olu olup bu medrese ve mes cide (?) birok eyler vakfetmitir ( 1348 ). 1382 de lnce M. K e mal paadaki trbesine gmlmtr. 889 H. ( 1484 ) de ( ahin Lala o. Mahmud bey o. Musa elebi o. Elvan elebi grnmek tedir { 2 ]. M. Kemal paada bir medrese ve cami edince oradaki trbesine gmlmtr. yaptrm [ 3 ], vefat

IV 52 - Kpkl dede mezar ve zaviyesi : Hisar-kavakl yolun da, sa kenarda ykselen heybetli bir mezar, talar dz, sade ve yazsz bir mezardr. Kpkl dede diye anlr. Yanndaki kk arsa da medrese veya zaviye yeridir. IV/53 - Kavakl camii, eme, nar : Kavakl caddesinde solda duran antlardr. Cami tek kubbeli, st kurun rtl, dvarlar kesme keteke - tula iiliinin mkemmel bir modelidir, nnde ravak yerine ahap bir kuraklk eklenmi, son zamanlarda esasl bir ekilde tamir yapld, ahap yerleri eskisi gibi tezyin edildikten baka kubbe kasna i tarafna da kufi yaz ile ( Ya malikel>mlk zl-celli vel-ikram ) tekrarlanarak yazld. Bu onarm yapan Bursamzn biricik al ii ustas smail Snmezdir, Rivayete gre cami kilise temelleri zerine yaplm, amma yu karda iaret ettiim Fransz yazar kitabnda bunu yazmam, yerin de kilise bulunsayd o da yazard. Minaresi esasen ahap olup 1308 H. - 1890 da bugn k eklile yaplm, kadro ii ve namaza ak Minberi de vardr [ 4 ]. Camiin tam nne, ii bo nar ehrimizin en yal nardr ( Boy 1 ). Buraya, baba sultanda medfun, Orhan devri erenlerincien [ 1 ] Ariv B/258 S. 66 Solak zade tarihi S. 21 ( 2 ] V akf kaytlarndaki vakfiyesi. Sicilli Ariv A/4 S. 115 [ 3 ] Evkaftaki vakfiyesi S. 42 ( 4 ) Mirati Bursa - Haan Taib. Osmani C. 3 S. 132

 58 Geyikli baba nam zat bir kavak dikmi [ 1 ] (o zaman mara kavak dendii zannediliyor ). marin gneyinde eski bir em t bulunmak tadr. dzgn bir kemer altndaki tata Bursaya ok eme yaptran mehur Mft suyunu getiren, Kara elebi olu Abdlazize aid bir kitabe var, yalnz tarihsizdir, isimden ibaret kelimelik bir kitabe dir. sol tarafta emenin ikinci banisi ve 1270 tarihini tayan ikinci bir kitabe ve bir de stte daha yeni bir kitabe var ( Kitbe No. 30 ) Bu kavakl mescidini mehur Bursa kads, K oca efendi, Kad efendi, Koca Naib atlan ile anlan zat yaptrm, Bu zat trl yer lerde 40 yl kadlk etmi, Yldrm iin Germiyan beyin kzn almya giden heyetin reisi imi. Bu mescidi yaptrd gibi bir ok ta vakflar tayin etmitir [ 2 ], 774 H. 1372 de lmtr. Mezar mevlevi-hane kasnda bir kubbedeydi imdi yoktur. IV/ 54 Hara olu medresesi Kavakl camiinin biraz gneyinde birka kahve ieinin bulunduu yerdir. Basit bir kapdan ieri gi rilince sada bir ka mezar, ilersi medresenin yarm kalan oda ve dvarlardr. Ktphanesi de bunun iindeydi. Hara olu Cizyedar zade,, ( Sleyman aa 1131 de lm) Bahaddin Ahmet efendi ise hayr sever, maarifi bir zat imi [ 3 ] 1208 - 1794 de vefat ile ftadeye gmlm. Torunlarndan B. Canib eski husisi muhaseba mdr idi. Medrese talebesi iin alp vakfettii zengin, ve kymetli ktp hanesi Orhan ktphanesi iindedir. IV/55 - Y er kap camii ve mozaik Yerkapda, kk minareli, tek at kubbesi yar kurun rtl, kaps douya, minber, kitabe, haziresi yok yalnz bat bitiiinde tek bir pezar vardr, bunun yuvarlak talarnda Muslihuddin bin Musa sene 969 H, okunuyor. Bu camiye K ara Ali camii,, de deniyor, Timurtan babas Kara Ali ile ilgilidir. Vakflar kaytlarnda byledir. Son tamiri 1275 H. ( 4 ] . Yerkap camii karsnda Ltfullah elebinin darlhadisi var, [ 1 ] Neri Cihannma S. - 166 [ 2 ] Baldr zade S. 60 - 61 Vakfiyesinin tarihi 759 H, akaik tercemesi Hadaikulhadaik S. 37 [ 3 ] Osmanl mellifleri C. 3. S. 35 Gazzi zade Hulsetilrufiyat ( Orhan ktphanesi ). I 4 J Vakflarda Atk muhasebe H^fteri S. 134

 59 Kitabesi 875 H. idi, imdi yoktur yerine Kirei Emin apartman yapld. Temelk azhrken byk Bizanz mozaikleri kt (res, 2) Bu zemin mozaikinde trl renkte talar kullanlm, gvercin, iek motifleri, desenler, su yollar var. Evvelce burada bir kilise 890 H . de de bir Ermeni kilisesi var imi [ 1 ). IV/56 - ftade bloku: A - Darulkura: Yerkapdan ftadeye dnen yol karsnda kes me kefeke - tula ile yaplm zarif bir binadr. Kubbesinin st soyulmu, pencereleri ak, sonradan binaya uygun bir baca yapl m, iine ocaklar konmu, batda olan kaps zerinde iki satr kitabesi (No. 31) Hoca Yakub isminde bir zatn (Cay- tilvet - Okuma yeri) olarak 898 H. 1492 de yaptirdin anlatr, manzume Cemlinindir. [2] Bu kubbenin bitiiinde ikinci bir kubbe daha var, ayn tiptendir d kaps stnde kh bir mermer taa sadece bir kelimei tevhid yazlmtr. Bu kubbelerin gney bitiiindeki mezarlkta eski mezarlar var, biri 920 H. - 1514 tarihli olup Abdlkadir Geyln olu Ahmet kebir olu Cafere aittir. Lhid Mevlid sahibi Slyman elebi me zarn onaran Hac A linin eseridir. B - ftade aral banda, Darulkura karsndaki ahap bina Sdiye " Dondurma tekkesidir, tam kede bir eme var, 1327 H. - 1911 de yapld kitabesinden anlalyor. ( Kitabe No. 32 ). Tekkenin aralk iinde bir kaps stnde bulunan kitabesi (No.33) bu tekkenin 1263 H. - 1847 de yapldn bildirmektedir. Kavakl caddesine alan ikinci kaps karsndaki evde bir mezar var, ok gzel ilemeli olan bu mezar tanda sadece 931 hicri tarihi okunu yor, isim yeri krktr. Tekkenin iinde de eski mezarlar vardr. Y er kab mezarlnn arkasnda, yol ortasnda bir eme vardr, byk ssl mermer tataki kitabesi (No.34 ) 1195 H. 1780 tarihini gsterir. C - ftade camii : Yksek bel noktasndaki byk cami, yk sek bir kasnak stne tek kubbe ile geni gezinti yeri de kurunlu son cemaat yeri geni ve ak ravak yerindedir, parmaklkla ka[ 1 ] Un terre de Lejand S. 50 { 2 ] Ltifi tezkiresi S. 121, Sicilli Osmani 2 - 85, Kamusu ln S. 1833

 60 pl, i kapa stnde kitabeti (No.SS) 1285 H. - 1869 da Rza paa tarafndan onarldn bildirmektedir. Camide <ade bir minber, var (Re. 12). Camii esasen ftade yaptrm, torunu brahim de depremden yklan camii. Kad Altparmak brahimin msadesile ykp tem e linden yeniden yaptrmtr. Srf ziyaret maksadile gelen Riza paa tarafndan bu bina yenilenmitir [ 1 ]. Padiah Murad IV Bursaya gelerek ftadenin torunu olan bu tbrahimi ziyaret etmi duasn alm tr. Cami mamur ve namaza aktr. Camiin kilise zerine kurulduunu sdyliyenlerde var [ 2 ] hal buki ftade, temelinden yeniden yaptrm olduunu bizim tarihi lerimiz bildiriyor, belki de eski malzeme kullanlmtr. D - Trbe : Cami karnda drt dvarl st ahap sade bir binadr. D kaps stnde 16 beytlik bir kitabesi var. Taa talik ile yazlm olan bu yazda yine Riza paa tarafndan ayn tarihte onarld Hildirflmektedir. Trbenin bat diyarnda sls yaz ile mermere kabartma suretile yazlm dier bir hitabede (36,37) ftadenin 988 H. 1580 de vefat ettii bildirilmektedir. Trbe iinde Oftadeden baka ftadenin evldlarndan Mustafa Mehmed, Hayrettin, Ahmed.. [ 3 ] ile 9 kabir var, hepsi ahap sandukal ve kitabesizdir Trbe ve camiin karsnda eski mezarlar ile yal serviler bu lunmaktadr, emeler pek zarif yapl pnarba emeleridir. Trbenin tam altnda merdivenlerin karsnda tabaklar mescidi 1494 de yaplm tr o, imdi haraptr. ftade Mehmed Muhiddin ( Celvet tarikatndan ) Bursaldr. Mtesavvf bir zat olup divanesi ve Vakat atl hitabe mecmuas var. Ulu cami hakknda ok beenilmi bir arapa beyti levha yaplarak Ulu camie aslm tr ( Y a camialkebir veya mecmaal*

[ 1 ] Gldeste S. 112 - 118 Baldr zade tarihi S. 12 [ 2 ] Une terre de Legendes P. 49 [ 3 ] HulsatOlvefiyat Gazzi zade

61 -

kibar...) 988 H. 1581 de vefat ile bu trbeye gmlmtr. Aziz Mahmud Hdainin bir manzumesi mezar sandukasnd imi, imdi yok, ftade oflu Mehmed 1585 de lnce babas yanna gmlm. Onun olu Mustafa da dibindeki ftade tekkesinde 30 sene seccadeniin olmu 1608 de lm, onun olu brahim camii yeniden yaptrm, 1678 de lnce olu Mehmed 1697, sonra Mustafa, Hayreddin zaviyeye eyh olmular, hepsi dedeleri yannda medfundur [ 1 ]. lV/57 - ira bey camii : Kendi adn tayan mahallenin biricik camiidir. Kesme kefeke - tula ii zarif dvarl, byk ve st kurun rtl kubbeli, kitabesiz, minbersiz, mezarlksz, cemaat idaresinde ve namaza ak bir mesciddir. Avlsnda bir mezar var, ba ucu tanda yeni bir Osmanl nesih ve ifadesile drt satr ya zsnda ra be olduu bildirilmektedir, tarihi yoktur. Bu mes cide Pir elebi isminde bir zat 889, H. - 1484 de mtevelli tayin edilmi [ 1 ] olduuna gre mescid o tarihten nce yaplmtr. ra bey, Hac ivaz paann kardei olup ismi arafeddin hac eyh ira bey dir, bir kardeleri de Hayreddin Hac Hzr beg olup Ahi Bayezidin oullardrlar [ 2 ]. ira beg, ikinci Murat adamlarndan olup 832 H. - 1428 vebasnda vefat etm itir [ 3 ]. IV/58 - Veled yani mescidi : ayn tipten minbersiz, kitabeti namaza ak bir mesciddir. Kk avlsmdan sonra gelen kaps zerinde, yksekte, bozulmu okunmas g kitabesi (No.38) 844 (1440) da yapldn bildirmektedir. Avlda bir mezar var, kitabesi (No.39). Camii yaptran Veled-i yani, vefat 736 H. - 1335 ol duu bildirilmektedir. Cami dvarnn dou tepesinde ayn kap kitabesi benzeri bir kitabe daha vardr ( No. 4 0 ) Yani olu mahallesinde hac Musa kz hac Ayenin cami imam ve mezzinlerine gelir olarak 6 ev yaptrd, bunlarla beraber bir mikdarda para vakfetii'* arapa [ 1 ] Gldeste S. 107 - 118 Sicilli Osman mellifleri. C. 1. S. 23, Yadigr- emsi S. 46, S. 391, Osmanl

[ 2 ] Ariv A/4 S. 35 Evkafta ivaz paa vakfiyesi. f 3 ] Bursa Tarihi Klavuzu S. 211 Osmonii tarihi uzun arl C. I. S. 297

 62 yazlmaktadr, Senesi de 906 H. - 1500 dir, Minaresi cami dnda kap karsnda, emenin stn tekil eden eski tula ile ilenmi drt ayakl, be basamakla klr kk bir kule-minaredir, ehri mizde bu tip kule veya minare yoktur. Her ne kadar kk bir an kulesi gibi duruyorsa da buralarda eski bir kilise veya ma nastrn bulunduuna dair bir kayda raslamadm, mimarlarn de diine gre minare olarak yaplm. Camii yaptrana gelince : Mezartandaki yazda camii yaptran Veled Yani olduu bildiriliyor. Mezar asl olarak kabul edersek cami 736 H. de yaplm oluyor, kap stndeki kitabeyi asl kabul edersek 844 olarak kabul etm ek gerektir, hem de yaptran Veled yani mi, Mah mud zeyneddin Yani mi olduu kestirilemiyor. Mahmud elebinin tarihlere ismi geecek hareketi yok, Y an iin ise eserleri ve tarihi hizmeti anlalabiliyor : Bu zat Osmanl emir ye byklerindendir (lld gz oJu) ad ile anlyor. Bu isim Kpakadr, OsmanlIarda bu isim kullanlyor, Msr hkmdar Sultan Nasr Mehmet bin Mansur Klavnun emirleri arasnda bu isim geer, baz siyasi ilere kartndan Msr terke mecbur olmu. O devirde korktuundan dolay Msr terk ile Osmanl devletine gelenler olurmu, Y aniin de bu ekilde gelmesi mmkn. Yani, Hdavendigr ve Yldrm zamanlarnda yaam, Hudavendigr Srp seferine giderken Geliboluda (V ali ) ve emrinde bir takm azeblerle deniz kylarn beklemek iin brbklm. Ankara harbinde de bulunmutur [ 1 ] IV/59 - Sat Fakih mescidi : Orubey caddesinde, eski hamama yakn, yal servinin bulunduu yerdedir. Mloz tala yaplm mi mari kymeti yok, cemaat idaresinde namaz aktr. Haziresinde 1235,47 tarihli mezarlar baz muhaddislerin mezarlardr, yal byk mezar hususi itina grmektedir Sadi fakihin mezar buras olacaktr amma isim Sadi deil S atdr. Mevlna Murad Fakih babasnn yap trd bu mescidde de imam idi sene 902-1496 Bu mescidin yannda Erzurumlu Dede efendi tarafndan yaptrlm bir D er^.jra var imi, imdi yoktur ( 2 ]. ( 1 ) Tarihi Osmani encmeni mecmuas C. 1 S. 968 ( 2 ) Osmanl mellifleri C. 1 S. 307

63

IV/60 - Eski hamam : Oru bey caddesi zerinde, Ortapazara yakmdr, son zamana kadar iler iken imdi depo olmutur. Orhan Gazi tarafndan Bursada yaptrlan ilk hamamdr, fakat devrinden bize ancak bir divan ile bir klhan kalabilmi, dier taraflar yeni lenmitir. [ l IV/61 - Nakka ali mescidi : Ad ile anlan mahallede Eski fr nn bitiiindedir. Moloz tala yaplm, drt dvar, st ahap ve yerli kiremidi, minaresiz, minbersiz, kitabesiz, kadro d, cemaat elinde Ramazanlarda namaza aktr. Kblesindeki mezarlnda me hur simalarn mezarlar vardr : Y eil camii ve trbesinin nakka Nakka Ali bu camiyi yaptrm ve mezar da burada imi (2) ben bulamadm Olu Osman Beyazdn defterdardr [ 3 ] Haziredeki mezarlar unlardr : Kap hizasnda dvara yakn, yuvarlak tal ( Osman elebi bin Nakka Ali sene 907 H ). Ortada byk yuvarlak tata ( eyh Lamii bin Osman ) mehu Edib, lm 938 H. - 1531, byk imir dibinde ( Ahmed elebi bin Lamii sene 1010 - 1601 ). Mahmud a vu bin Ahmed efendi bin Lamii ). Osman bey bin Mahmud avu 1038 - 1628 ). ( Hafsa hatun bint Osman elebi ). Lami elebi mehur Edib ve airlerden olup Bursamz metheden kitab da var ( ehrengiz Bursa ). Baka eserleri de oktur 938 H. 1531 de vefat ile buraya gmlmtr [ 4 ] , Nakka Alinin ismini tayan kitabe, Yeil camii byk mahfeli dvarndadr. Bu zat, evvelce Horasana gidip Timur ile beraber memlekete gelmi ve birdaha gitmemi, sanatn memleketimizde yaymtr. IV/62 - eyh paa - Dibekli - camii : Nakka Ali camiinin bat snda tepesi krk minareli cannidir. Kesme kefeke-tula ile dzgn yaplm dvarlarn st kubbe biimi fakat ahap ve yerli kiremidi olmu. Son cemaat yeri yar parmaklkla kapal, i kap stnde mermer tataki kitabe ( No. 41 ) Murad zamannda eyh paann emrile 842 H. - 1438 de yapldn bildirmektedir. [ 1 ] Bursa Hamamlar - Kmil K epeci olu [ 2 ] Sicilli Osmani 495 [ 3 ] Gldeste S. 177 [ 4 ] Sicilli Osmani C. IV. S. 86 Baldrzade tarihi. S. 63 Osmanl mellifleri C. III S. 494

 64 Cami kadro d ve cemaat elinde Ramazanlarda namaza aktr. eyh paa bir tccardr, Gencerlideki Tuzla onun bu cami iin vakfdr [ 1 ]. Camiin kapst karsnda eski bir emecik vardr. Bu mahallede bir de krullah mescidi ile [ 2 ] kilise byk yangnda yok olmu. Biraz batda, muatazam kesme kefeke tula dvarn ne olduu belli deil krllah mescici olabilir. IV/63 > Orubey cami, medrese hamam ve m ezarlar: Orubey K rk odalar arasnda, Kale sokak No. 9 ev Oru bey mescidi idi. Mimari zellii yoktur, mahalleye Kalei Omurbey,, derler idi, Oru beyin karda Omurbeyin eserleri ve trbesi Setbandadr, Buraya onun ad neden verilmi ve hemde ( K ala ) kelimesi eklenmi ? Oru bey caddesi zerinde byk bir dvar kalnts Oru bey Hamam idi, karsndaki ev de mescide kadar uzanan bir okul (Kapamal mektep veya medrese) idi, deitirilmi, blnm evler olmu. Avls iinde itina ile saklanm olan mezarlar Oru bey ve ocuklar ile torunlarna aittir. A : Dzgn ve yekpare bir sanduka kapandan ibaret olan bu mezar Oru beye isnad edilmektedir kitabesi yoktur. B - kinci kabrin ba ucundaki bni Mahmud beyden ibarettir. krk tan kalabilen kitabesi

C - nc kabrin mezar tanda Zeynep binti Mahmud bey 916-lSlO yazl. Ta ve kabartma yazs devrinin eseri olduunu an latm aktadr. Sonradan konmu bir ey yok. Kitaplar buralarda bunlarn mezarlarnn bulunduunu bildirmektedir [ 3 ]. O ru bey, mehur Kara Timur Ta paann olu olup Setba dousunda ykselen cami ve hamam yaptran Omur Beyin kardadr. Yldrm -Tim ur muharebesinde bulunmu, yenilgiden sonra elebiler savalarnda Slyman elebi yannda bulunmu Sonra elebi Mehmede gelmi, 826 H. 1422 de beylerbeyi, sonra vezir, lm 829 H. 1425 de vefat ile buraya gmlmtr [ 4 ]. [ 1 ]. Ariv A/19 S. 356 [ 2 ] A/7 S . 318 ( 3 J Solak zade tarih i S. 164 [ 4 J Sicilli Osmani C. 1 S. 443 k paa zade tarihi S. 107

 65 kinci kabir torunu, ncs de onun kz olacak. Kabirlerin karsnda, osenin bat kenarnda bugn yalnz bir dvar paras kalm bulunan yer Oru beyin yaptrd hamamn kalntsdr. Oru bey bunun, yanndaki Kapamal mektebe bir gelir olsun diye yaptrmtr. [ 1 ]. IV ^64 - Turgut camii : Ayn ad tayan mahalle ve sokaktaki mescid ( No. 1 ) imdi bir evdir. 914 H. ( 1508) tarihli sicillerde Hoca Turgut, 950 H. (1543) de mescid var [ 2 ]. IV/65-Yeil trbe: Hisarn Pnarba kaps karsndaki trbenin mezarlar kitabesizdir. Binann mimar kymeti yoktur. Kuzey biti iinde kgir, st ahap bina mescid idi, imdi satlm ve ev ol mutur, bat bitiiindeki bina da Darulhadis idi, onun da mimar kymeti yok ev olmutur. Erzincann Gran kynden gelip yerleen Hseyin isminde bir zat yaptrmtr 1595 de lnce tr besine mlmtr. [3] Yanl olarak Molla graniye isnat ederler, Molla Grani stanbuldadr. Bu mescidin dousunda Yerkap aral iinde No. 8 evde eski bizans kemerleri vardr. Batda, Yal sokak banda, kedeki eski dvar kalnts med rese yeridir, Kayapal Mevc zade Abdurrahman isminde bir bilgin ve mtesavvf yaptrm tr, vefat edinde medresesine gmlmfi, tur. Sene 1747 mezar bugn yoktur [ 4 ]. IV '66 - K abil'i vcud mezar ve byk itlenbek aac : Yeil trbenin batsmda byk itlenbek aac gz eker. Bu aa Bur5adaki itlenbeklerin en yalsdr, dip evresi 7 metredir, eski bir meztrn ba ucundadr. Bu kabirde Kabil-i vcud Ali efendi yatar. ocuk domadan anas ldnden mezarda dodufu sy lenir. Byynce sra ile Bursa da mderris, kad, Erzincan Kads 1614 M. de Bursa Kaplca mderris iken vefat etmi Hisardaki bu yere gmlmtr. [ 5 ]. Bu mezarn karsnda bir ka mezar daha vardr. Zindan kap da da Zindan dede dedikleri zata mahsus basit bir mezar bulun maktadr. Ba ucuna ereti olarak konmu bulunan tanda tarihsiz yalnz Haan bin Yahya,, okunmaktadr. [ [ [ ( 1 3 4 5 ] ) ] 1 Hamamlar. { 2 ] Ariv A/35 S. 82 Baldrzade S. 49 Glzar suleha ve vefiyat- urafa 143 Osmanl mellifleri C. 1 S. 363 Gldeste! Riyazi rfan S, 328

~ 66 IV/67 - Zindan kap mescidi : Basit bir ev olmutur. Ciiimboz ve veys kurbund vaki Rum Ahmedin yaptrd,, mescid (1637) ekli le s ic illid e tasvir edilen yerler buralardr, amma bu mescit mi? belli deil. Ciiimboz deresi Hisarn batsndaki deredir, mescidin bulunduu mahalle Filiboz mahallesidir, fakat veys neresidir? [ 1 ] iV/68 - kinci tahtal m escid: Filiboz mahallesinin Zindan kap caddesinde moloz tala yaplm, st ahap ve kiremit, minaresiz, minbersiz, kitabesiz, haziresiz, kadro d, cemaat idaresinde ve namaza aktr. Yaptran ve tarihi tesbit edilemedi. Buna ikinci tahtal derler, birincisi Maksem altnda, Sivasiler mescidinin stndeydi. Bu mescidin biraz gneyinde, ayn srada bir evin sokak divan medrese kalntsdr, kesme kefeke-tula ile ilenmi harl zarif bir iilik eseridir. Fazl Abdurrahman (Mavc zade) medresesi idi. IV/69 - Aleddin camii ve hamam : Kendi adn tayan cadde nin bandaki byk camidir. Byke bir avl iindeki bu eserin son cemaat yerinin n ak, drt mermer stun zerine Bizans stun balklar yerletirilmi, aralar tipik Osmanl kemeri ile ba lanm, bunun zeri geni bir dzlk, i kap sde, stne Alaeddin camisi olduunu ve ilk yaps 736 H.-1336, son yaps 1278 H. 1861 olduunu bildiren ve 1306-1890 tarihinde yazlm bir levha as ldr. Cami ii sade, kelerde istalaktid yok. Esasen minbersiz olup sonradan Mevlevihanenin dz beyaz boyal sde minberi geti rilerek cami haline getirilmitir. ( PL No.5 ) T ek byk kubbesinin st kurun rtl, minaresi eski tulalar la yaplm, orijinaldir erefesi grlmiye deer. Avlda yal bir serviden baka birka mezar var. Servi dibindeki mermer ve yksek sandukal, birka yerinde birer ta bak nar kabartma resmi, ba ucunda Sul tan Aleddin Mtevellisi sene 1216 H. 1801 tarihli kitabesi bulunan muhteem bir mezardr ( Kitabe No. 42 ), yanndaki me zar da kk ve Sultan Aleddin mtevel lisi olduunu bildirmektedir. Cami iinde t i t iki tane eski amdan var, zerine Merhum lY. mimar Bedri Kkiendon) Sultan Aleddin vakfdr sene 1113 ) yazlA tA C T T / N CAA1! 1

{ 1 ] Ariv A 32 S. 63 A 56 S 71

 67 rn. Vesikalar da bu mescidin Osman Gazi olu Aleddinin yaptrdm bildirmektedir. Kkrtl yannda bir de zaviyesi var imi, yerini bulamadm [ 1 ]. Aleddin camii iin, olu Kl bey baz yerler vakfetmitir 1645 de camiin kurunlar, byk zelzelelerden 6 sene sonra atlak lar onarlmtr. Bu gn kadro ii ve namaza aktr [ 2 ]. D kap yannda byk Osmanl de byk nar vardr (Boy 3) kemeri altnda eme ve bir

Avlnn bat dndaki geni saha Aleddin hamam yeridir, dvar temelleri ile gneyindeki emesi kalabilmitir, Osmanl devrinin son zamanlarnda, eski olduu ve akrep kt iin halkn gznden dm, yklm tr [ 3 ]. Aleddin, osman Gazinin byk oludur, Kite ve Fodra kyleri onun idi, Hisar iinde mescid ve hamam yaptrd iin mahalleye de onun ad verilmitir, savalarda da bulunmu; Anasnn babas olan edebali rnda mnzevi kalmak istemi, Sava iin Bigaya kadar gitmi orada ehid olmutur 1332. Babas Osman Gazinin yanna gmlmtr. Vakfiyesi 733 H. tarihlidir | 4 ]. Camiin kuzeyinde Ksa sokak bandaki yksek ev (No.12) eski bir Trk evidir, pln, kaln divan ve alt odasndaki tal eski tavan ile 300 seneden ileri kar, tapu kaytleri de 200 e kan bu ev kitabn mellifinindir. Aralk iinde kede No 9 da da pln ve renkli cam, al pencere ve ocak vardr. 1278 haritasnda bu sokak Kasap ba soka olarak ve evler de mevcut grnyor. IV/70 - Helvac olu-Veled-i helvai- mescidi : ey ami emesi yannda, bugn kaln, kssme kefeke ta-tula ile yaplm bir dvar grlmktedir. Yakn zamana kadar mamur iken Osmanl devrinin sonunda bu hale gelmitir. Bu ( Unutulmu mescid )i Orhan gazi olu Sleyman paa yaptrmtr [ 5 J. Kendisi Hudavendigrn [ 1 1 Mneccim ba S. 282, Tevarihi Al-i Osman Nianc, Orhan ktphanesinde yazma S. 39-41 Ariv A/20. S. 358 sene 918 [ 2 1 Ariv A^8 S. 116 A 199 S. 228 A/33 S. 100 { 3 ] Hamamlar-Kmil Kepeci olu I 4 ] k paa zade S. 37, Nianc tarihi S. 94, tarihi Osman encmeni mecmuas Say 8, 9 S. 86 Say 82 S. 318 { 5 ] Gldeste S. 19 Vakflarda Atik muhasebe def. 1261 S. 2

 w kardei olup Kmeliye geen mehur kahramandr, Edirnede Temaagh kasr n da bu yaptrm, denildiine gre bu kasr esa sen Sleyman peygamber zamanndan kalma imi [ 1 ]. Sleyman paa 761 H. - 1359 da vefat ile Bolayrda mescidi haziresine gmlmtr [ 2 ]. yaptrd

Mescidin nnde byk bir eme yala var, zerindeki halardan bir Rum lahdi olduu anlalr. Byk kemerin ortasndaki kitabe (No.43), eyh am suyunun yollarnn tamirini gsterir, ebced hesabilel 1282 - 1865 tarihini gsterir. Mahallenin ad Fatih devrinden beri Helvac olu olduu gibi mescidin ad da yledir, belki bu adda biri tamir etmi olabilir. JV/71 - imirli dede mezar : Ortapazar caddesinin ortasnda, byke bir imirli mezardr. Sanduka ve ba ile ayak ucu talar byk ve mermer, banda byk bir kavuk vardr, Bursahlarn sayd 1642 de buraya gmlm Muharrem isminde bir ermiin mezardr. (Kitabe No. 44). IV/72 - Srmeli mesbid (Tefsir han) Sanat enstitsnn yeni pavyonlar arkasnda, kirem it rtl, saaklarndaki tula knt lar ile gz bir evdir. Yaptran, Bursann fethinde ehre ilk girip ezan okuyan Ah Hasandr ( Osman Gazinin Kain babas Edebalinin kardei olu ). Bu mescide sicillerdeki ( Ha c paa el-mfessir) kaydna gre Tevsirhan mescidi de derler [ 3 ]. Ortapazar narlar iki tanedir ve o kadar eski deildir (Boy 3). Bunlarn arkas geni bir avl olup eskiden Leysiyye medresesi idi, Leysi elebi tarafndan ilk defa zaviye olarak yaplm, kendisi 1507 de vefat edince oraya gmlmtr [ 4 ]. IV 73 - Eski hamam : Sanat enstitsnn yeni dkmhanesi nnde bugn soyunma yeri ile soukluk kubbeleri km, halvet ve banyolarnn kubbeleri, dvar ve su yollar, klhan kalm, kes me kefeke ve tula ile ok dzgn ilenmi, kap sveleri mermer. [ 1 ] Karasi tarihi i Uzun arl S. 91 [ 2 ] Sicilli Osmani C. I S. 42 ( 3 ] Ariv A/26 S. 13, k Paa zade tarihi S. 29, 36 da Bey saray yaknnda tekkesi var deniyor. ( 4 1 Baldrzade tarihi S. 75

 69 ~ bilhassa pln orijinaldir Klhan binann gneyinde, derin ve b yktr. (Pln No 6) ISSAHIM Bu hamam andarllardan b rahim Paa, zevcesi Fenarilerden ah bey torunu Haticenin paras ile yaptrmtr [ 1 ] Paa bir aralk menkb kalm , sonra Y l drm vakflarna mtevelli, sonra Amasya kads, Bayezid II nin olu Ahmedin lalas 148S de Ru meli kazaskeri, 1499 nebaht seferinde ehid olmu. stanbulda Cami, medrese ve sebili. Bursa Uzun arda bir mescidi (?) var dr [ 2 ], imdi byle bir mescid yoktur. IV/74 - sabey Fenari (Gdk minare) camii : Aleddin cadde sinin dousunda, byk kubbeli mesciddir. Minaresinin yarsndan yukars ykk, ravak, minber, haziresi yoktur, dvariar kesme kefeke - tuladan pek muhkem yaplm byk depremden zarar grmemi bir binadr, imdi m zenin deposudur. Bu camiyi Molla Fenarinin torunlarndan sa bey yaptrm tr, karsnda da medresesi var m, imdi yok, bunlar iin Edir ne ve Bursada hanlar yaptrm (Bursadakiler Basmaclar ar snda imi) [ 3 ].

<Y-mimar Bedri K kte nden)

[ 1 ] [ 2 ] su lm { 3 ]

Bursa hamamlar-Kmil Kepeci olu Bursa tarihi klavuzu S. 109, Sicilli Osmani S. 910 Kamu S. 554 Ariv A'3 S. 213, Atik muhasebe defteri S. 45,

 7 iV/75 - maret sa bey c a m ii; Hastahane kaps karsnda kur un rtl tek kubbeli, minbersiz, minareli, kesme ta-tuledan yaplm, kitabesiz, kadro d ve namaza kapaldr. Dousunda bir mezar var, sanduka talar pek ssl mermer, dir, ba ucundaki tanda mihrap ve istalaktidler tarznda oymalar arasnda (Allah, Muhammed, el-merhum) Kelimelerinden bakabir yaz yok, ayak ucu tanda zarif ssler arasna (El-m teveffa fi evil-aban el-muazzam fi tarih* sene), sandukann iki yan mer* mer tanda gzel kabartma yaz ile birtakm byk szlerinden baka isim yoktur. Medrese yklm tr Bunlar elebi Meh medin ba veziri Bayezid Paann olu sa bey tarafndan yapl m tr, sabey ky bunun vakfdr [ 1 ] IV/76 - Sanat enstits : 1890 da Bursa valisi bulunan Mahmud Celleddin paa, okul yerini istimlk etmi, imdiki okulun yatak hane ve dershane binasn cizler yurdu olarak yaptrm, sonradan Vali Mnir paa ilvelerle tamamlayarak Islahhane haline getirmi, daha sonra pavyonlar yaplm Cumhariyet devrinde memleketimi zin biricik bir Sanat estits haline getirilm itir [ 2 ]. Bursada sanat okulu 1869 da Filiboz mahallesinde 24 ocuk iin alm tr. Sonradan geniliyerek Haclar mahallesine nakledilmi 1877 yangnnda Kz retmen okulu ve daha bir takm yerlerde dolatktan sonra imdiki yerini bulmutur. 1890 da Hamidi Sanayi mektebi olan imdiki okula denk olarak Mudanya yolunda bir de Hamidi Ziraat mektebi yaplmtr. lk ad numne iftliidir, Cumhariyet devrinde tam bir Ziraat lisesi haline getirilm itir [ 3 ]. IV/77 - Ahmed Vefik Paa ve Haim can hastahaneleri : Bur zerinde, drt pavyon, ovann her tarafndan grlen binalardr. 1278 H. haritasnda hastahanenin dou tarafnda bir medrese, asl yerinde 17 nci asrda yapl bir saray yeri grlmektedir. 1865 de Vilveti slana memur edilen Ahmed Vefik paa, Damad efendi 1 1 1 Sicilli Osman C. 3 S. 610, Gldeste S. 187,433, Ar. C/103 S. 17, Kamus-u lm 1235, [ 2 ] 1314 Hudavendigr salnamesi ve 1927 Bursa yll, 1321 Haziran Bursa gazetesi [ 3 j 132, 13, 14 seneleri salnameleri, Bursa tarihi klavuzu S.299,

 71 konan satn alarak Guraba hastahanesi yapmak istemi, memu riyetinin kaldrlmas sebebile ayrlm ve i kalm tr. 1879 da Va li olarak gelincs soldaki byk binay yaptrm ve 60 yatakl olarak Hastahane alm tr. Bimarhaneyi (imdiki zhrevi hastalk lar pavyonu) Fabrikatr Osman efendi, 902 ve 904 de, vali Reid Mmtaz paa yeni binalar eklemi, kardaki medrese yerine a marlk yaplm, 1913 de Abbas Halim paa ameliyathaneyi, Vali Fatin bey ramannda da cami arkasndaki beton pavyonu ekle diler [ 1 ]. Vali Haim tcann gayret ve delleti ile evvel halkn yardm ve sonra da devletin himmetile 500 yatakl bu gnk bina yaplmak tadr. IV/78 Alaca hrka mescidi : Kesme ta-tula ile yaplm, kubbe biiminde bir at ve st kurun rtl yannda alt keli, svan m, arefesi ile kt, kendine mahsus ilemeli talarla yaplm orijinal minarelidir. Minberi, kitabesi yok, kadro d ve namaza aktr. Dou bitiiindeki mezarlardan birisinde Hac Yakup ismi okunabiliyor, tarih dvarn kenarndadr, okunmuyor. Camii ilk yaptran belli deil^ mmrsi ilk Osmanl devri eserlerini andryor. 1585 de harap iken Hoca Yakup onarm [ 2 ], mezar da bunun olacak. 1635 de mam zade Mahmud elebi tekrar yenilemi ( 3 ]. Asl ismi belli olmyan Alaca Hrka, Bursann fethinden nce Buharadan gelip fethe itirak etmi erenlerdendir [ 4 ]. alayan fabrikasnn stnde trbe vaziyetindeki mezar Mehur tezkire sahibi Haan elebinin kz Fatmaya aittir tanda 940 ta rihi okunuyor. Dknler evi ahaptr Bursada ilk defa Dknler evini Vali Mahmud Celleddin paa 1891 de amtr [ 5 j. IV/79 - Abdal Murad : Kire ocann stnde tek servinin bulunduu yerdir, zaviye ve trbenin kalntlar vardr. Servi dibin de yeni bir mezardan baka bir^ey yok. Bu semt ehrin manzaral, yeillik bir mesiresidir. [ 1 ] Bursa gazetesi 28 Hazirn 1320, 1927 senesi Bursa vilyet salnamesi S. 208 Ariv B/131 S. 67 ( 2 ] Ariv A/143 S. 36 ( 3 ) B/58 S. 106 [ 4 ] Baldrzade S. 9 ( 5 I Nilfer gazetesi Say 55 sene 1308 H,

72

Abdal- Murad, Bursann fethinden nce Buharadan gelip bu civardan muharebeye katlm erenlerdendir. Tesavvufane menk beleri kitaplarda yazldr. Byk ve eri bir klc son zamanlara kadar zaviyesinde duruyormu, padiahn biri kaldrm [ 1 ]. IV/80 - Paa camii : Uluda osesinin banda ahap, minareli bir mesciddir. cemaat idaresinde ve namaza aktr. Dou divan stnde 1323-1325 tarihleri yazl. Krmdan gelen muhacirler bu civara yeletiktiklerinden mescidin bu tarihte yaplm olmas gerekmektedir. Ciiimboz kprs yannda bir nar aac var (Boy 3). Kpr nn dousundaki byk mezarlk Zindan kap mezarldr, iinde birok bilginlerin mezarlar olduu gibi sanat bakmndan ok zarif talar da bulunmaktadr. Bir ok ta eski ve yal serviler vardr. IV/81 - Molla yasn mezar : Mezarln tepesindedir. Silindir den ibaret olan ba ucu tanda Fatih Mshmedin Hocas Mevlna yas sene 911 H. - 1505) yazldr [ 2 ].

Pafta V Merkez
V/82 - Pnar ba tzzeddin,, camii : Pnar ba suyu arafnn yannda moloz tala yaplm, st ahap ve kiremit, ahap mina reli, sade miinberli kitabesiz bir camidir, naninza aktr. Hudavendlgrn kz Nilfer hatunun vakflar zerine emirlerinden zzeddin bey tarafndan yaptrlmtr [ 3 ]. Camiin tam karsnda Mol la zeyrekin mezar vardr. Bu zat Hoca zade ile mnazaralar yap m, iddiay kaybettikten sonra Bursaya gelmi, ve 1506 da lm tr [ 4 ]. Camiin batsnda 978, 984 tarihli mezarlar bulunduu gibi zbekler tekkesinin yeri de burasdr, Buharadan gelen zatlar buradar misafir olurlarm. Biraz daha batda Zerde dede dedikleri zatn kabri yol ortasnda kalm tr. Hakknda birtakm menkbeler sylenir, son [ 1 ] tarihi S. I 2 1 [ 3 ] i 4 j Tercme! ekaik li Mecid S. 35. Ak 200 Gldeste S. 281 Mirat- Bursa-Hasan Taib. Ariv A 40 S. 387 Osmanl mellifleri C. I S, 319 paa zade

 73 zamanlara kadar bunun adma zerde yaplr ve datlrm ( 1 ]. Camiin yannda Pnarba suyunun ilk takaim yeri ( araf ) vardr 1301 H.-188S de bir parmaklk ile evrilmi [ 2 ] Cumhuriyet devrinde camekn ile kapanmtr. Suyun aal kayna Maksem kprOa altndadr. Camiin dousundaki byk alan ehrimizin biricik bayram ye ridir, Nilfer hatun vakfdr, iinde eaki narlar var (Boy 1, 2, 3). V/83 - Pnarba hamam ve mezarlk: Hamam imdiki Pnarba kahveainin civarnda imi 1405 den nce Hac Haaan zade Muhuddin tarafndan yaptrlm. Pnarba mezarlmn Kahve arkaandaki ksmna Hava ehitlii yaplmaktadr. Dfiaturhann zaviye ve trbeai son zamanlara kadar burada idi. Mezarln ortalaruda byk mezarlar Filibozun olu Hayreddine aittir, Tarihi 844 H. 1436 dr (Kitabe No. 45) Filiboz eski bir isimdir. Fetihten sonra ihti da etmi bir Rum prensi olduu sanlmaktadr. Hisarn batsndaki dere onun ismini tar. Zikrettiim mezar onun oluna aittir. Mezarlm dousunda en byk servinin dibinde Koca Mustafa paa Ue o^lu Mehmedin mezarlar vardr ( Kitabe No. 46 ). stan bulda Koca Muatafa pa|a semti bu zatn adnadr. Kendisi Bayezid II, Yavuz sultan Selimin Sadrazam iken ehzade Ahmed ile ilgili grldnden Selim tarafndan 1513 de Bursada ldrfilmfit&r. Olu Mehmed mderris ve edib idi 1533 de lmtr. Bu mezarlarn dousundaki ev Hindliler (Hindistandan gelenler) iin tekke-misafirhane idi [ x ]. Mezarlk kaps nnde 17 ci yz yln mehur Buraal doktoru mer ifahinin mezar vardr V/84 - Mevlevihane : Pnarba - Tahtakale caddeai zerinde, ahap, avls geni, ilvelerile sura dayanan bir derghtr. Sultan Mecidin ziyareti esnasnda oturmas iin bir kameriye yaplm. Adna Hnkr dairesi denmi, 16 byk stun zerine kurulmu bir zikir yeri asl bina idi. Dergh Yaptran Karaman Larendeli Cnuni Mehmed dede olup 1620 de vefat ile oraya g( 1 ] Yadigr ems! - emseddin Ulusoy S. 240 1301 Hudavcndigr salnamesi [ 2 ] Hamamlar - Kmil Kepeci olu. [ X ] Yadigr emsi, baslmam ksm S. 383o

hX

mlmtr [ 1 J. Mevlevihane batsndaki kalenderhane ( lekke-i kalender) ad ile 872 H, denberi vardr ( 2 j. V/85 - Mecidiye camii : Pnarba mezarlnn stnde, kgir, st ahap, minaresi kk ve ahap, minbersiz, kitabesiz, namaza aktr. Dou dvarnn stnde 1325 - 1323 tarihleri grlmektedir. Civarn ahalisi Krm gmenleridir. V 86 - Hdrlk camii : Pnarba arafnn hizasna raslayan srtta, Kgir, st ahap byk kemerli, uzaktan eski bir bina olai-ak gz eken bir camidir. Minare ve minberi yok, Trbe ve kitabesi de bulunmamakta, namaza aktr. Hdavendigr Muradn kz Nilfer hatun yaptrmtr. Pnarba meydan bunun vak fdr, Saha Kervansaray yeridir { 3 J. V 87 - Seyid Nasr trbe ve zaviyesi : Bu at ile anlan yerde her yerden pek yal servisi ile grnen yerdir. Buradan Hseyin alan osas geer. Kk ve moloz tala yaplm st ahap odack zaviyedir, mimari kymeti yoktur. Yannda bir mezar var, talar ok zarif ilemeli krlm, tarih ve i,sim yok, kalan yerleri dualardr. Seyid Nasr Bursaya gelen ilk mcahitlerdendir. Hoca Sahabettin isminde bir tccr buraye 1453 de bir mescid yaptrm [4]. V/88 ftade cami ve tekkesi : Byk kestaneliin altnda mi nare ve kubbesi yklm, harap bir hale gelmi cami ile atlndaki byk ahap binalar cami ve tekkedir, biraz dousunda yal bir de servi vardr. Camii ftade yaptrm, olu da tamir ettirm itir Ev ve tavanlar grmee deer. [ 5 ], V/89 - kuzlar : Ayn ad tayan yerde tek kalm yksek minarenin olduu yerdir. Cami yklm, eski tulalarla yaplm olan pek zarif minaresi kalm, yannda moloz tala yaplm, pencereleri tipik Osmanl kemeri, al ve renkli caml, st ahap ve yerli kiremidi ile rtl trbenin gney divan stndeki kitabesi ( No. 47 ) Nuri paann hzini Mustafa aa tarafndan 1819 da onarldn bildir( 1 [ 2 { 3 Baldr r 4 I ) Gldeste, Osmanl mellifleri C. I. S. 52 1 Ariv A/2 S. 25 1 Ariv A/178 S. 102, A '58 S. 14 Evkaf defter l S. 73, zade ] Gldeste 215 1 II#*

73

mektedir. Trbede yatr olup, Buharadan gelmi zatlardr. Safiyyddin, A kba; Mehmed ve Ali, vefat edince buraya gmlmler, makamlarna bir tekke yaplm. Zeynilerdeki Abdllatif Kutai de onlarla beraber gelmi, fakat Zeynileri makam ittihaz etmitir. Y klan camii Safiyyddinin olu veya damad Karaca Muhiddinin yaptrd zannolunur [ 1 ]. Bursal Karaca Muhiddinin mezar, ftade tekkesi yaknndaki byk servi dibinde olacak. Bu zat Halvet! eyhi olup gzel iirleri var imi, (Bursavi) mahlasn kullanrm. Mevlnann bir beytini ok gzel erh eden bir ktas vardr ( 2 ] vefat 1680 dir. Bu zatn mezar stnde eyh Abdlgani'nin mezar da varm, o da edib bir zat imi, fakat imdi bu mezar yok. V/90 - Aydede; Biraz daha yukarda, byk hlamur aalarnn dibinde iki mezar vardr, Birinin tan st vaktile b ilil biimdeydi. Yunanllar zamannda krlmtr Fatihin emirlerinden Zganos paa, olu Hamza beye aittir. (Kitabe No. 48). Bu civara vaktile Karanfili! bayr, sa tarafa da Kzlca bayr derlermi. Konevi camiinin arkasnda, Orman dairesinin anbar olan yer Kuzgunluk tekkesi ve mevkiidir, nnde 882, 904 tarihli ve ok ssl mezar ta ve sanduka bulunmaktadr, tekke binas ah aptr. V/91 - vaz paa mezar: Pnarba mezarlnn dousunda kk bir mezarlktadr. ok gzel nakl olan byk mezar ta lar ve sandukas devrinin en gzel mezarlarndandr. Ayak ucu tann i yznde Ahi Bayezid olu vaz paa olduu (Satr 3), ve 9 zilkade 831 H. yazldr. (Kitabe No. 49) Yanndaki mezarn banda (Ahi elebi bin ivaz paa), dier bir mezarda ivaz paa mtevellisi Osman efendi (1287 H. 1870), baka bir ka mezar daha var. Biraz ilerde halkn Tezveren sultan de dikleri kapal ve ahap trbe vardr. Bu mezarln alt bitiiindeki evde isim ve bir lahid ta vardr. I 1 J Sicilli Osmani C, I S. 442, Osmanl mellifleri C. I. S. 165 I i 1 Glde*t- S. 74. 17? tarih bulunmyan

Yadigr- emsi S. 100,

185

 76 Hac ivaz paann fahaiyeti: Aalen T okathdr. Hdavendigir camaniDda bin ake yazl tmar sipahilerinden iken dol^ruluu lebebile padiahn dikkat nazarn ekmi, paye kazanm, Yldnm vakasndan sonra ehzadeler sava zamannda, bilhassa elvtri Mehmed devrinde ok hizmet etmi. Karamanllara kar Bursay iyi muhafaza etmi, mkfat olarak vezirlik veril mitir. Uzun mOddet memleket idaresinde bulunmu. Yeil cami ve Trbesinde mimar ve muhasip (Nzm ve rkmr) olmu, eserleri nin iinde ismi padiahn ismi yannda bulunmaktadr (Yeil tOrbe ve camiine bakla), mimari, tarih eserler de ismi anlmaktadr. Ulu cami altnda, d5rt yol a^zndaki cami ve arkasnda bugn ancak bir divan kalabilen han ivaz paaya ait olduu gibi yannda bir de medresesi var idi, Geyve han ile pek han bu mimarn eseri olacaktr. Fakat kinci Muradn gznden dm gzlerine mil ekilmi, 831 H. - 1429 byk vebasnda vefat etmitir. Sanatta ve siyasette bOyfik hizmetleri olduu gibi hner sahiplerini memlekette toplam sdlen yapma id etin i de getirmitir. Tokat civarnda Khzovada cami ve medresesi vardr { 1 ]. Yanmdaki mezar olu Ah elebiye aittir. Bu zat A ti mahlaal iirler yazmtr. Bir iirinde (Emlhuiir Ah elebi bin Hac vaz paa) kayd vardr 1437 de lmtr [ 2 ]. V/92 - Konev camii Pnarba mezarlnn dogusundadr. Kes me sert ta- tula ile yaplm, kurun rtl byk tek kubbeli, son cemaat yeri sade ve tavanl, n yar ak, kubbenin i tara fna yeni bir tavan yapld minareli, mimbersiz namaza aktr. Kap stnde mermer taa yazlm kitabesi (No. 51) bir hadisten sonra iki msralk bir beytten ibaret olup 957 H.-1855 da yapldn, bflyfik zelzeleden bir buuk sene sonra tamir edildiini anlatmaktadr. V/93 Hamit-somuncu baba - camii : Konevi camiinin stnde kendi ad ile mehur mesciddir. Minareli, minbersiz, kitabesiz, tek ve kurun rtl kubbeli ve namaza aktr. Kadro d ve cemaat idaresindedir. Camii Ba hac Sevindik yaptrm tr, 1228 de [ 1 ] Osmanl tarihi Uzun arl C 1. S. 297 [ 2 j Kamusu lm S. 3161, Sehi tezkiresi S. 58, Eski Mze mdr merhum Haan Fehminin 6 Terinevvel 1340 tarih ve 51 sayl yazs.

