K lt r Bakanl, byk Atat rk'm z n do um unun 100nc yldnm m nsebetiyle l kem izde yaynlanm ve b ir evvelki nesiller ta rafndan sevgi

vgi ve m erak ile okunarak tketilm i olan ok deerli e serle r yannda, ya yn hayat mza ilk defa katlan eserleri T rk m ille tiyle onun yetien evlatlarna sunm ak istem ektedir. Eliniz de tuttuunuz bu kitap onlardan biridir.

D eerli bir yazarm zn anlatt gibi A ta trk kendisine yaklaldka gzlerde byyen b ir zirve gibidir. Bu kitap ve bu seride kan ki taplar o zirveye yaklam ak isteyenlere b ire r ba samak olacak ve okuyucu, T rk Vatann kurtar m olan bu byk insana bu basamaklar ka rak hayranlk ve se vg iyle kavum ann m utluluu nu duyacaktr.

Cihad BABAN Kltr Bakan

By Ser-mest

 N D E K L E R

; Sayfa

SZBAI G R

...................................................................... ...................................................................... YtJZYILLARDA ANADOLUNUN

X III

A) XIII - XV.

SYS, TM ve KLTREL DURUMU NA UMM BR BAKI a) Siys durum .................................. 1 3

10

..................................................

b) timi durum .................................................. 1. Gebeler ....................................................... 2. Kyller ....................................................... ............................................... ..............................................

10 12 13 17

3. ehir hayat c) Kltr durumu

B ) KAYGUSUZ ABDALIN YAADII DEVRDE TEKE L .............................................................. V 21

B i R t N C

B L M
Sayfa

K A Y G U SU Z A B D A L 'IN H A Y ATI A) KAYGUSUZ ABDALIN MENKABEV HAYA TI (MENKIBNMEYE GRE)

27

.........................29

1. Ailesi, ocukluu, Tahsili ve Y etim esi .............29 2. Abdal M sya ntisb ..........................................30 3. Mahls Al ....................................................... ......41 4. eyhinden czetnm e Almas .............................42 5. Msr'a Gidii ................................................... ......44

6. Hacca Gidii ....................................................... ...... 54 7. Dn ............................................................... ......55 57

B ) KAYGUSUZ ABDALIN HAKK HAYATI

1. Doum Trihi ve Yaad Devir .................. ...... 57

2.

A ilesi

.............................................. ............................ 70

3. Ad ve Mahls ......................................................... 7 5 4. Seyahatleri ....................................................... ...... 78

5. lm ve Mezar .............................................. ...... 8 4 6. Netice ................................................................... ...... 3 7 VI

I K N C

B L M
Sayfa

K A Y G U SU Z A B D A L 'IN E S E R L E R N N T A V S F L E R V E H LSALARI KAYGUSUZ ABDALIN ESERLERNN TAVSF LER VE HLSALARI .............................................. L NSHA TAVSFLER ...................................... A) stinsah Tarihi Belli Olan Nshalar ........... B) stinsah Tarihi Belli Olmayan nshalar ...
il

89 92 92 98 104 104 104 106 109 109 114 118 119 120 121 121 129 137 141 141 147

ESERLERN HLSALARI ............................... a) Manzum Eserleri ............................................... 1. Dvan ............................................................... 2. Glistan ........................................................ 3. M esneviler ................................................... aa) Birinci Mesnevi .............................. . bb) kin ci M esnevi ................................... cc) nc M esnevi .................................... 4. Gevhernme 5. M inbernm e .............................................. ................................................

b) Mensur Eserleri .............................................. 1. Budalanme .................................................. 2. Kitb- Miglte ............................................. 3. Vcdnm e .................................................. c) Manzum + Mensur (Kark) Eserleri ....... 1. Dilg ........................................................ 2. Saraynm e .................................................. VII

 N C

B L M
Sayfa

K A Y G U SU Z A B D A L 'IN E S E R L E R N N E K L B A K IM IN D A N N C E L E N M E S ................................ I. VEZN ...................................................................... a) Aruz ................................................................. . b) Hece ................................................................... II. KAFYE .................................................................. III. NAZIM EKLLER .......................................... a) Dvan Edebiyatna it Nazun ek illeri....... 1. Gazel .............................................................. 2. M esnevi .......................................................... 3. Kaside ..................................................... '. 4. Terc-i Bend ve Terkb-i Bend ............... 5. M stezd ....................................................... b) Halk Edebiyatna it Nazm ekilleri ....... 1. lh ............................................................... 2. athiye ........................................................... 3. N u tu k ............................................................... IV. DL VE JSLP .................................................. a) Gramer ekilleri ve Kelime Hzinesi .......... 1. Gramer ekilleri ........................................... 2. Kaygusuzun K elim e Hzinesine U m m B ir B ak ....................................................... 3. Bugne Gre Arkaik Kelim eler .............. b) Anlatm ekilleri ............................................... 1. Nasihat, ve H itap Yoluyla A n la tm a ....... 2 . Dorudan Doruya Anlatm a (Expositicm) 3. Tahkiye ....................................................... VIII 152 152 153 159 165 169 169 169 170 170 170 171 172 175 176 178 180 180 180 181 182 185 186 189 191

Sayfa 4. M kleme ve Sual Yoluyla Anlatm a ... 193 5. Tasvir ............................................................ ....196 6. Delil ve sb a t Yoluyla Anlatm a .............. ....197 c) Dier slp Hussiyetleri .............................. ....198 1. Tekrir ............................................................ ....198 2. Seci ............................................................... ....201 3. Mecaz ............................................................ .... 2 0 1 4. Ataszleri ve Deyim ler .............................. ....208 5. H alk Syleyileri ............................................212

D R D N C B L M KAYGUSUZ ABDAL'IN ESERLERNDE DN VE TASAVVUF

...................................... ....216 l. DN .......................................................................... ....216 a) tikat .................................................................. ....216 1. Allah .............................................................. ....216 2. M elekler ve eytan .................................. ....220 3. Kitaplar ...........................................................224 4. Peygamberler .............................................. ....225 5. hiret ........................................................... ....230 6. Kaz ve Kader - H ayr ve er ................... ....236 b) bdet .......................................................................239 1. Kelime-i ehdet ...................................... ....240 2. Namaz ........................................................... ....242 3. Oru, Zekt, Hac ...................................... ....245 c) Ahlk ......................................................................246 1. Kibir ve Riy-Tevzu ve Saflk (Riyaszh k) ........................ ....................................... ....247 2. Hase.d ve K in ..................................................250 3. Cim rilik ............................................................250 4. Edeb ............................................................... ....252 IX

Sayfa ) Dier Dn U nsurlar........................................... 1. yetler ........................................................... 2. H adisler ....................................................... II. TASAVVUF ........................................................... a) Vahdet-i Vcd .............................................. 1. Ezelde Vahdet-i Vcd ............................... 2. Halde Vahdet-i V cd ............................... aa) Gayr- H ak ........................................ . bb) E n el-Hakk ............................................ cc) K endini bilm ek ................................. . ) Tecell ................................................... dd) Vahdet - K esret ................................... ee) Tevhid ................................... ................ ff) Nian - Bnian ................................... gfi) Ten - Cism - V cd - C n ................... hh) Gnl - Sr - Pinhn ........................... 3. Ebedde Vahdet-i Vcd ....................... b) Elest Meclisi .................................................. 1. Adem dom ................................................... 2. Vatan- asl - Pr kat (Hicran) - Vuslat ... c) ) d) e) Allahn Ddnm Grme (ryetullah) ....... Teferrc .............................................................. Mertib-i erb a a ............................................. . EvUy ..........................'....................................... 254 254 258 261 261 261 265 267 269 271 274 276 276 277 277 278 281 283 283 284 285 286 287 290 296 306 311 317 317 343

N E T G E .................................................................. B B L Y O G R A F Y A ...................................... A) Kaygusuz Abdaln E serleri.............................. B ) Umm Bibliyografya ..................................... N D E K S .................................................................. Yanl - Doru Cetveli .............................................. X

R ahm etli Babam Ali GZELn Aziz Rhuna...

XI

KISALTMALAR A bdurrahm an Gzel (nshs). Ad geen eser Ad geen m akale A tatrk niversitesi : bin (oul) : balar : Band (.Cilt) : Blm : Cilt : Cilt nevi ; Dergi : D il-T arih Corafya Fakltesi ; Edebiyat : Faklte : Genel Geschichte der osm anischen D ichtkunst, bis auf unsere Zeit. K. : Kitapl kt. : Kt ktp. ; K tphne Mar. : M arburg N shas Ms. : Yazma Mz. : Mze nu. : num ara l. : ls st. : satr s. (sh.) : Sahife TA : Tekke iiri Antolojisi TK : T rk K ltr V. (V ar). : V arak yz. : Yaz. XII AG A. g. e. A. g. m. A. . b. ba Bd. Bl. C. c. Derg. DTCF. Ed. Fak. Gnl. GOD : ; : :

s Z B A I
almamzn konusu Kaygusuz Abdaln H ayat ve E serleri'dir. Bilindii gibi Kaygusuz Abdal, Tekke Edebiyat'm n en m him tem silcilerinden biridir. Bu edebiyta it ferd m ahsller, Ta*k H alk E debiyat'nm konusu iine girm ektedir. Kaygusuz Abdalm H ayat ve E serleri ile Edebiyat Tarihim izdeki yeri ve gnmze kad ar devam edegeleu hreti nisbetinde cidd ve derinlem esine b ir aratrm a yaplm am tr. Edebiyat T arihlerinde ve Antolojilerde onun b t n eserleri gz nnde tu tulm adan bz muayyen iirleri verilmi, sanat hakknda da b irb irin in tek rar olan birka cm lelik bilgi ile yetinilm itir. Bu sebeple biz, Onun bugne kad ar tanm agelen ahsiyetinin farkll n ve btnyle eserlerini tantm aya altk. F uad K prl, M srd a Bektilik ve Abdl Ms adl m akalelerinde, Kaygusuz etrafndaki m enkabeleri t rih tenkit szgecinden geirm ekte ve Kaygusuz Abdal ile Abdal M s arasndaki m nsebeti incelem ektedir. Rza N ur, Kaygusuz Abdal adl m akalesinde esas iti bariyle M sr'da bulduu b ir m enkbnm e nshasn bize tantm akta, b u arad a Kaygusuzun hayat zerinde dur m aktadr. M uhtar Yahya I>al, Kaygusuz Abdal adl eserinde, K aygusuz'un iirlerindeki Rmeli'ye it bz y er adlaryla ahs adlarndan hareketle onun hayatn aydm latm aga X III

alm akta, fakat bizce yanl sonulara ulam aktadr. Dalnn eserinde yer alan Kaygusuz'a it iirler ise onun bz m him yazm alar elden geirdiini gsterm ektedir. A bdlbki G lpm arlnn b u konudaki neriytnda verdii bilgiler ise hem ok cz', hem de bzan birbirleriyle m tenkzdr. A ratrm am zn bilhassa Kaygusuz'un H ayat b lm nde b u eserler ve dierleri etrafh ca ele alm arak g rlerim iz belirtilm itir. Biz b u alm am zda Kaygusuzm b t n eserlerini inceledik. Onun bugne k ad ar bilinen eserlerinin yann da, daha baka eserlerinin de olduunu tesbit ederek, bun lar da incelememizde deerlendirdik. Bu eserimizde, bil hassa M arburg ve A nkara Genel K itaph'ndaki en eski yazm alar esas aldk. Byle b ir alm a iinde onun yz lerce varak dolduran eserlerini m etin olarak vermemiz m m kn deildi. Bu bakm dan almam zn ikinci bl m nde eserlerinin hlsalarm vererek; dier blm lerde de m islleri bol ve uzun tu tu p , b u boluu doldurm aa altk. M etinleri; m atbaalarm zda transkripsiyon iretlerinin bulunm am as sebebiyle transkripsiyonlayam adk. F akat m m kn olduu k ad ar E ski Anadolu T rkesinin dil hussiyetlerini tebrz ettirm eye altk. Aldmz rneklerde bz vezin, kelime ve ifde hatalarnn bulun m as m uhtem eldir. Eserlerin tenkitli m etinleri henz neredilm edii iin b u t r h atalar dzeltme cihetine gitme dik. Bu h atalar dorudan doruya Kaygusuz A bdal'a it olabilecei gibi, m stensihlere it de olabilir. Zaten Kay gusuz Abdaln iirlerinde bz aruz hatalarnn bulunm as, devri icb, tabi saylmaldr. K anaatimizce bu eserlerin din, dil, k lt r ve trih asndan ay n ca incelenip deer XIV

lendirilm esi gerekir. Bu bakm dan, biz de O 'nun b t n eserlerinin tam am n Kaygusuz Abdal Serisi ad altnda nere hazrladk. Bu kitap bu serinin ilk m ahsldr. Kaygusuz'un yetitii devir ve evreyi tanm ak m ak sadyla girite, hem Anadolunun, hem de Antalyann ve yresinin siys, iktisd, itim i ve k ltrel trihleri um m olarak ve ksaca verildi. Birinci Blm de Kaygusuz'un hayatn inceledik. M enkabev hayat iin, elimizde bulunan m enkbnm e nshasn (AG nshas) ele aldk. H akiki hayat blm n de bugne kadar yaplm alm alar tenkit szgecinden geirerek, Kaygusuzun yaad devir, ad, ilesi, seyhatleri ve lm hakknda bz sonulara vardk. kinci Blm de, ktphnelerdeki yazm alardan eski olanlarnn tam tavsifleri verildi; yakn devre it olanla rn sdece knyeleri verilm ekle yetinildi. Ayrca b u b lm de Kaygusuzun eserleri geni olarak hlsa edildi. nc Blm de eserler ekil bakm ndan incelen di. Vezin, kafiye, nazm ekilleri, anlatm eitleri ve dilslp hussiyetleri ele alnd. Son blm de Kaygusuzun eserlerindeki dn ve tasavvuf un su rlar m adde m adde ele alnarak bol rneklerle gsterildi. Bibliyografyay iki ksm a ayrdk. B irinci ksm da ktphnelerdeki yazm alar, alfabe srasna sokularak lis telendi. kinci ksm da faydalandmz eserlerle, Kaygu suz hakkndaki um um bibliyografya verildi. Dorudan doruya Kaygusuz Abdaln eserlerine da yanan b u almam zla onun hayat, sanat ve edeb ah siyetinin daha ok gn na ktna inanyoruz. XV

Bu alm alarm srasm da yakn ilgi ve teviklerini grdm hocam Prof. Dr. kr Elin'e k ran lan m sunm ay b ir bor bilirim . Aynca alm alarm srasnda yardm larn esirge meyen Do. Dr. Ahmet B. Ercilasun ile Do. Dr. mil elebiogluya da teekkr ederim. K ltr Bakanl, A tatrk n Doumunun Yznc Yh Yaynlar B rosu B akam Yavuz Blent B kiler'in eserin basm iin gsterdii gayrete m innettarm . Ese rin basm n en iyi ekilde gerekletirm ek iin alan Babakanlk Basmevi M dr lh an Glsn ile m atbaa personeline de teekkrlerim sonsuzdur.

Ankara, 2 N isan 1981

A bdurrahm an GZEL

H cettepe niversitesi Sosyal ve d ar Bilimler Fakltesi Beytepe - ANKARA XVI

GR A) X III-X V . YZYILLARDA ANADOLU'NUN S YS, TM! VE KLTREL DURUMUNA UMM B R BAKI B ugnk Trkiyenin Asya kt'asndaki b t n top raklarna verilen Anadolu ism i, O rtaadan itibaren, bzan b ir m em leket ad, bzan b ir ynetim blgesi veya blge ad olarak kullanlm ve bu m em leketin sahas za m anla deiikliklere uram tr. Anadolu sz, Seluklu lar devrinde b ir ynetim blm nn ad olm aktan km ve bundan sonra coraf b ir kavram olm utur. O sm anllann ilk devrinde eylet tekilt dzenle nirken, ksm en X. yzylda Dou Roma im p arato rlu u ta rafndan isim lendirilen Thema Anatolika nn yerinde, fakat ondan daha geni, b ir Anadolu eyleti kurulm u ve bu ad, im paratorluun Rumeli Eyleti m ukbili ola rak kullanlm tr. X III. yzylda Anadolu, Seluklu sultanlarnn kimiyeti altndadr. Bu asr, Anadolu Seluklularnm hem en parlak, hem de ykl devirleridir. S ultan Aleddin, 1220de bu devleti m nevi ve m add kudret bakm n dan en st seviyeye u latrm tr. F akat 1232'de Moollar'n A nadoluya saldrm alar ile Seluklu m paratorlu1) Bak. A, Anadolu maddesi, C. 1, s. 428; TA, A tiadolu maddesi, C. 2, s. 404 - 416.

u'nun du ram u ktleir. B ir ta ra ftan 'Mool istils, te taraftan treyen ekiy ve mezhep - ta rik at isyanlar hem devleti, hem de halk derm ansz brakr. Devletin otoritesi sarslr ve halkla aras alr. X III. yzyln sonlarna do ru artk m stkil beylikler devri b alar ve 1308de Ana dolu Seluklu Devleti resm en son bulur. XIV. asrda Osmanl Devletini yaratan ve onun s r atli inkifna im kn veren m add ve m nevi kuvvetlerin m eneini bulm ak, bu siys kuruluu tekil eden esas ana u nsuru tesbit etm ek iin nce X III. yzyl Anadolu cemi yetinin itim i artlarn bilm ek lzmdr. X III. asrdaki itim i, ktisad, kltrel durum XIV. asrda da devam et m itir. X III. asr, Anadolu T rihi'nin siys deiiklikler bakm ndan en hareketli devridir. B unun neticesi olarak m tekip asrlarda, bilhassa Osmanl im p arato rlu u nun kuruluu esnsm da b ir intikal ve teekkl safhas olarak bu hareketlerin tesirleri grlm tr. Anadolu Seluklu m paratorluunun siys ve kltrel bakm dan en yk sek devresine varm as, drdnc Hal Seferinden sonra Bizans im p arato rlu u nun A nadolu'daki enkz st n d e znik ve Trabzon Devletlerinin kurulm as, Moollarn Anadoluya fiilen hkim olarak Seluklu hkim iyetinin b ir blge hline gelmesi, Anadolu T rk lerin in byk IIhanllar im paratorlu u iine girm eleri, Ilhanllara rakip olan M sr - Sriye Memlk im p arato rlu u ile dost ve m ttefiki A ltnordu Im paratorluunun Anadoluda siy s b ir rol oynam aya balam alar, stan b u lda Bizans im paratorluunun te k ra r ihys hep bu asrdadr. Bunlar, XIV. asrn ilk yarsnda Osm anl Devletinin kuruluunu hazrlayan sebeplerdir. X III. asrda zuhr eden b u siys hadiseler, itim i hayatta da tesir ve tepkilerini gsterm itir. Trkiyede

asrlarca m essir olm u b irtak m byk tasavvuf ta rik a t larnn teekkl de yine b u asrda olmutur^. XIV. yzyln ilk yarsnda ise Anadolu kk bey likler arasnda bllm b ir durum dayd. lkede Tek Devlet Gc m evct deildi. 1308de Seluklu Devletinin resm en yklm asm dan sonra Seluklu to p rak lar zerin deki karklklar srerken halkn vaziyeti, b ir nceki yz yldan daha iyi deildi. Isynlar, gvensizlik ve kanunsuz luk, tarik atlarn da ou bozguncu eyhlerin nclnde ykc hareketlere balam as hep bu yzylda olm utur. Bu asrda cesr beyler, Alp Erenler, Ah reisleri b ir cihad hareketiyle Anadolu5Ti hiristiyanlardan k u rtar maya alyorlard. Bu esnada devlet gcne sahip Karam anoullar (1250 - 1487) ve Osm anoullar (1299 -1924) beylikleriyle karlayoruz. Osm anoullar, b u yz yln banda St yresinde b ir kk beylik iken, yava yava A nadolu'nun b t n ne el koyan, T rakyada zaferler kazanan sayl b ir devlet haline gelm itir. Bilhassa 1. M urad ve Y ldrm Byezid zam anlarm da Anadolu birlii ksmen salanabilm i, B ur sa byk b ir T rk B akenti olm utur. a ) Siys durum X III. asr Anadolusuna Seluklu Devleti hkim di. Seluklular X II. asrn ikinci yarsnda kendilerine rakip olan Dnimendlileri, M engeklileri, S altuklulan, Artuklular ya bsbtn yok etm iler, ya da kk b ir beylik hlinde brakm lard. S rf iktisd sebeplerle I. Gyseddin Keyhsrev 1207de Antalyay, I. zzeddin Keykvus da
2) B ak.: M. F. Kprl, Osmcmh mparatorluunun A nkara 1972, 2. bask, a. 67 - 69. Kurulusu,

1214de Sinobu zaptetm ekle Akdeniz ve K aradenizi Sel uklu Devletinin d ticret m erkezleri haline getiriyor lard. Bilhassa Antalyann zapt, ileride Kaygusuzu n ye tiecei m uhitin hazrlan bakm ndan m him dir. Bu asrn banda Anadolunun siys tarihi itibariyle m him olan dier hdiseler ise, znik m p arato rlu u nun kuruluu ile K aradeniz kylarnda Trabzon m p arato rlu unun kuruluudur. X III. asrn birinci y an s, I. Aleddin Keykbad dev ri, Seluklu m parato rlu g u nun en kuvvetli ve parlak dev ridir. Ticr gayelerle Anadolunun gneyinde Anamur, Aliye vb. b irtak m m stahkem kalelerin zaptedilmesi, K rm n Sodak lim anna b ir asker kuvvetin gnderil mesi, kk E rm enistann te dibi,; Dou Anadolunun bt n shalar, bilhassa K ahta, emigezek, Erzincan, Erzurum , Ahlat gibi m him asker ve ktisad merkep lerin zabt, sonra M oollarn nnden kaan Celleddin H arezm hn Azerbaycan ve ra n da kurduu devletle m uvaffakiyetli savalar, dhilde birok im ret, kervansa ray, yol, cm i vb. vcda getirilm esi hep bu devrin eseri dir. Aleddin, baty deil, douyu ele geirmeyi, H aleb'i ve kuzey Sriyeyi de zabdetm eyi istiyordu. Fiilen buna m uvaffak olam am akla beraber, arktaki b tn kom u larm kork u tarak byk b ir siys nfuz kazanmt. X III. asr Anadolu tarihinin en m him siys hdi seleri Mool istils dr. I. Aleddin K eykbadn son zam anlarnda Anadoludaki T rkler ve R m lar iin byk b ir tedirginlik olan b u tehlike, Aleddinin kuvvetli siy seti syesinde atlatld, h att olu II. Keyhsrev de arkta bz yeni fthatlard a bulundu. F akat dhil idrenin bo zukluu, Celleddin H arezm hm lm nden sonra, Ana doludaki Harezm li bz T rk airetlerinin byk ta h ri

batlarla Seluklu h u d u tlarn d an km as ve Aleddinin onlarla mcdeleye girm esi, zten d harplerden yorgun olan Seluklu Devleti'ni sarsm t. Bu esnda b ir de Bbiler isyn kt ve zorlukla bastrlabildi. te bu srada Mool tehlikesi k a t olarak ba gsterdi. M oollar 1242de E rzurum u zabtettiler, Seluk hkm dr, kendi ordusu ve toplad dier m him kuvvetlerle Mool istilsna 1243'de Kseda harbinde kar koym ak istedi ise de ma lup oldu. Bunun zerine Moollar, Sivas, Kayseri ve E r zincan da zabdettiler. te b u m uhrebe Seluklu m pa rato rlu u nun knn ve A nadolunun Mool hkim i yeti altna giriinin balangc oldu. A nadolunun bundan sonraki siys hayat, artk Mo ol hkm darlarnn irdesine tbidir. H er ne k ad ar Sel uklu hnednndan bzan b iri bzan b ir dieri ve bzan da birka ehzde Mool hanlarnn yarlklaryla saltanat sryorlar idi ise de hakik atte Mool igl ordusu kum an danlar m em leketi idre ediyordu. Mool istilsndan hem Seluklu Devleti, hem de halk m uztaripdi. H alk her ynyle istibdat altnda huzursuzdu. D urum bu vaziyette iken M sr - Suriye m paratorluu'nun kudretli hkm dr Baybars, A nadoluyu Mool istilsndan k u rtarm ak m aksadyla Anadoluya girdi ve K ayseriye k adar yrd. E lbistan H arbinde Mool ordu sunu hezimete uratt ise de, Anadolu halkndan Moollara kar istedii yardm gremeyince geri ekildi. lhan Abaka byk b ir ordu ile Anadoluya gelerek. M srllarla birlik olduu bahanesiyle binlerce insan l d rtt, h a tta M inddn Pervne de bundan ku rtu lam a d. B undan sonra A nadolun u n siys durum u kart. Msr - Sriye M emluk m paratorluu Anadoludaki siy s durum u dikkatle tkip ediyordu. X H I - XIV. yz yl

larda Mool kuvvetleri kum andanlarndan Slemi ve D em irta isyanlarnda siler M enklerden yardm bek liyorlard. X III. asrn ikinci y an sn d a A ltm ordu m p arato rlu unun da A nadolu'nun bu siys karklna kaytsz kalm adn zikretmeliyiz. Hlsa, X III. asr sonunda Ilhanllarn Anadolu'daki asker idresi, gnden gne basksm artrm asna ramen, salam b ir otorite kuram am t. Dou ve O rta A nadoluda ki asker ve ticr yollar zerindeki m erkezlerde hkim i yetleri varsa da, bu ralard an uzak yerlerde varlk ve ha kim iyetleri hissedilemez olm utu. te b u dhil ve hric artlarn tesiri altnda, bir ta ra ftan A nadolu'daki Seluklu Devletinin inkrz de vam ederken, dier tarafd an da yeni bz T rk kuvvetle rinin varl gze arpyordu. B unlarn en eskisi I. Keykbad zam annda m erkezi Erm enek olan K aram anllar dr. K aram anllar, Seluklu Devleti'ne vris olm ak iddi asyla XIV. asrn balarnda Konyay iki defa alrlar. Bi rincide lhanlIlarn Em r'l- m ers E m r oban ta ra fndan 1315'te, ikinci def da E m r obanolu Anadolu vlisi D em irta tarafndan 1320da oradan karlrlar. D em irta'm M sra firarndan ve A nadoluda lhanllar hkim iyetinin zayflam asndan sonra, Konya m erkez ol m ak zere K aram anllar Beylii kuvvetli b ir devlet halin de geliir. X III. asrn ikinci yarsnda A nadolu'nun batsnda teekkl eden dier b ir kuvvet jGermiyan Beyliidir (1260 - 1429). Germiyan Oullar, Ouzlarn Avar boyun dandr. Devletin bakenti K tahya idi. 1381de Ktahya, Simav ve Tavanl O sm anllara verilm i, Germiyan Oul lar K ula'ya ekilm ilerdir. .

Germiyan Oullar, B at Anadoluda m him yerleri kesin ekilde BizanslIlardan fethedip t rkletiren T rk m en hnednlarm m banda gelir. Aydn ve civarndaki Aydnoullar, Ldikdeki nanoullar, M anisa'daki Saruhanoullar, B alkesirdeki K arasioullar, hi olmazsa kurulularnn ilk zam anlarnda Germiyan Devletine tbi idiler. Germiyan Oullar XIV. asrn ilk y an sn d a Bat Anadoludaki bu beylikler zerindeki hkim iyetini srd rrken, dou hududunu da A nkaraya k ad ar genilettii, hatt b ir aralk Paflagonyann bz ksm larna da mlik olduu sylenebilir. Paflagonya hkim i U m ur Be, Ger miyan sllesindendir. X III. asrn sonlarnda beliren Antalya ve civrndaki H am idoullar (1280- 1391) ile Erefoullarm (1280 1326), K astam onudaki C andaroullan (1291 - 1461) m da ilve edecek olursak, bu devrin en m him siys teek kllerini tam am lam oluruz^. XIV. asrn banda Ilhn tah tn a Ulcaytu Hdbendenin clsundan sonra, Anadolu Valiliinin ihdas, bu im paratorluun zor gnler yaadm gsterir. N itekim 1322de isyn eden D em irta, babas tarafn d an m alup edildi ve 1327'de M sr'a iltica etti. Konya da b u sralarda k a ti olarak K aram anllarm eline dm t. Osm anh Devletini kuracak olan p sm an o u llan n n atalar, en kuvvetli ihtim le gre, 1071 M alazgirt zaferin3) Bak : tsm il H akk Uzunarl, Osnumlt Tarihi, C. 1, 3 bask, A nkara 1972, s. 4 -1 2 , 6 3 -7 0 ; Ylmaz ztuna, B yk Trkiye Tarihi, c. 2, stanbul 1977, s. 24 - 25. B a k : M. F. Kprl, a. g. e., s. 69-8 4 ; J. H. Uzunarl, a. g. e., c. 1, s. 4 8-54; Y. ztuna, a. g. e., C. 2, s. 34-47.

4)

den hem en sonra Dou Anadolu'ya gelip yerleen Kayla rn reisleri idiler^. Seluklu Sultan Aleddin, E rtu ru l Bey'e Bizans s nrlarnda dirlik verm itir. B urada m uhtem elen 1231de Osmanl Devletinin nvesi kuru lm u tu r. E rtu ru l Bey, Trkiye ^m paratorluun u n b ir uc beyi durum undadr. Seluklu Trkiyesi'nin B izans'a kar b at snrlar, iki byk uc beyi tarafn d an korunm aktadr. Kuzeyde K astam onu'da o tu ran obanoullar *ve Gney de Germiyanoullan, E rtu ru l Bey 1281'de lnceye k ad ar obanoullan'na tbi idi. E rturul Gazi'nin: yerine geen olu Osm an Gzi 1324'te k ad ar 43 yl saltan at srm ve B ursa'y kuatt srada lm tr. Yerine geen O rhan Gazi, babasm m yl lardan beri kuatt B u rsay alarak (6 N isan 1326) Ba kent yapt. Sultan Orhan, 1335de, Ilhanllar'a ballktan k u rtu lur, m stkil ve asker bakm dan da gl b ir devletin ba olur. 1324 - 1362deki saltanat, Bizans tm paratorluu'ndan yapt devam l fetihlerle geer. 1329 Ma5as'nda znik'i fetheder. 2 M art 1331'de Pelekanon m eydan muhrebesinde Bizans m p arato ru 3. Andronikos Paleogos'u yener ve osm anllarn gcn Avrupa'ya dujorur. Balke sir - anakkale evresinde saltan at sren K arasoullarm, 1345'te ilk Trkm en Beylii olarak Osmanl Devleti'ne k atar ve anakkale boaznn Asya ktasn tu tar. Rumeli Ftih! olarak isim lendirilen O rhan Gzi'nin byk olu Veliahd Gzi Sleym an Paa, Gelibolu, Rumeli, B alkanlar ve Avrupa'ya ayak basar. 1359'da lm yle yerine kardei Gzi M urad Bey (I. M urad) geer. R4urad Bey daha 1359'da
5) TA, Osmanl mparatorluu maddesi, C. XXVI., s. 89.

M eri'i aarak D im etokay alr ve stan b u l surlarna ka dar aknlar yapar. 1362de babas O rhan Gzinin yerine geer. D rt ay sonra 1362 Tem muzu n d a E dirne'yi fethe der. A rlk Osmanl Devleti, gerek b ir im p arato rlu k tu r, Dnyann gl devletlerinden biridir. ok ekinilecek b ir asker gce erim itir. B irinci Hal ordusunu Srpsndnda 1364te, ikinci Hal ordusunu 26 Eyll 1371de irmen m eydan m uhare besinde m alup eden I. JVlurad, B alkanlar hzla ele geirdi. 1386 - 1387de ilk Osmanl - K aram an sava kt. 20 H aziran 1389daki Kosova zaferinde Sultn M urad ehit dt. Yerine olu Y ldnm Byezid geti. Bu suretle Or han Gzinin brakt devletin snrlar be m islinden faz la bym oluyor ve bu i, b ir nesilden (33 yl) daha ksa b ir m ddet iinde gerekleiyordu. Tuna, kuzeyde s n r tekil ediyor ve T rk to p ra k la n B alkanlarda A tina' nn kuzey varolar ile B elgrad'm gney varolar, dou dan batya doru da K aradenizle Adriye Denizi arasnda uzanyordu. 1390 yl ile 1391in ilk yllarnda I. Byezid kendisi ne yldrm nvnn kazandran b ir s ratle B at Ana dolu T rkm en beyliklerini Osmanl birliine k att. 1391'de Akdeniz kylarna indi, K aram anoullarm te k ra r yen di. 1391de Eflk Prenslii, Osm anl hkim iyetini tand. E rtesi yl Selnik ve Silivri fethedildi. 25 Eyll 1396da Yldrm; N iboluda, b t n Avru p a nn katld b ir Hal ordusunu m alup etti. Yldrm Han, 1397'de A ttika ve M ora seferini yapt. 1398'de Sam

s u n a geldi. Yl sonunda K ad B urhaneddin devletine son verdi; Dou A nadolu'ya dayand*. b ) timi durum X III ve XV. asrlar arasnda Anadolu Trkleri; y a ay, ekil ve artlar itibariyle a y n grup hlinde tet kik edilebilir. 1. Gebeler Gebeler, a y n a y n yayla ve klaklarda yaayarak hayatlarn idm e ettiren yar gebe airetlerdir. Bunlar kendi ihtiyalarn kendileri tem in ederler. Ya ziratla megul olurlar, ya hayvan srleri yetitirirler, yada O rta Asya'dan getirdikleri halclk san at ve nakliyecilik ile u rarlard. A nadolu'nun pek m ehur a tla n n da bunlar yetitirirlerdi. Gebe airetler, babadan oula geen reislerin idresi altnda, yazn yayla, kn sehil denilen m uayyen yer lerde yaarlard. B unlar devlete, h er yl, yetitirdikleri srlerin adedine gre, vergi verm ekle m kellef idiler. An cak asker m aksatla h u dut boylarna yerletirilen airet lerden vergi alnmazd. G erektiinde orduya iltihak edebi liyorlard. Mesel, Trabzon m paratorluu'nun gney - ba t sahasna yerletirilen epn Kabilesi, X III. asrn son yarsnda Trabzon'lularm Sinoba kar b ir hcum larm geri pskrtm lerdi. H uduttaki gebeler frsat bulduk a dm an topraklarn a aknlar yaparlard. Dahil organizasyonlar ve hukki nizam lar olan bu airetler, Anadolu Trklnn en temiz, en canl b ir un6) TA., OsmanlI m paratorluu maddesi, C. XXVI.s. 89 - 91.