 77 tamir edilmiftir [ 1 ]. Doudaki kk mezarlnda byk bir kabir var ba; ucunda bir kahve iei aac bulunur ki ta aacn iine gmlmf, yaz ln okumak iin aacn kesilmesi icap ediyor. Cami batsnda, kede byk evin dvarlar cami yapsndadr, tula ve kefeke tala yaplm kalntlardr, bu evin iinde Somuncu babann ilehanesi vardr. Tavan eski har ile ilenmi bir odann dibinde bulunan ile hane, iersine girilerek ile ekmee ve bu suretla ibadete mahsus kck bir yerdir. Bu byk odann yannda, az ykseke yan yana iki frn bulunmaktadr, sylentilere ve kitap haberlerine gre somuncu baba burada piirdii ekmekleri satarak geinir imi. Ulu cami yaplrken amele ve esnafa satt yer Sahaflar ars ba imi, son zamanlara kadar bu civarn esnaf sabahlayn buraya ge lir namna bir tren ve dua yaptktan sonra ilerine giderlerdi. Somuncu baba - eyh Hamid - Yldrm devri velilerinden olup yeni yaplm olan Ulucamide ilk defa teberrken imam olmu vaz etmitir. Kemali her yere yayldndan kendini gizlemek maksadile Bursay terk etmi, asl vatan olan Konya-Aksarayna git mi 1412 de orada lmtr. Orada medfundur. Hac Bayram Velinin mridi bu zattr. Tesavvuftan Bayramiyye tarikatnn ismi mridile mlakatnn bayram gn olmasndandr. [ 2 ]. Pnarba caddesindeki Kazgan okulu ilk defa Hoca Taceddin Musa adl bir tccarn olu Kazgannin okl iin ayrlan paras ile yaplmtr. O zat bir de mescid paras ayrtm fakat o para ukur mahallesi mescidinin tamirine harcanmtr [ 3 ]-s e n e 1500. V/94 - Molla Fenari camii ve medresesi : Bu at ile anlan yer de, yksekteki camidir. Kgir, zelzeleden sonra st kiremit olmu mihrab 16 c yz yl inili, minareli, minberii, kitabesiz namaza aktr. Avlda demir parmaklk iindeki muhteem kabir. Molla Fenarinindir, ba ucu ta ile cami dvarna aslm levhada ona ait olduu yazldr, ayak ucundaki mezarlar 845, 866, 855 tarihli olup oul ve kzlarnn mezarlardr, eski birka servi de bulunuyor ( 1 ] Ariv A 40 S. 374 A/58 S. 16 ( 2 ] Tercmei ekaik li Mecid S. 74 k paa zade tarihi S. 201, Osmanl mellifleri C. 1, S. 55 I 3 1 Ariv A/13 S. 221. A 16 S. 294

78

cami arkendaki serviler arasnda da tannm zatlarn mezarlar vardr (Zbdetl-vekayi \eldei celilei Bursa) atl Bursa tarihinin mellifi 1231 H.-1825 de vefat eden Raidin mezar da buradadr. (Kitabe No. 50) emsibey Fenartnin mezar medresesi yanndadr. Molla Fenari, Yldrm ve sonraki devrin bilgin ve kadlarndandr. emseddin Fenari denen ( Mehmed Hamza )dr, Fenari namile anlr, fenercilik sanatda olduu sylenir, olu Mahmuddan rivayet edildiine gre ( Fener ) Horasanda bir ky olduu iin ve oraya nisbetle bu at verilmi. Dedeleri Hind mlknden imi. 751 H.-1351 de domu, nl bilginlerdan ders aldktan sonra Hi caza, ama gitmi, karamanda aidatla ders vermi, yzden fazla eser yazmtr, yirmi k ta manzumesi olup herbiri bir fenne iaret etmi Hdavendigr zamand ilk defa eyhlislmlk bu zata veril mi, 831 H. - 1429 da vefat etm itir. Evld ve torunlar da bilgin, kad ve ediplerdir: Mehmed ah, Yusuf Bali, Haan paa, Halil paa, Ahi Yusuf hep tannm zatlardr. Aleddin Al el fenari bir torunu olup ran ve baka yerlerde seyahattan sonra Fatihe kazas< kertik etmi Utudan bir yerine her sene sayfiyeye karm onun kt bu yaylay Kad yaylas denmi, lnce dedesinin yanna gmlmtr. Bir torunu da Yusuf Bali olu Muhiddin Mehmed olup Kazaskerlik yapm 1548 de lm stanbul - Eyyuba gml mtr. Bir torunu da ah Mehmed olup Bursada kad imi 1641 de vefat ile dedesinin yanna yol kenarna gmlm [ 1 ]. Hoca Haan mahallesi yaknnda ad ile anlan camiyi zaviye olarak yaptran Ahmed paa Fenari de bir torunudur. Molla Fenari camii karsnda bir de medresesi var idi. imdi evdir, avlsnda emsi Bey Fenarinin mezar bulunmaktadr. Bu zatn da pek ok hayrat vardr [ 2 ]. V/95 Haydarhane hamam: Konevi camii aralnda byk, zarif, fakat harap olmya yz tutmu, st kiremit, anbar olarak kullanlmaktadr. Fenari Ahmet paa tarafndan onbeinci yz yl da yaptrlmtr f 3 ]. ( 1 ] Tercmei ekaik li Mecid S . 47, 56, 59. Baldrzade tarihi S. 23, 45, 64, 68, 83. lmiyye slnamesi S. 322-329.. [ 2 ] Kendi vakfiyesi Torunlarndan Gelincik arsnda peki B. Ahmeddedir.
[ < 1 Hamaml.Tr Kamil Kopeci o^lu

79 -

V/% Kademeri'ukur cam ii: Pmarba caddesi altnda kendi adt ile anlan mahallede, byk kubbesi kurun rtIO, minareli, minbersiz, kesme ta*tula ile yaplm, esasl hasara uramam, muhkem bir mesciddir. Yalnz kap ve penereler bulunmadndan kadro d kalm sahipsiz bir abidedir. Dvarnda sadece 1337-1339 tarihleri baya ile yazlmtr. 904 H. - 1500 de onarlmtr. Fatih devri eseridir. 893 H. de ( brahim bin el-eyh el ehir bi kadem eri ) Dzmece vak'asnda arac olmutur { 1 ]. V'97 - Eski bir bina (Belki darphane) : ukur camiin dousun da caddenin solunda kgir, cami ve medreseye benzemiyen kk bir binadr. Muhkem bir ta bloku halinde gornyor, Osmanl devrinin ilk eserlerinden ve belki daha eski bir binadr. Evvelce muallimhane idi. imdi dokuma fabrikasdr. V/98 - Maksem- Dsturhan-camii: Kendi adn tayan yerdeki byk camidir. Avlsnda Bursann en yal Servi aac vardr, Kesme ta tula diyarlarnn stnde kurun rtl byk kubbe nin n taraf tonoz kubbe ravak ksmn tekil ediyor, bu ksmn st geni bir dzlktr. kap stnde mermer tataki kitabesi (Murat han olu Mehmed zamannda Dstur han namile muhur Yahya olu Hseyin Yahya tarafndan 884 H. - 1480 de yapld) bildirilmektedir (Kitabe No. 52) Dstur han Tccardr 1491 de l mtr, mezar Pnarbandayd [ 2 ]. Camiin batsndaki evde iki mezar var, birisi Dsturhann olu Hoca Ali paaya aittir, tandaki isminden baka vefat tarihi 909 H. (1496) yazt, Maksem kprs-su taksimi arasndaki birinci deirmenin yannda Abdimminin yaptrd mescidi ile zaviyesi olacak [ 3 ]. V. 99 - Ali paa camii ve n ar: Kendi ad ile mehur semtte ki camidir, nndeki byk nar ehrimizin en yal nardr her yerde Ali paa nar diye anlr ( Boy 1 dip evresi 14 metre). Camiin geni ve byk bir son emaat yeri var, tula ile d-

[ 1 ] Ariv A/6 S. 85 Ak paa zade tarihi S. 101 1 2 J A 8 S. 339

! ^ 1 GHeste 3. ?0,

 80 feti olup n parm aklkla evrili, biraz apraz kalm if, zelzeleden mfiteeair olarak bu hali alm olduunu ihtiyarlar sylyor. T a miri 1273 H. dir [ 1 ] Minaresi yklm , alelde ahap bir mina recik eklenmi, i kaps st ok zarif istalaktidlerle sslenmi, kitabe yok, minberii ve nnmaza aktr. Cami bitiiindeki mezarlnn kap yannda yuvarlak talu Ali paaya ait olduu ve 703 senesinde vefat ettii yazldr, bir makam kabri olaeak. Fakat tarihi yanltr, o zaman Bursa henfiz zaptedilmemiti bile. andarl Hayrettin paann olu Ali paa Hudavendijrfir ve Yldrm devrinin Kazasker ve sadrazam ve nlQ bir komutandr, 25 sene muharebelerde bulunmu vefat edince znike gmlm, mezar kitabesinde 809 H. - 1407 tarihi ile ismi aka yazldr. Ali paa narnn batsnda bir de medresesi ha mam ve imareti var idi [ 2 ]. V/100 - Araplar cam ii: Ali paa camiinin batsndadr. Kesme sert ta ve tula ile yaplm ok dzgn dvarl bir binadr, st ahap ve kiremit, minresi, minbersiz kitabesiz, kadro d ve na maza aktr, cemaat idaresindedir. 1512-1513 de meruta vakfiyyesi bulunduuna gre o tarihte cami var. Dou bitiiinde ok itina gren bir mezar var, drt keli ve mihraplkla ssl mezar ta ndaki yazsnda isim ve tarih yoktur. V/101 - Hamam te k k e : Ali paann dousunda, yokuun altnda yol kavaklarndaki meydanda idi. imdi ancak bat divan vardr. Buras Ali paann yaptrd hamamdr. 1395 den nce yaplm, H. - 1628 de tekke haline gelmi, hem tekke hem cami olarak kul lanld, nnde on kola derinliinde bir kuyu var imi, menba pnarba suyu imi, j>u gn bunlar yoktur. Bu hamamn gney karsnda (Parti ocak merkezi) tarihi ve mimar zellii olmyan (Bineva m escid i) idi, Bineva Mehmet efendi isminde bir zat 1512 den nce yaptrmtr [ 3 ]. V/102 - Veledi Habib cam ii: nebey caddesi banda, ince ve zarif minareli, kesme ta-tula ile yaplm muhkem dvarl, kurun rtl tek kubbeli, minberii kadro d ve namaza kapaldr. Soyad [ 1 ] A tik muhasebe defteri S. 155 [ 2 ] Gldeste S. 100 znik Bursa tarihi-Memduh Turgut. [ 3 ] Hamamlar- Kmil Kepeci olu. Hlsatlvefiyat - Gazzi zade, Ariv A 20 32, A '58 S. 2

 81 Habib olu olan hoca hac ca isminde bir zat yaptrmy 1534 de vefat ile yaptrd Demirli mektebe ( ? ) gmlmf, Cami 883 H. de var. Mehmet Emin isminde nakibendi eyhi olan bir zat mescide bir minber koymu ve yanndaki kona da satn alm dergh haline. getirmi, bir de ktphane ilve etmi. Cami avlsnn d kaps stndeki kitabesinde (Hoca Mehmet Emin efendi) nin bu dergh yaptrd yazldr, son zamanlara kadar Eminiye dergh denmesinin sebebi budur. (Kitabe No. 53) 1769 da camiye baz eyler vakf edilmitir [ 1 ]. V/103 - Demirli m ektep: Veledi Habib camiinin biraz altnda demir parmaklklarla penereleri ve kesme kefeke-tuladan yapl m dvarin ii mektep idi, bir takm tannm mezarlar da var idi, imdi yok. Zeyni eyhi Abdullah efendinin 1000 H. - 1596 da yap trd Zeyni Muallimhanesidir [ 2 ]. V/104 - Arap Mehmed cam ii: Lisenin batsnda, aralk iinde yksek minaresile grnen camidir. Kesme sert ta-tula ile yapl m muhkem drt dvar stnde, son cemaat yerinin st geni bir dzlk, byk kubbesinin de st kurun rtl minberli, kitabesiz zarif ve temiz bir camidir, namaza aktr. Son cemaat yerinin s t tavan, n ince tahta parmaklkla kapaldr. Minber ve mihrab basittir, kaps stndeki boya ile yazlm olan 1256 tarihini ina tarihi zannedenler var [ 3 ], halbuki 1490 da yaplm ve 1495 de mtevelli tayin edilmitir. Vakflarn kadrosu dnda ve cemaat idaresindedir. Arab Mehmed mehur Bursal doktor Taceddinin mallarna mtevelli ve nzr olmutur. [ 4 ] sene 872 H. Arap Mehmet camiinin kuzeyinde Samsa kmaz kesinde b yk bir ev var, temelleri ve yan dvariar kesme kefeke-tula ile yaplm bir medrese benzeridir, gneyindeki byk odas tekke semahanesine benzemekte, aralk iinde de byk bir bahesi var, ihtiyarlarn sylediklerine gre bir konak imi. V/105 - Ortaokul binas: Bursada Mimr kaymakam Tahir paa (Aa) nn evidir. Sultan Abdlziz burada misafir olmutur. [ 1 A 4 S. [ 2 [ 3 f 4 ] Gldeste S. 172, Evkaf defter 5 S. 61 Ariv A/3 S. 12 ] Gldeste S. 331, Tercmei akaik li Mecidi S. 106, ] Mirat- Bursa S. 105 ] Ariv A/17 S. 162, A l S 23, 41, A/20 S. ?7? 11.

 82 V/106 - Gzedeci dede: yol kenarndaki mezardr. Talar yeni lenmi 1307-1889 tarihi konmutur, mazanneden bir zat olup menk beleri Baldrzadede yazldr. Ak Cemali olacak. V/107 - Duhteri eref (Fkrk) cam ii: Ksa minareli kesme ta tula ile yaplm muhkem dvarl, kurun rtl tek ve byk kubbeli, son cemaat yeri dar ve ak, bunun st dzlk, alt da tavanldr, minberi sde, kadro ii ve namaza aktr. Hoca eref, kz adna Fatih devrinde yaptrmtr. 1500 den son raki kaytlarda vakflarnn mtevellisi var. 1279 H. - 1860 da esasl bir tamir grmtr [ 1 ]. Karsnda ayn ad tayan bir okul vardr. Cami yaps tipinde ve kubbeli iken son zamanlarda, kub beyi altta brakarak, gizliyerek stne ahap br bina yapld, nnde bir kubbecik vard, sahipleri mezar ve kitabelerini kaldrmak hatasna dtler. Binann 979 H. de yapldn bildirmekteydi [ 2 ]. Buras hsameddin muallimhanesi idi. Son hocalarndan Esat efendi muhterem bir zatt. V/108 - Sleyman elebi okulu: Fkrk okulu arkasndaki b yk avll ahap bina eskiden Ahmed Gazzi tekkesi idi. 1114 H.-1703 de Gazzelv Ahmed tarafndan yaptrlmtr. Kap stnde bir levha da Gldeste sahibi Beli smail efendinin tekke iin bir manzumesi var imi, imdi yoktur. Avldaki tamir kitabesinin tarihidir. 1232 H. Ahmet Ga^zi: Vezirlerden birinin olu olup Gazzede doi>nu, 18 yanda muhaddis (Hadis bilgini) olmu Msr Camlul-ezherde 30 sene ders okutmu, trl yerlerde dolatktan sonra Bursa'ya gelmi bu dergh yaptrmtr. 1739 da vefat etm itir. Bunun Abdllatif isminde bir olu var ki (Ravzatlmflihn) atl bir kita bnda, Bursal byklerin hal tercemelerini yazmtr. Dier bir olu Mustafa Nesib olup eser sahibi imi 1787 de vefat ile tekkeye gmlm [ 3 ]. V/109 - kurnal (Veledi vezir) camii ve civar: Pnarbann dousunda, Hseyin alan osas bandaki camidir. Minarasi krk kesme ta-tuladan yaplm mazbut dvarl, son cemaat yeri k[ 1 ] Ariv A 81 S .l l A/23 S. 267 C/103 S. 12 A 132 S. 30 ( 2 ) Mirat- Bursa, da kitabe yazl, [ 3 1 Sicilli Osman S. 220 den sonra Gldeste 173, 153 Osmanh mellifleri C, ! S 139

83

k ve tavanl, minbersiz, kitabesizdir. Veziri Olu Mehmet efen dinin camiye vakfiyesi var [ 1 ], yapl tarihi tesbit edilmedi, yalnz Bayezid II devrinde Erdebil sofularn Rumeliye yolladklar zaman alm bir mcahid ( Uzeyr olu ) var bura ile ilgili gr nr, alttaki cami de babas (Uzeyr-Vezir) olur [ 2 ]. cami mezarl nda byk bir servi ile ilemeli tal mezar (Hamza bali sene 933 H.) 1526 tarihlidir. (Kitabe No. 54). Camiin batsnda, iki mezarlktan doudaki knn alt ucun da zarif bir eme vardr. U byk kurnadan daara bol akan bir suyu bulunan bu emenin ayna ta kitabesiz, bir mermerdir. emenin nndeki nar, yolun ortasnda kainmi eski bir aatr ( Boy 2 ). narn nnde pnarba suyunun ikinci taksim deposu kefeke ve muntazam olup eski bir devir mimarisi eseri olduu zannn verir. V/110 Eskici Mehmed dede mezar ve bir kmbet : Veledi veziriden Tahtakaleye doru inerken sadaki kmbet, kap ve penereleri yok, dvarlar kefeke ve kaln, kubbesinin kenarlan kalm, st km, iinde mihrap ve mezar izleri yok, bir muallimhane zannedilir. Yannda birka mezar vardrki biri Eskici Mehmet dede diye mehur zata isnat edilir, kitabesi de onu gsterir, fakat Gldeste haberine gre ftade ile ilgili olan Maksem deirmenlerinin yannda olacaktr. Mezar tanda Aziz Mahmud Hdaiyi irad eden ve 988 de ve fat ettii bildirilen Eskici Mehmed dede Amasyal olup Bursaya gelmi Abdlmmin mescidi yannda ikamet etmi, bazan Bezastanda ticaret yapm, bazan sanatn islemi, ok defa da mistik hayata dalm, ilerini terketmi. ftade ile mistik mnasebetlerine ait menkbeleri oktur. 1028 H. de lmtr [ 3 ]. V/111 - Veziri camii - Minareli, kurun rtl kubbelidir. Dou kenarndaki haziresinde 993, 960 tarihli mezar talan vardr. Murad II. adamlarndan (Vezir Uzeyr) e ait olduu anlalyor. V/112 - Ba brahim : A - Cami : Kesme sert ta ve tula ile yaplm drt salam dvar stnde byk ve kurun rtl kub[ 1 ] Evkaf defter 5 S. 136 ( 2 I k paa zade tarihi S. 266 ( 3 1 Baldrzade tarihi S. 17

 84 beli, kefeke tatan minaresinin klah da ayn tarzda yf-plm, kitabesi yok, zarif bir minberi var, kadro d ve namaza kapahdr ( PL. No. 7 ). B - nnde ravak yerine geni ve byk medrese ( veya zaviye ) vardr, fakat kubbe leri km, ayaklar ve kemerleri kalm tr. Ca mi byk bahe iinde dir, birok mezar da bulunan bu sahann do u tarafnda Ba Hac brahimin mezar bulun maktadr (Kitabe No.56) Bu tccar Molla Fenari ile mnasebeti ok olan Abdal Mehmed ile ok ilgilidir, baz kaytlara gre onun camiini de bu yaptrm [ 1 ]. Birok menkbeleri riva yet edilir, vefat 896-1491 dir. C - Hamam; Camiin tA < i B a t J t ' n bitiiinde yksek ve kiremit rtl kubbesi ile gz eker, kesme ta-tuladan yaplmtr 1420 de vakfedilmi [2]. imdi dokuma fabrikasdr. Biraz kuzeyde, geni bahedeki bina Karaba tekkesi idi, edip baz zatlarn mezarlar oradadr [ 3 ].
t A M ' i

V/113 - Sivasiler mescidi ve birinci tah tal: Sivasiler mahalle sinde dereye yakn yerde st ahap mescid Sivasiler mescididir, ahap bir minaresi var, kitabe ve haziresi yok, namaza aktr. Bu at ile anlan mahalle eski ise de mescid hakknda bilgi yokrur [4], [ 1 ] Gldeste, yadigr emsi Abdal Mehmed bahsi. [ 2 ] Hamamlar, ariv B/47 S/111, B/163 S. 96 [ 3 ] Yadigr- emsi baslmam nshas (Mellifin olu Fahameddindedir.) { 4 ] Ariv A/2 S. 44 . sene 872 H.

 85 Mescidin biraz stnde, evlerin bittii yerdeki boluk birinci tahtal (ardak) mescidi yeridir, bina dereye gitm itir. Yanl olarak imdi Birinci tahtal ad Sivasiler mescidi iin kullanlmaktadr. Bu civarda bir Rufai dergh da varm [ 1 ]. V/114 - Veli emeddin cam ii: Lisenin biraz dousunda, mina reli, minberii, sert ta ile yaplm dvarl, st ahap ve yerli ki remidi ile rtldr. Kblesindeki mezarlardan biri camii yaptran Veli emeddine aittir, tanda 875 H. - 1479 tarihi okunmaktadr. Dier bir mezar da Yahni kapan evldndan birine aittir. ( Kitabe No. 57). Bu camiyi yaptran adna Veli emeddin dendii gibi ilk imamlarndan mtesavvf mehur Yahni kapana isnatla Yahni kapan da derler. Zelzeleden sonraki tamirde kubbesi kaldrlm, Veli Semettin, Mfessir, bilgin, vz hulefasndan Haan hocann halifesi, vaz dur. Kendi el yazmas bir mecmuas da dktan sonra 875 H. - 1470 de vefat ile tr [ 2 ]. bir zat olup Emir Sultan ve tefsricilii ile mehur varm, bu camii yaptr camisi yanna gmlm

V/115 - Erkek Lisesi : Birka pavyondan ibaret olan okulun kaps karsndaki tedrisat binas kgir, iki katla, st ahap zemini mermer bir binadr, dershane ve lboratuvarlar da iindedir. Batda yatakhane, yemekhane, kuzeyde hamam bulunmaktadr. Bu bina yerinde Akif paa kona varm, buras satn alnm, 1883 da ilk defa idadi ad ile okul alm , iki sene sonra bu gnk binann yaplmasna balanm tr, 1903 de yatakhane ve yemekhane ksmlar 1911 de hamam yaplmtr ( Res. No. 16 ) Asl binann yaplmas 1891 de tamamlanm, al treni yaplmtr. Okula 1892 de Rdiye ksm katlm , 1911 de Mlki Sultan 1923 de Lise olmu. Bugn 540 mevcutlu 36 retmeni! mkem mel bir lisedir [ 3 ], Mdr Rifat Tokgz kimya retm e nidir. V/116 Kz Lisesi: Mahkeme hamam karsnda kgir, st ahap gzel bir okuldur. Yatakhaneleri karda, ayr bir binadadr. Bu gn okul binas, bodrum saylmamak zere bir katl olarak [ 1 ] Glzar- rfan, Gldeste S. 206 [ 2 J Atik muhasebe defteri S. 75 sene 1275, Gldeste S. 197, [ 3 ] Trkiyede Orta retim Haan li Ycel S. 513, Nilfer mecmuas 52, S. 1324 Hdavendigr salnamesi.

 86 1854 de yaplm, st kat 1924 1925 te sonrada da batdaki pavyon yaplmtr. Okul binas imdiye kadar trl ilerde kullanlm : 1854 de erkek rdiyesi, 1892 de mlki dd, rdiye talebesi ile birlemi ddi ina halindeyken,, ,sonra ikisi birden km, nas rdiyesi olmu, 1911 de bu okul Mal hatun okulu adn alm. Bir aralk im diki hkmet binalar yerindeki Nilfer hatun ile birletirilerek K ato lik kilisesinde Darlmuallimat ad ile 1916 da bugnk okulun nvesi meydana gelm i, 1920 de kaldrlm fakat smail Hakk isminde bir zat Kz sanayi mektebi ad altnda yaatmya muvaffak olmu tur. Yunanlar binay hastahane olarak kullandklar srada talebe imdiki mdr binasnda kalm [ 1 ] 26 Eyll 1949 da Kz Lisesi olmutur. Mdr inasi Onurkandr 400 ksur rencisi 42 ret meni var. V/117 - brahim paa cam ii: Kz retmen oklu karsnda, minareli, kurun rtl tek kubbeli, kesme sert ta-tula ile yapl m dvarlar Osmanl mimarisinin gzel modellerindendir. Son cemaat yerinin st tavan ve ahap, n ince tahta parmaklkl, sde minberli, kadro ii ve namaza aktr. Yaptran andarl b rahim paadr, camiye Mahkeme, Hoca Muslihuddin camii de derler, vakf kaytlarnda bu isimler de var [ 2 ]. V/118 - brahim paa - mahkeme - hamam : Camiin karsnda, emsali gibi byk ve katl kubbeli, ikinci kubbesi beton birinci kiremit, dvarlar kesme kefeke-tugla ile yaplm, ilek ift bir hamamdr, biri kullanmyor nnde byk nar aa (Boy 2), dibin deki eme eski ve tipik eme iken son zamanlarda yeniletirildi. Hamm andarl Hayrettin paa o. brahim paa yaptrmtr, vakfiyesi 825 H.-1421 olduuna gre o tarihlerde yaplm olur. Vakfiyede, gelirin cami ve imarete tahsis edildii (m aret neresi?) parasnn nerelere ve nasl sarfedileceine dair tefarruatl izahat vardr [ 3 ]. brahim paa, Timur vakasnda bulunmu, Ali paadan sonra kazasker, Amasyada vali. elebi Mehmed zamannda vezir, Murad [ 1 ] Trkiyede Orta retim S. 615, Hudavendigr salname si 1315-1313. { 2 ] Medar- emsi-emeddin Ulusoy yazarn orijinal nshas. [ 3 ] Evkaf defter 5 S. 163 Hamamlar-Kmil Kepei o.

87

devrinde sadrazam 1429 de vefat iie znikteki mezar na g m l m tr [ 1 ]. Hoca zade Muslhuddine gel ince, ad Salih olu Y u s u f olu Muslhuddin Must af a dr. B a b as zengin bir t c c a r olduu ve d et zere zenginlere H oc a dendiinden buna Hoc az ad e denmitir. B a basnn izni olmadan Hzr beg ve A y a s l u dan o ku mu mderris 35 yanda ka zasker , E di rn e ve stanbul kad s , sonra znik k ad ve mderrisi. B ur s a Sult an mderrisi Fat ihin h oc as ve nihayet 1487 de v ef at ile [ 2 ]. Emirsultun camii bat dvarna yakn g ml mtr ( K i t a b e No. 58 ). Hzr beg kendisi iin A kl selime m r a ca a t edin,, dermi. Fat ihin arzusu zerini. Gazali ve bni R d n Te ha f t l fe l s i fe lerine ka r l k bir nc T e h a f t atl kit ab ile i&lm leminde byk hret ka za n m t r [ 3 ]. Hzr b e g e g el i nc e, Nasreddin hocann torunlarndan. Y ld r m mderrisi Molla Y e g n in damad, Sult an Y e i l medresesi,, m derrisi, stanbulun f ethinden sonra oraya kad olmu zattr. 1462 de l mtr [ 4 ]. V/119 - Fransz k i l i s e s i : Hoca Ali zade camiinin kar s nda kgir, mihrap ve minber ks mlar ayr od ac kl ar halinde, st ahap ve Marsilya kiremidi ile rtl, dier kiliselere benzemiyen bir binadr, Fr er ve srlere ait binalar bulunduu gibi hasta bak yari de var idi. imdi mabet ksm a kt r, 19 c< yz yl eseri zanne dilir. Fransz kuionis iin Pir Emir arkasnda bir mezarlk vardr. V/120 - Hoca Ali zade c a m i i : K e s m e sert t a ve tula ile y a plm, st t e k ve kurun byk kubbeli camidir. nnde zeri ahap ve ki remi t rtl son c e ma a t yeri, ince tahta pa r m ak l k ile kapal d r. S d e minberli ve kadro ii, namaza a kt r. kaps stnde m ermer t a t aki kitabesi Hoca Ali olu Hac m e r t a r a fndan 843 H. - 1439 da yapld bildirilmektedir ( K i t a b e No. 59) 1863 de S e t b a byk yangn dereyi a t lam son c e ma a t yerini [ 1 ] Sicilli Osmani S. 491, znik Bur sa tarihi S. 139 Ariv A/34 S. 79 [ 2 ] Evi i bl e mabellesindedir. Ariv A 6 S. 34 sene 893 H. f 3 ] zmirli smail Hakknn niversite dersleri notlar, k paa z a de' ta ri hi S. 203 l ' e r c m e i aka ik li meri di S. 140 I i I S i r ' 0;-r>f"i 'i.

 88 yakm, sonradan tamir edilmi [ 1 ] Dou ney ve batsn kaplyan haziresinde ok zarif mezar talar vardr. Batdakilerinden birinde ( Hoca Ali olu Hoca mer sene 914 ), doudakinde Hoca Ali olu hoca Ahmed sene 943 H.) yazldr (Kitabe No. 60). Camiin d kaps bitiiindeki eme, sonradan yenilenmi ve mermer bir plkaya Kitabe yazlm (No. 61) (Hdavendigr eyaleti miri paann zevcesine ait olduu) bildirilmektedir. V/121 - Hoca Ali zade ilk okulu : Atatrk ilk okuludur. Eski Osmanl yap tarz olan kefeke tula iilii taklid edilerek yapl mak istenmi, fakat tula yerine kullanlan boya binay ok boz mutur. Bat yzndeki balkon zerine yerletirilmi kitabe ( No. 62 ) ( Hoca Ali zade vafk mektebi senesi 1331 - 1333 1914) olduunu ifade eder, yerinde Hoca Ali zadenin Muallimhanesi vard. Biri zemin kat olmak zere ahap demeli iki katldr, st Avrupa kiremidi ile rtldr. V124 - Veledi harir cam ii: Lisenin tam arkasndaki camidir. st kurun rtl tek kubbeli, Fatih devri emirlerinin cami ve minareleri tipinde bir yap, minaresinin klh yuvarlak denecek kadar sivir, kesme set ta ve tula ile yaplm, keleri kubbeye balayan i ksmda istalaktid yerine ke zarif ss yaplm, benzeri hemen bulunmyan bir mesciddir. Son cemaat yeri ionoz kubbedir. Dvarlar baz yerlerinde b* yk atlaklklar peyda etmi, byk zelzelrden yklmadan kalm olduu anlalyor, kblesindeki mezarlnda bulunan talar zeyn tadr, yazszdr. Fatih devri adamlarndan Veledi Harir (pek olu)' adnda bir zat, biraz aada bulunan Akbyk adnn bu mescidi yaptrm. VI 125 - Akbyk t rbesi; Camiden biraz aa inince kendi ad n tayan cadde zerinde, yksek ve yal servinin yannde ahap bir trbedir. indeki ahap lahid Akbyk mezardr. Buras kendi si sa iken satn alp oturduu evi imi, dvarlarnda renkli caml al pencereler eski devrin kalntlardr. Bu zatn ismi Ahmed emeddiidir, Hac Bayram Veli bendelerindendir. 841 H. 1537 de ikinci Murat kendisine Yeniehir kyleriden birini vermi, zengin olmu, fakat ehemmiyet vermemi, mistik yaam. Bir hadiseden f 1 ] G ld er te S, 131 H.i5yc~i. Y^nfrniar - K.

89 -

dolay daima a k ^ a la gezermi. stanbulun zabtnda Akyetnfeddin ile beraber bulunmutur, Orada Sultan Ahmed de namna bir mahalle vardr. kinci Bayezid zamannda vefat etmitir [ 1 ] Trbenin karsndaki kk mezarlkta bir takm mezarlar da ha vardr aradaki servi aac pek byktr. Akbyk caddesinde, Nalbant oluna dnen yerde kedeki ev eski evlerin en salam kalanlarndandr. A ltta iki ev daha var. VI/126 Sarrafiye m edresesi: Akbyk trbesinin altnda, d di van ile iki odas kalm bir binadr. Kesme kefeke - tula ile yaplmtr. Fatih devrinde erazi mukatalarnn bir ksmn tutan Bursal bir tccarn yaptrd anlalyor [ 2 ]. VI/127 - eker hoca camii ve trbe: Ulu camiin tam arkasnda ykselen camidir, Kesme sert ta ve tuladan yaplm, kurun r tl byk kubbeli, minberli, kitabesiz, kadro d ve namaza ak tr. Son cemaat yerinin st tavan, kurun rtl dzlktr. Kblesinde kgir bir trbe var, dou divan tepesindeki kitabecikte ( No. 63 ) ( Mehmed seyyid Ali sene 878 ) 1493 kayt edil mektedir. 889 H. tarihli mahkeme kararlar arasnda eker hocann torununun torununa ait kararlara raslandna gre, eker Hoca Hdavendigr veya Yldrm devri adamlarndan olacak [ 3 ]. VI 128 - Msr dergh: Ulucamiin tam kblesinde, eker hoca camii nnde idi. Msri Niyazinin delleti ile 1080 H.-1676 da yapt rlmtr. Msri Niyazi, Malatyann Soanc zadeler ailesinden olup 1623 de domu, Msr Camiul-ezherde okumu, seyahatlardan sonra Uakta Sinah- mmiye intisab etmi ve Bursaya gelerek yerle mitir. eker Hoca muallimhanesinde ders ve vazna gelenlerin kalabalk olmas sebebile halkm yardm ile bu tekke yaplm, Msrinin tavsiyesine uyan Aptal elebi Nilfer ay zerindeki Ap tal kprsn, ayn tavsiyelere uyan Amca zade Hseyin de nebey [ 1 ] Tercmei akaik li mecidi S. 126 Yadigr emsi S. 202, Baldr zade tarihi S. 15 k paa zade tarihi S. 135, 202 [ 2 ] Ariv A/22 S. 40, 41 sene 919 H. (1513). [ 3 ] Ariv
S e k e r hoca)

A '4 S. 32

(Mevlna baba Yunus

bin baba Hamid

90

medresesini (imdi Konserve fabrikas) yaptrm. Her iki eserin yaplmasna Msri sebep olmutur. Msri sonradan stanbul, Rodos V. S. seyahat etmi, Limni adasnda menfi iken 1701 de vefat et mitir, mezar oradadr [ 1 ]. Mezarlnda bu zatn ailesi efradn dan , bazlar ile mehur air Sohfi ve Zaikin mezarlar bulunmak tadr. (Divanlar Fahameddin Ulusaydadr). Vl/129 - Nasuh paa hamam: Setba kprs yaknnda, yk sek ve katl kubbeli, kiremit rtl, tek kalm, ilek ve zarif bir hamamdr. Kesme kefeke-tula ile pek dzgn yaplmtr. Vaktile ift iken tamirinin masrafndan kanlarak biri kaldrlmtr. Asl ad Mesih paadr, Nasuh adn tayan baba oul iki zat uzun mddet mtevellilik ettiklerinden bu at yanl kalmtr. Fatihin vezir ve Sadrazam Abdullah olu Mesih paa, Gelibo ludaki camiine gelir olarak yaptrmak zere Bursaya bir vekil yollam, yaptrdktan sonra o zat vekil tayn etmitir. Mesih pa ann salnda yaplan bu ilerin tarihi 889 H.-1485 dir [ 2 ]. Bu mahalleye daha o zaman ( Hokadem m akram avi) derlermi Hamamn tam arkasnda yol ortasndaki geni dzlkte ayn ad tayan kgir bir mescid vard. VI/130 - Hoca Tayyib camii - Nasuh paa hamamnn altndaki camidir. Minare erefesinin altna sralanm aynalar bulunduu iin ( Aynal cami ) de derler. ift Kubbeli, birincisinin yars son cemaat yerini tekil ediyor. Kasnaklarnn alt yksek ve sekiz yzldr, her taraf kesme sert ta ve krmz harla yaplmtr. Kubbelerin st yerli kiremidi delidir. Heyeti umumiyesi ile Bursada ei bulunmyan bir anttr, minberi var, kitabesi yok, kad ro d vfc namaza kapaldr. Halk Koca tabib der, fakat sicillerde Hoca Tayyib geer. Bu mescide ait 872 H.-1467 tarihli bir mahkeme karar [ 3 ] bulundu una gre Fatih devri eseri olacaktr. VI/131 - Haclar cam ii: Hkmet binalarnn arkasnda, imdiki milli ktphana olan camidir, st kurun rtl tek kubbeli, mi nareli, kesme sert ta ile tuladan yaplm, d kap zerinde yksek dvar knts kefeke ve tula iiliinin en gzel yapsdr [ 1 ] Glzar- Msri, yadigr ems baslmam ksm S. 338 emseddin Ulusoy [ 2 ] Hamamlar, Ariv A '40 S. 88, A 58 S. 133 f 3 ] Ariv A l Say. 4 sene 867

 91 camiye ayr bir heybet veriyor. Son cemaat yeri tonozdur. D kap stAde, yksekte silik kitabesinde ( No. 64 ) Tccar Bakka Sinann 871 (1467) de yap trd bildirilmektedir. 1860 da esasl tamir grm [ 1 ]. Cami nnde byk bir eme var, mermer olan byk tandaki, kitabesinde ible zade Mehmed efendinin yaptrd ifade edilmekte dir, (Kitrbe No. 65). emenin karsnda kedeki ev de eskidir. Defterdarlk bina s arkasnda. Nasuh paa hamam soka bandaki dvara yerle tirilmi byk mermer tataki kitabe ( No, 66 ) bu tekkenin tami ri olan 1210 H. 1795 tarihini gstermektedir. Buras Telli tekke dedikleri yerdir. inde Ulucami ktphanesini kuran Mnzevi Abdallah efendinin mezar olacak. imdi Karaeyh camii iinde bulu nan ktphanede 1201 H. - 1786 tarihli 8 satr talik ve el yazma vakfiyesinin asl bulunmaktadr. V M 32 - Cumhuriyet a la n : Hkmet binalar ile Atatrk andnn bulunduu alandr. Gzel bir bahe iinde byk bir mermer kaideye bastrlm at stnda Atatrkn jsker elbisesile ve tabii byklkte, parma ile baty iaret eder durumda heykeli bulun maktadr. Kaidede tarihi szler var, harfler yeni Trk harfleridir (Kitabe No. 67) (Res. No. 17) Gemlik yolu banda Ah med Vefik paann tiyatrosu vard [ 2 ], VI/133 - Hkmet binalar ve bankalarn bazs: Cumhuriyet alannda en douda Defterdarlk, batya doru Adliye, Vilyet ve zel muhasebe, postahane, en nihayette ahs mal olan apartmanda bankas. Andn karsnda Halkevi, dousunda da Ziraat ban kas var, hepsi modern binalardr, ilk drd zel idarenindir. VI/134 - Karaeyh cam ii: Haclar camiinin tam benzeridir, genel ktphane olarak kullanlmaktadr, Fatihten evvelki devrin mimarisi olarak grnyor, kitabesi de yoktur. Vaktile minare di binde bir mezar vard. Cami 1550 de vardr [ 3 ]. Yolun banda, imdiki Otobs dura yerinde Alboyaclar hamam vard. VI/135 - Kterinin m ezar: Belediyenin gneyinde ose kena[ 1 ] Ariv A/28. 457 A 23 S. 15 atik muhasebe defteri. { 2 ] Bursa Gazetesi. 9 Terin evvel - Kasm - 1322 I 3 j Ariv A 58 S. 25

 92 rnda bir evin altnda demir parmaklk arasnda grlen mezardr. 807 H. 1404 de vefat eden Mehmed Kteriye aittir (Kitabe Na.68) Bu zat rann Kter kasabasnda domu, Bursada yerlemi meczuplardan imi [ 1 ]. Bursada ilk Karagz oyunu bu zata isnad edilir. Halkevi yerinde Alaca mescid vard, o sokan ad mescid sebebile idi. V/136 - Nalbant olu ca m ii: Kendi ad ile anlan mahalledeki camidir. Kesme sert ta ve tuladan yaplm, byk tek ve kur un rtl kubbeli, son cemaat yeri var, st dz ve kur un rtldr. Minareli, minberli namaza ak ve kadro dahilidir. Yaptran Yldrmn nalbant bas olan bir zat olduu sylenmek tedir, tevsik edemedim 1455 de mahalle ve cami vardr [ 2 ]. Camiin dousunda muallimhanesi son zamanlara kadar okul olarak kullanld. Yannda bir de basit trbesi varm. VI 137 - ehrekst camii ve Parsbey t rbesi: Cami moloz ta la yaplm, zemin ve tavan ahap bir son cemaat yeri var, namaz sahas da ayn ekildedir.. Minareli, minberli, namaza kapaldr. Camiin kblesinde Pars bey trbesi bulunmaktadr. Bu kgir trbe nin ahap kubbeli tavannn st at ve yerli kiremididir. inde tek ahap lahit var. Kapnn d stnde mermer taa yazlm tek satr kitabe bir duadan ibarettir, isim ve tarih yoktur. Kap nndeki mezarlardan birinde 975 hiri tarihi okunuyor, isim yok tur. ehrekst mahallesinde zaviye sahibi [ 3 ] olan Pars bey, Abdullah olu Bedreddin Mahmud beydir. kinci Murad devrinde yaam, cami ve zaviyeyi yapm 945 H.- 1445 tarihli vakfiyesi vardr. ehrekstden geen Gkdere stnde byk bir kpr var m, 1467 de bunun tamiri iin be bin ake vakf edilmi (Acem lerdeki byk Abdal kprsnn inasna da 5000 sarfedildii d nlmeli !..) [ 4 ] VI/138 - Hoca lyas ilk okulu: ehrekstnn batsnda kgir ilk okul olup Osmanl devrinin ilk okullarndandr. Hoca lyas muallimhanesi yerine yaplm bir okuldur. [ 1 ] Gldeste S. 226, Tercmei akaik li Mecid S . 45, fik paa zade tarihi S. 200, Baldr zade tarih S. 73 l 2 ] Ariv A/l S. 23, A/199 S. 5 B/257 S. 63 [ 3 ] Ariv A/58 S. 16, [ 4 1 A '2 S. 19 sene 872 H, (1469).

 93 Bu okulun bat karsnda, kede saak altndaki tula knt lar ile grnen bina Dinlendi (tbni Kazaz) mescidi idi. VI/139 - Pirin han ve ham am : Bu mehur hann st km hemen tamamen yklm , alt odalar kullanlmakta, kuzey dvartarmn stnde kemerler ile gneyindeki st odalar ksmen kalm, doudaki muhteem kaps devrinin hanlar modelini verecek gibi ssl, salam, stnde kitabe yeri var fakat konmam. inde mes cidi yklm, odalar dierleri gibi ahslarndr. Vaktile st katta 40, alt katta 38 oda varmi, tamamen ticaret maksadile yaplmtr. Kap nnde douya uzanan iki sra sara dkkn var imi, imdi de ksmen var, dierleri baka dkknlar olmu, bunlarn hepsi kck tonozlardr, iki tarafta sekizer tane olan bu tonozla rn sonucular bozulmutur. Gneydeki ilk tonoz dkkn ile han arasnda bugn bir kemer var, oradan yol hann arkasna dner, bu kemerin mukabilinde, kapnn kuzeyinde de bir kemer izi kal m tr, oradan, biraz aadaki hamam kaplarna gidilir. Hamam ift olarak yaplm, birinin kaps aralk iindedir. Buradan giri lince bir ift kubbenin kasnak alt istalktidlerin envan verir. Bursa hamamlarnn en gzeli burasdr. Dier kaps Cumhuriyet caddesinedir, bu evvelki kadar zarif deildir. Tavuk pazar denen yerdeki bu hamam Murad II yaptrmtr [ 1 ]. Pirin hann kinci Bayezid stanbuldaki camiine gelir olsun diye yaptrm tr. Mimarlar stad Sultan ah olu Yakub ah ile Ab dullah olu Alidir, yap 1508 Haziranda bitmitir [ 2 ]. Hann dnndeki sara dkknlar 925 H. de yanm, Han 1524 de 36 bin akeya icara verilmitir. Trl zamanda stndeki kurun lar kaldrlm, kiremit ve at haline getirilmitir. Bugnk harap hali 1854 zelzelesinin iidir, ondan sonra esasli bir tamir grmemitir. Hann kaps nnde iki, daha ilerde, byk cadde ortasnda da bir tane byk nar vardr ( Boy 2 ). VI/140 - pek han: imdi Paytoncular han deye anlan bu eser de evvelki kadar byk, odalarnn bir ou harap olmu, kullanlan[ 1 ] Ariv B/94 S. 4 Bir kaytl ( Suk makiyan ) deniyor S. 7, Hamamlar [ 2 ] A 18 S. 6 Hanlar - Kmil kepeciolu

 94 lan da vardr. Avl ortasndaki adrvann mescid altnda olmas mmkn, nk, baka mescid izi yoktur. Kap douyadr. Kap karsna gelen dvarlarda tektk Y eil cami inileri yerletirilmi, kemerler pek zarif sivri tepeli Osmanl kemerleridir. (Res. 15) Hann isim leri: Sultan han, ipek han, eski ipek handir. ele bi Sultan Mehmed tarafndan camiine gelir olarak yaptrlm, se nesi ve mimar belli olmamakla beraber hann alt tarafnda cami, medrese ve han bulunan ve Yeil blokunun mimar Hac vaz pa ann eseri olmas hatra gelmektedir. 1555 de tamir edilmi, 1590 da orada ikam et edenlerden birinin terekesi iin mahkemeye ba vurulmu ve karar alnm olduuna gre han sadece ticeret iin deil, ayn zamanda ikamet edenler de varm, st ve alt odalandan 70 tanesi icara verilmi, 8 i kalm sene 1818 olduuna gre bykl dnlsn [ 1 ]. Etraftaki arya Hac vaz ars denmekteymi [ 2 ]. VI/141 - San c Sungur camii; pek hannn arkasndaki trbeli evdir. eyhlislm Esir Mehmed ef. tamir etm i, Esirnin tarih manzumesi (Kitabe No. 69) nin tarihi 1681 dir. Mahalle eskidir [3]. Vl/142 - Gazi Timurta paann mezar ve mescidi ; akr ha mam karsnda, kk iki servinin bulunduu yerde mezar var; biri " iz i Timurta paanndr. Hadiseler yznden trbesi yaplma dan kaim olan paann mezarna nisbeten yeni bir ta konmu. Yaz satr olup 805-1403 tarihinde len Gazi Timurta paann mezar olduunu ifade etmektedir ( Kitabe No. 70 ) Trbe 1949 da Vali Haim cann gayretile yapld. Paann yaptrd cami, mezarnn alt tarafnda byk narn yanndayd, ahap dvarlar moloz tala yaplm, minaresiz, min bersiz, kitabesizdi. Esasen oktan beri kapal ve anbar halindeyken mimari deeri grlmedi, yol iin istimlk edildi, yklnca temel lerinde adi moloz tatan baka birey grlmedi. Paann Badem li kynde de zaviye ve mescidi varm, bugn yok. Bu zat [ 1 ( 2 [ 3 tarihi, Hudavendigrn nl emirlerindendir. Rumeli seferine

] Hanlar - Kmil Kepeciolu 1 Ariv A/132 S. 230 sene 965 H. Hanlar. ] Ariv A/2 S. 44, 1302 Hdavendigr salnamesi, znik-Bursa Memduh Turgut S. 144.

95

giderken Sakarya subas olarak kalm, kosva muharebesinde bu-, lunmu olduu anlalyor. Bir aralk beylerbeyi, vezir olmu, T i mur vakasndan sonra sa ve Mehmed elebilerin Ulubadda yaptklar savata Isa elebinin veziri imi. Taraf yenilince hizmet isi ile birlikte kaarken kendi at terkisinde gtrd hizmeti sinin ihanetine uram ve hanerlenmitir. elebi Mehmed haber dar olmu, getirilirken lmtr ( sene 1403 ) [ 1 ] Bu Timurta paay, Omurbey, Oru bey, Yahi beylerin babas olan Kara Timurta paa ile kartrmamal, o kendi adn tayan cami yannda medfundur. Bu civara rapazar derler. VI/143 - Haydarpaa ars : Kfecilerle bakrclar ars ara snda ksmen ahap bir hadr. Dou ve bat kaplarnn stnde mermer taa yazlm birer kitabede ( ary Haydarpaa sene 1305 ) 1889 yazldr. Bakrclar arsnn dou ucunda da bir nar vardr (Boy 3). Kfeciler ars iinde Vali Ahmet Mnir paann yaptrd bir eme var, kitabesinde 1313 H. (1897 M.) okunmaktadr. VI/144 - Mftlk ve Mahkeme ( Vzyye ) medresesi: lucamiin bat karsndaki ahap bina mftlktr. 1854 byk zel zelesinden nce bu bina yerinde bir muallimhane (lk okul) varm, oraya mft suyu da getirilmi, fakat hareketten sonra bunlarn hep si yok olmu, yerine ancak bu gnk ahap bina yaplmtr [ 2 ], Bu binann hemen bat bitiiinde Mahkeme veya Vaziyye denen medresnin 10 odas ahap, gneydeki byk dershanesi kgir ve st kubbe ve kiremit rtldr. Yldrmn yaptrd bildiri liyor [ 3 ], Vl/145 - Kapan han: Tuzcular arkasnda, bugn muazzam ka ps ile galeri antresi ve iki tarafnda altl stl bir ka tonoz kubbeli o'dalar kalm, yanlarna sonradan ahap odalor eklenmi byk handr. Kapdan gneye doru uzanan byk divan Reit [ 1 ] Osmanl tarihi - -Uzun arl C. I S. 157, 176, 300 Neri S. 246, Mneccim ba C. 3 S. 316, Zbbetlvekayi der belde-i celile-i Bursa Solak zade tarihi S. 93, Uluda dergisi-Kmil Kepeciolu Say 51-52. Ariv A/23 S. 201, A/20 S. 319. [ 2 1 Bernardn Kapluce rislesi S, 154 deprem 14 cem aziyelev el 1271 (Ariv C 109 S. 25) ( ^ ] m i k Bursa <?rihi S 4 i 156 Ariv B'29 S 91

 96 Mfimtaz paa Ulucami-akr hamam arasndaki byk caddeyi a t srada blnm, han paralanm, gney divan Gngrmez camii karsndan douya doru gzel nara kadar uzanmaktayd, son zamanlarda yol geniletilirken bu dvar temelleri de meydana kmt. Hann kaps altnda demir parmakl pek gzel, suyu bol bir pmarba emesi vardr. Kapnn kuzey st odasnda o devirden kalma byk bir kantar ve okkalar bulunmaktayd, odun ekisine benzeyen bu kantar mzeye kaldrttk. Son zamana kadar Y a kapan,, adn tard. Hdavendigr yaptrm tr [ 1 ]. Bu VI/146 - Daan gz han: Kapan hannn kaps karsndayd. han byk zelzeleden sonra yanm, yklm ve yok olmu.

VI/147 - Bal bey han : Alt Krkmerdivenin kuzeyinde grlen kemerli oda kalntlardr, odalarn bazs deitirilerek snak ha line getirilm itir. Han Hamzabey olu Balinin yaptrd anlal yor [ 2 ], Mamafih sicillerde trbesi hemen stnde bulunan Oku baba (Nusret)in odalar da bulunduu kaydediliyor, odalarla bu han karm aktadr. tfaiye garajnn karsnda, srtta byk kilise vard. Bursann kurtuluunda Rumlar yaktlar. VI/148 - akr hamam: ra pazar mevkiinde kendi adn tayan ift bir hamamdr. Biri kadnlara dieri erkeklere mah sustur. Kesme tala ilenmi, kubbelerinin st kiremit ile rtl dr. Byk zelzeleler ve yangnlara tahamml etmi, muhkem ve ilek bir hamamdr. kinci Murad zamannda Bursada Suba bulunan Abdullah o lu akr aa tarafndan yaptrlm tr. stanbul-Silivridcki imaret ve zaviyesine gelir olarak vakfetmitir [ 3 ]. Bu zat stanbulun zabtnda komutanlk etmi, 1466 da Bursada Mahkemenin gvendii bir adamdr. Vefat edince Silivriye gml mtr. Trl yerde alt camii bir okul ve bir zaviye yaptrm, hayr sever bir zattr [ 4 ]. Bu devirde buralarda Sultan Muradn yaptrd bir hamam-

[ 1 ] Hanlar Kmil Kepeciolu [ 2 J Kmil Kepeci olu I 3 ] Hamamlar r 4 ) Sicli Omani C, 2. S. 62, A ri v B/94 S. 3, 7 A '2 S. 147

91

dan bahediliyor, yeri belli deildir [ 1 ]. nebey tarafndan Tahtakale lebi Sultan hamam civarnda da bir hamam var imiy, Murad paa yaptrlm, [ 2 ] onunu da yeri belli deildir. Buna hamam da derlermi. Bu civara Tahtakale derler. e Mehmet zamanndanberi en eski vakfiyelerde gryoruz.

Vl/149 - Hac Sevin m escidi: Pnarba-tahtakale arasnda kes me ta-tuladan yaplm dzgn dvarl, kurun rtl tek kub beli, minaresiz, minbersiz kitabesiz mesciddir. Kubbesi kurun r tldr. Ba Hac Sevin isminde bir Tccar yaptrm tr, 900 H.-1496 da tamir edilmitir [ 3 ]. VI/150 nebey bloku : A - Eb ahme cam ii; Hamamn kblesindeki byk ev cami idi. 890 H. de yaplm tr [ 4 ] B - nebey ham am : Tek ve ilek olan bu hamam emsali gibi dir. Ahmed avu (veya nebey suba) yaptrm, gelirini de ahadet camiine vakfetmi, imdi bir ahsn maldr [ 5 ]. C - nebey m edresesi: Hamamn arkasndaki konserve fabrikas olan yerdir. Bir ka basamak merdivenle kldktan sonra sada yksek ktphanesi, karda dershanesi ve yanlarnda odalar ile muhkem bir anttr. Odalarnn st vaktile kurun iken imdi ah ap ve kiremit rtldr, yalnz ktpahane ile dershanenin st kurunludur. Amcazade Hseyin elebi, Msri derghnn kurucusu Msri Niyazi mensuplarndan olup derghn yaplmasna nakden yardm etmek istemi fakat lzum kalmadn bildiren Niyazinin tavsi yesi zerine bu medreseyi yaptrmtr [ 6 ] Senesi 1085 H. 1674 dr. Sadrazam Fazl Ahmed paann amcas tamir ettirdiinden o ad almtr D - Kk nebey m edresesi: nebey medresesinin karsndaki st dkknnn arkasnda dokuma fabrikas ile evlerin yerindedir, imdi kesme kefeke - tuladan yaplm bir divan salam ve dz[ [ [ [ [ ( 1 2 3 4 5 6 ] ] 1 i ] ] Hamamlar Fazlullah paa vakfiyesi, asl nsha Hseyin Kocabatadr. Ariv A '40 S. 374 Ariv A/23 S. 40 Hamamlar. Devvar ems emseddin Ulusoyun kendi yazs S. 16

98

gndr. Bunu yaptran Mft Ah med paa isminde bir zat oldu undan kendi ismini t a r. Bu zat mehur bilgin Hzr b e g in olu olup [ 1 ] 927 H. - 1523 de v e f a t ile zeynilere gmlmt r. nebey suba burada bir hamam ve bir medrese ya pt rm , f a k a t h a n g i s i ? K a r a m a n ky dei rmeni bunun va kf imi [ x ] nebey subas Fel ekddi n olu olup K o s v a dan T i mu r v a k asna ka da r btn saval arda bulunmu, elebil er zamannda S le yma n elebi ile E d i r n e ye git mi , sa elebi t a ra f na ge m i , bu e h za d e ler sava nda ehid olmutur [ 2 ] De erl i bir komu ta n ,ve diplo mat olduu k adar da h ay rsever bir zattr. B a ke s ir dc T e k e kc'y civarnda kendi adn t a yan k m b e t t e gml'idr. B ir de K a r a nebey vardr ki Y l d r m da [ 3 ], imdi yoktur. bir medres e yapm

Mirahur zade nebey adnda bri var ki servetinin hepsini c a m i ye v akf et mi t ir . Ebi ah me mescidinin onun olmas ihtimali k u v vetlidir [ 4 ]. VI 151 - T a h t a k a l e Y o u r t veya Bayezid paa han ile c i v a r : T a h t a k a l e denen bu gnk yerde bir t akm han bakyyeieri vardr, nebey hamam kars ndan P e k m e han-Taliir Siitmen yahanesi ssl nar ile evrilir. Y a h a n e nnde pek zarif, sivri t epesi Osmanl k e mor le i \ardi. i; lar.fmdn da be iane ol <:;/ l tonoz dkk.in bulrmnklay'.i. Avls ivindo trl boyda IK (anr nardan baka yeni yaplm ar, dousunda asl vaziyetini muhafaza eden bellar dur maktad r. A n c a k gney ve dousunda baz p a r a l a n ka l m olan bu byk han elebi M eh m ed in ba veziri Bayezid paa Y o u r t han diye y a p trmtr. Sicil lerde Han- Bayezid paa fi t a ht e l - k a l a,, deniyor [ 5 ). Fazlullah paann vakfiyesinde bu civarda bulunan bir takn dk knl ar O mu rb eyd en satn alnm ve Emir sultandaki medrese [ 1 J Baldrzade tarihi A 40 S. 114 T c r c m e i ak a i k S. 197 [ \
f [

] k paa zade tarihi S. 81 Ariv A 8 S. 24

22. ' S g <;t

f 2 ] Sicilli Osmani S. 448

' I r ! f3 n -> ta>-!hi " ) i i O r m a i'i r

[ 5 ] A/172 S

A/111 S. 174 K.?-'r*us* b n S. 12;>5

94

ve camisi nc vakfedilmi olduu da tarihi 833 H. 1429 dur [ 1 ].

bildirilnektedii-, vakfiyesinin

Bayezid paa Hamzabeyin kardei, ve elebi Mehmedin ba veziri dir, Orha n cami K a r a m a n olu t arafndan yakldktan sonra elebi Meiimed t arafndan bu Sadrazam,, n nezaretinde tamir edilmi olduu Or ha n ki ta b esi nde yazldr. Mecnun dede c a m i i : T a h t a k a l e hannn batsnda, minareli, s t a h a k ve kiremit, kgi r ve eski bir mesciddir. Y a n n d a laziresindeki iki mezardan birisi 977 f { .- 1571 tarihli ve Nasuhi B a y e z i d e aittir. kincisinde yazl ta yoktur. Buna gre cami bu tarihten nce yap lm olduu anlalyor, mimari orijinallii ol makla b e r a ber Osma nl devrinin eski bir anddr. K a d r o ddr, a k r lamamn yaptran a k r a a nn Mecnun Mehmed dede namna nisbefle ya pt rd anlalyor, Hamamdaki livliya kurnas da bu meczub msavv f adnadr. Mecnun Mehmed dede, kardei O.sman dede gibi m t e sa vv f ve menk bel eri ok zikredilen bir zattr [ 2 ], aslan karamanl d r, ayzamanda bilgin ve mderris imi, 1625 de vefat ile mescidi yanna gml m, Camiin bat bitiiinde birde medrese vardr, k e s me kef e k e - t u l a dvarl, ahap bina bir evdir. Vakt il e bir zaviye ol ar ak yaplm, Kurunlu olu brahim medreseye evirmi olduundan kendi adn tair, vakfiycsirn l.Trili 1218 H. !8()' dr. VI 152 - (^rn-z raniii : T a h t ak al e hannn k/c) bitiiindi' tek ve kgi r kubbesinin st byk plaka kiremit ile rtl, son c em a a t yeri sonradan ekl enmi ahap bir '^ipadr. Minare, minber, kit abe yok, kadro d ve namaza kapaldr. Ba t bitiindeki mezarlarda 844 tarihlileri var, kap nndeki mezarn ta nda ( Banii hazelmescid Abdullah efendi rulin fatiha sene 970 ) yazldr. Bu kabir kit abesi ne gre camii bu zat yaptr^ initir, f a ka t mimarisi, kubbesinin i ve d grnd ile haziresinde kan ilk devir inileri Y o u r t hannn dvarnn buna gre deimesi, yapy daha geri k ar ma k t a d r . Cami nnde yal bir nar ( Boy 1 ), yannda zarif f aka t kita[ 1 ] K o c a b a Hseyinde deri stne aslndan. f 2 ] Baldrzade S. 172 Gldeste S. 12 ^ yazlm. vakfiyyesinin

 100 besii bir pnarbafi emesi vardr. Biraz yukarda, tahtakale boazmdaki mar ehrimizin en zarif biimli mardr ( Boy 2 ), Tuz cular ars banda iki (Boy 3), Ulucami kesinde, yol zerinde bir ( Boy 3 ), Gngrmezin altndaki ( Boy 2 ) nar daha vardr. narlarn bir hizada bulunmas eski yolun buradan getiini hatrlatr. VI 153 - Ulucami ve civar : ehrin ortasnda, 20 kubbesi, b yk iki minaresi, beyaz rengi ile heybetli durLn camidir. Herbiri drt keli olmak zere 12 ayak stnde, hemen hemen birbirine eit kubbelerinden ortadakinin st caml, altnda byk adrvan onun etraf maksurelerdir. ( PL. 8 ) Mihrab ve bat minarenin nn deki kubbe kasnaklarnn altn daki pantantifler orijinaldir. Mih rabn zinetli yazlar, istalktidleri gzeldir. zeri siyaha bo yanm ceviz aandan pek za rif oymalarla yaplm olan min berin dnyada ei yoktur, kaps stndeki kitabesinin tarihi 802 H. (1398) dir, (No. 71) Yldrm , Bayezidin emri ile yapldn ifade eder, sanatkrnn imzas sa kenarndadr. Mezzin mahfili U ll 956 H. (1549) da yaplm, Yeni ehirli air Rahmi Civanm tarih manzumesi merdiven altnda ayak zerine yal boya ile yazlmtr ( Kitabe No. 72) [ 1 J. Yekpare inermerden olan takrs 1231 (1815) de yaplm (Kilabe No. 73). Bat minaresi ift yolludur biri cami iine dieri dar-alr, k tnn d yzndeki kitabe minarenin Yldrm Bayezidn emri ile yapldn bildirir (K itab e No. 74). Daima ak duran kapdan doudakinin kanatlar minber yapsndadr. Avl kapsnn do usundaki saati BursalI Hafz brahimin 1241 (1825) de yapm ol* duu zerinde vazldr. Hnkr mahfelinin alt Ulucami ktpha nesi di. Sabit veya levha olarak 192 tane yaz vardr. Hepsi me hur hattatlarn eseridir. Hi bir camide byle yaz aheserleri bukadar toplanm deildir. Batdaki byk tura bir hadistir, tarihi 1192 H. (1778)dir. Cezayirli ktip zadenin yazsdr. Hnkr mahfeli yann1 J Ltifi tezkiresi S. 163, Gldeste S. 468.

101

da altnlanm ( Ve iza hakemtm. ) levhas Sultan Mahmud II nin esefidir (Kitabe No. 75). Difer yazlar Mehmed efik, Abdlfettah gribi sanatkrlarn eserleridir. 300 sene nce de byle yazlarla ssl imi [ Camii
1

]. Bayezid yaptrmtr. ta 1399 da bitmitir.

Yldrm

Al treninde Molla Fenari ve Emir Sultan da bulunmular. lk imamlg[in Somuncu Baba ( eyh Hamid ) yapmtr. Mimar Ali Neccar olacak. Yldrm Nibolu savanda ald ganimet malla rn buraya haircam. Timur Ordular Bursay istil edince Ulu ca mii ahr yapmlar, giderken de yakmlardr. Camiin nemli tami ri 1854 depreminden sonra yaplmtr o tamirde usta ve amele mas raf hari 9 yk kuru harcanm (bir yk yz bin kuru veya ake eder.) Minarelerin hlhlar ahap ve kurun rtl iken 1889 yang nnda yanm, sonra bugnk kgir ekle sokulutur. [ 2 ] (Res. 18) Camiin ilk inas bittikten sonra varna yerletikleri anlalyor [ 3 ]. Beyehirliler gelip, cami ci

Cami avlsnda adrvan vardr, yanlardaki iki bynn mimar kymeti yok, ortadaki zariftir. Vali Mnir paa tarafndan 1313 H. (1895) de yapld kitabesinden anlalyor (Nu. 76). Dou kapsnn nnde Homdi hatun medresesi vard. Bu hatun elebi Sultan Mehmedin torunudur, medresenin tarihi 892 H. (1486) dr. Kitabe ta (No. 77) mzededir. Musalla talarnn karsnda da Esediye medresesi vard, imdi yaptran Arslan bey olu hac vazn mezar oradadr (No. 78). Mftln altnda Vaizye med[ 1 ] Evliya elebi seyahatnamesi C. 2 S. 13. Kk Asya-arlTeksiye C. I, S. 230 [ 2 ] Tacttevaril C. I S. 145, [ 3 ] A/102 S. 61 188 Solak zade S. 62 Ariv A/10 S. 311 sene 899 A/19 S. 15, 28 sene 809, A/ 94 S. 35 sene 975 A/97 S . 8 6 . A/99 S. 37, vakflarda Atik muhasebe defteri S. 3. 10, 11, 200 C 103 S. 25, 105 Baslmak ze re hazr bulunan (Ulucami) atl eserimizde fazla bilgi bulunur.

102

resesini Y ld r m ya pt rm [ 1 ] stndeki hellar ( P L . 9) ori j in al dir. Ca mi k e si nd ek i inili e m e yenidir, (sene 1902). inileri K t a h y a maldr. VI 154 - eng l h a m a m : Cami a y l s nn d ndadr. Y a v uz S e l i m in yapt rd syleniyorsa da o k nc eden mevc ud oldu u anla lyor (157 de onarlm), Yldrinii Ulucami iin vakfdr [ 2 ]. VI 155 - B e l e d i y e : Orha n camii k a r snda kendine mahsus yap tarz ile gze arpan binadr. Ahap, dolma a a lar ara s tula ile doldurulmu, aalar n n zeri krmz boyal, kiremit le rtl, byk salonlu bir binadr. 1879 da ya p l m , m i mar kalf as K ta h ya l e hbender di r. Byk H C L A JI /\ ^ 'j salonu 1902 de ya p lm [ 3 | . B u r s a da B el ediye t ek i l t 1867 dc yap lm , lar ve b a k a . b a k a t e k i l t varm VI/156 - Or ha n bloku : Cami : ki byk kubbe, cenanlar zerinde birer ikinci d erec ede k u bb ed en b a ka k k ravak kubbeleri, t ek minaresi, di yarl arndaki t a ve tula ile olan hususi yaps ile gze arpan e s ki bir mabettir. S a a k l a r n d a k i tula kntlarla divarlara yapln.'j zarif rozetler ilk devir T r k mimarisinin gze! bir modelidir. Son c em a a t yeri olan ravaklar n yan t araflarnda birer mer mer stun zerine k on mu Bizans taklidi bal klar zerine dayanan Osmanl kemerleri iyi bir a h en k vermekt ed i r. Ra v ak la r n alt tula deli d demir p ar ma kl kl a evrilidir, ( Res 19) K ap s zerindeki kit abesi (No. 79) camiin Or ha n emrile 740 H. (1339) da yapldn ve K a r a m a n olunun ya kt n el eb i Mehmedin emrile ba vezir B ayazid paann idaresinde 820 H. (1417 m.) de yenil ener ek t amir edildii bildirilmektedir. C a mi ayl s ndaki ad r vann mermer dvariarnn st inilerle yaplm gzel bir eserciktir, st ahap at ve kurun rtl idi. a d rv an n yannda e h r i m i [ 1 1 Ariv B/29 S. 91 [ 2 ] Ha m am la r Ar i v B/94 S. 42 [ 3 ] Bursa vil.yeti salnamesi 19/7, S, 47 ondan nce k a d

 103
zm en ya h bir narj vardr ( Boy 1) ii dkkn ol ar ak kullan lmi tr. bo ve uzun mddet bir

Camiin iki yan odalarndan ba t da ki O rha n, H a r a o l u, H s e yin elebi ( inebey ) ktphaneleridir, d oudaki Umum k t p ha ne deposudur. Ei bulunmyan ve bir ksm da melliflerinin el yazmas olan kitaplarn ou (smail H a kk n n eserleri ve k i t a b mza kaynak olan dier kitapl ar, hemen ou el yazmas olarak) bu orhan k tpha nesi nde bni unmaktadrl ar. Cami byk zelzelede o k harap olmu. S on ra da n bir k a defa tamir edilmi, R e i t paann t amiri esnasnda, ev vel ce bulunmyan dou kaps a lm t r, son tamirler (1904) de olmutur [ 1 ], a drvanda yenilenmitir. V M 5 7 - m a r e t : Belediyeni n kuzey yesinde gsterilen imaret burasdr. bahesi nnde idi. V a k f i

VI 158 - Emir Bey,, h a n : Ulucamiin dou minaresi dibinde, imdi bir ksm Va k f la r ve su idarelerinin bulunduu binadr. Alt odalar! birer t ic ar et ha n e, st ka t odalarnn ou harap olmu, kalan birer depo, avlsnda bir adrvan ile iki nar ( Boy 2) vardr, Orhan, hli oian bu yerlere bu eserleri ya pt rm ak suretile ehir dar e k m e k istemi. Eserlerin et raf na da bir dvar ekmi . IJst taraf taki l a k a p iie alt taki Demi rka p o devrin ad ol acak. Uzun avlda Attarlar ve Sandki^lar ar s olarak o devirde hazrlan mtr f 2 ). 1518 tarihine kadar hann ad Bez/.az alik, eski bazzazistan imi, Ulucami minaresine bitiik yerde ahrlar varm, cami ve minareler yaplrken y k lm ve yeri doldurulmutur. VI 159 - Orhan h a m a m : Ko/a hannn bat bitiiinde harap iki kubbe ile ilikler, aynal ar dedikleri hazr elbise ma a za s nn bulunduu byk binadr. Ba t ve jney kaplar ilk yapl zaman kaps nlp basit ve s al aml n muhafaza et mekt edir ler . .A-ynal ;>r. kaps u/erinde pek eski ve avl.tmyan kilitler gz r ( kDiek I e<l r. Orhan i^a/inin B u r s a da I I 1 -'1 Terine' -' t i
\ - v ''! ; ? . - '^ 'it t '. 't r >

yapirdiij

ilk hamam, Hisardaki l.uiMi

eski

vc ?"' Nl-r'n

B>>"n vc Hiida-

[ ^ I B '"ra mecmuas S

l . e '.;C c^l'! Ta;h= Osrsan enc 1 Osrr.nnb !r>mr'! S ed at Cetinta

104 hamamdr, kincisi burasdr ki geliri Hisarda Saat kulesi /annda ki medresesine tahsis edilmitir [ 1 ] Vl/160 - Koza han : Ulucami ile Orhan arasndaki byk handr. Ahr ve depolar dou bitiiindeki ikinci bir han gibi olan ksmdr. Avlsnda alt advan st mescid, ortada bir mermer stunun baladnn istalakdit ssleri arasndan adrvann suyu akar. Mescid son zamanlarda Eski eserleri sevenler kurumunun,, deletile Kozahan tccarlar tarafndan ta mir edildi ve asl vaziyeti olan kubbesi de yaplarak kurun dendi, (PL. No. 10) Mescidi ile beraber han kinci Bayezid 1490 da stanbuldaki camiine gelir olarak yaptrmtr, bugn de ehrimi zin en nde tic'aret merkezidir [ 2 ]. VI; 161 - Fidan han; Koza hannn ku zey dousundaki byk handr, kaps g neye, arya alr, douya alan kaps nn dnda ahrlar ve depolar varm, yerine yeni hal binalar yapld. Hann or tas dierleri gibi avldr, ortasnda bir adrvan var, etrafnda yuvarlak stunlar ile kuzey tarafnda merdiven basamaklar (V. mimor Bedri Khtan) kalm, belli k Bu adrvann st de mesrirl imi. Hann st kat ok harap olmu, dou taraf ilikler, gney odalar depolar ve alt kat odalar birer ticarethanedir. st katta 70, altta 75 oda ve 18 mahzen varm. Fatihin Sadrazam Mahmud paaya isnad idilir [ 3 ]. Hann ahrlarnn bulunduu yerin biraz ilersinde, evvelce geni bir saha iken imdiki hal yerinde ( Tuzpazar cammii batsnda ) Kervansaraylar vnrm [ 4 J, yanm yklmr, yeni binalarn ina snda byk temel talar ve byk tula ile yaplm bloklar kmaetadr. [ 1 ] Hamamlar - Kmil Kepeciolu [ 2 ] Bursa koza han ye mescidi atl kitap, Kzm Baykal [ 3 ] Hanlar atl kitapla brahim paa denir. [ 4 ] Omurbey camiinde, diyarda yazl vakfiye

105

__________________________

Kapal ar Ulucamiin kuzeyinden koza han kapsna kadar uzanan birinci ksm, Tonoz dkknlarile bugnn kapal arsdr, zeri ahap, uzun bir tonoz kubbedir. Koza han kapsndan Tuzpapar cammii hizasna kadar ikinci ve nc k> sralar da vard ayr iki zamanda yandlar. VI/ 162 - Demirkap ars: Orhan hamam batsndan inen yol, ary geer, Erturul camiine kadar uzanr. Bu demirkap arsnn iki tarafnda han ve bezastanlar sralanr. Vl/163 - Geyve han: Demirkap arsnn ortasndadr, ve g ney odalarndan bir ksm demir kaplar ile asln muhafaza etmek tedir. Ayak ve kemerleri salam, tonoz kubbeli odalarndan do udaki mescididir. elebi Sultan Mehmed tarafndan Yeil camiine gelir olarak yaptrlm 1646 da mescidi ile bir takm odalar tamir edilmi son radan kurunlar alnarak kiremit olmutur { 1 ] VI/164 - Bezzazistan: Kavaflar ars altnda, doudan batya uzanan iki sra kurun rtl 1 0 tane kubbeli yerdir. i geni bir sahadr. Drt tarafnda drt kaps var, gneydekinin stnde taa kabartma krk kfi-nesih yaz ile bir kelimei tevhid kitabesi yer letirilmi, bat kaps zerine boya ile eski harflerle Bazestan yazlmtr. Yldrm tarafndan Bezzazistan olarak ve mimar belli deildir f 2 ]. yeptrlm fakat tarihi

Vl/165 - Gelincik ve Sipahi arlar: Bedestann altnda, kazazhane boaz hizas imdi ak bir ardr, son zamanlara kadar st ahap rtl olan bu ar Gelincik arsdr [ 3 ]. Bat ucunda kefeke-tuladan yaplm byk bir kemerden kuzeye ilerleyince bir ka kubbeli st karun rtl, geni mobil[ 1 ] Hanlar-Kmil Kepeciolu

7]

Rvkaf defterlerinde H an vaz vakfiyesi

6 uk-i

[ 3 ] Sicillerin ilk ciltlerinde muhtelif yerde (fi u-ya geer, A 8 S, 60 sene 914

gelincik)

106
ye ars Sipahi a r s rlr. ( P L .

11 ) V a k l i l c

bu <,;try;t p n r a l c l

vc ayn byklkt e bir ar daha vard, 1300 H. den sonra alan C u m huriyet caddesi sebebile buras ve p er em b e hamamn n bir ksm ke s il mitir [ 1 ]. 830 H. 1426 da bural ar da ayn maksat larla kurulmu ar lar varm: vazpaa camii bats saralar K a r a c a Ali beye ait dkknl ar, Sultan Mehmed evkaf , yolun dousl boy un ca dkknlar, Bayezid Bezzazi st an S o f pazar, Nec c ar lar ars V. S . [2]. Vl/166 - Hac vaz paa camii medrese ve han : Pirin han kars nda, ose ortasndaki narn dousundaki camidir. Buna T a v u k p a zar camii de derler. Basit yapl, s a aklar n n gney t ar a f ta olanlar e s k i liini muhafaza ettii gibi basit gr nen minaresinin erefe alt da gzel mihrapc klarla ilemeli eski devrin paralardr Cami st ahap ve k i r e mittir. Byk . zelzeleden medresesi ile beraber ok zarar grdnden [Y. mimar Bedri Kiktenden) 1860 senesinde 49399 kuru sarfilc? son cema at yeri ile beraber yarn kgi r olarak tamir edilmitir [ 3 ). Cami, Ye i l cami ve trbesinin nzm ve r,km ( Mirmar ) Hac vaz paa tarafndan yaplmtr. Eski ad madiye,, dir [ 4 ]. K a d ro dahili ve namaza aktr. Camiin denirdi. kuzeyinde bir de medresesi vard. madiye mcdre.>esi

Camiin arkasnda kemerleri kalmtr.

I va zpa a nn han vard, bugn baz dvar ve

[ 1 ] 1278 tarihli Bursa haritas [ 2 ] vaz paann vakfiyyesi (Evkafta) [ 3 ] Ariv C. 103 S. 9 sene 1280 H, [ 4 ] Ivai paa vakfiyyesi

 107
Dou kuzeyinde K a r a c a A l i nin K a r a c a b e y han, kars nda da kubazlar han var imi [ 1 ]. VI 167 - Ert urul camii : Spahi arsnn arkasnda, kgir, s t ahap ve kiremit, t e k minareli, minberli kitabesiz kadro ii ve n amaza a kt r. Dou bitiiinde yksek, har ile ilenmi bir k a bir var, m ez a r t a l a n yazl deildir. Bu mezar Yldrm B a y e zi d in olu E rt ur ula aittir. Y ldrmn Sivas hakimi K ad Brhaneddin ile o r u m da ya pt s avat a Kr kdili mde lm, Cenazesi buraya getir ilmitir. Mescidi Erturul yapt rmt r [ 2 ] 1550, 1860 da esasl tamir gren mescid kubbesiz kalmtr. Vl/168 - K a t r h a n : Ertur ul camii arkasnda yalnz harap kemer i kalm olan handr. Haan paa ad ile anlan Sa rr af Mustafa ya pt r m. 1485 de senelii yirmi alt bin ak a ya icara verilmi [ 3 ]. Vl/169 - Tuz h a n ; Tuz pazar camiinin gneyinde, uzun a r dan gelen yol zerinde, yalnz kaps grlen handr. Dierlerinden ufak, ortasnda mescidi yok, odalarndan bazlar ka p l a r, ba z l a rnda eski kpler de bulunmaktadr. Ti murt a paa olu Omur bey tarafndan 1454 de vakfedilmitir. st ka t nda 18 oda ait ka tnda 17 deposu varm [ 4 ]. Vl/170 - Tuzpazar c a m i i ; Dilimli t ek minaresi ve kurun r t l t ek kubbesi ile uzaktan gz eken camidir. K ap s douda, son c ema at yeri tonoz ve zeri de kurunludur. K ap s zerinde yk sek d iv an ikinci Murad devri camilerinin benzeri gzelliktedir, kesme ta ve t ul adand r, minberli, kitabesiz, kadro ii ve namaza a kt r. Kblesinde kitabesi bulunmyan bir mezar var, k i me ait olduu belli deildir (Res. 22). Bu camii yaptran hakk nda kesin bilgi veren vesika ol mamakla beraber 1479 da Ali bey t arafndan yaptrtid bildirilmektedir. Y a p tarz devri hakk nda bilgi verebilir: pln, ilenilii, bilhassa dilimli minaresi Ahmed Dai camisinin t ama men ayndr, onun k a ps zerindeki ki ta b e onun 1471 tarihinde yapldm bildirmek[ 1 ] Hanlar - K mil K epec io l u [ 2 ] Usul mimarii Osman , k paa zade tarihi S. 74, Ariv A 58 S. 12 C/103 S. 12, B '29 S. 51 1278 Haritas [ 3 ] Hanlar. I 4 ) Hanlar, Omur bey camiinde dvardnki vakfiyye

 108 ~ tedir. Bunun da o zaman ve hatta plm olmas hatra gelmektedir. onun mimtli tarafndan ya

Bu Tuzpazart camii yannda bir de Muallimhane varm, Sebzi Mehmed efendi isminde mellif bir mderris 1687 de vefat ile bu ci vara gmlm [ 1 ], mrettep divan da bulunan bu zatn mezar ile muallimhanenin yeri belli deildir. VI/171 - Hayrettin paa minaresi: Tuzpazar camiinin dousunda tek kalm minaredir. Tula iiliinin zarif bir modelidir. Bu mi nare ile yklm olan camii andarl kara Halil Hayrettin,, paa yaptrmtr. Bu zat batan Bilecik, sonra znik kads, Orhan olu Sleyman paa ile beraber Rnmeliye gemi olan zattr, 1387 de lm znike gmlmtr [ 2 ]. andarllar soyunun hizmeti oktur. VI/172 - Nalnclar hamam: Tuzpazar camiinin gney dou sunda caddenin gney bitiiinde byk bir anttr. Bir ksm e kerci fabrika ve dkkn, arkasndaki ksmlar depo ve ilikler dir. 1853 e kadar ift olarak duran bu hamam nedense tek kalm bu gn asl hizmetini grmemektedir. Birinci Murad tarafndan ift olarak yaplm, Timur vakasndan sonra Bursaya emir olan Sleyman elebi bu hamamda zevk ve safaya dalm, bu itibarla tarihi bir hamam oluyor [ 3 ]. VI/173 - ukur Ktahya han,,: Nalnclar hamam nnde, kaps caddeye alan, bat ve kuzeyindeki alt ve st kat odalar dardan salam olarak grlen, kesme ta ve tuladan yaplm binadr, dier tarafnn odalar ile mescidi yok, oralarda asl vazi yetini kaybetmi olan bu han Yldrm Bayezidin damad Emir sultan vakfdr [ 4 ], bu gn ticaret erbab tarafndan trl iler iin kullanlmaktadr, dierleri gibi ehasn mal olmutur. VI/174 - Simke camii: Tuzpazarndan Atatrk caddesine kan yol kenarnda minaresiz kurun rtl tek kubbeli, son cemaat ye ri ahap ve st kiremit iken son zamanlarda odalar haline gelmi kitabesiz minbersiz, satlm anbar olarak kullanyor. Dvariar kes me ta-tula ile yaplm yap tarzna baklrsa Fatih devri eserlerinin benzeridir, devri ile yaptran kesin olarak bilinemedi, [ [ ( [ 1 2 3 4 ] ] ] ] Osmanl mellifleri 229 k paa zade tarihi S. 188 Hamamlar, Bursa tarihi Klavuzu S. 199 Hanlar, Ariv B 124 S. 49

109

Koza hanna Simke, Srmake han dendii gibi bunada bu ad verilmekte oldugruna gre han ile ilgili veya o devir tccarlar nn yapt eser olacaktr. Dousunda Simke dede dedikleri bir mezar vardr. VI/175 erafeddin paa camii: Baklar (Okular) ars iin* de tek, kurun rtl yksek kubbeli, eski tulalarla yaplm zarif minareli camidir. Son cemaat yeri kk ve ahap, kap st g zel istalaktitli, dvarlar kesme sert ta ve tuladan yaplm kitabesiz sde minberii, kadro ii ve namaza aktr. Murad II emirlerinden erafeddin paann yaptrd anlalyor 1694, 1757 de tamir edilmi. Yannda okuma odalar da varm, imdi yoktur [ 1 ] D kaps yanndaki terkos emesinin kitabesinde 1336-1916 da Ahmed Faik isminde bir zatn bu emeyi yaptrd bildirilmek tedir. emenin arkasnda bir mezar vardr; ba ucu ta iki yz n gstermek iin iki tane yaplm yzlerinde erafeddin paa ol duu ve 1312 tarihi yazldr (Kitabe No. 80). Mezar yenidir. Cami haziresinde 1655 de len air Vadinin mezar olacak, bu air latifeler syleyen ikinci bir Nasreddin hoca imi [ 2 ]. VI/176 - Kara kdi mescidi ve tekke: Ayn ad tayan mahal lede, st soyulmu, krk minareli bir kubbe grnr, imdi bu halile bir evdir. Kubbe yaps ve dvarlar Fatih devri eseri oldu unu anlatr. Kara kdi ve Kara kedi ekli ile yazl mahalle isim leri Fatih devrinde vardr. 1603 de yanndaki ahap evlerle tekke halini almtr [ 3 ]. Vl/177 - Yiit khne camii: Tahl karakolu karsnda, tek ve st kurun rtl kubbeli, minareli, minberii, kadro ii ve nama za ak camidir. Kaps stnde bulunan yksek dvar knts ehrimizde ei bulunmyan gzellikte, kk mihrapklar ve pen cere ssleri sralanm, tula ve kefeke iiliinin zarif bir modeli dir. kaps zerindeki istilaktit ssleri zariflii arttrmaktadr. ki tarafl tonoz kubbeler son cemaat yeridir. ( [ [ var 1 ] Ar. B 94 S. 7,110, Sicilli Osmani 139 A/3 S. 144 B/122S.59 2 ] Baldrzade S. 244 3 ] Ar. A/2 S. 193 ve Bursa mahalleleri - N. Kseolu, Devemsi-emseddin lu.soy.

110

Camiin bat bit ii indeki hazirede camii yaptran bn i y i i t in mezar vardr. MeZar t alar oymal ve ssl, kitabelidir. sene 853 H. (1449) ( Ki. No. 81). Y i i t k h ne, bn-i a b khne atlarna 872, 897 H. tarihli sicillerde rasladmz gbi camiye baz eyler v a k f edildiini bildiren ka yt la ra da raslyoruz [ 1 ] Bu hesaba g re cami ikinci Murad devri eseridir. Mezar yan ndaki byk it le nb ek a a c da en yal a a lar dand r. V I , 178 - E s ki ve yeni tahl h a n l a r : Tah l Ka ra kol un un hemen bit ii indeki eski tahlda a ra ba c l ar n atlyeleri bul unmakt ad r. Anadoluya sevkedi len ar abalar n hepsi hsmen bu han ile civarnda yap lma kt ad r. 1906 da alan Cumh ur i yet osesi bu hann hemen ort as nda n g e m i han ikiye blm, gneyde kalan ksmlarnda uncu dk knl ar vardr. K e odalarndan bir tanesi iki katl mst ekil bir bina vaziyetindedir. Ara ba c l ar n al t ikinci ksm ha rap, alt ka t kullanlyor, k a ra ko lu n bitiii olan t ar af ndaki st k a t r es to reye model v e r e c e k vaziyette ol duka sal amdr. Hann ortasnda b ir ka nar var ( B o y 3), Bu hana eskiden Y e n i Ga i l e han,, denirmi, zahire sat yeri imi. Kanuni S l e y ma n n sadrazam Semiz Ali paa tarafndan nptirlmtr. Bu zat 1564 de vefat etmitir. Han 1690 ve 1844 de esa^i t amirler grmt r . [ 2 ] B y k zelzele taribat ndan sonra bu gelmitir. T an d kar akolunun k esi nd ek i ini eme ni n zariflii de g r l me e deer, caddeler a l r ken yaplmtr. Hann batsnda ift ve byk, salam kaplar ile grnen b yk han bugn zahire borsasdr. 1907 de yeni yol yap ld kt an sonra yap l m t r [ 3 ]. VI 179 - Y e n i sanat enstits ve yeri : Ta h l karakolunun alt taraf ndaki yeni binalardr. Buras vaktile d evecil er mezarl idi, b i r ok bilgin ve ediplerin mezarlar burada idi. Enstitnn stnde Haan P aa han ve medresesi vard yaptran mehur Aleddin E sv ed in olu, K a d , vezir, eser sahibi Haan paad Murad 11 d ev rinde lm, mezar medres esi nde idi [ 4 ]. Enstif H de yapld. [ [ [ [ 1 2 3 4 ] ] ] ] A r i v A/2 S. 18, A 199 S. 267, A 5^ S. 20 A 23 S. 90 Hanlar, 12, 14 u ba t 1320 ( 1904 ) Bursa gazetesi Sicilli Osmani C. 2 S. 117, Osmanl mfllifleri 271

 M
VI/180 - - Ti nurta bloku : A - Hamam. Ayn ad tayan bu se mt t eki gazhane binas^dr. K a p s kuzeyde olupst zarif istilaktidlerle ssl, dvarlarn ou eski karakt eri ni kaybet miye yz tutmutur. Kubbeler i bozulmu, i ni ve talar yeni k ap l c a yap l rken R st em paa t arafndan ucuz ca satn al narak oras mamure haline getirilmi, buras bozulmaa t erkedi lmi ti r [ 1 ]. B - Cami : Hamamn d o u s u n d a d r . Minare camiin kap s nn de ve dardadr, t ul adan ilenmi alt a ya k zerine oturmu, k eli bir kaide, stnde yine tula ile ilenmi, byk ve yuvarlak bir eserdir. Ka i des i ini ile kapl imi, bugn mavi renkli eski 'i'ilein baz kalan paralar eski durumunu dndrr, .s itunlan arasndaki adrvan demir parmakl kl arla evrili mermer bir havuzdur. Musluklarndan birinin zerindeki kitabesinde 1303 H. tarihi oku nma kt ad r . Heyeti umumiyesi ile minare ei bulunmyan bir anttr. Camiin yeni e bir son c em aa t yeri var, ii iki cenahl, orta ve ndeki byk ksm, mihrap sahas tonoz, n zarif bir kubbe, hepsinin st ahap ve kiremit, yalnz ortas byk kubbe vaziyetindedir. Mihrap k sm na r ashyan yerdeki kiremitler eski plka tarznda ve oluk kiremitlerdir, dier kiremitler ol duka yenidir. ( PL. 12 ). Camiin clvari n, pencerelerin d t a raflar, kornileri, st ve yanlar ke n d i ne mahsus rozetleri, i ek taklidi ileri tula ilemesinin orij inal modelleridir. Ca nn basit bir minberi var, k i t a b e siz kadro ii, n a ma za aktr.

Y. mimar Bedri Kklen'en

[ 1 ] Ham^mU'.'", Kmil Kep.cciolu,

Kap n n sa t a r a fnda o devre yakn

112

yapda fakat akmyan bir eme vardr. Bir aralk tamir edilmi, mermer bir tamir kitabesi konmu, tarihi 1302 H. (1884) dir. Bat dvarna bitiik mezarlnda by emir Timurta ile baz yaknlarnn mezarlar vardr. Buraya d kapdan girilince, camiin hemen bitiiinde, ssl tal, byk mezar Timurta paann meza rdr. Ba ucu tanda hadisler yazl, ayak ucu tanda tarih! ah siyetini belirten yazlarda paann vefat tarihi oian 806 Ramazan ya zldr (Kitabe No. 82), Olu Ali beyin mezar babasnn yanbandadr. Biraz gneydeki byk, Timurta mezar gibisi. Oru beyin kz Eflame hatundur. Hamam, Timurta adna olu Oru bey tarafndan 1420 den n ce yaptrlmy [ 1 ], vakfiyyesi 823 H. - 1420 dir, camii de dier olu Ali bey yaptrmtr. Eski ekli kubbe iken 1802 tamirinde bu hale gelmitir. Timurta, Yldrm ve Hdavendigrn nl emirlerindendir, Aygut alp olu Kara Ali olu olup Yldrm stanbulun zabtna te vik edendir, Boaz iinde Yldrmn yaptrd hisar bunun teviki ile yaplm, Timur vakasnda byk grevler yapm, bir ok ya ralar almtr. Harpten nce btn mallarn Ktahyada toplam fakat istil zamannda hepsi yama edilmi, vefat edince cami yanna gml mtr [ 2 ). VM81 - Acem reis camii: Timurta ramiinin dousunda, bah eler arasnda kalm camidir, byk tek kubbeli, tuladan rozet ler yaplm yaps itibarile pek zarif ise de her taraf soyulmu, olduka harab olmutur. Tonoz kubbeli son cemaat yeri, kubbe ve dier yerleri ile Zeyniler camiine benzer. Minbersiz, minaresinin yardan fazlas yklm olan bu mescidi Acem reis nami ile mehur hoca Bedreddin Mahmut bin Mehmed isminde bir tccar yaptrmtr, 913 tarihli vakfiyyesinde akarlarna Bekir elebi bin Mehmed paa adnda birisini mtevelli tayin etmi [ 3 ]. Bu kaytlere gre Baye( 1 ] [ 2 ] A/72 S. I ' I A/23 S. Hamamlar kpaa zade tarihi S. 65 90 B/258 S. 70
Ariv AIV\ S , VS', A S

Ar.

B 26 S. 32, A 45 S. 152,
A, 70 S .
3

263 (Bu sicilde -

Ak minare maha!lt_i bu

A 1 ,S. Wl n ise Arab

d e J e , Elmas b L p : e 'e r cjeniycr)

113

zid Veli devri eseri ol ac akt r, kendisi v ef at edince cami yanna gmlm, f aka t bu mezar bu gn yoktur. Cami yannda bir me> zar t a na yazlm tarihsiz bir vakfiyye bulundu, yeri tesbit edilemiyen bu t a mr.eye kaldrld. Biraz daha yukarda birka mezar daha var, bir tanesi 970-1562 tarihlidir, buraya yeni bir t erkos e mesi konmutur. VI 182 - Abdal camii, trbe ve emesi : Sebze halinin tam b a tsnda y k s ek minareli, byk ve b at -dou yan yana bir ift k u b beli, ona gr e geni bir son c em aa t yeri bulunan camidir. st kurun rtldr, k i ta b e ve haziresi yok, minberli, kadro ii ve namaza a kt r. Abdal t r besi -Cami in ka r s nda , bir cami gibi g rnen, kurun rtl, t e k kubbeli , dvarlar tula ilenmi, kaps g ney batyadr. K ap zerindeki kit abesi ok girift bir sls yaz olup trbenin (Mehmed olu sultan Muradn emri ile 854-1450 de) yap l d bildirilmektedir. ( K it a be No. 83). T rbenin dou bitiiindeki eme 1062 H,-1658 de yaplmtr. Ki ta be si nd e bir manzume yazldr ( K it a be No. 84). Cami k ar s nda vaktile bir hazire ( kk mezarlk ) varm ( belki trbenin arkasndad r ) burada byk bilgin ve ediblerin mezarlar bulunmakta imi, imdi hi birisi yoktur. O mezarlardan birisi B a l d r zade Mehmed Selisi efendiye aittir, kitabmzn m him kaynaklarndan biri olan Bald rzade tarihi ( V e f i y a t n a m e ) m ellifidir. Bu zatn dedesi T o k a t ldr, babas ve kendisi Bursada domu vc yetimilerdir. Mehmed Selisi trl yerlerde mderris, ktip, Naib olmu en sonunda Y ld r m medresesinde inzivada iken Vefi yatnamcsi ni yazm, tarihi 1059-l(49 dr, bir sene sonra vefat ile buraya gmlmt r [ 1 | , Orhan kiitiiplancsindeki kitab .slndan Uopyc edilmitir. Ai)dal ramiini, Mak.s- civarndaki rami ve lanan i!e mehur l>av> brahim yaptrm | 2 ] tirbcy! Murad II nin yapt rd k i tabesinden anlalmaktadr. Abdal Mehmed, Murad devri mtesavviflerindendir, hakknda birok menk bel er rivayet edilir ( 3 ]. ( 1 ) Gldeste, Baldrzade S. 90 Hami. I 2 I Gldes te S. 144, 217, Y a d i g r - emsi S. 217, Baldrzade vefiyatnamesi S. 5 I 3 ] a k a i k - Numaniye, Glzar- Suleha ve vef iyat - urefa, Kavzat-il-mflilu'n, Y a d i r - Sem.si, Baldrzade S. 66

 114
Trbenin kuzeyinde Hasrpu dedenin mezar t ek kalm t r, tarihi belli deildir, h akk nda menk bel er sylenir. V M 8 1 - T. Eski - Y e n i hamam ( r d ek l i ) : Bur sada bir han veya hamam yapldktan sonra bir yenisi daha yaplrsa evvelki E s k i - Y e n i , kincisi sa dec e yeni hamam adn alr, Bur as da o e kilde isimlenmitir. Muhtelif kubbeli geni soukluk ve halvetlidir. Bu hamam Y ld r m Bayezid yaptrmya balam, Ti mur v a k as sebebile yarm k alm ve yklmya b alam , elebi Mehmed mstekil olunca t am am l am ve olu Murad ad na va kf et mi t ir [ 1 ]. Hamamn gneyindeki k gi r ma eser zannn verir. hellar da hamam devrinden k a l

VI 182 - T - H o c a Yunus ve Hoca llyas mescitleri ve muallimhan e s i : Aptaln kuzeyinde Ukurlu s o k ak ba nda, dvariar ve at kemerleri mescid yaps eklinde olan ev Hoca Y u nu s mescididir. vlsnda kitabesiz bir ka mezardan baka darda k ede tek kalm bir dier t at a 900 tarihi okunma kta d r. Bu civarda r g p l Abdllatif camii de varm, [ 2 ). imdi yok. Hoca lyas mahallesinde, haritada ev olarak iaretlenen ev de Hoca llyas mescidi idi, dou t arafnda muallimhanesi var idi. Hoca jlyas Murad II devri riralindt ndir. Mescid ve muallimhane y ap mtr [ 3 ]. VI 183 - Pir Ah met muallimhan si : A b d a l n batsnda, ok y a l grnen servinin dibinde Pir Ahmed mezar kuzey bitiiindeki ev de eski bir evdir ; Al pencereler ve oc akt an b aka gen i bir ev pln ile yap lm bina MuaUimhanedir. Servi dibindeki byk mezar yerinde ta yok, yanndaki tanda (Mustafa bin Mahmud) o kunma kta d r, tarihi yoktur, yannda bota kalm bir t a 912 H. -1506 tarihlidir. Dier birinde (Nasuh hoca bin el -hac Ahmed sene 962 H.) okunuyor. Muallimhanenin ilk tamiri 1081-1670 de olmutur. (En eski evlerden biridir) [ 4 ]. VI 184 - T a y a kadn c am i i ; Kendi adn tayan mahallenin b yk camiidir. Son c em aa t yeri yksek ve ahap tavanl, heyeti f 1 ] Hamamlar I I j Ariv A/81 S. 123 A 2 39 sene 872
C

A/33 102

( 3 ]

103 5 s e n e 1276

[ 1 I A r.

B 90 S . fvl

115 -

umumiyesi ile kgi r, st ahap ve kiremittir. ka p s stnde taht aya boya ile ve talik yazlm kitabesi, T a y a hatun camii oldu unu, son msra ( O l a l m a ka m bu hub cami) delleti ile 10621651 de tamir edildiini bildirmektedir. ( Ki t abe No. 85). Bu cami 1426 dan nce elebi Sultan Mehmedin st annesi (Daye) tarafndan zaviye olarak yaptrlm. Kendisi elebi Sultan Mehmed trbesinde medfundur [ 1 J. Cami minberii, kadro iinde ve namaza a kt r. Dou ve gney bitiiindeki mezarlnda 900 tarihli mezarlar bulunduu gibi i lerinde bilgin ve airler de vardr ( Re s m mahlasn kullanan Diyarbakrl airimizle A k ba Mahmud gibi) [ 2 ]. Vl/185 - K e fa n szen c a m i i : Szenler mahallesindeki bu camiin minaresi y k lm , kubbesi k m , dvarlar kes me k e f e k e - tula ile ilenmi dzgn, ok zarif bir cami olduu anlalyor. Y a p t ran belli deil. F a k a t 885 H. tarihli sicillerde bu at var [ 3 ]. Camiin st tarafndaki Szenler sokanda 13 numaral ev ile Kepezl er hannn altnda, k ed ek i ev eski evlerdendir, al ve renkli caml pencerelerle geni plnldrlar. Ayn tip evlere E l m a lk camii yak nlar nda da raslanr, hepsi birbirine benzer, ve hari t alarda yerlerini iaretledim, rn soka ortasnda iki tane birbirine benzer han vardr ( K e pezler hanlar) derler, eskilik ka rakt eri k a l ma m , iinde narlar, vardr (Boy 3) Vl/186 - Hac Mante: Ki remi t i camiinin dousunda, bahel ik iinde bugn kitabeli mezarn yannda idi. Uveys olu hac Mente 1586 da yapt rm [4], t alardan birindekil Beki rol u Mehmed elebi dierinde B ek i r olu Hseyin, ncsnde sadece 983 H.-1575 t a rihi yazldr ( Ki ta be No. 86). Bursa byiclerini yazan btn kitaplarda (Mente zadeler) den bahsedilir, bilgin, edip kad ve bazsda mtesavvf olan bu z at la rn ounun mezar Pnar banda gsterilir, burada olduunu h a ber veren hi yoktur. Bel ki o ailenin yet iti rdii zatlar olabilir. Vl/187 - K i r em i t i camii Hamam: K ir emi t i mahallesinin ucun-

( 1 ] k P a a zade S. 106 A 20 S. 312 ( 2 ] Gldeste S. 156 { 3 ] A/199 S. 236 [ 4 ] A/143 S. 61

116

da birka servi aacnn arasnda kalm, minareli, minberli, kita besiz, eski devrin kgir fakat st ahap ve kiremit olan bir ca midir. Kadro ii ve namaza aktr. Cami iinde bir levha tamir kitabesizdir. (Kitabe No. 87) tarihi 1281-1864 dr. Geni haziresinde birok servi ve mezarlar vardr. Batdaki b yk mezarn banda sadece (Sinan beg) okunuyor. D kap nndeki eme, saak, ayna ta ve tertibi ile eskilii takliden 1330-1913 de yaplmtr. nndeki nar gen, biraz iler deki daha yal grnyor (Boy 1, 2). emeye yakn grnen hamam, birka kubbeli, st soyulmu her taraf muhkem bir ta bloku gibi durmaktadr. Buralarda bir de Sinan Begin byk medresesi (Darlhadis) olacak, fakat yerini bulamadm. Bu eserlerin hepsini Fatihin adamlarndan Pir Mehmed beg olu Sinan beg yaptrmtr. stanbul-Sarahane bandaki ca miyi de o yaptrmtr. Bir aralk Pirin hanna ve Hayrettin paa vakflarna mtevelli de olan bu zat vefat edince buraya gml mtr [ 1 ]. VI 188 - Doan bey mescidi ve mezar; Kendi ad ile anlan mahallede, bir ev haline gelmi olan mescid kgir, saak altndaki knt tulalar ile kendine eken bir evdir. Karsnda, kefeke-tula ile yaplm dvar da medrese bakyyesidir. Mescidin st tarafnda bir ev iinde, etraf beton ile dzeltilmi ok itina gren bir mezar Doan beye aittir ( 2 ]. Doan bey. Yldrmn nl emirlerindendir, 1395 de Nibolu kalesini dmann 130 bin askeri sarmt, bu zat da kaleyi muha faza eden emir imi. Skk vaziyette kaldn gren Yldrm yalnzca kaleye yakn bir yere sokulmu, Babuuna yakr eda ile cevap veren zattr [ 3 ]. Bu civarda karakterini tamaman kaybetmi ev olmu iki mes cid daha var: Mizan olu ve simiti. VI/189 - Hac Yakup mescidi: Doanbeyin tam arkasnda, Fevzi akmak caddesinin i yznde ahap ve kk minareli, kgir. I 1 ] Hamamlar, A 42 S. 129, 131 Sene 950 [ 2 ] Ariv A/20 S. 194 [ 3 ] Solakzade ve dier tarihlerde bu zattan uzun uzadya bahsedilir.