10

suanu tekil ediyorlard. F akat devlet m efhum una yaban c olan, airet nizarm haricinde h ibir nizam tanm ayan kylye ve ehirliye istihfafla bakan bu disiplinsiz kitle ler, idre m ekanizm as biraz gevedii zam an hem en b ir anari unsuru olup, ak kylere, ehirlere, tccr kfilelerine hcum dan, yam adan, tahribdende geri durm uyor lard. Bu davranlara t rl m iller m essir olm aktayd, Bu T rk airetleri um m iyetle m slm an olm akla beraber, h er t rl taassu p tan uzak, dnin em irlerini tam olarak yerine getiremiyen, eski T rk am anlarm n haricen slm lam b ir devam ndan baka b ir ey olm ayan alevi Trkm en babalarnn m anev nfuzu altnda idiler. X III. asrdaki Babailer Kym bu n larn itirak ettikleri um m b ir kyam hareketidir. Anadolu Trkm enleri ara snda birok m rdleri olan ve kendisini Allahn Reslu olarak tan tan B aba Resul - Allah, II. K eyhsrev zama nnda K efersud ve M ara havalisindeki taraftarlarn a kyam em rini verdi. O nlar da buna zten hazrdlar. Bu gebe kitleleri, kadn ve ocuklaryla beraber, ehir lere ve kylere saldrdlar. K endilerine kar kan Sel uklu ordularn m alp ederek, M alatya, Tokat, Amasya havlisine hkim oldular. Ancak s ratle dou hu d u tlarn dan getirtilen b ir ordu, b u korkun isyan kanl b ir su rette bastrabildi (637/1239 - 1240) ve B aba Resul - Allah, yakalanp asld. H erhalde, trih kaynaklarda siyah libash, kzl brkl, ay ak lan arkl olarak vasflandrlan bu gebe Trkm enlerle, Mool hkim iyeti devrinde K aram anolunun m aiyetinde Konya'y istil eden Trkm enler, h a tt X III. asrda H orasanda Seluklu m p arato ru S ancara isyn eden Trkm enler, ayn itim i tipi tem sil ederler. Yer lemi halk ile gebeler arasnda bu itim i zddiyyet se bebi ile, yerleik zm reye m ensup lim ler tarafndan yaz 11

lan eserlerde, gebe T rkm enler aleyhinde iddetli it ham lara ve h a tt iftirala ra tesdf olunur^. 2. K yller A nadolu'da kyller, dn de bugn de nfusun m him b ir ksm m tekil eitm itir. Anadolu, ilk Seluklu ft h t zam annda nfus itibariyle kalabalk deildi. Bi zansn ra n la ve slm larla asrlarca sren harpleri, eski nfusu azaltm t, tik Seluklu ftu h t ve onu tkip eden X II. asrn harp ler ve istillarla dolu hayat da nfu sun oalm asn nleyici faktrlerdi. Seluklu ftuhtnm A nadoluda bulduu gayri m slim halk, ksm en ehirli ve ksm en kyl idi. H arp ve anari y llan bu iki zm re yi de hrpalam , bu yzden de kyl nfusu m him nisbette azalmt. Bunun iin Anadolu T rk devletleri, ilk zam anlardan itibaren, yeni kyler tekil etmeye altlar. H orasan'da byk Seluklu S altanatnn kurulm as ile balayan byk glerin Anadoluya getirdii unsurlar, yalnz gebe u n su rlar deildi. Anadoluya gelen T rkler arasnda, O rta Asyada, ok eski zam anlardan beri ky ha yatna, h a tt ehir hayatna gemi h er eit halk mevcttu. Bunlar, yeni geldikleri yerlerde de ayn hayat a rt larn devam ettiriyorlar, kyller derhal kyler k u rarak ziri istihsle balyorlar, ehirliler ehirlere yerleiyor lard. Trklerden baka dier slm un su rlarn a m ensup birtakm halkn, h a tt hiristiyan un su rlarn Anadolu'ya gelip kyler kurduk lar ve bunlarn daha sonra T rk ek seriyeti arasnda trkletikleri de grlm tr. Bat T rkistan'dan gelen Trk kyl snf, A nadolu' ya da eski zirat kltrlerinden birtakm eyler getirm i lerdir. O ralardan birtak m ky ve kasaba adlarnn Ana7) M. F. Kprl, a. g. e., s. 93 - 98.

12

doluya da getirilm i ve ayn isim lerde b irtak m kyler kurulm u olmas m nidar b ir hdisedir. Seluklu ve Osm anl devletlerinin genel politikas iinde T rk airetleri, X II. asrdan zam anm za k ad ar yava yava ve para p a r a iskn edilerek ky hayatna geirilm ilerdir. Mogollar devrinde Anadolu da Ky hayat inkif et m em itir. Kyler, ekseriyetle etnik yahut dn b ir vahdet arzediyorlard. Ky halk asla m tecnis b ir snf deildi. Kendi topraklarn ileyenlerin yannda, renberlik eden ler, yarclkda bulu n an lar ky halknn ekseriyetini tekil ediyorlard. B ir de kyde reis ve khyalar v ard r ki, deta devletin ve bilhassa devlet mliyesinin mm essiliy diler. Bzen b ir ky veya m uhtelif kyler, b ir ferdin mliknesini tekil ediyordu. Seluklu idresi, h arp veya anari neticesinde zarara urayan, dalan kyleri m m kn olduu k ad ar himye edip, o n la n tekrar inkif etm i durum a getiriyordu. Ky ller, Seluklu ve Osmanl devrinde devlete olan h er t rl vergiyi vermekle ykm lyd. Bunlar, araz ahm - sa tm vergisi, m uhtelif m ahslt ve zirat m am lleri vergi leri vb. dir. Moollar devrinde de bu vergiler devam edi yordu. Bir m adenin iletilm esi, b ir yolun m uhfazas, b ir kprnn tm iri hlsa devlete yaplm as lzm gelen b ir i kendilerine havale olunan herhangibir ky veya ky ler, bu hizm et m ukabilinde, baka vergilerden m uaf tu tu luyorlard. H lsa arazi meselesi, um m iyetle Ortaa s lm devletlerinde olduundan farkl b ir m hiyet gsterm i yordu*. 3. ehir hayat K ltr bakm ndan en ehem miyetli olan ehirli un surudur. lk Seluklu f tu h t ve onu takip eden hdise8) M. F. Kprl, a. g. e., 98 -102.

13

1er, ehir hayatm epeyce sarsm tr. Seluklu Devleti X III. asrm birinci yarsnda siys ve asker durum unu salam latrp K aradeniz ve Akdeniz de m him ticret m erkezlerini elde ederek m untazam an b ir idr tekilt kurunca, tabiatyla ehir hayat da kendiliinden inkif ediyordu. Seluklu hkm darlar, X III. asrda faal b ir ticret politikas tkip e ttile r.' Antalya ve Aliye lim anlarnn ehem m iyetinden dolay o shil m ntksm ele geirmi lerdi. I. K eykbad devrindeki Sodak seferi, srf Antalya Sinob ticret yolunun daha em niyetli olm as m aksadyla yaplm tr. Zira Anadolu Seluklu m p arato rlu u nun coraf vaziyeti itibriyle m uhtelif beynelmilel ticret yol la n buradan geiyordu. D iyarbekir ve Erzurum gibi dou nun m him ticret m erkezlerini de ellerinde bulu n d u ru yorlard. Seluklu Devleti'nin Akdeniz ve K aradeniz tic retinde Italyan Cum huriyetleri ile sk b ir ticr m nse betleri vard. Provenelallar, K brs'la Konya sultanl arasnda m uhtelif m addeler zerinde tran sit ticret yapm aktayd lar. Seluklular, Anadoluda Mool harekt ve lhanl hkim iyetine ram en, ticr inkiaf bakm ndan iyi du rum daydlar. Anadoluda ehir hayatnn, X II. asrm son yars ile X III. asrn ilk yarsm dan itibren inkiaf ettiini syleye biliriz. BizanslIlardan zabtedilen eski ehirlerden b ir o unun iskn edilmi olm as tabidir. F akat ticr m n sebetlerin tanzim edilmesi, sanayiin bz ehirlerde te merkz, hlsa ky ekonom isinden ehir ekonom isine geilmesi h er halde tedrc b ir surette olm u olm aldr. 14

Seluklular devrinde A nadolu'da ehir hayatnn in kif, O rta ve Dou A nadolu'da olm u; bu gelime. B at Anadolu da daha sonra balam tr. Akdeniz kylarnda ve bilhassa Aliyede daha Anadolu Seluklular zam ann da hareketli b ir ticret hayat grlm eye balam , bilhas sa M sr ile Aliye arasm da sk bir tcri kpr kurulm u tur. ehirlerin inkif daha ok ticret m erkezleri, sanyi kurulular yoluyla olm utur. Daha ok XIV. asrda Akdeniz kylarnda ve A dalar Denizinde m him deniz kuvvetlerine m lik beylikler teekkl ettik ten sonradr ki, shil m em leketlerinde ehir hayat kuvvetlenmee ba lad; fakat bu beyliklerin siyseten en m him ehirleri nin deniz kysnda deil, ierilerde inkif dikkate yandr. ehir halknn, tccar ve esnaf dndaki byk b ir ksmn; devlet hizm etinde bulunan veya devlet btesin den m aa alan kiiler tekil eder. Bakentte, m erkez idre m ensuplan ounluu tekil ettii gibi, byk idre m erkezlerinde de m ahall idreye m ensup olanlar epeyce kalabalk b ir zm re m eydana getirirler. Devlet hizm etin deki m em urlarn idr sorum luluklarna gre miyetlerinde m em ur bulunm aktadr. B ir de bu dnem lerde m e m uriyetler hukuken deil, fak at tem len, det irs b ir ekilde olduu cihetle, sllenin etrafnda eskidenberi o slleye hizm et etm i ilelerin efrtm dan m rekkep bir b ro k ratlar aristokrasisi teekkl etm itir. B unlar ummiyetle mevkileriyle m tensip b ir hayat geirecek serve te m likdirler. M em urlardan ve askerlerden baka, din lim leri, m derrisler, vizler, eyhler, seyyidler, saraya veya byk ricle m ensup irler, tabibler, nakkalar, algclar, hnendeler vb. devlet hzinesinden p ara alrlard. H astahaneler, im retler, tekkeler, m edreseler, sbyan m ektepleri de vakflarm gelirleriyle idre edilirlerdi. 15

B tn bunlar, X III. asr Anadolu ehirlerinin inki fna b ir sebep gibi telkki olunabilir, fakat bunu bir sebepden ziyde b ir netice gibi kabul etm ek daha doru olur. nk ehir hayatnn tem elini tekil eden, ehri dol duran balca kuvvet, elinin emeiyle yaayan sanayi er b abdr ki ehir halknn en kesif kitlesini tekil eder. e hirde bu sanayi erbabnn toplanm asn tem in eden de, balca ticret serm yesidir, yni tcirler snfdr. Zira bunlar dahil ve hrici ticreti ellerinde tutanlardr. Devlet de bu gibi tccarlardan gerei gibi vergilerini alm aktadr. Byk ehirlerde m uhtelif h irfet tekiltlar vardr. B unlar devlet ile esnaf arasndaki ihtilflar hal ve m nsebetleri tanzim ederler. cretlerin tyini, m al cins lerinin ve fiatlarnm tesbiti hep onlara ittir. Devlet de bu teekkllerin m urkb ve yardm csdr. B urada daha ok ahlk prensipleri bu tekiltlara hkim di. Ksmen dn - tasavvuf esaslardan, ksm en de kahra m anlk an anelerinden m lhem olan bu meslek teekkl ler, ahlk ve tesnt idiler. P atron ile ii arasndaki vaziyeti, deta eyh ile m rd arasm daki vaziyete benzer b ir hle koyarak mnevi b ir nizm tesisi gayesini tkip ediyorlard. O srada Anadoluda ok kuvvetli b ir tekilt olan Ahiler yalnz ehirlerde deil, ky, kasaba ve ular da da m evcuttu. H er t rl itim i tabakaya m ensup insan lar bu tekilta dhil olabilirdi. ehirlerde esnaflar bu te kilta girerek onun esas u n su ru oldular. X III. asrn son ya rsnda, bilhassa devlet otoritesinin sarsld zam anlarda, bu kuvvetli tekilt dim a mevcdiyetini gsterm i, siys b ir mil olarak dim a hesba katlm tr. XIV. asrn bi rinci yarsnda bni B atu ta'n n m hedelerine dayana9) M. P. Kprl, a. g. e., s. 102 - 119.

16

rak b u tekilt ve onun tesiri hakknda verdii m lm at son derece dikkat ekicidir. c) K lt r durum u Seluklu Anadolusu, m nevi k lt r bakm ndan ol duka yksek dereceye erim itir. ocuklara okum a - yaz m a retm ek m aksadyla h er mescid yannda ilk m ektep ler, her ta ra fta m edreseler yaplm tr. B ilhassa Mool istils zerine doudan birok Trk - slm lim, ir ve m utasavvflarn Anadolu'ya gelip yerlem eleri, buradaki fikr faaliyetleri oaltm, Seluk m edreselerine hakl b ir hret kazandrm tr. X II. asrn ikinci yarsndan beri burada balayan fikr hareketler, X III. asrda b irtakm byk ahsiyetler yetitirm itir. Ayrca bu devirde Trk Dil ve Edebiyat'nn da kuvvetli b ir inkif gsterdii, Trkenin bu sahda hkim iyetini b ir k at daha tem in et tii grlyor*. A nadoluda teekkl eden edeb lehenin esasm Ouzca tekil etti. Anadoluda yerleen Ouzlar, kendile riyle beraber b t n edeb ananelerini de getirm ilerdi. Ahmed Yesev ve m ukkiplerinin eserleriyle de Anadolu, edeb m ahsuller bakm ndan zenginleiyordu. Malzemesi dile dayanan halk ve bilhassa tekke edebiyat m ahslleri" phesiz ki O rta Asyadan getirilen gelenei devam ettiri yordu. Bunun yannda yazl edebiyatn da X III. asrdan itibaren baladna iret etmeliyiz. Anadolu Seluklular zam annda daha X II. asrda Anadolun un byk m erkezlerinde slm klt r n n kuv10) 11) M. F. Kprl, a. g. e., s. 119-121. kr Elin, ^Trkiyede H alk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab, A nkara 1976, s. 522; B a lk Edebiyat Aratrmalar, A nkara 1977, s. 1.

17

vetlendii, m edreseler ald, h k m d arlar adna Arap a - Farsa eserler yazld m lum dur. X III. asrda A nadolunun siys ve ktisdi vaziyeti, bilhassa ilk Mool istilsyla balayan m add ve mnevi b uhran bu sahada tasavvuf cereyann kuvvetlendirm iti. Arap - Acem tasavvufunun tesirinde kalan Trk sofileri, Ahmed Yesev ve m uakkiplerinin Trke eserleriyle k ar lanca, onlar da Trke olarak eserler vermee baladlar*l Bilhassa M evln'nm b at Ouz lehesiyle olm ayan m lem m lar. S ultan Veled'in Dvmnda ve mesnevilerin deki Trke paralar. Yunus E m renin iirleri. k Paa'nn G arib-nm e si ve m usm m at tarznda yazd iir leri, eyyd H am zanm uzunca b ir mesnevisi ve nihyet G lehrnin ran 'n byk sofi iri Feridddin-i A ttarn M antku't - Tayr tarznda yazd ve ayn ad verdii eseri bu edebiyatn ilk m ahslleridir. A nadolu'daki tasav vuf cereyn; yalnz takld olm ayan; sde halk diliyle, halk diline m ahsus deyim, atalar sz, tebih ve mecaz larla tam am iyle Trk ve orijinal yeni b ir cins iir yaratt ki, bunun dom asnda Yesev m uakkiplerinin de byk tesiri olm utur. Bu tarzn en byk mm essili olarak Yu nus E m reyi gsterebiliriz. Y unus'un san'at tam am iyle mill, yni Trk b ir sa n 'a ttr . Yunus Em re; tefsir, hadis, kelm, tasavvuf, gibi klasik bilgileri ok iyi bilen, irzl S dinin b ir gazelini nazm en Trkeye evirecek k ad ar Farsaya in b ir irdir. Bu hliyle o, pek ok iirlerini arzla yazd halde halkdan kopmad, m uhitini unutm ad, b r irler gibi taklit
12) M. F. Kprl, Anadoluda T rk Dili ve Edebiyatmn tek mlme um m i bir hak : I : XIII. ve XIV. asrlar-Y T M . 1, 193,, s. 277 - 280. M. F. Ki)rl, a. g. m., s. 279-280.

13,

18

yolunu tutm ad iin halkn iri olm utur. Birok iir lerinde tasavvuf u n su rlar st n olm akla berb er bz iir lerinde de tam am iyle reel u n su r hkim dir. Y u n u su n bu stn kudreti kendisinden sonraki irlere de tesir etmi ve birok m uakkipler yetitirmitir*''. Ayrca Seluklu Trkiyesinde Trk lim ve ediple rinin deerli eserler yazdn da kaytetmeliyiz. Trkiye, Seluklular devrinde; cmi, hastahane, k er vansaray, m edrese ile im r edilmi b5ik b ir k lt r m er kezi olm utur. Eskiden Badad, B uhara ehirleri gibi, bu ada Konya ve dier Anadolu ehirleri, dardan slm dnyasnn h er tarafndan, h a tt E ndls'ten talebe ve m derris eken niversite m erkezleri hline gelmitir'"'. X III. asrda Trke m anzum olarak yazlan balca eserler; Hoca D ehhninin iirleri, Hikye-i eyh-i Sanan, Battal-nme; eyyd s'n n Ahvh Kyamet, Salsal-nm esi ve tb n i Alnn Dnimend - nm eleridir. Ayrca Sultan Veled'in Trke iirleri, Ahmed Fakihin arh - nme ve Evsfl-Mescid m anzum eleri, eyyd Hamzann Yusuf ve Zeliha, Dstan- Sultan Mahmud m es nevileri de b u n lar arasndadr. XIV. asrda da A nadoluda geni b ir k lt r faaliyeti ile karlayoruz. Tam m elimize gemedii m uhakkak olan b u edeb m ahsllerin balcalan un lard r : Barmh Mehmed olu Mahmudun Bz-nme'si, Ankaral Mehmed olu Mustafa'nn Sretl-Mlk Tefsiri,
14) A. Glpnarl, K aygusus Abdal, Hatay, Kul Himmet, stanbul 1953, s. 3 -5 . 15) Bak : t. H. Uzunargl, a. g-. e., c. 1, s. 25-29; Y. ztuna, a. g. e., c. 2, s. 68 - 69.

19

Arif Alinin Dnmend-nme'si, Kabus-nme, Marzubnnm e, Kelile ve Dimne, Ysuf- M eddh'n V araka ve Glah mesnevisi, H ac P a a n n Teshili, E flkinin Menkb u l-rifni, H alil olu Yahyann Ftvvet - nm esi, Gleh rnin M antku't-Tayr' Hoca Mesu d un Sheyl- nevb ah r Hoca M ahm ud'un Ferheng-nme-i Sd tercemesi, k P aann Garib-nme'si, Ahmedinin Dvn ve skender-nm esi, K ad B urhaneddin Ahmed'in Divn . . . . vb'larm zikredebiliriz. G rld gibi, X III. ve XIV. yz yllarda A nadolu da byk inkiflar kaydedilm itir. O rta Asya, ra n ve Anadoluda yetien ve eserleriyle Anadoluda byk isim yapan Mevln, Sdi, A ttar, Nizm, Firdevs, Selm n gibi sim alar, zam anlarnda ve daha sonra yetien irlerim ize rnek olm ulardr. X III. asrda Y unus ve XIV. asrda Ne sim i Trk iirinin en byk ahsiyetleridir. Hem ir hem de m utasavvf olan bu irlerin m kem m el iirleri zam a nm za kadar orijinalitelerini kaybetm eden gelm ilerdir. N ihayet XIV. asr sonlanyla XV. asrn ilk y an sn d a ya ayan Kaygusuz Abdal, onikibin beyte yaklaan iiri ve oniki m stakil eseriyle Tekke E debiyatn salam b ir e kilde yrten sim alardan b iri olm utur.

20

B ) KAYGUSUZ ABDALIN YAADII

DEVRDE T E K E L

Teke li; Anadolunun gneyinde b ir ky ehrim iz olan Antalya ve Alanya arasndaki shil eridi ile Finike, Ka, K alkanl, Mill, Gmbe, Elmal, Istanoz (K orkud-eli) ve Karehisar (S erikin nhiyesi) kazalarnn bulunduu blgedir. XIV. asrn ikinci yarsnda S u lt n s - Sevhil E m r M brizd - Dn M ehmed Bey zam annda Teke-eli olarak tannm tr. Teke ism ini ilk defa zikreden el-Kalkaanddir. Bu isme ayrca eref'd Din Ali Yazdnin Zafer-nmesinde de tesdf edilir*^ Teke line; 1300 - 1361 ile 1373 - 1392 y lla n arasnda Antalya, 1361 - 1373 ile 1402 - 1423 y llan arasn d a da K or kuteli bakentlik yapm tr. 1361 - 1373 y llan arasnda Antalya K b n s krall tarafndan igl edildii iin ba* kent, K orkuteline tanm ak zorunda kalm tr. Bu sretle Teke oullan 1300 - 1392 ile 1402 - 1423 y llan arasnda cem an 113 yl iktid ard a kalmlardr^. Teke li, Seluklular zam annda m him b ir ticret merkezi olm akla m ehurdur. Seluklu sultan I. leddin K eykbad Akdenizde Antalya, K aradenizde de Sinobdan istifde etm itir. O devirde Teke lin in m erkezi Antalya id i'l
16) 17) 18) . Tekindalr. A., T e k e - li maddesi, C. 12/1, s. 124. Bak : I. H. Uzunargl, a. g. e., c. 1. s. 4 9 -5 3 ; Y. ztuna, a. g. e c. 2, s. 36. A. Refik, Fitih Zamantna Teke ili, Trk T arih Encmeni MecmuEis, no. 79/2, stanbul 1340, s. 65.

21

Teke Em irlii 699/1299 - 122/1312 yllar arasnda m stakil olm utur. Seluklularn nkrzndan sonra An talyada yerlilerden b irinin hkim olm as ve bu ztn m em leket ii b ir geziye kt srada, D ndar Bey'e bal bz T rkm enler tarafndan ldrlm esinden sonra Pampyliya, H am id lline ilhk edilm itir. Bylece Hamidoullar ndan D ndar Bey 1321'de Antalya'y zabdederek K arde i Yunus Beyi Emir tayin etm itir^ H am id Bey'in olu lyas Beyin lm nden sonra Oullarndan Yunus Bey, Antalya (Teke) dalnn kurucu su olmutur^. H am idoullar G lhisai, K orkuteli ve Antal yay aldktan sonra Teke Oullan adn alm lardr. D ndar Bey, Anadolu vlisi obanolu D em irta tarafn dan 1324'de Antalyay zabt srasnda ldrlm tr^. D ndar Bey ldrldkten sonra yl devlet yok edilmi, sonra D ndar Beyin oullan H zr ve shk Beyler ta h ta gem ilerdir^. A ntalyann 1362 - 1373 yllar arasnda K brs k ral larnn idaresinde bulunduuna d ir b ir k itb eye Antalya Mzesinde rastlanm aktadr^. l H am idoullarm dan M briziddin M ehmed ''bin Mahm ud bin Yunus tarafndan te k ra r A ntalyan n K brsllardan geri alnd hususu, Antalya Yivlv Cmiinin kas. F ikri E rten, A ntalya v m y e t i Trihi II, stanbul 1940, 82; A. Refik, a. g. m., s. 76. 20) t. H. Uzunarl, a. g. e., C. 1, s. 52; Y. ztuna, a. g. e., C. 2, s. 35. 21) S. F. Erten, a. g. e., II., s. 83. 22) t. H. Uzunarl, a. g. e., C. 1, s. 50; Y. ztuna, a. g. e., C. 2, 3. 35. S. F. Erten, a. g. e., II, s. 83. 23) S. F. Erten, a. g. e., II, s. 84.
19)

22

ps zerindeki l l ^ l Y S l l trih li . k itbeden anlalm akta dr^. Mehmed Bey'den sonra olu Osman Bey hkm dr olm utur. Osman Bey, 1392de Y ldrm Byezid tarafn dan uzaklatrlm ve Teke, Osmanl ..irliine katlm tr. 804/^402 Zilhiccesinde vuk bulan A nkara savandan sonra Antalya yine O sm anllarda kalm , Osman Bey, Os m anlIlara tbi olmu, K orkuteli'nde saltan at srm ve 1423de ldrlm , bunun zerine K orkuteli tam m en O sm anlIlara geerek liv-i Teke olm utur^. F tih ve II. Byezid devirlerinde tanzim edilen Teke Livs ta k rir ve tapu defterlerindeki kaytlara gre bu bl geye X III. asrdan itibaren ekseriyetle -o k lar'n tekil ettii Trkm en zm reler yerletirilm itir. Bu Trkm en zm reler arasnda da bz ta rik at erbbnn faliyetlerde bulunduklar grlr. B ilhassa Ahler, Yunus Beyolu H zr Bey zam annda A ntalyada mkem m el b ir tekilt k u r m ulardr. 1332de bu ehri ziyret eden bn B atuta'y da birok defa zviyelerine dvet etm ilerdir. H zr Beyden itibaren Teke - eline hkim olan Teke Beylerinin bu bl gede kurulm u olan bz zviye ve Tekkelere nin ver dikleri, vakfda bulunduklar kaytldr^. Yine Seluklular zam annda Antalya'y idre eden Teke Bei ilim, adam larn him ye ederdi. K endisinin Fen ri olu Mevln em seddine byk hrm eti vard. F tih devrine it Defter-i evkf- vilyet-i Teke den anla24) 25)

s. F. Erten, a. g. e., II. s. 61. 84.

S. F. Erten, a. g. e., II, s. 84, 90; Y. ztuna, a. g. e., C. 2, s. 35-36; A. Refik, a. g. m., s. 71. A. Refik, a. g. m., s. 70-76.

2S)

23

ldna gre Karye-i Ada, Mevln em seddin M uhamm ed el-Fenrye verilmitir^^

ibni

Daha sonra bni Fenr olarak Kaygusuz Abdal'n iirinde yer alan bu zt, l . M urad devrinde ilk O sm anli eyhlislm dr. O, 1424 - 1430 yllar arasnda E d irn ede eyhlislm lk yapm tr^. Teke Iline bal ka-yelerin byk b ir ksm nda eski Teke Belerinin veya s Be'le M ustafa elebinin ve II. M uradm vakflar vardr. H att Ka tevbiinden eyh Be zviyesine birka ev yaptrp vakfeden, II. M uradm enitesi ve Selk H tn'un beyi m erhum K araca Bedir. II. M urad zam annda Teke linin evkf defterini tu tan lar Oru Be ile Edhem Belerdir^^. Teke lli'ndeki ah tekilt F tih zam annda da mev cuttu. Teke ili birok zviyelerle dolu idi. H att Teke Bei'nin anas S ultan H tn stanoz tevbiinden, Elm al'da Seyd H zr zviyesine on m udluk j^erle be dnm ba vakfetm itir. Kez K arahisar tevbiinden Bl zviyesine de Sultan Aleddtn Selk! Keeci karyesini vakfetm itir^. O alardaki Teke llindeki balca Tekke ve zviye1er unlardr ; Antalyada Kl Yusuf (Ah Yusuf) zviyesi; Finike tevbiinde Abdal M s Tekkesi; K alkanh'da Ah Devlethn zviyesi; Gmbede eyh shk zviyesi; stanoz tevbiinde H ac B alaban ve Seyyid H zr zviyesi; Ka tevbiinde eyh Be zviyesi; K a'da eyh O rhan zviyesi^'.
27) 28) 29) 30) 31) A. Refik, a. g. m., s. 65-66. Bak ; Kaygusnz Abdaln H akiki HayaU Blm. A. Refik, a. g. s. 68-69, 70-84. A. Refik, a. g. m., s. 69. A. Refik, a. g. m., s. 70-76.

24

Y ukardan beri ksaca hlsa ;etmeye altmz Antalya ve evresi; Kaygusuz Abdaln yaad devirde, hem siys, hem ticr, hem iktisd, hem de kltrel b a km dan ok hareketliydi. Ayrca A nadolu'da X III. yz yldan itibren T rk'n ruhna uygun b ir cereyan yaylyordu. Bu tasavvuf cere yanyd. H erkes, m em leketin iinde bulunduu siys, k tisdi ve itim i karklklardan kurtulm ak iin kendile rini b ir dergha balam ak zarretini duyuyordu. Bu, in sanlara mnev b ir hu zu r veriyordu. Bu durum u hazrla yan sebebler unlard r : ,1. M slm an T rklerin Anadolu'ya yerlem elerine taham m l edemiyen H ristiyan A vrupallar, T rkleri Ana dolu'dan karm ak iin Hal seferleri dzenliyorlar ve nlerine de din adam larm alyorlard. B una kar olarak T rklerde de din ve tasavvuf ncleri Erenler, Alp - E ren ler ortaya kt. B unlar gazaya giden savalar m addeten ve m nen desteklediler. Daha sonra b ir AhSik tekilt kuruldu ki bunun o tarihlerde tasavvufun yaylm asnda byk rol olm utur. 2. H orasan'da Ahmed Yesev ile balayan tasavvuf hareketi, Anadolu'ya geldi. Bilhassa H orasan ve baka Trk yurtlarnn Mool istils altna girm esinden sonra buradaki T rkler A nadolu'da b ir snak buldulai'. M nev b ir g halinde Anadolu'ya geldiler. H orasan Erenle ri olarak isim yaptlar. Bu g akm uzun zam an devam etti. H att Kaygusuz Abdal'n eyhi Abdal Ms'mm da Hoy'dan geldii bilinm ektedir. B unlar Anadolu'ya yepyeni fikir, ahlk ve im n can ll getirdiler. Byk ehirlerde derghlar kuruldu, ka saba ve kylerde tekkeler ald, h er ta ra fta sofiler halk 25

irat etmee koyulunca deta b ir m isyon hareketiyle Ana doluda tasavvuf hzla yayld. 3. X III. ve XIV. yz yllarda A nadolu'da siys bir istikrar, salam b ir devlet otoritesi yoktu. Mool aknlar ile m em leket yam alanyor, yaklp yklyordu. Hibir yerde can ve m al gvenlii kalm am t. H erkes huzursuz du. te bu a rtla r altnda insana mnevi b ir lem in sesini duyuran, insanlar karde gren, yardm c olm aya dvel eden, Allahn m m taz b ir kulu olmay tleyen tasav vuf cereyanna sm sk sarldlar. T arikatn mnevi hava snda ve eyhlerin nfuzu altnda huzur bulm aya alt lar. A rtk tasavvuf, saray ve konaklarda, iir ve edebiyat ta b ir sanat u nsuru olurken halk arasnda da ahlk t ler eklinde yaylyordu. Bunu sultanlar da benim sem iti. Bu devirde tasavvufun asl dayana Ahlilcti. Zira, Ahlik dn - ktisdi b ir tekiltt. O, yalnz dnya deil, hem dnya hem de hireti berber yrtm eye alan b ir te kilatt. Bu esnaf ve zenaatiler birlii zam anla tasavvuf b ir renge brnd. Bektailik, Melmilik, Nakibendilik, Bayrm lik gibi mill tarik atlar hep bu tekiltdan kt"^. te b t n bu artlar neticesinde Antalya blgesi de tasavvuf akm larnn yayld b ir yer oldu. ehir, ky ve kasabalarda alan derghlar, tekkeler hepsi tslm Dininin eriat lleri iinde, m nen ve m addeten korku iin de bulunan b u insan lara b ir kurtulu kaps oluyordu. te Aliye Beinin olu Aleddin Gayb Bey de bu mnevi havaya kaplanlardan b iri oldu. Onun babasnn sarayn terkedip Abdal M sya m rd olmasyla T rk Tekke ede biyat, yeni okun ve sam m i b ir ses duydu.
32) Bak : A. Kalbakl, Trk Edebiyat, C. 1, st. 1973, 147 - 148.

26

BRNC

BLM

KAYGUSUZ ABDALIN HAYATI

Tannm vellere it m enkbnm elerin birka e idine rastlam ak m m kndr. Zira vellerin veftndan sonra hayatlar etrafndaki rivyetler azdan aza dola arak m enkabelem ekte ve b u n lar 'bilhare m e n k bn m e ad verilen eserlerde toplanm aktadr. Kaygusuz Abdal'a it m enkbnm e hlsa olarak da olsa M ehmed Fuad K prl, M uhtar Yahya Dalk Va hit Ltf Salc^ Rza Nur^, R udolf Tschudi^ ve Jakob, Hallauer* tarafndan neredilm itir. Sz konusu neirler b ir birinden pek farkl deildir.
1) M. F. Kprl, Abdal Ms, IHirk Kltr, ubat 1973, say : 124, s. 198 - 207. (Bu makale, daha nce yarm olarak Trk H alk Edebiyat Antolojisi, stanbul 1935te negredilmltlr.) M. Y. Dal, K aygusuz Abdal, stanbul 1941., s. 7 -13. V. L. Salc, Kaygusuz Abdal H akknda Etdler I - V , stan bul 1949 - 50, T rk Folklor A ragtrm alar, C. 1, s a y : 1, s. 14 - 15, say : 2, s. 31 - 32, say : 4, s. 52 - 54, say : 5, s. 74-75, say : 7, s. 102 - 103. R. Nur, K aygusuz Abdal, Gaybi Bey, Kahirede Bektai Tekyesinde B ir M anskn, T rk Bilik Revs, nu : 5, Yl ; 1935, 3. 78-90. R. Tschudi, Die Bekehrung des Kaighusuz. A us einer trkischen HeiUgenvita, In Schwelzeriscles Arschiv f r Volkskunde, Bd. 47 (1951), s. 203-207. J. Hallauer, Die Vita des brahim bin Edhem, Basel 1925, s.
20 - 21 .