117

st ahap ve kir emit , minbersiz, kitabesiz, namaza a k bir m e s ciddir. D kaps nnde bir oda iinde bir mezar vardr, zerinde kitabesi bulunmyan ta Murad II devri talarnn ssndendir, H a c Y a k u b a isnad edilir, f a ka t t evsik edeme di m. Bu zatn Evliya elebinin dedesi olmas mmkndr [ 1 ). 894 H. - 1488 tarihli sicil lerde bu isim ve mahalleden bahisler var. Mescidin o zamandan ka l m a olmas mmkndr, a n c ak zelzeleler bu hale getirmitir. VI 190 Slkl c a m i i ; if te frnlarn biraz gneyindeki camidir. Minaresi yardan yklm, kgir, st ahap ve kiremit, kitabesiz, minberli, namaza a k bir camidir, kadro ddr. Bat bitiiindeki bahede iki mezar var, birinin ta nda (Mehmed elebi olu Ahmed elebi sene 931 H. 1528) okunmaktad r. Yuna nl ar zamannda bu mezarlar ile cami ok tahrip edilmitir. Son zamanlarda gzelce tamir edildi ve t ek ra r namaza ald. Ya pt ra n kesin olarak biline medii gibi tarihi de belli deildir, yalnz bu mezarlarn sahiplerine isuad ederler, Kanuni devri eseri olduu zannedilir. ifte frnlarn arkasnda. Narl c adde- Slkl yol kavann dousunda minareli, geni bir mescid ve dergh vard. Narh t e k k e denirdi. Caddeye verilen isim buna nisbetledir. T e k k e y i B oz k rh Mehmed emir narh 1680 de yapt rmt r [ 2 ]. Bu dergh mensup larndan birok edip ve air de gelip gemitir. VI/191 - Zafranlk mescidi ve B ek i r dede t r b e s i : Kendi adn ta yan mahalledeki mescid ev olmu, kgir dvariar ve sa ak alt ndaki tula kntlar ile mescid vaziyetini isbat et mekt edir . Y a p t r a n belli deildir mahalle ve mescid 872 H. de var [ 3 ]. Y a nba ndaki trbe ahap ve kiremit rtl, sanduka da ahap, k i t a besi yoktur. Bu zat zakir ve edip msikide stad bir zat olup Zafranlk mescidinde iratlarda bulunmu, 1666 da vefat edince mescidi yanna gmlmt r [ 4 ). VI/192 - Reyhan ucunda, Acemler,, mescidi: Reyha n mahallesinin alt yklm, k e f e k e ve tula

a c em le r denen

yerde minaresi

ile ya p lm dzgn dvarl, minbersiz, kitabesiz, namaza a k mes[ 1 ] Ariv A/8 S. 213 [ 2 ) Y a d i g r - Semsi S. 114, Gldeste S. 124, Ravzatlmflihun. [ 3 1 A 2 137 [ 4 ] Gldeste S. 162

 118
viddir. Son c em aa t yerinin solunda bir mezar var, R ey h an paaya snat edilir, f a k a t k it abesi yoktur. Camiyi, Murad II nin t ava i a a larndan R ey ha n paa ya pt rm , f a k a t mezar burada deildir. Bu mahalleye sonradan a ceml er gel mi, onun iin bu ad almtr. VI/193 - R ey ha n h a m a m : Son zamanlara ka d a r lekti imdi depo olmutur. Y u k a r d a iaret et tii m taraf ndan Y e n i e hi r de ki zaviyesine gelir ol mak zere ce yaptrlmtr. Mescid ve h ama m nd an b a ka frn ray da varm, vefat edince Y e n i e h i r e g m lm t r ma mur ve i Reyhan paa 1487 den n ve k e r v a n s a [ 1 ].

Reyhan hamamn n tam karsnda Reyhan zel ilk okulu bulun makt adr. Esasen eski bir Muallimhane yerine yap lm olan bu okul 1883 denberi maarifimize hizmet etmi zel bir okuldif. K u zey bitiiinde, parma kl k l a evrili yerde bir mezar vardr, ^kitabe sinde Dervi Mehmed bin el-ehir bi Bazirgn sene 924 H.-1520,, yazldr. VI/194 - Rey ha n Y e n i Bezzaz,, c a m i i : Rey ha n camii diye a n lan, kgir, st ahap ve minareli, minberii, kitabesiz, kadro ii ve namaza a k camidir. D dvarna girift rozetler ilemi, minaresi de binaya uygun zarifliktedir. Rey han ilk okulu nndeki mezarda yatan bn-i B a z i r g n n yapt rd anlalyor. 867 H. t a rihli sicillerde cami ve mahalleden dolaysile bahsedildiine gr e cami Fat ih devrinde mev cut t ur { 2 ] 1805 de esasl t amir edilmi tir ( K i ta be No. 87 A) . VI/195 - Enbi ya camii : Mantc - Rey han caddeleri k a v a n da k i mesciddir. K gi r , st ahap ve kiremit, kitabesiz, minbersiz, a h ap f a ka t svanm bir minaresi var, haziresinde mezar bulunmyor. Kay an ve m ey d a n c k camilerine yardm eden S le Mehmed ismin de bir zat 903 H. (1499) da yapt r m t r. Ev ve lc e kubbeli iken 1854 zelzelesinden 6 sene sonra t amir edilirken kubbe kald r lm t r [ 3 ] . eski m a h k e me sicillerinde (Mahbub ah bint hoca Mehmed bin h o ca Enbiya) ya ait vera se t kararl ar [ 4 ] Va kf iy yesi de eski o l d u una gre bu Enbi ya ismi birinci Murad devrine kadar kar. Cami kars nda bir nar var ( B oy 3). Y i n e kar da ki imam evi de eski olup zelzeleden sonra o da t amir edilmitir. [ 1 J Hamamlar, Sicilli Osma ni C. 2 S. 425 Ar. B/80 S. 94 [ 2 ] Ari v A/2 S. 239 [ 3 ] Gldes te S. 389, At ik muhasebe defteri S. 239 ( 4 ] A 33 S. 88 sene 913, A 199 S. 227 sene 897.

 119 VI/197 - Mantci mscidi: Kendi ad ile anlan mahalledeki mes ciddir. Moloz ta ve adi dvarla yaplm, minbersiz, kitabesizdir. Dou bitiiindeki haziresinde 930 H. okunabilen zarif, mermerden bir ka mezar ta bulunmaktadr. Kadro d ve namaza aktr. eri mahkeme sicillerinin ilklerinde, dolaysile bu mahalleden bahseden bir ok kararlar bulunduuna gre [ 1 ] mahalle ve mes cid Fatih devrine kadar kyor; Mahallenin st tarafnda byk hanlar Yldrm zamannda yaplm oldu Hac Ivazn vakfiyasinden de anlaldna gre, belki bu mahalle de o zamann ticari nemi artt zamanlarda kurulmudur. Mescidin tam karsnda bir ilk okul vard, avlsnda (Cafer de de) denen bir yatr da bulunan bu eski ilk okul, belki eski Mual limhane, imdi evdir. VI, 197 - Kad hamam: imdi Perembe hamam denen bu yer, tek kalm, dierleri tipinde, geni ve ilek bir hamamdr. Cum huriyet caddesi alrken yars yklmtr. sanbulda cam ve mahallesi bulunan Hac Haan zade Muhiddin Mehmed tarafndan 1490 dan nce yaptrlm, stanbuldaki camiine vakfedilmitir. Mtevellilerinin ou kad ve ho^a olduu iin Kad hamam ad verilmi ( 2 ]. VI/198 - Eski - Yeni han : Perembe hamamna bitiik, nar (Boy 3) dibinde sadece dvar kalnts bulunan yerdeymi. T er kos emesi yannda bulunan bu dvar, kesme kefeke ve tuladan ve muntazam bir bina olduu fikrini vermiye yeter. Timurta paa olu Ali bey olu Mahmut elebi tarafndan, Hisardaki kapamal mektebe gelir temin etmesi iin yaptrlmtr [ 3 ]. VI, 199 - Yiit cedid camii: Yolgeenin altndaki bu cami sert ta-tula ile ok muhkem yaplm, esasl tamir grmedii yapsn dan anlalmaktadr. Tek ve st kurun kubbeli, minaresi yardan ykk, minbersiz, kitabesiz, satlm, bir ahsn anbar olmutur, haziresinde mezar kalmamtr. Yaptran kesin olarak bilinmemek le beraber Yiit khne ile ilgili grnr Bayezid zamannda vakf lar var [ 4 ]. ( 1 ] [ 2 ] [3 1
M

Ariv A/l S. 30 sene 867 A/94 S. 95 Hamamlak A/11 S. 33 sene 889

A ' l ' ) 9 S. 231 Sc^c 897 A/7 S. 7 m t 893

 120
Camiin dou bitiiinde , az y u ka r da da iki na r vardr ( B oy 3). Alt nda, smail H a k k caddesinde eski penc ere ve ocakl bir ev vardr.

VI/200 - E lma l k m e s c i d i : smail Ha kk derghnn altnda, ken>

di ad iie anlan mahallede, k gi r, st kiremit , s a ak altlar tula kntl eski binadr, imdi ev olmutur. sicillerde bu isme ok r asl amakt ayz. Mahalle ad da o k ad ar eskidir [ 1 j.

VI/201 - smail H ak k mescidi, dergh, mezar ve e m e s i : T e k ke mescidi smail H a k k caddesinin dousunda, kg ir , st ahap ve k ir emit , k k ve ahap minareli, minbersiz, kit abesi z bir m e s cid olup kadro d ve namaza a kt r .
Y ol un bat t ar af n da mehur ( Bursal smail H a k k ) nn dier eserleri ve mezar b ul unmakt ad r. D e r g h ahap, st kiremit, alt kat odalar, st kat s e m a hane ta merdi venl erden kt k t a n sonra kap stnde smail Hakk n n yaptrdn bildiren kendi ri k i t a b e si var ( K i t a b e No. 88). Merdivenlerin altnda eme si b u l un ma k t a dr; p ar ma k l k , ayna ta, kit abesi , musluklar hi bozulmadan k a l m grnen bu eseri de smail Ha kk kendi paras ile y apt rm, kitabesi de onun pek gzel bir iridir. 6 msralk olan bu manzu menin son msra 1135 H.-1722 tarihini ifada et mekt ed i r ( K i t a b e No. 90 ). Bu binaya Levhi Haan efendi isminde bir edip, bir tarih m an zumesi yazm. Kendisi divan sahibi edip ve mderris olup 1265 H. -1752 de vefat ile Deveci ler mezarl na gmlmt r { 2 |. Binann karsnda, avl iinde olan ahap binalarn bir ksm ev ve bir ksm da misafirhane olarak yaplmtr. T a m kedeki penerelerile eski pln ile iyi muhafaza edi lmekt edir, bir ahsn maldr. S e m a hanenin kblesindeki haziresinde ykselen kabir smail H a k k Merhumun kabridir. Etraf demir par ma kl kl a evrili, ba ucunda asrlk bir zeytin a ac bul unmakt a, ba ucu tanda 7 msralk kit abesi , bu mezarn merhum smail H a k k ya ait olduunu ve vefat 1137 H.- 1733 tarihini iaret et mekt ed ir ( Kit abe No. 89) 89. K ble sindeki evde ilehanesi durmaktadr. B u r s a l smail Ha kk , ( Cel vet i) : [ 1 ] Ariv A 6 S. 7 sene 893, A/199 S. 254 f 2 1 Sicilli O s m . n i .S. 4 0 5 ,

n ^

Esasen stanbul Aksaraynda iken byk yangn sebebile dedesi Aydosa gitmi, smail Hakkda orada 1652 de domu, trl yerde ders aldktan sonra tesavvuf halifelik kazanm. Bursada yerlerai, kendi paras ile bu dergh ve mtemiltn yaptrm, kitaplarnda masrafmn listesi de grlmektedir. Bir ok eser yazm, Ruhulbeyan atl tefsiri (Arapadr) Trk zeksnn aheseridir, felsefi grleri bunun iinde toplanmtr. Felsefi grlerile Uluslar aras bir mtefekkir olarak tannmakta dr. Onbinden fazla manzumesi de ayr birer kymettir. Hakknda mstekil kitaplar da yazlmtr [ 1 ). Osmanl melliflerinde ki taplarnn listesi verildii gibi baslmlarda haber verilmektedir, baslmam, mellifinin el yazma nshalarnn bir ksm Orhan ktphanesindedir.

Pafta VII G kdere v e dousu

VII 202 - Gkdere ve kprler: Uludadan inen ve hemen eh ri ikiye blen byk dere, ehrin gneyinde Maksemden girer. im diki Maksem kprsnn stnde iki aya kalm bir kpr var, vaktile buna Demir oluk kprs derlerdi. Setbann ime suyu buradan geirilirdi. Bu harabenin bat tarafnda deirmenlerin civarinda birok ev ve mahalle yerleri var, Eskici Mehmed dede ve kain babas Abdlmminin yaptrd mescid buralarda olacak. ( Rcs-i Gkdere ) denen bu civar hakknda baka bilgi yok 1 2 J. b ) imdiki Maksem kprsnn st son zamanlara kadar ah ap idi. 1572 de burada ( alk piri ) kprsnden bahsediliyor, amma bugnk Maksem kprsm yoksa yukarki harap yermi ol duu kestirilemiyor [ 3 ], Bu iki kprden birini elebi sultan Mehmed yaptrmtr [ 4 ]. ( 1 ] Yadigr- emsi, Osmanl mellifleri C. 1 S. 28, Bursal smail Hakk: Mehmed Ali ayni, Baldrzade, smail Hakk; Nedim efendi, Glzar rfan, Glzr- Suleha ve vefiyat- urefa. Gldeste. 1 2 J Gldeste S. 206, 223, 238 ( 3 1 Ariv 116 S. 50
( '1 I llsdlf mim-Trii nsmjni

122 -

Biraz a a da , inkolu k a hv e denen yerin tam karsnda, dere iinde Pn arb n suyunun geldii yer de S o u c a k pnar ile kprsnn a yakl ar vardr, uzun zamanda derenin yapt t ahr ibat yznden bozulan mahzenin sa l aml at r l mas iin bentlerine m e e direkleri ak lm , bentl er yenil enmiti r sene 1854 [ 1 ]. P narba suyu, Anibal ( K a r t a c a ku ma nda n ) n plan ile Hisar iinde yeni yaplan B ur sa ehrine gtrlm. c) S e t b a kprs : Biri byk ve dieri k k ve y k s ek t e kalm iki kemer li kpr S e tb a kprsdr, yaptran ile tarihi belli deildir. Cumhuriyet zamanna kadar st a ha p iken bu devirde ta yaplmtr. S e t b a ismi eskidir [ 2 ]. ) I rgand kprs: T e k gzl ve kgirdir. Yu na n l a r B u r s a y terket tikl eri srada bomba ile uurdular, sonradan bu harap ksm a h ap ol ar a k yapld 1949 da Belediye esasl t ami r etti. Ayakl arnda grlen od a c k la r vakt ile birok d kknl ar idi. Irgand Muslihuddin babas Pir Ali 1442 de ya pt rm t r. S ak a r y a nehri stndeki k p rlerden bazsn bu Irgandi Muslihuddin y apt rm olduuna gre bu aile, parasn kpr yapmya ha rc ar bir hayr sever aile imi [3). d) B oy a c kulluu kprs : Bedr eddi n camisi hizasndaki kgi r kprdr, T cc a r d a n Hoca Sinan 1433 den nc e yaptrm, m esut makramevi mahallesinde muallimhanesi var [ 4 ]. e) Meydanc k kprs: Al an c k mevkii ni batya b a l ar, k gi r ayakl ar stne ahap yap lm t r. Ge redeli kprs ad ile 1500 den beri var [ 5 ]. f) T at a r l a r kprs : Bur sa - K a r a k y yolunun ilk kprs olup Y ld r m semtini batya balar. Son zamanlarda kgirletirildi. 1533 de var idi [ 6 ]. g) Demi rt a k p r s : De mi rt a istasyonundan gelen Ul-U yol (Bursa Mudanya osas) n K a r a k y yoluna balar. A h a p olup a y a k l a n k g i r olarak 1884 de y ap lm t r [ 7 ]. ( 1 1 Ariv C/109 S. 12 C/103 S. 46 [ 2 ] A/199 S, 255 sene 894 H-1488 [ 3 ] Ariv A 13 S. 11 [ 4 ] A/36 S. 32, A/43 S. 76, [ 5 ] Hatica sfendiyarinin vakfiyesinde (Elimdeki kopyas) ( 6 1 A/25 109 B/120 S. 25 [ 7 ] 1301 tarihli Hdavendigr salnamesi

( 906 H. )

yazldr.

 123 VII/203 - Terkos su taksimi: Maksem kprleri stnde Gkde re boazmda olup 1904 de Koza haslatndan [ 1 ] yaplm bir depo, szme havuzu ve taksim yeridir. Dadan, trl yerden inen menba sularn toplar ve ehre datr. Bu civara ok eskidenberi Maksem ad verildiine baklrsa ba ka su taksimleri de olacak.

Bursa nn me ve kullanma sulan

ehrin sular mhim ksmda toplanr ; 1 - Teferru deposuna gelenler: 2,5 dereceli Krkpnarlar ile Molla Arab deposundan gelenler (lpazan, akpnar, akalayan, devrenge - bir kolu Setbandaki emesine gelir-, hsan pnar, Fndkl...) 2 - Gkdere - Kendi adn tayan vadi etrafndaki sular toplar, szme havuzundan Makseme gelir, bir koluna Mahkeme deposunda biraz Pnarba katldndan 13 derecedir, dieri mahallelere gi der, 5 derecedir. 3 - Pnarba: menba inkolu kahve yanndaki soucak pnar mevkiindedir, Hisar iini sular. Pnarbandaki araftan taksim edilir. Bunlardan baka mevzii kalan sularn nemlileri unlardr : Kayak - Gkderenin batsnda C. Alanna kadar gelir, Dolapl, Kalebahe (Molla Arap okulunda), ukur ayazma (Babadada). oban bey, Erefler, ve Omurbeyde bir ka ayazma, Kurtbasan Teferruten Emirsultana. Fndkl kserecilere kadar ge lir, Haan hoca ve Ali hoca meydanckta; atal suyu atal mescidde, Feyzullah, Abdurrazzak, Hekimah taknda, Ahmed Dai Yal altndan atpazar hamamna kadar gider, Davukad dkm haneye kadar gider, bir ka ayazma. , eyh Hamid ayazmas, Al:.ar (Ali ir) Molla fenariden itibaren 600 eve gelir 18 derecedir. Gvem pnar ongara yolundan Alacahrkaya, Karamehmed ayni semtten Pnarba mahallesine, Hac smail emesi, Seyyid Nasr Hdrlk mahallesine, As suyu Alaca Hrkadan Yoksullar evine kadar. Sra kavaklar Hamzabeye, Mer yem ana ayazmas ile Demirkap ve byk ayazma Hamzabey, Ba[ 1 ] 12 Mart 1322 Bursa gazetesi

VM

hadr, Elvanbeye gider. Yaclar pnar ve suyu mezbaha, yeni kaplca ve civarna gider. Stlcenin bir kolu Atatrk kkne, Kire oca civarnda ifte narlar suyu elikpalasa. ekirgedeki sular: Ceviz dibi Klaya, Balkl pnar, Hafz Ali, Pnar Mehmed, Sandk Pnar Eski Kaplca ve b^n evlere, Saati Ali kayna Aygr deposuna, Yourtlu baba, Papaz emesi, nar l eme, Sadullah kayna Un fabrikasna, Kara aa Ziraat mek tebine, akal dere Acemler deirmenine, eker pnar, ipekli pnar., belli bal kaynaklardr, hepsi iilir sulardr. [ 1 ]. V II'204 - Cumhuriyet kk: ehrin tepesinde Hnkr kk diye anlan kk, zarif saray mahiyetinde bir kktr. ki kat olup kuzeyinde bir kapdan girilince hol, odalar ve geni bir salon ile salonun dousunda padiahn yatak odas ve yannda ikinci dere cede odalar, alt katta ona benzer salon ve odalar bulunmaktadr. Salonlarn tavanlar, dolap ve balkonlar tam bir saray tezyinat ile ssldr. Bahedeki havuz ve ayna ta yerine Ktahya inisi ile yaplm zarif bir dvardaki musluk ve fskiyyelerde ehrin en gzel suyu olan (Gm suyu) akmaktadr. Kkn yerinde erif efendi isminde birinin kk varm. Sltan Mecid Bursaya gelmezden nce satn alnm, yklarak yerine 19 gnde bu zarif kk yaplm 1859 da Abdlaziz de bu kke gelmitir. Biraz batdaki ikinci kkn yerine (Temennayi sagir - kk temenna) denen yerde harap bir kk var imi, Ahmet Vefik paa mfetti iken satn alm harabeyi baheye evirerek Hastahaneye vakf etmi. 1878 de Vali Sait paa bu gnk geni bina olan ve salondan ibaret grnen, havuzlu msellim kkn yaptrmtr [2 ). VII'205 - Hsameddin zaviye ve trbesi, mescid; Hnkr kk nn, dousunda birka evin bulunduu yerdir. Mescid alan geni bina, moloz ta ile yaplm, st ehap ve kiremittir, yanndaki trbede 1632 de vefat eden bilgin, zahit, mtteki Bursal Hsamed din ile birka zatn mezar bulunmaktadr. Mellif olan bu zatn zamaneden ikyet eden iirleri ve divanesi vardr [ 3 ], ( 1 ) Bugnk Bursa sulan - hsan zer, Bursa ime sular Su mtehasss Suphi Subulur. [ 2 ] Gldeste S. 479 Bastran Erefin hamiteki notlarndan [ 3 ] Gldeste S. 142, Osmanl mellifleri C. I. S. 60, Ariv C 65 S. 131

 125 Dergh olan mescidin nnde o devirdsn kalma kemerli e menin suyu akmaktadr, birka servi de bu dekoru tamamlamak tadr. ^uxO , ~rCi(]oe^ VlI/206 Bcekilik enstits: Hnkr kknn altnda, kendi ad ite anlan yerdeki geni bahe iinde bir kk gibi olan binadr. Komu devletlere de pek bcei tohmu sevkeden mtehassslar yetitiren ve memleketimizin biricik enstitsdr. Bu okul ilk defa ehrekstde 1888 de bir evde alm, sonra dan Temenyernde yine hususi bir eve nakledilmi. imdiki bina 1892 de yaplp bitince oraya tanm, okul zamanla gelimi, cumhuriyet devrinde modern bir enstit haline gelmitir ( 1 ]. Bahe kaps karsnda, kede bir minare ve mescid bakyyesi vardr. Bats Temenyeri dedikleri gezinti yeridir, vaktile byk ve kk temenyerinde mezarlklar da varm. VlI/207 - Ortaokul: Evvelce ahap iken imdi tula ile kgirletirilen bina 1904 de yaplm uzun mddet erkek retmen oku lu olarak kullanldktan sonra ortaokul haline getirildi ve imdi o suretle kullanlmaktadr f 2 ]. Kap nndeki ipekilik caddesine paralel, douda Mehmed K a ramanl caddesi vardr. Gney ucunda bir mescidi imdi ev olmu tur. Yaptran, atal frndaki ahabettin paa camiini yaptran Karamanl Hoca Mehmeddir, Sene 1497 dir [ 3 ]. Paftamzn durumuna gre bu semti kasma geiyoruz, brakp Kayan

mnt-

VIl/208 - Davud paa hamam ve mescidi: Batpazar denen ar nn ortasnda, yksek ve st kiremit rtl hamam imdi mobilyeci depo ve maazasdr. Son onarm 1903 olan [ 4 ] bu hamam Bayezid II nin veziri Davud paa 1485 de mescidine akar olarak yaptrmtr. Bu zat Fatih zamannda Anadolu beylerbeyi imi, bu esnada trl yerler de medrese, hamam ve baka hayrat yaptrmtr. kinci Bayezid zamannda 15 sene sadrazamlk etmi, Osmanl vezirlerinden Ru>I 1 i 2 [ 3
I 4

1327 tarihli Bursa Vilyeti salnamesi, 10 Nisan, 10 Temmuz 1322 Bursa gazetesi A/2 40 sene 872 A/199 237 Gldeste S. 295 23 Mays 1321 tarihli Bursa gazetesi

 126 tem paadan sonra en zenginidir. stanbuldaki Davut paa klas onun adnadr. Sonradan Dimitokaya srlm, orada vefat etmi tir [ 1 ]. Hamamn dousunda hemen yanbanda bir mescid vardr, st ahap ve kiremittir. Bunu da Davut paa mescid olarak yaptrm, minaresiz, minbersiz, kitabesiz iken tamire lzum hasl olunca ible zade Ahmed isminde bir zat yeniden ina edercesine tamir ettirmi ve bir de minber konmu, 1760 da cami haline gelmitir (2) 1893 de halk tamir ettirmi. Davut paa bu Bat pazar yerine bir de han yaptrm, adna Yeni tahtakale denmi, imdi bu han yoktur ( 3 ]. Hamamn karsnda, kede suyu akmyan bir eme vardr, kenin iki tarafm kaplyan bir sebil vaziyetinde, iki tarafndaki kitabe ( No. 91 ) 1173 H. (1759 ) tarihini ve yaptran gsterir. VIl/209 - Ahmed Dai camii: Cumhuriyet caddesinin dou ucuna yakn olan bu cami, tek ve kurun rtl tek kubbeli, dilimli mi naresi yardan krk, i kap stndeki Arapa kitabesinde (No.92) (Edincikli Hzr olu Yahi beyin 876 H.- 1471 de yaptrd) m bildirmektedir. Minberli, kadro d ve namaza kapaldr. Buna Ahmed Dai denmesi Camii bunun yaptrdndan deildir. Ahmed Dai, Germiyanldr, Bir kaytta Kastamonuludur. Fatih ve Bayezid I! zamannda yaamtr, manzum Cenknamesi var, iirleri ski Trke ifadelidir. Kendi yazs olan acemce 816 H. de yazd ve Bayezidin mal olan divan Orhan ktphanesinde No. 1196 dadr [4]. VII/210 - Kayan camii: Ayn ad tayan yerdeki byk camidir. Ortasnda byk bir kubbe, etraf geni bir dzlk, kurun rtl, kubbenin kasna altnda ahap stunlar var, yanlarnda 12 tane kk kubbe yaplm fakat stleri dzdr, bir mezzin mah fili, tonoz yapsnda geni bir son cemaat yeri, bat tarafnda ya nnda bir yol kemerli minaresi vardr. Bursada kendine gre bir tiptir, avlda bir nar var (Boy 2). Cami 1497 de vefat eden Kaygan Musa olu Mehmed, Tccar

( 1 ] Hamamlar ve hanlar. Kmil Kepeci olu I 2 ] Ariv B 175 S. 61 [ 3 J A/81 110 sene 971 H. A/23 S. 10 i 4 I Sicilli Osmani C. 1. S. 190, Tezkiresi Latifi, Haan elebi tezkireleri

 127
tarafndan yaplrken Sle Mehmed paa da paraca yardm etmi, 1854 depreminde ykinp, 1870 byk yang n nda ya nm 1873 de Emekl i Halil t e k ve ahap kubbeli olarak bu gnk eklile ya pt r mtr. a i r e yh Ahmed baba bu inaya tarih dm [ 1 ]. T a mi r levhas minber yannda asldr. Camiin gney ve batsndaki haziresinde bir takm mezarlar var, B at s n da ki byk, ss t al ve heybetli duran ( Hac Meh med bin Musa K a y g a n sene 903) ifadesi ba ucundaki tandadr. ( K i t a be Mo. 93). B ur ada baka bilginlerin mezarlar da vardr ( K a d Ahmed gibi) [ 2 ] Ca mi avlsnn bat d kesinde eski bir e m e var, ayna t a ndaki kitabesinde sadec e ( Mufti Abdlziz ) yazldr. V1I/2 - K a y a n hamam: Dlgerler, A a la r , Mehmed aa a t lar da verilen Ka ya n hamam, camiin gneyinde olup yksek ve st kiremit ve bir ksm inko rtl kubbesi ile her yerden g rlebilen byk bir ift hamamdr. Bir ksmi dokuma fabrikas , bir bir ksm da a a l ar V. S. deposu olarak kullan lmaktad r. 1439 da Varna muharebesinde len, elebi Mehmedi Isfendivar bey olu brahim beyden boanan kz S e l u k Hatunun ikinci k o c a s, K a r a c a paa ad ile anlan K o c a Mehmed aa t arafndan y a p t rlmtr [ 3 ]. G kderei i medresesi ; Paa elebinin yapt medrese ; Camiin kuzeyinde. Kayan caddesi zerinde ok dzgn, kesme k ef ek e - tula ile yaplmtr, bir ksm odalar kalm , ilk mderrisi Gkderei i diye tan nm zat olduundan o at ile bilinmektedir [ 4 ]. VII/112 - Se l uk hatun camii : Kayan hamamn n gneyinde ki byk camidir. Minareli, st kurun rtl byk kubbeli, mi n bersiz, ka dro ii ve namaza aktr, i kaps zerinde m ermer t a taki kitabesi nde (Bu camiin yaplmasn Bayezid han gazi olu Slta Meh med in kz S e l u k hatun emret ti Ra ma z an sene 854 H.-1450) ifadesinin arapas zaziiidr. ( K i t a b e N o 94). Cami, dvarlar. [ 1 1 Gldeste S. 389 A 98 S. 25 ( 2 ] Sicilli Osma ni S. 260 ( 3 I Hamamlar, Usul mi.^>arii Osma ni [ 4 j 1301 senesi Hdavendigr tarihi S. 156 Ariv R 217 S. '^5 vilyeti salnamei, znik Bursa

128 -

kubbesi, minaresi, kap stndeki byk knt divan ile devrinin tam modeline uygundur. Avhsnm bat dmda, kede yan yana (yolun kesine uygun iki eme ve byk kemerleri var, tuladan yaplm olan bu sivri Osmanl kemerlerindeki emelerden biri yok, dieri terkos olmu. Avl iinde 900 tarihli mezar talar da bulunmaktadr. VII/213 - Bedreddin cam ii: Kayan camisi dousunda. Boyac kulluu kprs hizasndaki camidir. Evvelkinin benzeri, fakat bi raz daha byk, son cemaat yeri daha geni tonoz kubbeli, kaln ayaklar zerindeki knt divan daha zariftir. (PL. No. 14). Ayn ekilde yazlm iki satr kitabesinde (Bu ato mbarek mescidin yaplmasn Bayezid olu Sultan Mehmedin kz hafsa hatun emI retti, sene 847) olduu bildirilmektedir (Kitabe No. 95). " jri Bu camiye Bedreddin camii deniyor, belki bu adda biri tarafndan tamir edilmi, belki de Emir Buharinin ikinci halifesi Bedreddin Mahmud ( vefat 855 - 1451 ) adna [ 1 ] Hafsn sultan tarafndan yaptrlm olabilir. Havsa andarl brahim paa olu Mahmud elebinin
karsdr.

jj|
'
<Y. M imar dri K ttk tcn)

VlI/214 - Atpazar hamam; imdi Yldrm ad ile anlan b yk hamam Ahmed Dai - Tatarlar arasndadr. Emir sultan vakf dr. Yaptran ve tarihi kesin olarak bilinemiyor [ 2 ), smi Sr meli hamam olduu anlalyor ( 3 ). Vll 215 - Kanberler camii ve muallimhanesi; Tatarlar kprs nn batsnda ykselen tek ve st kurun rtl kubbeli "cam idir. Son cemaat yeri iki stun zerine oturtulmu, heyeti umumiyesi ile tula iiliinin Bursada en gzel modelini verir. Minberi yok, namaza kapaldr.
Kap.s zerindeki ok girift yazlm olan kit.be.'inde (No. 96) 2 S. H

( 1 1 Gldes te S. 80, Sicilli O sm an i C [ 2 ] Ha ma mla r [ M A .S 77

 129 (Oru Beyin tcz Sti Hatunun emri ile 864 - 1456 da yapld) bildirilmektedir. Fatihin kars Sitti hatunla kartrmamal [ 1 ]. Oru bey mehur Omur beyin kardeidir. Camiin dousunda, dar bir yol ile ayrlm avl iindeki tek kubbeli bina, ayn tula iiliin ikinci bir eseridir, Bursada sa lam kalm ve artistik deeri olan biricik muallimhanedir. Bu cami ile Tatarlar kprs arasnda grnen tek ve harap kubbe Tatarlar-Atpazar camisi idi, imdi dkmhanedir. Bu camii byk emir sfendiyar bey olu brahim bey kz Haticc batun,, zevci Zganos paa yaptrmtr. Hatice hatun anas elebi Mehmed in kz Seluk hatundur. Emir sultann altnda yetimlere mahsus bir okul yaptrmtr, mezar okulun yannda idi. Vakfiyesinin tari hi 906 H.- 1500 dir. Zganos paa ise Fatihin veziridir [ 2 ). VII 216 - Kamberler han : Camiin gneyinde, evler arasnda byk bloklar halinde geni dvar kalntlar bu hann bura larda bulunduuna iarettir. Gebze,de gml oban kara Mustafa paa oradaki camiine gelir olarak yaptrlmtr [ 3 ]. VII 217 - Ebu shak camii: Tekel binasnn kuzeyinde mahalle arasnda kalm, byk ve tek kubbeli kefeke minaresinin klh da ayn yapda, kubbesi yksek bir kasnak zerinde, soyulmutur, harap vaziyete gelmi bir camidir, kadro d vc namaza kapaldr. Kap zerindeki kitabe (No. 97) ina ve tamirini gsterir. (Bu Bukay Bayezid hann yaptrd ve Murad han olu Sultan Mehmed-Fatih-in tecdid edip Byk eyh Ebu shak Krzrun esbab na tahsis ettikleri, sene 884-1480) ni anlatr. Yldrm, alemdar Ebu Ishaka bir zaviye yaptrm diye kayt eden kitaplar var isede Krzrunlu Ebu shak eskidir, vefat 436 H. 1136 dr. Onun yolunda giden esbabndan Seyyid Netaadna Yld rm Bayezid tarafndan yaptrlmtr. Netavezir Halil paann da maddr [ 4 ]. Cami nnde bir su deposu hissini veren moloz ta ile yaplm I 1 ] Babingarden naklen Cumhuriyet gazetesi [ 2 ] Vakfiyesi Gelincik Ahmeddedir.
r 4 1 S a ld rz u d c

T> Orak 1950

arsnda

Fenan

zadelerden Tccar

[ 3 ] Hanl^tT - KntH K*p.ri o^\u

130 -

kk trbe vardr. st kiremit rtl olan bu binada bir me zar var, lhdin ba ucundaki tanda yalnz Abdullah Mastafa okunmaktadr, lhdin yanlarnda yeil inisi nevinden ini para cklar var. Trbenin dnda, kuzey divan stnde bir su oluu var ki arslan azndan su akar vaziyettedir, oraya sonradan yerle tirilmi bir yamur suyu oluudur. Ancak mezarn inili vaziyeti dikkati eker. Ebu shak camiinin kuzey dousunda, kuzeye uzanan Kz Yakup soka iinde, divan ve saak ahlan bir cami olduunu anlatan ev vaktile Kz Yakup mescidi idi. Mahalle Fatihten nce var [ 1 ). Ebu shak camiinin kuzeyinden Apsak sokana doru gelirken sada bir ev, biraz daha ilerde ayn tipten ikinci bir ev vardr ki yaplar eski bir mescid ve zaviye yapsdr, kgir, st ahap olan bu binalar Kayguiu derghlardr. Alttaki kk stteki byk kaygulu namn tard. Tarihi zellii olduundan zikr ediyorum : Kayguiu Halil efendi 1234 H.- 1818 de vefat ile tekkeye gmlm. Babas Alaca Hrka mahallesinde medfun imi, dedesinin Divan- kebir,, atl kitabnda (Ceddim Kaygulu beg vezir-i Orhan idi) ms ra ile iaret edildiine jre Orhan Gazinin veziri imi [ 2 ). VII 218 ' Vefikyyc ramii: Erefiler [ 3 ] raddesinde Bcekilik enstitsnn dousunda, minareli, minberii, kitabeniz, kgir, kadro ii ve namaza aktr. Kk ve ii tavanldr. Bu civara Ahmed V e fik paa zamannda gelen muhacirler iin yaplmtr. Raif aa isminde bir zatn 1323 H.- 1905 de yaptrdn ihtiyarlar sylemek tedirler. VU/2I9 - Molla arap camii ve Balabanck okulu: Byk bir ca midir. Bu gn iki kubbeli, fakat birletirilmi tek at yaplm, Marsilya kiremidi ile kapanmtr. Sa taraftaki minare camiden ayr kalm, kaidesine bitiik kemer kalntlar dou ve gney tarafa uzanr grlmekte olduu gibi cami dvarlarndan da minare ve dier taraflara uzanr grlmektedir. Belli ki byk zelzeleden nce ok kubbeli ve kemerli ve kurun rtl byk bir cami imi. Minaresinin klh ehrimizde hi bir minareye benzemiyen bir e kilde, bountulu ve sivridir, kurunla kapldr.
I 1 ] A r i v A l S . 77 Scp. r 8 6 7 HI
} '.

1 O sm an !

mellifl*ri

C.

,S.

151

i I r i o . :.|m

'.hf. - . m v ' l ( n

ISO / M

131 -

Cami 9 kubbeli olarak Molla Arap tarafmdan yaptrlmtr [ 1 ] Camiin nnde byke bir evre dvar izleri kalabilmitir. de avl var isede onun da ancak

Bu avlnn dnda, n tarafta tek, kitabesiz yuvarlak tal bir mezar vardr ki Molla Arabn kendisine isnad ediliyor. Bu zat, eyh, vz Hamza olu mer olu Mehmeddir. Dedesi Maverannehirdendir, aslen Trk olu Trktr. Dedesi mehur bilgin Seyyid erif Crcani ve Sadettin Teftaznnin talebesidir [2]. Dedesi Hamza, olu mer ile birlikte Antakyaya gelmi. Molla arap orada domutur. mer tahsilini tamamladktan sonra Tebriz, Halep ve Msra gitmi, olu Mehmed Molla arap,, msrda oku mu, Mehur Syut,, den ders alm, Msra gittikleri zaman Kaytbay hkmdar imi, onun meclisinde bulunuyormu (Nihaye) atl fkh kitabn (slm bilginlerince pek mehur) bu hkmdar adna yazmtr. Oradan ayrlp Osmanl lkesine gemek istedii zaman msaade edilmemi, ancak Kaytbay 903 H.- 1498 de vefat edince ayrlp Bursaya gelmi ve yerlemitir. Bir aralk stanbula gitmi ve Yavuzun seferlerine itirak etmi, onu Kzlbalk aley hine tevik etmi ve o hususta kitap da yazmtr. Harplere bizzat katlm, bir kalenin fethi srasnda ieri ilk girenlerdendir. Saraykyde, skpte cami ve mescidler yaptrm. Kanuni Sleymann seferlerine de katlm, sonra Bur.saya dnm. 9 kubbeli olarak bu byk camii yaptrm ve bir daha oradan ayrlmamtr, 9381531 Muharrem aynda vefat etmi, kimyaya ait gzel bir mecmuas da varm I 3 ]. Camiin batsndaki ilk okul Balabancik kalesi stne kurulmutur. Balaban beykalesi bunun yerinde imi { 4 ]. VlI/220 - eyh sabit mescidi ve dergh: Molla Arabn arkasn da, Erefiler caddesinin sonlarndaki ahap bina mimari ky meti olmyan alalede bir evdir. eyh sabit isminde bir zat tarafn dan 1323 H.- 1905 de yaptrlmtr [ 5 ]. Vll/221 - oban bey mescid ve trbe&i: Kendi adn tayan mahallede mescidi yklm, trbesi harabe yz tutmu. Tek kubbe[ I [ [ ( 1 2 3 4 5 ] ] i ] ) akaik- Numaniye yazma nsha. Gldeste S. 195-1% Ayn kitaplar. Ayn eserler ve Baldrzade. Bursa - Uluda rehberi Osman evki 1323 tarihli Bursa ve Hudavendir gazeteleri

 132 nin kurunlar soyulmu, yamur sular ieri szmakta, dvarlar da harap, yalnz bir evin himayesindedir, ieri herkes girmez. Trbe iinde bir ka mezar varsada talar sonradan taktrl m, hi biri mazbut rs asl gibi durmamaktadr. Bu ereti talardan bazlarnda 898 ve yaknlan tarihler okunmaktadr. oban beye ait bir nian yoktur. Mescid tamamen yklm, sadece tek kubbeli olduu ve nn de tonozlu ravak bulunduu kalan dvarlardan sezilmektedir. Mamafih oban bey mahallesi ve mescidinden, mescidin bahe sinin icara verildiine ait mahkeme kararlar bulunmaktadr [ 1 ]. Bu kaytlara gre Fatih devrinden ok nce yaplm bir mescid oluyor. Osman gazi o. oban beye ait olabilir [ 2 ]. VII,222 Baba da mescidi : Kendi adn tayan mahalledeki kk mesciddir. Ahap, minbersiz, minaresi tahtadan, kitabesiz, mezarlksz, kadro d camaat idaresinde ve namaza aktr. Bu civarn halk 1323 H. - 1905 de Rumeliden gelmi oldukla rndan mescidin de o zaman yaplm olmas icabeder. VII/223 - Yeni mahalle camii : Namazgahtan gneye uzanan yol larn sonunda bulunan camidir. Minaresi ve st ahap, iki basamak ta merdivenden sonra gelen d kapy takiben yedi basamak tahta merdivenle klp, d kapdan ieri girilince, genie bir son cemaat yerinden sonra ieri girilir, iersi, minberi basit, alelde bir tavan, mimari zellii yok namaza aktr. D divan stnde boya ile yazlm 1317 tarihi grlmektedir, mezarlkszdr. Ahmed Vefik paa zamannda bu civar mezarlk iken Krm ve vivarndan gelen muhacirler buralara yerletirilmi, mahalle byle vcude gelmi, camiin de bu zamande yaplm olduunu ihtiyarlar sylemektedir. Camiin kuzeyinde, Sinan sokann alt ucunda bir evde birka mezar ta, bir de salam bir mezar var. Bu mezar mehur mte savvf Sinan- mmiye isnat ederlerse de yuvarlek tanda Hoca sinan olu Hac sene 993 H. 1585 ) ifadelerinin arapas yazldr. Sinan mmi Elmaldadr [ 3 ]. [ 1 1 Sicil A/4 S. 349 sene 889 A 2 S. 74 872 [ 2 J Osmanl tarihi-Uzun arl Belleten 19-280 [ 3 j Ezhar- Msri-emseddin Ulusoy orijinal nsha.

 133 VII/224 - Namazgh : ehre hakim byk bir ayrlk dzlk olup etraf dvarla evrili, kblesinde mermer ve dier beyaz ta larla yaplm bir maksure, mihrap ve minber bulunmaktadr. Bura da bir de okul olacaktr. Omurbeyin yaptrd bildirilmek tedir [ 1 ]. Bu dzlkte trl boyda birka nar ve baka aalar var (Boy 1,2,3). Sahann dousunda yksek minareli, kgir st ahap ve kiremit, son cemaat yeri de tavanl, basit minberii bir cami vardr. Minare Omurbey minaresi benzeridir; tepesi yuvar lak ve kurunludur, namaza aktr. Camiin dou bitiiinde, tek mezarl bir trbe yeri vardr. Yazl ta bulunm^^n bu mezar Sofu Mehmede atlir. Mze mdr Neet kse olu siciller de buna rasladn syledi, bu amii de onun yaptrmas ihtimali vardr. Bu ve civarndaki mnferid (rbeler Emir sultan hulefasna ve hdimlerine aittir. Namazjrhtan kuzeye inince Fethullah dedenin mezar ve trbesi dvarlar ile karlalr, Dvarlar kesme kefeke-tula ile pek zarif ilenmi, tek kubbeli olduu dvarlarndan anlalmaktadr. Bu me zarn tanda (Fethullah Hayri hoca sene 971 H. - 1554) okunmak ta, dierinde 984 tarihi grlmektedir. Bu zat zengin hayrseverler den olup emlki olan trbesi civarndaki yerleri jsatn alp muallim hane yapm ( 2 J. VII/225 - Hac skender camii : Namazghn batsnda Akardak mahallesi ngll sokak bandaki bu cami, ok dzgn dvarlar kalm, minaresi vaktile zarif bir eser imi. Aptullah olu Hac skender adnda tr f 3 ]. bir zat 1500 de yaptrm

VII/226 - Mesut Makramavi mescidi: Namazghtan Yaile inen yolda, alelada bir minareli, kgir, st ahap ve kiremit, minber siz, kitabesiz, kadro d bir mesciddir. D kap dvarna kelime! tevhid yazl bir ta yerletirilmi. Kblesinde mezar var, birisi nin ssl tanda (Yusuf Mehmed bin Saru sene 935 H.) yazldr. Bu cami ilk defa Emir sultana mensut Mesut Makramavi yaptr mtr. Bir nevi ba rts olan makrama yapan ve satan esnaftan { 1 ] Wilde-Broussa, Mirat- Bursa S. 41 ' 2 ] /wriv A 81 4 sene 970 H. I 3 ] A/198 S. 229

 134 olduundan bu ad verilmitir. (

1

].

VII/227 Hac Budak muallimhanesi ve Hac baba mescidi: Yeil kprsne yakn, Namazgh tarafnda yal bir servi grnmekte dir. Onun dibinde yuvarlak tal bir mezarn tanda, (brahim elhac Budak sene 984 H.- 1576) yazldr. Mezarn gneyinde geni bir sahann etraf dzgn kefeke ve tula ile ilenmi, kubbesi km yer muallimhanedir. Yannda, Hac baba diye mehur Hac AH isimli Tosyal bir za tn yaptrd Ekimci olu mescidi varm [ 2 ], imdi o da yoktur. VII/228 - shak ah mescidi: Namazgah yolu zerinde, zeri ah ap, minaresi kk ve sade, kgir, namaza kapal bir mesciddir. Kblesinde yazsz bir mermer tal mezarn kime ait olduu belli deildir. Camiin kaps stnde bir kitabesi var (Silik) (shak ah bin vaz ah el-sultan Musa) isminde bir zatn 824 de yaptrdn bildirmekte olduuna gre cami elebi devrinde yaplm oluyor [3). Cami karsnda 1307 tarihini tayan zeri svanm bir eme kitabesi vardr (Kitabe No. 93). Cami bandaki Kabak aralnn dibinde ift kapl byk ev ilk grte bir medrese vaziyetini andrr. Bu civara Mft n derler. Mehur mft Kar elebi zade Abdlazizin oturduu evler burada imi [ 4 J, Sultan Mecidin an nesinin ehrimizde ilk defa olarak atrd (pek fabrikas) (sene 1836) bu civardadr ( 5 ]. VIl/229 - Omurbey camii : yksek dvarla evrili byk avl iin de, serviler arasnda cami, trbe ve mezarlar vardr. Camii dvarlar tuladan yaplm rozetlerle ssl, ok zarif bir anttr. Byk bir son cemaat mahalli ravaklardan sonra byk bir kapdan ieri girilir. te iki yan cenah ksm asl byk ortadan bask birerkap geidi ile ayrlr sade bir mezzin mahfeli ile basit bir minberi var. Ravaklarn nnde, kaide ve balklar Bizans eseri olan drt stun, Osmanl kemeri ile birletirilmi, kapnn yanlarnda er penere, soldakilerinden her zaman almyan bir kap haline gel[ [ [ [ [ 1 2 3 4 5 ] ] ] ] ] Ariv A/58 S. 2, A/18 S. 8 A 6 S. 13 Mir'at- Bursa Gldeste S. 283, Tercimei akaik li mecidi S. 226 tnik Bursa tarihi S. 165 Ariv A 10: S. 15 Evkaftaki vakfiyyesi Hudavendigr vilyeti salnameleri

 135 mi. Kapnn dnda iki tarafta, dvarn yukar ksmna byk mermer plka taa kabartma suretile, sadakinde 7 soldakinde 6 satr trke nesih yazl kitabe, Omurbeyin vakfiyyesidir. Bursada ilk Trke vakfiyyedir Sa^ taraftaki kitabede (No. 99) [ 1 ]; Timur-ta olu Omur beyin bu camii yaptrd ve yanna ha* mam da yapp bu camie vakfettii, Tuzpazarnda yaptrd ker vansaray ( imdiki pazar yerinde olacak ) dknlar, ehir civa rndaki bahe, deirmen ve tarlalar hep camie elir olarak vak fettii, Karahisar, Edirne, Biga, Bergamada yaptrd cami, med reselere gelir olarak vakf ve akarlar yaptrd... Sol taraftakinde ayn akarlarn zikrine devam etmektedir, bein ci satrda vakfiyyesinin 859*1454 muharreminde tanzim edildii son satrda ise kitabenin taa hakki ile dvara konmas ve vefat tarihi olan 865 tarihi okunmaktadr. Minare, kaidesi sekiz keli, camiin at hizasndaki ksmnda kk mihrapklar tarznda tula ile tezyin edilmi sanatkrane bir eserdir. VII/230 - Omur bey trbesi : Cami binasnn kblesinde, drt keli mermar direk zerine oturtulmu ak bir kubbe st kurnn rtl altnda muhteem bir lahid, ba ve ayak talar zarif oyma ssl ve kitabelidir. Ba ucunda Omur bey bin Timurta, ayak ucunda 865-1460 tarihi arap ibaresi ile yazlm. Cami trbe, avldaki okul (imdi yok) 1275 H. (1858) de esash onarlm cami kubbesi o zaman kalkm [ 2 ]. Cami avhsnn bat gneyinde, d yzde kede sade bir eme vardr, ayna ta yerine yerletirilmi mermer taa kabartma kita besinde "Hac Omur bey bin timurta sene 931,, 1524 yazl. VII/231 - Hamam : Camiin gneyinde yksek, mamur ve ilek hamamdr. Omurbey tarafndan yaptrlan bu hamam, son mtevel lisi Maksem tekkesi eyhi Abdlgani tarafndan ele geirilmi bir zaman tesarruftan onra ermenilere satlm, sonradan brakl m mallar arasnda eski defterdar Raifin mbadil ailesine kalm [3]. Omurbey, elebi Mehmed ve ikinci Murad devrinin nl emir-

I 1 1 Tarihi Osmani Encmeni mec. C. 14 S. 872 [ 2 ] Atik muhasebe defteri S. 69,75, 84.
I

^ I H a n a l j ''

 136 <lerindendir. Kara Timurta paanm olu, Yahi, oru ve AU bey lerin kardeidir. Devlete hizmetleri oktur. 1460 da vefat etmi camisi yanmdaki trbesine gmlmtr. Muhtelif yerde pek ok vakflar vardr. Oullan Mahmud, Osman, Ali elebiler de devle te hizmet eden zatlardr. Omurbey bir de ktphane vakfet mi. (Enfeslcevahir) atl Trke tefsirin iinde vakfiyyesi yazldr. (Orhan ktphanesi No. 345). Lala ahin paann torunu olan Omurbey evvelce (Kozca ky)ne gmlm olduundan o kyn ad (Omurbey) olarak o suret le kalmtr [ 1 J. VI1/ 232 - Karaelebi camii: Setba kprs karsndaki camidir. Kgir, zeri ahap, minareli kadro ii ve namaza ak, kitabesi yoktur. Byk setba yangnndan sonra bugnk eklini alan bu camiyi mehur karaelebi zade Hsameddin yaptrm, olu Abdlziz ile sonra Vali Aziz Amed paa yenilemitir. Hsameddin Ru meli kazaskeri olup tekat olduktan sonra burada yerlemi, 1598 de vefat ile Emirsultan camisi bat merdivenleri yanna gmlm tr (Kitabe No. 100) Bunun olu Mft Abdlziz de ehrimize birok eme yap trm, Mft suyunu o getirmitir. Kendisi 1582 de domu, kad, kazasker, mft, eyhlislm olmutur. 1657 de vefat ile eyh Mehmed [ ? ] mezarlna gmlmtr [ 2 ]. Aziz Ahmed paa Kara elebinin torunlarndandr. Karadeniz Sakarya - Sapanca gl - zmit kanaln ama teebbsnde bulu nan Hdavendigr ve Kocaeli mtesarrfdr. Kanal almas iin kartt fermandan ok gemeden 1813 de ( 16 muharrem 1229 ) lm. Yeil trbesi bahesine gmlmtr [ 3 ]. Cami altnda Irgand kprs banda Kurt olu mezarl var d. Bu mezarlkta nakka ve ifahane tabibi ve eczacs Aa zade Mehmed (1644) gml imi { 4 ]. [ 1 ] Sicili Osmani C. 4 S. 401 Osmanl tarihi Uzun arl Ar iv B/14 S. 18 I 2 1 Evkaf defter i S 116 Gldeste 315. Si-U C ' A S. 339, stanbul Ansiklopadisi. lmiye salnamesi. [ 3 ) Belletten C. 17 S. 15-16 Uzun arlnn yazs, Uluda dergisi 5. 39 Rza Yalgn.
r 4 ] t-ih : 5. 3^!