2) 3)

4)

5)

6)

27

H ussi ktphanem izdeki M enkbnme; K prl, Dal ve Tschudinin verdii hlsalardan farkldr. Bu hlsalarda Kaygusuz, M sr'a kad ar gitm ekte ve geri dn m em ektedir. Bizdeki nshda ise H acc'dan dnp Abdal M s'ya kavuur. H lsalarndan anlaldna gre R. N ur'un ve V. L. Salcnm dayand nshalar da bizdekinin ayndr. Biz Kaygusuz'un menkbev hayatn anlatrken esas itibariyle elimizdeki nshaya dayandk. Yalnz eksik ksm lar iin dier n shalara ba vurduk.

7)

Elimizdeki nsha : sah. 53; l. &Sxl6, 19.5x12 cm; st. 17; yz. n est lik/rika; kt. s a n bd; c. ciltsiz. Yazm ann bandan bir, sonundan bir veya iki yaprak nok sandr. Bu bakmdan mstensiM ile istinsah tarihini bilemi yoruz. Dil hussiyetleri; elimizdeki nshann X V I -XVII. yzyla ait bir bagka nshadan kopya edildii intibam ver m ektedir. Jf6. sahifede bitm ektedir; yazmada bundan sonra Abdal Msya Ait baz rivyetler, Kaygusuzun ^Minhernwe si ve m uhtelif iirler yer almaktadr.

28

A) KAYGUSUZ ABDALIN MENKABEV HAYATI (MENKKIBNMEYE GRE)

1. Ailesi, ocukluu, tahsili ve yetim esi M enkbnm ede Kaygusuzun ilesi, doum u ve o cukluu hakknda kesin b ir bilgi yoktur. Ancak, Menkbnm edeki . . . ehl-i ta rk iinde m r f ve m ehr Dilg shlbi Kaygisuz Baba Sultn K.S.A. Aliye Sanca Beinin olu idi. Adna Gayb derlerdi ibaresinden onun Aliye Sanca Bei'nin olu ve asl adnn Gayb olduunu anlyoruz. ocukluuna it bilgileri, onun onsekiz yandaki durum u anlatlrken az ok karabiliyoruz. M enkbnm ede bu ksm y led ir: (Gayb Be) gayet kil, rif, niil, km il ve tvne idi. Onsekiz yanda onunla kim se m ukbele durub bahs idemezlerdi. Zr ok k itb lar okm d, 'ulm bi't-tam m bilrdi ve hem ziyde pehlevn idi, z6r-i bzya m lik, at zerinde, silh-orlukda, ok atm akda ve kh alm ada ve grz salmedcda ve sn oynatm akda hnerm end idi. Bu nun gibi ilerde nazri y o g-idi. Ve h er dim kendi kulla-

8)

R. Nur. a. g. m., s. 78.

29

ryla evre etrafnda olan dalar ikr iderdi. Beb- ve peleng ve kaplan ve gzi h er ne grse kurtulm azd'. Y ukardaki ifdelerden anlalyor ki Kaygusuz, o cukluunda zam annn b t n ilim lerini tahsil ettii gibi silhor lk, pehlivanlk, avclk vb. m ahretleri de en m kem mel ekilde renm i ve tam b ir be olu gibi yeti m itir.

2. Abdal M sya intisb Elimizde bulunan M enkbnm e'ye gre Gayb Be, Abdal M sya yle intisb e tm i tir: Teke li Aliye Sancak Beinin olu Gayb Be, onsekiz yanda iken, tevbilerinden b ir ksm kiilerle ava kar. Avlanrken b ir tepe zerinde Bezde, b ir h g rr. O esnda h onun nne kagelir. Gayb Be, onu grnce hem en tirkeinden b ir ok karp, kirie kor, ni an alr ve oku atar. K iriden kan ok, hnun sol koltu;unun altna saplanr, fakat h yklmaz, srayp kaar. Gayb Be de ardna der. h'dan durm adan kan akar, Gayb Be de onun kana bakar. Cidd b ir ekilde onun zerine a t srer. Dalar, vdiler geip nihyet b ir sahraya inerler.

9)

R. Nur, a. g. m., 78.

30

Yaral h byk b ir sitne kapsndan ieri girer. Gayb de arkasndan dergha girerek dervilere geyii so rar. Meer o sahradaki bu dergh, velyet erenlerinden Seyyid Abdal M s S ultan'a itm i. Abdal Ms, burada byk b ir sitne yaptrm . Onun hizm etinde pek ok kiiler varm . Yanma gelenler m utlaka m rd ve m uhib olup kalrlarm . Pek ok dervii varm . Hepsi Adbal M s'ya lyk vehile hizm et ederlerm i. O n a balym lar. te geyiin ve Gayb Be'in girdikleri dergh bu idi.
10) Abdal Ms Tekkesi halifelerinden Halil Zeybek ve Akaini Ky skinleinden H<san TanaldoM bu hadiyesi yle tesbit ettim : Teke li Aliye Sancak Beinin Gayb isminde bir olu vard. S - lif yalanma gelince gnden gne sararp sol m aya balyor. Babas ocuunun bu durumuna ok tl yor. Arkadalarna <Bu ocuk neden byle saranp soluyor diye sorduruyor. Arkadalar Gayb Bee soruyorlar : Sana ne oluyor, sevdal msn yo k sa f Gayb ce vap veriyor. Hayr arkadalar sevdal deilim, yalnz benim iimde bir a k var ki, ne olduunu ben de bilemedim.- B ir gn Gayb, babasndan isiin alr, atna binip avlan m ak zere yanm a yiyecek ve birka kii alarak Alanyadan yola kar. M anavgat - S erik - A k su - A k n ik Kprsnden geerek A ntalyaya; oradan da Kepezba - Yenice - B a ru ttu gzerghndan Glcke gelince tepenin banda bir geyik grr. Gayb : H a . . . benim aradm av bu diye attan inip bir ok atyor. Ok, geyiin n sol koltuuna saplanyor. Tutacak oluyor, bir yaklayor, bir uzaklayor. Bylece Stk Korkud-eli - Yokom an Beli - Beyis Ovas - k z Gz - SabancaElm al B o yla n -D d en K y Yassr Ky gzerghndan Tekke Kyne, T ekkenin Gib kapsna kadar geyii izliyor; fa k a t orada geyik T ekkenin iine giriyor. Geyiin ieri gir diini gren Gayb : Benim avm buraya girdi, bana msade edin ieri girip avm alaym- diyor.

31

Derviler Gayb Beg'i grp karladlar ve atnn dizginini tu t u p : Buyurun, ziyrete geldnz ise aa inn de diler. Gayb B e g : B uraya oklanm b ir h geldi, o benm ikrum dur, nice old, onu bana virn dedi. Derviler de : B uraya byle b ir h gelmedi ve biz grmedk dediler. Gayb B e : H derviler yalan syler mi, niina in k r idersnz? Ben hyu kend gzmle grdm , buraya gelp ier girdi dedi. Derviler bu szler karsnda hayret e ttile r : Bizm haberim z yok, bilmiyoruz dediler. Begzde, bu durum karsnda hayli m ell ve perin oldu. Bir mv.ddet yle kald, Aceb bu h nice oldu, nereye gitdi.? B unlardan gayri kim nle sylesek diye dnr ken, derviler, dergha doru dnp : Sultnum! 'Aliye Sanca Begl ogl Gayb buraya gelb bizden ik r taleb ider, dediler. Bu esnada, zten durum u ieriden dinleyen Sultan : Onu benm katum a getrn, gelsn ben ona cevb vireym dedi. Derviler Gayb Bee : Siz, erenler gelsn diye buyurdlar. H em ziyret klasun, hem de kifyetl cevb alasun dediler. Gayb Be de. S ultan'n b u hitbn iitdi ve hem en atn dan aa inerek Nola varalum , o m brek cem lni g rd m , ellerini bs db, hk-i pyne 3izmzi srelm dedi. eri m eydana girdi, S ultan grd, hem en eilerek selm verdi, ileri yryp elini pt, alnn yere koyup, hak-i pyine yzn srd. Daha sonra geri ekilib, kar snda el kavuturarak ayakta durdu. Seyyid Abdal Ms hazretleri, onun selmn izzetle a l d : 32

 Ho gednz oum, saf geldnz, kadem getrdnz. Gnln, dilegn nedr, dile bizden, yle idelm bileln dedi. Gayb Ba, keyfiyet-i hli beyn etti. Vkay olduu gibi anlatt. Sultan : O h, neden senn ikrun old? diye sordu. Gayb B e : Sultnum.' Ben om ok le vurdum, zerine at srp hayli kodum. ok menzil ald, yoruld, g le bu raya geldi cevbn verdi. Sultan : O ok grnce bilr misin? diye sordu. Gayb B e: Bilrem, Sultnum! dedi. Abdal M s :

Bak imdi, gr okum dedi. Kendi m brek ko lunu yukar kaldrd. K oltuunun altnda sapl bulunan oku gsterdi, Gayb Be, bakp grd ki, att ok, Sultan Abdal Msnm koltuuna saplanm duruyor. Meer bu geyik sretinde grnen, bu sitnenin eyhi Abdal Ms Sultan imi. Bezde, bu durum u grnce ok pim n oldu, utand; b ir vakit korku ve heyecnndan kendine gelemedi. Kendine gelince hem en Sultan'm elini pp, ayama ba koydu, zr diledi, tazarr ve niyz eyledi. Abdal Ms da koltuunun altndaki oku karp, Gayb Bein nne koydu ve yle dedi : Derghumuzda tizr ehline lutf u hsn kapus her zamn aukdur. Biz getk suundan, br dahi byle etmeyesn, her grdn cna ok atmayasun. Bezde pim nlk duydu. Akl bana gelince Abdal M snm hiz m etine alnm as iin tazarr ve niyzde bulundu ;
11) Bilirim Sultanm! nk o kta Aliye S an cat Beinin nigam vardr dedi. (H aan Tanal, Akalni K y/Elm al).

33

 Sultnn! Ben^enzi hizmetnze lyk grp, oullua kabl eyleyn. Allahm kudretiyle hizmetnze idelm. Sultan yle karlk verdi : Olum! Bu erey/ler yolma gitmeklige mutlak mcerredlik gerekdr. Son^uu dnmeyp sonra pemn olmakdan tek durmak ygsgdr. Zr kim bu yol, ince, sarp bir yoldur ve bu yolun qerd bels, mihnet cefs bol dur ve bu tarka giren kdir oldug denl elden gelen ii men'itmeye. Halkda^ kendsine her ne cef gelrse sabreyleye ve cnib-i H^kk'dan ne bel nzil olrsa ken dsine ganimet bile, fe<^d klmaya, incinb m ell ve mahzn olmaya. Hakk ';j" el Hazretinn, her ide bir hikmeti vardur. Mesel dny ve hiret. Cehennem ve Cennet, gce ve gndz, ^ ve yaz, gm d, alamak ve glmek, tag ve sahr, yoku ve ini hep birbirinin mukbilidr. Senn pederU^t bir (Sancak Begi) dr, O sana riyzt ekmee rz vitv^ez. Var imdi pedernden iczet al, ondan sonra bizm jtatumuza gel. Gnlne de dan ki, sonra peimn olmayasmi- Bezde : Sultnu m ! Betiim Pederm sizsnz. Burada kaldguma rz ohnazsat^uz, ben gayri yire gitmem ve bu sitneyi terk itmem. jglmek var, gitmek ve dnmek yok, dedi. Bu mverecl^n sonra Abdal Ms, b ir halfe sine b u )o rd u : Gayb Begn 1/auu tr idn. Bu em ir ze rine, onu ta rik at usulr^^e tra ettiler, tac ve h rk a giy dirdiler, beline kem er bjiladlar. Daha sonra sitne-i sadetde yer gsterip, b jf posta o tu rttu lar. Gayb Be de bu post zerine kp ik^j diz zerine, erkn zre oturdu. F ahr libsn kabul edip^ dnydan el etek ekti, h er eydan uzak kalp H akka ^^^vekkl kld'^
12) Menhibnme, AG n^yas, s. 2 - 5 .

34

Menkbnmede bundan sonra Gayb Begin babas nn Teke Begine Abdal Msy ikyet etmesi; Teke Beginin Abdal Msy cezalandrm ak zere harekete ge mesi ve lm an la tlm a k ta d r: Bezdenin yannda bulunan refkatlar, hnun arkasndan yalnz bana giden Gayb Beg'i kaybetm iler di. D alan, ovalan, sahralar tam m iyle aradklar halde onu bulam am lard. N ihyet hizm etkrlardan b iri kan izini takiben sitne-i sadete geldi. K apdan ieri bakd. G rd ki, Bezde buradadr. Hemen dier yol arkada larna durum u haber v e r d i: Gayb Begi burada buldum, geln, dedi. Bunun zerine ne kadar atl varsa hepsi sitneye geldiler. Atla rndan inip, sitne kapsndan m eydna girdiler. O rada Bezdeyi grdler. Bezde, atndan ve donundan fergat etm i, b ir post zerinde oturuyordu. Selm verip du rum u Gayb Beden sordular. Gayb Be de, vkay ol duu gibi anlatt. M aiyetinin teredddn izle m aksa dyla : Bundan sonra benm babam Abdl Ms Sultndur. Siz bana dahi idemezsnz. Hemen at ve tumanumu alup benden frig olun! dedi. Btmun zerine miyeti de bu em re uyarak atn ve elbiselerini alp, babas katna, 'Aliye Sanca Begi nezdinde geldiler. Bevvblar, Gayb Bein atm ve elbiselerini grp kendisini greme yince ardlar. Gayb Beg avdan igeri (dnmedi, gib old, hi g rnmez. Nerede ve ne hlde oldugm bilmeyz dediler. Zaten m erak iinde bulunan Aliye Sanca Bei bu ko num alar ieriden duydu. Akl bandan gitti. Bu esnada k u llan bana geldi. D urum u tafsiltyla onlardan sordu. 35

 Hani olum Gayb nice old? Siznle berber gitm idi, neylednz? dedi, onlar da Bezadenin du rum unu grdkleri ve Gayb'den duyduklar ekliyle b a basna anlattlar. 'Al'iye Sanca Begi, olu Gaybnin b ir dervi olup, Abdal M s Tekkesinde kaldn iitince cieri j^and, acs tepesine kt. Hemen yerini yurdunu brakp, olu nun kurtarlm as iin ricda bulunm ak zere Teke Beinin huzuruna geldi. Selm verdi, yzn yerlere srd, alad. Abdal Ms hazretlerinden ikyette b u lu n d u : B ir 'k dnyy tutd. Drt-be yz adbal var. Benm olunu dahi efsnlar idb alakoymu! Bana meded eyle! Tut, onun hakkndan ge! Bu yanm yregiune bir su serpp bana dermn eyle, yok drsen helk oluram, halk inde vakrum, nmus u iarum kalmad. Her ne idersen becd tut dedi. Meer o esnda Teke Beinin yannda m ehr b ir kim se vard. Ad Klal s idi. Bu, b ah d r b ir kiiydi. Teke Bei, nerede b ir cenk olsa, dim a onu gnderirdi. Zir onun beceremedii i yoktu. H ibir kim senin b itire medii ii bu b itirird i. Kaf Da bile tolsa giderdi. H ibir kimse ona kar durup savaamazd. Civnmerd idi. Teke Beinin en ok gvendii itim at ettii b ir kiiydi. Teke Bei, Abdal M s'y getirm esi iin en ok g vendii Klal s'y katm a ard ve yle d e d i: Var, o Abdl bana tut getr, nice kiidr greym, andan haber sorayum dedi. Bu em ri m teakip Klagh s, el ba stne koyup Saray kapsndan kt, he men atn eerleyip zerine bindi ve s ratle at kotura rak Abdal Ms sitnesine geldi. eri girdi. D erviler onu grnce, hrm etle karladlar, atnn 'bam t u t u p ; 36

 Aa in de, atum bagluyalum dediler. Bunun zerine Klal s : Ben aa inmem, bana tiz haber virn, Abdl Ms Sultn sizlin hanginzdr? Ana sylesn gelsn, benmle Teke Begine gidelm dedi. D erv iler: Sultn seccdesinde oturup halfeleri ile sohbet ider. Sen dahi szn var ise ier meydna gir, mbrek elni p,, sonra ne hcetn var ise huzrunda arz eyle, dilegni dile dediler. Klal s : Syleyn gelsn! Bana zahmet virmesn, atumdan aa inmem dedi. Sultan, bu karlkl konum alar nid k ld ; ben

iitti ve hem en

Sana kim dirler ve adm nedr.^. K la l: Bana Klal s dirler diye cevap verdi. Sultan; Hemen edebnle geri dn, geldigin yola git, biz senn didign dem degilz dedi. Klal sya bu szler pek ho gelmedi. H iddetlendi. H em en atndan aa inip, ieri girerek, S ultn' tu tu p zorla dar karm ak ve Teke Bei'ne gtrm ek istedi. Sa ayan zengiden kard, fakat sol aya zenginin iinde kald. karm ak iin u rarken, aya ile atn karnna tekm e vurunca at rkp durduu yerden hzla uzaklat. D urdurm ak m m kn ol mad. At, kapdan dar kp, yle kouyordu ki, ne at durdurabiliyor, ne de ayan kurtarabiliyordu. nk at, yel gibi uuyordu. Klal s da atn arkasndan srnp gidiyordu. Bylece at. Teke line kadar bu minval zre vard, Klal s ise, tatan taa, yerden yere arpla arpla, pre pre oldu, ba kol dalp ancak zengide takl b ir budu kald. K ardan grdler ki. Klal Is a nn at kap gelir, nihyet at b u haliyle menziline geldi. Ama ze 37

rinde kim se yoktu. Bu ne hald ir diye ileri v ardlar ve at tutup grdler ki, atn sol zengisine aslm b ir insan budu var, baka hi nesne yok. At ise, kom aktan kan tere batm t. Klal s'nm ba, kolu, gvdesi gitmi, yalnz b ir budu zengide asl kalm t. Bu hli hemen Teke Beine bildirdiler. Bunun zerine Teke Begi m ell ve perin olup ok hiddetlendi. Zira Klal s. Teke Beginin hem gveni lir b ir m aslahatgzr, hem de kym etli b ir cengveriydi. Durum u etrafna sordu. Herkes ayr ayr tahm in yrtt. Teke Bei, daha fazla gazapland ve b t n adam larn yanna ararak u em ri v e r d i: Askerler atlaruna binsnler, filn yire zm bir te yaksunlar, o mnfg tede yakayum, tem ideym dedi. Aliye Sanca Bei ve b tn askerleri arka sna svr olup alemler, sancaklar kaldrlp, davul ve zurna alnp, m unzam svrler halinde durdular. Be bu yurdu : ncler nde gidecek tei yakacaksnuz. dl Ms yanacak; biz de arkadan geliyoruz dedi Ab-

Bu durum Abdl M s hazretlerine nceden m lm oldu. O turduu yerden Y Allh! diye b ir n ra vurdu. Bu ses zerine drt-'be yz m ridiyle beraber Abdal Ms sem ede ede Teke Beine kar yrm ee balad. sitn enin batsnda yksek b ir da vard Abdl Ms ve m rdlerinin sem etm esi esnasnda bu da da hem en on larn ardnca yrd. Sultan, dan yrdn grnce, ona bakp m brek eliyle iret edip Dur Daum dur! dedi ve da durdu. Daha sonra Abdal Ms ile ta ve aalar ca gelip Sultan'm ardnca Teke Beine doru yrdler. Dur Danda ne k ad ar aa - ta varsa hepsi halka olup Abdal Ms ile sem girdiler. Sultan ve m38

rdleri sem ederek atein iine doru yrdler ve atei tam am en m ahvedip sndrdler. Teke Begi, askeri ile gelirken bu durum u grnce a t a l D e r b e n d'ine doru yrd. Askeri de onun ardm ca geldiler. Beri ta ra ftan Abdal Ms, halifeleri ve dervileri ile sem ederek atei tam m iyle sndrdkten sonra Tekke'ye doru yrdler. Yolda gelirken, dadan bir- Kara Canavarn gelmekte olduunu grdler. Yaklam ca, Sultan onu grd ve te Teke Beinn rh dedi. Tekkeye odun getiren B a l t a s G e d i k admda b ir dervi vard. Bu dervi baltasyla o canavar vurup ldrd. Bu esnada Teke Bei de at zerinden dp l m ve askerleri d rt b ir yana giderek dalmt*. Menkbnme'nin bundan sonraki ksm nda Gayb Bein babasnn olunu kendi rzsyla Abdal M s'ya teslim edii an la tlm a k ta d r: Teke Bei'nin lm ve askerlerinin dalmasn biz zat gren Aliye Sanca Bei, bildi ki Sultan Abdal Ms, velyet ve kerm et shibidir. Bu ilere biraz da kendisinin sebep olduunu dnen Sancak Bei pim an oldu. Tevbe ve istifr eyliyerek Varub o er ile bulualum, mbrek elni pp, ayaklarna yz srp, zr dileyp kendsine tbi olalum diye dnd. B ir m ddet sonra, Aliye Sanc Bei, yz adam yla birlikte, Aliye'den kalkp, Abdal Ms Sultan'm sitnesi'ne m teveccih hareket etti. te yandan Abdal Ms halfeleriyle sohbet etmek, teydi. Ban kaldrp yle s y led i: Filn mahalde iki pnar kd. Birinden bal ve birinden de yag revn olup akdi. O pmarlirdan bal-yag
13)
Menkibnme, AG nshas, s. 5 - 10.

39

alp mutfakda bir yire doldurun. Bizim Gaybnn babas Aliye Sanca Begi, kendsine tbi' yz adamyla gelp bizmle mlkat olmaa azm kld. Erte bir gn gelrler. O nlan ziyfet idb konaklk eyliyelm. Dervi ler S ultann dedii yere vardlar. G rdler ki iki byk p n ar km, birinden bal, dierinden de ya- sfi akm ak tadr. Derviler bundan gn gece tayp m utfa doldurdular. Bu pn arlard an bu nim etler gn gece akt. Duyan herkes gelip bu pnarlardan bal, ya aldlar. K aplarm doldurdular. D rdnc gn olunca Abdal Ms Sultan imdiden sonra pnarlardan su aksun! dedi, H alifeler ve derviler Sultanum, bu pnarlar koyun, tkymete dein byle bal yag aksun, nice kimseler faydalansunlar, size hayr du klsunlar ve hem sizin ydigarmuz olsun dediler. Sultan Abdal Ms, Didignz olur, Lkin mr cnibinden demler gelrler, bizden sonra zerlerine nzr olurlar, ok m cdele olur, fukarya virmezler dedi. Sultan'n dedii gibi, drdnc gn vardlar grdler ki, o pnarlardan bal ya yerine su akar. Buna binen bu p n arlara Bal ve Ya emeleri derler. Bu taraftan Aliye Sanca Bei yz adamyla sitne kapsna geldiler. A tlarndan aa indiler. Sultan'dan destr alp ieri girdiler. S ultann m brek ce m lini grdler. Ellerini pp ayaklarna yz srdler. H er biri, (nce S ultan'dan zr dilediler ve Kem bizden, kerem erenlerden; bizm ekskligmze kalmyasmuz dediler. Sultan, onlarn zrlerini kabul edip, Dergahumuzda i'tizar sahiblerine lutf u ihsn kapulan aukdur. Ho geldnz, saf geldnz diyerek h er birine yer gs terdi. 40

Aliye Bei, m aiyeti ile birlikte, sitne m isafirhnesinde gn gece konaklad. Ev shipleri bunlara byk ziyfetlerde bulundu, derviler de hizm et ettiler. Gayb Be dahi babasyla grt. B abas onun iki gzlerinden pp nvzi eyledi v e : Olum, fahrim mezd olsm! Akluna fikrne k urbn olaym. Bu fn dnyda kil o d u r kim b ir mrd eteine yapa, salihler-veller grhuna kana, hiretde dahi onlar ile h ar ola dedi. Al'iye Sanca Bei, bu szleri syledikten sonra olu Gaybiyi h tr u saf hsn rz ile Abdal Ms Sul tan hazretlerine teslim edip, onun terbiyesine brakt. Da ha sonra Sultan Abdal M sdan d estu r alp vedlat. Bu vedlam a esnsnda Gayb Be, Abdal M sya intisab nn babas tarafndan da hsn rz ile husl bulduunu grm ekten mtevellid, m em nniyetle babasnn elini pe rek son oulluk vazife ve hrm etini gsterdi. Gayb Be, sitnede kald*'. 3. Mahls Al Gayb Bein K a y g u s u z m ahlsm al Menkbnm ede yle a n la tlm a k ta d r: Gayb, bundan sonra bezdelii tam am en terk ve m add hayatn lyiinden fergatla, dervilii ihtiyar etm i, zahir lem in kayt ve alikinden nefsini tecrd et m itir. B undan sonra Abdal Ms Sultan, snnet nazariyle Gaybnin yzne bak t ve :
14) M enhibnm e, A G nshas, s. 10-12.

41

 Gayb, kaygudan reh buldun, imdiden sonra K a y g u s u z oldun dedi. Gayb yzn yere koyup m eskenet gsterdi. Sultan bu szleriyle Bezde'nin ismi ni K a y g u s u z diye syledi. B undan itibaren Gayb Bein ad K a y g u s u z oldu^ 4. eyhinden czetnm e Almas Rivyet bu cihetledir ki Kaygusuz, Abdal Ms sitnesinde krk yl hizmet eyledi. Nasibini ald. Menzil ve m ertib shibi oldu. H acca gitmee niyetlendi. Aadaki iiri okuyarak Abdal M sdan iczet istedi : Cnm (Prm) yolma kurbn iderem ben Belrsiz olcak'^ cn u cihm niderem ben eyen lillh benm gybetme kl salan Hercj yze glici yn niderem ben Hayvn deme zencr yular dahi dayanmaz Ehl-i tarki bin^ nefesde yederem ben Hsnn cemln greli geldm imna Muhammedyem bu dne ikrr iderem ben Hl diliyle iczet ister Kaygusuz Abdl hum ass klkuum ud giderem ben Bunun zerine Abdal M s Bana divit ve kalemi getrn diye em retti. Derviler istenilenleri getirip ha zr eylediler. Sultan, kalemi kd alp Kaygusuz'a bir c z e t n m e yazd. czetnm e aynen yledir ; :
15) 16) 17) 18) 19) Menkbnmej AG nshas, s. 12. Olunca M. Y. DaU, a. g. e., s. 20de yek. Menktbnme, AG nshas, s. 13de a.g.e., s. 20de hsan Kl. M enktinm e, AG nshas, s. 12-13.

kal;

M. Y. Dah,

42

Bismillhir-Rahmni'r-Rahm!
Elhamd lillhiI-lez caale kulbel-rifne il hirihi. Her ne kim vardur cevb iinde mastr kldu. Dahi buyurd kim biziim ile mhede klmak murd eyleyen Kaygusuza nazar eylesn. Ve bizden hayr du iltims ey leyen Kaygusuzdan alsun. Saf nazarn ve himmetin rec ve niyz klsun ve her ne diyra ki azm idb (varsa) gerekdr ki, ol vilyetn erbb ayn ve ekbir ve erf ve agniy ve fukar, her kim olsa, mezbr Kaygusuzun zerinde bir vehile nazar- inyet ve merhamet ve efkat diri buyurmayalar. Bu cnibn riyet htnn ana 'izzet ve hrmet klalar. Anm kadem-i kudmn kendlere minnet-i azmile raiyyet hileler; ddrlanyla mer ref olup saf-nazar himmetiyle mugtenim olalar; ve ana olan riyet ve himyet mahz bu cnibe olm gibidr, yle hileler. Bk ne ola ki malm- sadet olmaya ves-selm. Kaygusuz Abdal icteznmeyi ald, eref-i dest bts kld. Tazarru ve n3^z edip m eskenet gsterdi. M aka m na geldi, k arar eyledi. evk ve m uhabbetinden ona bir susuzluk n z oldu. B ir kekl iine b ir m ik tar yourt koyduktan sonra zerine su katarak ayran yapar ve E ren lerin yazp verdii iczetnmeyi ufak p aralar halinde ekmek lokm as gibi ayrann iine doryarak ier. Zira, bu iczetnmeyi en iyi b ir ekilde yemek suretiyle kalbin de saklayabileceini gnlnden geirmiti. Bu hli gren derviler taaccp edip, durum u hem en Abdal Ms Sul ta n a ha:ber verdiler. Sultnum, bir divneye, bunca zah met ekb mbrek elnzle iczetnme yazup verdinz, o bunun kadr kymetni bilm>eyb yourt iine dograyxb yidi diye ikyette bulunurlar. Abdal Ms
20) M enkhnm e, A G nshas, s. 13.

43

Sultan bu haberi iitince sdece tebessm ed er ve Bana Kaygusuz agrun, haber sorayum nin byle eykml? der. Kaygusuz'a hab er verilir ve hem en Kaygusuz, Abdal M snn huzuruna gelir. Abdal Ms, Kaygusuz Abdala so ra r: Nin byle eyledn? Kaygusuz zr niyz eyliyerek yle cevap v e r ir : Sultnum, sizn ydigrunuzu saklamaa hi bundan daha ma'kl bir yir bulamadun. Kend kalbmde saklayan. Bu cevap S ultanm ok houna gitti ve yle dedi: Baka kimseler darudan syler, sen ilinden syleyesn. O saat Kaygusuzun gz gnl ald ve sylemee balad. B undan sonra Kaygusuz'un m n de nizine dalp syledii h er sz b ir kitap oldu, rifler yazdlar ve onun m nsn bildiler, chiller bihneyip a akaldlar^*. 5. Msr'a Gidii B ir akam vakti, halifeler ve dervilerin hepsi mey dana gelip, menzil4 m ertib zre yerlerini alp, seccdeleri zerinde oturdular. Abdal M s ise sadr- lda oturm utu. eralar yakp glbanklar sylediler. Bu es nada Kaygusuz Abdal, oturduu yerden kalkarak eyhine doru yneldi. E renler karsnda m eskenet gsterip, y zn yere koydu, gitm ek zere izin istedi. Bu hal, Sul tan a m a'lum oldu. E trafna b ak t veBizm Kaygusuza kim yolda ola? diye sordu. Hemen krk nefer ayaa kalkarak Kaygusuzun yannda yerlerini aldlar. Abdal Ms da du-y gbank edip onlara uurlar diledi.
21) Menkbnme, AG nshas, s. 12-14.

44

Sabahleyin b ir koyun k urban ettiler. Sji edip onu krm z bryn kebab eklinde piirdiler. B irka ekmek ile bryn Kaygusuz'a verdiler. Kaygusuz Abdal ve dervileri sabah nam azn ed ettikten sonra azklarn alp yola ktlar. B ir menzile vardlar. K onakladklar yerin etrafn d a bag-bahe, sebze ve meyveler vard. O rada ay n ca ulu b ir kavak aac b it mi idi. Y anndan da ulu b ir su akard. Bu su, Abdal M snn derghna giderdi. Kaygusuz oraya gelince biraz dinlendi. Sofray ap iinde bulunan kebab krk nefere taksim ederek datt. Yediler, krettiler, ellerini yudular, daha sonra sohbete baladlar. Bu rad a Kaygusuz, bam kaldrp kavak aa cna b ak t v e : B u nr acib ulu m r degl m idir, ne ho yirde bitm i, bl-blend olm dedi. Esasnda ona Zergerdn Kavak aac derlerdi. Kaygusuz S ultan da onun gerekten b ir kavak aac olduunu biliyordu, yanndaki leri im tihan maksadiyle byle sylyordu. D erv iler: Sultnum , bu nr degl, kavak agacdur diye cevap verdiler. Bunun zerine Kaygusuz Ben om m r aac sandum dedi. Hi konu m adan hem en sitneye geri dnd. Derviler, Kaygu suzun geri geliini grdler ve 'Acaba nin gitmedi dediler. Durum, Abdal Ms S ultan'a m alm olm utu. Kaygusuzun yoldalar ona tam olarak tbi olm am lard. O gn yine akam oldu. Yine det zere eralar yakld. Kaygusuz, yine kapya vard. Yzn yere koydu. det zere yerine geti. Abdal M s S u ltan n Bu def'a evvelki 45

yoldalar otursun vg gaynlan kalkup Kaygusuzun yan na varub dursunlar em ri ve ireti mucibince krk ne fer kalkp Kaygusuz'un yanm da durdular. sitne'de be yz nefer bulunm aktayd. Geri dnenler h atalarn ancak orada anladlar, pim n oldular v e : Bilmedk, muvafakat klmaduk, yek-dil, yekcihet olmaduk, cmle bir dilden sylemek gereg idi. im diden sonra ne fayda, peimnlk fayda itmez dediler. Yine s^bah olunca b ir koyun k urban edildi. Bryn kbap yaplarak piirildi. B ir ka ekm ek ile sofraya ko nup Kaygusuza verildi. Kaygusuz Abdal, Abdal M s'nm elini pp, bk halife ve dervilerle vedalap sitne' den ayrld. Yine ayn kavak aacnn dibine gelip konak ladlar. Yemekten sonra Kaygusuz Sultan ban kald rp : Yrenler ne ho mr bu ulu nr dedi. Bu hlin ne olduunu tevbileri bildiler. Blbl kuu gibi hepsi b ir dilden t p : Sultnum bel, gzel mrdur/ dediler. O za m an Kaygusuz Sultan dahi bildi ki, bu yoldalar kendi sine tabidirler. Hepsi yek-dil, yek-cihet olup biribirine m uvfakat eylediler. Bu szler zerine Kaygusuzun gn l bo oldu ve : Bu nrdan bize birinz meyve getrse, ta'm stne om tenvl eylesek dedi. lerinden biri hemen kalkp, eteini beline sokup kavak aacnn zerine kt; b ir dal skca tutu p silkeleyiverdi. Kudret-i Hdnn evliylara bahettii velyet zhir oldu ve kavak aacndan krm z krm z elm alar dkld. Kavak aacndan den elm alarn birou b u suyun iine dp yuvarlana 5ovarlana sitne'ye doru akp gitti. 46

Abdal Ms Sultan, sitnesi'ndeki vahdethnesi tide \oturuyordu. Hemen halifelerine b u y u rd u : Bizm Kaygusuzun velyet elmalar su ile akup gelr, tz tutun, biz de tenvl idelm. H alifeler ve der viler E renlerin nu tkunu iidince her biri s ratle dar ktlar. Akar suya baktlar. G rdler ki krm z krm z elm alar su iinde yzerler. H er bini beer on ar elm a tu tu p Sultan'a getirdiler, tenvl eylediler, ilk b ah ar gn leri idi. Meyve mevsimi deildi. B unu grp iidenler hayretler iinde kaldlar. Kaygusuz Abdal ise, elm alar yedikten sonra b tn yoldalaryla beraber M sr d iy n n a doru yola ktlar^. M sr'a gelince nce vilyetin durum unu sorup za m ann M sr padiahnn b ir gznn kr olduunu rendiler. Bunun zerine Kaygusuz b ir gzn pam uk ile kapatt. K rk yolda da yle yaptlar. Dimyad kasabasn dan gem ilere binip N i 1 nehri zerindeki B u l a k iskelesine geldiler. G em ilerden dar ktlar. Kaygusuz Baba Sultan, b ir m erkebe bindi. Yann daki k rk neferde her biri tennre-p 'uryn pa-brehne dayak omuzlarnda olup turna katar (gibi) dizildiler^l H epsinin b irer gzlerinde pam uk sarl olduu halde, K al'a yolundan M sr ehrine geldiler. O esnda b ir Hoife de M srdan kp Bulak iskelesine gelirken, tu rn a k a ta n gibi dizilmi, b irer gzleri pam ukla kapal, yalnayak krk dervii grd. Hepsi H cib'in nnden
22) M sra kadar ki yolculuk hakknda, Metkbnmede Bu babda sz oktur. Eer Msra gelinceye kadar vki olan hl zikr olunsa gayet mfassal olur. Bri maksda varalum denmektedir. M enkbnme, AG nshas s. 18. stlerinde tennre, ryan, ayaklar plak, omuzlarnda dayak tu rn a k a ta n gibi dizildiler.