137

Cami nnde bir (Boy 3), cadde zerinde iki tane (Boy 2), nar aac vardr. pekilik caddesinde Ermeni Katolik kilisesi ibadete kapaldr. Omurbeye uzanan yolda Eyyub efendi zaviyesi vard, Kitabm* za kaynak olan eserlerden biri Glzar suleha mellifi Ahmed Ziya orada medfun idi (vefat 1804 dr).

Y e i l
VII/233 - Medrese: anl (Yeil) deresinin stnde Babacan kprs [ 1 ] yannda (imdi mze) elebi Sultan Mehmedin yap trd ilim messesesidir. Uzun zaman en byk ilim rtbesini alan bilginlerin bir nevi niversitesi idi, Molla Hsrev ve Hayali gibi bilginlerin yeridir (Sultaniye medresesi). 14 odal, odalarn n kubbeler, geni bir dershanelidir. Vaktile st, kubbeleri kurun rtl iken imdi kiremittir. Cmle kapsndan baka gneyden bir penere bozularak kk bir kap daha yaplmtr. imdi mzedir. Bursa evresinde bulunan eski eserler burada toplanmtr. Ayrca eri mahkeme kararlarnn tam arivi (864 H. 1459 dan mahkeme lerin kapanmasna kadar) buradadr. Bur.snda mze 19 Austos 1902 de Maarif mdr Azminin gayretile Erkek Lisesinde almtr. (Kitabe No. 101 ta mzede dir No, 1249) 192:^ de bu medreseye nakledilmitir. Mdr Ali Riza ValTtn eser s.hibi folklarcumuzdur. Folklor aratrmalarnda fi kirleri rnek ve rdr. Medresenin gneyindeki yoktur. Kse Ali'nin yaptrd medrese imdi

Vll/234 Yeil hamam mamur ve civarn ilek hamamdr. ele bi Mehned'in Bursada mstekillen yaptrd hamam yoktur. Bunu Sofu Bedreddin-Kse trbedar-Ksec Ali paa atlar ile anlan bir zat yaptrmtr, 1485 den nce vardr, karsndaki medresesine gelir olarak yaptrmtr, suyu da Devrenge imi [ 2 ]. Vll/235 - Yeil camii : Cami hakknda ok yazlm, mstekil eserler de var ( 3 ]. Ben ( 1 ] Ariv C 3 S. 71
{ 2 J Hamanilar. Ar.iv A/l^ S. 272, A/21 S. 78, B 37 S. 33.

] Ye^il <

- .1 * 'ktov Osman evki

138 -

sadece orijinal taraflarna iaret edeceim. nnde ravak yerine bahe var. n yz, penereleri muhteem kaps, kitabeler, kap tavan istalaktitleri mermer iiliin en g zel modelleridir. Kap kenarlarnda aadan yukar sls ve kfi kitabeler ayetlerden ve Hazreti Alinin szlerinden sonra tam ahap kap stnde satrlk, mermer taa kabartarak yazlm, zerine altn yaldz yaplm fakat maalesef sonradan siyaha boyanm, yaz ve mana itibarile fevkalde bir kitabe yazldr. Kapnn iki yann daki mihrapklar ve zerlerinde mimar Hac ivaz paann isimleri ni tayan kitabeler ok manidar ifadelerdir ( Kitabe No. 102 ). Bu camiin 822 senesi Zilhiccesinde (Aralk 1419) bittiini ifade etmek tedir (Kitabenin tercmesine iyice bakmal.) Zarif Osmanl kapdan girince dar koridorun sonundaki odalarn kubbeleri, kasna, ista laktitleri nakka Alinin nakileri ile ssl (yeni alyor) dr, yan larndan dolambal merdivenlerle Hnkr mahfeli ile divan odala rna klr. kinci katta, yanlarda ikier divan odas, ortada bir salon ( PL. 15 ) sanki firuzeden dklm altn yaldzl inilerle
sslenmi tavan ve dvarlar ve bir t a raf ta byk sanat dahisinin i s m i ni tayan (Mecnun Mehmed) in i ni yaz, mahfelin camiye hakim duruu, d t epesinde N a kk a Alinin, naklarn 827-1424 temmuz da l i bittiini bildiren kitabesi boya ile yazlmtr. Odac k l ar n nnde bi rer adrvan vardr. A l tt a ikinci kapdan ieri girin ce ini her kr. diyarlardaki yeil tavan ok ve yazlar nok t as Ortada iniler altn yanlardaki kakmal d r,

manaldr, renk, hayran b r a

desen motifler ve altn k akma la rn insan adrvann yekpare

( w i d a 'd e n ) oymal fskyyesi dnyada misli bulunmtyan bir inceliktedir. Y an l a rd a y k se k ini ve iniden yazlar, T r k mavisi renkli bedialardr. Y an la r d a k i iki oda, birer divan y e ri olacak; A l oc akl ar, kk dol apkl ar bunu anlatr, her ikisininde kaps zerindeki ini yazlar ayn ibarelerdir, Padiahn ?

 139 ilerini sembolize eden vecizelerdir (Kitabesinin tercemesini iyi okumal). adrvan nnden Mihrabn heybetine bakan sanat dehasnn harikas karsnda vecde dalar: mihrap sanki yekpare bir ini, hem de rang - renk incileri dizmiler, iek rozet, ayet ve bir ok in celiklerle bezemiler. Istalaktidleri, yanlarnda Fetih suresi, mihrap enberinin iki ucundaki kk kitabeleri ile hepsi bir biblo kadar zarif bir eser. ki kubbeyi birletiren byk kemer ve kilit ta (Merdiven s tne raailar) Mimar Hac ivaz Papann hrikasdr: istalaktitli mihrapklar stne oturmu ikt ayafc, yanlarnda terazi merdaneleri temelin zelzeleden mteessir olma derecesini gstermek iin kon mutur. Byk kubbesinin istalaktitleri inilerin desenleri ve tarz ile ieklenmi olduu anlald. Halen Al ustamz smail SnmezMn gayreti ile bu ieklerin sva ve badanas temizlenilmektedir, motifler tamamen ini motiflerin ayn olduuna gre Nakka lyas Alinin tezyinatdr. Yuvarlak ya zlarn birisinin stnde (Ahmed Vefik paann) tertib ettii, kefe dildi. Mezzin mahfeli ile mtenazr odacklarn ini zerine yazlm Farsa kitabeleri, (dalar devrilse, gkler atlasa iki cihanda bu bidenin misli meydana getirilemez)... manalarn ifade ederler. Bu odacklarn gerek diyarlarnda ve gerek tavannda ve penerelerindeki eit renkli inilerin desenleri sanat zevki olan hayran bra kr (Res. 19). Minareler yenidir, devrinin eserleri deildir. Kapda ki kitabesinden anlaldna gre cami 822 senesi zilhiccesinde Aralk 1419 bitmitir. Yaptran elebi Sultan Mehmed, Mimar Ve zir Hac vaz paa, ini ustas Mccnun Mehmed, nakka lyas Ali olu AH, ustalar da Tebrizl ustalardr ( kitabelerinde hepsi nin atlar vardr). VII/236 - Trbe: Ovadan yeil inilerile gz eken muhteem ant kabir, 6,60 yksekliindeki tek kubbesinin etekleri altnda se kiz yzl ve sval kasnak dvarlarna ve buradan kurun ile rt l dar bir gezinti dzl ile onun stne oturtulmu sivriye yakn yuvarlaklkta byk bir kubbeden ibarettir. Dtan tek katl bir trbe gibi grnmektedir, fakat kubbenin rtt sandukann bu lunduu yksek salon ile bu salonun altnda, bask tonoz kubbeli

 140 mezar dairesi [ 1 ] dikleme kesiminde trbeyi iki katl gstermek tedir. Kuzey kap geidi, iki yan yz nileri kabartma ini ile kapl mihrapkiar bulunan geid, iekli inilerin zerinde dilimli yarm bir kubbetain oturduu ini istalaktidlerle yaplm tezyinat arasnda trbenin kitabesi (No. 103) (Osman olu. Orhan o, Murad or Bayezid o, Snitan Mehmedin trbesi) olduu ve 824 H-Mays1421 bildirmektedir. Kitabenin altnda grlen temiz mermer svelerin ereveledii ve Tebrizli Ahmed olu Hac Alinin aheseri olan ceviz aacna oyulmu Hendesi paralarla taklm olan kap kanatlar alr,, ieri girilince iki basamakla klan trbenin zemini ortasnda alak bir kademe yksekliinde, dz trkuvaz renginde inilerden sekiz keli bir sed vardr. Bunun ortasnda kabartma ve renkli iekler le donatlm iniden bir taht zerinde elebi Mehmedin altn yal dzlarla yazlm kitabeti ini sandukas hkna mahsus bir vakar ile durmaktadr. Muhteem lahdin arkasnda, kapdan baknca o vakara yakr bir fon durumunda bulunan zarif mihrap, bir biblo kadar zarif, he men kuceklanacak gibi ekici, deeri llemez derecede gzel sanduka ile bir kl tekil etmektedir. Sandukada altl stl ve iki tarafl drt satr ini kitabe (No.104) elebinin merkad olduunu ve 824 senesinin cemaziyellevelinde (Mays 1421) vefat ettiini bildirmektedir. Penerelerin zerinde. Peygamberin szlerini bildiren yazlar, altnda iekli gbeklerle sslenmi ini kaplama dvarlar, daha ziyade Seluk tipinde moza ik gbek inilerle turkuvaz zemine ilenmi penere tavanlar ve kapnn i kemeri trbenin iini tamamlamaktadr. (Resim 25) Heyeti umumiyyesile Trk-Osmanl teknik ve zevkine gre ya plm bir eser olmakla beraber trl yerlerinde Orta Asya ve Sel uk teknii de gzden kamamaktadr [ 2 ]. Bedenin d yz de yeil ini olmakla beraber deimeden kal d sanlan ksm kapnn solundaki ilk cebhe olduunu yetkililer bildirmektedirler. l 1 ] Mezar dairesi : Her lhdin alt ayr daireler halindedir. Kemiklerin ou konulu ekli ile durmaktadr. [ 2 ] Gzel sanatlar dergisi No. 5 Mimar Macid yazs Evliya elebi seyahatnamesi C. 2 S. 44,

 141 Trbe ve dier antlarn mimar Hac ivaz paa, Pnarba mezarlnn dousundaki hususi makberesinde medfundur. Trbe kaps kanadndaki kabartmada yazl, oymacs Tebrizli Ahmed olu Hac AH, Trbe kapsnn altndaki ceviz oymada yazl [1 ], kalem iilii nakka Ali bin lyas Ali (Mezar Hisardaki mes cidi haziresinde ), inici Mehmed Mecnun ( lm ve mezar belli deil ), ahap oymacs Tebrizli Hac Ahmed olu Alidir. Trbenin inas elebinin lmnden 40 gn nce bitmitir [ 2 ]. Trbenin tamiri ilk defa elebinin lmnden 253 sene sonra (1682) de yaplm, ikinci tamiri 1769, ncs 1864 drdncs 1907, Mimar Macidin idaresindeki tamir 1945, en son tamiri Mimar Saim Ulgen, Cell ve Read idaresinde 1947 de yaplmtr. Son tamirde svalarla beraber eski naklarn da gittii zannedilir. Bo zulan iniler yerine Ktahya inileri konmutur. Trbede elebi Sultan Mehmedden baka kitabeli olarak kz Seluk hatunun lahdi vardr. Bu, 848-1444 de Varnada ehid oian Karaca paann zevcesi olup 1485 de vefat ile buraya gmlm [ 3 ]. Karde ve yeen kavgalarnda arac olarak alm, ehri mizde cami ve Nilfer ay zerinde byk kpr yaptrm (kita besi mzededir. No. 4). Dier kardeleri Hafsa, (camisi var), Aye Sitti hatunlar iie dier kardeleri Mahmud (1429 vebasnda lm) Yusuf ( Ayn sene ), Mustafa ( 1422 de idam edilmi ) [ 4 ] Daye hatun da buradadr. Trbenin d kaps nndeki mezarlar arasn da Tacttevarih sahibi Sadettinin babas Haan Cann mezar ile naat, plnlar yapan Sadrazam Aziz Ahmed Paann zarif mezar da buradadr. Vll/237 - maret : Trbenin dousunda yalnz ayaklar ile bir ka kemeri kalm olan binadr. VIl/238 - Selmi tekkesi ve Babazakir: Yeil trbenin tam ar kasnda, ahap bir bina yannda yars krk tula minaresi ile kal m bir derghtr, avlda mezarlar da vardr. Selmi, celveti eyhidir, (
1

] Trk yurdu M. S. 4 S. 198 sene 928 5-199

[ 2 ] Solak zade S. 138 [ 3 ] k Paa zade S. 221, Tarihi Osman encmeni m ecmuu C. 15, S. 959 [ 4 ] Gldeste, Gazzi zadenin Hlsatlvefiyat ve levhalar

 142 1104 H-. 1690 da vefat etmitir. [ 1 ], biraz yukarda bir ift yal servinin dibinde bir trbe yerinde kitabesiz tal mezar baba Zakire aittir. Bu zat, trbe yerinin hemen altnda bir mescid yaptrm t, imdi yoktur, bir de zaviyesi varm. Kendisi Emir sultan hiz metinde bulunmu, 103 yanda iken elebi zamannda vefat etmi [2]. VII/239 - Devlet hatun trbesi: Yeil klliyesi altnda, sivri kubbesi kurun rtl, uzaktan gfz eken heybetli trbe mermer direkler zerine oturtulmu bir kubbedir. Yaptran elebi Meh med,dir [ 3 ]. Trbe iinde bir mezar var. Mermer sandukasnn kenarlarnda ayetelkrsi yazldr. Ba ucu tandaki be satr yazda Devlet hatun, drdncde ve beincide Bayezid han olu Mehmed hann annesi olduu, ayak ucu tanda 816 senesi (1412) evvalinde vefat ettii bildirilmektedir (Kitabe No. 105). Kendisi Germiyan bey k zdr, anas Celleddin Ruminin torunudur. Trbenin dnda 1151, 1223 H. tarihli No. 26). mezarlar da vardr (Res

Vll/240 - Meydanck camii; Kesme kefeke ta ile tuladan ya plm dvarlarn stnde kurun rtl tek kubbeli, kk bir son cemaat yeri, sonradan yapld ve zerinde 1332 tarihi grlen yksek minareli, minberli, kitabesiz namaza a)ktr. Yaps itibarile Fatih devri eserlerinin benzeri olan bu camiyi Sle Mehmed paa (Kazzas zade) 903 H. 1497 den nce yaptrmtr [ 4 ). Camiin batsnda, kpr yannda, yol ortasnda geenlere ak namaz yeri olarak grnen dzlkte atal duran inarda eskidir (Boy 3). VlI/241 - Bayezid paa medrese, trbe ve mescidi; Yeil klliyesinin dousunda, arsa haline gelmi, mezarlk iinde trbe vazi yetinde bir dvar izi grlr. Byk bloklar halinde temelleri yapilmi tamamlanamadan kalmtr. Trbe yerinin kuzeyindeki medresesinin dou odalar ile dou

[ 1 ] Osmanl mellifleri S. 83 [ 237, ( ( 2 ] Yadigr- emsinin baslmam ikinci ksm. Gldeste S, Sicilli Osmani C. 2. S. 142 Baldrzade S. 28 3 ] Usul mimarii Osmani S. 23 4 j Gldeste S. 389

 143 taraftaki divan kalm dier ksmlar yklmtr. Oras da Ufak tarzda elebi Sultan medresesi tertibinde yaplmak istenmi. Biraz aada (atal mescid veya Bayezid paa mescidi) diye anlan ah ap, minaresiz, nrinbersiz, kitabesiz, asl karakterini tamamen kay betmi mescidin yerinde de camii varm imdi kadro d ve ce maat idaresinde namaza aktr. Bayezid paa Enderundan yetimi amasya hkmranl esna snda elebi Mehmede sadakatla hizmet etmi. elebi mstakil olunca (816 H.) Rumeli beylerbeyi, sonra vezir, bir atalk sadrazam, 825 H. 1421 de ehid olmutur [ 1 ]. Buradaki eserlerinden baka ehrimizde Yourt han (Tahtakale) hann yaptrm, olu sa bey de eser yaptran bir zattr. VII/242 - Sevindik moloz tala yaplm, kitabesiz, kadro d, Ba Hoca Sevindik tr, 935-1528 de tamir dendir. ( 3 ]. mescidi : Bu ad tayan mahalle ve sokakta st ahap ve kiremit, minaresiz, minbersiz, cemaat idaresinde namaza ek bir mesciddir. isminde bir tccar Fatih devrinde yaptrm edilmitir. [2J Bu mahalle en eski mahalleler

VII/243 - Hoca Takn camii : Bayezid Paa medresesinin kar snda, Karnca derenin kar tarafndaki krk minareli kesme kefeke ta-tula ile ilenmi camidir. Dou divan yenilenmi bats eskiliini muhafaza ediyor. Minbersiz ve namaza kapaldr. Kble sinde bir mezar var Takn halife diye anlyor. Tanda ( Hac Hseyin bin Abdullah sene 98 ?) okunuyor. Camiin imam evi vak fiyesinin tarihi 956-1549 dr [ 4 ]. Hoca Takn, Sultan n kasabasndandr. Asrnn ulemasndan okumu, Molla Husreve hizmet etmi, Tasavvuf erbabndan olmu ve Emir sultana yakn olan bu mahallede yerleerek bu mescidi yaptrm, vaza balam Bayezid zamannda vefat ile mescidi ya nna gmlmtr [ 5 ]. Bahs edilen mezar ona ait ise ismi Hse[ 1 ] Sicilli Osmani C. 2. S. 7, S. 610, Ak paa zade 190, Bursa tarihi klavuzu S. 179, Kamusu alam S. 1235 [ I I f 2 3 4 5 1 J ] ] Ar. A/199 S. 235 sene 893, A/34 S. 19 A'4 S. 414 Ar. A/40 127 Gldeste 193, Sicilli Osman 3-240 Evkaf, defter 5 S. 38, Ar. A/81 S. 8 6 , A/45 S. 6 8 Gldeste S. 193, Baldrzade 130

144 ~

yin, vefat da 898-1492 olacaktr. VlI/244 - ible camii : Yeil-Emirsultan yolu zerinde, sade ve basit camidir, kgir st ve minaresi ahaptr. Namaza aktr. Bu civarda eyh ibleden ve camiinden bahsedildildiine gre byle bir zat tarafndan veya adna yaplmtr, senesi kesin olarak bilinemiyor. Karnca dere kprs kemerli ve eskidir. Yanndaki inar nisbeten gentir (Boy 3) VIl/245 - Abdrrezzak trbesi ; Kprnn gneyinde, Karamazak denen mahallede, basit ve ahap bir trbedir. ki sene evvel Eski Eserleri Sevenler kurumunun delleti ile tamir edildi Yanm daki ev mescidi idi, 896 - 1490 dan nce mevcud grnen bu mescid imdi evdir. Trbenin zemini ksmen 16 c asr inileri ile delidir. (Cem sultan trbesi inilerine benzer.) Drt kabir var, kap nndekinde yazl ta yok, dierlerinde ayn tip yaz ile yazlm mermer ba ucu taler vardr, fakat yazlar sadece yedir: 1 - Merkad-i Yuns Emre, 2 - Merkad-i k Yuns, 3 - Merkad-i Abdrrezzak, Bunlardan baka dvara dayanm, ayn yaz iie yazlm be beytlik kitabe tanda, Trke ifade ile, b\ zatn trbesinin 1140-1727 de yapld bildirilmektedir (Kitab- No, 106). Kitabeden trbenin yapl anlalyor, fakat mescid t:ski, anla ldna gre burada bu zata ait makam kabirleri varm. Yuns Emre adna baka yerlerde de trbe var; Isparta-Keiburlu, Eskiehir-Saryer ( Bu trbe geenlerde Eskiehirliler tara fndan yenilendi). Saruhan Kule-Salihli aralarnda. Yuns Emre mehur divan sahibidir, vefat 843-1439 olduu sanlr. Buradaki kabirler de namlarna yaplm makam kabirleri olacaktr ( 1 ]. Trbenin nnde de olduka eski bir eme bulun maktadr. VlI/246 - Emir sultan mezarl; Caddenin iki tarafn kaplyan ve Emirsultan camiine kadar uzanan bu mezarlkta birok tarihi ( 1 1 Osmanl mellifleri C. 1. S. 192 - 193, Zeyl akaik li mecidi S. 81, Yunus Emre Divan. Edebiyat kitaplarna bakla.

145 ~

ahslarn kabirleri ve o kadar da yal serviler bulunmaktadr, Mezarlklar inceliyen arkadamz Fahameddin Ulusoy buralardaki ahslar tantacaktr. VII/247 - Tarih e m e le r: A - Emirsultana giderken mezarlk banda, Memi soka ba ndaki eme 1237 H.- 1821 tarihli olup mm glsm tarafndan yaptrlm (Kitabe No. 107). B - Biraz ileride solda yksek, ortas mermer plkal, naklar zarif, nesih yazl kitabesi ok gzel bir hattat yazs, bir tarih ki tabesidir, Beir bin brahim isminde bir zatn 1156 H.- 1743 de yap tn ve emeyi yaptran Beirin Hattat kaleminden kan bir yaz olduu bildiriliyor ki iki trl kymet ifade ediyor; biri zarif, mermer iiliinin en gzel modeli, dieri deerli bir hattat tant mas (Kitabe No. 108). C - Emirsultan cami avhsnn bat merdiveni dibinde sa ta raftaki eme; ayna ta mermer, kitabeli bakr bir oluktan mer mer daara daima akan bir suyu var. Kitabede bir zat l tara fndan, son msrada Nu edib bu abdan dil tene-gn bulsun srr,, 1268 H. 1851 tarihinde yapld bildiriliyor (Kitabe No. 109). D - Merdivenlerin solunda gzl eme, suyu mermer daara daima ve bol akmakta, st nakl mermer cepheli byk bir e medir. Kitabesinde Beytlharem surresi emini hac Mustafa zevcesi Zehra adna Fatma tarafndan yapld, senesi 1254 H. 1838 oldu u bildirilmektedir (Kitabe No. 110). E Camiin kblesinde, hamam soka kesinde me 1156 da yaplmtr (Kitabe No. 111). kitabeli e

F Kblede cami divan kesinde ayn tipten kitabeli e menin yazsnda, camii de tamir eden Darsaade aasnn yaptr d ve tarihi de 1156 H.- 1743 olduu bildirilmektedir (Kitabe No. 112). VII,248 - Emir sultan camii: Bat merdivenlerden klnca iki stun arasnda bir kap, stnde mermer taa kabartarak sls yaz ile yazlm bir ayet, tarihi 1219 H.- 1804, kapdan girince geni bir avlya varlr. Ortada bir adrvan, etraf epeevre ravak, gneyde cami, kuzeyde bir takm odalar ve aralarnda trbe bu lunmaktadr. Ravak ve odalar ahap, dierleri kgirdir: Bat ku zey kede bir iroam odas, yannda czhane cz okunmas iin

146 ayrlan yer,,, avlnn orta hizasnda dousundan bir antreli trbe Emir sultan trbesidir; giri odasnn dousunda yine bir imam odas bulunmaktadr. Trbenin st kurun rtl tek kubbeli, iinde kapdan girince Emir Ali, ortada Hazreti Emir, bunun arka snda Zevcesi Hundi Fatma sultan, yanlarnda, arkasnda iki kz nn mezarlar bulunmaktadr. Trbenin avlya bakan peneresi stndeki kitabe (No. 113) Sultan Abdlzizin emri ile 1285 H-1868 de tamir edildiini bil- dirir. Avlnn douya alan kaps dndaki bellar ve byk ke mer klsik kemerdir. Altnda Hatice tsfendiyarnin Muallimhanesi yok olmu ta mzeye kaldrlm olan mezar da orada imi [ 1 ]. Bu civarda, hatta trbe iinde Molla Gran mezarda varm [ 2 ] . Avlnn gneyindeki camiin ravak ahap iki yannda iki minar diblerindeki kayyim odalar da ahaptr ka p stndeki kitabe (No. 114) Selim III n emri ile 1219 H .-1804 de yeniden yapldn bildirir, ii geni, sade tek ve byk kubbeli dir, evvelce ok kubbeli imi { 3 ] ( PL. 16). camiin dousunda vc gneyinde inariar var (Boy 2,3). VlI/249 - Hamam : Cami gneyinde mteadit kubbeli tek ha mamdr. Emir sultann zevcesi Hundi sultan terafndan yapttrlmtr. Bugn lektir [ 4 ) .

Y. M imar Bedri Kktenden

[ 1 ] Vakfiyyesi, [ 2 ] Ariv A/58 S. 4 [ 3 1 Ariv B/124 S. 49, f 4 ] Hamamlar

147

Batsnda yol kenarndaki ev Kasm medresedir.

paa Cezernin yaptrd

Camii Kasm paa [ 1 ] veya Emir sultann zevcesi yaptrm son ekli 1804 de almtr. Muvakkithane 1713, Ktphane 1878 de olmu. Emir sultan: emseddin Mehmed Ali el-Hseyin el Buhari; Buharada domu, devrinin bilgin, faril, ariflerinin bydr. Zamannn mehur ka ds Molla Fenari de kendisini takdir edenlerdendir. Yldrmn kz Hundi Hatun ile evlenmesine Molla Fenari dellet etmi. ki kz ile Seyid Ali isminde bir olu olmu, Olu mral adasnda vefal etmi, babasnn trbesine getirilmitir. Emir Sultana ait menkbe ler dillerde ve kitaplarda oktur, 1429 vebasnda vefat etmitir [2]. Kasm paa cezeri: Babas Msrdan gelmi, Fatihin ltfunu ka zanm, defterdar, sonra vezir Sadrazam olmu, 1480 de vefat ile medresesinin dershanesi nne defedilmitir, Divan sahibi bir edip ve bilgindir [ 3 ] VII 250 - Fazlullah paa mescid ve medresesi: Emir sultann altnda, Dokuz serviler mevkiindedir. Mescid tula ve kesme tala yaplm kktr, ev olarak kullanlmaktadr. Yannda mezarlk izleri var, mezar yok. D kap kuzeyinde bir de trbe izi vardr, gneydeki medresesi de ev olmutur. Tahtakaledeki yourt han yanndaki dkknlar cami ve medresesinin vakflardr. Vakfiyesi nin tarihi 832 H.- 1429 dur. Kendisi o sene lmtr [ 4 ]. VlI/251 - Hayriye mescidi: Iklarn altnda, kendi ad ile anlan mhallede, yol ortasnda kalm inarn (Boy 3) stnde moloz tala yaplm, st ahap alelde bir binadr, minbersiz, cemaat idaresinde, namaza aktr. Mahalle 1876 dan sonra kurulmu ol duuna gre cami de o zaman yaplm olacaktr. Vll/252 - Iklar askeri lisesi: 1845 de Abdlmecidin gsterdii arzu zerine baz vilyetlerde dadi okullar alrken ehrimizde [ 1 ] Gldeste S. 69-87 [ 2 ] Tacttevarih, Bursa tarihi klavuzu, 211, solak zade, Baldrzade, Yadigr- emsi, Menakb-i Sultan Emir, k paa zade, glzar suleha. [ 3 ] Gldeste 6 6 Baldrzade 61 [ 5 ] Hseyin Kabataytaki vakfiyesinin aslndan

148

de imdiki hkmet binalar yerinde bir yerde okul alm imdi ki klar lisesinin temel atma treni 2 Haziran Cuma gn yapl m, alt kat kgir st ahap olarak ilk bina yaplm, Vali Mnir paann himmetile st kat da kgir olmu masraf 1,994,654 kuru tur, a treni de yine ayn vali eli ile 10 Haziran 1892 de olmu tur. 1894 de ikinci bina yaplmtr, 500 talebe alacak duruma gel mitir. 1911 de hastahane ksm yaplm, gal zamannda Yunanllar hamam ve dershanenin bir ksmn ahr yapmlar, istirdattan son ra 11/12/1922 de Askeri idad ad ile tekrar ald, Maarif Vek letine baland 1926 da tekrar Mill mdafaa vekletine baland 1930 da ikinci binadan bir koridorla geilecek ekilde tek kat ola rak nc dairesi yaplmtr [ 1 ]. Vll/253 - Pir Emir mahalle ve emeleri: klarn arkasnda Ramazan baba dergh vard Zeyniyye tarikatndan olduu halde Bektai olarak gsterilen bu zat 1030 H. 1620 de vefat etmi. T ek ke [ 2 ] Yenieriler kaldrlrken yklmtr. Daha ilerde Pir emir mahallesi ehrin ucundadr. Mahalleye gi rerken ilk emede kitabe yok. Biraz ilerde ikinci emede talik yaz ile mermere yazlm sadece Akalayan suyudur sene 1341,, yazldr. Her iki emenin suyu gr ve daima akan, ehrin en iyi sularndandr. Biraz daha douda bir nc eme vardr k mer mer kitabesinde bozuk bir nesih ile sadece Kaplu kaya suyudur sene 3 ? yazldr. Bu su da ayni letafettedir. Vll/254 - Pir Emir camii : Mahallenin kuzey ve alt banda minaresi kaidesinden, kubbe ve mtemilt yklm, kap, pene releri ile minberi bulunmyan bir camidir. nde ravak tekil eden bir ksm var, dvarlar kesme kefeke ve tula iilii ile Fatih devri eserlerinden olduu hissini vermektedir, ravak ve penere kemerleri, saak ve dvardaki tula rozetler, camie bitiik minare si ile merdiven balar o devir mimarisi modelidir. Cami birer pen ere ile son cemaat yerine alr, kapnn tavan istalktidlerle zarif bir grn tekil ediyor.
%

Vll/255 - Pir Emir Sultan Mehmed trbesi ; Camiin kaps kar snda, sekiz yzl, zeri ahap, dvariar cami yapsnda, kaps [ 1 ] 1312 1324 Hdavendigr salnamesi [ 2 J Yadigr- emsinin baslmam ksmndan, Gldeste

149

douda, kap tavan basit ssl, kapnn n byk mermer plka larla dzenlenmi. Ahap at altnda bozulmya yz tutmu bir tavan, tavan altnda kk ve ak drt penere, bunlarn arasn da ayn ekilde fakat ta ile rl birer pencere daha var, her biri byk tulalarla byk birer kemer altna yaplm, bunlarn altnda her yzde birer byk pencere daha var, yal nz douya olan kap haline getirilmi. zemini tula ile denmi, ortada tek olarak yaplm tula kaide zerine oturtulmu Pir Emir lahdi bulunmaktadr. Ba ucun da yarm metre uzunluundaki al blokta Pir Emir olduu ve se nesi 1279 yazl. Kitabe yeni yazlm, trbe eskidir, trbe ile cami bir devir ve zatn eseridir. Trbenin dousunda birtakm mezarlar daha var, birisinde 979 tarihi yazldr. Pir Emir Sultan Mehmed : 900 H. - ( 1495 ) de Buharadan gelmi, Emir Sultann akrabasndan olduun syliyerek Emir Sul tan krssne gemek istemi, o zaman orada Abdrrahman efendi isminde biri var imi, aralarnda ihtilf km, Pir Emirin dostla rndan Hoca Ali zade Sedba arkasndaki camii yaptran kardalardan biri,, ie karm. Pir Emire Musa Baba civarnda bir mes cid ve bir zaviye yaptrm. Pir Emir camii bu suretle meynana gelmi, Mehur Mella Yegn olu ve Eyyhm ad ile hret bul mu olan Yusuf Bali olu Ahmed efendi mescide minber koymak suretile camie evirmi ve Pir Emir mezar zerine bir kubbe bina ettirmitir [ 1 ]. VII/256 Hanzade hamam : Pir Emir trbesinin altnda, bahelik arasnda kalm bulunan bu hamam, civarn vaktile bir mamure ol duunu isbat etmektedir. Byk bir kubbe, yanlarndaki niler zerinde kubbeli, nde de soyunma yeri kubbeleri, kapnn karl nda, hamamn gneyinde uzun bir tonoz kubbe, klhan olmas hatra geliyor fakat klhan nian yok. te soyunma ve soukluk yerlerinden sonra, iki yanda zarif ilemeli iki halvet, bunlarn her yznde ayr modelde birer rozet,-tata kabartma,-keler mihrap biiminde istalaktidlerle kemerlere balanm, byk kubbe keme rinin dvara balanan kelerinde byk lde istalaktitler, byk kasnak stndeki kubbe ykanma yeri, kurna ve halvetler bulun maktadr. [ 1 ] Yazma akaiki numamiyye Gldeste S.
86

Ariv A/20 S.291

ISO

Hamamn dier ad Haneri' sultandr. kinci Bayezid olu Mahmudun kz hanerii Fatma Sultan yaptrmtr. Bunun Kara eyh camii yannda bir medresesi ile ekirgede bir saray ve mes cidi varm, yeri belli deil [ 1 ], Mescidin yerinde elikpalasn scak su deposu bulunmaktadr. Hamamn bat bitiiinde bir trbe izi vardr, iinde byk yu varlak mezar talarndan anlaldna gre Hanerii sultann oul ve torunlar olan Kasm bey ve ailesi efradnn kabirleridir (Kitabe No. 117), tarihleri 930, 938, 1008 H. dir, VII/258 - Musa baba camii minaresi : Kasm bey makberesinin hemen batsnda tek kalm byk minaredir. ok zarif ilenmi, tula iilii fevkalde gzel ve yksek bir minaredir, dibindtkesme kefeke ve tula ile yapld anlalan cami bugn yoktur. Minare ehrimizdeki minarelerinin en gzelidir. (Resim 27) Mderris, kad, 1538 de eyhlislm olan Abdlkadir Fstkl denen bu yerde Musa baba camiini ve yanna medrese yaptrm 1548 de lnce cami yanna gmlmtr [ 2 ]. Hamamn arkasn daki medreseyi (imdi haraptr) Fatma sultanm yaptrd zanne dilir. Musa baba ad ile anlan zat, Aptal Murad, Mehmed ve Alaca Hrka ile birlikte Buharadan gelen erenlerdendir, Bursann fethi ne itirak etmiler, Emirsultan civarna yerlemi, vefat edince oraya gmlmtr [ 3 ]. VII/259 - Zeyniler Muallimhanesi: Emirsultandan Zeyniler semti ne gelince sada ilk raslanan kmbettir, kubbesi km, penereyok, yksek dvarlar kof eke ve tuladan ve muntazam yaplm Fatih devri eserlerinin kmbetleri benzeridir (Resim 27). VIF260 - Molla Hsrev medrese ve mezar: Mezarn bulunduu saha Molla Hsrevin yapt.d medrese idi, imdi sadece dvar paralar ve baz taraflarnda temelleri kalmtr, saha zm ba haline gelmitir. Mezar: demir [ 1 '[ 2 S. 33, f 3 parmaklkla evrili, mermer sandukal, pek zarif

] Sicilli Osmani C. 1 S. 59 B 24 S. 94, A 78 S. 15 ] Gldeste S. 239, 307, Kamusu lm 389 Hadaikulhadailc yadigr emsi 218 1 k paa zade tarihi S. 208

 151 ~ kitabeli talan bulunaa mezardr. Ba ucu tanda mezarn Molla Hsreve ait olduu 8 8 6 H. 1481 de vefat ettii okunur. (Kitabe No. 115). Molla Husrev, Tokat civarndaki Arsak airetinden olup yalnz Trk alemince deil btn dnyaca, bilhassa slm alemince tann m eserlerin Sahibidir, ikinci sultan Murad, olu Mehmede saltanatm terketti^i zaman Mehmedin kazaskeri olarak kalm, son radan stanbul kads olmu, Fatih ile beraber Ayasofyadan gider ken ehalinin bilgine kar tezahrlerini grnce padiah Zaman mzn Ebu hanifesidir,, demitir (Ebu hanife islmlm drt mez hebinden birinin kurucusudur, o da Trktr). Fkh slm hukuku uslu, mantk, felsefeye ait eserleri, bilhassa drer ve gurer,, atl kitaplar btn slm bilginleri iin ana kitaplardr. iirleri ve Arapa kasideleri de vardr. Muber olan Husrev Bursaya gelmi, 1481 de vefat ile medresesinin iine gmlmtr [ 1 ]. VII/261 - Hayalinin mezar : Molla Husrev mezarnn altndadr. Ba ve ayak ucu talarnda, ahsiyyeti belirtilmekte ve vefat tarihi 875 H. kaydedilmektedir (Kitabe No. 116). Molla Hayali : Mevlna emseddin Ahmed bin Musa, babas ka d olduundan tahsilini ondan yapm, Hzr beyden okumu, Hoca zade ile mnasebetle bulunmu, Filibe ve znik mderrisi, Hicaza fitmi, dnnce tekrar mderris olmu 33 yanda verat etmi ve buraya gmlmtr. Gen yanda vefat eden bu bilgin, Trk slm, hatta btn insanlk alemince tannm kelm bir eit s lm felsefesi,,, mantk, fkh bilginidir. Bir ok eserler yazmtr [2]. Molla Hayalinin kabri altnda, hemen Zeyniler camiinin bat dvarna yakn bir mezar daha vor, ba ucu tanda sadece (Seyyid Nesim ruhuna fatiha sene 1187) yazldr. Panteist air Seyyid nesimi iie mnasebeti yoktur, o zannedilmemelidir. Vll/262 - Krk kzlar mezarl : Camiin batsnda servinin de batsndaki bir ka kabirdir, ahsiyetleri belli deildir. [ 1 ] Bursa tarihi klavuzu S 219, Baldrzade, Osmanl mel lifleri C. 1. S. 272-290, Gldeste, lmiye salnamesi 329 Bir kaytta eyhlislm iken vefat ile na Bursaya getirilmi (Ak paa zade tarihi S. 203 sene 885). ( 2 I Osmanl mellifleri C. 1 S, ?91, Gldeste S. 271 .Sicilli n.mn.'ni C'. 2 S. 3 ] 3

 152 VII/263 - Zeyniler medrese ve te k k e s i: Camiin batsmda, Krk kzlar mezarlma bitiik evin temel ve dvarlar eski bir medrese veya muhallimhane yeridir. Zeyniler mektebi denmekte imi. Y o lun altnda, binalar yklm, havuzlu sahada da tekke vard. Cami yannda bir ka servi de bulunmaktadr. VlI/264 - Zeyniler camii : Drt ayak zerine tonoz kubbeli ak bir son cemaat yeri, ortada i kapnn iki tarafnda ikier pencere kap stnde kitabe yeri var, kitabe yok, tek kubbe, minareye klmak zere girift bir kap, pencrre yok, minare krk, kubbe soyulmn, heyet umumiyesi ile Murad II devri emirlerinin camileri plnnda Tula iiliinin gzel bir rneidir. Tccardan Hoca Rstem, Abdlltif Kutsi zaviyesi yanna talibin iin odalar yaptrm. Hoca Bahayi (Acemdir) eyh iin zaviye. Hoca Ramazan bir mecid, kazasker Muallimzade Ahmed de bir takm vazifeler tayin etmi, camiyi de icad etmi. Oraya bir ok fakirler toplanrm, onlarn yidirilmeleri iin gnde 120 kta ni met ayrlrm [ 1 ]. Fatih devrinin nl bilginlerinden HIZIR B E G in mezar da ca miin kble diyarna bitiik yerde imi, imdi yoktur. [ 2 ]. Bu klliyye Abdlltif-i Kutsi adna yaplmtr. Zeyni tariki Bursada buradan yaylmtr. Asl tarikati kuran Zeyneddin-i Hfdir, bu zat Horasann Haf kesabasndandr 707 H.1307 de domu tur. Abdlltif-i Kutsi Buharadan gelen zatlardandr, uzun seyahat lardan sonra Kudsten gelmi olduundan bu unvan verilmi, Zeyneddini Hafi-den Zeyniye tarikim alm, Bursada yerleince o ta rki sufiyi Bursada yaymtr, 856 H. 1452 de vefat edince cami civarndaki trbeye gmlmtr [ 3 ]. Camiin kuzeyinde kk bir kmbet grnr, stndeki delik leri ve ihtiyarlarn szlerinden anlaldna gre bekrlar hamam
imi.

[ 1 ] Gldeste mecidi S. 131

S. 90-102

Ar. B/124

S. 75 sene 1153 akaik li

[ 2 ] 2 Terinsani 1320 tarihli Bursa gazetesi [ 3 ] akaik, Hadalkl-hadaik S, 91, Gldeste S. 95, Kamusu
nl.-m . 090

153

Pafta

VIII

Vlll'266 - Davut Kad camii : imdiki Davut kad camiinin do usundaki Dutlu sokak ucunda No. 36 ev asl camiin bulunduu yer idi. nnde de ufak mezarl vard, imdi ancak mezarlk krntlar kalmtr. imdiki Davut Kad camii : Son cemaat yeri iki oda haline gel mi, kgir, st ahap ve kiremit, kitabe yok, minberi sade, kadro d ve cemaat idaresinde namaza aktr. Cami nnde genie bir saha var, camiin okulu imi. Hdavendigr mahallesinde Hac Emin isminde bir zat 923 H.-1517 de yeniden ve Davut Kad adna yaptrmtr [ 1 ]. Davut efendi ibni Kemal, Karadavud ad ile anlr, mehur Bursa kadsdr. Trl yerlerde mderrislik etmi, Bursa kads iken 934 H.-1527 de azledilmi, sonra Bursa Evkafn tefti ve tet kik ile byk bir defter vcuda getirmi, ehrimizde evkaf uzun mddet onun tesbiti ile muamele grm, 943 H. de bu vazifesin den ayrlmak istemi, dilei yerine getirilmemi, 948 H. - 1541 de vefat ile yaptrd mescid yanna defn edilmitir. Bir olu Sleyman, mderris olmu, vefat edince babasnn ya nna gmlm, dier olu Ali de oraya gmlm [ 2 }, imdi iz leri bile yoktur. VIII/267 - Maiiimzade hamam; imdiki D v u l Kad camiinin k;rsnda, dkmhane olarak kullanan binadr. Karakterini ok kay betmitir. Muallim zade Ahmed efendi Zeyneddin Hafi mahallesin de ve Aksudaki cami okul ve zaviyesine gelir olarak 1572 de yap trm [ 3 ] Kuzeydeki emenin kemeri, zerindeki rozetleri pek zariftir, suyu hamamdan gelir, nnde bir de inar vardr (Boy 3). ncirli caddesi bu noktadan deuya uzanr, dmdaki semtin ad eskiden Karagll imi Buharal Drt dede Sinan dede mezarlar oradadr. Halk arasnda bu zatlara ait menkbeler sylenir. Yldrmn adamlarndan Ferhad aann yaptrd Ferhadiye medresede di I 4 I [ 1 ] [ 2 ] f 3 J yatname Evkaf defter 5 S. 94 Gldeste S. 293 - 295, Nianc tarihi S. 99, Baldrzade 41 Hamomt.Ti | 1 | f. ?19, 230 Baldrzade 106, VcfiSahhaf Sleyman Hahs, bijlU Ot- 2-4

 1S4 VIll/268 - Hac Seyfeddin cam ii: Kgir st ahap, yksek minareli, nnde bir mezzin odas bulunan camidir, Kadro d cemaat idaresindedir. 1487 de Hac Seyfeddin evldndan Kasm elebi marifetile mevlna Hayreddin tamir ettiine gre cami ok eskiden yaplm oluyor { 1 ], Buralarda o devirin bir su deposu da var, bu gik deponun o olmas mmkndr. VIII 269 - inar: mezarln altndaki byk inar sayl aa lardandr. {Boy 3). Karsnda eski evler var. VIII/270 - bni Bezzaz cam ii: Ksmen ta-tuladan yaplm, son cemaat yeri dar, ak, i kap Muradiye camiinin benzeridir. stn de mermere ayetler yazlm, minareli, kadro ii namaza aktr. Yanda mezarlar var. Bu camii Bezzaziye atl fetva sahibi Hafzuddin Mehmed ef. yaptrmtr { 2 ] kendisi 1423 de vefat etmitir. VIII/271 - Mcellidi camii : Rasulzdenin fabrikas yanndaki bu cami, ad moloz tala yaplm, teri ahap ve kiremittir. Son ce maat yeri geni bir sofa olup ahap parmakla evrilmi, eski ve zarif ilenmi bir tavan var, kitabesiz, minbersiz cemaat idaresin de namaza aktr. Yaptran Kad Ali elebidir 1500 [ 3 ]. VIII 272 - ncirli hamam: Kendi ad ile tannm mehur semtin biricik hamamdr.* Ahmed paa Fenarinin kardei olup 1497 de Bursada vefat eden Aleddin Ali tarafndan yaptrlm f 4 ], 1945 de erif Ard eski ekilde onartntr, tek olduundan y.^lnu ka dnlara tahsis edilmitir. Hamamn arkasnda byk okul da ncirli devrinin son bina)arndandr.
VIII 273 - Bu

adn tar. Ountanl

t;vdir. ncirli bir mderris m, Bu zat gmlmtr

civarda H a m / a b e y iescidinden bahsediliyor, imdi tekkesi de ev olmutur. Bir de Ksec mer ismindi; ncirli mahallesinde zaviye, cami, ktphane yapt)rCelli ekyas tarafndan ldrlm, ktphanesine [ 5 ].

VllI 274 - Yldrm bloku [ [ [ 1551 I 1 1 Ariv A/5 S. 303 A 199 26 2 I Gldeste 126 3 ] Ariv A/199 S. 231 sene 89 H, Ar. A 45 S. A 58 S. 12 4 ] Hamamlar

53 sene 958-

( S I C.iilHtv S.