23)

47

getii halde ne yzne b ak tlar ne .de selm verdiler. H er birisi kendi lenninde geip gittiler. Ancak en sonda b ir m erkebe binm i Kaykusuz Sultan geldi, selm 'verdi. Hoip selm a lp : Lutf ihsn eyle, sana b ir su lm var, mklmi hallet bana cevb vir dedi. B aba Kaygusuz: Buyur oguI, mkilin sul eyle. se sana cevb virelm dedi. Hcib : Ne diyrdan gelrsnz? R aygusuz: diye Aklunuz irer sordu. Baba

Teke Vilyetinden, Abdl Ms Sultn sitnesi'nden cevbm verdi. Hcib : Pes m aIm, krk nefer fl-cmle sana tbidr. Bu yol kenrmda durdum. Bunlarm cmlesi hep nm den gedi, hi biri selm virmedi. Sebebi nedr? dye devam etti. Baba Kaygusuz : Bizm 'detmz budur ki biz selm nevbetle virirz. Onlarun cmlesi nevbetlerini savdlar. Nevbet bugn benmdr. Onun in sana selm virmediler biz selm virdk dedi. Hcib : Bir mkilm dahi kald, lutfeyle bana onm da mansn beyn eyle.^> deyince K aygusuz : Nedr mkiln syle dedi. Hcib : Bu denl m lan nereden topladm, hepsinn bir gzinde pamuk var, sen de br gzine pmuk koymusun, sebebi nedr, bu diyra nin geldnz? diye sordu. Baba Kaygusuz yle cevb v e r d i: Bizm bu diyra gelmekden murdumuz Hacc itmek ve Kabetullah tarafna gitmekdr. Bu diyr- Msr 48

k Ysuf Peygamber tahtdur, ziyret idb, br mkdr teferrc itmek nyyet eyledk. Gzlermze anun in pamuk koyduk k, zhr gzmzi yumup, btm gz mz! amzdr. Cmle dnymn metmdan geb 'k u muhabbet erbetini dost elinden mz. Hcib bunlar dinledikten sonra geri dnp Pdi hn huzruna geldi. P d i h : Nin tiz geldn? diye h ab er sordu. Hcib : Sultanum, br kimseye rast geldm. Yannca krk nefer demi var. Cm!e hep b ire r gzlerine pamuk balamlar. Sordum, Teke Semcagndan Abdl Ms Sultn Derghndan gelrz diye cevab virdiler dedi. Padiah ve vezirler bu haberi iitince taaccb ettiler. Bir birlerine bakarak : O kii y ok kll ve rfdr, yhud gyetle ndn ve clildr. Om imtihan itmek gerekdr. Eer o kii bir kl ve dn ise merref olalum; chil ise hak kndan gelelm dediler. O rada hazr bulunanlarn her biri b ir fikir beyn etti. Daha sonra vezir yle d e d i: Sultnum, o kimseleri agrtalum. Selm ve ke lmdan sonra enigrler kendlerine yimek getrsnler, krk tne kuk yondursunlar, her brinn saplar er kartan ziyde olsm. Eger o kuklarm yukan bamdan tutup yrler ve krni iderlerse anlalur ki her bri rif, kmil ve kldr. Eger yiyemezler ve arup birbirlerine bakarlarsa cmlesi chldr; nice bilrsenz yle yaparsmuz. Vezirin bu sz m akl grld. M sr Pdih h er eyi hazrlattktan sonra, Kaygusuz Sultan dvet iin adam gnderdi. K aygusuz: 49

 Davete icbet lzmdur. Varalum ol Pdihm mbrek cemlini grelm, hk-i pyine yz srelm dedi. Pdihn sarayna vardlar, ieri girdiler. Taht ze rinde o tu ran Sultam grdler, eilip selm verdiler. P dih bunlar grnce selm lanm ald v e : Ho geldnz, saf geldinz, kademler getrdnz dedi. Daha sonra yemee oturdular. enigrler yem ekleri ve sap uzun kak lan getirdiler, im tih an me rak eden bt n lim ler, slihler, bidler, zhidler ve M sr begleri de hazr bulunuyorlard. B unlar k ak lan g rnce ardlar. Ellerine aldlar, yukar bandan tutup kaklar yemekle doldurdular. K aldrp azlarna g trm ek istediler, fakat b ir t rl azlarna gtrem iyor lar, ancak kulaklarna doru gtrebiliyorlard. Buna b ir are bulam ayan lim ler, slihler ve em irler sofradan kalktlar, sra Kaygusuz ve yoldalanna geldi. Yirmisi sofrann b ir tarafna, yirm isi .de dier tarafn a karlkl oturdular. K aklarn ellerine aldlar. Bandan tutup doldurdular. Kaygusuz Baba, hem en karsnda olan yol dana balm dolusu gibi sunuverdi. Dierleri de ayn eyi yapp karsnda bulunanlara yemei yedirdiler. Ye m ekten sonra eker erbeti iildi ve sze baland. Pdi h K aygusuz'a: Gzlernze nin pamuk koydunuz? diye sor du. Kaygusuz Baba yle cevap v e rd i: Sultnum, bizm detmze gre hangi belde ye vanrsak o vilyetn pdihna uyaruz. imdi sizn taht- hkmetnzde olduumuza gre size tbi olu ruz. Sye-i devletnzde bir ka gn bu Ysuf Peygam ber tahtm ziyret eylemek murdmz idi. Siz bu dny ya bir gzle bakarken bizm iki gzle bakmamuz rev degldir. Biz dahi bir gzle bakanz. 50

M sr Padiah, Kaygusuzun bu szlerini iitince son derece m em nn oldu. Gnl bu hakikatli cevbn te siri ile doldu. V e : Ey eyh, takdir-i Hd byle yazm. Her ne ki Hakkdan geldi, ho geldi, Gzlerinzden pamug kaldrun. Bu Ysuf Peygamber tahtm iki gz ile ziyret idn dedi. B undan sonra Sultan Kaygusuz : Bir du'a eyleyelm, siz de min diyinz. Ola ki Hakk Sbhanehu Tel katnda du'mz mstecb ola. Ellerimz yzlermze srelm. Gzlermzden pamuu kuldralum, Hakk Tel Hazretlerinn kudre tini mhede klalum dedi. Daha sonra Kaygusuz Sultan, ellerini semya kald rp du' etti. Pdih ve vezirleri de duya el kaldrdlar. min, Y mun dediler. Sultan Kaygusuz, krk dervi iyle duy tam am lad. Sre-i Sebal - MesnF ve mmlKur'n okuyup, ve ld-dlln mn dedikten sonra ellerini yzlerine srdler; gzlerinden pam uu kaldrd lar. Yzleri ve gzleri ald. Padiah dahi ellerini yzne srd. O saat H akk Te'lnn kudretiyle ve evliynn velyetiyle pdihn m olan gz ald, dnyy grd. Gnlne ilhm- Rabbn v rid olub bildi ki bu Kaygu suz Abdal kermet shibi, Allahm sevgilisidir. Tereddt sz olarak tahtndan aa inip Baba Kaygusuz'un elini pt ve ayaklarna yzn srd. Cn u gnlden m u hibbi oldu ve;
24) H lcr Sresinln 87. yetinde yle denilmektedir : T/e le - kod ataynke seban mine - mesni vel - Kurn e l-A z tm . (A nd olsun ki sana dima tekrarlanam, Yedi yetti Ftihay ve Kurn- azm i verdik)-, K urn- Kerm ve Trke Anlam, DBY, A nkara, 1975, s. 265. 25) Ftiha Sresi.

51

 Y eyh, dile benden ne dilersen/ dedi. Kaygusuz Sultan, M sr Pdiahndan birok dileklerde bu lundu. Bu dilekleri m anzm olarak yle ifde e t t i : Sz baunda zikr idelm Allh niyz ile Cn u gnlden direm lf degldr sz ile Y lhi, kapmda bir ika dileklerm var Hele imdiki hlde engim var boaz ile On bin koyun bin deve bi bin su sgm Bi bin tavuk bin rdek dahi bunca kaz ile M-hazar lokmalar dim nasb kl bize yz otuz azman yidi bin kz ile^ Msr Pdih bandan sonuna kad ar iiri dinledi ve grd ki Baba Kaygusuz'un m urd dnya mal deil dir. O, m uhabbetle glen b ir yz, akla dolu b ir gnl ister. O turduu yerden tebessm etti ve K aygusuz'a: Y eyh! Senn bu istedign eyleri bizler cmle virelm sana dedi. Baba Kaygusuz yle kar lk v e r d i: Pdihum, dnyda murdumuz, Pdihun gnl holg ve beden saghgdur. Yoksa cihnda bilinmedk ve grnmedk nesne kalmamdur. Hele imdiki hlde ibu benm kekln bal ve yag ile doldurun, baka nesne lzm degldr. Kaygusuz belinden keklini karp Pdiaha verdi. Pdih da kekli kiler em rine verip bal ve ya ile dol26) Menktbnme, AG nshas, s. 24; iirin tam am iin Mar., 339b ve M. Y. Da:l, a. g. e, s. 41 - 42. bak

.52,

durm asn em retti. Kilerci kilere gelip ya kpnn a zn at. Kepeyi doldurup kekle ya koyduka, ya keklin iinde kayboluyordu. Ne k ad ar ya kp varsa hepsini keklin iine koydu. B ir t rl dolduram ad. S onra bal flarnn azm at. Hepsini kekle boaltt. Ancak y an s doldu. K iler em ri bu hale ard. Kekl oraya brakp Pdihn yanna g it ti: Pdihm, ne kadar bal-ya var ise cmlesini koydum, o kekl! dolduramadm dedi. Bunun zerine P d i h : Var getr o kekli erenlerim nazannda koyup zr dile, bundan sonra dahi ne kadar koysan dolduramazsm dedi. Kiler Em ri kekli getirdi. Kaygusuz B abann n ne koydu ve zr diledi. O rada hazr olan b t n vezirler, em irler, slihler, lim ler ve fakihler h er kim varsa hepsi grp taaccp ettiler. Baba Kaygusuz gerek er dedi ler. Hepsi yerlerinden kalkp ellerini pp ayaklarna yz srdler. Kaygusuz Baba da yerinden kalkp, Pdi h selm layarak vedalat^^ Kaygusuz ve dervileri eski Msr dedikleri yere, N N ehri kenarna gelip otu rd u lar. B urada krk gn kald lar. O kekldeki bal ve yadan yediler, fakat b ir zerre ek:silmedi. M sr pdih, gnlne gelen ilham la Kaygusuz'un Nil N ehri kenarnda konakladn bildi ve adam larna orada b ir kasn-l bin etm elerini em retti. Bu em ir ze-

27)

Menk%bnm&, AG nshas, s. 19-26.

53

rine byk b ir k asr bin ettiler, adm da Ayn koydular^. 6. Hacca Gidii

Kasr- bl-

Kaygusuz Sultan, b ir m ddet bu K asrda otu rd u k tan sonra dervileriyle berab er hac niyetiyle M srdan B eytullaha doru yola ktlar. Gndz gider, akam olunca da konaklarlard. Kaygusuz ve dervileri her gn akam olunca bak arlard ki nlerinde muazzam b ir ehir peyd olurdu. H er biri ehrin b ir yanm a gidip, h er trl ihtiyalarn grrlerdi. Daha sonra sabaha k ad ar da din lenirlerdi. Sabah olup uyannca grrlerdi ki yattklar yer b ir sahradr. Ne ehir var, ne pazar. B una teaccp ederlerdi. Sabahleyin te k ra r yollarna devam ederlerdi. Akam olunca yine ayn hl olup, karlarna yine muaz zam b ir ehir gelirdi. H er b irisi m em nn ve m esrr olup, akamleyin ehre inerek al-verilerini ederlerdi. Gece yatp, istirhat edip sabah olunca da kalkp giderlerdi. Bu minvl zre tam krk gn yol yryp B eytullaha geldiler. K onakladlar. Hac vakti eriti. B tn haclar geldiler, K 'be ehrinde cem oldular. Kaygusuz ve dervileri b t n erknyla hac fariza sn yerine getirdikten sonra Medine^i Mnevvereye ge tiler. Peygamberlerimizin kabrini ziyret kldlar. Burada
28) Menkhn&me'nm. ktibi (K tibl, hurf) de Kasrl-ayn denen bu saray grd n ifde eder ve saray, llerine varncaya k ad ar tavsif edip iindekileri anlatr. K asrl-Ayn iinde asl bulunan BATTAL GZt izmesi ile YAVUZ SULTAN SKLtMin M sr fethinden sonra orada ikm et etti'i kk ve sarayn kubbesine saplad yedi ok bilhassa dikkat ekicidir. A ynca, mellif K asrl - Aynn kaps ze rindeki tarihi de verm ektedir. (Sebu semne mae reblylhir f yevmil-erbea klli yevm elf derhm m usarraf, 857/bag. 12.1.1453). Menlabnme, AG nshas, s. 26-28.

54

yedi gn kaldlar. B uras Kaygusuz'a ok ho geldii iin Peygam berlerim izin kabrinin banda G e v h e r - n m e adl risalesini syledi . 7. Dn Bu ziyreti m tekip Anadoluya eyhine gelmek zere yola kt. am a geldi. ehre girmeyip Kutayfa denilen m ahalle, oradan Karye-i Nebek'e ve K ala-i Hum usa geldiler. H lid b. Veld ve Baba Amr orada yatar d. Ziyret ettiler. O radan K ala- H am a'ya geldiler. As suyu zerine konup o turdular. B urada K ala ye su ka rr byk b ir su dolab vard. Buna M u h a m m e d i D o l a b derlerdi. Kaygusuz bu Dolb a b ir kaside syledi ki ad K a s i d e - i D o l b dr"**. Daha sonra Karye-i eyhn - Maa rr (?) - Serkb (?) - Hn- Tum an - Haleb - Akyol - Kilis - Aymtb yolu ile F rat zerindeki Bincik (Birecik?) iskelesine, oradan da B adada ulatlar. B agdadda b ir m ddet do latktan sonra Hille, Kf, Necef, K erbel ehirlerini ve
29) M enkbnme, AG nshas, s. 28 - 31. Ayrca Menkbnmenin 31 - 35 sayfalar arasnda Gevhemmenin metni veril mektedir. Dolb-i Muhammed, Evliy elebi Seyhatnm esinde de gemektedir. Evliy elebi, H am ada bu adla anlan bir b yk su dolabn anlatr. Ona gre, orta milinden yukarsna k ad ar krk, aa|rs da krk arn olan ve ehrin suyunu te min eden bu dolb, Asi N ehrinin kysnadr. Gece yars bu dolb dnerken kardgr Yd Muhammed!- sesi, drt ya nndan, sekizer saatlik mesfeden duyulur. Bu yzden de D o l b - M u h a m m e d diye anlr. (Bak : Evliy e lebi, Seyhatnme, C. III, stanbul kdam M atbas 1314, s. 60). MenAli^hnme'nir bu ksmnda 38 beyitlik Ksde-i Dolbnme verilmektedir.

30)

31)

55

oradaki m ukaddes yerleri ziyret ettiler. T ekrar Badad'a dndler. Oradcin Medin, Sm arr, Musul, Nusaybin yolu ile Abdal M s Asitnesi ne geldiler^^. Kaygusuz ve krk neferi, Abdal M s ve dervileri tarafndan karland. sitneye girildikten ve gerekli ta rik at yinleri icr edildikten sonra kr nam azm ed ettiler. Daha sonra Kaygusuz, Abdal M sy grd, y zn yere vurdu, ellerini pp ayaklarm a yz srd. Ab dal Ms Saf geldnz, kadem getrdnz diyerek on lar karlad. Kaygusuz ve dervileri teker teker hediye lerini takdim ettiler. Gezip grdkleri yerleri anlattlar. Kaygusuzun ca gelerek eyhine kavutuunu ifade eden b ir iir sylemesiyle m enkbnm e sona ermektedir^K

32)

33)

M enktbnme, AG nsnas, s. 31 - 43. Ayrca, 44 sayfada Kaygusuzun Abdal Msya kavum as dolaysiyle syledii sekiz k talk iir yer alm aktadr. Menk%bnme, AG nshas, s. 45 - 46.

56

B) KAYGUSUZ ABDALIN HAKK HAYATI

1. Doum Trihi ve Yaad Devir Kaygusuz Abdaln doum trih i ve yaad devir hakknda bahca d rt gr vardr. 1. Dilg adh rislesindeki b ir kayda dayanan M uhtar Yahya Dah^"* Kaygusuz Abdaln H.800/M.139798 tarihinde doduunu kabul etm ektedir. Dilgdaki kayt aynen y led ir: m di bu dervi dahi M uhammed M ustafan u n sekiz yz ylnda geldi^^ M. Y. Dal, fik rini Kaygusuzun baz iirlerinde geen trih ahsiyet ler ile takviye ediyor. Ona gre Kaygusuzun sz konusu yaad devirler ile Dilgd ak i kayt birbirleriyle uyu m aktadr. M. Y. Dalya gre bu iirlerdeki M urad Han, 2. M urad (1421-1451); bni Fenr, Mevln F enrnn torunu Aleddin Ali Fenr (l. 1497); shak Be, Filibe
34) 35) M. Y. Dag:l, Kaygususs Ahal, stanbul 1941, s. 25 - 28. Kltb- Dilg, A nkara Genel Kitapl-, nu : 645, s. 10; Nruosmaniye Ktphanesi, nu : 4904, v. 108b. R. N urun tan tt M enktbnmenin sonlarnda yer alan Kitb- Dil g da ise sz konusu kajnt biraz farkl olarak yle ge er : Bu dervi dahi H azret-i Muhammedl-Mustafanun tarih-i hicretinden 80(f yilmda geldiy>. R. Nur, Kaygusuz A b dal Gayb B ey Kahiredo B ektai Tekyesinde Bir Manskiri, T rk Bilik Revs, nu : 5, Yl ; 1935, s. 88. M arburg nshas, v. 217bde ise sekiz yz yerine dokuz yz kayd vardr ki bu, m stensihe it bir zhul olmaldr.

Bei ve Srp hud u t kum andam olan shak Be (l. 1465) dir^. Dal, bu delillere istinden Kaygusuzu Hicr 9 uncu asr rclinden yani XV. asrda yaam olarak kabul etmektedir^. M. Y. Daldan nce, Trk Edebiyat Nmneleri nde^*. Kaygusuzun dokuzuncu hicret asrnn ikinci nsfnda yaad herhangi b ir delil zikredilm eden yer alm tr. Daha sonra Kaygusuzdan bahseden lhan Bagz de onun XV. yzylda yaadn belirtiyor Kaygusuz'u XV. yzyl irleri arasnda inceleyen Ahmet K abakh da onun 2. M urad zam annda yaam olduunu kaydetm ek tedir^. Biz de daha nce yazm olduum uz iki m akalede Digdaki m ezkr kayda dayanarak Kaygusuzun do um trihini H. 800/M.1397-98 olarak kabul etmitik''*. 2. kinci gre gre Kaygusuz Abdal, XIV. a sn n ikinci yars ile, XV. a s n n ilk yarsnda yaam tr. Dilg'daki sekiz yz kaydn, Kaygusuz Abdaln M s ra geli trihi olarak kabul eden R. Nur; Kaygusuzun
36) 37) 38) 39) 40) 41) M. Y. Dagrh, a. g. c s. 16 - 17, 27. M. Y. Dal, a. g. e., s. 28. Hfz Tevfik - Hammmzde hsan - H aan l, T rk Edehiy t NmneJeri, stanbul 1927, s. 160. lhan Bagz, zahl TrU H alk EdebiyaU Antolojisi, stanbul 1968, s. 31. Ahmet Kabakh, T rk Edebiyat, C. 2, stanbul 1973, s. 25 s. 215. Abdurrahm an Gzel, Kaygtsus AbdaPtn aatayca Bir Gazeli, T rk Kltr, say : 194, A ralk 1978, s. 101; Kaygusus Abdaln Vcdnmesi zerine, TK, say : 197, M art 1979, s. 276 - 277.

58

doum trihini de H. 742 olarak hesaplam aktadr. Menkbnm edeki, Kaygusuzun on sekiz yanda Abdal Ms ya intisp ettii ve krk yl hizm etinde kaldktan son ra M sr'a gittii eklindeki m lm ta dayanan R. Nur, 800 tarihinden 58'i karm ak suretiyle 742 trih im b u l m aktadr^. Er-Risletl-Ahmediyye mellifi Ahmed S im Baba, Kaygusuzun H. 761'de M sra geldiini, 769'da H icaza gittiini, 799da M sra dndn ve 848de vefat etti ini kaydeder"*^. H erhangibir kaynaa ve muhkemeye, dayanm adan verilen b u bilgiler bu husustaki Bektai an'anesini aksettirm ektedir. Fuad Kprl de Kaygusuzun XIV nc asr son larnda ve XV inci asrn 51k nsfnda yaam olduunu kabul etm ektedir^. K prlnn delilleri u n la rd r: 1) Kaygusnzun Abdal Msya in tisb : Kaygusuz un gerek iirlerinde, gerek m enkbnm esinde b u husus aka belirtilm i olduundan onun Abdal Msnm mrdlerinden olduu aktr. Bz trih m enbalar Abdal M s'nn B ursa F ethine itirak ettiini belirttiklerine g re Abdal Ms XIV. asrda yaamtr^^ u halde onun
42) 43) R. Nur, a. g. m., s. 89 - 00. Ahmed S irn Baba, E r - RisletI-A h m eiiyye fi Trhit-TarkatiI-AliyyetV-Behtaiyye hi-MsriI-Mahrse, 2 bask, 1939 (1. b a sk : Kahire 1934), s. 25. A. S. Babann Kaygusuzun M sra geli ve lm yl olarak verdii hicr tarihlerle mild tarihler birbirini tutm am aktadr. Kaygusuzun Msra geli trihini M. 1388 olarak gsterm ektedir ki bu H 761e deil 790 - 91 tarihlerine tekbl eder. Ayn ekilde Kaygu suzun lm trih i olarak gsterilen M. 1444 de H. 818e de^l, 847-848e tekbl etmektedir. F. Kprl, Msrda B ektailik, TM, C. IV, st. 1939, s. 20. F. Kprl, a. g. m., s. 16-17.

44) 45)

59

m rdi Kaygusuzu n d a XIV. asr sonlaryla ilk yarsnda yaam olmas gerekir.

XV. a sn n

2) Kaygusuzun eserlerinden Kitb- Dilg'nm H. 900/M. 1493'de istinsah edilmi b ir nshas mevcut ol duuna; ayrca H. 918/M. 1512'de hazrlanan Cminnezir.de Kaygusuzun b ir manzum esine rastlandna g re Kaygusuz m ezkr tarihlerden nce yaam olm aldr^. Sadeddin Nzhed E rgun Bekta irleri nde". Kaygusuzun XV inci a s n n ilk tisfnda yaadn kay dediyorsa da Bektai irleri ve Nefeslerinde * ^ Kaygusuz'un XIV nc a s n n so n y an sn d a yetien b ir ir olduunu belirtm itir. Agh S rn Levend''^ de herhangibir delil zikretm e den Kaygusuzun XIV nc asrda yaadn kabul et m ektedir. N ihad Sm i B anarh^ da Kaygusuz'un XIV nc asr 'sonu ve XV inci tar ba irlerinden olduunu ve 2. M urad devrinde yaadn kaydeder. R udolf Tschudl^* ve B arbara Flemming^^ de Kaygu suzun XIV nc yzyln 5onu ile XV inci yzyln ba arasnda yaadn kabul edenler arasndadr.
46) 47) 48) 49) 50) 51) F. Kprl, a. g. m., s. 20. S. N. Ergun, B ektai irleri, stanbul 1930, s. 196. S. N. Ergun, B ektai irleri ve Nefesleri, C. 1 -2 , stanbul 1955, s. 24. Agh S im Levend, Edebiyat Trihi Dersleri, stanbul 1935 s. 80. Nihad Smi Baharl, Resim li T rk Edebiyat Trihi, stanbul 1971, s. 398. Rudolf Tschudi, Die Bekehrung des Kaighusu.z aus einer trkischen Heiiigenvita, In Schweizersiches Arschiv fr Volkskunde, Bd. 47 (1951), s. 203. B arbara Flemmirf:, Landschaftsgeschichte von Pamphylien, Pisidien und Lj/kien im Spatm ittelalter, Wiesbaden 1964, s. 117.

52)

60

Amamaria Schimmel ile Walter Bjrkmann^ de K aygusuz'un lm trih i olarak 1444 belirttiklerine ve onun Abdal M s'nm m rdlerinden olduunu zikrettik lerine gre Kaygusuzun XIV nc asr ile XV inci asrn ilk yarsnda yaadn kabul etm ektedirler. 3. Abdlbk G lpnarhnn Kaygusuzun doum trih i ve yaad devir hakkm daki fikri m ulaktr. O, 1953te yazd b ir eserinde, Dilgdaki ibreyi Kaygu suzun H. 800de doduu eklinde anlar ve XV. yzylda yaadm ifde eder. B una gre lAbdal M sya genken intisap etm i olacan ve k rk yl hizm etinin de muay yen bir gelenein tesirinden doduunu ileri s rer . 1963 te ise Kaygusuz Abdaln Abdal Ms dervii olduunu bu bakmdan XIV, yzylda yaadn, nihayet XV. asrn ilk yllarnda ldn kabul eder^^ 1968de Trk Dili Dergisinde yazd b ir m akalede ise bu konuda unlar syler : Kaygusuz, manzum bir rislesinde, >800 hicride (1397-1398) doduunu bildirir; buna gre Abdal Ms'ya, genliinde balandna, onun lmnden sonra da bir hayli yaadna, Abdal Msnm da Bursa fethine gen yata katldna hkmetmek gerekir. Kaygusuzun yaad a XIV - XV. yzyldr; lm lyln kesin olarak sylememize imkn yoktur. G rld gibi 1963de
53) A m am aria Schlmmel, Drei trMsche M ystiker Yunus Em re K aygusuz Abdal - Pir Sultam Abdal, Deutsch - Trkische Gesellschaft E. V. Bonn Oktober 1962, H eft 48. V^alter Bjrkmann, Die altosmaniache Literatr, Fundam ente II, VV^iesbaden 1964, s. -12. Abdlbk Glpnarl, K aygusuz Abdal B ata yi - Kul H im m et, stanbul 1953, s. 6. Abdlbk Glpmarh, A lev - Bektasi Nefesleri, stanbul 1963, Abdlbbi Glpmarh, Kaygusuz Abdal, T rk Dili Aylk Dil ve Edebiyat Dergisi, T rk H alk Edebiyat zel Says, Cilt XIX, S a y : 207, 1 A ralk 1968, s. 396.

54) 55) 56) 57)

61

Kaygusuzun XV. asrn ilk yllarnda ldn kabul eden A. Glpnarl, 1968de te k ra r 1953teki fikrine dnerek onun 1397-98'de doduunu ifde etm ekte, fakat d rt sa tr sonra Kaygusuzun (yaad a XV. asrla birlikte XIV. asr olarak gsterm ektedir. 1972de, Bu dervi hicretin sekiz yznde geldi ibresini bu geldiden maksat, doum trihiyse, Abdal Ms'nm uzun mrl olduuna ve Kaygusuz'un ona pek genken kavutuuna hkmetmek gerekir eklinde aklyarak 1397-98 trih in i artl da olsa Kaygusuzun doum trihi olarak tek rar kabul eden Glpnarh bu def onun 1431den nce ldn de im a ederek Kaygusuzu ancak 30 sene kadar yaatm aktadr^. F akat Glpnarl, b ir pararaf isonra Kaygusuz, VIII. yzyln banda domu, IX. [yzylda yaam (XV. yy) bir irdir diyerek bu kere Kaygusuzun doum unu yz yl kad ar geriye gtr m ekte ve yz yldan daha fazla yaatm aktadr. Nihayet T rk Ansiklopedisi'ndeki Kaygusuz Abdal m addesinde Glpnarl, K. A. H. VIII. yzyln 2. yansyla IX. yzyln ilk yllarmda yaamtr diyerek ve H. SOOde doduu m es'elesini de pheyle karlayarak^ R. Nur ve Kprlnn fikirlerine itirak etm i olm aktadr. 4. Vasfi Mahir Kocatrk, b iri Aliyeli, dieri Rum elili olm ak zere iki Kaygusuz lAbdal kabul etmekte58) 59) 60) A. Glpnarl, Trk Tasavvuf iiri Antolojisi, stanbul 1972, s. 175. A. Gpmarh, a. g. e., s. 175. Kaygusuz Abdal, Trk Ansiklopedisi, C. XXI, A nkara 1974, s. 418 - 419. Ansiklopedi de bu maddenin y azan belirtilme mise de yaznn pek ok yerlerinin A. Glpnarlnn Trk Dilindeki yazsyla m utbakat gstermesi ve yaznn da Glpmarli'ya it oldugrunda phe brakm am aktadr.

62

dir. Ona gre Aliyeli Kaygusuz Abdal XIV. yzylda ya am Ve Abdal M s'ya m rd olmutur*^ Kocatrke gre Rum elide yaayan ve Vize'ye bal Saray kasabasndan olduu iin Sary m ahlsm ta yan ikinci Kaygusuz Abdal ise XV. yzylda yaam akta dr. Rum eliye it yer isimleriyle, XV. asra it trih ah siyetlerin getii iirler bu ikinci Kaygusuzundur^. Kaygusuz Abdaln doum trih i ve yaad devir hakknda balca grleri yukarda hlsa etm i bulu nuyoruz. Bize gre kabule yn olan gr, R. Nur ve F. Kprl tarafndan ayr ayr delillere dayanlarak izah edilen ikinci grtr. nk : 1. Kaygusuz Abdaln Abdal M sya intisap ettii hususu kesindir. Daha nce anlattm z menkabev hayat blm nde Kaygusuz etrafn d a gelien b t n menkabelerin Abdal Ms ile balantl olduu aka grl m ektedir. Bizim ilk defa hlsa ettiimiz Menkbnme'de olduu gibi bugne k ad ar tantlm b ulunan dier Kaygusuz m enkbnm elerinde de Kaygusuz, dim a Ab dal M snn m ridi olarak gsterilm itir. Ayrca Abdal Ms Velyetnm esinde de Abdal M snm m rdleri arasnda Kaygusuz yer alm aktadr^. Kaygusuz Abdal gr ne syledi m sr ile biten b ir mesnevisinde Kaygusuz da Abdal Ms'ya kul old can61) 62) 63) 64) V. M. Kocatrk, T ekke iiri Antolojimi, A nkara 1968, s. 35; T rk Edebiyat Tarihi, A nkara 1970, s. 188. V. M. K ocatrk, T ekke iiri Antolojisi, s. 143-156; T rk Edebiyat% Tarihi, s. 290. B ak : Kaygusuz Abdaln menkabev hayat blm. Bedri Noyann fotokopisini ekmemize msade ettikleri Abdal M s Velyetnmesi, s. 3 4 -3 6 ; S N. Ergun, Trk irlert, Abdal, Ms maddesi, C. 1, stanbul 1936, s. 169.

63

dan - ekdi elini iki cihandan^ beyti ile Abdal Ms'ya intisap ettii hussunu bizzat teyid etm i olm aktadr. Essen bugne kad ar yaplan b t n aratrm alard a bu husus kabul edilm ektedir. u halde Abdal M s'nn y aa d devrin, Kaygusuzun yaad devre de k tutaca tabidir. Abdal M snn O rhan Gazi zam annda b ir gazya itirak ettii, gaz srasnda b ir yenierinin skfn ba na giydii ve elf tcm esasnn bu olduu kpaazde'de kaytldr . Ayrca Takprlzde*^ Hoca Sdeddin , M ustafa I*^ ve B ursah Belide Abdal M usnm Bursa fethine itirak ettii ifde edilm itir. Demek ki Abdal Ms XIV. asrda yaam b ir ahsiyettir*. Bu durum da Kaygusuzun da Abdal M sya XIV. asrda intisap etmi olm as gerekir. 2. Kavsrusuzun Dilss sm da geen mdi bu der vi dahi M uhanuned M ustafanm sekiz yz ylnda geldi ibresi, phesiz k i onun (yaad devre k tu tan b ir ibredir. Ancak bu trihi, bz aratrclarn kabul ettii gibi onun doum yl olarak kabul etm ek m m kn deil dir. Sz konusu ibreden nceki ve sonraki cmleler m n bakm ndan b u ibreyle balantl deildir. u
65) 66) 67) 68) 69) 70) 71) Mar., v. 134 a !%kpa.^azde Tarihi, stanbul tab i, s. 205. Takprlzde, ekytk- Nm niye, (Edirneli Mecd Efendi Tercmesi), stanbul 1269^ s. 33. Hoca Sdeddin, Tc-t - tevrih, C. 2, stanbul 1279, s. 406. M ustafa Alt, KnhI-ahbr, c. 5, stanbul 1277, s. 64. BursalI Bel', Gldeste-i Riyz-% rfn, B ursa 1302, s. 213. Abdal Ms hakkndaki bir aratrm asnda Puad Kprl de onun XIV. asrda yaad fikrindedir. Ahdal Ms, T rk K ltr, Y l: X I/4, Say : 124, ubat 1973, s. 206.

64

halde ibreyi m stakil olarak anlam ak zorundayz. Sekiz yz ylnda geldi ifdesi aka dnyaya gelmeyi yni domu olmay belirtm ez; daha ok b ir yerden gelmi olmay anlatr. M etinde dnya kelimesinin dm ola ca h atra gelirse de biz bu ihtim li de v rit grm yo ruz. nk H. 800 yln Kaygusuzun doum trih i olarak kabul edersek onun Abdal M sya intisb keyfiyetini reddetm em iz gerekir. ,Bu ise birinci m addede zikrettii miz Kaygusuzun Abdal Ms ile olan alkasna dir de lillerin hepsini reddetm em iz m nsna gelir. u halde bahsi geen H. 800 trihini Kaygusuzun haytndaki ba ka b ir safha olarak kabul etm ek zarreti vardr. Bu hu susta akla en uygun ihtim al, H. 800 trihini R N u run ka bul ettii gibi, Kaygusuzun M sra geli trih i olm asdr. R. Nur; Kaygusuzun 18 yanda Abdal M sya intisb ve krk sene ona hizm et etm esi dolaysyla 58 yanda M sra geldiini kabul etm ekte ve 800den 58i kararak H. 742de doduunu yazm aktadr. Biz bu 58 ya zam b ir had olarak kabul etmekteyiz. nk M enkbnm edeki krk yl meselesini gerek olarak kabul etm ek art deildir. Bu ifde h er halde Yunus E m renin Tabduk E m reye krk yl hizm et etm esi rivyetinde olduu gibi gelenein neticesi olm aldr. Dolaysiyle Kaygusuz, M sra 58 yandan nce de gitm i olabilir. u halde Kaygusuzun doum trih in i H. 742 olarak kabul etm e sek bile, H. 742den geriye gidemiyeceini rah ata ifde edebiliriz. O; 742 il bu trih ten sonraki 15-20 yl iin de domu olabilir. 3. Kaygusuzun bz iirlerinde geen trih ahsi yetler de onun yaad devir hakkm da fikir verm ekte dir. Onun iirlerinde geen M urad Han, shak Be ve bni Fenr isim leri, bizce bz aratrclar yanltm tr. M. Y. Dah ve V. M. K ocatrk daha nce de kaydettiim iz gibi 65

b u ah slan XV. yzyl ricli olarak kabul etm ektedirler. Ancak M. Y. Dal bu noktadan hareketle Kaygusuz'u da XV. yzyl, riclinden sayarken, V.M. Kocatrk, XV. asr da yaam ikinci b ir Kaygusuz olduunu ileri srm ekte dir, Murad Han, shak Be ve bni F enrnin XV. asr riclinden olduu phesizdir. Bizce bu iirlerde geen Murad Han 1421 - 1451 trihleri arasnda E d irn ede h km darlk eden 2. Muraddr. bni Feni olarak Kaygusuz'un iirinde yer alan zat, ilk Osmanl eyhlislm FeMriolu Mevln Muhatmed emseddindir. Fenriolu M uhamm ed emseddin, 1424-1430 yllar arasnda E dirnede eyhlislmlk yap mtr^^. M. Y. Dal, buradaki bni Fenrnin Muham med emseddin deil onun to ru n u olan ve 1497de len Aleddin Ali bni Fenr olduunu kabul etmeye mtemyildir . Bizce bu doru deildir. nk iirde bni Fenrye varp fetv bulmak tan bahsedilm ektedir. 2. Mu rad devrinde fetv m akam ise Fenriolu Muhammed emseddin tarafnd an deruhte edilm ektedir (1424-1430). Aleddin Ali bni Fenr ise ancak Ftih devrinde kazas kerlie kadar ykselm itir''. B urada M. Y. Dahy yanl tan her halde bni kelim esidir. H albuki Aleddin Ali, bni Fenr olduu gibi, Mevln emseddin Muham72) B ak : Ahmed Refik, F tih Zamannda Teke li, TTEM, nu : 79/2, stanbul 1340, s. 65-6 6 ; BursalI Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, 1. Cild, stanbul 1975, kinci bask, s. 313-314; tsm il Hftmi Dnimend, tzaKh Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt : 1, stanbul 1971, s. 38; B arbara Flemmlng, a. g. e., s. 118-119. M. Y. Dal, a. g. e., s. 17. BursalI Mehmed Thlr, a. g. e., C. 1, s. 254.

73) 74)

66

med de bni Fenrdir. Ahmet Refik, Mevln emseddin'e Ada karyesinin verilmesi hususunu Defteri-i Evkf- Vilyet-1 Tekeden iktibas eder. F tih devrine it olan b u defterde sz 'konusu ztn ad aynen Fenrolu Mev ln emseddin olarak gem ektedir^ Anlaldna gre Fenr lakb, b u slle iin Mevln em seddinden de nce kullanlyordu. shak Bee gelince b u zt, 2. Murad devrinde skp Sancak Bei ve 1465de len Semendire ftihi Gzi shak Bedir''. bni Fenrnin adnn getii iir, bize Kaygusuzun hayat hakknda m him bz bilgiler verm ektedir. Bu iirden bz p ara lan aaya alyoruz. Edrene ehrinde bu gn Bir dkkn aldum klrya Ol mahalde satamam Bir akas ok kanya

Sor bana garb inisin Bu ehri grp misin Yohsa gelin indi mi . Anatohdan berye Didm ki bu dem gelmiem Kirya dkkn almam
75) 76) Ahmed Refik, a. g. m., s. 66. Bak : lA, Murad II maddesi, s. 605, 607, 613; Ism il Hml Danimend, a. g. e., C. 1, s. 204-205; T rk Ansiklopedisi, sh ak Bey maddesi, C. XX, s. 230; Ylmaz ztuna, B yk Trkiye Tarihi, tkinci Cilt, stanbul 1977, s. 397, 400.

67

Eydr yiit gel ier Dek getrsin criye

Eydr ki bu Rm-ili'dr Sanma ki Anatohdur Bunde esr-bendler ok olur Dmeyesin bzrye Ol kandan kurtlmaga Kul oldum zd olmaa Fetv bulam m ki ceb Varsam bn-i FenrVye Murd H na vanmadum zmi kurtanmadum Kaygusuz Abdl b-re Urad bir haarya^ bni Fenri, 2. Muradn pdiahhg devrinde ve 1424-1430 tarihleri arasnda Edirne'de eyhlislmlk yaptna gre bu iir de bu trih ler arasnda yazlm olm ahdr. iirden anlaldna gre Kaygusuz, yine bu t rih ler arasnda Anadoludan Rum eliye gelm itir. V. Mahir'in gremediini zannettiim iz bu iirden Kaygu suzun Rum eliye yabanc olduu anlalm aktadr. O hal de Rum elide doup byyen ikinci b ir Kaygusuz Abdal dnlemez. shak Bein adnn getii iirden de bz p aralan kaydedelim :
77) Dvan, Mar., v. 333a-b.

68

Filibede yinilen Bir kan sevdi beni gen igen dikdrr Bana yini kaftn sh a k Bege sylesem Hlmi arz eylesem Kandan kurtannaga Ola m ki dennm Bu Kaygusuz Abdlun Derv-i miskin hlin yle geer mi 'aceb 01 karyla devrn Ne kar var ne koca Ne irte var ne gice Bu szi anlayanun Kurbmyam kurbn Bu iirden de ikinci b ir K aygusuz'un bulunduuna hkm etm ek m m kn deildir. nk iir, gerek slp gerek konu bakm ndan daha nce kaydettiim iz iirle b ir benzerlik arz etm ektedir. Birinci iirde ise Kaygu suzun A nadolu'dan R um eliye geldii aka belirtili yordu. Bu iirde geen Filibe ve shak Be isim leri de K aygusuz'un 2. Murad devrinde R um elide bulunduu nu gsteriyor. Kaygusuzun M urad H an'dan bahsettii b ir iiri daha vardr. O rada da M urad H an'n adnn getii be yitler yledir :
78)
Dvan, Mar., v. 334b - 335a.

69

Bize bin mut pirin dise M urd Hn Dahi on bin koyun bile yimee M urd H na halvet anlatsa szi Kapuda kim bile veziri sge

2 . Ailesi Kaygusuz Abdal'n Aliye Sanca Begi'nin olu olduunda 'btn aratrclar birlemektedir. nk eldeki Kaygusuz Imenkbnmelerinde b u husus Dilg shibi Kaygustz Baba Sultan k. s. Aliye Sanca Beginn olu idi eklinde aka belirtilmektedir*'. Menkbnm enin m tekip sayfalarnda da Kaygusuzdan Ali ye Sanca Begi olu Gayb Beg, Gaybnin babas Aliye Sanca Beg*^ eklinde sz edilm ektedir. u halde Kaygusuz Abdal'n ilesi hakknda bilgi edinmek iin Aliye beylerini aratrm ak gerekm ektedir. almamzn Doum Trihi ve Yaad Devir blm nde Kaygusuz Abdaln H. 742/M. 1341 - 42 H. 762/M. 1360 - 61 .trihleri arasnda domu olabileceini ifde etm itik. Onsekiz yanda Abdal M sya intisap ettiine gre bu intisbn H. 760/M. 1358 - 59 - H. 780/M. 1378-79 trihleri arasnda olm as gerekir.
79) 80) Dvan, Mar., v. 296b-297a. Rza Nur, a. g. m., s. 91; F. Kprl, Misinada Bektailik; TM., Cilt. IV, s. 14; M. Y. D afl, a. g. e., s. 7; B arbara Plemmlng, a. g. e., s. 117; Abdlbki Glpnarl, Kaygusus Abdal, T rk Dili, Say : 207, A ralk 1968, s. 395. R. Nur, a. g. m., s. 78; M. Y. Da-l, a. g. e., 8. sahifeden sonraki fotokopi; Tschudi, a. g. m., s. 204. Menktbnme, AG nshas, s. 3. Menkbnme, AG nshas, s. 10.

81) 82) 83)

70

Aliye Beleri hakkndaki ilk nlum t b n i Batuta dan edinmekteyiz. H. 733/M. 1332 - 33'te Aliyeye ge len bni B atuta, bu ehrin Karamanoullanndan Ysuf Bey tarafndan idare edildiini ve ehirden on mil mesfedeki saraynda oturan bu bey ile grtn ve ikrmna nil olduunu syler^. Bu kayttan M. 1332 - 33 trihlerinde Aliye Bei'nin K aram anoullanndan Ysuf Be olduunu reniyoruz. ihbeddin mer de Meslikl-ebsr adh eserinde H. 730/M. 1329 - 30 - H. 737/M. 1336-37 y llan arasnda Karamanoullanmn buraya hkim olduunu ve onlar nmna Ysuf adndaki ztn burasn idre ettiini syler^ B undan sonra Aliye beyleriyle ilgili ilk kayt 1361 ylma ittir. 1361de Kbrs Kral Pierre; Aliye beyini kendisine tbi olmaya m ecbur etm iti. Ayn Aliye Bei, 1364te Antalyay K brs K ralndan alm ak iin denizden b ir donanm a yollam, onun b u hareketine kzan Pierre ise 1366'da b ir donanm a gndererek Aliyeyi alm aya te ebbs etm itir. 767/1366 R am azan'ndaki b u teebbs, Aliyelilerin m ukavem eti ve K aram anolunun yardm sayesinde akam ete uratlmtr^. Mkrimn Halil Yinan, bu Aliye Bei'nin adnn bilinm ediini yaz yorsa da Kalkaandnin kaydndan bu beyin Hsmeddin Mahmud bin Aleddin olduunu tahm in edebiliriz. nk Kalkaand; Hsmeddin Mahmud bin Aleddinin 767 evvalinde, yni 767 R am azanm dan b ir ay sonra M sr S ultanna b ir m ektup yazdn kaydeder^ Ayrca arki Karaaa'daki H. 766/M. 1364-65 trih li b ir ha84) 85) 86) 87) Mkrlmln Halil Yinan, Aliye maddesi, A, C. 1, s. 288. a. y. a. y. a. y.

71

m am kitbesinde de M ahmud bin Aleddin b in Ysuf kayd vardr**. Demek ki 1361de K brs K ralm n kendi sine tbi kld Aliye beyi de H sm eddin M ahm uddur. Aliye'nin Oba kynde harap b ir vaziyette bulu nan Gfen Cm ii'ndeki iki kitabede de bu beyin adna rastlyoruz. H. 755?M. 1373-74 trihlerini tayan bu kitbelerde bu ztn ad Em rl-muazzam M ahmud bin Aleddin bin Ysuf bin K aram an ve Em r M ahmud bin Aleddin bin Ysuf mer ekillerinde gemektedir*. u halde H. 774/M. 1373 trihinde M brizeddin Mah m ud Beg (Teke Be); Aliye ve M anavgat Em irlerinin de yardm yla A ntalyay K brslardan geri ald sra da da Aliye Bei H sm eddin M ahm uddur. Y ukarya aldmz b t n b u kaytlardan kan ne ticeye gre 1333de Aliye Bei K aram anoullarm dan Ysuf; 1340'larda ve 1350'lerde H sm eddin M ahm ud'un 1361'den nce hangi t rih te Aliye Bei olduunu ve 1373 - 74den sonra hangi trih te beyliinin sona erdiini bilemiyoruz. Mezkr trih kaytlar ve kitbelerden H sm ed din M ahm udun balbasnn Aleddin, onun babasnn da Yusuf mer olduu anlalm aktadr. Yusuf m erin de K ararnanoullarm dan olduu hem bni B atuta ve ihbeddin m erdeki kaytlardan, hem de Gfen Cmii kitbesinden aka belli olm aktadr. 1333 (?) - 1373 (?) seneleri arasnda Aliye beylii ni idre eden Yusuf mer - Aleddin - H sm eddin Mah m ud ailesinin K aram anoullarm dan indii hususu ya nnda, b u ilenin b ir tarafnn Anadolu Seluklularna
88) 89) Sleyman F ikri Erten, A ntalya Trihi II, stanbul 1940, s. 86. S. F. Erten, a. g. e s. 72.

72

dayand rivyetini de kaydetm em iz lzmdr. Yazcolu Ali'nin Tevrih-i l-i Selukundaki, Aliyeyi fethe den Seluklu Sultan Aleddin K eykubadm Aliyeyi kasdederek kuvvetli yag r m m em likne hcum edb bizm evld ve ahfdm z m ukvem et edemeyp hezimet bulacak olursa, bz bu kaleye ve baz Sinob!a iltic kla1ar eklindeki szlerine ve Trih-i I-i O sm an'larn b ir ksm ndaki rivyetlere dayanan M. H. Yinan, XV. asrda Aliye beylerinin Seluk neslinden indii hakknda b r an'anenin m evcut olduunu zikretm ektedir. Ayrca Crnii-d-Dvelde de Aliye Belerinin Seluk Sultan nn kznn oullarndan geldii kaytldr*. M ezkr s llede Aleddin ve Kl Arslan (1451de Aliyeyi Osman lIlara terke m ecbur kalan son Aliye Bei) gibi Seluklu S ultanlarnn isim lerini tayanlarn bulunm as da bizce bu rivyeteleri desteklem ektedir. ^ Acaba Kaygusuz Abdaln babas, 1333(?) - 1373(?) trihleri arasndaki bu Aliye beyinden hangisidir? Bizce bu husustaki en kuvvetli ihtim al, H sm eddin M ahmud Bey zerinde toplanm aktadr. nk 1361 -1373 yllar arasndaki oniki sene zarfnda Aliye Bei H s m eddin M ahmud ile Antalya Bei M brizeddin Mehmed; K brs kiralna kar yaplan etin savalarda dim b e raber bulun m ular dr^ Antalya Bei M brizeddin Meh med, kendi devrindeki yabanc kaynaklarda Taica Tacca adyla gemektedir^^ F tih devrine it Defter-i
90) 91) 92) M. H. Yinan, a. g. m., s. 188. I. H. Uzunarb, Anadolu Beylikleri, A nkara 1969, s. 92. . Tekindag, Teke Oullan maddesi, tA .. O 12/1, s. 128 - 132; Teke Eli ve Teke Oullan, Tarih Enstits Dergisi, Say : 7 - 8 , stanbul 1977, s. 6 5 -6 7 ; M. Y. Yinan, a. g. m. . Tekindag, Teke - O ullan mad., s. 129, 131; B. Flemming, . g. e., s. 89.

93)

73

Evkf-1 Vilyet-i Teke de de bu beyden Teke Be ola rak bahsedilm ektedir"'. M uahhar Osm anh trihlerinin de Mbrizeddin Mehmedden Emr Teke veya Teke Be olarak bahsettiklerini kaydeden . Tekindaa gre Antalya beylerine Teke-Oullan adn veren de ayn beydir^^. Kaygusuz Menkbnmesinde de Gayb Bein babas, olunu Abdal M snn elinden alm ak zere Teke Bei ne m racaat eder ve Teke Be ile birlikte Abdal Ms zerine ordu y rtrler*. M enkbnm ede Abdal Msya kar Teke Bei ile birlikte hareket eden Kaygusuzun babasnn trih kaynaklarda K brs kralna kar Teke Bele m terek hareket eden Aliye Bei Hsmeddin Mahmud olmas pek m uhtem eldir. Ayrca Kaygusuz'un Minbemmesinde geen : k olsam adum tenbel 'lyi Eer sofi isem dirler mryi m srlarndan^ Kaygusuzun asl adnn A 1 y ynil Aleddin olduunu kuvvetle tahm in edebiliriz. Aleddin adn tayan b ir ahsn babasnn da Aleddin adn ta m as pek uzak b ir ihtim aldir. Bilkis, ocuklara dedele rinin adnn konulm as pek yaygn b ir gelenektir. Bu yay gn gelenee dayanarak Aleddin Gaybnin (Kaygusuz Abdal), babasnn Hsmeddin Mahmud, dedesinin Al eddin bin Yusuf olduunu tahm in edebiliriz.
94) 95) 96) 97) . Tekinda, a. g. m., s. 131; A. Refik, a. g. m., s. 72. . Tekindag:, a. g. m., s. 131; B. Flemming, a. g. e., s. 86, 69, 94-102, 105-108, 118, 12T-131, 134. Men&kibnme, AG nshas, s. 6 - 10. MenkibnAme, AG nshas, s. 50; S. N. Ergun, B ektai irleri ve Nefesleri^ C. 1 -2 , s. 28.

74

3. Ad ve Mahls Bugne kadar yaplan aratrm alard a Kaygusuz Ab daln asl adnn G a y b olduu zerinde birleilmimitir^ nk M enkbnm ede G a y b ad aka zikredilm ektedir. Ancak Kaygusuzun asl adnn sdece G a y b olduu dnlemez. Gayb, daha ok ikinci b ir ad veya m ahls intibm uyandrm aktadr. nk Trk halk arasnda Gayb kelimesinin isim olarak kul lanld pek grlmez. O halde Kaygusuzun asl adnn b ir baka isim olm as icap eder. Bu husus zerinde im diye kadar sdece M. Y. Dal durm u, Gayb nin Kay gusuzun gbek ad olm as gerektiini, asl adnn Ahm ed Gayb, Mehmet Gayb ve em sli gibi b ir ekli ol m as icap ettiini b elirtm itir. Kaygusuzun M inbem m esindeki b ir beyit bizce bu noktaya aklk getirm ektedir. Beyit y led ir: Ak olsam adum tenbel Alji Eger sofi isem dirler jnry^*. Grld gibi birinci m srda Kaygusuz, adnn ly (Al) olduunu aka ifde etm ektedir. Kaygusuz'un D olabnm esindeki b ir m srda da onun ad gem ektedir. Sadeddin N zhetin Al Gayb bunda tekke klmaz ek linde okuduu ' m sr bz nshlarda yoktur. Bizdeki
98) T rk Ansiklopedisinde Kaygusuz Abdal maddesinde ^Gayb nin b&z nshalarda Kayg olduu eklindeki kayt, bir yanl okum adan brettir. M. Y. Dal, a. g. e., s. 36-37. Menkihnme, AG nshas, s. 50; Millet Ktp; Ali Em ri Bl. (Manzum E serler), nu ; 797, v. 33b. S. N. Ergun, a. g. e., C. 1 - 2 , s. 28. S. N. Ergun, a. g. e., C. 1 - 2 , s. 26.

99) 100)

101)

75

M enkbnme nshsnn 39. sayfasnda bu m sr olub1ar Gayb bunda tekye klan; Pertev Paa, n u ; 619/29daki yazm ann 199b varanda biln Kaygulu bunda tekye dutm az eklindedir. Rza N u ru n tantt yazmada ise ayn m sr Eleyli (Alayl) Gayb bunda tekye klmaz eklinde verilm itir^. Rza N u ra gre kelime Aliyenin (Alayl) eklinde bozulm asndan ib a re ttir ve Kaygusuzu n m em leketine dellet eder. S. N. E rgun'un hangi nshya dayandm bilmediimiz l Gayb ekli bizce en eski ve doru ekil olup Kaygusuz Abdaln hakiki ad na dellet eder. Bizim kanatim ize gre l (Alyi?) kelimesi Aleddinin ksaltlm eklidir. Seyfeddin, emeddin, Bedreddin gibi isim lerin Seyf, ems, Bedri olarak ksaltlm as gibi Aleddin de Al (Aly?) olarak ksaltlm tr. Ayrca kafiye ve veznin de b u ksalt m ada m il olduu ikrdr. Aliye beyleri arasnda da Aleddin isimli b ir ahsn bulunm as" ^ ve ayrca b u beylerin Seluklu Sultanlarn dan (dolaysiyle Aleddin K eykbaddan) indii hakkndaki rivyet, ile iinde Aleddin adnn kullanldn gsteriyor. Ayn ad, Kaygusuz Abdala da verilm i olabi lir. Y ukardaki delillere istinden Kaygusuz Abdaln asl ad bizce A l e d d i n G a y b dir. Gayb Be, iirlerinin byk b ir ounluunda Kaygusuz Abdal, Kaygusuz m ahlsn kullanm akta dr. Buna b ir rnek olarak u beyti g sterebiliriz:
102> 103) Rza Nur, a. g. m,, s. 87. Allyc Beylerinden Hsmeddin Mahmud un babasnn ad Aleddin bin Yusuftur. Tahminimize gre bu zftt Kaygusuzun dedesidir. Bak : esi Blm

76

Kaygusuz Abdld u r adum v ard u r benm b ir nemed m > ^

Om dahi oda salam dahi benm nem alalar"^^ Aleddin Gaybnin b u m ahls al M enkbnm ede yle anlatlm aktadr. ...G ay b Beg, Sultan Abdal Ms H azretlerinn sitnesinde kald. Cn dilden erenlere hizm et kld. Sultan Abdal Ms H azretleri sn net nazaryla Gaybnn yzine bakup e y itd i: Kaygudan reh buldun, im den sonra Kaygusuz oldun didi. Gaybi yz yire koyup m eskenet gsterdi. Sultan bu nutkyla begzdenn ism ini Kaygusuz diy sylerdi. Andat sonra ad (Kaygusuz) old . u halde Gayb Be'e Kaygusuz m ahlsn veren, eyhi Abdal M sdr. Bu husus ta rik at an an esin e de uygundur. M enkbnm ede bu m ahlasn veriliinin sebebi olarak gsterilen kaygu dan reh bulm as yni Teke Beinin ordusunun malup olmas ve Gayb'nin babasnn artk kendi rzsyla onu Abdal M sya brakm as keyfiyetini b ir rivyet olarak kabul etm ek lzmdr. H erhalde Kaygusuz kelimesinin dnya kaygsndan uzak olma gibi tasavvuf b ir m n ile Gayb Bee m ahls olarak verildiini kabul etm ek akla daha yakndr. Ayrca Kaygusuz kelimesinin Bektiler arasnda esrar'^ ve pilv'* * m nsnda kullanld bz aratrclar tarafn d an ifde edilm ektedir.
104) 105) 106) 107) 108) Kee Divan, Mar., v. 340b. Menlcibn&me, AG nshas, s. 12. A. Glpnarl, Yunus E m re ve Tasavvuf, s. 121; Taaa/ovuftam, Dilimize Geen Deyimler ve AataSzlerl, s. 191. H asluck (ter. R. H ulsl), BektagiUk Tetkikleri, stanbul 1928, s. 18.

77

Kaygusuz'un dier b ir m ahls S a r y dir. Bi zim tesbit ettiim ize gre yedi iirinde S a r a y mahlsm kullanm aktadr . Vasfi M ahir K ocatrk, Sary m ahlsl Kaygusuz Abdal'm XV. asrda yaam b ir baka ir olduunu ileri srm ekteydi. V. M. K ocatrk'n tah m inine gre Aliyeli Gaybi'den ayr b ir ir olan ikinci Kaygusuz Abdal, Vizeye bal Saray kasabasndan olduu iin Sary m ahlsm kullanm aktadr. Biz, alm am zn Doum Trihi ve Yaad Devir blm nde iki ayr Kaygusuz Abdal olamyacam belirtm itik. u halde bu m ahlsm da Rum eli'de Saray kasabas ile b ir ilgisi ola maz. Bizce Kaygusuzun S a r y m ahlsm kullanm a snn sebebi kendisinin b ir Sancak Beinin olu olma sdr. N itekim 1333de Aliyeyi ziyaret eden bni B atuta, Aliye beylerinin ehirden on mil mesfede b ir saray lar olduunu zikretm ektedir. Kaygusuz birka iirinde kendisinin Miskin Kaygusuz^ Miskin Sary^ ve Kul Kaygusuz* olarak da bahsetm ektedir. Y unusda da grlen bu miskin sfat yine tasavvuf b ir m n tar. Bektai an'anesinde, eserlerinin ism inde ve Menkhnam ede Kaygusuzdan ounlukla Kaygusuz Baba, Baba Kaygusuz, Kaygusuz Sultan ve Kaygusuz Sul tan Abdal diye sz edilm ektedir. 4. Seyahatleri M enkbnme'ye gre Kaygusuz, M sra gitmi, Hi cazda hac farizsm if etm i ve B adat yoluyla tek rar
109) Mar., v. 2 6 a -b , 296a, 300b-301a, 3 1 0 a-b , 312a, 314a-b. 110) V. M. Kocatrk, T ekke ri Antolojisi, s 143. 111) M. H. Ylnan, Aliye maddesi, lA , 1. Cilt, s. 288. , 112) Miltanme, s. 266. 113) Mar., V. 296a. *) Menkbnme, AG nshas, s. 44

7S

Abdal Ms Tekkesine dnm tr. M sr'a gitm ek iin Anadolunun neresinden hareket ettii M enkbnm ede kaytl deildir. R. N ur, m enkbnm enin K hire nshsn tantrken Kaygusuzun Aliyeden gemi ile hareket ettiini"^ kaydediyorsa da m etni verm ediinden bu husu sun m etinde yer alp alm adn anlayamyoruz. Bizim eli mizdeki m enkbnm e nshsm da ve dier neirlerde Kaygusuz'un Aliye'den hareket ettiine d ir b ir kayt bulunm adna gre, R. N u ru n ifdesi, m etne dayanm ak tan ok b ir tahm in olsa gerektir. Biz de R. N u ru n bu tahm inine itirak ediyor ve Kaygusuz Abdaln mrdleriyle b eraber Aliyeden gemi ile D im j'ata ktn kabul ediyoruz. N itekim 1333de Aliyeyi ziyret eden b n i Batutu; Aliyede Msr, skenderiye ve am tccarlarnn ticaretle megul olduunu, ay n ca Aliyeden skenderiye, Dimyat vesire beldelere kereste ihra edildiini ifde etm ektedir^ u halde o devirde Aliye ile M sr arasnda ticr b ir kpr m evcuttur. Kendisi de Aliyeli olan Kay gusuzun bu uzun seyahattan nce ata yurdu olan Aliye'ye geldiini ve oradan gemi ile M sra hareket ettiini dnebiliriz. Dilgdaki mdi bu d-erv dahi Muhamm ed M ustafanun sekizyz yhnda geldi kavdm naza ran ^ Kaygusuzun M sra H. 800/M. 1397 - 98de geldii anlalyor. D im yat'tan gemilere binip Nil yoluyla Bulak skelesine varrlar. M srda (Msr- K adm de, K ahirede) ne k adar kaldn bilm iyorsak da b u rad a Kaygusuzun ina ettirdii K asrl-ayn adl tekkenin kapsnda 807 trihinin yazl bulunduu kayd, M enkbnm eye gre,
114) 115) 116) 117) R. N ur, a. g. m., s. 92. M. H. Yinan, tA., a. g. m., s. 288; S. P. Krten, a. g. e., n , s. 85. B ak : Doum Trihi ve Yaad\\ Devir blm. Mendkbnme, AG nshas, s. 27; R. N ur, a. g. m., s. 85, 89.

79

Kaygusuz'un en az bu trih e k ad ar orada ikm et ettiini gsterir*. M enkbnm eye gre Kaygusuz, b ir m ddet Kasr l-aynda oturduktan sonra m rdleriyle beraber hac niyetiyle Hicaza hareket ederler. Elimizdeki menkbnme nshsm a gre M ekkeden u gzergh takip ederek Anadolu'ya g e lirle r: Medine - am - H am a - H um us Halep - Kilis - Birecik - Badat - Hille - Kfe - Necef K erbel - Badat - Musul - N usaybin - Abdal M s sitnesi. Kaygusuzun Msr, Hicaz, Suriye ve Ira k taki seyhatlerini sdece M enkbnm eden renmekteyiz. Kpr l nn de kaydettii gibi** bu hususu teyid eden her hangibir trih vesika yoktur. Fakat trih vesikann bu lunm am as b u ralara gitmediine dellet etmez. Bizce M enkbnm edeki Kaygusuzun dolat yerlerle ilgili m lm at doru olarak kabul etm ekte b ir m ahzur yok tur. Kaygusuzun iirlerinde de b u ralard a dolatna dir b ir kayda rastlam yoruz. iirlerinde Rum elideki pek ok yerden bahseden Kaygusuzun bu ralard an ve Anadolu dan hi sz etm em esi dndrcdr. Onun Menkbnm ede geen yerler dnda hi olm asa Gney ve Bat Anadoluda dolam olm as icap eder. Nitekim onun Rum eliden bahseden iirlerinden birinde ^Anadoludan geldii ifde ed ilm ek ted ir:

118)

119)

F. Kprl, Kaygusuz ile K asrl-ayn arasndaki mnsebe tin, sdace M sr Bektaileri arasndaki bir ananeden bret olduunu, bunu teyid edecek hibir vesika bulunmadm kaydediyor. F. Kprl, Msrda Bektailik, s. 25. F. Kprl, a. g. m., a. 20.

80;

Edrene ehrinde bugn Bir dkkn aldum kirya Ol mahalde satamam Bir akas ok karya Sord bana garb misin H bu ehri grp misin Yohsa gelin indi mi Anatohdan berye Didm ki bu dem gelmiem Kirya dkkn almam Eydr yiit gel ier (Dek getrsin criye)

Eydr ki bu Rm-ilidr Sanma ki Anatoh'dur Bunda esr-bendler ok olur Dmeyesin bzrye Y ukardaki iirden anlaldna gre, Kaygusuz Edirneye Anadoludan yeni (bu dem) gelm itir. Rum eli de gariptir ve henz Rumeli hakknda m lm at olma dndan sanm a ki (b u ras) A natohd u r eklinde ikaz edilm ektedir. iirin devam nda geen Fetv bulam m ki-'aceb varsam bn-i Fenrye m sram dan Kaygusuzun Anadoludan E dirneye geli trihinin bni Fenr'nin ey hlislm l zam annda yni 1424 - 1430 trih leri arasn da olduunu anlyoruz'^. Demek ki 1424 -1430 y llan ara
120) 121) Dvan, Mar., v. 333a. B ak : ^Doum Trihi ve Yalad Devir blm.

81

snda Rum eliye geen Kaygusuzun buradaki ilk dura E dirnedir. Kaygusuz Abdaln R um elideki yerlerle ilgili dier iirleri u n la rd r: Evld tutd beni Y anboltda bir kan Velkin akas ok Karaba kullan

Yanbolya vancak Mahallesin soncak Tunca kranun'dadur Y ini H am am Aon beri' # Nt Filibe'de yinilen Bir kan sevdi beni Igen igen dikdrr Bana yini kaftu

Kandan kasam direm ' Sofyaya gsem direm'^ * M anastrda bir baacuk Gnlcgm ald benm Kan atar gzin szer Sevdcegm bildi benm'.
122) 123) 124) 125) K enannda Dvom Mar., v. 333b - 334a. Divan, Mar., v. 334a. Divan, Mar., v. 335a.

82

Y ukardaki iirlerden anlaldna gre Kaygusuz Abdal, E dirneden baka Yanbolu, Filibe ve M anastr'da da bulunm utur.E dim e, Yanbolu ve Filibeye it iirle rin konu bakm ndan b irbirlerine ok. benzemesi'^, h att bz ibrelerin ayn olm as bu iirlerin b ir tek iirin var yantlar olabileceini de dndrm ektedir. nk h er iirde ayn vakann tek err r tabi deildir. Bu hususta b ir dier izah tarz, bu iirlerde geen vak'ann mecz b ir m n tam asdr. N itekim Filibe ile ilgili iirin so nunda Ne kan var ne koca Ne rte var ne gice Bu szi anlayanun Kurbmyam fcurbn^ ^ denilerek iirdeki konunun aslnda hayli olduu ifde edilm ektedir. F akat b u rad a bizim iin iirlerin konusun dan ok, buralarda geen yer adlar m him dir. Kaygusuz'un bu iirlerde geen ehirlerde bulunduunu tah m in etm ek herhalde yanl olmaz. Konu bakm ndan dierlerinden farkl olan Manastr la ilgili iiri takviye eden b ir baka husus da Manastr da Kaygusuza izfe edilen yer adlardr. Bugn Yu goslavya snrlar iinde bulunan bu ehirde b ir Kaygu suz Mahallesi ve b ir Kaygusuz emesi vardr'^.
126) 127) 128) Bu grlerde zengin bir kocakar Kaygusuza m usallat olur, ona bir dkkn tu tar. Kaygusuz bu kadndan kurtulm ak ister. Dvan, Mar., v. 335a. M. Y. Dag:h, a. g. e., s. 19; E. elebi, Seyhatnme, stanbul 1315, a V, s. 572 v. dd.