155

Darifa : Barutluk denen bu byk ve harap bina, Yldrm camii dousunda, tek kalm 14 odal bir hastahane, timarhane imi, 1399 da Yldrm yaptrmtr. 1400 de Molla Fenar vakfiye sini yapm. Yldrm bu hastahaneye Msr sultan Berhuktan bir tabib istemi o da emseddin Sagri yollam kadrosu, 1 ba tabib, 3 tabib, 2 eczac, 2 erbeti., dir. Uzun mddet ehrimizin biricik hastahanesi imi 1649 da kadro sunda 19 mstahdem vardr Trl zamanda i grm olan hekimlerine ait epeyce mahkeme karar vardr. ( 1 ]. VIII 275 - Yldrm camii : ehrimizin en heybetli camiidir. Pln itibarile Yeil camiine benzer ( PL. 17 ) (Resim 28). Ravaklar zarif kemerlerle tutturulmu, cep Y ilO f S . / m (A ^/t he dvarndaki pencereler mermer oymacln, yine mermer kornili cmle kaps stndeki istalaktitler ile yanlardaki nilerin byk ve zariflii ei bulunmyan bir eserdir. Byk istalak titler ve niler, mihrapklarn talar arasna yerle tirilmi olan ini paralan sembalik mahiyette damga ve armalardr. pln Yeil gibi odalar, cenahlardr. Dvarlardaki al ileri l mez eserlerdir. Yazlar yeni dir. Heyeti umumiyesi ile mermer ve granit blok ha linde grnen heybetli ca miin kitabesi yok, iki mi naresinden biri nceden, di eri de bu k ykld. Cami Yldrm Bayezid fY. m im ar Bedri Kkten den) No. 17 tarafndan yaptrlm, daire ve mahkeme ilerinin de iinde grld anlalyor, yannda Taphane [ 1 ] Osmanl tarihi . Uzun arl I. S. 286 Ariv B/5 S. 36, A/2 41, A/4 150, A/10 229, A/11 317 A 1 7 36, A/18 270 B/133 1 llar da var A/5 41 gibi

 156 (stirahat yrleri) de varm [ 1 ]. VIFl 276 - Trbe : Camiin karsndadr ( PL. 18 ). nde kk kubbeli ravak, ortada mermer yHr-l korniler ortasnda sde kapnn s tndeki kitabe ( No. 118 ) Yldrm trbesi olduunu, olu Sleyman hn tarafndan 809 H.-1406 de Hseyin olu Alinin yaptn bildirir. Kabir salo nu tek kubbeli ve sadedir. Dvarlar klsik yapdr Karaman olu Yakup yaktktan sonra elebi Mehmed yeni lemitir. Depremden sonra tamir edil mi olduu bellidir. inde 1402 de 1 ' i/ ""- , i Akehirde lp eyh Mahmud Hayra ',1 n trbesine gmlen ve sonradan buraya getirilen Yldrm Bayezid, o(Y, M im ar B ed ri K k te n 'd e n ) No. 18 elebiden baka Ksm ve di er iki kk kabir vardr. Yldrmn lahdi ahap, stnde srma ilemeli kadife, etraf pirin parmaklkla evrilidir [ 2 ], VIlI/277 - Yldrm medresesi; Trbenin karsnda dier med reselere benzemiyen bir tip, kap ile dershanenin stnde yksek ve katl birer kubbe, yanlarda ravaklar yklm sadece sral kub beli 19 oda avlda bir ey yok, odalarn d penereleri st her birinde baka ekil tula rozet ve baka ekiller orijinal sslerdir. Medreseyi de Yldrm Bayezid yaptrmtr. Medrese d kap nnde tek ve yeni bir mezar vailr. VIlI/278 - Molla Yegn medresesi: Yldrm medresesinin altn da sadece iki sra odas kalm, bir ahsn mal olan medresedir. Arkadaki mezarlkta Molla Yegnn oullarndan birine ait mezar var, kendisinin mezar talar mzededir, Molla Yegn adna Kara nebey yaptrmtr [3]. Yldrm imareti imdiki okul iinde olacak. VIIl/279 - Hamam: Camiinin batsnda tek ve yksek kubbesi ile grlen binadr, karakteri bozulmu, son zamanlarda sahibi de po haline getirmitir [ 4 ]. [ 1 ] Tacttevarih 127 k paa zade, Evliya elebi seyahat namesi, Neri-cihannma Ariv B/58 S. 57 Kitabesi, Solak zade tarihi 94, Bursa tarihi klav/u 148 Sayfa 98 Hamamlar Ktuil Kepeci nj;l

157

Yldrm, hamam yaptrdktan sonra akalayan suyunu ( de irmen evirecek kadar bol imi) byk kemer ve dvarlar yaparak hamama getirmi, artan da emeler yaparak mahalleye datm. Molla Y e g n : Aydn Ake koyunlu nam airettendir. Zaman nn bilginlerinden ve bilhassa Molla Fenariden okumu, hocasnn yerine Manastr medresesine (Hisarda saat kulesi arkasnda)ki O r han medresesine mderrisi, 832 H. da Molla Fenari yerine Bursa K a ds olmu, her eyi terk ile Hicaza gidip gelmi, ibadet ile megul iken 878 de vefat ile muallimhanesine defnedilmitir [ 1 ]. Bu mehur bilginin oullar da kendi gibi tannm bilginlerdir: Babasnn yanna defnedilen Yusuf Bali zikre deer. VIII/280 - Selimzade cam ii: Kendi adm tayan mahallede ba sit minareli, kgir, zeri ahap, mimari kymeti tayin edilmiyen, eski bir camidir. Minbersiz, kitabesiz, kadro ii ve namaza aktr. Kap zerinde 1323 tarihi boya ile yazldr. Cami nnde moloz tala yaplm alalade bir trbe vardr, iinde Selimzade Mehmed Ef. yatmaktadr. Dier be mezarla be raber hi birinde kitabe yoktur. Cami 1044, 1277 H. tarihlerinde esasl tamir edilmitir. Selimzade Mehmed efendi Bursada domu, zamannn bilgi lerini renmi, mderris olmu, sonra terk ile inzivaya ekilmitir. 1611 de vefat ile yaptrd mescidin yanna gmlmtr. Kimya ile uraarak zengin olduundan sulu telekki edilmektedir [ 2 ]. 28a - Tatarlar camii : Kgir, zeri ahap, minberli, minareli, kitabesiz, namaza aktr. 40-50 sene evvel yapld syleniyor, tarihi ve mimari deeri yoktur. Mamatih Tatarlar ismi ok eski dir [ 3 1. Cami hizasnda, osann kar tarafnda eski bir. eme zerinde 1149 H. tarihi yazldr. Tatarlar kprsnn altnda, dere boyunda eski dvar izleri var dr, 1016 H. 1607 celli istilsnda Haan paann yaptrd ve ehri evreleyen dvarn izi olacal; [ 4 | . [ 1 J 2. S. 52 [ 2 1 f 3 1 ( 4 1 Gldeste S. 253, akaik li mecidi, Osmanl mellifleri C.

Ariv B/58 S. '57, Atik muhasebe defteri Baldrzade S. 33 Ariv A/199 S. 247, sene 885, A 33 S. 10 sene 913 H. Ariv B'217 S. 4-12 seu> 1017 H.

 158 osann biraz altmda lada iki oluklu bir eme daha vardr kitabesinde (eyh Ali 1284 H ) yazldr. 282 - cIliyye meacidi: Buz fabrika hizanda osa kenarnda ahap, bir dkkn bozularak yaplm yeni bir binadr. Namaza aktr. VIII/283 - Okraniye cam ii: Dua nar yannda kgir, zeri ahap ve kiremit, minareli, minberli, kadro ii ve namaza ak bir camidir. 40 yl nce Fabrikatr Osman Efendi yaptrmtr. Camiin nnde Dua nar ad verilen bir nar vardr (Boy 2). Hicaza kara yoldan gidenler buraya kadar u^urlanrm. VlII/284 - Demirta son istasyonudur. istasyonu : Mudanya-Bursa demir yolunun

VIlI/285 - Hapishane: Osmanl devrinin en son eserlerindendir, Yunanlar tarafndan bir ksm yakld ve cumhuriyet devrinde modern bir slah ve ceza evi haline getirilmitir. VIII/286 - Alfeli inar: Bursann en yal ve ine otomobil girebilmektedir. Bu nara ait menkbeler, Yldrm zamannda alr (Resim 30). byk nardr, dikildiini ispata

KTABELER

( 1)

[ 1 ] Kitabelerin bafiaa a*hntn veya istampajnh f o t o f r a f i D i koydum, fotoj^raf eksikleri imknszlktandr. Veledyan kitabeleri nin stampaji A. Rtxa Y alfin n dr. lk nunara kitabenin, (S.) iaretli numara andnn sayfa Bumarasdr. Resimlerin ofu Foto Rekor* Saffetin, altnda ( S. S. ) olanlar Erkek sanat entitOs mfldflr Salih evketindir. Kitabe arasndaki numaralar kitabenin satr numarasdr.

160 Kitabe No. 1. S. 24 Geit kprsne aittir. Ta mzededir. Mermere, orta nesih harflerle kabartma yazlmtr (Boy. 120x80), ifade Trkedir. A 1 Serfrazan- dudman- l-i Osman ve padiah- zaman essultan ibn-is-sultan, 2-Es-sultan l-gazi Abdlhamid Han-i sni efendimiz Hazretlerinin saye-i meberratvaye-i cenab- ehriyarilerinde, 3-Hudavendigr vilyet-i elilesi valisi vezir-i gayret-semir es-Seyyid Mehmed Nazif Paa Hazretlerinin nezaret-i mahsusa ve ikdmat-i, 4-2atiyyelere yirmi drt metro aklnda ve nm bir kavs zerinde ibu cisr-i cesim b misal bin yz sl, 5-hicrisinin ehr-i rabiul-evvelinde hadd-i hitame sal olunarak resm-i kad icra ve vali-i marn ileyhin zde-i ta olarak, 6-inad edilen tarih-i manzum dahi ibu vech-i pighe mavzu ta zerine mahkken, 7-ve teberrken ketb ve iml klnd sl-i hicri-i arab 1303. Ketebehu Raid (ikinci imza okunmyor). B 1 mrn efzun ede Hak Padieh-i dev rann Cuy-i ltf ce reyan etmede bahr- berde. 2 te ezcmle bu nev cisr-i cesim-lbnyan- Yaplup oldu selmetle mermer her ferde. 3 Dedi tarihini Vali ki Nazif Paadr - pek metin oldu Geid kprs Nilferde. 4 Sl-i hicri-i Arab 1303 ketebehu Raid Kitabe No. 2 S. 24 Karacabey yolu kitabesi, ta mzededir Ortaboy nesil' va7ilrnhr (110r75 1 Emere bi bina-i haz-et-tarik-il-mbarek, 2-Sultan-l-azm el-Hkan zll-u-llah-i 3-Fi-l-lem es-sultan 4-Murad bin Mehmed Han edam-Allah- saltanatehu fi ta (rih-i), 5*chri "luharrem sen sit (te) ve erba (n-e) ve sm an-t mic

 161 Trkesi : Bu mbarek yolun yaplmasm by padiah lemde Allahn glgesi, padiah olu padiah, padiah Mehmed olu Murad han emretti. Allah padiahlm dim etsin 846 senesi muharrem ay. No. 2 Kitabe No. 3 S. 24 im diki Karacabey yolu kitabe sidir. Mze dedir (No. 1197), Kk boy tlil? harflerle Trke yazlmtr. 1 Mihalic caddesi (Or ta boy sls yazdr), 2-Hazrt-i Abdlhamid Hann ulv-v himmeti ( milk ), 3-servet--smn- mlke at yeryer hrah, 4-Mihali semtinde yoiken tarik- muntazam, 5-Sye-i hanede ina eyledi ibu rh, 6-Eyledi ikdam ana vali iken Mahmud kulu, 7-Hayre dair hizmetinin ecrinde yoktur itiba, 8 - ehinah- merahim iktinah- zamm, 9Onr icIl-i hmayunun fzn ctsn ilh 10-Mjdeye gitti u tarihimle bir rehber-i Cell, 11-Bu nihali yolunu yapt umme padiah 1308, 12-Ketebehu brahim Hakk. Manzumenin airi, musiki paralarn dinlediimiz, air, Bursaya ok hizmeti olan vali Mahmud Celleddin paadr. Bursa ile ilgili iirleri eski Nilfer mecmuasnda (No. 45-55) de grlebilir. Kitabe No. 4. S. 24 Mihrapl kprsne aittir. A Kk boy nesih harflerle, ksmen noktal, Trke yazlmtr. Ta mzededir (No.2070) (80x120) 1-Fi tarih-i haz-el-cisrii-mubarek -E n am- Allah- li sahibetiha ve barek, 2-Hayre Hatun (zafihi) Selk nm bint Sultan (yanikm) sultan, 3-Mstekim olmaa .srat zre Ermee ruha ruhla reyhan, 4-Kld bu kpry buinde

162 Ho gea ta ki demhayvan, 5'Shhat ol canedir Cemal k im Kld bir derdmend n derman, 7-Yetmiti da hi sekizyz hem- ki oldu tarih (vaznn) ey cn, 8-Fer bulub bend geyib Nilfer Gya emeler ki oldu ravan, 9-Kim sanasn ki do du kavs-i kuzahyoikcn her gez ebrle bran. B kinci kitabe de m zededir (No. 2071) (Boy 60x100). Bunun yalnz son beyti Trkedir. 1 - Bina-i haz-elcisr-il-mbarek el mebniyy bi-emr-i hazrat, 2meliket-l-melikt(eih

s# :

hatn) yali-is-saadat ve-s-suitan-l-havatin 3-SeIuk hatun bint l-merhum es -sultan Mehmed Han bin Bayezid han, 4-bin Murad Han bin OrhanHan bin Osman dmet iffetha ve ismetha, 5-Yetmidi dahi sekiz yz hem bil ki tarih (ahtemdir) ey can. kinci kitabenin Trkesi; Bu kpr, Osman olu, Orhan olu, Murad olu, Bayezid olu Sultan Mehmedin kz, kadnlarn sultan meliklerin meliki, iyilikteri son dereceye ulam olan Seluk Hatunun emri ile kuruldu, Allah iffet ve ismetini devam ettirsin. Bilesin ki bunun bitmesi 870 dedir. Bu mihrapl kpry elebi Sultan Mehmedin kz Seluk hjstunun yaptrdn bildirir. Manzumelerin airi Cemalidir, Bu air ehrimizde be tane kitabe manzumesi sylemi, hepsinde di! kullanm (Trke, Arapa, Farsa). air kinci Bayezid devrinde vefat etmitir [ 1 ]. [ 1 ] Kamus-u lm S. mani C, 2. S. 85 1833, Ltifi tezkiresi S. 121, Sicilli O s

 163
i

"T V

Kitabe No. 5 S. 24 Gemlitc yolu kitabesidir. Kk boy talik harf lerle Trke yazlmtr. (Boy 40x230). Ta mzededir (No. 1195). 1 Ede mr- evketin memdud il yevm-il-kyame, 2-Hazrati ah- Cihan Abdlaziz Hann lh, 3-Daima (i) mar- mlk ihyayi millet etmedir, 4-Niyet-i hayriye-i ahanesi b itibah, 5- Eyleyb terif akdemce buyurdu ltufla, 6-Bu havalinin dahi ahvaline medd-i nigh 7-Kld ferman Gemlikten t Bursa ehrine, 6-ose yol inasn ol ah- iskenderpenah 9-aker-i drinesi sim, dedi tarihini, 10-ahrah at zehi imara mlki padiah, 11-sene 1282. 1282-1865 M. de yazlm olan kitabenin airi smdr. Kitabe No. 6 S. 28 Hdavendigr cami kak zerinde, kk boy talik yaz ile Trk_ e yazlmtr. ( Boy I r ~ _ 60x120 ). 1 Ziynet bah- makam- akdes-i hlfet-i seniyye es-sultan ibn-is-sultan es-sultan, 2-el-gazi Abdlhamid Han halledallah- saltanatahu il hiridde*

164

veran efendimiz Hazretleri mesir, 3-celile-i Hilfetpehilerine zamime olmak zere ecdad- izm- hmarunlarndan cennetmekn Hu davendigr, 4-gezi Hazretlerinin ibu camierifierini tecdiden ina buyurmulardr. 5-Sene 1322 cemaziyelhir Kitabe No. 7 S. 28 Hudavendigr trbesi kitabesidir. boy talik harflerle Trke yazlmtr (Boy 40x70 C,). Kk

1 Hdiv gazape Sultan Murad eh-i dad-kster Hudavendi gr, 2-ehid-i mbeir bil irtiyab Vel menkbet zll-i perverdigr, 3-Bu ah-i melekhaslate ve dilin -olunca der-i trbesi stvar, 4-Dedim grdm birle tarihini --Zeh sakf- bab- Hudavendigr 1154. Kitabe No. 8. S 29 Hudavendir imareti kaps boy nesih harflerle Trke yazlmtr (Boy 70x70) stnde, orta

1 Eniirlmminin Halife-i rasui-llemin evketl, 2-Kudretl gazi Sultan Abdlhamid Ht sni halledallah- Hlfetehu, 3-Ve saltanatehu efendimiz Hazretlerinin ecdad- mali-i nejad hma yunlarndan, 4-Cennetmekn Hudavendigr gazi hazretlerinin cmle-i meberrat, 5-Senyelerinden olan ibu imareti tecdiden ina buyurmulardr, 6-Fi 12 Recep sene 1324 Fi 19. Austos 1322 Kitabe No. 9 S. 31 kaplcann kitabeleri; A-D kap stnda mermer taa ortaboy nesih harflerle Tke yazlmtr (Boy 50x80) 1 Kaplucenin binas ve cmle yer yapId-San glb tyneti oldu miskilee tahmir. 2-Feyyaz zlmenend-in feyz-i iyanet erdi.

165

tmame dendi tarih Kapluce oldu tamir917. B ierde, arslan aznn stnde, kk boy tlik harflerle Fars a yazfIm (Boy 25x60) Zi ^tarih germabe bine.;, cevabHudaya bidih daima b ve tb T rkesi: Hamamn tarihinden cevat dinle-Ya I^ab daima su ve kuvvet ver (Ebced esabile tarihi 1086 H. ) dir.

Resim nrtasndki iorcller B ay at a.-jiroli dan^ns ve llsn taydr.

Kitabe No. 10 S. 32 Kmil sokak bandaki biricik emenin kitabesi. Orta boy nesih harflerle Trke yazlmtr (Boy 40x50). 1 Sahib-l hayrat ve-l-hasenat, 2-(Bir kelime krk) Galib paann, 3-Kerimesi Haan Fehmi paann haremi Feride, 4-Hanmefendi hayratdr riza-i lillh in Haziran 1321 Kitabe No. 11. S. 33 Yeni kaplcann halvet kaps zerinde ini, Orta boy nesih harflerle Farsa yazlmtr ( Boy 40x50 ) Bina-i Rstem hesabile 960 H. Dara. Trkesi Rstem Darann binas (Ebced

Kitabe N. 12. S. 38 Veliyyeddin olu Ahmed paann trbesi kaps zerinde, kk boy nesih harflerle Araba yazh.atr (Boy 50x100) Hazih-i mikt- envar-in limen Addeh-ur-Rahman min memduhih-i, 2-Ferre muradna min tilk-ed-dar iz kn-e mtak-an il

 166 sbbuhihi, j - K a l- e Ruhl-Kuds fi tarihihi:=nne fi-l-cennt-i meva ruhihi. T rk esi: Bu trbe, Allahn sevdii bir ahsiyetin nur yata dr ki mevlsna k olduu iin bu lem-i fenadan kat. Ruhultarihi hakknda u msra syliyor; Inne fi-l-cennati meva kuds =cennetlerde ruhuna mesireler hazrlanmtr. (Ebced hesabile ruhihi = 902 H. olur. Kitabe No. 13 S. 39 Murad II camii kitabesi. Memer taa ka bartma, orta boy nesih harflerle Arapa yazlmtr (Boy. 60x103) 1 Emere bi bina-i haz-e'.-imaret-i-erifetil-mbareke sultan-lArab ve-1 Acem zllullah-i, 2-fi-l-lem essultan bin es-sultan essultan Murad bin Meh med bin Bayezid Han, 3-HalIed-AlIah mlkehu fi ehr-i Receb sene semane ve irine ve semanemie ve vakaa-I-itmam fi ehr-i muharrem-il-haram sene selsin-e ve senamenie. Trkesi : Bu erefli ve mbarek imaretin yaplmasn, Arab ve Acemin sultan, Allahn yer yznde glgesi, padiah olu padiah Bayezid han olu Mehmed olu padiah Murad emretti, Allah ml kn daim etsin. Receb ay sene 828, tamamlanmas muhaaremlharam ay sene 830 dadr. Kitabe No. 14. S. 40 Murad II trbesinin kitabesi. Kaps ze rinde, mermer taa, kabartma nesih harflerle Arapa yazlmtr. (Boy 52x186 C.) 1 Besmele... Elhamdu Ullh-il-mtevahhid bi-l-beka el-m-

167

m^Sm

./ .

nezzeh-i an-i 2-reval-i ve-l-fena ves-salt-ii al men erselehu bi-1hanifiyycti-l-beyza ve lihi ve sahbihi-I-kiram emma bad- fekad inlekale min dari-l-Fcnai vn-l-grur il dari-l-beka ve-s-s rur. 2-Ve tlin menzil-il inai vet-terah il mahfel-il-ginai ve-l-ferah sultan-i seltin-id-dehr, raalik-i memalik-il berr-i ve-l-bahr sultan-l-guzzat vel-tncahidin melce-z-z.uafai ve-l-mesakn fahr-i seltini l-i Osman el- mahsus bi iyanet,3-l-mclik-li-menn.Tn es sltan bin es-sultan bin es-sultan es-sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid Han bevveehu -llah- tei ai kuraf-il-cinan aleyh-i e'bib-il-gufran dahvet-lerbae gurret-i muharrem-il-haran sene hamse ve hamsine ve semanemie. Trkesi: Besmele... Ezel ve ebed varlkla muttasf ve mm taz olan Allaha hamd ve sena olsun. Batl dinlerden uzak, kolay lklar gsteren slm dinini beeriyyete ltf ettii peygamber efendimize ve onun ehlibetine ve esbabna salt ve selmlar olsun. mdi ; Bu yoklua mahkm ve aldatc, yorgunluk ve sknt le minden sonu gelmiyen ve sevinliJerle, dolu olan, zenginlik ve fe rah lemine, zamanlarn sultanlarnn sultan, diyarlarn ve kara ve deniz memlketlrrinin sahibi, gazi v< mcahitlerin padiah, zaif

 168 ve biarelerin sna, Osman oullarnn mabihliftihar, llafkr Allahmzn inayeti ile seilmi olan padiah olu padiah olu padiah Bayezid han olu Mehmed olu Murad 852 senesi muharremi nin ilk aramba gn kuluk vakti gt. Allah onu cennetlerinin cihannmalarna yerletirsin ve rahmet taneleri de zerine olsun. Kitabe No. 15. S. 41 Sultan Mustafa trbesi Kaps stnde, mermer taa kabartma ve etraf ieklerle sslenmi k k boy talik harflerle Trke yazlmtr. Tan boyu 45x100, ya zlarn boyu 15x30 C. dir, 1 eh Selim bin Han Sleyman emr edb^oldu ho bu ravza cennetnma, 2-Dedi tarihin Edayi bendesi~Merkad-i glzar-i Sultan Mustafa. (Ebced hesabile 963 H. olur. air ( Edayi ) mahlasn kullanmtr. Kitabe No. 16 S. 41 Cem sultan trbesinin kubbesinin i tepe sinde, boya ile Ortaboy nesih harflerle yazlmtr. (Sultan Mustafa Rahmetullah). Kitabe No. 17 S. 41. Sultan Mahmud trbesinin kaps zerinde ahap, kabartma suretile nesih harflerle Trke yazlmtr (Boy 40x80 C.) 1 Dar- fenadan etti Mehmed Han seferT a rih geldi mevtine hak rah met eylesin 912 Kitabe No. 18 S. 42 Hatuniye trbesi kaps stn de, mermer taa kabartarak orta boy nesih harflerle Arapa yazlmtr. (Boy 50x100 C.) 1 El-hamd- lillh bniyet haz-ih-it-trbet-ilmnevvere fi eyyam-i mevlna es-sultan- l-zam ve-l-Hakan lmuazzam es-sultan-ibn-is-sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid Han halledallah, 2-mlkehu bi-emr-i veledi ve kurret--aynihi semma Rasulullah sallahlah aleyhi ve sellem es-said-n-necib essultan Mehmed elebi erbat-Al!ah- itnab-e sultane devletihi birvt.nd{^-i]-hnlrH vc evvcHc'crkne 7zeh<) t vevm-rnevH vadet-

169

ih-il-merhume seyyidetil-havatin tabet seraba ve vfaka-l-fira fi receb-il-ferd min hur*i sene selse ve hamsine ve semanemie (853 H.) Trkesi : Allaha hamdolsun. Efendimiz byk sultan ve yce Hahan sultan olu sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid Han za mannda, Allah mlkn dim etsin, Gz bebei Peygamberin ken di ad ile tebcil ettii, asil necib Sultan Mehmed elebinin annesi, kadnlarn asli, (Allah makamn gzelletirsin,) iin emri zerine bu nurlu trbe yapld. Allah o padiahn saltanatn devletine uzun zaman kkl temellerle balasn, ve izzetininin unsurlarn vad olunan gne (kyamete kadar) kkletirsin. Trbe binasnn bitmesi 853 senesi aylarndan Recep-l-ferd ayndadr.. Trbe iinde mihrab zerinde krmz boya ve orta boy nesih harflerle bir ayet ve bir de Hazreti Alinin iki sz yazldr. Kitabe No. 19. S. 43 Azeb bey camii kak zerinde, mermer taa kabartma, orta boy nesih harflerile Arapa yazlm (Boy 40x80). 1 Em er e bi binai hazel mesc id- il -mb arek sahibi -hayrat vel- hasenat mefharl-mera vel ekbir zaim, 2l-cyu vel- as kir Azeh B e g bin Abdullah ufiye anh fi evahiri rabiulevvel sene siltine ve semanemi e. T r k e s i : Bu mba rek mescidin yaplmasn hayr ve hasenat sahibi emirlerin ve byklerin iftihar, ordu larn askerlerin ulu kefili, Abdullah olu Azeh B e g 860 senesi r a biulevvel sonlarnda emretti. Allah taksir at n affetsin. Ki tabe No. 20. S. 43 Azeb bey trbesinin kaps stnde, orta

170

boy nesih harflerle Arapa yazlmtr. (Boy 40x60). 1 Emere bi binaid-daril-ahiret-i hazih-il-imarct-i|-erife, 2* Mefharl-mera-i vel-ekbir Azeb Be bin, 3-Abdullah li-senet-i erbea ve hamsine ve semanemie. Trkesi : Ahret evini, u erefli imaretin yaplmasn, emirlerin ve byklerin iftihar Abdullah olu Azeb bey 854 senesinde em retti. Kitabe No. 21. S. 45 Rom anjain fabrikasnn d dvarndaki eme tandadr. Ortaboy nesih harflerle, Trke yazlmtr. (Bo 30x40 C.) 1 Sahibl-hayrat vel- hasenat, 2-Mihalici es-seyyid el-hac. Ali, 3-Aann hayratdr sene 1253. Kitabe No. 22. S. 47 Selimiye camii kaps stnde, mermer taa kabartma, kk boy nesih harflerle Trke yazlmtr. (Boy 40x75 C.) 1 Esasen Trnovali hac Ahmed ibni Abdulla ( mevali him met ), 2-Bin yz oi' da bu beyti hudayt eyledi ina, 3-Zamim-i hsn hayrat olmak zere mekteb-i irfan, 4Dahi tesi edb nai lezizle eyledi ihy. Kitabe No. 23, S.47 Hoca Haan camii ka ps yanndaki parmak lk zerine aslm mermer taa kabartma kk boy nesih harf lerle Arapa yazlmtr. (Boy 50x120 C.) 1 Kalennebiyy sallellahu aleyhi ve sellem men bena mesel den lillhi teal benallah lehu beyten fil-cenne 2-Bena sahibl-hay rat vel-hasenat Hoca Haan bin Bir Gayb gaferallah lehu fi tarihi selse ve semanine ve tisamie. Trkesi Hazrati Peygamber demi (bir hadistir). Allah iin bir mescid yapana Allah cennette bir ev yapar. Bu binay hayr ve hesand sahibi Dir ijiiyb o^lu Horn Haan 893 le yaptrd. Al________________________________ _

171 lah kendisine rahmet etsin. B Hoca Haan camii haziresinde, camii yaptran Hoca Hasann babasnn mezar tanda, kk boy nesih harflerle, ba ucu tan* d a : 1-EI-merhum, 2-Bir Gaib, 3-bn-i Hseyin. Ayak ucu tanda: 1-Fi tarihi zilhicce, 2-Sene 989.. Trkesi: 1-Merhum Hseyin olu Bir Gayib, 2 989 senesinin zilhicce tarihinde. Mezarlk emesi kitabesi. Nesih harflerle : 1 Sahibl-hayrat tice, 3-Hanm 1315 vel-hasenat, 2-Rusuk muhacirlerinden, Ha

Hoca Haan mektebi kitabesi, mermer taa kabartma kk boy talik harflerle Trkedir. Ta mzededir (No. 2937. 35x60 C.) 1 Kt Ba yani said-i cinan mekn-Etsn garik- rahmet an Rabbi mstean 2-Ebnayi ehre eyledi ina bu mektebi-mamur-u narifet ola ta ahruzzeman. 3-Tarihi tam yazd ana hamei Kemal Atfal irtikasna oldu bu nerdban 1304, Manzume Kemal isminde bir airindir. Kitabe No. 24. S. 51 atal frndaki Numaniyye tekkesi kaps stnde, mermer taa kabartma, kk boy talik harflerle Trke yazlmtr (Boy 75x100). 1Veziri zam sul tan Selim Salis gazi=-~ ce nab saf- Yusuf Ziya paa sa hu,2-Ki ihyayi dil'din eylemektir dai ma kasdAziz msridarin olmasnda srri hikmet u, 3-Ulvv- himmet-i asardr ma nay hayrunnasBiri de ite ezcmle bu ziba tekkei dilcu, 4-Hele ben bildiimse g^elmemitir bir dahi gelmez Rehi ikbal'i tevfik-i hudadir byle devletl, mezid olsun --Bu ziba tekkede

5-Hemie mesnedinde

mr ikbali

 172

virdi zeban oidika Allah Hu, 6-Dili pr cevher Tahsin- irad etti bu tarihBu dergehten yr kim cay hakka doru yoldur bu 1217. 7- Haki pr raal Mehmed Sdk gufire znubhu, airi Tah sindir. Kitabe No 25. S .50 ehabeddin paa camii kaps stnde, mermer taa kabartma, ortaboy nesih harflerle Trke yazlmtr (Boy 60x80 C.) 1 Mehmed elebi ibn-i Mehmed ki ol Karamani, 2-Bu hob mescide oldu safayla bni, 3-Dokuzyz yla vasi olmutu tarihi, 4-(Ki) hurrem eyledi bu (huyle) dili cayi. -Kitabe No. 26 S. 51 Hisar kap kitabesidir (Ta mzede 223). Orta boy nesih harrlerle Arapa yazlmtr. (Boy 60x120). 1 Emere bi tec didi hazel- babid-daris-sultaniyye es-sul tan bin 2-es-sultan es-sultan Mehmed bin Bayezid Han hullide sultanuhu fi evveli cemaziyessani. Yaz erevesi d nda, tepede kk harflerle (Ihda ve i rine ve semanemie.) Trkesi : Bu Sultanlyye kapsnn yenilenmesini sultan olu sultan Bayezid olu Mehmed Han emretti. Saltanat daim olsun 821 senesi cemaziyessani. Kitabe No. 27 S. 53 Osman gazi trbesi kaps zerinde mer mer taa kabartma, kk boy talik harflerle Trke yazlmtr (Boy 50x120). 1 Mefhar Osmaniyan Zllulahi-l-lemin--Hazrati Abdlziz ol padiah bahr- ber, 2-Sayesinde oldu hep mmurmlk devleti =Makdemile bulal cay hilfet zib- fer, 3-Ceddi paki hazrati Os man Gazi trbesin=kld ihya yaptrup ol ah farukussiyer Namna yapup nian kabrine talik eyledi hi myesser olmad bir ahe bu bl eser 3-Ravzai cennette ya rab ceddi kldka h-

173

rjm ^5^>>
rani--ala taht saltanat ol ah ziana makamMhmelinden akeri Nevres dedi tarihini Trb;i Osman gazi oldu pr nur ser teser. 4-Ketehehu el mevlevi zeki Dsde Sene 1280 (air Nevrestir). B Osman Gazi mezar zerindeki ls yaz, Trkedir: kadifeye srma ile ilenmi s

1 Hvel ha!lk-ul baki, 2-Matla mus- hilfet melmai envar saltanat cedden ceddad seltin-i hmayun unvn banii yeg ne tahtgh evket ve an, 3-Es sultan el-gazi ebl-ftuhat vel-megazi Osman Han eskenehu-llah- tel bhbuhatel-cinan hazratleri 4-Vildet sene 656, Zuhur sene 699, mddeti saltrnat sene 27, md deti mr sene 69, vefat 726, 5-Nemekahu Abdlfettah ser sikkkenan. Hattat Addlfettah hattatlarndandr. Aziz ve Abdlhamid devrinin en mehur

Kitabe No. 28 S. 55 ehitler andndadr. Kaidede kk boy rika harflerle Trke yazlmtr. 1 Burada yatan askerlerin ehid, 2-dtkIeri muharebe y le muazzam, 3-bir zaferle nihayet bulmutur ki neticesinde, 4-Bursa ikinci defa feth edilmi ve kadim, 5- Osmanl hkmeti nihayet

174

bularak yerine, 6-Hkmeti cmhurriyemiz (sls yazdr), 7-Teesss etmitir. Bu ehidler bu eserlerin, 8-bidei mefharatidir. Mu kaddes ruhlarna faiiha. 9-19 muharrem 1341/11 Eyll 1338. Kitab:' No. 29 S. 56 jhadet camii dou kaps stnde mer mer tata kk boy nesih harflerle Arapa yazlm, ortada drt satr dz, etrafnda epe evre devam edilmitir. ( 180x200 c. ) Ortada 1-Besmele..., 2-3 hls suresi (Kul hlvellah...) tarihi sene senae ve selsine ve sebamine. (738). Etraftaki yazlar, yukardan sola; 1-Allahmme-fir li-sahibi hazelmescid ve hvel-emir il-kebiril-muazzam el- mcahid ( 2 kelime ) 2 sultanl-guzat gazi bin-il gazi caud-dnya ved-din (1 kelime). 3-el fak yeminl-eyman (?) Orhan bin Osman edameilah mrehu, 'l-Eniere (bi-binai hazel) mescidil-mbarek li rizaillhi teal men bena nescidden benallah Leh ( . ) cenne. Trbesi: Ortada 4 c satr 738 senesi tnrihinde, yanlarda 1-ya Rabbi sen bu mescidin sahibini mafirat et. O, byk ve azametli Emir, savaan 2-(..)Gazilerin sultan, Gazi o!u gazi, din ve dnyann arslan (..) 3- (..) Osman olu Orhan, Allah mrn uzun etsin 4-(..) Allah rzas iin bu mbarek mescidin yaplmasn emir etti. Mescid yapana Allah Cennette bir (kk) yapar. Kitabe No. 30-Kavakl camii emesinde S. 58 A-Orta boy nesih harflerle yazlmtr (Boy 40x40) : Eser Addlaziz el-mfti. B Orta boy nesih harflerle Trkedir (Boy 60x80) 1-Sahibl -hayrat vel-hasenat, 2-Merhume Nesibe hatun, 3-Ruhin i ifa olsun 1274. C En yeni kitabedir, (Boy 40x50) 1-tbu hayratn banii 2 Sanisi etmeki Mehmed aa 1336. Kitabe No. 31. S. 59 Yerkap muallimhanesinin kaps stnde yarm daire halinde, iki para tata kk boy nesih harflerle

175

Trke yazlmtr (Boy 75x100). 1 Fahr-ul-fuzal Hoca Yakub kim ( 1 kelime krk ) ruhla ola mesrur=Bu hub binay ho eyle mee kld ah- ekremin memur. 2-n cay tilvet oldu dilke ca sayi ola ad mekur^Kabri zere gezb Cemal dedi ki aleyke beytn mmur aded 898. Kitabe No. 32. S. 59 ftade aral keindeki emede kk boy talik harflerle mermere Trke yazlmtr (Boy 80x100), 1-Bu eme sadi dergah- erifi - seccadeniini veznadar, 2-eyh el-hac Mehmed Cemil efendinin kerimesi merhume Cemile Sadiye, 3-Fi Muharremil-haram-Hanmm eseri hayratdr. Sene 1327. Ketebehu (?). Kitabe No. 33 S. 59 Sadiye tekkesinin kaps stnde mermer taa talik harflerle yazlm. 1Kutb-i lem hazrati Abdlmecid Hani huda eylemi feyzi ke rametle eh-sahib zaman 2 - Hk-i CT-........ ...... J payin kesb-i hal- -vecde cevherve alub . nu iderler % .............. maevkile gruh-i sadiyan, 3-Mrid-i sadiyye yani eyh Ali efendi akdem bu cayi ner-i irada mekn, 4-Cezbe-i ak ile mecnun-i lhi olduunhret zepciri ile eyledi dehre ayan Eyloyb hsn Bursada keramet ikr, 5-Yapt bu dergh ol ahineh-i kudretnian Rub meskn ola ar evtad o kutb-u evkete gav.s- zam yaveri olsun o ahn her zaman, 6sylcdi Ziver kulu bu cevherin tarihini kld ina tckyei sadiyeyi '.alil cihan gurre fi Muharremilharam 12f>2 Manzume air Zivermdir.

- V

- - 176 Kitabe No. 34 S. 59 Yerkap emesinin yekpare ve ssl tanda, kflk boy talik harflerle Trke yazlmtr (Tam boyu 120x150, kitabesi 40x80 C.) 1 (Hem) nam zmeradan imameyn aknanu iden dilteneler bulsun hayat-i cavidanBarakllah oldu bir nev eme ziba bu kim=Ilesinden sanasn bi hayat olmu ravan 2-Bu mahalle bir tecelli eylemi Bari Huda=Suyuna diltenedir lem hususa hastagn^imdi buldu suyunu ite bu cayi muteber "bisi hayr dua olduuna yoktur (kan) 3-Harfi cevher darile Sadk dedi tarihi Eyleye makbul dergh Huday mstean. Ebced-Cevheri hesabile 1195 olur. air Sadktr. Kitabe No. 35 S. 60 ftade camii kaps stnde, mermer taa, kk boy talik harflerle, Trke yazlmtr (Boy 75x120).

H o .3 7

N o .3 5

1 ehinah cihan Abdlaziz Han Hudavenda- - Hemie eyle iclli mebbetle erir ra^-Zamam evketinde serteser bad olup lem - Nice sar hayriyyet ( ni ) sar olmaktadr peyda, 2-Cenab kutbu devran pir ftade efandi kim ekb bir daire pergr- himmet ile ol dn =;d b nakdinei derci kermatn o dem masruf = b u ziba camii tesis edb klm idi ina, 3-Zamanndan-beru m-_ mur-u badan iken hir-Harab fet ngehzuhur oldu o sertpa Bursay ziyaret kasdile eyleyb terif Harabe grd bu cay- ferahzay Rza paa, 4-Tevessl eyleyib kalben cenab Pirden ol an=lcazet aldn imarna etmi idi m 'Nihayet oi 5ipihslr--

177 -

devran eyleyb hmimetRasanet ile yapt ez ser-i nev cami vl, 5-Namaz pencgna ta ki olduka eda bunda=ola ol daverin rek ver-i ikbali hep dnyaHuda ihsan edb mli ma fil*balini yekserola her an ahsi hret-u an cihan peyma, 6-Nemekahu el* fakir*Saida syledim tarihi cevherdar tam irin=Bu ziba camii kld Rza paa zehi ihya-Mehmed Rifat 1283. Manzumenin airi Said, hattat Mehmed Rifattr. Kitabe No, 36. S. 60 ftade trbesinin kaps stnde, 6 plka da, kk boy talik harflerle Trke yazlmtr. Her tan boyu 60x75 C. dir. Sadan sola sra ile :
1

1 Hilfet Abdlmecd Han cihanbann, 2-Muizz-i evket- n sipihdar Rza paa, 3-Ziyaret kasdna mebni edince Bursay terif, 4-Olub etrab- ehl-ullaha sertp cebinfersa,
2

Grdm kblegh- ehl-i celvet pir ftade, 2-Karin-i olmu vl kbe-tl uly (el kbei ulya), 3-Esasndan edb nakd- himmetin masruf, 4-Bu gne celb-i feyzile ola dad ferma, 3 l Bu ol kutb-i-himem gavs-i muazzamdr ki dergh, 2-Ma* hall-i secdedir kerrbeyane ardan vl, 3-Bu ol ravnaktraz Jnei cud-i- himemdir kim, 4- Eder edna zbab feyzhemhassyet uneka, 4 1 Budur b phe l havf-n aleyhim srrna mazhar, 2-Ve lhm yahzenn san zvvara olur peyda, 3-Eder rhsd- kin rete havf-i hzndr n, 4-Fakat sdk- huls ister bu ah melek istina (Bu iki kta tam kap stnde ve bir tatadr). 5 1 Fyuzat muhit olsun seraser mnevi suri, 2-Dil-i bniyi kim olmutu akdem b eders, 3 - 0 rtbe hamdenlillh buldu rifat tak vls, 4-Ulv-v kadrine rek etse lyk (ayan tarm miaa). 1 Bu evkile sena-han- kadim Zaik- ahkar, 2-ki tarih sebet (Nak) etti cevahirden dahi l, 3-Yapld mehed-i kutb-i ci han ftade pek dilke 1259, 4-Rza paa edp cd- himem sarfile nev bl 1259 Parantez iinde gsterilen kelimeler Fahameddinde orijinal nus-

1 inhidam tecdide ve (sid)

178

has bulunan Zaik divanndan alnd. air Zaik'n vefat 1269 H. dr. (Ydigr emsi, baslmam nsha Fahameddindedir. Kitabe No 37. S. 60 ftade trbesinin bat dvarnda, nesih harflerle Trke yazlmtr (Boy 35x75 c.) ortaboy

Naki edilecek dedim ana tarihGd () ftade Bursenin kut bu Sene 988 Kitabe No 38. S, 61 Veleb yani cami kap& stnde,^ memer taa kk boy nesih harflerle Arapa yazlmtr (Boy 40x70 c,) . . - , , . . - .............. >A ^ Ammere haz el-mes' cid-il-mubarek-e fi zemenis-sultan, 2-Murad bin Meh med han halle d-allah- mlkehu Hac Mahmud elebi bin hac, 3-Hayreddin bin Yani gafer-Allah- lehm fi ehri-s-safer, 4-HatemAIah- bi-l-hayr ve-z-zafer sene erbea ve erban-e ve semnemie 844 Trkesi: Bu mbarek mescidi, Mehmed han olu sultan Murad zamannda, Y a ni olu hac Hayreddin olu hac Mahmud elebi mar etti. Allah hepsini affetsin 844 senesi safe* aynda hayr ve baar ile bitirtti. Kitabe No. 39. Veled yani camii avlsndaki mezar tanda, Trke yazlm (Boy 60x120 C). 1 Kll nefs-in zaikat-l-mevet, 2-Cami erif banisi, 3-Me.rhum ve el-marur, 4-Veled Yani hazretleri, S-El-fatiha-sen'- 736. Kitabe 40. Veled yani camii dou diyarndaki vakfiyye. Mer mer taa, kk boy nesih harflerle Arapa yazlmtr (Boy 40x60). 1 - Vakafet el-har Aie bint-il-Hac Musa fi mahalle bn-i Yani el-havi, 2-Al byut-in sitte ve sitte lf-i dirhem-in ve ayyenet tilvete cz (ihi) imamen ve mezzinen 3-li ruhiha min elkur-an-ilmuozz.am !i-ru!ihi fi Ur-i ban tarih sfnc tisamie.

-*-

179

T rk esi: H ac A ye,

H ac Y a n i

M usa olu v e alt

kz m a bin

h allesinde d irhem cam ii im am

alt

ev

vakfetti. y ap an n

B u n lar, ( ? )

ruhuna

ve m ezzin c zler 900

tarafn d an oku nm as aban

ku ran d an iindir. ay n d a Bu

senesi

old u . N o. 41 S .63 eyh

K ita b e P aa

C am ii taa

k ap s k k istifli

/erinde boy ok n e k a

m erm er sih

h arflerle

rk. (boy 40x50) bi im areti ve h az-el m escid ey h ve

A ra p a

y azlm d r.

1 E m e r e il zid ace m

binaihi

el-ab d - l-m u h ta 2-bin B a y e velibn

rah m etillh -i fi eyyam i

gufranihi

paa

eh ab ed d in ; m evl

d ev letih i-s-su ltan -il-zam fatih il-bilad 4-M u rad

m l k il-arab es-su ltan

m alik, bin

3 -rik ab il-u m em es-su ltan

n asru l-ibad han

-is-sultan nehu ve

es-su ltan,

halledallah- isna ve

sultav;

evzah a

alel-lem in

b rh an eh u

fi e v v a l

erbain e

sem an em ie. T rk e s i: ve binasn, Bu A rap m escid in ve acem in im ar h

km d arlarnn letin sahibi

efendisi

m m etin olu sal deAl

eh irler ed en

fethed en Su ltan (A llah

sanlara Sultan tan atm 'ilini lahn

yardm Sultan d aim

M urad etsin,

alem lere

ak

klsn)

Z am an n d a m u h ta kul

rah m etin e olu em retti.

olan ah a-

B ayezid bettin ay.

eyh H42

paa yl

ev v al

K ita b e 50x120). 1 -

N o.

42.

laad din

cam ii

avlusundaki

m ezar

tan d a

(B oy

H v el-H allak - l ve m afu ru i

baki,

2 -C e n n e t

m ek n

Firdevsi

aiyan, 5-

3-

M *rhu m

lehu

Sultan,

4-A l.ed d in

m n tev fllisi,

Elh.c

 180 Osman aa ruhuna, 6-Rizaenlillh el-fatiha, 7-Sene 1216 fi 15 Kitabe No. 43. S. 68 eyh ami emesi kitabesi kk boy talik harflerle Trke yazlmtr. (Boy 60x60). 1 Bani-i eme ki nam idi eyh-u-ami, 2-Ruhu paki yine bu b ile adan oldu, 3-Kuruyup hayli zaman hedm ve harap lmudu, 4-Ehli hayrat an ihyaya itbn oldu, 5-Oldu tarihine mizab kalem cevher riz, 6-eyh ami suyu mecra ve mran oldu. Kitabe No. 44 S. 68 imirli dede mezarnn ba ucu tanda kk boy ad nesih harflerle Trke yazlm (60x120). 1 Biraderi serhazin Ander aa kim, 2-Selh hl ile ermi (2 kelime) Musaffa, 3-Eriti nki bin elli (birinde ana ecel), 4Yirmi iki muharremde kld (azmi bak), 5-Dua edb (5 kelime), 6-Muharremin ola mevas cennet l (1051 H). Kitabe No. 45 S. 73 Filibozun mezar tann ba ucunda ve i taraftaki yaz kk boy nesih harflerle, arapadr. 1 Hayreddin bin Filiboz 2-Ettarih fi evahr ehr, 3-Safer sene erbaa ve erbaine ve se manemie, 4-Eddnya mezraatl-ahre. Trkesi Filiboz olu Hayreddin, tarihi 844 senesinin sefer aynn sonlar, Dnya ahretin tarlasdr. Kitabe No. 46 Koca mu.stafa paa mezarnn ba ucu tann yznde : 1 Sahibi iayrat e-ehid, 2-Kocanust:afa paa. Yannda ssl tata olunun mezar kitabesi: 1 Intakal-el-merhum es-said, 2-Mehned bey bin Mustafa paa Kitabe No. 47 S. 74 kuzlar trbesi gney diyarndaki ta mir kitabesi, kk boy talik harflerle Trke yazlmtr. (Boy 60x120). 1 Hazrati ah cihan cem azamet Mahmud han ki cihan (mlkiyet) adli ile mesrur oldu= s bes kasr cihan adille tamir olucak 2-Bendegni dahi hayr etmee mecbur oldu, 3-lbu dergh ki jfrm t harap o mkin=rnk endiesi tamirin'mahsur oldu sarf nakdi

181
zibalar bu gibi vehile pr nur ol-

ne

h im m et

ile

tecidid bu tarih

etti,

4 -S a k f

d u olsa m m u r

vize old u .

seza

g erd n e^ -d r

kuzlar

dergeh i

1235

W' m . . ... ......"' ""' " ....................................................................................

.4 M M I ^ ** 1 V *

e * :-,:

K itab e

N o. 48.

S.

75

A y d e d e d e

Z g an os bey

bey

olu

m ezar

tam d a Z an os

1-In te k a l-e l-m erh u m - l-m a fu r bey el-m tev effa K ita b e N o. 49. ev v el-i S. 75 eh r-i H ac

2 -H a m za evval. ivaz F a a

bin -il-m erh u m

m ezar

tan m

ay ak girift

u cu n nesih

da,

O rta b o y

h arflerle 1

A ra p a H ulsai

yazlm tr: n e v il-in sa n

e b -l-b e ra k t h asen at el-h ac

2 - M e n b a -u livaz P aa bin

3-es-sad ru l-k eb ir zid 4-v e hm k a d e bin ivaz taba

A h

B a y e

serah m m esv azil-

ceal-el-cen n ete fi ta sim in sen et ve

eh r-i

(l-ad d)

isna ve

selsine

sem an em ie. : insan n e v ir in iyi olu

T rk e si z, likler B y k o lu g zel

b e rek etler k ay n a , V ezir

bab as, vaz

A h i

B ayezid

ivaz

p aa ).

(m ak am lar 9 Z ilk a de

o lsu n


(sayl) B sene 832. olu air

IH'2 - -

Y a n n d a il

A t a i nin tel

m ezar

tan n bin

ay ak H ac

u cu n d a : Ivaz fi paa evave

1-E l-m u h tac 3 -T a b e hri

rah m etillh-i ve

2-A h i

elebi

serah m a

ce a le-l-ce n n n e te D

n esvah m a, sene

4 -T e v e ffa ve

m u h arrem -il-h aram .

yznd e :

ihda

erbain e

sem an em ie. T rk e s i: elebi, A llah n rah m etin e olsu n, m u h ta senesi olan vaz paa olu ld . Ahi

m a k a m la r

gzel

841

m u h arrem in d e

K ita b e k rc m tr elar ha olu

N o.

50

(S.

78) m ezar

M olla

F en ari

cam ii

ark asn d a talik

tarih i

B a y azl

R a i d in

tan d a

k k ve

boy

h arflerle

1 -H v e-l-h a y y - l-b a k i, k eth d as 1231. 4-S ey y id

2-M erh u m R aid

m a fu r-u n -leh ru hin

3 -B a k r6-E l-fa ti-

M eh m ed

5-efen d i

7-sen e

K ita b e a ra

N o.

51. orta

(S.

76)

K o n e v i ve

cam ii nesih

kap s

st nde bir

m erm er

ta so n

k a b a rta ra k , T rk e

boy

sl s

harflerle,

had isten

y azlm tr

(B o y

70x80). 1 K ale n n e b i A ccil leybis-

hisselm salt-i accil lel

k a b l e l - f e v t r v e b it-tev b et-i 2 -B u tarih k ab it

m ev t,

bina

m am n a pr m tiften U st di srr ve

ziyba

secd eg h - etti h a

hassan

sudur ve ile

957. y an larn a yazlm

boya

ta m ir k itabesid ir. S a d a L 'G a y re t m tev elli s?n e 1273. 2:tan ire, 4:K .u tbi O rtad e ; 3: 5; im

A llah e

cem il- n

yalibg sev er 2 :G H se

b l-cem al zeld ir S o ld a : zar yin 4 :S en e 1273

(A llah

g zellii 1-G a y ret a a

3:H ac

183

Kitabe No. 52. S .79 Maksem camii kaps zerinde mermer taaorta boy nesih harfleale Arapa yazlmtr. (Boy 70x120). l>Kad bena hazih-il-mescid-il-mbareke fi eyyam-i saltanat-is-sultanl-berreyn ve hkanl-bahreyn e-sultan-ibn>is sultan sultan 2-Mehmed ibn-i Mu rad hn halled-Ailah- mlkehu ve sultanehu el-abd-l muhta ilAllah-il melik'il muhyi Yahya ibn-i Yahya Hseyin e-ehir biDstur han 3-Gafer-Allah- lehu ve li-vaiideyh fi ehr-i muharrem -il-haram sene 884 H.

T rk e si: n n hibi p ad iah ve

Bu

m b are k padiah daim

m escid i, M urad

karalar Sultan

sultan,

d en izlerin (A llah veren ad

h ak m lk s a

olu

olu

M eh m ed

sa ltan atm , A llah n

etsin)

zam an n d a, m u h ta

C an llk H an

m lk il-;

olan

rah m etin e Y a h y a bina

D stur

m eh u r 884

Y a h y a senesi

H seyin

olu

(A llal

kend isini

affetsin)

hicretin

m u h arrem in d e N o. 53.

etti. H abib cam ii kaps Trke 60x90). 1 baki H v e-l-h ay y - l2 - B a n i in han kh b e n arifin nahl-i g lba - H m in sirrustnde m erm er (Boy

K itab e taa

S. 81

V eledi boy

k a b a rta ra k

k k

talik

harflerle

yazlm tr

tecelligh-i di kutb

n ak 3-l

jfa v s- l-v slin seyad et 1-erafet efendi

l'.s - s (

ve

lioca

kuddist*
r 111 i ' f .