83

R um eli'de uzun seneler kalan Kaygusuz, bizim tah minimize gre Anadoluya veya M sra dnm olm al dr. 5. lm ve Mezar Kaygusuz Abdaln lm trihi hakknda h er hangib ir trih vesika mevcut deildir. Sdece, M srdaki son Bekt eyhlerinden Ahmed S rr Baba, hibir kaynak belirtm eden Kaygusuz Abdaln M. 1444de vefat ettiini yazar^^ Ahmed S irn Bahann verdii bu lm trihini R. Nur'^, A nnam aria Schim mel W alter Bjrkmann'^^ ve Rudolf Tschudi'^^ de aynen kabullenm ektedirler. Bz aratrclar da kesin b ir lm trihi vermemekle bera b er Kaygusuzun XIV. asrn sonlarnda ve XV. asrn ilk yarsnda yaadn kaydederek onun XV. yzyln birinci yarsnda lm olduunu kabul ederler'^. Bize gre de Kaygusuzun XV. a sn n ilk yarsnda ld m uhakkaktr. Ahmed Srr B ahann verdii 1444 trihini ihtiyatla kabul etm ek m m kndr. Bizce kesin olan huss, onun 1424 trihinden nce lmediidir. Zira daha nce de bahsettiim iz E dirne ile ilgili iirinde ge en Fetv bulam m ki aceb varsam bn-i F enrye*^^ m sr, Kaygusuzun bn F enrnin eyhlislml dev rinde hayatta olduunu gsterm ektedir. b n i Fenr 1424
129) 130) 131) 132) 133) 134) 135) Ahmed S rn Baba, a. g. e., s. 25. R. Nur., a. g. m., s. 98. Anna M arla Schimmel, a. g. m. W alter Bjrkmann, a. g. d., s. 412. Rudolf Tschudi, a. g. m., s. 203. F. Kprl, Msrda Bektailik, s. 20; N. S. Banarl, a. g. e., s. 398; B. Flemming, a. g. e., s. 117. Divan, Mar., v. 333b.

84

trihinde eyhlislm olduuna gre K aygusuz'un lm trihi 1424ten eskiye gidemez. Kaygusuz Abdaln lm trih i ve m ezar hakknda iki rivyet m evcuttur : 1. Kaygusuz M srda lm tr ve m ezar buradaki M ukattam danda b ir m aaradadr. H asluckun kaydet tiine gre XVII. asrn ilk m sfnd abu M ukattam tepe sini keml-i dikkatle tetkik etm i olan Pococke ve Perry b urada tekkeler deil, m aaralar grmlerdir'^^. H al buki Evliya elebi, ayn asrn ikinci nsfnda, M ukattam tepesinde eyh C tekkesinden bahsetm ektedir^^. A. S rr B abaya gre buraya evvelce Celliler Tekkesi ad verilm ekte imi'^*. Bu bilgelere dayanan F. K prl, Mu kattam dandaki tekkenin XVII. a s n n ikinci nsf ba larnda yaplm ve sonradan B ektailerin eline ge mi olm as gerektii kanatindedir'^. H. de Vanjany, 1883teki Le Caire et ses environs adl eserine gre, eskiden kerpi ile yaplm olan ve 1772de tm ir edilen tekkenin bulunduu M ukattam dann talarna oyul m u m aaram n dibinde Kaygusuz y atm ak tad r ve Arap1ar ona eyhl-Maaver dem ektedirler'*. L ondrada ba slm, 1981 trihli Egypt adl eserde kaydedildiine gre M ukattam danda orjinal ad Kaygusuz olan Abdullah el-Maaver'nin mezar vardr*"". M sr'da bulunduu sra da, M ukattam dandaki Kaygusuz'un m ezarn birka defa ziyret ettiini kaydeden R. N ur, m ezar tavsif et

136) 137) 138) 139) 140) 141)

Hasluck, a. g. e., F. Kprl, a. g. F. Kprl, a. g. a. y. R. Nur, a. g. m., a. y.

s. 18. m., s. 29. m., s. 29. a. 95 - 96.

85

m ekte ve Ka'hirede halkn Kaygusuza Abdallal el-Maaver dediini zikretm ektedir. Ona gre Araplar Abdal kelimesini! Abdallah yapm lardr. Ve Maaver m a araya m ensup demektir*''^. R. Nur, b ir yandan bu meza rn Kaygusuza it olduunu pheyle karlarken te yandan ananeye ve eskiden beri gelen rivyete gre bu nu Kaygusuzu n m ezar kabul etm ek zarridir diyor' 'l 2. Kaygusuz Abdal, E lm alya bal Tekke K ynde bulunan Abdal M s T rbesinde gm ldr. lh an Akay, Elm alnm Tekke Kyndeki Abdal Ms trbesinin i ksm nda Kaygusuz Abdal'n da yattn zikreder'". 1976 Temmuzunda Teke-elinde b ir aratrm a gezisi ya pan . Tekindag, E lm aln n Tekke Kyndeki Abdal M s trbesinde Kaygusuz'un da m ezarnn bulunduunun kaytl olduunu yazyor. Tekinda'm b u husustaki kayd y led ir: Abdal Ms T rbesinin giri kaps zerinde bulunan b ir kitbe, tekke iinde yatanlarn adlarn zik retm ektedir. Sonradan konulduu anlalan bu kitbede, Abdl M s'nn b a b a s : H aan Gz, a n n e s i: mm Gl sm, kz kardei : Zeyneb, m ridi : Kaygusuz Abdal ve derviin adlar kaytldr^. . Tekinda, sonradan konulduunu zikrettii kitbe hakknda baka b ir bilgi verm em ektedir. H er halde b u kitbe olduka m uahhar dr. Biz de buradaki Abdal M s Trbesi'ne yaptmz m uhtelif ziyretlerde, t rbenin i ksm ndaki kitbesiz m ezarlardan birinin Kaygusuz A bdal'a it olduunu h
142) 143) 144) 145) R. N ur, a. g. m., s. 93. a. y. Ilhan Akay, Abdal Ms Telekesi, VII. Trk Trih Kongresi A nkara, s. 365. . Tekindag, Teke - eli ve Teke - Oullan, T arih Enstits Dergisi, Say : 7 - 8, stanbul 1977, s. 73.

86

len trbenin halifesi olan Halil Zeybekten iittik. B ura daki trbenin Abdal M s'ya idiyeti hussu ise Evliy elebiye k ad ar uzanr. Seyhatnm ede Evliy elebi, Abdal M s evkf olduunu ifde ettii bu sitneyi et raflca anlatmaktadr*''^. Ancak Evliya elebi'de m ezarlar dan birinin Kaygusuza it olduuna d ir b ir kayt yok tur. Y ukardaki h er iki rivyetin de a n anelerine dayand ortadadr. 6. Netice Asl ad Aly Gayb (Aleddin Gayb) olan Kaygusuz Abdal XIV. asrn o rtalarnda Aliye'de dom utur. Doum trih i H. 742/M. 1341-42'den eskiye gidemez. Ba bas, bizim tahm inim ize gre Aliye Bei H sm eddin M ahmud; dedesi Aleddin b in Y usuftur. Aliye Beyleri ilesi K aram anoullarndan inm ektedir. B ir rivyete gre ayn ilenin b ir taraf da Anadolu Seluklularna dayan m aktadr. Bu devirde Aliye, zengin b ir ticret merkezi ve m him b ir lim andr. M sr ve Suriye tccarlar Aliyede ticretle megul olm akta ve Aliye'den m ezkr m em leketlere byk m ikyasta kereste ih a edilm ektedir. Ay rca Aliye Belii; Antalya, K aram an ve M em lklerle sk siys ve asker m nsebetler iindedir. 1361 -1373 y llan arasnda. Teke ve Aliye Beleri K brs krall ile etin m cdeleler verm iler; Teke Bei M brizeddin Mehmed, Aliye Bei H sm eddin M ahm ud ve Karamanolu Aleddin Ali m tereken Kbrs krallna kar id detli savalar yapm lardr. Bu etin savalarda Antalya
146)

deiik B ekti

s. Tekindag-, a. g. m., s. 7 6 -7 8 ; E. elebi, Beyahatnme, C. IX, s. 273-276.

87

on yl kadar K b n sllan n elinde kalm, b ir ara Aliye dahi K brs donanm as tarafndan igal edilm itir. Aliye beylerinin ehre on mil m esfede b ir saraylar vardr. Aleddin Gayb ite byle b ir ile ve m ht iinde ocuk luk ve genlik yllarm geirm itir. phesiz ki zam annn bt n ilim lerini tahsil etm i, ayrca avclk, okuluk gibi hnerleri de saraya m ensup b ir Be olu olarak en m kemmel ekilde renm itir. Gen yanda Elm al'daki Abdal M sya intisap ederek Kaygusuz adn alm ve uzun m ddet Abdal M usann hizm etinde bulunm utur. Tahm inen H. 800/M. 1397 - 98 yllarnda M sra gelerek orada b ir tekke am, M srda tarikatm yerletirdikten sonra Hacca gitmi; Hicaz, Suriye ve Ira k dolaarak Anadoluya dnm tr. A nadoluda, hi olmazsa Gney ve Bat Anadoluda b ir sre dolam. olm aldr. 1424 1430 trihleri arasnda Rumeli'ye gemi; Edirne, Yanbolu, Filibe ve M anastrda bulunm utur. B undan sonra m uhtem elen te k ra r Anadoluya (belki de M sra) dnen Kaygusuz, tahm inen 1444 ylnda vefat etm itir.

88

KNC

BLM

KAYGUSUZ ABDAL'IN ESERLERNN TAVSFLER VE HLSALARI

Kaygusuz Abdaln m anzum ve m ensur eserleri b ir hayli yekn tu tar. Bugne kadar yaplan aratrm alarda onun m uhtelif m ecm alarda bulunan b ir ka iiri ve Gevhemme, Minbemme gibi kk m esnevileri neredil m itir'. H albuki Kaygusuzun eserleri hacim bakm ndan bu neirlerle mukayese edilmiyecek kad ar oktur.
1) Bugne kadar yaplan gr ve nesir neirleri, trih srasna gre yledir: Hammer, J., GDO, Bd. 3, Betsch 1837, s. 357 -359; Atalay, B., B ekti EdeMyat, stanbul 1340/1921. s. 109 - 110; Kadrlye Hseyin, Kaygusuz Sultanda Bir N evruz Sahah, Mihrb, stanbul 1340/1921, s a y : 15-16, s. 472-479; H. Tevfik - H. hsan - H. Al, Trk Edebiyat Niimneleri, stanbul 1926, s. 161 - 67; Fndkolu, Z. P., Harsmza it Vesikalar (Sergzet-n Kaygusuz Abdal), H ayat, Say : 17, stanbul 1927, s. 7 - 8 ; Onay, A. T., Trk Halk iirinin eki ve Nevi leri, stanbul 1928, s. 158-59; Ergun, S. N., B ektai irleri, stanbul 1930, s. 196-203; Trk Edebiyat Trihi, stanbul 1931, s. 96, 120; R. Nur, Kaygusuz Abdal Gayb Bey Kahirede B ektai Tekyesinde Bir M anskn, T rk Bilik Revsl, nu : 5, Yl : 1935, s. 86- 87; Dal, M. Y., Bekyi Tomar, stanbul 1935, s. 16-2 4 ; Levend, A. S., Edebiyat Tarih Dersleri, stanbul 1935, s. 8 0 -8 1 ; Ergun, S. N., Halk Edebi yat Antolojisi, stanbul 1938, s. 172- 74; A. S. Baba, e r -r isletI-Ahm ediyye, Msr 1939, s. 58 - 62; Uraz, M., Trk Edip ve irleri, II, stanbul 1939-40, s. 59; Dah, M. Y., K aygusuz Abdal, stanbul 1941, s. 41 - 80; Boratav, P. N., F rath , H. V., zahl H alk iiri Antolojisi, A nkara 1943, s.

89

Bizim tesbit edebildiimiz m la rd r: a) M anzum Eserleri

Kaygusuza it eserler

1. Dvan 2. G listan 3. Mesnev-i Baba Kaygusuz (I, II, III)

4 3 -5 1 ; Salc, V. L., K a yg m u s Abdal Hakk%nda Etdter II, stanbul 1949, TPA, C. 1, Say : 2, s. 31 - 32; Glpnarl, A., K aygusuz Ahdal, H atayi, K ul H im m et, stanbul 1953, s. 2 5-58; K ocatrk, V. M., T ekke ri Antolojisi, stanbul 1955, s. 35 -38, 143-146; Erg'un, S. N., B ektai irleri ve N efes leri, C. 1 - 2 , stanbul 1955, s. 24 -28; Boratav, P. N., Zaman Zaman inde, stanbul 1958, s. 3 6 -4 0 ; Oytan, M. T., B ekta liin t Yz, C. 2, stanbul 1960, s 105-106, 83-85; Glpnarl, A., Yunus Emre ve Tasavvuf, stanbul 1961, s. 1 20 -1 ; Schimmel, A., Drei trk. M ystiker, Yunus Emre-Kaygusus - Pir Sultan Abdal, Trk. - Deutsche Gesellschaft E. V. Bonn Mitteilungen, H eft 48, Bonn, Oktober 1962; Cunbur, M., Giilehr le Kaygusuz Abdalm iirlerim Kapsayan XV. y y dan Kalan B ir Mecma, X. TDK A nkara 1963. s. 25-28; Glpnarl, A., Alev - B ektai Nefesleri, stanbul 1963, s. 107-8, 175-6, 213-15, 245-254; z, F., E ski Trk Edebiyattnda Nesir I, stanbul 1964, s. 100-118; Glpnarl, A., K aygusus Abdal, TD zel Says, XIX, 207, A nkara 1968, s. 398-405; Bagz, 1., T rk H alk Edebiyat Antolojisi, stan bul 1968, s. 163 - 169; Glpnarl, A., T rk Tasavvuf iiri AnioZojisi stanbul 1972, s. 177-195; Pekolcay, N. - Eraydn, S., slm Trk Edebiyat, stanbul 1975, s. 25 8 -9 ; Gzel, Abdurrahm an, Kaygusuz Abdaln aatayca B ir Gazeli, TK., S a y : 194, A ralk 1978, s. 102-103; Kaygusuz Abdalm Vcdnmesi tTzerine, TK, Say : 197, M art 1979, s. 276 - 282; Akaln, M., K aygusuz Abdaln G evhem m esi, A. U. Ed. Fak. A ratrm a Derg. A. Caferolu zel Says, Fas. 1, Say : 10, A nkara 1979, s. 189 -197; Gzel, Abdurrahman, Kaygusuz Abdaln Eserlerinde Baz Tasavvuf Terimler, Mill Kltr, C. 2, say 9, ubat 1481, s. 31 - 33.

90

4. G evhemme 5. M inbem m e b ) M ensur Eserleri 1. B udalanm e 2. Kitb-x M ilte 3. V cdnm e c) M anzum - M ensur (K ark) Eserleri 1. Saraynm e 2. Dilg (D ilk) stanbul Belediye K tphnesi, Osman Ergin B lm , n u 1102de Risle-i Kaygusuz Abdal bal ile geen tercm e eser, m uhtevs ve ekli itibriyle Kaygusuz'un dier eserlerine benzem ektedir. Eseri inceleyen A. G lpm arl b u eserin Kaygusuz'a it olm adm ifde etmektedir^. Biz, eserin Kaygusuza it olduunu zanne diyoruz. F akat tercm e olduu iin alm am za dhil et medik.

2)

Trk Ansiklopedisi, Kaygusuz Abdal Maddesi, C. 21, s. 419.

91

I. NSHA TAVSFLER

Kaygusuz Abdaln bizzat elinden km h er hangi b ir yazmaya bugne k ad ar tesdf edilem em itir. Eldeki yazm alarn en eskisi, G evhem m eyi iine alan ve H. 895 M. 1489 trihli, Topkap Saray'ndaki Mecm-i Ltife'dir. Biz, Kaygusuzun eserlerini ihtiva eden yazm alardan istin sah trihleri X V III. asr gemeyenleri tavsif ediyoruz^ XIX. asrda istinsah edilmi olanlar ile istinsah trihi belli olm ayanlar tavsif edilm em i, ancak bu blm n sonunda liste halinde verilm itir. A) stinsah Tarihi Belli Olan N shalar 1. Mecma- Ltife, Topkapt Saray M zesi Ktphnesi, Koular Blm , nu : 950. M stensih : Ali b. Ahmed b. E m ir Ali.

istin sah trih i ; 895/ba. 25.11.1489. Var. 90; l. 27x18, 13x8 cm; st. 10; yz. hareketli nesih; kt. bd; c. mklebli, emseli kahverengi mein, Memlk tarz. Ba : y sftun kulhtvallahu ahad Her dem iinde kdirsn her sad
3) Mevlna Mzesi Ktphnesi, nu : 2467/IXda bulunan ve 1080/1669da istinsah edilmi bulunan Bualanmeyi maalerem Ergin, Crml-Mendeki Trke iirler, Trk Dili ve

92

Son : Ve 'anhm (arab a).

minh e-efte ve hiye leke

Var : lb-7b : Gevhemme*'. 2. Risle-i Kaygusuz, M. E. B. Ankara Genel K itap l, n u : 645. M stensih - ; Dervi Nazif stinsah trih i : 900/ba. 2.10.1494 (K astam onu da Isfendiyar Ba zam annda). Var. (sh) : 263; l. 25.5x15, 19.5x11 cm; st. 24; yz. yer yer harekeli nesih; kt. nohut rengi; c. siyah mein. Ba : Gel iy kendU hline yol bulanlar Ma'nde kend mikdrun bilenler Son : Abdl Msya kul old cndan ekd elni iki cihndan s. s. s. s. s. s. 1 -43 43 -108 109-188 188-231 231-247 247 - 263 Kitb- DilgU Kitb- Glistn- Baba Kaygusuz Saraynme-i Kaygusuz Baba Mesnev-i Baba Kaygusuz Mesnev-i Sn Mesnev-i Slis.

3. Marburg, Staatshibliothek, Ms. or. oct. 4044. M stensih : Dervi Ali H orasn stinsah trihi : 907/b a. 17.7.1501. Var. 345; l. 19x12.5, 14x9 cm; st. 15; yz. nesih; kt. Ceneviz, san, kahverengi, beyaz; e. mein^
4) 5) Bu mecmanm tavsif ve tantlm as hakknda bak : Cunbur, M., a. g. m., s. 23 - 28. Bu mecmanm tavsifi hakknda bak : B. Flemming, Trkische Handschriften, Teil I, W iesbaden 1968, s. 326-331.

93

Ba Son Var

lhi Hdvend-i kerim pdih- 'lem, Sultnl-kadim er-Rahm Bu sohbet ile bu Kaygusuz Abdal t subha dein Sultn olupd. Ib -69b 70a -70b 70b -71a 71b - 105a 105a - 107a 107a - 120a 120a - 121b 122a - 134a 134a - 137b 137b - 139b 140a - 210b 211a-211b : : : : : : : : : Saraynme-i Baba Kaygusuz k i Gazel Nat- Aliyy'l-Mrtez Emriye it) (seyyit

Mesnev-i Baba Kaygusuz Gevhemme Kk Mesnevi Be gazel Mesnev-i Slis Terc-i Bend Terkb-i Bend Glistan iki gazel

211b-260a : Kitb- Dilg (222b-228b, 263a-242b, 253b-258b aralan farsadr) 261a - 262a : tki mstezd 262a - 262b 264a - 288b 288b - 340b 340b - 341b 342a 342b - 343b gazel Kitb- Milte Kaygusuz Abdal Divan gazel Du-l Kunt Halk tabbetiyle ilgili drt re ete rnei nn kelm-

94

343b - 344a : Hadis 344b : Ebced 345a : B ir gazel 4. Cmil- Men, Nr- 4904. istin sah trih i : 940/ba. 23.7.1533. Var. 315; l. 24.3x14.5, 22x11 cm. ( stun, iteki dz, kenardakiler yan); st. 19 (i s tu n ); yz. ta lik ; kt. bd; c. krmz, mein*. Var: 106b-120a.: Dilg (IlOa-lllb, 114b-il5b, 118b-120a arasnda fara me tin ler vardr) 215a - 223b : Kaygusuz'un iki terc-i bendi, ki terkb-i bendi, iki m stezd ve k rk d rt m uhtelif iiri). 5. Velyetnme-i Sultan Abdal Ms, (B edri Noyann zel ktphanesinden aldmz b ir fotokopi). M stensih : Veli Baba Sultan b. Hseyin, istin sa h trihi : 1040/ba. 10.8.1630. Sh. 61; l. 16.5x11, 13.2x7.5 cm; st. 11; yz. nesih; kt. sar nohut rengi; c. karton. Ba : Velyetnme-i S ultn Abdl M s kaddeseallh srrah l-azz. Son : Fendan bakya iresn ehl-i Cennet olursm vesselm.
6) Bu mecmann tavsif ve tantlm as hakknda bak : M uhar rem Ergin, CmiI-Mendeki Trke iirler, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, C. III, Say : 3 - 4, stanbul 1949, s. 539-569.

Osmniye Kitapl, nu :

95

s. : 1 - 39 Velyetnme4 Sultan Abdal Ms 39 - 59 Pendnme-i Kaygusuz (B udalanm e) 60 1047/1637de vefat eden Veli B ab an n say zinciri. 6. Dell-i Budala, stanbul niv. K tp. m : 4105. M stensih : eyh M ehmed Efendi. stinsah trih i : 1170/ba. 26.9.1756. Var. 14; l. 21x13.5, 16.5x10.5 cm; st. 17; yz. yer yer harekeli nesih; kt. beyaz avrupa kad; c. deri ciltli. Ba ; Bu kitba Dell-i B udal defter-i 'k ve seyr-i sdk diler. Son : Evvel h ir meem zhir btn menem M ansr n sr m enem gene nihn bendedr. 7. Dell-i Budala, DTCF, sm il Sib I, nu : 5413. istin sah trihi : 1200/ba. 4.11.1785. Var. 50; l. 21.8x14.7, 15.7x8.7 cm; yz. nesihim si rik'a; kt. hillli, filigram l m hreli; c. kahverengi, me in srtl, ebr kapl, mklepli mukavva. Ba : Hz kitb- hutbe-i dvezde-i m m hazretleridr. Besmele, ham dele ve salvele. Son ; Kaygusuz Abdl benem cm lelere cn benem Evvel h ir benem genc-i nihn bendedr. V ar : 14a-49b Dell-i Budala. 8. Divn- K ebr Sultan Kaygusuz Abdal, Sleymniye Genel Kitapl, D ml Baba K sm , nu : 411/1-2. stinsah ta r ih i: 1208/ba. 9.8.1793. Var. 131; l. 21x14.5, 15x8.2 cm; st. 19; yz. nesih; kt. beyaz; c. m ein ciltli. 96

Ba : lh 'lem-i srr- hafiyyt Senn srrm da 'akllar olur m t Son : Bu sz ne dim ek olur, rifler m anyi syler V allhu a lem bissavb. V ar ; Ib - 32a 32a -80b 80b -82b 82b - 107b 108b - 130b : : : : : Mesnevi Saraynrae Be gazel Dilg M iltenme. K-

9. Rislat- Kaygusuz Sultan Iknm e, M illet tphnesi, Ali E m trt ( eriyye) Blm , nu : 909. stin sah trihi : 1212/ba. 26.6.1797. Var. 62; l. 19.5x14, 15.5x8.5 cm; st. 15; yz. rik'a; kt. kahverengi, beyaz; c. k arto n ciltli. Ba ; H am dele ve salvele. Bu Icitba Dell-i Budal dirler. Son : Bu nazm- beyntun h er beyti b ir beyt-i m uazzamdur. Var : Ib -38a Dell-i B udala 38a - 36b V cdnm e 47a-61a Kitb- Dilg Olanlar eyh. XI X. asrda istinsah edilm i nshalar 1. stanbul Belediye K tphnesi, Osman Ergin Blm, nu : 1321 (V cdnm e ve Dell-i Budala, istin sah t rih i: 1237/ba. 28.9.1821). 2. Tbingen, Depot der Staatsbibliothek, Ms. or. q u art 1494 (Vcdnme, istinsah trih i ; 1259/ba. 1.2.1843). 97

3. DTCF, niversite A 385 (Dell-i Budala, istinsah t rih i: 1262/ba. 30.12.1845). 4. Sleymniye Genel Kitapl, H ac Malmu< Efendi Ksm, nu : 3040 (Dell-i Budala, Miltenme,, istinsah t rih i: 1268/ba. 27.10.1851). 5. stanbul Belediye K tphnesi, Osman Ergin Blm, nu : 1889 (Dell-i Budala, istinsah t r ih i: 1294/ ba. 16.1.1877). 6. A nkara Genel K itaph n u ; 167 (Dilga, Glis tan, Saraynm e, Mesnevi I - I I - I I I , istinsah trih i : 1296/ ba. 26.12.1878). 7. DTCF. niversite A 14 (Dell-i Budala, istinsah ta rih i: 1304/ba. 30.9.1886). 8. stanbul Belediye K tphnesi, Osman E rgin Blm, nu : 1407 (Mesnev-i evvel, istinsah trihi : 13^1/ ba. 15.7.1893).

B ) stinsah trihi belli olmayan nshalar a) M.E.B. Ankara Genel K ita p l : 1. n u : 2. n u : 3. n u : 4. n u : 5. n u : 6. n u : 7. n u : 8. nu : 9. n u : 10. n u : 98 52/2 109/7 117 121 579 621 644 647/3 667 698/2 (K aygusuz'a it 31 m uhtelif ir) (Dilg) (Dilg) (Dilg) (Vcdnm e) (DelI-i Budala) (Dell-i Budala) (Vcdnm e) (Dilg, Dell-i B udala)

11. 12. 13. 14. 15. 16.

nu: nu; nu: nu: nu: nu:

805/1 (MesnevM Evvel) 824/1-2 (G listan, Kitb- Milte) 1219 (Dilg) 1245 (Dell-i Budala) 1246 (Dell-i B udala) 1397 (Dell-i Budala)

b ) Dil-Trih ve Corafya Fakltesi K tphnesi : 1. 2.3. 4. c DTCF, DTCF, DTCF, DTCF, sm il Sib I, n u : 1079 (Dell-i Budala) niversite A, n u : 281 (Dilg) niversite A, n u : 375 (iirler) niversite A, n u : 186

Ankara Etnografya M zesi K t p h n e si: n u : 17824 (Divan, Dilg, G evhem m e, Min-

1. bernm e)

) stanbul Sleym niye U m m K t p h n esi: 1. H im Paa, Mesnevi 1, 2, 3) n u : 19 (Dilg, Gevhemme,

2. H im Paa, n u : 41/1 (Dell-i B udala) 3. H im Paa, nu : 74 4. H im Paa, nu : 82 5. H. H ayri Abdullah B udala) Efendi, n u : 55/4 (Dell-i

6. H ac H ayrullah Efendi, n u ; 67 (Dell-i Budala) 7. Pertev Paa, n u : 619/29 (Dolabnm e) 8. H aan H sn Paa, n u : 777/9 (Dell-i B udala) 9. zm ir, n u : 802/3 (Dell-i B udala) 99

10. dala) 11. dala) 12. dala) 13. dala) 14. 15. 16. 17.

Hac M ahm ud

Efendi, n u : 2367/4 )Dell-i Bu n u ; 212>6I1 (Dell-i Bu

Hac M ahm ud Efendi, Hac M ahm ud Hac M ahm ud

Efendi, n u : 2846/2 (Dell-i Bu Efendi, nu . 3908/5 (Dell-i Bu

Hac M ahmud Efendi, n u : 3251 (Dell-i Budala) zm irli sm il H akk, n u : 5692/6 (Dilg) Uk Dergh, n u : 115-116. Uk Dergh, n u : 330 (Menkb- Kaygusuz).

d) stanbul M illet K tphnesi Ali E m tr B lm : 1. Ali E m r ( eriyye) Blm, n u : 909 (Dell-i Budala) 2. Ali E m r ( eriyye) Blm, n u : 910 (Delli B udala) 3. Ali Em ri (M anzum E serler) Bl., n u : 535, (iir ler) 4. Ali Em ri (M anzum E serler) Bl., n u : 797, (Klliyt- Kaygusuz S ultan). e) stanbul Belediye K t p h n esi: 1. Muallim Cevdet, K. n u : 216 (Dilg) 2. Osman Ergin Blm, nu : 398 (Dilg) 3. Osman lte) 4. Osman Ergin Blm, nu : 1803 (Dilg) 5. O sm an Ergin Blm, n u : 1890 (Dell-i B udala) 100 Ergin Blm, n u : 663 (Kitb- Mi-

6. Osman Ergin Bl. nu : 1407 7. Osman Ergin Bl. n u : 1321 (Dilg ve Vcdnm e) 8. Osman Ergin Bl., n u : 1421 (Mesnevi-i Baba Kaygusuz) 9. Osman Ergin Bl., nu : 1889 (B udalanam e) 10. Osman Ergin Bl., n u : 1283 11. Osman Ergin Bl., nu : 1296 f) stanbul Topkap Saray M zesi K t p h n e si: 1. n u : 1961, M. R. 543 (Dost, 16a..) g) stanbul niversite K tphnesi : 1. n u : 6817 (Vcdnm e) ) K onya Mevlna M zesi K t p h n e si: 1. 2. 3. 4. nu: nu: nu: nu : 2467/XX (Terc-i Bend) 2467/XXI (Mesnev) 2467/X X II (Dolabnm e) 2468/VII (Dilg)

h) Ktahya l H alk K t p h n e si: 1. Vahid Paa, n u : 1346 (Dell-i B udala) i) Yabanc lkelerdeki nshalar : 1. Viyana, Flgel III, 489, n u : 1993, I (Dell-i Bu dala) 2. 3. (Dell-i 4. Ms. or. oct. 2620, Staatsbibliothek, M arburg Ms. or. oct. 2736/4, Staatsbibliothek, M arburg, B udala). Ms. or. oct. 2746, Staatsbiblothek, M arburg. 101

5. 6. g). 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. lanm e)

Ms. or. oct. 3054, Staatsbibliothek, M arburg. Ms. or. oct. 51, S taattbibliothek, M arburg (DilPertsch, 68, n u : 35,3 (Dell-i Budala) Pertsch, 159 (Dell-i B udala) Pertsch, 661 (Dell-i Budala) Pertsch, Gotha, n u ! 78 (Dell-i B udala) U ppsala 661 (Dell-i B udala) Berlin, n u : 144 (Ms. O rient 8. 51) V atican Turco, n u : 185/II-1II (Milte, Buda-

Ayrca elimizdeki tarihsiz M enkbnm e'de Kaygusuz'un, Gevhernme, Dolabnm e ve M inbernm e adl eserleri vardr. B unlardan baka, aratrm am z srasnda, varln rendiimiz, ancak eitli sebeplerle grme im kn bu lam adm z bz n sh lar da m e v c u ttu r: 1. V. M. K ocatrk, T rk Edebiyat Trihi'nde, Kaygusuz'un da iirlerinin bulunduu M. 1461 trih li b ir m ecm adan bahsetm ekte ve bunun husus ktphnesinde olduunu kaydetm ektedir. 2. R. N u ru n tantt M enkbnme yazm asnda, R. N ur'un ifdesine gre Kaygusuzun Gevhernme, Min bernm e, Dilg, Mesnev adl eserleriyle bz iirleri yer almaktadr*. 3. V. L. Salc; huss ktphnesinde bulundu unu ifde ettii Zara-i Atkli Dervi Ali Efendi tara7) 8) V. M. Kocatrk, Trh Edebiyat Trihi, s. 144. R. Nur, a. g. m., 86-88.

102

fondan istinsah edilm i 1045/1635 tarih li b ir yazm adan bahsetm ektedir. Bu yazma iinde Kaygusuzun Menkbnm esi ile birlikte Dilg, Mesnevi, Kitb- H ikyt ve Terci-i bendleri vardr. 4. kr Elin, fileri arasm da geen ve Rif Yelkencide grd 1024/1615 trih li b ir yazm ada Kay gusuzun iirleri bulunduunu ifde etm itir.

9)

V. L. Salc, a. g. m., C. 1, Say : 1, s. 14.

103

II. ESERLERN HLSALARI a) M anzum E serleri 1. Dvan Kaygusuz Aljdalm m rettep b ir dvan yoktur. An cak M arburg nshsn tantan B arbara Flemming K ata logunda Kaygusuzun bu nshda 288a-340b varaklar arasnda toplu halde bulunan m uhtelif iirleri d v a n ad altnda verilm ekte ve bunlarn 130un stnde olduu ifde edm ektedir. M arburg nshsnm m uhtelif yerleri ne serpitirilm i olarak ayrca onalt iir daha vardr. M arburg nshasndan baka Nruosm aniye, n u ; 4904'de 44; A nkara Genel Kitapl, n u : 52'de 31; Sleymniye Ktp., Dml Baba, n u : 4 1 1 /l'd e 4; Millet Ktphnesi, Ali E m r Blm, nu : 909da 4; nu : 979de 64; Belediye K tphnesi, Osman Ergin Blm, n u ; 663'de 9; M enkbnme, AG nshsm da 7 iir yer alm aktadr. Kaygusuz Abdal'n Dolabnm e adl 30-40 beyitlik kasidesi ile iki Terc-i Bend^, iki Terkb-i Bend^, iki Ms10) 11) B. Flemming, TrUische Bandschriften, Teil I, s. 330-331. Men&kfibnme, AG nshas, s. 3 7 -4 0 ; Sleymniye, P artev Paa, nu : 619/29, v. 199a-b; Mevln Mzesi Ktp., nu : 2467/IX , y. 81b - 83b.; Millet Ktp., Manzum E serler Blm. nu : 797; V. 25a-26a. Mar., v. 134a - 137b; Ntuosmaniye, v. 212a - 213a, 214b 215a: Kiyb-t Mllte, Belediye, O. E rgin Bl. nu : 663, s. 218 - 222. Mar., v. 137a-139b; Nruosmniye, v. 214a-215a; Sleymanlye, Hgim Paga, nu : 19, v. 23a - 24b.