184

Kitabe No, 54, S. 83 Veziri camii nndeki mezarn Ba ucunda 1ntekal-el-merhum-l-mafur 2-e-ehid Hamza Bali bin 3-il-Mahmud-l-Belhi. Ayak ucunda: 1-El-mteveffa fi evayil-i rabi 2-ul-evvel fi tarihi sene 3-selse ve selsine ve tisamie hicriyye. Trkesi : ehid, merhum, mafur Belhli Mahmud olu Hamza Bali 933 hicri senesi nin Rabiulevvelin bamda ld. Kitabe No. 55 S. 84 Ba brahimin mezar ta, camiinin dou bitiiindedir, kk boy nesih harflerle arapa yazlmtr (60x120). 1Kad intekale min dar 2-il-fenail dariNbeka Hac 3-lbrahim bin Abdullah el-muhtac il rahmetillh. Ayak ucu tanda 1mteveffa fi evast 2-min hur ehri zil-kade 3-el-mbarek fi ta rihi sene 4-sitte ve tisine ve semanemie hicriye. Trkesi: Allahn rahmetine muhta olan Abdullah olu Hac brahim bu sonlu lem den sonsuzluk lemine 896 hicri senesinin zilkade aynda gt. Kitabe No. 56 S. 85 Ayn mezarn yannda mezar ta. 1-El -mafur e-ehid Mehmed elebi ibn 2-Hac brahim el muhta il. (Tek kalm olan tata bu kadar yazldr).
K i t a be No.

57 S. 85 Veli em.seddin camii mezarlndaki me zarlardan birinde (Boy 60x120). 1Hve nimel-gafur 2-Hazrat Emir 3-Hulefasmdan 4-Hasan hoca 5-Efendi halifesi 6-Veli em seddin 7-Hazretlerinin kabridir 8-Rzaen lillah tela el-fatiha 9-Sene 875. Kitabe No. 58 S. 87. Hoca zadenin Emirsultan mezarlndaki mezarnn ayak ucu tann d y znde; 1-Ustad ehali zamanihi mselliml-kll 2-fi evanihi el-mevl Muslhul-millc. 3-Ved-din e-ehir bi-Hoca zade, 4-Bevvehullah- maannebiyyin ves-sd dikin fi gurre Tan i yznde: l-(Mirsad) illiyyin teveffa fi bekre 2-yevmel-hBmis es-sani aer 3-min ehr-i rabul-evvel .sene 893. Trkesi: Zamannda herkesin lim bildii, din ve milleti slah eden. Hocazade ad i!e mehur plan, Allah onu ahrette peygamberlerle beraber klsn, a^ ym ba.. Yksekliklere (ulaan) 893 senesinin rabiulevvelinin 12 perembe gn sabahn erken saatin-

ea vefat etti.

185 -

Kitabe No. 59 S. 87. Hoca AH zade camii kaps stnde mer mer taa kabartma kk boy nesih harflerle Arapa yazlmtr (Boy 50> 74). Emere bi binai hazel-mescid-il-mbarek-i-erif hasbeten lillh ve taleben, 2-lilikaihi-l-kerim yevme l yenfau maln ve l benune ill men eta 3 - Allahe bi kalbin selim Hoca Ali bin el-hac mer ufiye anhma 4 - fi zaman-is-sultan Murad bin Mehmed bin Bayezid han sene selse ve erbaine ve semanemie. Trkesi : Bu m barek mescidi erifin yaplmasn (Allah nzas iin, mal ve evldn fayda vermedii ancak iyi kalp ile gelmenin fayda verdii gn - kyamet - Allahna kavumay istediinden) Hac mer olu Hoca Ali (Allah taksiratiatn affetsin) Bayezid oiu Mehmed olu Sultan Murad zama nnda emretti. Sene 843. Kitabe No. 60 S. 88. Camiin batsndaki Hoca AHzade mezarnn ba ucu tann d yz (Boy 6 0 X l20) 1 - ntekale-l-merhum-l-mafur--ehid 2 - sahibl-hayrat vel -hasenat Hoca mer bin 3 - Hoca Ali nevver-Allah kabrehu. Ayak ucu tan d yz: 1 - el-vaki fi evahiri ehr 2 - Ramazan-ilmbarek fi tarih 3 - sene erbea aera ve tisamie hicreti nebev yye.

Trkesi : Merhum ve Mafur senesi Ramazann sonunda g^t.

Hoca Ali olu Hoca mer 914

Kitabe No. 61 S. 88. Hoca ali zade emesinin ayna tanda, ortaboy nesih harflerle Trke yazlmtr: 1 Hudavendigr eyaleti miri devletl paa hazratlerinin halile-i 2-Muhteremeleri iffetl hanm efendi hazratlerinin fi sebilillh hayretidir 1261. Kitabe No. 62 S. 88. Hoca Ali zade (Atatrk) okulunun cami

 1H6 -

karsndaki balkonun stnde mermer taa rika harflerle Trke yazlmtr (40x100). Mdafaai milliyye 1333 Hoca Ali zade vakf mektebi 1331. Kitabe No. 63 S. 89. eker hoca camiinin kblesindeki trbenin peneresi stnde mermer taa kabartma kk boy nesih harfler le trke yazlmtr (Boy 40X50). 1 Binai haz (et-trbet) li-Muhammed bin Seyyid Ali 2-Fi evail-i zil hicce sene 878.. Trkesi-Bu trbe binasSeyid Ali olu Mehmede aittir. 878 senesi Zilhiccesinin balar. Kitabe No. 64 S. 91. Haclar ca miinin d kapsnn tepesinde kk boy nesih harflerle mermer taa yazl m (Boy 40x80).

Fi

tarih-i

haz-el-m cscid-il-m barek

2-Ekrem -l-m uslihin

187

el-hac Sinan=Serreh-Ullah- fi civar- cinan 3-Kad bena meselden min indihi=: (..... ) 4-Hateme mebnah fi semanemiebade sebine ve ihda ve isnan 5-n Ebl-Hseyin seyyid Cemali d ed (i)= zikr-i cemiI verir ihvan Trkesi : Bu mbarek mescidin tarihi hakknda : yilerin iyisi Hac Sinan (Allah cennetleri civarnda smsk balasn) Allah iin mescid bina etti..... 871 - 72 de yaplmas bitti. nk Ebl-Hseyin Seyid Cemali dedi, Kardalar iyi anar. (air Cemalinin manzumesidir.) Kitabe 65 Haclar camii nndeki emenin ayna tanda k k boy nesih harflerle Trke yazlmtr: 1 - An eb Hreyre radyallah- teal anh kal-enNebiy sallellah- aleyh-i ve sellem 2-za matel-insan inkataa amelhu anh ill min selsetin ill min sadekatin cariyetin ev ilmin yntefeu bih ev veledin salihin yedu leh sadeka Habibullah. 3 - ibli zade Ali Efendi ki odur = menbai cuybar-i hsn- sfat - - yapt bir eme misli nadide rehas llesinden katr- (benat) = nefi peyveste t be ruz-i kyam ~ hayr cay himem efdal-i hasenat 4 - Ola makrun-u ltf-u rahmet- hak =- iki lemde sahib-l-hayrat = cevherin harfle (bih be ve nh kim) sal-i tarihin eyledim isbat = nu iden cmle Hatifi ve (dir) = tene ahbaba bd b- hayat 5 - Ketebehu elmznib es-seyyid Mehmed Ali el-meduvv Bakirci zade (Cevheri ebced hesabile 1118 olur) air Htifi mahlas kullanmtr. Kitabe No. 66 S. 91. Maliye binasnn arkasnda, Nasuh Paa hamam aral banda tekke dvarnn d yznde mermer taa kk boy talik harflerle kabartarak yazlmtr. (Boy 700 100) . 1 Hdiv mekrumet piray saf-ray-i cem kud:

etti 2derya nevali vyei bah gene bd ver=(flk' i) mahsul-i berr-bahr lt' fundan rehin etti 3-Bihitbad eder himmet desem g T ite reyb e tm e ki bu medfen-gehi rek ver-i huld-i berin etti 4-(resadr) bazuy-i ikbal baht hi gn ekmezeger tamiri dnyadr eer tedbir-i din etti 5-Grb bu trbe-i kudsi nian

 188 (leb gferhayret)=olup ruhul-emin ahsente gyan ferin etti 6-dedi tarih itmamnda Nzhet lfzan ve manen=duay- devletile hatm-i gftar pi etti 7-Mehmed nam zzat menkbet sadr- c i h a n d a n bin ikiyz onunda bu mekn dilniin etti. Kitabe No. 67 S, 91 Atatrk andmn Trke ve trk harflerile yazlmtr. kaidesinin tarafnda

Dou yznde: 1-11 Eyll 1338, 2-1922, 3-Bursatnn kurtu luu. Bat yz: 1-29 B. Terin 1338, 2-1923. 3-Cumhuriyetin ku ruluu. Kuzey yz: 1-Bu aziz hey kelin 2-nnde duran Trk 3Hrmetle eil O , 4-Milletini kur taran, 5-Cumhuriyeti kuran, 6leme yeni, 7-bir tarih yaratan 8-aziz, 9-Mustafa, 10-Kemal, l dir. Kitabe No. 68 S. 92 Kteri mezarndaki mermer plkada, orta nesih harflerle Trke yazlmtr: 1Cennet mekn firdev-si iyan 2-Sahib hayal eyh Mehmed Kteri 3-Ruhuna fatiha sene isneteyn ve semanemie 802. Ba ucu tanda 1-ntekal-el-merhum 2-el-mafur es-said 3-Mehmed Ali elebi (?) 4-el muhta il rahmet-illh-i teal. Ayak ucun da: 1-El-mteveffa fi ehr 2-Cemaziyel-ahir 3-fi tarih-i sene 4-Tisa aere ve tisamie (919): Kitabe No. 69 S. 94 Sanc Sungur trbesindeki Esir Mehmede ait kitabe, mzede No. 2231. Kk boy talik harflerle Trke ya zlmtr (Boy 60x50). 1Mfti-i deveran fahr- raz menkbetr=:ray muhta etmedi bir fenni asla arihe 2-Canib-i ukbaya ruh-u paki pervaz eyledi=em edb glzar- Firdevs (brinden) rayih 3-Maveray zahrna att bu fani lem i=b tevakkuf azm-i illiyyin olunca lyiha 4-Rifati ve cmle lem dediler tarihini ola l-y rem menzilgehin el-fatiha 1092.

189

(kinci kitabe de ayni mahiyettedir. Mzedeki No. 2238). Kfeciler arsndaki eme kitabesi, kk boy talik harflerle Trke yazlmtr; Hdavendigr valisi Ahmed Mnir paann hay ratdr Sene 1313. Kitabe No. 70 S. 94 Gazi Timurta paann trbesindeki mezar tanda, kk boy nesih harflerle yazlmtr. 1-Sultan Yldrm Bayezid Han 2-Hazratlerinin vzeralarnda Gazi 3-Timurta paa kabri erifidir 805. Ulucami kitabeleri No. 71 S, 100. Minber kaps stnde ahap, kabatma, ortaboy nesih harflerle Arapad- ('^Sk HO).

Mimma amele-bi-resmis-sultan-il-muazzam Bayezid bin Murad Han bi-tarih-i sene isneyn ve semanemie. Trkesi-Byk padiah Murad Han olu Yldrmn emr ve tensibi ile yaplmt ; f Sene 802. 72: Mezzin mahfelinin merdiveni altnda, dvara kk boy nesih harflerle Trke yazlmtr, i boya ile,

1Emri Hakla (...) Mustafa n=tevliyet emrine oldu memur = c a n ile say edb ol ehl-i safaetti bu mahfele sarf- makdur, 2-n bu mahfeli ziyba etti-=;rabmeti Hak ile olsun mecur dedi itmamna Rahmi tarih~oldu ol mahfel dilke mamur. Ebced hesabile 956 H1 olur. air Rahmidir. Ta krsnn kitabesi, kk boy talik harflerledir (40;:80). 1 - Desem muayyende Ar es sezadr, 2 - Ne rana krsi dilke

l)()

ed ad r 7 4 dur :

1231. S u ltan M a h m u d un M ah m u d bin levh as H am id bir y ettir. S o n u n d a 'k i im za u

K e te b e h u

H an .

75

B a t (60

m inarenin 100).

d n d a,

k t k te,

O rta b o y

sl s

h arflerile,

A ra p a d r

E m e re is-sultan M u rad

bi

im areti

h azih -il-m in aret B ayezid H an bin

ibn-is-sultan

H an.

Trkesi : Bu minarenin yaplma sn sultan olu sultan Murad olu Bayezid Han emretti.

76 Avlnn ortasndaki adrvan dvarlarnda Talik yaz ile mermer taa yazlmtr : Bat yznde sls yaz ile: Hda vendigr vilyeti valisi Ahmed Mnir Paann hayratdr. Gney yznde : 1 - Hazreti Abdlhamide celb iin hayr- da = Ulucami havlsnda tarhna ettim kyam 2 - Hasbeten lillh Mnir bu e menin tarihi = geldiler krklar dediler kne miskiyyl - hitm 1313, Dou vznde 1 - Bu eme suyunun daimiyyl - cereyan olmas arzusile sahibi hayrat tarafndan ittihaz klnan 2 - tedbir ledel - iktiza mracaat olunmak zere Bursa Mahkemei eriyyesine tescil ettirilmitir. 77 Musall talan civarndaki mezarn ba ucu tann i yz : 1 - Hac Iva (?) bin Ha 2 - c beg bin Arslan 3 - tabe sera hma ve ceale 3 - 1 - cennete mevahma. Ayak ucu tan i yz : 1 - Min tarihil - hicriyye 2 - el - Mustafaviyye fi 3 - evail-i zil-hicce sene 4 - selse ve erbaine ve se manemie. 78 T7
den d ou n n d e H ondi m

Eskikap bulunan H atun

e d r e s esinin k ita

m zed eki besi. nesih son

ortaboy h arflerle T rk i'cncI

beyti 1 -

t-dir.

191 _

Karaca beg dil-i hatun-i Hondii enam Ho hub... mamur 2 - Sahibl-hayrat ihsanen bina = kad bena haza hden min Rabbina 3 Ki in bina ez bihr-i kuran handen = beyt mamurest kef (. .) Rabbina 4 - Bes Cemali kld tarihin cemiI = kim dedi han dan olub hurrem bina 893 Manzume Cemalinindir. Kitabe No. 79 S. 102-0rhan camii kaps stnde mermer taa kk boy nesih harflerle Arapa yazlmtr (Boy 50x50). 1 Emere bi hazihilimareti-erife 2-Sultanl-guzzat vel-mcahidin Orhan beybin3-Osman bey tbe serahma-fi sene erbaine vesebamie ve haraka veled-i 4-Karaman smme emere-n -nzra ve hvel-vezirl-ekber Bayezid paa bi-iaret 5-is-sultan bin-is Sultan Mehmed bin Bayezid Han hul lide sultanhu fi seneti irine ve semanemie 1 rkesi : Bu erefli imaretin yaplmasn, Gazilerin ve savaan larn sultan Osman bey olu Orhan bey emretti, (makamlar gzelesin) sene 740 ve Karaman olu yakt sonra 820 de Padiah olu padiah Bayezid olu Mehmed (Allah saltanatn daim etsin) in iaretile byk vezir nzr Bayezid paa 820 senesinde tamirini emretti. Kitabe No. 80 S. 105 - erafeddin paa camii avlsndaki me zarn ba ucu tanda nesih harfle 1-Hvel-hallkul-bak 2-Sahibl -hayrat 3-vel-hasenat merhum 4-vel-mafur erafeddin 5-Paa hazratlerinn 6-ruhu erifi iin 7-fatiha 1312. Yanndaki emenin ayna tanda, mermere kk boy talik harflerle : 1-17 muharreml-haram 1335 (Bir ayet) 14 terinsani 1916. 2-TuzpazarnHa tcrardan merhum Ahmed Faik efendinin
hayradtr.

 192 Kitabe No. 81 S, 110 - Yiit khne camii avlsnda mezarn ayak ucu ta, i yz (60x120). 1 ve eskenehu fi feradisil-cinan 2-Hac Ali bin bir mengi e-ehir bi ibn-i Yiit 3-fi evast evval sene selse ve hamsine ve semenemie. Trkesi: Allah onu cennetlerinin bahe lerinde iskn etsin. Yiit olu ad ile mehur Hac Ali, 853 senesi evval ay ortalan, Kitabe No. 82 S. 112 - Demirta ca mii bat divan bitiiinde paann mezar ta, Ayak ucu d yz : Ha za kabr merbum 2-es-saidi ehid melikl-mara Timurta 4-bin Ali bey. yz: 1-Teveffa fi ehri ramazan 2-el-muazzam li seneti sit te 3- ve semanemie hicryye. Trkesi: Bu kabir merhum said, ehid, emirlerin meliki, Ali bey olu demirtandr. Hicri 806 senesi ramazannda ld. Bu mezarn yanbandaki olu Ali Beyin ayak ucu tann i yznde 3 - Ali bin Timurta Bey. D yznde 2 - teveffa fi ehri rabi 3 - ul-hir min hur-i sene 4 - ihda ve selsine ve semanmie (831). Bu mezarn gneyinde Timurta olu Oru Beyin kz Efleme hatunun tanda 3 - Efleme Hatun bint Oru Bey. Kitahe No. 83 S. 113 - Abdal trbesi kaps stnde mermer t a hafif kabartma orta boy sls yaz ile ok ;irift yazlmtr. Arapadr (50X80).

Emere hazel-binai Sultan Murad bin MchmcH Han lalledallahii

 193 sultanehu ve eyyede memleketehu fi evahri cemaziyel-l sene er bea hamsine ve semanemie. Trkesi : Bu binann yaplmasn Mehmed Han olu Sultan Murad 854 senesinde emretti. Kitabe No. 84 S. 113 - Trbenin dou bitiiindeki emenin mermer taa kabartma, kk boy ne&ih harflerle yazlm kitabesi (45X75). eyhlislm Abdzizindir. 1-eyhul-islm Aziz-i lem etti mamur nice vir. ? - ok eser etti Hi, ede ka bul = hayrda- kalacak n insana 3 - Kld bu b ravan hem (kenerta) teneler nu ede kana kana 4-Hatif-i Gayb dedi tarihin nu-i can olsun ien atane (Tnrih 1061 olur.) Kil.bc No. 85 S. 115 - Tayak.Hu cnm kaps stnde tabla /.erinc boya ile, k^k boy taliS yaz, Trke yazlmtr (25^ ^110). 1 ; Hakikat scyyid (Isnailin) ey dil=-cihanda nik nam oldu eyi Daye Hatunu yapt etti tecdit n|ub=:ecr-i sevab mertebe (tabi ?) 2 - Gzel cayi ibadet etti bnyad = olub can- gnlden hayre lami dedim tarihin ey nisari = ola al makam ve hub cami 1062. airi Nisaridir. Kitabe No. 86 S. 115 - Hac Mente t -zarlarnda, ayni tip orta boy sls yaz ile. Birinci tata : 3 tekal-el-merhum H seyin 4 - bin Bekir, Ayak ucunda : 1 - fi evast ehr 2 - Rabiul;'bir fi tarih 3 - sene 893. Dierinde 2 - el - merhum Mehmed elebi. Ayak tanda 1 - Saferl-muzaffer 2 - Fi ehr 983. Kitabe No. 87 S. 116 K i r em il i camiinin ma h felinde asl levha, kk boy talik harfle k da yazlm ( 2 0 X 4 0 1 - Bu ziyba m a bedi Razi gr nce syledi tarih 2 - Sinan beg camiini mir mirza yapt mirane.
Altta ok UTk^ k t.Tik

194

harflerle 1 - Bir drdm Razya badntn tarihin; 2 Brak Allah ne ltif bu cami Cennet safa 1218. Solda : 1 - Kelm ciz 2 - Seyyid 3 brahim Razi 4 - Sarmc zade 5 - Bursavi. Man zumenin airi brahim Razidir. Mihrabn tepesinde eski bir yazda (Tarihi tesis 939) yazhdr. Kitabe A. S. 118 - Yeni Bezzaz camii tamir levhasdr. Ayni tiptir (40X60) 1 - Sahibl-hayrat semma ir merdan Huda -- n veli ki nam- o mevl be tak- ar nut 2 - Vkf- sani dedi o! gren bu mabedi = etti mamur oldu cennette kusur-u sim het 3 - ak- nur-u Hudave suhte dil olmu iken mazhar- ismi cemalile yine oldu bihit 4 - Anda snds verilir bir burya bast eylesen ^ der k: mevlda birdir olsa hayr hub ve zit 5 - Iffeta drdane tarih syledim tamirine Yeni Bezzaz camii ziynette hem sim bihit. Nemekahu el*fakir seyid Mehmed Raid gufire leh sene 1220. (Son msra Cevheri hesapla 1218 tarihini verir). Kitabe No. 88 S . 1 2 0 - smail Hakk tekkesinin kaps s t t n d c tahtaya boya e kk boy talik harflerle yazlm (40X100)1 - Kale smail Hak k el-mnzevi fi ma kam sakh kud hdu = calyetiyyl-intisab fit-tarik = ekberiyy -ercfnen eridu 2 Veffak - Allah-l-kerimi-mstear min yediy kad karne hazemehed = bel hv-el-faal l fih erik -=r vahhidu lahe teal vahhidu 3 - Ve-fall-hayre reca lil-felh = vcz-krullahe kesiren tehtedu eyyhes-sufiyye ehlssafa = n eredtmiktiranen fescdu 4 - bi kalemil-fakir seyyid Asm =- kale lit-tarih banih-ilfakir =1 temme beytullah sall vabdu -- zilhicce sene 1135. Manzu.Tienin airi tekkeyi yaptran smail Hakk merhumdur. Hattat Asmdr . Tesavvufi olan kitabenin tvrcmesi dejil tefsiri yplmaldr. 89- Mezar tanda, nesih harflerle 1 - Kutbu zemane eyh smail Hakk bu kim 2 - Eridi ilmi zahir vc batnda hakka gayete 3 oldu bihite tir kudsi ruhu ber^ean 4 - Msteridiuun eyledi uftade hki firkate 5-Tahrir ettim Hadiya tarih-i sal-i rihletin 6-Hak hak dedi azm eyledi Hakki efendi cennete Sette 11.37.

195 Kitabe 90 - smail Hakk emesinin ayna tanda talik harfler le {45^ \80) I-Kale mecrel-mai Hakk fis-sebl 2-lazihi aynn li mais-selsebil 1135 3-pigh- mabed ruende bu 4-su emenzar- safann zeynidir 5-nu iden dilteneler dir Hakkya 6 emei b- hayatn ayndr 1135 (airi yine smail Hakk merhumdur.

Kitabe No, 91 S. 126 - Bat pazar emesinin dou kitabesi, mermere kk talik harflerle (50X100) El - hamd lillh alet tamam I - Hem nam pak Murtaza stde ahlk - at = ibli efendi zade kim ayn - uyun - u asdka 2 - Hemvare tab mncezib sar berre yle kim = etti meyam - ehirde hayr gzin icra ma 3 - bu vaz zeminde kim el - hak suya muhta idi et ti huls - sdkile bir eme bnyad - bina 4 - ol sahibi hay rat Ali ibli zade = = cuyi himem aktt bu bnyad celiden 5 - tari hi necib oldu oku su gibi mal ~ i ruhu hsn - aka bu ayni Aliden 6 - tenegni b cudile seyrab eyledi -= kim semma hazrat dainad Fahri kinat 7 - Feyziya atane irab eyledim tarihini ayni ibli zadeden gel ielim mael - hayat 1173 Kuzey kitabesi: Ve musalliyen alen - nebiyyit - tehami 1 - Bu hayri pak - b bedel tevfik - baridir hele * herkes muvaffak

 196 olmad bu hayre b - emr - i Huda 2 - 0 1 eme zbeydeden reyyan olunca ategn = ihsan ede mevl ana ecri cezil dare beka 3 - Nu eyleyenler bn tarih syler aziz ~ mai hayat i eme den banisine eyle da 1273

9}

Kitabe No. 92 S. 126 - Ahmed Dai camii kaps stnde mer mer taa kk nesih harflerle Arapa yazlmtr (35X70). llk satrlar (nnema yamr. ayetidir) 4 Ammere hazel - mescidil mbarek Yahi bey bin Hzr el - Edincik 5 - fi ehri muharrem - il haram sene sitte ve sebine ve sema nemie. Trkesi: Bu mbarek mescidi Edincikli Hzr olu Yahi bey 876 muharreminde, yaptrd. Kitabe 93 S. 127 - Kayan camii avlsndaki mezar tanda, byk boy nesih harflerle Araipa (60X120) I ntekal - el merhum el - ma^fur 2 - es - said e - ehid el - hac Mehmed bin 3-el-merhum Hac Musa bin Kayran, (resim S. 192 dedir) Camiin mihrab yannda asl tamir levhas, kk boy talik yazlm (70)<^80) I - Kayhan camii yanm idi bundan evvel = arasas kalm idi hl hayli zaman 2 - etti inasna bir abdi Halili sebep lutfuna mazhar edip hazrati Rabbi Mennan 3 * Sarf him met ederek byl eser etti namn ibka bu ^zer^hta beynel -

197

akran 4 - mrn efzun klup himmet-i sayin mskr eylesn bylece nice hayre muvaffak yezdan 5 - bil - bedahe dedi bu g ne Beha tarihin -- yapt bu mescidi hemnam Halilrrahman. Altta kk talik harflerle: Kara Hisar sahib ehalisi erafndan olup asakiri hane kol aalndan mteikad rifatl el-hac Halil efendinin 2-mceddeden ihyasna muvaffak olduklar Kayan cami erfine Baba efendi zade readetl el-hac Bahaddin efendinin 3teberrken syledikleri tarihtir. Ketebehu el-fakir Eref zade esseyyid Ali Srr gufire lehma sene 1290. Bu gnk camii yapt ran Halil, manzumenin airi Bahaddin (Muhiddin Bahann baba sdr) hattat Ali srrdr. Kitabe No. 94 S. 127 Seluk Hatun camiinin kaps stnde, mermer taa kabartma, orta boy nesih harflerle Arapv- yazlm tr 35; 80). 1Emeret bi imareti hazihilmecidi-erif Seluk Hatun bint -is-sultan ibn-is-sultan 2-es-sultan Mehmed bin Bayezid Gazi han haliedallah memleketehu ve ehbede devletehu ve evketehu fi hr 3-ehri ramazanil-muazzam hicretihin-nebiv aleyhis-salt ves-selm min huri seneti erbea ve hamsine ve sema nemie Trkesi: Bu erefli mescidin yaplmasn padiah olu padiah sultan Bayezid Gazi olu sultan Mehmed (Allah memleketini daim, devlet ve evketini ebedi etsin) kz Seluk hatun 854 hicri yl ramazan aynda emretti Kitabe No. 95 S. 128. Bedreddin camii yazdr. (30 75). kaps stnde ayni tip

1Emeret bi pinai hazel mescidi Hafsa Hatun bint sultan Mehmed bin Bayezid Han Gazi fi eyyami devletihi Sultan Murad bin Bayezid Han 2-Hailedallah memleketehu ve ayyede devle tehu mftetihan min evaili ehri -1-Muharrem fi m-i seba ve

* -

198

erbaine ve semanemie ve mntahtimen min receb fi m-i seba ve erbaine ve semanemie. Trkesi ; Bu mescidin yaplmasn Bayezid Han Cazi olu Sultan Mehmed kz Hafsa Hatun, Bayezid olu Mehmed olu Sullan Murad zamnnnda emretti (Allah onun menleketini daim ve devletini ebedi klsn ie 847 senesi Muiarrem banda baland ayn senenin Recebinde bitirilmitir. Kitabf* 96 S. 128 - Kanberler camii kapsnn stnde mermer taa kabartma, ortaboy nesih harflerle Arapa yazlmtr (50 100). , 1 - Emere bi imareti hazel - mescid - i - e rif - il - mbarek el merhume el - mafure il rehmetillhi teal Sit ti Hatun bint Oru begafa llah anhma min ya Rab 2 - Smme evkafet li - nesalihil - mslimin selsete kastle ve selse habiye mahfiyyOn l ymle, ve l ystamel minha femen gayyere zalike kn - Al lah - hasmh li - seneti erbea ve (sittine) ve semanemie. Trk esi : Bu mbarek mescid - i erifin yaplmasn, Oru beyin kz mafur ve merhume Sitti Hatun emretti. Allah her ikisinin taksi ratn affetsin. Bilhara mslmanlarm ilerine yarasn diye yer altnda gizli su yolu ile kuyuyu vakf ve imar etti o artla ki bunlardan ne su doldurulacak ne de bunlarn sular kullanla cak (?). bu artlar deitirenin davacs Allah olsun Sene 864. Kitabe 97 S. 129 Ebu shak camii kaps stnde ayn tip yaz (50X110) 1 - Kad bena hazihil - bukati - erife es - sultan - l - azam es - said Beyazid Han eskenehullah - fi feradisil cinan ve vakafaha al ashab - i - eyhil - kebiris - samedani 2 - eyh Ebu shak Krzun rahmetullah - i aleyhi fe emere bi tecdidiha es - sultanl - berreyn ve Hkanl - bahreyn Sultan Mehmed ibn Murad Han halled - Allah mlkehu ve sultanehu 3 - ve se'a - 1 - abdl - fakir iftiharu muinl - mridi el - karini fi tecdidi ha ve hve min eshabi - eyhil - kebir ve ekabirihi fi ehri ce-

jy>) naziyeilevvel sene erbaa ve setnmanine ve semanemie. Trkesi Bu erefli byk yeri bahtiyar Bayazid Han yaptrd. (Allah onu Cennetlerinin bahelerine yerletirsin.) sonra byk eyh Krzunlu Ebii shakn (Allah rahmet ets'n) esbabna vakfetti. Sonradan yenilenmesini, karalarn sultan ve denizlerin Hakan Murat olu sultan Mehmed emretti (Allah mlkn ve saltanatn daim etsin) iin yaplmasnda byk eyhin esbab ye yakinlerinden ve mridin yadmcs fakir kul almtr sene 884 cemaziyelevvel. Kitabe 98 S. 134 - shak ah emesinin ayna tanda kk boy talik harflerle Trke yaklmtr. (50 80). 1 - lemde b - hayvan ben bildiim budur bes = nam cihan tutmu zahir deil nian 2 - skender - ca siyer leb tene - gitti har = bir katrasnm buldu get eyledi cihan 3 - tevfika mazhar amma bir rif lednni - - ser - i emesine erdi zulmette buldu n 4 - bu b - nab grd nk fark yoktur andan tarihini dedi bu mail hayat sani 1065. Cami kaps stndeki kitabenin okunabilen ks m : Emere bi imaret haza... el - muhta il - Allah.. Kitaba 99 S. 135 - Omurbey camii kapsnn iki tarafud iner* nur pialialnrdn, ok eski iml ile trke bir vakfiyyedir, (boylan 2x2 n) dir. Bugnk ifade ile yazyorum : 1 - Besmele.. Haindi ____ sena ol Allaha ki bizi kurIf tarr rahmetile oddan ve |r dahi salt - s - selm ol Rasln zerine olsun ki bize Allah buyruun yetitirip doru yolu gsterdi 2 .... Ur t " ' i nazar edene yle malm ol sun ki ben ki Temurta olu Omurum bu yerde hasbeten lillh bir cami bina ettim bu il -j, T:r}''i cami mesalihi iin yine yann da bir hamam yapp bu camie vakfettim ve tuz 3 - bazarnd; v.ph^n U c r v ; n , s a n y v r n d c dkknlar i l e Ayazmadaki f v k r im ve balarm ve a a B u r s a cndeki bihalanm ve deirn;nim ve mezraalarm kfirleriie ve Bursa nahiyetindeki kylerim k A v i r l . c r i l e . Ui Kiitu ve Akbcdir kvdiir 4 - vc Bursa yukar hi
','r 'i" 'V ' *, -V ,* I

200

sardaki evlerimden gayri ne ki mlkm varsa mezkr camie vakfettim ve negl nahiyetinde saverenindeki deirmenim bahesile ve kfirlerile ve Engrye nahiyetinde Destarl adl ky m ve ol vilyette nekadar mezraalarm 5-varsa ve Tekr pinarndaki hssam ki benimdir ve balarm ve bahelerim ve ekim yer lerim ve kfirlerim ve bu mezkrlar camie vakfettim ve kitaplarm tafsilK vakfettim amma camiden tara kmya ve Bergamada hasbeten lillh bir medrese yaptm ve yannda bir hamam yaptm ve Bergamada nekadar balarm ve bahelerim var iki 6 - deirme nim ki Bg ovadadr ve iki deirmenim ki gerisindedir ve Berga mada nekadar dkknlarm ve dkkn yerlerim varsa ve bir ift lik ki Eyvad olundan aldm ovadadr bu mezkrlar Bergamadaki medreseme vakfettim ve Bigada hasbeten lillh bir cami yaptm ve yannda bir hamam yapp ol camiye vakfettim 7 - ve Karahisarda bir cami ve bir medrese yaptm yannda bir hamam ve bir kervansaray yaptm ve Saruce pnar atl ky (homd) bir eltik dingi satn aldm mezkrlar Karahisardaki camiye ve medreseye vakfettim ve cemi vakflarm mseccel ettim ve bu vakflarn galitndan Galyadaki kervansaray. Soldaki tata : I - Ve yolundaki kprckler ve dzlerdeki kervansaray muh ta olduka meremmet ede ler ve karu Suklar atl ky' m vakf bina ettim Edirne de Hasbeten lillh bir mescid yaptm ve anda yerlerim var dr mukataaya verilir 2 - ve bam ve evlerim ki anda dr yine Edirnede yaptm mescide vakfettim ve bunlarn kllisi lillh billh olsun Allah rahmet etsin ol kiiye ki bu tarihe nazar ede okuya vkf ruhuna dua kla Allahn lneti 3 - ve melikelerin lneti ve pey gamberlerin lneti ol kiinin zerine olsun kim bu vakflarn teb dil ve tayirine kasd ede ve bunlarn fesadna mbair ola min ya Rabbel - lemin ve vakfnamemde yazlan 4 - kullarm benim zamanmda herbiri yiye yiye geldilerse benden sonra an yiyeler vc Kuakfiz olu Aiyiddip ve Az oflu hnr Ali nAzir k l d m

201

her biri yevmi drder 5 - ake yiyeler ve bu tarih muharrem ay nn hirinde yazld ki sekizyz elli dokuz yldr, kr allaha ev kaf mezkre zere cibayet 6 - etmekin memlk Hokadem bin Abdullah ve dahi olanlar ve bulara sayi vakfa hizmetleri mu kabelesinde ala zerbindikleri (?) vakfndan yiyeler cera zalike ve hurrire fi cemaziyelahr sene hamse ve sittine ve semanemie. Camiin kblesindeki Omurbey mezarnn ayak ucu tann d yznde 1 - min eizzeti zevil - ihsan Omur beg bin Timurta, 5 zilkade sene hamse ve sittine ve semanemie. Kitaba 100 S. 136 - Emirsultan camii merdiveninin solundaki Karaelebi zadenin yuvarlak mezar tanda 1 Cen net mekn 2 - merhum Karaelebi zade Husam 3 - efendi ruhin 4 - e l - fatiha. Dou yznde : 1 Teveffa - 1 - mevl - 1 - bri - i l - allme 2 - el - fzl - l - kmil - il feham Hsameddin 3 - ibni Mehmed e - ehir bi Karae lebi zade 4 - mtekaiden an kazai asakir - i Rume li 5 - fi vevmi ura sene seba ve elf 6 - minel hicret - iu - nebeviye nevver - Allah - merkadehu 7 - ruhin fatiha (1007). Kitabe 101 S. 137 - Mze kitabasi, ortaboy nesih harfler ile yazlm (Mzededir) boy 80 150. 1 - Ziynet bah - makm hilfet - i seniye ve

202

erike - i piray saltanah Osmaniye es - sultan ibnis sultan 2 - es - sultan el - gfazi Abdlhamd han sani efendimiz hazretlerinin sayei terakkiyatvaye * i cenab hilfetpenahilerinde ibu 3 - mze - i hmayun ubesi ( kfi harflerledir ) 4 - cls - i meymenet makrun hazrati Padiahinin sene - i nesude: devriyesine rrefmusadif olan binSyz 5 - yirmi senesi austos ondokuzuncu ruzfiruzunda teyemmnen tesis ve kad olunmjtur (1320). Kitabe 102 S. 138 Yeil cami kitabeleri : Kapnn iki yannda sls ve kfi yazlar ayet ve hadis ile Hazrati Alinin szleridir. Cepeheda tarih kitabesi nesih yaz iledir.

1 - Besmele... v e - 1 - itisam - bi keremih - il - amim masn u saniulfitra ve masuu fa iju 1 - kudre ani hazihi - 1 - buka til - kerime nOshatn min nsah - i cennet in - naim nsicet bi takdiri! - aziz - il-alim ravzat - n min ri&yaz - il - ukba nsihat bi zhret - il - hayat - id - dnya 2 - tebahteet ale -1- aktar ve tedalet duneha'l-emsar ma semiha bi mis!iha-!-edvar ma dar-el-felek d- devvar ve ve-faka-s-sultan - l - azEm v e - 1 - hakanl - ekrem sultan' - ark v e - 1 - garb ve hkanl - acem - i ve - I Arab el - meyyed bi teyid - i Rabb - il - lemin Gyas - dn ya ved - din 3 - es - sultan ibn - is - sultan Mehmed bin Bayezid bin Murad bin Orhan halled - Allah fi hilfet il - arz mlkehu ve ecra fi bahr - il - muradati flkehu bil - emni bi tesisiha ve tavtdiha ve tedidi erkniha ve teyidiha (vettefeka) itmameha fi zilhicce hiccete sneyn ve irine ve semanemie Trkesi : Rahman ve Rahim olan Allahn-ismile ve onun ki nat ihata eden lutf ve keremine yaparak ie balyorum, Hilkat san'atkrmn bir yapcs, kudret kuyumcusunun hayretfeza bir eseri olan bu kymettar makam; kudreti her eye hakim iira ber eyi ihata etmi olan rabbimizin takiiri ile rlm, cen*

 203 neti Naim rneklerinden bir rnek, ahret bahelerinden bir bahe dnya ssleri ile meydana getirilmi olan makam, kinat kurulalberi sanatmn incelii ve manzarasnn gzellii ile btn cihana ne kadar iftihar etse; en mamur ehirler bile benzerine kavuama dklarndan dolay ekingen bir vaziyette karsnda ne kadar uta np kalsalar yeridir. ark ve garbn byk sultan, Arab ve Acemin hakan, Rabbileminin kendisini nusret ve kudretine mazhar ettii, din ve dnyev byk snak olan sultan olu sultan Mehmed bin Beyezid bin Mnrad bin Orhan (Al ah yer yznde mlkn daim etsin ve arzular dnyasnda da gemisini emniyetle yrtsn) bu maka mn son derece metin ve cazip bir ekilde tesisini emre muvaffak oldu. Binann itmam 822 senesi zilhiccesine tesadf eder. Kapnn sa ve solundaki olan kitabeler : mihraptklarn stnde Mimara alt

Sadaki : Rkmuhu ve nzmuhu ve mukannini kavaninihi ekalli hademi banihi. Trkesi : Plnlarn yapan, yazan ve dizen, yaptrann en az hizmet eden hademesi. Soldaki : Hac vaz bin Ahi Bayezid gufire yezid olu hac vaz; Allah ikisini de affetsin. lehma - Ahi B a

Hnkr mahfelinin d tepesinde, Nakkan ismini tayan yaz ortaboy nesih harf ile yazlm : 1 - Kad temme nak - hazihil - imaret - i - erife bi yed efkar - in - nas Ali bin lyas Ali 2 - f i evahiri ramazan - il mbarek sene seba ve Irine ve se manemie. Trkesi : Bn erefli imaretin nak, insanlarn en faki ri lyas Ali olu Ali'nin eli ile 827 senesi mbarek ramazannda bitti. Yan odalarn kaplan stnde ini yazlar byk boy nesih harfle ve acemcedir : 1 - Tevekkeli al haliki 2 - in imaret ta ebed mamur bd - sahibe ber dmanan mansur bad 3 - her ki in devlet ne hahed paydar " daima ender cihan makhur bad. Trkesi : Yaradana dayan. Bu imaret dnya durduka mamur kalsn, sahibi dmanlara stn kalsn kim bu devletin paydar ol masn istemezse btn cihan makhur kalsn. Mihrabn iki yanmdaki kk ini kitabelerin sandaki
t

Amel

204

ustadan - i tebriz - Tebriz ustalarnn ii. Soldaki Glistandan bir beyttir, iniye, noktasz, nesih harflerle ve ok kark yazlmtr : Pindat ki stem g er ki stem ber ma gerd = der gerden - i o bi maned ve ber ma bi gzet. Trke si : Zalim zannetti ki bize zulmeyledi, o onun boynunda kald biz den geti. Dier ini yazlarda : cenahta hazreti Peyganberin sosyal yar dma ait szleri (Hadiser) : Komulua, yardma, iyilik ve ondan bahsetmiye aittirler. Mihrap ksmndakiler yedirilip geydirilmiye ait hadisler. Mihrapta ayetler. Mezzin mahfelinin karsndaki oda da, soldaki (lev beseta - 1 - cibal ev inakkatissema - dalar dz lense gk yarlsa - dier Farsa yazlar da bunlar gibidir. Kitabe 103 S. 140 - Yeil trbesinin tarihi kitabeleri : Kap s tnde ini, orta boy nesih harflerle; Hazihi trbet - l - merhum

es - said - i - ehid es - Sultan ibn - is - sultan Mehmed bin Bayezid Han teveffa fi cemaziyel - l sene erbaa ve irine ve se manemie. Trkesi : Buras merhum, said, ehit sultan olu sultan Mehmed bin Bayezidin trbesidir. 824 senesi cemaziyelulsnda vefat etmitir. Kitabe 104 elebi sultann merkad sandukasnda ini, ortaboy sls yaz ile 1 - Hazel - merkadl - mnevver el - mudacca el muattar medfen - is - sultan - l - azam vel - ha 2 - kan - l ekrem iftihar - seltin - il - lem nsir ul > ibad ve mir - ul bild ve dafi - iz - zulm ve - 1 - fesad 3 - el - gazi el - mca hid - is - sultan Mehmed bin es - sultan el - mafur ebi Yezid bin Murad Han tegammed - Allahu rdvanehu 4 - ve eskenehu feradise cinanihi teveffa fi ehri cemaziyel - ul sene erbea ve, irine ve semanemie. Trkesi : Bu nurlu, kokulu, mbarek uyku yeri, en byk sultan, en byk iyiliki Hakan, dnya sultanlarnn ifti har, kullarn yardmcs ehirler imar eden, zulm ve fesad yok eden, gazi, mcahit, Murad Han olu Allahn affettii Bayezid o-

 205 iu Sultan Mehmedin gmld yerdir. Allah onu rzasma gark ve cennetinin bahelerinde iskn etsin. Kendisi 824 senesi cemaziyel - ulsnda (Mays 1421) vefat etm itir. Ba ucundaki yazlar duadr. Yine trbe iinde, Seluk Hatun lhdindeki kitabeler, ayni tip ini yazdr. Ayetelkrsi ve duadan sonra kble yzndeki ikinci satrda : Teveffet - il - merhume el - mafure el - mebrure banuy - luzma (?) Seluk hatun bint - is - sultan el - azam vel hakn - fil - mkerrem sultn Mehmed bin es - sultan - l - gazi Yldrm Bayezid. Ayak ucunda : gafer - Allah lehm ve nevver - Allah kab-

rehm 2 - fi yevmi - 1 - isneyn hmis a rs evval sene tis'ine ve semanemie. Trkesi : Gazi Yldrm Bayezid olu iyiliki byk hkan Sultan Mehmedin kz merhume, Mebrure (?) Seluk hatun 15 evval 890 Pazartesi gn vefat etti. Allah onlarn hepsini af* fetsin. Trbenin ahap kap kanatlarnn etraf, orta ve yanlarnda ka> bartma nesih yazlar, Farsa, Arapa dilekler, dualar tarihi isim lerle doludur. Tarihi olanlar unlardr : st ortada : El - Sultan el - mafur Mehmed bin Bayezid = bin Murad bin Orhan bin Osman (son Osman kelimesi sol kana dn yannda ve daire iindedir. Altnda : Bi iaret - i Vezir Ahi Bayezid. sahib - i tedbir = Hac vaz bin

En altta, alt kenarda daireler iinde : Amel - i Hac Ali bin. Sol kanadda ayn ekilde : Ahmed Neyrizi. (Bu son kelimeyi Iran byk elisinin, byle olduunu, Tebriz olmadn syledii ni sayn mze mdr Ali Riza Yalgn bildirmektedir.). Kitabe 105 S. 142 Devlet Hatun mezar sandukasnn ba ucun da orta boy nesih harflerle (boy 50X 40) 1 - Hazihi 2 - trbeti erife - tis - seyyide - til - muhaddere 3 - sultanl - havatin Dev let hatun 4 - ve hiye validet - s - sultanl - azam sultan

206

5 - Mehmed bin Bayezid han halled - Allah mlkehu. Trkesi : Bu trbe, Hatun larn sultan, iffetli hanme fendi, Bayezid olu byk padiah Sultan Mebmedin annesi Devlet hatunun tr besidir. Ayak ucunda ; 1 - Fi tarihi ehr 2 - evval li senati sitte aera 3 - ve semanemietil - hicriyyetil hilliyye Trkesi : 816 hic ret senesinin evval aynda. Kitabe 106 S. 144 * Abdrrazzak trbesi iinde dvara dayal mermer tata kk boy nesih harflerle (40/ 7 0 ) 1 - Asl stnde Sfevher elhak Yedeki zade = cd - O keremle yekta zat - ci han pesendi 2 - Rabet edip bu cyi ihyaya kld himmet ler makamn icra etti oren beendi 3 - Evvelki Yuns Emre k Yuns ikinci = nc Abnrrazzak uak - serblendi 4 - Hay rat - 1 paki olsun makbul - kurbi Bari ola efaatile banisi behremendi 5 - lham oldu geldi bir zat dedi tarih kabri kld mamur lillh Ali efendi 1143. Kitabe 107 S. 143 - Emirsultan mezarl arasnda, Memi so ka banda ayna ta bir mezar tann tepesi olan emede k k boy nesih harflerle (40X 50). 1 - Sahibl - hayrat vel - hase nat 2 - dergh - li Bursa yan Abdullah aann halilesi 3 OmmgBm (...) . 21 sene 1237 Kitabe 108 - Emirsultan yolundaki byk emenin mermer ta ndaki kitabe ortaboy nesih harflerledir (90/'140). 1 - Hzin - i gencine - i mahremsaray - saltanat r - bende - i makbul - i hss - I hazrat - Mahmud Han pr himem Beir aa kim oldu hOsn hatla 2 Honvisan - cihan ire marn bil - benan celb - i hayr iin veli nimeti ahinehe = byle dilcu eme bnjrad etti sami mekn 3 - Hem Emirsultann ez cmle ravan -

207 pakini ~ eyledi hak ka ki bu ziyba eserle adman - syei ltfunda mevl ehriyar lemin 4 - nail - i ecreyleyip olsun mekin ' i kmran yek kalemden yazd Ni*met b - nukat tari hini cmesannda Beir aa eder kevser revan 1156 5 - k e tebehu - 1 - fakir el - muhta il rahmeti Rabtihil - kadir H zin - i ehriyari B e ir. airi Nim tt, Hattat Beir aadr. Kitabe No. 109 - Emirsultan camiinin bat kapsnn gneyinde ki emenin ayna ta nda mermere, kk boy talik harfle (4 0 X 80) 1 - Maallah 2 Surf - j makdur eyle yip bir zat li eyledi = m esar - i bir - i cudinden revan - mai tabur 3 - eyleyen defi at bu ayni ca riden desn sahibin ya Rab emin eyle il yevmin - nur 4 eyleyip tarsn - i cev herle dedim tarihini = nu iden bu bdan dil tenegn bulsun srr 268 (1268). Kitabe 110 - Bat kapsnn kuzeyindeki byk emenin ay na tanda kk boy

208 talik harfle (50X110). 1 - N r - Filibe emin - i sure - i beytil - harem = yani el - hac Mustafa aay memduh - us - sft == ehr - i Bursada msellim olduu hengmdan 2 - zevcesi hem nam - Zehra kld terki mmkinat = oldn bab - Sultan - Emire canin = pigh - merkadinde akdi bu kand - - nebat (nbet ekeri demektir) 3 - oldu icra bunda bu b - hayat can feza = kld adan sanki Ervah - ehdn - Frat = ta ki reyyan eyliye atan bu nevselsebil 4 - defterinden eyesn her katra mahvi seyyiat = kk - i Zaiktan bu mervarid (inci demektir) zzet - tarih akt nev = buldu ruhu Fatma hanm bu madan nev hayat 1254. Namna bu eme yaplan Fatma hanmn mezar, emenin ba t bitiiindedir. Kitabe No. 112 - Camiin kblesi bitiiindeki emenin tanda orta boy nesih harfle (100X120). 1 - Nzr - dars - seade hazrat aa ki ann = b - ihsanile seyrab oldu elhak ecihat = ite ez cmle Bursa ehrini tenvir eden 2 - rif billh Emirsultan kerrub sfat = ol velinin camiile trbei pr nurunu = kld tamir ile ihya ol kerim i pak zat 3 - ltf hak tamiri (zey ilde) bu b ho gvar = oldu zahir kim anm evsaf dr azbi firat = g edince ol keremcu eme bnyad eyleyp 4 cuy - i cud ltfn icra etti n kand - i nebat = ol mekn mer - pie sahib hayr * val himmetin = devlet - - ikbal - - baht haredek bulsun sebat 5 Nimeta vasfnda yaz tarih in bu beyti kim = tenelebler etmesn hi b - 1 Hzra iltifat = al Beir kmkrn ayn cudinden gel i 6 mai Emir sultan ruhu pakine b - hayat 1156. 7 Besm ele... ve minel mai klle eyin hayy.
Manzumenin airi N i'm e ttir,

 209 Kitabe No. 111 Camiin gneyinde, hamam soka bamdaki emenin ayna tanda orta boy nesih harfle (80X 80) 1 - Ktib - i dars - seade menba ayn ata ^ani hemnam - rusl cuyinde birr - - sevab 2 - yz srp er veliyynnimete akdi su = byle rana eme ihya ettiim ayn - savab 3 - byle nice hayrr tevfik ede banisin Huda = merkezinde ede izzile mekin - kmyab 4 - Nim eta dedi bu yekta msra tarihile gel Muham med akna bu emeden i b nb 1156. Kitabe 113 S. 146 - Emirsultan trbesinin peneresi stnde,

mermer plkaya, hafif kabartma, kk boy talik harflerle yeile boyanm (50X150) 1 - ahinen - i derya - neval Sultan memduh - ul hsal = Abdlaziz z - 1 - kemal lemlere dd eyledi = ol husrev - - Hakan - din ol kmkr - knbin 2 - ol mkrim - i ehl - i yakin tekrim - i damad eyledi = bu trbeye c;n n et nazir derler kamu berna - v - pir = bunda yatup Sultan Emir hep halk irad eyledi 3 - Zelzeleden olmutu harap dmezdi amma kim trab = ruhu Emir kmyab zira ki imdad eyledi = ta mirin ol ah - enam emreyledi = bu Vali b - kudreti Hsn abd - i evketi ber vefk - emr - i devleti tesrii bnyad eyle* di 5 - ol tacdarn dembedem kren al tilken - niam = skkn - I dnya ve irenf deavatn yad eyledi = ruh - u Emir olsun hemin ve her kr ve emrincle muin 6 - hakka ki bir tarz - gzin ok eyler icad eyledi kilk - i Emel bi - 1 - iftihar yazd heman tarihi tam = Sultan Emirin trbesin bnyad - bd eyledi (airin ismi yok. mahlas Emel olacak.)