12)

13)

104

tezd^"* ve Saltnme'^ adli iirini de Dvan iinde m t la etm ek lzmdr. Kaygusuz, b u gnl, zikr, vahdet, larndan bahseder. lar, hajn/an, bitki, geer. iirlerinde Allah, insn- km il, ak, edeb, d n y a . . . vb gibi tasavvuf konu Bz iirlerinde m uhtelif yiyecek ad m aden, kozmik lem ve ey isim leri

D olabnm e'de Kaygusuz, b ir su dolabnaniin y zn dima suya srdn, bannm niin delik ve gz lerinin niin yala dolu olduunu, bu kadar zahmeti niin ektiini sorar. Dolap yle cevap v e rir: Ben yce b ir dada ulu b ir aa idim. Dallarm gklere ulard. Ku lar, kum rular budaklarm da yuva yapard. B irgn b ir a hs gelip naca sald. Barm a kem end takdlar, sokak sokak dolatrdlar. Sonra vcdum a dem ir m hlar akp beni dolap yaptlar. O zam andan beri ben d o s t diye inilerim. Felek bal tattrd herkese sonunda zehir sun m am m dr? Sleymn, skender, Kayser, K isr, Sam sonunda yok olm adlar m? Kaygusuz, neticede insann ancak Allah'n fazlna dayanm as gerektiini syleyerek iiri b itirir. Terc-i Bend, Terkb-i Bend ve M stezdlar da Kay gusuz, dier iirlerinde olduu gibi tasavvufa it m uh telif m evzlar ele alr. Saltnm ede kendisine nam azn ne olduunu soran kadlara (E m irlere) hiddetli b ir ed ile Kaygusuz; imdi size cevap vereyim diyerek be vakit nam azn teker teker
14) 15) Mar., v. 3 1 4 a-b ; Nruosmaniye, v. 21 5 a-b . Men&khnme, AG nshas, s. 51 - 52; Ank. Gnl. Ktp., 687, V. 75b-76a.

nu :

105

ka rek at olduunu, hangilerinin farz, hangilerinin vcib ve snnet olduunu ve b u nlarn yllk m iktarn syler. 2. Glistan Bu eserin hlsasn yaparken M arburg nshsm a dayanm aktayz. Ancak M arburg nshsndaki eksik ksm lar iin A nkara Genel Kitapl, n u : 645, 167 ve 824/1-2'deki yazm alar da gz nnde bulundurduk. M arburg nshs sonunda eserin 3700 beyit olduu kaytldr. Ancak ba taraf eksik olan bu nshann mev cut beyitlerinin says 2140'dr. Ank. Gnl. Ktp., n u : 645' deki yazma 1560 beyit; n u : 824/1-2'deki yazm a 2204 be yittir. Kaygusuz, G listan'da hlsa olarak unlar s y le r; im di, vahdetin stndeki perdeyi ap size vahdeti anlataym . Cevherin kym etini nasl sarraf bilirse, can iinde gizli olan hzineyi de ancak ehl-i dil olanlar bilir. Benim szm de ancak aklllar anlar. Hak bana syle tirse ben de size bu haberi vasf ederim , n ce lm eM n ne dem ektir, onu anlataym . yle b ir zam an idi ki kinat yoktu. H er sfat zt iinde gizliydi. n san vcudu yoktu. lem ve insan hepsi birdi, ikilik yoktu; herey, yer ve gk hazine iinde bir srd. Ay, gne, yldzlar, zaman, Cennet, Cehennem, huri, glman, dnya, hiret yoktu. B tn bunlarn sebebi, Mus tafa oldu. Allah, ilk nce M ustafay yaratt. Onun cm, canlarn ilkidir. Cihn, M ustafann cnm da sr idi. Allah bu cevhere (M ustafa'nn cnm da) baknca, cevher dirildi ve btn cihan meydana geldi. nce su oldu, akt; deniz ler ve karalar m eydana geldi. Denizin buusundan felek ler ve feleklerin iinde melekler yaratld. Cihn istikm et 106

tu ttu ve h e r m ekn yerli yerinde dzeldi. B undan sonra Allah te k ra r M ustafann cnna nazar eyledi, b t n can lar ondan yaratld. H er can kendi cism ine girdi, bylece varlklar canlanm oldu. Dnya nce denizle doluydu. Bu hal elli bin yl de vam etti. Sonra yerine b ir t rl kul geldi. B unlar da elli bin yl devam ettiler, fakat asl Allah tanm adlar. Sonra kam yaratld. Aya sra, kula eee, gvdesi ve ty koyuna, huyu ata benzeyen m ahlklar kam yeyip oal dlar. B unlardan sonra yetm i bin ehir yaratld, ileri hardal tnesiyle dolduruldu. Allah b ir ku yaratp, ona tneyi ye! dedi .Bu da elli bin yl s rdkten sonra, Allah at, elli bin yl sonra da demi yaratt. deme kadar olanlar Allah tanm am lard. dem, yerlerin ve gklerin esrrm anlayp Allah tand ve b tn m ahlktn halifesi oldu. B undan sonra b lisin deme secde etmemesi, demin Cennete konulm as, Havvnm yaradl, eyta nn onlar kandrp yasak buday yedirm esi, dem ile Havvnm Cennetten kovulm as anlatlr. dem m a vard. B ir dereye eriti. Cennette yedii btn tohum lar oraya dkt. Sel gelip bunlar dnyaya yayd. Yeryzndeki b t n yem iler bundan kt. Bun dan sonra dem b ir tavus ile birlikte H indistana gitti. Oniki yl Havvy arzulayp arad. Havv, Mekke eline dm t. O da demi arzulayp arad. yz yl ayrlk tan sonra Araft danda bulutular. F akat dem sakall ve aya aksak olduu iin Havv onu tanyam ayp kat. Otuz yl dem, Havvnm peinden gitti. N ihyet Allah n Cebrili gnderm esi ve dem'in Allahtan af dilemesi zerine dem, eski hline dnd. Bylece Havv onu ta nd ve boynuna sarld. 107

demin C ennet'ten kopard incir yaprann s tnden pam uk yaratld. dem'le Havv, pam uktan elbi seler giydiler. Cebril, dem'e kz beslemeyi ve buday yetitirm eyi retti. dem ile Havvdan insanlar oal dlar. dem'in yapt herey insanlar iin det oldu. dem, lem in aynasdr. H er m ekn ayna iinde g rnr. Allah, dem'de ayna oldu. dem'i yzne perde eyledi. Perdenin asl su, toprak, ate ve yeldir, fakat perde iindekinin kim olduunu bilm ek lzmdr. Daha sonra t peygam bere geilir, insan larn b ir ksm t'e, b ir ksm Sm 'a tbi olur. demolu e ay rlr : Beler, raiyyetler ve peygam berler. Daha sonra N h Tfn, Hz. Ibrhim 'in N em rd'la mcdelesi, Ms peygam ber ve Firavun, Hz. Dvd ve Hz. s'dan ksaca bahsedilir ve Hz. M uhamm ed'e gelinir. Hz. M uham m ed'in nruyla kintn dolduu, p u ta topanla n n m at olduu anlatldktan sonra onunla birlikte pey gam berler devrinin bittii ifde edilir. Nbvvet devrinden sonra velyet devri balar. Pey gam berden sonra zuhr eden eyhler, m n srlarn ke fedip halka H ak yolunu gsterdiler. Sabr ve kanati det edindiler. Ac szlerle taham m l edip dnya iin endie ekm ediler. O nlar da gidince onlarn erkm kald. te derviler bunlardan niandr. Buraya kadar olan ksm, G listan'm giri ksm gi bidir. E serin bundan sonraki byk ksm nda belirli b ir konu, hikye edilmez. Kaygusuz Abdal; konuyu dervilere ve tasavvufa getirm ek iin yukarda hlsa ettiimiz girii yapm gibidir. Bundan sonra tasavvufla ve dervilikle ilgili m uhtelif hususlar ve tb irler uzun uzun anlatlr. ounlukla nasihat slbuyla ve sde ifdelerle tasavvu fun eitli m evzlar hakknda bilgi verilir. 108

3. M esneviler Kaygusuzun eserlerinin bulunduu yazm alarda, mesnevi bal altnda iiri kaydedilm itir. B unlar Mesnev-i B aba Kaygusuz ad altnda verilmi, ikinci ve nc mesnevler,Mesnev-i Sn ve Mesnev-i Slis adyla adlandrlm tr, ikinci Mesnevi iin M arburg nshskk Mesnevi adn kullanr. aa) Birinci Mesnevi Birinci m esnevinin Mar., Ank. Gnl. Ktp., n u : 167; 645; 805; Sleymniye, Dml Baba Blm, nu: 411/1; Sleymniye, H im Paa, nu : 19 ve Belediye Ktphnesi (sta n b u l), Osman Ergin Blm, n u : 1407de birer nshs m evcuttur. 1017 beyittir. Eser, m nct ile balar. Bu ksm da vahdet-i vcd gr, Ghi dem ghi it gh Ejryb-G h Ms olursm gh uayyb beytinde grld gibi Al lahn peygam berlerde tecell etm esi eklinde ifde edilir. Bu yolla peygam berlerin ad la n saylr. nsanlara bz tler verildikten sonra, Allahn nerede olduu ve m hi yeti m eselesi zerinde durulur. Yedi kat yerde mi, yoksa gkte mi bulunduu; vcut mu, can m, erkek mi, dii mi olduu sorulur. Daha sonra K am u lem iindeki cn oldur Bu kssa v hikyet destn oldur O dur vahdet glistnm da blbl O dur vuslat im ennde biten gl denilerek yukardaki suallere vahdet-i vcd grne gre cevap verilir. Bunu ancak klar anlar. klarn ahvlinden bahsedildikten sonra A ttrnM antkut-tayr adl eseri ele alnr. Bu eserde, Sim urg adl kuun Kaf 109

danda m ekn tu ttu u ve cmle k u an n sultan olduu ifde edilm itir. Otuz bin ku Sm urg'u arayp giderler. Sdece biri ona ular ve aynada cemli grr. F akat gr d kendi nakdr. Daha sonra Kaygusuz, m isfir bir dervi olarak dnyay gezerken b ir ehre vardn syler, K al'a dan biri kp ona nerden geldiini, ne sattn so rar. Dervi, ehre girm ek iin d estu r ister. D estur verilin ce ieri girer, b ak ar ki b ir muazzam ehir. Ne Msr, ne am onunla kyaslanabilir. Yediyzyetmiyedi m ahal lesi, yz altm alt ars, oniki burcu ve d rt 5iz krk d rt siphisi, oniki kaps var. Dervi b t n ehri dolaarak m klnn hallolduunu ve zn bildiini syler. Bilmediin sz syleme, ulaamayacan eye elini uzatma, krlacak dala konm a, fakirlerin elinden tut, tuz ekmek hakkn unutma, kendi iini bakasma brakma gibi nasihatlardan sonra Oldur ah Ahmedn alnnda nr Oldur ah Eyyba kr sabr denerek yine vahdet-i vcd anlatlr. B undan sonra b ir pr'e balanm ann lzum una ia re t edilir. erit, tarikat, m a'rifet ve hak ik ata (mertib-i erbaa) ancak pir'in yol gsterm esiyle ulalr. P ir ve mrd, tlib ve m atlb hepsi b ir noktadan olm utur. Kint, nce b ir noktadan ibretti. N okta ekilip elif oldu. Elif ten h arf m eydana geldi. Daha sonra sz n ehemmiyeti zerinde durulur. N utfeden dem in ana rah m inde teekkl ve dnyaya gelii anlatlr. n san drt safhadan (olanhk - yiitlik - kem al (krglluk) - prlik) getikten sonra lr. te insan bu hayatn bouna geir memeli ve b ir yol eri ne balanm aldr. nk sa, solu,
110

hayr, erri yol eri bilir. Yol eri (Evliy) keafl-kulb'dur. zn tahkik sratiyle bilir, zn bilen de rabbn bilir. Bundan sonra men 'arefe nefseh... hadisi ak lanr. Mnnn ehemmiyeti zerinde durulduktan sonra tekrar muhtelif misallerle vahdet-i vcd anlatlr. Nr u zulmet birlii yitdi tamm Birlik iinde bir old hs u 'm Bah h! cihnda gayn kalmad kilik bir old ayn kalmad Ten cn birlikde eyledi karr Birlii kld kamas ihtiyr Birlik old el emndr tre dz Birlie yitdi kamu yahi yavuz Asl feri bir ey old kyint Kllisi bir old Arab Trk Tat beyitleriyle birlik zerinde durulur. Daha sonra nefse geilir. nsann nefsine uymamas tavsiye edilir. nk b ir gnle iki sevgi smaz. O halde nefsi brakm al, ona duymamaldr. Bir gnlde iki sevgi smaya ki dilliden safluk dogmaya ,diyen Kaygusuz Abdal yine vahdet-i vcda geer Bir takm nasihatlardan sonra Her kii kim hakk btldan seer Ana dimiler bu yolda gerek er :diyerek gerek erin nasl olmas gerektiini anlatr. Onun katnda her diken gl olur. Cmle kint on Cennet olur. V ahdet m lknn sultan olur. Cevherden cevheri o .'farkeder. ini dn ak ile yandrr. Sz piirir, sonra
111

syler. Dnya m lkn tam am en terk edip dinini man ile m m ur eder. O, Ahmed huylu, Is nefesli, Eyyb sabr ldr. Gzleri Yakub gibi yala dolar. Gnl mden-i esrar srr, cam vahdet lem inin defteridir. B ir nefeste bin ib det eyler, szlerini m izna tartp syler. H er eye hikm et le bakar. Zhir iinde btn nrdur; cismi viran, kendisi m m urdur. Bu nim kimde grsen bil yakin Oldur er dutgl etein p elin diyerek yukardaki vasflar tayan kim senin gerek er olduunu ve ona balanm ak gerektiini ifde eder. Dn yada herkes er olamaz; herkes de erin kim olduunu bilemez. Evliynn kim olduunu er bilir. Evliynm dell olduu insan, iki cihanda zell olmaz. B undan son ra tekrar, evliynn vasflarn sayar. nsann hayvan ol madn, dolaysyla dnya lezzetine gafil olm am as ge rektiini belirterek bu dnyann geici olduu, akll ola nn dnyay terk etm esi lzm geldii hakknda tler verir. Dnya b ir gr-ge evidir. Kimse dnyada bki kal m am tr. Nice sultanlar da gp gitm ilerdir. Dnyaya gelmekten m urat, mal sahibi olm ak deil, H akk bilm ek tir. E traftaki her eyde Allah tecell etm itir. T ekrar t verici beyitlerden sonra mertib-i erbaa zikredilir. Daha sonra yine Allah'n h er yerde tecell ettii anlatlr. F erhad'a irin grnen, Leylnn yzndeki g zellik Odur. H alil'i N em rd Od undan saklayan, Ynus'u balk iinde bekleyen, Yahyay herdem alatan, Eyybn dertli barn dalatan Odur. Daha sonra herkesin kendine uygun olan ii yapt n ifde eder. Sofi, zikr tebih etmeli; zhid z huzrunu beklemeli; k feryd h etmeli; dervi z yolu
112

nu gzetmeli; blble glistan, tavusa seyrn- bostan ge rektir. Ttnin ly eker, kargann m aksdu m urdirdr. n san konuur, hayvan otlar; K rd ayran imeli, Trkm en yaylaya gmelidir. H arm kervan gzlem di, em n i kendi yolunu izlemeli. B undan sonra yem eklerden bahseder : Dorama dan rein ayrana Ayrandan yegdr bal-la kaygena Sogam arpa ekmeini Krd'e vir yni oldur ol an yahi yir Trkmene vir yahni-y-ile burmay Arabun nne dkgil hurmay. Sonra tekrar, hereyin yerli yerinde olm as gerektii hu susunda birok m isaller verir. Leylein yeri glistan de ildir. Blbln yeri glen, baykuun vrnedir. Saksa an blbl gibi temez; h er iek gle benzemez. b- ha yt deme su gibi deildir. H er sedeften inci kmaz. ne, klcn yapt ii yapamaz. Kelebek um akla ku olmaz. Atla eek b ir deildir. H er iin asln anlam ak iin, kendini bilen insana sorm ak lzmdr. Hlik, m hlk, rak, yakn, sedef, inci, har, srat, ak, k, m uk, katre-i um m n, ba, baban, hayr, er, dnya, hiret, sen, ben, kird, stat, vahdet, kesretin ne olduunu hep kendini bilenden sormal. H er iin aslm o bilir. Seni vuslata o iletir, im nm ak ile kaim eyler. Gnlnde t rl hikm et bitirir; gznden p er deyi kaldrr; kfrn kesip im n alar. ster-isen bunclayn bir nasb Hak seven kii - y - ile ol hbb
IIS

diyerek bu mevzuu bitirdikten sonra tekrar birlik ve avahdet-i vcd konusuna dner. Birlii syler birikdi cmle dil Her gnlde bitdi birlikden hsl Ol kii kim bu haberi sylemi Bir aceb vasf hikyet eylemi Kaygusuz Abdl dimiler bir fakr Kulak ol bir dem szini dinle bir beyitleriyle birinci mesnevi sona erer. bb) kinci Mesnevi Mar. nshasnda kk mesnevi balyla geen b u mesnevnin Ank. Gn. Kt., n u : 645 ve 167 ile Sleymaniye, Him Paa Blm, nu. 19'da b irer nshas vardr. 388 beyittir. Bu Ik mevci yine baumdan ad Srrum f eyledi rzum ad diyerek mesneviye balayan Kaygusuz, insanolunun nsha-i lem olduunu ifde eder ve insann kym etini a n la tr: Melekler, Adem'e secde etm ilerdi. lem sedef, dem cevherdir; lemde olan herey dem de vardr. dem hdhddr, sm urgdur, K af'dr. Allah da dem de ikr olm utur. Cmle eydan m aksut dem dir. demi bilen kle iken sultan olur. nsanm gzn amas; ne olduunu, nereden gelip nereye gittiini dnm esi lzmdr. nk yldzlar onun iin parlar; ay onun iin batp kar. Su, ate, toprak ve havann tlsm odur. H ri, tb, havuz, kevser onun iin dir; bu dnya ark onun iin dner. Cihan onun iin glen olm utur.
114

n san hayvan hsiyetini brakp, eer kendisini bil mezse bilene sorm aldr, diyen Kaygusuz, evliynn insan lara dell olduunu, dell e uym ayann zillete dece ini ifde e d e r : Delilsiz bu yola kimesne gitmez Giden yolda kalur menzile yitmez. T arikat yolu em indir. Onda ne azk ne su; ne harm , ne yolda vardr. Menzile yeten, kesretin tam am en gittiini, hereyin vahdet olduunu grr ve geri gelip bize o hal den haber verir. O rada yaz, k, gitmek, gelmek, domak, lmek, uyum ak, uyanm ak yoktur. Bu gibi nesneler orada kesrettir. O rada sft yok, zt vardr. Kaygusuz daha sonra dnyay a n la tr: Bu dnya acayip glistandr. Kiminin elini tutup sultan eder, kim i nin yerini klhan eder. Kimi a, kim i to ktur. Kiminin vakti ho, kim inin kesesi botur. te dnyann hli budur. Er olan kim se dnyay b ir pula almaz diyerek b u rad a da er i anlatr. O, sa nefeslidir. z, gne gibi m enur'dur. Bu dnya halk ona deli der; kim isi inkr eder, kim isi vel der. Kimisi bunlarn niin sakaln krktn sorar. Kimisi bunlara bakm ann h at olduunu syler. Kimisi ise btn srlar bildiini ifde eder. nsanlara bz nasihatlerde bulunan Kaygusuz, onla rn kibirlenm em elerini, gzlerini ap zlerini bilm elerini" tavsiye ettikten sonra unlar s y le r: 'Acyibsin 'acebsin b u l - acebsin zm matlbsm zgeye tlibsin Cihn badan baa klli nr old Her eyada hakikat menr old 115

Dahi herbir sad kld enel-Hak Ren old bu mani srr- mulak Dag u ta kh u sahra mkn old Kokus her iegn gl-gn old Nikhn ad yzinden bu dilber Bu ne szdr ne Mzmsrdur ne ber-dr ka her mekn Mekke olubdur Mekke bilmeyene sevd olubdur Srtal mstakim dpdz yol old zini anlayan kll ol old Y ukardaki tasvire devam eden Kaygusuz Abdal, vahdet lem inin gzelliklerini sayar. Bz nasihatlerden sonra tek rar insann kym etine dner. B tn dnyann insan iin yaratldn tekrarlar. Cihan tutan, tanrlk dvs klanlardan eser kalm a m tr. N em rud, eddad, Firavun nerede? Cemd, K arun, Afrsiyb nerede? Kisr, Kayser, Azz-i M sr nerede? Hepsi gp gitm itir. Bundan sonra KaygLisuz; dnde b ir ehir, ehir iinde b ir padiah grdn, hne b ir meclis kuruldu unu; pdiaha bu esrar srrn sorduunu ve kendini bil, sen hayvan deilsin cevabn aldn anlatr. Sonra uyan m, gznden perde alm, sultam Allah' grm ve ak a m ptel o lm u tu r; Bu k ile cihn old mnevver Bu k ile dner knbed-i devvr Bu k ile denizler ca geldi Bu k ile felek cnbie geldi 116

diyerek nce ak hakknda, daha sonra gnl hakkn da yazar. Ak, gnlde mesken tu tm u tu r. Ak ile gnl ezelden beraber gelm ilerdir. Ak gnl iinde dell dir. B tn srlar gnlde gizlidir. Padiah bulan gnlde bul m utur. Benim hereyim Allahtr. hm, m ahbbum , dildrm , sermyem, dkknm odur. Onsuz bana can, ci han, Cennet gerekmez. Yine gnlm denizi tad alar Yine k old bagrunu dalar diye devam eden Kaygusuz, bundan sonra erenleri an latr. Cmle katrenin um m an erdir. E renlerin him m eti Arten ycedir. H er haberi erenlerden sorarlar. Erenler halk iinde gne gibidir. Kimi Leyl, kim i M ecnun'dur. Kimi Vmk, kim i Azrdr. Nice kim sylesek sz hir olmaz Deveyinen ev iinde seyr olmaz Sn uvalda gizlenmez dimiler Kargaya karga bza bz dimiler H ereyin yerli yerinde olabilecei hakkndaki daha baka ataszlerinden sonra vahdet-i vcd'a gre, dnyada gr nen hereyin O olduunu a n la tr ; Blbl O, glistan Odur. Anlatlan destan O, cmle cisme can O'dur. Hsn-i ltif O, zlf-i perin Odur. Geyikteki m k O, kam taki eker Odur. T rkm ene , K rd iin cac Odur. Yara da O, m erhem vuran da Odur. Sz ok uzatma, helvay gr baka eye bakma diyerek Kaygusuz Mesneviyi b urada b itirir. 117

cc) nc Mesnevi Mar.; Ank. Gn. Kt., n u ; 167 ve 645 ile Sleymaniye, H im Paa Blm, n u : 19da b irer nshas vardr. 367 beyittir. Kaygusuz, mesnevye birlik (vahdet) i anlatm ak la balar. Kf ile nn, eng ile ney, hdhd ile smrg, rakla yakn, gece ile gndz, herey bir oldu. Sonra her srrn dem de m evcut olduuna geer. Kevn ile m ekn dem e m taktr. nk m bud, dem sfatnda grnm tr. nsann kendisini bakasna sorm asna l zum yoktur. lm-i hikm etin tlsm dem dedir. B-niana nian, her srete can dem dir, in san gzn ap zn grmelidir. Kendisini grebilen insan birlie erer diyen Kaygusuz, tek rar birlik i anlatr. Birlik haberi yayld ehirde Birlilt bzn old her bzrda Her su kim akar gl-ba dndi Kat old gnh sevba dndi Kurt koyun-la bile kand U gn begile yol vard. Birlik lem inde herey gzeldir, herey birbiriyle do sttu r. O rada dm an ve ayr yoktur. Hereyde Allah vardr. Onu grene ne mutlu! Onu grene b tn kaplar alm tr. Cihanda ne varsa ona kef olunm utur. O, b ir era, yahut yemili b ir ba mislidir. Tekrar dem in deerini anlatan, onun sedef iinde cevher olduunu belirten Kaygusuz, el-hay minelmn hadisini zikrederek edeb konusunu iler. mnn asl edeb iledir. B-edeb olan h o r ve hakirdir. 118

B undan sonra ak konusu ele alnr. lem ak ile dner. Cihan ak ile parlar. Cmle defter ak ile yazlm tr. lem ak ile zuhra gelm itir. Ms, T u r'a ak ile gel m itir. demi eekten ayran aktr. Ak, gz grene m e'le, yol sorana dell dir. Nefis, insan yoldan k an r. Bu insan san solunu bilmez, kanad kesilmi kua dner. Dni, im an dnyadr. S reti dem , z hayvandr. B ir akay atasndan aziz tu tar. B ir aka iin bin yalan syler; bandan vazgeer, ly m ezarndan karp soyar. H albuki dnya kimseye bk kalm am tr. Dnya yalandr, fitnesi oktur. nsan gafil olup dnyaya aldanm am ahdr. Eer bu gafletten in san k u rtu lu rsa b tn srlar kefeder. M ansr'un niin asldn, Y sufun niin satldn, b rah im 'in niin atee atldm , M uham m edin m ircn, m slm anm haccm renir. Cennet, Cehennem, yedi kat yer, krs, ka lem, yedi kat gk nedir, hepsini anlar. lm-i Ledne ula r, srr- l-yezl'e vsl olur. Kaygusuz, daha sonra te k ra r dem i ve ak an latr. Ten in insan iin b ir tuzak olduunu, zten be gnlk m r olduunu syledikten sonra tek rar insann m rn bouna geirmem esini b ir delil (evliya) e tu tunm asn tavsiye eder. Bz yiyeceklerden bahsettikten sonra bu ku dilini ancak Sleym ann anlayacan, bu sfatlarn dnya deti olduunu syleyerek mesneviyi bi tirir. 4. Gevhernme Topkap Saray Mzesi K tphanesi, K oular Bl m , n u : 950; Mar., n u : 4044; Sleymniye, H im paa 119

Blm, n u : 19a ve elimizdeki M enkbnm ede birer nshas v ard r . E ser 63 beyittir. B ir tevhid blm nden sonra ir, kendi halini hi kye ettiini syleyerek konuya g ir e r : Bu tenim yoktu, ben sadece candm. K atre deil um m andm . O rada ay ve gne doup batm azd. Dima birlikdi. Ayrlk, lmek, dirilm ek olmazd. O zam an ne insan, ne melek, ne de gk ler vard. Cmle varlk ancak O idi. Cenb- Hak, kendi kudretini ikar klm ak diledi. Vahdet dryas dalgaland. Beni kenara sald. Menzilim dery iken katre oldu. Gevher, deryadan harice dd. H ikm etin asl, o b ir gevherdendir. Gevherin asl da O Bir dendir. Gevherin b ir ad da M ahm d idi. Hak, Adem'i gev here sadef eyledi. Yni bu m lk ereflendirdi. M aksat sadefdeki incidir. Su dilersen bardaa deil, ondaki suya bak. B tn sularn asl birdir. O gevher, Hz. M uham m edin cnyd. Onun iin cmle lem glistan oldu. H rinin, Cennet'in akln, cann h er eyin asl o gevherdendir. Daha sonra Hz. Peygam ber'in nazar ltfuyla bu eseri nazm ettiini syleyen Kaygusuz, tevzu tavsiye ede rek eseri bitirir. 5. Minbernme
4

Ankara Etnografya Mzesi K tphnesi, nu : 17824'de ve elimizdeki M enkbnm e'de birer nshas vardr". 29 beyittir.
16) Ner iin bak : V. L. Salc, a. g. m., C. 1, say ; 2, s.31 -32; M. Cunbur, a. g. m., s. 25-28; M. Akaln, Kaygtsuz Abdaln Gevhemmesi, a. . Ed. Fak. A ratrm a Dergisi, say ; 10, s. A nkara, 1979, s. 192 - 196. Ner iin bak : Ergun, S. H., B ektai ArJeri ve NefesTer, C. 1 - 2 , stanbul 1955, s. 27 - 28.

17)

120

Akl ile her hli bildim , H akk buldum diyerek m in beri tepenler ve halk ird etmeye kalkanlara seslenen Kaygusuz; znden gemeyen rabbm bibnez diyor ve yle devam ediyor : Allah bilm ek iin b en li i brakm ak lzm dr. Mahrem-i esrr olm ak iin dnya kavgasna uym am ahdr. Nefs atna binenler birbirlerinin aybn g zetirler; gnllerinde t rl fitneler vardr; birinin ondu unu dieri istemez. Dnyada mal olann dostu oktur. Kendi hlinde olan klara ise i sevmez eek derler. Ak olsam bana tenbel Al derler; of olsam, bu defa mr derler. Arifler H ak'dan baka ey bilmez. Dier leri ise b ir sz bin sz ederler ve doru yolu brakp eri giderler. Sz ile H akk' bulm ak m m kn olsayd btn fakihler ara kard. Kaygusuz; dnyada eytann fitnesiyle kavgann o aldndan; lim, sofu, dervi, herkesin hret olduun dan ikyet ederek u beyitle eseri b it ir ir : Ko szi frig ol Kaygusuz Abdl Ki szden alur cmle kl kl. bc Mensur Eserleri 1. Budalanme Budalanm e'nin yazma nshalar pek oktur. En eski nshalar Mevln Mzesi Ktb., n u : 2467/IX; stan bul niv. Ktb., n u : 4105; DTCF, Ism il Sib I, n u : 5413'deki nshalardr'. Bu eserin ayrca risle-i Kaygusuz adyla, tarihsiz, birka ta basm as m evcuttur. Ta basma s nshalar, 50-60 sayfa arasndadr.
18) D ier yazm a nshalarn bulundu|:u yerler iin bak : tavsifleri Blm. Nsha