2 10

Kitabe No. 114 S. 146 - Emirsultan camii kaps fistfinde mer mer taa kk boy talik hafle yazlm (boy 50X 150) 1 - Emirsultana olmutu bina vaktile bu mabed = harab olmu mruru sl ile ol camii mmtaz = bu hale vakf oldukta Selim han kerem > perver an bnyade kld himmet ahanesin ibraz 2 - Edb ferman essndan yapldi resm - i dilkele = firaz kubbe - i vls oldu erhle demsaz = muvaffak oldu bu hayr - azime n eh i lem = eder eltaf - Haktan b - giran ecr - i cezil ihraz 3 ki msrala ihya syledim tarih - i itmamn = mfid - - muhta sar kldm kelm eyleyp caz = eh - i slm Emirsultan iin camii bina kld = u ziyba mabedi yapt Selim ah at - perdaz 1219 (Manzumenin airi hyadr.) Kitabe No. 115 S. 151 - Zeyniler camiinin kblesindeki Molla Hsrevin mezarnn ba ucu tanda kk boy talik harflerle Trke yazlmtr^(boy ^ " Menba ilm - - hner va..................................... ris 2 - ulm - u hazrat - Hayrl - beer 3 - fzl - hurid - i eser 4 - sahih d Drer ve - 1 - Gurer 5 mevlna Mehmed Hsrev 6 - 886. Bu Trke kitabe nin Trkesi : lm ve hner menba, Hazreti Hayrul be er (Peygamber) in ilimle rinin varisi, gne gibi ese rin faziletlisi Drer ve Gu rer atl kitaplarn sahibi, bymz Mehmet Husrev

886.
Kitabe No. 116 S. 151 Ayni yerdeki Molla Hayali nin mezar tanda, kk boy nesih harfle (boy 60X 100) ta yuvarlak ve yeni dir. 1 - Hve - 1 - Hallk ul - bki 2 - garik - t rahmet - Hak 3 - el - mtel mevlna

 211 4 - fzl emseddin 5 - el 7 - sene 875... Mehmed Hayali 6 - lillh - il - fatiha

Bu mezarn sandukasnn yan talarnn gneyindekinde : orta boy sls harfle : Karin - i sanii hazrat - ehriyari sahib l - hayrat Hac Ali bey efendi hazretleri. Kitabe No. 117 S. 105 - Piremirde, Musa baba minaresi dibin deki mezarlarn birinde ; Kasm beg ibn - i Mehmed beg fs evaili rabiulevvel 938. Dier birinde ; Abdullah beg ibn Kasm beg e - ehir b Hanerl zade fi tarihi sene semane ve elf (1008). ncsnde : Ubeyd beg bin Kasm beg e - ehir bi - Han er l zade bint Sultan Mahmnd. (Mahmud Bayezid nin oludur.) Kitabe No. 118 S. 156 - Yldrm trbesinin kaps stnde mermer taa kabartma kk boy nesih harfle Arapa yazlmtr (boy 60X120) 1 - Hazihi ravzat - s - sultan - s - said - l -

merhum - l - mafur Bayezid Han 2 - bin Murad Han bsnha es - sultan - l - azam mevl mlk - il - arab - i velacem S leyman Han 3 - bin Bayezid Han halled - Allah mlkehu fi evve li ehr - il muharrem sene tisa ve semanemie.
B y k ta t a k i bu yaznn solunda k k h arflerle : 1 - K ad v e k a a - 1 - fira 2 - min hazihi - 1 - im a reti - 1 - m b are 3 k e ti al yedi - 1 - abd - iz - zaif Ali bin 4 - Hseyin g a fe - A ll a h lehuma 5 - fi rab iu lhr sene t i s a ve sem an em ie T rk e le ri : Bu cen n et b ahesi, Murad olu said merhum m afu r Bayezid hana

 212 aittir. Onu, byk padiah, Arap ve Acem meliklerinin efendisi Bayezid olu Sleyman Han yaptrd, Allah mlkn daim etsin 809 senesi muharremi. Kk yaz : Bu mbarek imaretin yaplma s, zaif kul Hseyin olu A linin eli ile oldu Allah ikisini de affet sin 809 senesi Rabiulhr.

( Sayfa 203 deki kitabelerden )

( Ulucami yazlarndan )

BURSADAN

Gr nl er

Bursadan g^nel

grn

Ahmet Vefik Paa Hastahanesinin altndaki Bitinya dehlizlerinden kan Vazo paralan (Sayfa 2)

Bizans mozaiklerinden bir para (Sayfa 59)

Bir Bizans galeri paras (Sayfa 3)

Hdavendigr camii (Sayfa 27)

Yeni Kaplca 1552de yaplmtr. (Sayfa 33)

Murat II camii, 1428de yaplmtr. (Sayfa 39)

Camiin Tula-ini ii cephesi.

Trbelerden umum grn (Sayfa 40)

Muradiyede 17. yzyl evi.

Murat II trbesinin kap stndeki ahap tavan.

elebi Sultan Mehmedin ini yazb lhdi.

Ulu camiin umumi grn

Minberin kaps tamamen aa oymadr.

Ulu cami minberinden (Sayfa 100)

Ulu Cami minaresinin ahap klahlarna ait bir mahkeme karan.

Yeil inilerinden.

Yeil Camiinin mermer oymaclnm aheseri olan kaps.

Yeil inilerinden.

Yeil Trbenin ahap kaps

XV.ci asrda bir tccann yaptrd Yiit Khne Camii (Sayfa 109)

t X^ 4

- JA5y/l

X V ci a&rda yaplm olan Demirta minaresi (Minaret de Demirtach construit au debut de xv e siecle) [Sayfa 111]

Devlet Hatun trbesi. elebi Mehmedin annesine aittir. XV. asrda yaplmtr.

Emirsultan camii. Esas Yldrm zamannda yaplmtr. (Sayfa 145)

 : e ^

SSSg@8g8S#iS88S|

tf."

k v .

~, '.

'

V "" ,' ; '

ipek Yolu kalnts Dokuz Gzl Kpr Cumalkzk

Kitabn ilk basksndan sonra (1950) yaplan onanm ve yok olma deiikliklerinin listesidir

Sahife 14: Yerkap arabmda 8 no.Iu evdeki Bizans i kale gizli yol kemerleri yok edildi, yerine apartman yapld (1%5). S .17: andarb minaresi depremden atlad iin Vakflar ykt (1970). S. 18: Ulucamiin 1959 onannunda d svalan atlmca sadece cephe mermer* lerinin yaklm olduu grld, kitabelerinin yok edilmi olmalan iin yaluld anlald. S.22: Cilimboz deresinde kthane var (Ariv A/5. S .333). S.23: Ahmet Vefk Pasa Hastanesinin son pavyonu yand; Vali Haim an halk yardm ile Devlet Hastahanesini yaptrd (1948-1951), ehir Kestel kynden Geit kyne kadar byd, ar sanayi blgesi kuruldu,ova da gecekondularla doldu (1980). S.24: Abdal kprs, gazete ve bror yazlarmzla ykmdan kurtuldu (1971), imdi onaryor (1981), nndeki yenisi yapld (1971). S.25: Teleferik yapld 1963 (2000 Yllk Bursamn Belediyesi adh kitabm 1976) S.28: Hdavendigr minaresine yldrm vurdu, erefeden yukansm tahrib etti. Klah ve erefenin altn kurum onard, alemini takmak erefi bana dt (1959). S.29: Cami avlusundaki ampir eyvan yok edildi (1955) S.3: ekirge hamamm restore ettik (1959). Halvet manastr biimli soukluk Osmanh eseridir. S.32: Lmii elebi mescidi ona^c, minare yapld (1962). Sleyman elebi andmm yapum bitti... Ah trenle yapld. (Sleyman) elebi trbesi mnasebetiyle) adh brormde hereyi, msbakalan da yazld. S.33: Hatice Sultan trbesi kurumun onanmlarmdandr (1959). S.34: elikpalas Emekli Sand satm ald. Atatrk Kk mze oldu, Atatrk'n 2 ubat 1938 tarihli hibe belgesi Belediyededir. (Belediye adh kitabm). S.35/36: Hamzabey Camni 1956, Hamzabey ve Karamustafa trbelerini kurum onard (1958). Avludaki ampir adrvam yktlar, yerine soysuz birini yaptlar (1971). Hamzabey stanbulun fethinde Deniz Kuvvetleri Komutandr. Gemileri Halie arandr. S:37: Beikiler Camni kurum onard (1956). S .38: Veliyyddin olu Ahmet Paa (Geyikli) medresesini vakflar onard, imaret de onarld. Muradiye Medresesi 1951de onanid. Verem Dispanseri haline getirildi. Sultan Murad trbesi saama nar dah indi, saa harap etti (6 Temmuz perembe 1978), bir sene sonra onarld. Trbe padiahm vakf paras ile 5000 floriye yaplm (Baveklet arivi bnl-emin tasnifi 162/14)

S.41: Sultan Mahmut Trbesini Vakflar onarrken kap kanadndaki ah ap kitabe yok edildi (1976). S.42: irin Hatun Trbesi iin (ariv A/4 S .63.de) Bayezid olu Sultan Ab dullah Trbesi deniyor. maretin onanm 1976dr. S.43: Karuduran trbesini vakflar onard (1953). Azeb Bey yolu bandaki emeyi bir gecede yok ettiler 1/8/1976. Azeb Bey Camiinin onanm (1955). S.44: Kz Lisesi (sonra Kz retmen, sonra Turizm Okulu 1979) binalan yerine yenileri yapld (1965-1970). marn marlan kesildi (1970). S.45: Gliek trbesi onarld (1962), Altparmaktaki Haim an lkokulu 1950de yapld, bina ktisadi limler Akademisi oldu (1974). Altparmak Camii ve minaresini kurum onard (1969). Gli ek Vakfiyyesi Ariv C/45 S.34. S .46: Yaclar mesiresi Kaynarca hamamna kadar byk bir Kltrpark haiine getirildi (1960-1972). Mezbtda terk edildi (1970), rpan mescidi yenilendi (1958). S.47: Bayezid Paa ahrlannn temelleri de yok edildi (1977). S.48: Mezarhn giri kaps nnde de bir depo var, kitabesi 1313tr. Fo maro binasn ykp apartman yaptlar (1977). AhmetPaa Fenari Camii emelerini de ykp yenilerini yaptlar (1976), mera mezarh ve plk yerine Santral Garaj yapld (1945-1955). S.49: Ez-ha-haym ath havra yand (1965), Mayork isimlisi aslnda emsibey mescidi iken havra olmu, imdi dkkandr, tapu kaytlannda sahipsiz grndnden dava aIm (10 Mart 1975). S.50: Havrada ibadet yaptran hahamm dediine gre Bursaya Yahudiler 580 spanya srgnnden gelmi, bugn 48 ev, 180 Yahudi var (15/3/1978). S.51: Veled-i Saray Camiinin etraf ald,minaresini kurum yapt (1958). Sicillerde Abdi Bey mescidi diye geer (B/83 S .11 sene 1084). Surlarm uzunluu 2 kilometre kadardr. S .52: Darphane mescidine 1487de Kazzaz Pir Mehmet meruta evi ba lam, imdi Vakflar Blge Mdrl evidir (Ariv 178-49. B/83 S.46) S.55: Bursada kan Erturul gazetesinin 27/9/1922 tarih ve 619 sayh nshasnda ehitlerin isimleri yle: Osman olu Hseyin (Ordu), Mehmet olu smail (zmit) Mustafa olu Ahmet (Aliyye), Mehmet olu Halil (lgaz),Arif olu brahim (Vezirkpr), Mustafa olu Satl m (Ankara), smail olu Hseyin (Aksaray), Haan olu brahim (orum), Haan olu Arif (Tosya), Hseyin olu Mehmet (Bozkr), Mehmet olu Ahmet (Aya), jandarma eri Ali ahbaz (Bursa), alay yaveri mlzmsani Kadri Bey (zmir). Antn projesi ayn gazetenin 30/10/1924 tarihi ve 793 saph nshasnda iln edilmitir. Andm yapmma girien Tugeneral smail Hakk (Fanti) ile As.Doktor Albay Osman evki Uludadr. Tophane avlusundaki byk havuzun damk ta^ann kurum derleyip havuzu canlandrd, ihata duvarlarm da onard (1958). Orduevi yerinde eski Bizans saray bulunmaktayd. Uzun sre kulla nlm, Hdavendigr Murad oullarmn snnet ve dnlerini burada yapnu, vazpaa lenleri idare etmi. Avc Sultan Mehmet hastahaneye kadar geniletmi. Sarayn etrafi i kaledir, kahntlan durmaktadr. Gizli yol kemerleri ehadet Camii nnden uzanr. Be lediye su yolu aarken grdm (1970). Orduevi binalan yenidir.

s . 57: Lalaahin medresesini kurum onanp ocuk kitapb yapt (1968). S .58: Kavakl Camii emesinin kitabesini yok ettiler, yerine Yerkapdaki atlanlardan birini koyduk (1971). S .59; Yerkap harap ve kapab camiini onardk (1967), Darulkurray onanp kurum merkezi yaptk (1958). S .60: ftade Camii kurum tamiri (1969), trbeyi tamirimiz (1961). Tabaklar mescidi yand, yerine apartman oldu (1973). S .61; Veled Yani Camiini yaptran Yani oiu Hoca Mahmud (Ar.A /3. S.31). S.62: Satfakih mescidi yand, beton olarak yenilendi (1976). tik yaptran Bayram olu S a t ; Fatih Hac ivaz Paa'nn vakfyyesinde ahiddir. Ariv 22. S. 163. S .63; Nakka Ali m^gcidi ykld (1957). eyhpaa mescidini kurum onard (1957). S.65: Yerkap arahndaki 8 no.lu evde bulunan eski kemerler ykld, apartman oldu (1965). itlenbik aacn yldnm dipten krd (1955). S .66; Alddin camiini kurum onard, revakm betonlatrd. eme kemerini de onard. S . 67; Ksa sokak bandaki 12 no.lu ev benimdir. 1085 H.de mahkeme karan ile onarlm, sahibi Mehmet Paa imi (Ariv B/83/S.27) Kardaki 9 no.lu evdeki eskilikler yok edildi (1958). S.68: eyh ami emesi ve kitabesi yok oldu (1970). Ev olan Srmeli mes cid ykld (1979). brahim Paa hamamm kurum Alnanlardan istimlk ettirdi, Sanat Enstitsne tahsisini yaptrd, onanmm yapyoruz (1981). sabey Fenari Camii onarld, namaza ald (1968). S .70: maret sabey Camiini Vali Haim can onartt (1948), minareyi kurum onard (1958). S .71: Abdal Murad etraf gecekondu doldu, mesire bitti (1977). S .72: Paa Camii ile Pnarba Camii ve minaresini kurum onard (1959). S .73: Pnarba suyunu Belediye ehir su ebekesine katt (1957). Mevlevihane tamamen ykld, yok oldu (1950), trbesi yapld (1958). Bayram yerinde eskiden Nilfer Hatunun kervansaray varm. Ar^v B/117 S.90, 351 baheler, dkkanlan da var. S .74: Hdavendigrn vakf olan (Baveklet arivi tbnl-Emin tasnifi defter 2, sene 1199) Kalenderhaneyi kurum onanp ktphane yapt (1977). Hdrbk Camii sene kapah kalm, kurum onanp namaza namaza amtr (1976). tJkuzlar Camii yeni yapld (1955). (Kalenderhane iin Ariv A/102. S.178, B/58. S.14, B/117.S.20.90. Sene 878, A/2. S.25). S .75: vaz Paa trbesi, verdiimiz plana gre nezaretimizde yapld (1964). S .77: Somuncu Baba Camiini 1971, Molla Fenariyi de kurum 1973te onard. Kademen 1965de onarld. eyh Ahi Kadem Murat H Ue Mustafa arasnda arabulucudur (Ak Paazade tarihi). S.7S: Darphane binasn yktlar (1965). Maksem Camiini 1954te, minare sini 1968de kurum onard. Ali Paa Camiini kurum onard (1965), nan kestiler.

S.81: Veledi Habib Camiini halk onard, fakat kubbedeki ampir naklarla trbesindeki naklan yok ettiler (1970-75). Demirli mektebi yktlar (1972). Arap Mehmet Camiini kurum onard (1968). S.82: Fkrk Camiinin kubbesini 1959da, revakm 1974de kurum onard. Hsameddin mektebinin bat ksmn 1973te, kalanm da 1978de yktlar. Yerine AP yapld. S.83: kumah emesi nndeki anibal yaps su deposunu Belediye Bakannm emri ile yktlar (1957). S.84: Ba brahim Camiini onardk, km kubbeler yerindeki byk aalan kestik, kubbeleri yeniledik, glkleri ve olaylan 12 no.lu brorde verdim. Ba brahim (Cem Sultan) trbesi kurunlarm yapan mteahhittir, lm 885 olacak. Camiin kuzeyinde ahap Karaba tekkesinin yerinde Piri Bey mescidi varm (Baveklet arivi bnl-Emin tasnifi defter 2-No 11236 An. A/3 S.32) S.85: Lisenin ek binalan ykld, yenileri yapld (1965-75). S.88: Hoca Alizade Camiini U974), Veled-i Habib (Akbyk) Camiini kurum tamir ettirdi (1962). S.89: Sarrafiyye medresesi yok edildi (1968), eker Hoca Camiini onanmmz (1971). S.90: HocaTayyip, Haclar Camiini kurum onard (1963), ktphane nebe medresesine almd. S.91: Telli tekkedeki kitabe ve duvarlar yok oldu (1972). Atatrk amtmm tun kaidesinin dou tarafmdan yaph tarihi 1930 yazhdr. Amt, Belediye, zel dare, Ticaret Odas, ileler belediyelerinden alman paralarla yaplmtr (Vilayet Meclisi umumi zabtlan 1928). Karaeyh Camiindeki ktphane de tnebey medresesine almd. S.92: Kteri mezar yok edildi (1965), Kter rann iraz kentinde bir kydr. Nalbantolu Camnin revakmdaki apartman taklidi ek ylold, ash gibi onardk (1955). ehrekst Camiini kurum onard, minareyi yeniden yapt (1974), cami tamamen ykhp kubbeli byk biri yapld (1980). Doudaki mezarlk yerine mftlk binas yapld (1972). Camiin altmdaki eski kpr temelleri apartman yaplrken kt ve yok oldu (1975(. S .94: Faytoncular hanmm byk depremde yklan dou ksm yenilendi (1960-1977). S:95: Haydarpaa ars, Ulucami bat karsmdaki mftlk, Vaizyye medresesi 1958 yangmnda yand, sonra yenilendi, hellar da onarld, ark kahvesi oldu. S .96: Kapem hanm kemeri, iki odas bir gecede ykld (1978). S.97: nebey medresesini kurum 165 bin liraya satm ahp vakfa hibe etti. Milli Eitim Bakanbna ktphane tahsisini yaptrdk, bakanhk onard. Eski Eser Ktphanesi yapt eski kitaplarmhepsi burada top land (1964). Ekrem Hakk Ayverdi binay Yldrm devrine karr (Osmanh Mimarisi S .443).

s . 99: Gngrmez Camii onarlp namaza ald, yanmdaki tarihi mezarlar kalkt, yerine din grevlileri lokali yapld, Smerbank binas Yksek Antlar Kurulu muvafakati ile yapld (1965). S:100: Ulucami Hnkr mahfeli 1786da yaplm, ktphanesini Mnzevi Abdullah Efendi kurmu (vakfiyyesi Eski Eserler Ktphanesinde). 1959 onanmnda camiin d svalan atld, kurum da datlm, yok edilmi olan avlu adrvanlannn kpetelerini toplayp yeniden yapt su yoUann font boruya evirdik, minare kitabesi yok oldu (1975-76) S .103:1958 yangnndan ok zarar gren Emir hanm halk onard (1959-65) Fidan han mescidini kurum yapt (1965), han halk, devletin fon pa ras ve eklemelerle onarmaktadr (1981). S .105: Bezestan vakflar onard, kurunu 60 ton olarak kurum dedi, Ku yumcular ars oldu (1960). Gelincik ars da yenilendi. S .106: vaz Paa Camiini St Kzm yeniledi, ar da kapah olarak ye nilendi (1970). nilendi (1970). Erturul mezann da onanp kitabe koyduk (1973). S. 109: Simke Camiini ehine Akkayah kurumumuza hibe etti, uydurma ekleri kaldnp onardk ve namaza atk, avlusuna i han yaptk, ku rumun geliridir (1963). erafeddin Paa ile Yiit khneyi kurum onard (1962 -1974) S .111: Timurta hamamm iki defada onardk, bitmedi (1970, 1974). Cami ve minaresini de onardk (1966). S .113: Acem Reis Camiinin etraf mahalle oldu, onanp namaza atk, onanm srasnda bat bitiiinde trbe-mezar kt (1958). Abdal Camii ve trbesini kurum onard (1949,53). Trbe yanmdaki eme yok oldu (1955). rdekli hamamnn bir ksmm onardk, tapusunu belediyeden vakfa verdirdik, ktphane yapma abasmday/ S.I14:(1981). Pir Ahmet muallimhanesini yktlar (1979), Hellar yola gitti, Demirta hamamndan Garaj arasna yeni Cazclar yolu atlar, yo lun st tarafna yeni bir cami yaptlar, adna Hoca lyas dediler (1959). S .115: Tayakadn Camiini onardk (1971). Kiremiti Camiini halk ykp yenisini yapt (1960). S .117: Hac Yakup Camii ykld, arsas bulvara gitti (1966). S .118: Enbiya Camiini 1974de, Reyhan 1959da onardk. S. 120: Tekke mescid Ftih devri eseridir. Haclar Camiini yapan Bakkal Sinan yaptrm (Ekrem Hakk ayverdi Bey Fatih Devri S .107). s mail Hakk tekkesi hereyi ile betonlat, iteki pencere aynalanndaki nefis yazlar da gitti. Bu yazlar Hseyin Vassafn Kemalname-i Hakki adl yazma eserinde var (Eski Eserler Ktpha nesi 16/129 S.19) S .122: inkolu kahve altnda yeni kpr yapld (1974). S .125: Hsameddin derghn vakflar yeni tulalarla yeniledi (1976). B cekilik Enstits slm Enstits oldu. Bcekilik Hrriyet Mahallesine gitti (1974). Ortaokul binas yand (1979). S .126: Ahmet Di Cam ve minaresini kurum onard (1954). S .127: Kayan Camiini kurum onard (1956), halk beton adrvan ekledi (1976).

s . 128: Seluk Hatun Camiini (1966), emelerini 1977de kurum onard. Bedreddin Camii onarm ve namaza al kurumundur, Kanberler Camii de kurum onarm iidir (1955-1976), Muallimhaneyi onardk, ekli evleri istimlk edip yktk (1969). S .131; Molla Arap Camiini 1951de, obanbey trbesini de 1970de onar dk. S .132-133: Yenimahalle Camiini 1964de, kapah namazgh camiini 1975de onardk, ak namazgh vakflar onarmaktadr (1981). S.134: Hac Budak Muallimhanesinden bir ey kalmad (1977), shakah mescidi namaza ald, fakat kitabesi yok olmutur (1955). S.141: Yeil Cami ve trbesi bahelerini kurum yeillendirdi (1952). S .143: Bayezid Paa Camiini kurum onard (1954), halk ykp yenisini yap t (1976). S .146: Emirsultan Camii musalla talan yanmdaki kemeri onardk, avludaki simiti fnn ile iki evi satm ahp yktk, avluya kattk (1958). S .148: Tamamen harap bulunan Piremir Camii ve trbesini onardk (1962), teleferik yapld ye iletmeye ald, 29 Ekim 1963. stasyon ve me safeleri: Teferr-Kadyayla 2340 m, Kadyayla-Sanalan 2330, Sanalan-obankaya 3200 m. Rakmlar: Teferru 375 m. Kadyaylal230 m. Sanalan 1653, obankaya 1760 m. (Bursa Belediyesi Kitab). S .150: Hnzade Fatma Sultan (Hanerli) hamam ve klliyesi, vakfiyyesi torunlarmdan Mufahhor Nazif Hanerli elindeyken vakfa tescillerini yaptrdk, vakfyyeyi Topkap saray ktphanesine teslim ettirdik. No: E .12447/12478 (Tescil tarihi: 1975). Kalabilmi olan hamam mahalli demek kurum delaletiyle onanp ktphane yapma abasmdadr. Yanm bulunan Musababa minaresinin etraf ald, cami temellerine ve minaresine uyarak Yksek Kurul yesi Hsrev Tayla nezaretinde ihya ettik, Musababa mezan, Orhan Gazinin yaptrd tekkesi ile camii yaptran Abdlkadir (eyhlislm) mezan da toprak altndan kanid. Musababa, Bursamn fethinde yararh bulunan erenler dendir, Abdlkadir Kanun devri eyhlislmdr. Zeyniler Muallimhanesi bildiimiz Abdlltif Kutsi trbesini onardk (1965) S .152: 2^yniler Camiini onanp ibadete atk, mezarhmdaki ahslann kimliklerini bir taa yazp eme yanma diktik (Brormz), e meyi Fatihin fermanma uyarak ihya ettik (1957) (Ariv B/83. S .5, B/194. S.195, B/189. 8.6, B/75. S .19) S .154: Hac Seyfddin Camiini kurum 1964de, bni Bezzaz vakflar 1979 da onard. Mcellidi Camiini Rasulzade ykp biimsiz bir kubbe yaptrd (1958). S. 155: Ydnm Camiine binadan asn kefeki kaplama minareyi vakflar yaptrd (1972). S .156: Yldnm medresesi onarp verem dispanseri yapld (1951). Molla Yegn medresesinin bat bitiiindeki byk mermer zemin plakalan kt, knp yok ettiler (1976). S .158: kraniyye Camii yeni devlet yolu yapm nedeniyle ykld (1973). Demiryolu kaldrld, istasyon sebze hali oldu (1950). Atclarda (imdi hipodrom) Tamek fabrikas nndeki Veysel Karani trbesi iin (Ariv A/4. S.52)de (Hac Baba Bin El Uveys El-ehir Bin Veysel karani) denir.

Kitabeler blm ekidir.

Sayfa 3 Kitabe 3 eski Mudanya-lzmir yolu kavamdayd. Kitabe 4 regla tr altmdaki kprde idi (bina bunda) olacak. S .164: Kitabe 9, satr l de (Glb) deil (kilb) olabilir. Son satr (lynet) deil (inayet)dir. S .166; Kitabe 12nin airi Efltunzadedir (Tacttevarih ve Ekrem Hakk Ayverdi). S .167: Sultan Murad trbesi kitabesinde Trkesinde (Ehli beytine) olacak S .168: Kitabe 17, satr l de Mehmed deil Mahmut olacak, bu kitabe valuflann onanmnda yok edildi (1976). Kitabe 18 satr 2de (Kurrehi-aynihi semiyy-i Rasulullah), Trkesi de (Gzbebei, RasuluUahm adas) nc satrda (Vafaka)yerine(Veffaka) ola cak. S .170: Kitabe 21, ilk kelime (Romangalle), bir Franszdr, fabrika onundu, 1950de gitti, fabrika Kolsuz Faik pekerin oldu. S .172: Kitabe 26 Trkesinde (Bu Sultaniyye evi kapsnn) olacak. S .174: Kitabe 28/A Orhan trbesi karsnda yeni yaplan apartman hali minde kalan mezar tanda; Sahib mektep Hac Sinan yazh. Kitabe 30 yok edildi (1971) Sadiye tekkesi yand, kitabesini kurum merkezine aldk (1973). S .176; Kitabe 34, eme ykld, kitabesi Kavakh Ceun nndekine yerle tirdik. Kitabe 36, blok 5 satr 2de (eders) yerine (edeb-rs) okundu. S .178: kinci satrda Fahamddin Yadigr- emsiyi yazan emseddinin oludur. S .179; Kitabe 41 satr 2 sonu yle olacak; eyh Paa bin eyh 2-el-din) S .180; Kitabe 43, eme de kitabe de yok oldu (1970). Kitabe 47nin ikinci satn ve drdnc msralar unutulmu, yle olacak; (Mustafa aa ki ol hzin-i Nuri Paa =kim silahorluk ile gayreti mevfr oldu) Kitabe 49 satr 4de (sene ihd ve selsin-e ve semne mie) eklinde ve Trkesi (sene 831) olur.Kitabe 52 satr 2de (Yahya ibn-i Hseyin Yahya) tarih de rakkam deil, yazdr (Erbaa ve semnine ve semn-e mie el -Hicret-in nebeviyye-i Mustafeviye). S .184; Kitabe 55 mezarn yanbandaki olunun kitabesi buraya yazlm. Hac brahimin mezar tandaki ise udur; Baucu tanda satr 2 --el-fen il daril-bekael merhum Hac, 3-brahim bin Abdullah el muhta il rahmetillah teal (tan i yz dualardr) Ayak ucu tann d yz dualardr, i yz; satr 3-el-mteveffa ahad aere yevmen zil-hicce, 4-tarih hamsete ve semnine ve semne mie hicr-i nebevi. lm tarihi 885 olur.

s . 187: Kitabe 66 tekke ile birlikte yok edildi (23/6/1972). S.188: Kitabe 68de mezar da yok edildi (1961). Ulucami minare kitabesi 75 oaanmda yok oldu (1959). Kitab 83n Trkesinin (854 senesDnden sonra u konacak: cemaziyel-lft sonlannda, Allah memleketini dim etsin). Kitabe 84 yok oldu (1975). S .196; Kitabe 93. Levhah ikide bir kalduiyorlar, benim zorumla yerine ge_ geliyor. Gnn birinde yok olabiUr (1976). Kitabe 95in birinci satr sonunda (Bayezid deil Mehmed ) olficak. S .204: Yeil Camii mihrabmn sol ucundaki (Pindat ki) msra eyh Sadi nin Glistan adh kitabmdan bir msradr. Kitapta, kta yle: Devrn- beka bd- sab bi gzet=telhi ve h^ ve zit ve zib bigzet. Pindatki tem ger ki stem ber m gerd=der gerden-i d bi mned ve ez m bi gzet. K tanm ve devammm Trkesi: Sonsuz zaman kr rzgr gibi geti= aclk,tatllk,gzellik, irkinlik geti= zalim zannetti ki zulm bize etti = boynunda kald, bizden geti. Hikye bir derviin boynunu vurmak isteyen hkmdar iin sylen mitir. Sz iiten hkmdar dnm, ona ar gelmi de derviin boynunu vurmaktan gazgemi. S.210: Kitabe 116, satr 2de (Hak) yerine (Rabb) olacak. Satr 5te (Mehmed) deil (Ahmet)dir.

S .150: Musababa Camii Dernei, nezaretimizde ve talimatmza uyarak minarenin camiini temel ve duvar kantlarm bulup ona ve minare ye uygun cami yapt. Kazlarda Musababa ile camii yaptran Abdlka dirin mezarlar kt (1979). (x ) u 18 ky ehir snr iine almd ve Bursa Belediyesine baland: 1-Karaman, 2-Beevler, 3-Arabayata, 4-Kkbahkh, 5-Soanl, 6-Fethiye kzk, 7-Samanh, 8-Hamitler, 9-Fethiye, 10-Deirmenlekzk, 11-Cumahkzk, 12-Panayr, 13-hsaniye, 14-eltik,15-Emek (Sanayi blgesinde yeni kuruluyor), 16-Odunluk, 17-Doburca, 18-ukurca (eski ayrky) 1981. (x)

Eski e s e rle ri sevenler kurumunun idare heyeti k a ra r No. s

ehircilik mtehasss M. Prostun yapt Bursa mar pln il gili makamlar tarafndan tasdik edilmediinden Belediye baka bir mtehasssa yem bir plnn yaptrlmasna karar vermiti. M tehasssa ehrin umumi durumu ve gelecei hakknda fikir vermek maksadile Belediyede kurulan mar komisyonuna kurumumuz da davet edilmiti. Orada bize den vazife bide ile dolu bulunan ehrimizin tarihi bnyesini belirten eserlerin tantlm as ve deer lerinin bildirilmesi idi. Komisyon bu hususta yakinen ilgisi olan, ett yapan ve bu kitab yazan Kzm Baykal ile Necib Aksopa ricada ^bulundu. Onlar, bu kitapta bidelerin hepsini teferruatl olarak ve haritalarda yerlerini iaretlem i bulunan mellifin hazr lad alfabetik listeyi Belediye komisyonu namna incelediler. Sonra da kurumumuz adna idare heyetimizin yelerinden mze mdr Ali Riza Y algn ile T icaret Lisesi T icaret Hukuku ret meni Faruk skderi ile beraber grdler ve ettlerin tam ve ye rinde olduuna ahit oldular. Mezkr listenin aynen belediyeye su nulmasna ve kitabn mellifi Kzm Baykaldan bu listenin birde kurum adna kitabnda aynen neredilmesi hususunda ricada bu lunulmasna karar verildi. 1 - 5 - 1950

Bakan Kzm Baykal ye Faruk skOdari

kinci Bakan Riza lova ye Stk Akkay

ye Naci Kurtul ye smail ne

y Ali Riza Yalgm ye smail Snmez

ye Mehmed Ali Gkberk

KTABIN ik in c i BASKISINDAN SONRA (1982) YAPILAN ONARIM VE YOKLAMA DEKLKLERN LSTESDR.

S. 9 , S. 1 S. 2 3 , S. 9 S. s , S. 10 S. 3 3 , S. 9 S . 4 3 , S. 6 S .4 3 , S. 13 S. 4 4 , S. S. 4 6 , S. S. 4 6 , S. S. 4 7 , S. S. 5 0 , S. S. 5 1 ,S. 29 3 15 26 14 15 : Sadam evkiindeki scak su yan ( Cemit Suvar'm haberi ) : nebey ham anu stndeki bu binay y k tlar ( 1 9 6 0 ) . : Hamamn tam am byk hotel haline geldi.( 1 9 8 5 - 8 7 ) : H am am m tam am tp fakltesinin fizik tedavisine ta h sis edUi. : O narlarak ham am haline getirildi. : Trbe iindeki tek m ezarda tabut v e ceset kem ikleri du ruyordu. ; K est er ( 1 9 7 0 ) : Revak v e m inareyi kurum tam am lad. : Onarlyor, ibadete alacak. ( 1 9 9 2 ) : K urum o n ard .(1955 ) ; K alan yahudiler srail'e u lat ( 1 9 6 0 - 1 9 7 0 ) : imdiki stgeit yanm da, Camii halk, m unare 3 kurum onard. ; A partm an yaplrken kan m ozaik gney surunun altm a girm i olarak grld, bu itibarla mozaikin Bizans deil Roma eseri olduu anlald, (grdk) : Sahip deitirildi , onanp yeniden ham am olarak kul lanlm aya baland. ( 1 9 8 3 ) :L o d o sY k t. ( 1 9 7 5 ) ; Bu bizim evin jmklk kapaklarndaki st b oy alan kaziidm, altm dan kan n ak lan yksek kurul yesi N usrev Taylaya ve bir profsr ark ad am a gsterdim . 17 asr n ak lan asr eseri olduunda m ah kem e onan m k aran n d a birletiler ; Yklan T evsirhan m escidi yerine yeni yaplan atlye iinde divara gzel bir am kitabesi kondu.( 1981 ) : Klhan v e i zeminleri iyice tem izlettik, baca, kazan y eri, cehennem lerin balam a azlan ok ilgintir mi-

S. 5 9 , S. 2

S. 6 3 , S. 1 S. 0 B ,S .2 5 S. 6 7 , S. 2 0

S .6 8 , S. 2 2 S. 6 9 , S. 1

S. 7 1 , S. 9

S. 8 1 , S. 31 S. 8 6 , S. 14

S. 9 1 , S. 8 5

S. 9S, S. 1

S. 9 3 , S. 4 0

S. 9 9 , S. 1

m a rla n n dikkatdni ekerim . : Dman igalinde bu binalar ksm en kullanld, ksm en bakmsz kald. Sonuncu daireler ksm yand. Vali Haim can bugnk devlet h astanesini yaptrd, yan m a hem ire okulu yapld. ( imdi ark ay a bakas yaplyor. H astane bnyesindeki Huzurevi A lacahrka 'daki ahap binaya tam d, sonra imdiki Tp fakltesi arkasm daki bjrk tek ilatm a nakil edildi.( 1 9 8 0 ). E sk i hastanenin y eri p ark oldu. : Bu eski binay iindeki klasik ham am Ue birlikte yklp y o k ed d i.( 1 9 7 9 ) : Eski kz Lisesi binas yklp yerine bugnk yenisi yapld, yaplan kazlar srasm d a ham am m tam karsm daki civ ard a m aretin ikidem ir parm aklkl pen ceresi kt ve korundu.( 1 9 7 3 ) : Hkmet binalan ve hapishane ok eskiden buradayd v e sa ra y n denirdi ( Kklmzden bildiimiz ). 1 9 1 4 de bir ksm yand ve Doruk H am 'na tam d, Dman istilasm dan sonra, dman ekirken bmuda yak t, hkm et binasz kald. 19S 4 de bugnk binajr yksek m im ar m lif Ekrem Hakk Asrverdi kendi plan v e mtahitUgi ile kendi yapt ( kendisinin bana syledei ). : K oca ahm er graj yaplrken bir takm kem erler kt, ya Alboyaclar ham anun su m ahzenleri y a da eski bir k er v a n sa ra y ne olduu belirtiliden yok edildi. ( 1 0 ubat 1 9 8 3 H akim iyet g azetesi) : Pirin Ham m ilyarlar h arcan arak resto re ediliyor ( 1 9 8 2 - 1 9 9 2 ) yanm daki ham am resto re edildi. ar Haline getirildi. ( 1 9 8 8 ) : Hann oi^sm daki ahap ksm Esediye M edresesi ne V akftr ( V akflar stim lak etti. 1 9 8 8 ) M edrese IHucam i m usalla ta la n yerindeydi, imdiki m ezar med

S. 1 0 8 , S. 1 S. 1 0 8 , S. 7

S. 10 9 , S.SO S. 11 1 , S. 1

S. 18 2 , S. 1 S. 1 2 4 , S. 1 S. 13 1 , S. 1

S. 13 4 , S. 1 S. 1 3 9 , S. 8

S. 1 4 0 ,S. 3 5 S. 15 8 , S. 1

resey i yap tran a aittir. : inili eme yok ed i.( 1 9 6 0 ) : H ayrettin P aa cam iini halk yeniledi, yklan mi naresin i de dipte kan asl m inare tem eline u y arak y e niden kurum yapt. ( 1 9 8 0 ) : K ara Kadi m escidini vak flar stim lak etti, onan p iba dete at. ( 1 9 8 5 ) : D em irta H amam nm son onanm n V akflar Yapt, ilk halvetin dibinden gzel bir havuz kt. M imari zUiine dikkat 1 9 8 8 de iletm eye ald. : Irgand kprsn restoresini bitirem edik bu husuta kurum 19. B ror yaym lad. ( 1 9 9 2 ) : Dank olan bu ime su lan birletirildi. ( 1 9 5 7 ) : Molla Arap cam iini kurum m evcut iki kubbesine gre 1 9 5 1 de V akflarda 9 kubbeli haline 1 9 8 8 de getirdi. K arm ca derenin yukarki ksmnda bir ev avlusunda ta rihi bir su keeri kt, pekyolu kalnts olabilir, ( Sos y a l hizm etler uzm an emit Suvarn buluu ) : Bu ismde birde m uaallim hane yaplm , y eri beUi deil.( A riv A / 2 5 S. 3 8 , A / / 35S . 71 ) : M ihrabm dousunda ikinci pencerelerin dem ir p ar m ak lar stndeki boya ksm en kazld, altm da gzel iekler halinde dem ir zerinde gm n ak lar k t.( 1983) : Mze M dr Yardm cs Vecdi, PR. Gabriyel ile ieri girdik cesetler kem ikler halinde duruyordu. ( 1 9 5 2 ) ; traniye Cam ykld, yola gitti, alt ta ra fa yenisi yapld 1 9 7 2 . m ar Kurudu 1988.

Antlarn alfabetik listesi (Fihrist)

Sahife No. A 113 71 144 112 126 48 37 88 71 66 79 45 80 81 158 56 34 128 75 43 B 132 46 46 % 83 142 128 102 37 105 125 C 124 91 s m i Abdal camii, emesi ve trbesi Abdal Murad Abdrrezzak trbesi (Karamazak) Acem reis camii Ahmed Dai camii Ahmed Paa Fenari camii ve mezarlar Ahmed Paa (Veliyeddin olu) medrese ve trbesi Akbyk trbesi ve mezarlar, servi Alaca hrka mescidi ve mezarlar Aleddin camii ve emesi Ali Paa camii ve mezarl, nar Altparmak camii Arablar camii ve mezar Arab Mehmed camii Alfeli inar Askerlik daireleri Atatrk kk Atpazar hamam ve camii Aydede mezarlar Azeb bey esmesi, cami ve trbesi, mezarlar servi Babada mescidi Bahadr mezar ve eski evler Bahri haba Bali bey han kemerleri Ba brahim camii, hamam, mezarlk Bayezid Paa medresesi, camii Bedreddin camii, eme Belediye Beikiler camii Bezzazistan Bcekilik enstits Cumhuriyet ve msellim kkleri Cumhuriyet alan : Atatrk and

144

63

% 51 34 46 154 61 131 106 52 125 153 44 81 158 142 116 82 129 37 .1 4 7 103 118 85 107 79 31 83 110 - 68 114 119 147 104 87 94 82 105 121 82

akr hamam atalfrn ve Numaniye tekkesi elik palas rpan mescidi inar nGv inar (Emirsultan) ira bey mescidi, mezar obanbey mescidi ve trbesi ukur (KtOhya) han Darphane mescidi Davut Paa (Bitpazar) hamam ve mescidi, eme Davut kad camii, eme, Muallimzade hamam Demirkap kilisesi Demirli mektep divan Demirta istasyonu Devlet hatun tOrbesi Dog'anbey, mescid ve mezar Duhteri eref (Fkrk) camii muallim hane Ebu shak camii, trbe Elvanbey camii, mezarlar, servi, eski evler Emirsultan mezarlg^, emeleri, camii, hamam Emir (Bey) han Enbiya mescidi Erkek lisesi Erturul camii Eski darphane (muallimhane) Eski kaplca Eskici Mehmed dede ve kmbet Eski ve yeni (Tahl) hanlar Eski hamani Eski - Yeni hamam (rdekli) Eski - Yeni han (divan) Fazlullah Paa mescid ve medresesi Fidan han Fransz kilisesi Gazi Timurta paa tOrbesi Gazzi tekkesi (Sleyman elebi okulu) Gelincik ve Spahi arlar, Geyve han katr han kapc GSkdere ve kprfiler, ime sular Gzedeci dede

H -

1-

45 99 134 90 133 154 97 116 29 76 35 45 58 32 49 95 75 108 147 67 74 47 87 92 90 91 124 27 86 154 158 66 70 97 69 93 134 129

Gliek (Yahibey) trbeleri Gn grmez camii, mezar, marlar Hac Budak muallimhanesi ve mezar, lervi Haclar camii, emesi Hac skender camii dvariar Hac Seyfeddin camii Hac Seyin mescidi Hac Yakub camii, trbe. Hac mente Hamamlar Hamid (Somuncu baba) cami, mezarlar Hamza bey bloku: camii, trbeler mezarlar Haim can okulu, hastahanesi Hara olu Hatice sultan trbesi Havralar Haydarpaa ars Haydarhane hamam Hayreddin paa minaresi Hayriye mescidi Helvac olu mescidi dvar ve eeme, imirli dede Hdrlk camii Hoca Haan camii Hoca Ali zade camii, eme, okul Hoca tiyas okulu Hoca Tayyib camii Hkmet binalar ve bankalar Huameddin zaviye ve trbesi Hdavendigr hloku brahim Paa (Mahkeme) camii, hamam, nar bni bezzaz camii, ncirli hamam cliliye mescidi kinci tahtal mescidi maret aabey camii nebey bloku sabey Fenari (Gdk minare) camii pek ham shak ah camii, eme smail Hakk

75 - 106 147 K 65 79 119 128 95 33 136 91 109 57 126 34 115 44 - 85 52 116 44 143 76 104 32 91 L 56 32 M 86 79 119 74 133 73 142 l'<0 77 151 38 154

vaz Paa camii, narlar, mezarlar Iklar Kabili vcud mezar ve itlenbek aac Kademeri camii Kad (Perembe) hamam Kanberler han, camii, muallimhane, nar Kapan han antresi Kara Mustafa hamam Karaelebi camii Karaeyh camii Kara kdi mescidi Kavakl camii, nar ve eme, kirpikli dede Kayan camii, mezar ve eme ve hamam Kaynarca hamam Kefenszen camii Kz lisesi (Eski ve yeni) Krk merdiven ve Oku baba Kiremiti camii, mezarlk, hamam Koca Naib camii, trbe, eme, nar Koca takn camii, mezar Konevi camii Koza han Kkrtl hamami Kteri mezar Lala ahin paa medresesi Lmii mescidi Mahkeme (brahim paa) hamam, medrese Meksttm (Dsturhan) camii, servi, mezan Mantc mescidi Mecidiye camii, nar Mesud makramevi mescidi, mezar Mevlevihane Meydanck camii Molla arap (balaban bey) camii, mezar kale temeli Molla fenari camii Molla Hayali, Hsrev Muradiye bloku Mcellidi camii

63 92 108 133 90 O 102 134 64 125 53 72 P 72 114 148 93 R 117 47 94 110, 70 89 62 141 127 157 46 143 74 50 108 84 51 32 117 68 55 52 89 109 92

Nakka Ali mescidi, mezarlar Nalbant olu camii Nalnclar (Tahl) hamam Namazjrh Nasuh Paa hamam Orhan bloku : camii, han, hamam Omurbey : camii, han, hamam Oru bey mezarlar, hamam kalnts Orta okul Osmanck bloku Paa camii Pnarba ve camii (zzeddin) mezarlk Pir Ahmed mezar ve muallimhanesi servi Pir Emir camii, trbe, hamem, minare, mezar Pirin han ve hamam Reyhan (Acemler) mescidi, camii, mezar, hamam Rusuk mescidi Sa n c sungur, trbe Sanat enstits Sarrafiye medresesi Sat fakih camii ve servi, mezarlar Selmi tekkesi ve babazakir, servi Seluk hatun mescidi Selimzade camii, trbe Selimiye camii Sevindik mescidi Seyyid Nasr mezar ve tekkesi Seyyid Usul mezarlar Simke camii Sivasiler mescidi Sur ve burlar Sleyman elebi mezar, mezarlk, karagz Slkl camii Srmeli mescidi (Tefsirhan) ahadet camii ehabeddin paa amii eker hoca cam ve trbesi, msri mezarlar erafeddin paa camii ehrekst camii ve Pars bey trbesi

63 144 158 T 157 114 111 107 107 U- 95,100 58 74 V 130 80 88 82 51 61 85 / 49 46 33 132 58 137 65 155 119 98 Z 117 152 66

eyh paa (Dibekli) camii ible camii kraniye camii Tatarlar camii Taya kadn camii, mezarlk Timurta bloku Tuz han Tuzpazar camii Ulucami camii, hamam, medrese mezar, ar ftade bloku, camii ve tekke kuzlar, ftade tekkesi, mescidi, evi Vefikiyye camii Veledi habib camii Veledi harir (pek olu) camii Veledi veziri camii, Veziri Veledi saray mescidi Veledi yani camii, minare Veledi emseddin camii, mezarlar Yahudiler hamam Yeni fabrikalar Yeni kaplca Yeni mahalle camii Yerkap camii ve mozaik, darulkurra Yeil bloku Yeil trbe (Graul) Yldrm bloku Y iit cedid, yiit khne camii, mezar Yourt han (Tahtakale) kemerler, mecnun dede cami< Zafranhk ve Bekir dede trbesi Zeyniler Zindankap ve mezarlk. Molla yas mezar

P A F T A

-y -

H lh R

M AHALLE L E H : s h re k s t -T a h ta k a le

M AH ALLELER :

PAFTA-CV

H k m tl c iv a n - arg |.h r e k 5 1 ,llg o r lo r , lyas,Balk pczar., N alban to lu , lpektio 51o , 5 .l rh o c o B K c k . S a rca ,S u n g u r, ak;,,M cnun d td e , A lboyaclar,K onaklar.K ip rib as kbcatabib.S ar Abdullah,Ataca,U zuncar|t^ h t X ! Ulucami, Orhan,Tu2 parar,Qandorl^ '' e ra fe ttir pa|a,Gcytn.(or,Gm 5 ^ k e n L Reyhan: R tyhanpaa,M antc,Yalvasolu, Beze 1 1 er, Yenyig'it, if te tifin - K ir e m it i- A p ta l: Zagfranlk,N arl(,M izanogiu,D o^n bey, pirrti,Ecey(*ojp,Kiftm iti,K)caM (nt g /S jztntcr,Taya hatun,K ^e zlcrE [m alk yA p ta l.A k S 'jn g u r,K a s a p H stym .

il

/ I / / / /

 \ C

E ski w ray , Iso b y , P n a t b a ^ Alocahifko . P n o - b o $ . Ai geo h rk a. 8

PAFTA

- - I -

'IEKIRGE- Hudavendigar

Yazarn Dier Eserleri:

1-Diyarbakr ehri 2-Trk Tarihinde Diyarbakr 3-Atatrkn Hayat ve Memlekete Hizmetleri 4-Bsrsada Ulucami 5-Terihte Bursa Yangnlar 6-Liseler in Sosyoloji 7-Liseler in Mantk 8-Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu Onanmlan (16 Bror) 9-Hac Klavuzu (ocuk Esirgeme Kurumu Yayn) 10-slmda Yeni tihatlara Doru 11-Hikmet-i Teri (slmiyetin Emir ve Yasaklannda Amalar) Baskda 12-Felsefe ve Bilimler Tarihi Baslacak 13-Ahlk Felsefesi Tarihi Baslacak 14-tiliterizm Menfaatlk Felsefesi Baslacak

\TTTJ!f

Bursa ve antlar k ita b nn bu basks T RKYE A N I T - C E V R E T U R Z M DE ERLERN KORUM A V A K F I nin (T.A.. VAKFI; bir kltr hizmetidir.

Bu nc bask Bursa Eski Eserleri Sevenler Kurumu'nun basksdr.