121

E serin ad, balklarda ou defa Risle-i KaygU' suz, bazan da Budalanme olarak geer Bazanda yan l olarak Dilg bal altnda verilir. E serin ilk sa trlarnda ise bu kitba dell-i budal ve defter-i k ve seyr-i sdk dirler ve hayl-i ndn dahi dirler kayd var dr. nsan akl, anadan dom a kr ve topaldr, diyerek esere balayan Kaykusuz, Akl- ma ile H akkn bilinemiyecegini syleyerek yle devam e d e r : Akl- ma ile gnein nurunu bulm aya alanlar bilmezler ki bu yerden ve bu gkden baka b ir yer ve b ir gk daha var. Bunun arasnda da iki direkli b ir ehir (in san) var. Bu ehre girmeyen Allahn srrn d an hibir ey anlayamaz. Akl- m a, riflerin gecesinin K adir, gndznn bayram olduunu bilmez. Bu akl ne kadar alrsa alsn rifler menziline yol bulamaz, akn olarak kalr. Bu ilmi akl- mad bilir. B una mantkuttayr derler. B unu bilm ek herkese m yesser olmaz. Ancak Sleyman ve A ttr bilir. B ir de gnl ve gz ak rif ler bilir. A rifler sohbetine girmeyen hibir ey bilmez; m urad ve m aksduna eremez. Bu def gnlleri buz ile dolar ve riflerin szlerinin kfr olduunu; onlar az iken krm ak lzm geldiini sylerler. Bu sapklar ve k srlar (edal ve ebter) bilm ezler ki Hak lekeri krm ak la tkenmez. Eer onlardan b iri emmin olmdan sual ederlerse, gnlleri buz ve mell ile dolm asn diye Molla Sevndk olu Toparan Aga (Ac Doynran), nm ulu babas Hzrdan byle iittim derim. K abul eder lerse ne l, etmezlerse emmin oullan kabul ederler. B undan sonra Kaygusuz, gz ile grp gnlm ile inandm eyden h ab er verrm ; grm edim bilmedim yirden haber virmem. Beni anlayandan icbnda ben de sorarm diyerek tasavvuf konularna girer.
122

lk konu kendini bilmek tir. insan, s ret m idir, can mdxr; kul m udur, sultan m dr, bunu bilmeli. Ken dini bilenler ehzde iken ged olur; m eknlar glen iken klhan olur. Kendini bilene atasm n kam hell, ken dini bilmeyene anasnn sd haram dr. nsanlar vatan- asl den b u dnyaya gnderdiler. A rkasndan n meler ve haberciler de gnderip yahi amel klmasn arzu ettiler. F akat onlar cihanm nakna aldanp gafil oldular. Sen kendi bildiini b ir kenara brak, b ir mrd-i km ile balan, rifler ve ehl-i diller m eclisine gir ki hiret marazlarndan emn olasn. Yarn m aherde in sanlarn kim i eek, kim i sr, kim i m aym un suretinde olur. Eer dnyada b ir m rid- km ile balanrsan kya m ette yzn ak olur. kinci konu gnl dr. Gnlde gizli m n yazl dr, dile gelmez. Bu m n ancak gnle yol bulana feth olur. Gnl bahrine yol bulan, ne inci isterse dalp ka rr. Gnl brakp srete b ak an lar gaflet ipini boyunla rn a takm olurlar. Hak, gnl kendisi iin yaratm ve kim beni isterse krk gnllerde bulsun dem itir. G nle girm eyen istediini bulam az, ekeri kam tan ayra maz. Gnle giren ise hereyi sorup karr; m uhannetleri er, erleri r-i m erd; r-i m erdleri ferd eder. Vcud b ir dkkndr, insana kiraya verilm itir. nsann bu dkkn iindeki hzineyi arayp bulm as lzmdr. rfiyye ye erenler rif olur, riflerin gecesi K adir, gn dz bayram dr. Onlara eren mkallid iken 'rif olur, 'rif iken 'k olur, k iken ma'uk olur. Bundan iler makm olmaz ve bu makma makm- mahmd dirler ki bum 'rifler bilr. nc konu Hakk dnyada iken bulmak ve kendini bilerek hakikati bilmek tir. nsan H akk' dn yada iken bilm elidir. nk b u rad a b ir katre olan 123

amel, br dnyada lunman olacaktr. hirette Hak Tal b ir dolunay gibi grnecektir. O rada tem sa hkidir. Asl mesele bu dnyada iken H akk bilm ektir. Bu dnyada iken insann uzun ksa fikirleri brakp ma kam ve hl ehli olmas lzmdr. F rsat elde iken kaya kuu gibi m r laklak ile geirmemeli, K rler gibi deve tepme sini somun sanm am aldr. Muvahhid olan kendini bilir. Mlhid z eliyle kendini topraa gm m olur. Ancak muvahhidlik kl ile olmaz, mecz sz hl olmaz, bal dim ekle az bal olmaz, dervilik emle ve l ile olmaz, ehl-i klhan tc urunm az, her hnun g beinde m isk olmaz, her kam un iinde seker olmaz. Harbt ehli; lmeden lenler, ii m uk, d k olanlardr. O nlar b-hodluk arabn iip daha lmeden soru ve hesab verirler. O nlar havf ve ricdan kurtulup havr erden gem ilerdir. Onlar sret kapsn kapayp dem-i takavvd (kavtlardan uzak olm a) etm iler dir. M rdlikten ve eyhlikten, ik rard an ve inkrdan, k f r ve im andan gem ilerdir. V arlk yokluk lezzetinden fri olm ulardr. Ne nmek, ne dv, ne kerm et ile urarlar, ne tebih, ne seccde, ne ibrik dnrler. Dim tenha olup bu halka karm az olurlar. Felekler sa ellerinde m elekler sol ellerindedir. Drdnc konu, Kavgusuzun kendi va<sf- hli dir. Gkler, yerler, yldzlar, hibirey m evcut deilken Allah, kendi gizli hzinesinin bilinm esini istedi, kendi kendisim tem sa ederek kf nna (kn fevekn) vurup bu krhneyi y aratt ve hem en kendisi sr oldu. Kaygusuz, biz de bu krhneyi seyritmek istedk, pdish- lem dilegmzi kabl idp, bize inn donum giydiriin bizi bu dnvva gnderdi, diyerek devam eder. Hlikun emri ben kzeger balcgr gibi devrnun arh zerine koyup dolap gibi dndrdi. Gh beni kze dzdi, gh 124

boza dzdi, gh kse dzdi, gh sarylarda kerpi eyledi, gh ayahlar altnda h eyledi. Gh gl eyledi baa kdum, gh kil eyledi hke ddm. Gh halk iinde 'azz eyledi, gh zell eyledi. Gh inn, gh hayvn eyledi. Gh gezende yatdum, gh hazneye batdum. Gh kul olup satldum, delll olup satdum. Gh oynayup utdum, gh bilmeyp utldum. Gh beni hakm, gh hkim eyledi. Gh kazzz, gh bezzz, gh attar, gh penbe atar hallc eyledi. Gh berber, gh zerger eyledi. Gh a, gh ba, gh demrci, gh kreki evledi. Gh beni arka ve gh garba iletdi. Gh deryda mh, gh dalarda h eyledi. Gh avc oldum avladum, gh beni av eylevp avlatd. Gh okudum lim oldum, gh mm eyledi okudm. El-kssa dnyda bir sfat kalmad bana itdrdi. Gh kird itdi grendm, gh std itdi gretdm, gh beni ataya oul eyledi gh atay bana oul eyledi gh anaya beni kz eyledi gh anay bana kz evledi gh beni tfl idb anlara besletdi. Gd anlar tfl idp bana besletdi. Velhsl ne baunuz agndayum nice kerre ata belnden ana rahmine ana rahmnden cihna geldm. N ice kerre buht gibi havya agdum, nice kerre yamur gibi yire yagdum, nice bin kerre erende gh perende oldum. Nice bin kerre kfr mna kansdum nice bin kerre gh zulumt, gh aydunliga ddm. Nice bin kerre drl drl cinlere karudum. Nice bin drl hilatler giydm. Nice bin kerre drl yakalardan ba gsterdm. Nice bin yllar inlar gzetdm, nice bin isimler ve lakablar urundum. Nice bin sretlerden grndm. Vel-hsl- kelm bu nefis 'askeri ben gden gce sald. Ve kabdan kaba boatd. ehr-be-ehr karye-be-karye gezdrdi. Dil ile 'ayn ve kalem ile beyn olm az... B undan sonra Kaygusuz, anszn anadan doup tfl, bli, yiit, p ir olduunu, birgn ru h inalan125

nn hlinden haber sorduunu syleyerek onlara ksaca jrrmibebin iyan gezdim ve seyrn ettim diye cevap verdiini anlatr ve yle devam eder: Bana ferin der vi, iyi hikye eyledin, ama bunlar d mdr, hayal mi dir, yoksa sen sayklyor musun diye sordular. Ben de grmediini, bilmediini syleyen nmerttir. lim dei lim ki ilim bileyim, vel deilim ki kermetim olsun Karpuz gibi youn yum n szden top yonup erenler m ey danna kodum diye cevap verdim. Akl- mada mukarn ol, dnyya taklma, so num dn kimseyle dmanlk itme, hell haram ayur, haksz ilerden sakn, chile caru yumuak, rif1er katnda sessiz ol, sorulmadka konuma gibi t lerden sonra Kaygusuz yine bir mrid-i kmile balan may tavsiye ederek bu konuyu bitirir. Beinci konu insann dnyaya gelmekten maksa dnn kendini ve Hakk bilmek olduudur. Bugne ka dar halk birbirine bu krhneyi kim bnyd etti diye sormutur. Yerdekiler onu gkte, gktekiler yerde ara mlardr. Yzvirmidrtbin peygamberin herbiri bir sz syledi, hibiri bunu temyiz edemedi. Ancak Hz. Muhammed bu krhneyi bnyd iden std yine bu krhne iinde bildirdi. Bundan sonra Kaygusuz, in san vcudunu anlatr. Daha sonra nefsi anlatan ve vctta Haktan gayn btn dncelere nefis denildiini bildiren Kay gusuz, btn yaratlmlarda Allahtan bir em a oldu unu syler. Allah hereyi muhittir yeti ve komu hakk, Tann hakk sz bunu anlatr. Kaygusuz yle devam ed iyor: Yiitlik menziline kadem bastm zaman yolum bir le dt. Yetmiiki millet orada akn. Ben de arala126

nna kartm. Bin trl beldan sonra kendimi bir ke nara kardm. Karmda bir ehir grp o yana gitmek istedim, ama gidemedim. Bir olan zuhur edip beni o ehre gtrd. Ben de avc zaar gibi yanna dtm. ehre girince olan kayboldu. Yalnz bama ehrin her kesini dolatm. Orada sonsuz cevherler vard. Ne is tesem o anda mevcut olurdu. ehir insandr. Hakk isteyen orada bulur. n k cmle yaradlmta Hak mevcuttur. Kendini bilen cmle eyann asln ve ferini bilir. Ne istersen kendin den iste. nk herey demin vcudunda mevcuttur. nsan bir mrid-i kmile balanmaldr. nk mrid, hzk bir hekimdir; hastann marazn bilir. An cak herkes mrid olamaz. Mrid-i kmil odur ki zn bilmi ve kendi vcdunun ehrinde Hakk' bulmutur. Hak ile birlemi ve Sleyman gibi htem sahibi olup yedi iklime hkim olmutur. lemde mrid de mrd de bir olur. Buna mukabil insan sfatl mridler oktur. Bunlar kibriynn mrikleridir. Hakk' isteyenleri az drp nefis yoluna salarlar. Kendilerini Hzra benzetip eyh-i vaktz derler. Ancak bunlar srrullah bilmezler. Kel ila eylese nce kendi bana alard. Dnyalk iin kendilerini halka sevdirip yalan szler ve mhmel remiz ler ile avam ve chili kandrrlar. te Pevgamberimizin buyurduu din yolunun dikenleri ve halkn irkin ko kulan bunlardr. Mridlerinn kimi lt, kimi pt, kimi dehr, kimi sk, kimi bekr, kimi olan, kimi uak tr. Kendilerini de ibl, Hasan- Basr, Beyazd- Bistm yerine kojmp kermet iddiasnda bulunurlar. Halka dm tezvir in balarn kabartup bol cbbeler giyp musahebet iderken hasta gibi heste heste sylerler, benzin saradup dudan kemerlendrrler, muttasl orudur disnler, bundar her dem ban aaa salarlar 127

ve gh gh sdk h iderler, ve'l-hsl yalan remiz ve m hm el iretler eydrler ki y an pirinden ana ziyda nazar olm dur disnler. Daha sonra Kaygusuz, te k ra r m rid-i km il tavsi ye eder. F rsat eldeyken insann ndnh brakm asn tler. Hz. Ali halvet bulduka Hz M uham m ede ne amel eyliyeyim ki m rm ziyan etm em i olaym diye sorarm . Hz. Peygam ber de Hakk' istersen kendni bil, 'rifler sohbetine g ir___ diye cevap verir. Kaygusuz yle devam e d iy o r: Birgn b ir sohbete uradm . Hz. M uhammed, Hz. s , Ms, brahim ve dem oradaydlar. Bana ku dili bilirsen syle, bilmezsen kalk git dediler. Ben de ya sylerim ya giderim devip sze b a la d m : Bu cihan bir kubbe m isalidir. Ay ve gne kandile benzerler. Yedi kat yerler vcudum , sular dam arm , gkler adrm , ar seyrnm , arh devranm, yldzlar m ealem, bu nak- pergl seyrm m dr. Yedi kat yer b ir avu, dokuz felek b ir tekne, yerden ge b ir kula, yerin eni boyu b ir ka r tr......... su yukardan aaya aka-, gne aadan yu kar kar. Gkler dolap gibi dner, yerler dim durur. B unlarn cm lesi b ir vcuttur. Bu b t n k in ata ben hlikm ; belik, hkim lik, kulluk benim karnem dir. B undan sonra b ir derviin grd ryay anlatr. Dervi sonsuz b ir ln ortasm dadr. ln ortasnda b ir bjik yol var. Dervi b ir m ddet yolda gider, fakat yolun sonu yoktur. O rada kendinden baka kim se de yoktur. B ri araym, belki b iri cevap verir diye d n r. Fakat arm alarna hibir cevap alam aynca : lem-i kl vcd- cn ben oldum Cihna cn cihna cn ben oldum
128

Sretmi gren dir k beerdr Sretle sft- Rahman ben oldum iirini okur. T ekrar m tehayyir kalr. B irilerini arar, fa kat yine bulamaz. Bu d m hayal mi diye dnr. B akar ki d deil, z zne grnr. Ba tacdan d ar km. Hemen ban zne eker. B akar ki ne sah ra var ne yol. K endinden b ak a kim se yoktur. Bunun zerine bendedr rehifli iir okur. K itap b u rad a biter. 2. Kitb- Milte Kitb- M iglte'nin Mar, n u : 4044; Sleymaniye, Dml Baba Blm, n u : 411/1-2; A nkara Genel Ki tapl, n u : 824/2; Ali Em ri (M anzum E serler) Blm. nu. 797; Vatican, Turco, nu : 185-11; Sleymanniye, H ac M ahm ud Efendi Blm, n u : 3040; ve stan bul Belediye K tphanesi, Osman Ergin Blm, nu : 663te b irer nshas vardr. Mar. nshas yirm i be va rak tr. Basm a B udalanm e nshalarnda, yeni b ir esere baland belirtilm eden Kitb- M iltedeki hikyelere geilir ve bylece Kitb- M igltenin ba taraf Budalanm elerde yer alm olur. E serin ad; m evcut yazm alarn en eskisi olan 1501 tarihli Mar. nshasnda Kitb- Milte eklindedir. M uahhar olan dier nshalarda eserin ad Kitb- Malata olarak kaydedilmi ve bz aratrclar da bu eklikullanm lardr. Ancak biz, eski nshadaki ekli tercih ettik. Esasen birini artm ak, yanltm ak iin sylenen zihin kartrc, sam a sapan sz m nsna gelen* malata kelimesi, byle b ir esere isim olarak uygun
19) B ak : gemseddin Smi, Kma- TrM, 2 sak, stanbul, s. 138.

129

dm em ektedir. Milt ise aym gerilmesi suretiyle uzaa atlan, isbet kaydeden ok m nsm a gelmektedi^. Eser, B udalanm enin sonundaki rya ile balar. Ryasnda ln o rtasm a dm dervi iirler okuyup birisini ararken ak sakall b ir eyhe rastlar. Elinde as, boynunda tebih vardr. Ona kim olduunu ve b u ln adn sorar. eyh, buraya Heyht Sahrs derler diye cevap verir ve kendi m cerasn anlatr. Vaktiyle melek lere yakn ve adnn Azzil olduunu, im di ise ey tn lakabn tadn syler. Dervi, grd eyhin eytan olduunu renince kaar. B ir yerde o tu ru p dinlenirken yine b ir rya g r r : Yine b ir sahra ve ortasnda ulu b ir aa. Aacn dibinde byk b ir ynak (neclis) var. B tn peygam berler top lanm lar. O rtada Hz. M uhammed. Dier peygam berler, Hz. M uham m edde devenin byne deve derler. Trk e'de kne kek derler. Kek de deve deil midir? diye sorarlar. Peygam ber de O da devedir, ama kk olduu iin ona kek derler diye cevap verir. Bu srada dervi Hz. M uham m ede doru y r r ve ona b u sahrnn dn sorar. Pe 3^ a m b e r buraya Kbe Kavseyn derler ve aacm ad ecere-i slmdr. Grdn be budak da slmn be erkndr diye cevap verir. Dervi aacm iki budana gne vurduunu, dier ne vunnadn grd srada uyanr. Kendisini tek ve tenha grr. Ba k ar ki yer, gk ve bunlarn iindeki b t n eyann sesi kendi vcudundan gelir. O zam an an lar ki b u lem den m urat, kendisidir. Daha sonra dervi akl pazarna girer, b ak ar ki b urann sultan M uhamm ed M ustafa'dr. Ak pazarna
20) Mesd, E r -R id , 2. bask, B eyrut 1927, s. 1408.

130

girer, grr ki bu ran n sultan Ali>7 lm rtezdr. Bu defa devri sah ray Hz. Aliye sorar. Hz. Ali yukan bak der. Dervi baknca hereyin Allahn birliine tanklk verdiini grr. Dervi peki, bu sayvann sahibi nerede dir? diye sorar. Hz. Ali sayvann sahibi yine sayvann iindedir diye cevap verir. Dervi, ben onu gremiyo rum, nasl grebilirim? diye sorunca Hz. Ali Bu sretlerin inde cmb klan ve bede gsteren saj^amn sahibidir der. Dervi b u cevapla d olup : Hakka minnet bugn Sultn grdm B-hicb cism inde cm grdm Zerre-y-idm ngh gnee irdm Katrem mahveyledi ummn grdm iirini okur. Hz. Alinin elini ayan pp ben erkn tre bilmem deyip b ir m ddet Hz. Alinin kulluunda bulunur, ona m rd olur. B ir m ddet sonra dervi Sleym an peygam beri g rr. fakat Hz. Sleym ann kirpii altndan bakan Hz. Alidir. Dervi yine birgn Hz. Aliye sorar. Yusuf peygam berin kuyuya dt doru m udur, der. Hz. Ali kuyu dedikleri bu cisim dir, kuyudan ki ktm , M sra sultan oldum diye cevap verir. Daha sonra dervi yzyirmid rtbin peygam berin ve cm le evliynn Hz. Aliye tahsin ettiini grr. Daha sonra Hz. M uham m edin b t n peygam berle rin nnde yrdn, Allahtan b t n m ahlkat iin efat dilediini ve Allahn da sen sana deeni iste dediini gren dervi Allaha lhi, ben miskine dahi nazar eyler dedii srada uyandm syler. ^ 131

Dervi b u defa u ryay g r r : Ynus Peygambe rin katnda b t n peygam berler toplanm lar. O srada eytan gelir. eytanla dervi etin b ir mcdeleye giriir ler. Dervi glip gelir. B tn peygam berler kendisine ferin derler. Hz. M uham m edin emriyle kendisine tam getirildii srada uyanr. Dervi b ir rya daha grr. Bu ryada da Hz. Ali nin nnde eytanla m cdele edip kazanr. B ir baka ryada, Hz. s y ve F iravun'u grr. F iravunun p ri olan eytanla yine m cdele eder. ey tan kaar. Firavun'un askeri, dervii kovalar. Dervi on lar da sapan tayla m alp eder. s peygam ber de onu tak d ir eder. Dervi eytann torbasna ve daarcn ele geirm itir. O nlar dknce ilerinden b ir sr garip nesne kt. Meer eytann ne kada fitnelikleri varsa b u to rb a iinde imi. eytan geri dnp yalvararak to r basn ister. Dervi eytan ayandan asp bu fitnelik leri ne zamana kadar ileyeceksin? diye sorar. eytan yalvarr. Dervi, Hz. s nm efet zerine torbasn ve rerek eytan brakr. Sonra dervi uyanr. B ir dier ryasnda dervi cm le eyay toplanm grr. H epsi de bu sayvann shibini aram ak tad rlar. Dervi de onlara eriir. D ervi'den senin de bu bista geldiin var nu diye sorarlar. Dervi onlara Hz. dem'i anlatrken dem kagelir. dem dervie kim olduunu sorar. Dervi ben senin vcdunda beraberdim diye cevap vererek demin bandan geenleri ona anlatr. dem peygam ber dervie Nemrud, brahim'i atee at mak istermi, gel beraber gidelim der ve yola karlar. B ir kalabalk grrler. B alarnda N em rud, odun toplaym, ate yakn, brahim'i iine atn diye em ir veri yor. Dervi grd ki eytan Nemrud'un varl olmu. 132

Ne kim eytan der, N em rud onu tu tar. Dervi Hz. Adem'e N em rudun yanndaki ak sakally tandn m? diye sorar. dem tanm adm syleyince onun eytan olduunu syler. Bu srada N em rd ve eytan da onlar grm tr. N em rd adam gnderip demle dervii a rtr. O nlar da giderler ve otururlar- M ancnk k u ru lur, b rh im getirtilir. eytan b rah im e Tanr v ar der sin, gel b u k fr szleri terkeyle, seni brakalm der. Dervi dayanam ayp bu ne k f r syledi diye sorar. eytan da b rah im in N em rud'u tanrla beenm edi ini, baka ta n r var dediini anlatr. B unun zerine der vi, N em rd ta n r m dr, ben bunun doduunu bili rim . H orasan m lknde Beykozlu Peenek (Beykozlu Bcanger, Beykozlu Pean) oludur. Ne zam an ta n r ol mu der. N em rd, b rah im i atee ataca srada der vi Allaha seni H ak bilene inyet eyle diye yalvarp kepeneini karnca eytan dervii tanr. Yine m cdele ederler. Dervi eytan yakalayp balar. N em rdun as kerleri dalr. eytann m ridleri olan Dokyanus, Fira vun, eddad, ve N em rud gelip bu eyhi (eytan) bize sat, sana b ir kepenek yapalm ve b ir palan verelim diye yalvarrlar. Dervi de on lara bunun babas b u mu? diye sorar. N em rd bizi hlim ize brak, kulluuna d u r muuz deyince dervie b ir zevk hsl olur, dierleri de dalp giderler. Dervi b u rad a uyanr. Dervi yine ryaya dalar. Seyhat lem inde gezer ken yolu B adada ular. B adad'm o rtasn d a Dicle r m a derler b ir ulu su akar. zerinde kp r ler k urul m u. ehirde rifler, lim ler, killer dolup taar. Dervi ehre girip ryasnn tb irin i soracak kim se arark en karsna Behll Dn kagelir. Behll de onu grr; kucaklarlar. Behll, dervie rysn anlatr. Dervi, Behlln ku dilinden anladn grnce ca gelip iir 133

okur. Behll un ok houna gider, dervii kucaklar ve yakasndan ieri girip kaybolur. Dervi uyanr. G rd ryalar dnen dervi te k ra r uykuya dalar. Dnde cmle lem in H ak Tal'nn birliini sy lediklerini grr. B ir yerde kalabalk b ir divan var. Ora da Tanr Tal b ir nu rd u r. N ur parlaynca cm le eya uyanr, H akk'n birliine kreder. Dervi an lar ki Hesap gnd r : M uham m ed M ustafa, cmle eyann o rta snda ay gne gibi o n ra k ar durm u. Allah kim senin aybm 5izne getirm em i, herbirinin m aksdu ne ise onu vermi. H er eya kendi cinsiyle zevk u safya dm , soru hesap bitm i, m aksut yerini bulm u, cm lesinin su lan balanm . T a n n nn haslar b ir yere gelmiler, Tb aacnn dibinde sohbet etm ektedirler. Dervi de onlarn yanna gelir. eytan klk deitirm i onlara hiz m et etm ektedir. Dervi derhal onu tanr. Bu esnada gel kurban al, yeri g kaldran kzn bahn ii bitm i, dervilere H ak Tebreke ve Tal kz bal kurban vermi derler. Ms peygam ber dervi, k u rb an al, buraya gel, b u rad a sohbet edelim der. eytan bunlar dan ne um arsn der, dervi aldr etmez, ileri yrr, grrki bal kze ykletm iler, yrrler. Gelenler der vie burada b r sohbet yeri grdn m diye sorarlar. Dervi de o n la n sohbet yerine getirir. B undan sonra der vi m eclistekilere unlar a n la tr : Zamn- evvelde bu cihan yok iken Allah bu cihan halk etm ek istedi. nce M uhamm ed M ustaf'nn n ru n u y aratt ve ru hunu halk eyledi. Onun nrundan ve ruhundan Hz. Alinin n runu ve ruhunu yaratt. kisinin n ru n u b ir kandile koydu. B unlar b ir zam an arta m uallk durdular. Sonra b u n u r yand ve b t n lem ler vcuda geldi. Dervi lem in te ekkln, insann m eydana geliini anlatrken tam dem peygam ber mevzuuna geldii srada eytan onu tanr. Yine m cdele ederler. Dervi eytan tu tu p balar; 134

m eclistekilere eytann dnyada yaptklarn b ir b ir anla tr. eytann elini zer, o da dnyada yaptklarm kendi azndan anlatr; o srada dervi uyanr. B ir baka ryasnda Hz. Sleym an grr. Sley m anla sohbet ederken birok insanlar gelir. Kim olduk larn sorarlar. Hz. Sleym an h km dar olduunu, kurda kua hkm ettiini anlatr. Dervi de nce dem donunda, sonra eitli klklarda cihana geldiini anlatr. B aka b ir ryada ta h t zerinde oturm u olarak Hz. Aliyi grr. B tn eyhler, zhidler, bidler, sofiler gelip Hz. Aliye selm verirler. Hz. Ali onlara gzlerinizi ap bakn der. Dervi dhil hepsi gzlerini anca yer den ge, gkten/ Ar- lya, Ar- ldan S idretlM ntehya, oradan Makm- Kbe Kavseyne, C ennetl Mevya ve Firdevs-i lya k ad ar h e r eyi grrler. Dervi bu m anzara karsnda coup b ir iir okuyunca, orada bulunan eytan onu ta n r ve zerine yrr. Dervi eytan yine m alup eder. Hz. Ali dervie tahsin eyledii srada dervi uyanr. Daha sonra m uhtelif ryalarda b t n lemi kendi iinde gren dervi muazzam b ir ehir grr. katl, oniki burlu, oniki kapl. Yediyzyetmiyedi mahallesi, drtyzkrkdrt ars, yzaltm alt ark var. k i di rek stne bnyd olunm u. Dervi ehre girince orada iki Sultan grr. Birin ad Kabl-i Rahm an, dierinin ad Makbl-i eytan. B unlar devaml birbirleriyle sava rlar. Bu ehir ayn zam anda b ir ayr^aya benzem ektedir. B tn kinat bu aynaya akseder. Daha sonraki b ir r yada b u ehrin kendi z vcudu olduunu ve kendisinin b u ehre Sultan olduunu grr. B undan sonraki ryalardan birinde Hz. Muhamm edi, birinde Hz. Sleym an, dierinde M sr Sultanm 135

grr. Hz. M uham m ed ona am sorar. Dervi R m 'dan geldiini syleyerek am 'dakilerin yoldan ktklarm an latr. Hz. M uhamm ed, Allahn hepsini baladm , an cak rvet yiyen N ablus kadsnn iinin kendilerine ok m kl geldiini syler. Hz. Sleym an b ir geyik peinde avdadr. Geyik ka arken dada du ran derviin glgesinde kaybolur. Geyik derviin iine girm itir. Cmle lem M sr Sultannn divannda cem olm u lardr. Oraya gelen dervi, M sr sultanyla karlkl iir syleir. Daha sonra uyuyan dervi, b t n lem in kendisine kar secde ettiini grr. Cihandaki herey onun vcu dunda m evcuttur. Bu m anzara karsnda hayran kalan dervi u iiri o k u r ! Cnum bu cmleye nsha mym ben Kamuda r- ak- kavga mym ben Kamu gnllern fikr hayli Kamu balardag sevd mym ben. Bunu syleyen dervi; cihandaki hereyin, cihan sretli bt n hayallerin kendi vcudunun glgesi olduunu grnce te k ra r ca gelip u iiri o k u r : Benem cmle vcd iindeki cn Benem kll sfat her drl erkn Benem Leyl benem Mecnn ki dirler Benem ol ki zm zme hayran. Byle ryalar grp uyanan dervi kendisini amak ehrinde b ir klhan bucanda grr. Yer gk, herey yerli yerindedir. Eline kt kalem alp grdklerini bu 136

kitaba yazar. Ben b ir d grdm , saykladm , u kitab yazdm, riflere sorun bu dn tbirini, b u sz ne de m ek olur, rifler m nsn syleyeler diyerek kitab bi tirir. 3. Vcdnm e V cdnm enin Millet K tphanesi, Ali E m r B lm , nu : 909; Belediye K tphanesi, Osman Ergin B lm , nu : 1321; Tbingen Devlet K tphanesi, nu : 1494 : st. niv. K tphanesi, n u : 6817; ve Hac Bekta K tp hanesi, n u : 621 ile 667de b irer yazma nshas vardr. 16 varaktr. Eser, nce el-M 'minn Sresi'nin insann ana rah mine dm esinden bahseden 12-14. yetlerini vererek balar. Ana rahm ine den nutfeyi yedi seyyare terbiye eder ve insan vcd bulur. Yedi seyyrenin tesirleri u ekilde ifde edilm itir : Evvelden Zuhal terbiye eder kan olur, Sniyen M irrih ter biye eder et olur, slisen Zhre terbiye eder kem ik olur, rbian ems terbiye eder r h olur, hm isen U trid terbi ye eder hareket hsl olur, sdisen K am er terbiye eder v cda gelir, sbian M teri terbiye eder cihne gelir. Oniki burcun h erb iri u insan uzuvlarna karlk g sterilm itir: Ba Hamel, Aln Seratan, K ollar Sevr, El ler Cevz, Gs Esed, Gbek Mizan, B ut Kavs, Kasuk Snble, Zeker Akrep, Dizler Cedy, B aldrlar Devi, Taban H t'dur. Sonra dem olunun zhirindeki burun, az, kulak gibi ve batnndaki hayal, akl, fikir gibi hususiyetlerden bahsedilir. 137

demin doum undan lm ne dek u d rt vecih v a r d r : 1. Olanlkdur ki ay B ahara m bihdir, 2. Yigitlkdr ki ay Yaza m bihdir, 3. K rgllukd u r ki ay Gze m bihdir, 4. P irlkdr ki ay K ara K'a m bihdir. D rt Melek insanda u uzuvlara m b ih d ir: Kulak M ikile, gz Azrail'e, B urun srafil'e, Az Cebrail'e mbihdir. Alemdeki m ertib-i erbaa'dan; K ara k eriat gibi dir, Yaz T arikat gibidir, Gz M rifet gibidir. B ahar Ha kikat gibidir. B unlar insanda dahi yle gelir g e e r: Ana rahm i eriat gibidir. Cihana gelmek T arikat gibidir. Ci handa durm ak hakikat gibidir. Cihandan gitm ek M rifet gibidir. Ademolu yerde ve gkde var olan cmle eyann en gzidesidir. Adem, b ir ehr-i m uazzam 'dr ki nice bin lem ler anda m ahvolur ve b u ehrin oniki kaps vardr ki bu lem in oniki b urcuna m kbildir. Bu kaplarn ki misi alr, kim isi kapanr, bu n lard a hikm et oktur. Her akl bunu kavram aktan bilm ekten cizdir. Bilmek ve kavram ak isteyenler varsa onlar da ehline yani insn- km il'e m rcaat etmeli. Onun eteinden tutm al, izinden gitm elidir. , demin oniki uzvu unlara m bihdir; Ba Tc- Devlet, Aln Nr- Hidyet, Ka lem-i K udret, Gz Nr- Vahdet, K ulak Pk- Nbvvet, B urun Yol- Cennet, Az kelime-i ehdet, Gnl Mihr-i M uhabbet, Gs Kur'n- H ikm et, El K udret-i Allah, Ayak Kuvvgt-i Allah ve Cemli H ikm et'llah'dur. demin vcdunda; yzaltm alt dam arlar, yediyzyetmiyedi sinirler, ve drtyzkrkdrt kem ikler vardr. 138

B undan sonra Kaygusuz, tlibe reh b er gerek oldu unu, kendi bildiiyle doru yolu bulam yacan, doru yu bulm as iin tlim lzm geldiini ifde eder. Daha sonra bt n eyann fni olduunu, yalnz Allah'n ezel ve ebed olduunu bu lem olmazdan evvel onsekizbin lem iinde Hakk Celle ve l, kam iinde eker ve glb gibi vki olmudur eklinde belirtilir. K n em riyle btn m evcdatm yaratldm , yerin ve gn son suzluu karsnda hepsinin hayran kaldn, b t n pey gam berlerin H akk bulm ak iin hezr be hezr cehd ey lediini, nihyet son peygam ber Hz. M uham m edin bu krhnenin asln ve fer'ini beyan eylediini anlatr. Daha sonra Kaygusuz, gizli krhneyi dzen ken dini iinde gizledi szn yle aklar : nk nin dahi ey iinde bulund. m di h er kim h er eyi grr, H akkdan ayru nice grr? B unlar H akkdan ayru deildr. nki H akk Tal H azretleri eyya m uht etm i, yabanda aram ann asl yokdur. Eyda aram ann asl bud u r ki delli demdir, yni nsn- K m ildir. Nis Sresi'nin 12 nci Gklerde olanlar da, yerde olanlar da Allahndr. Allah her eyi kuatr yetini jakardaki szlerine delil olarak gsterir. B tn m eknla rn, sfatlarn, gnllerin, lem lerin, varlklarn ve ekil lerin Allah'a it olduunu syledikten sonra u beyti ge tirir : Bir bzr kurd ezelden her met koyd Ol kendi ald kendi sat-bzr eyledi. B undan sonra insn- km il zerinde durulur. Kaygusuza gre, h er m ridim diyen m rid olamaz. Bunun iin T anr'nn el vermesi gerekir. nsanolu kinatn defteridir. Yerde ve gkteki h e r ey onda m evcuttur. Dolaysiyle insann hakikati bilm esi iin kendini bilm esi l 139

zm dr. B unun iin de insann sretini brakp m nsn aram aldr. nsann m aksdu ne ise m bdu da odur. Herkes zn b ir m ride balam aldr. nsan kendisine bakm al, kul m u sultan m anlam al. nk bilenle bil meyen b ir olmaz. nsanm kendisini bilm esi, m cerred H akk bilmesi gibidir. nki Peygamberimiz men arafe nefseh, fekad arefe rebbeh buyurm utur. Kaygusuz b u sz yle ak ly o r: n san deryda gavvs, yni dalg olursa her cihetten zd olup devleti bulur. Kendine baknca grr ki z bahr-i m uhtdir. Onsekizbin lem insana m te alliktir ve onsekizbin sfattr. Altbini nebtta, altbini hayvnt, altbini insana m tealliktir. B unlar da b ir birlerinden ay n deildir, ih tilt halindedir. T anr ise hep sini kuatm tr. Gklerde ve yerde olan h er ey Allahn dr. Onun iin m ahlklar dilimiz ve elimiz ile rencide et memeliyiz. nki onlar rencide olursa T anr da rencide olur. Daha sonra Kaygusuz, pdiahlar lemini ikiyi ay r r : Zhir ku tu p lar ve b tm kutuplar, Zhir olanlar kutbu-l-aktb, ler, yediler, krklar, yzler ve binbirlerdir. Cmlesi binyzelli neferdir. B unlar gece gn dz dnyann d rt kesini dolarlar. Kutb- lem in sa yannda m rd, sol yannda halife vardr. B unlarn da eli altnda veller vardr. Hepsi birden lemi nizam zr tu tarlar. B tn erenlerinin halleri byledir. H akikat halle rini Allahtan bakas bilmez. B undan sonra Ey Dvd, seni phesiz yeryzne hkmrn kldk yeti aklanr. Bu aklam aya gre hkm ve hkm et insann elindedir. nk insan eref-i m ahlkt, makbl- vcddur. Yeryznde ondan daha irin nesne yoktur. O, Allahn ztnn m azhardr ki baka eyada b u kabiliyet yoktur. B undan dolay cmleye hk140

meyler. Ancak insanlarn hepsi byle deildir. B iroklan sret insan, fakat sret olarak hayvandan daha aada drlar^'. c) Manzum + Mensur (Kark) Eserleri 1. Dilg Dilgnn yazma nshalar u ktphanelerde bu lunm aktadr : M arburg, n u : 4044; Niir- Osmaniye, n u : 4904; Ankara Genel K tphanesi, n u : 167 ve 645; Sleymaniye, Dml Baba blm , nu : 411/1-2; Sleymaniye Haim Paa, n u : 19; Sleymaniye, zm irli sm il H akk Blm, n u : 3692/2; Millet Ktp., Ali Em iri Bl., n u : 797; Ankara Genel Ktp., n u : 698/2; DTCF, niver site A 281; Etnografya Mz. Ktp., nu : 17824; stanbul Belediye K tphanesi, Muallim Cevdet K. n u : 216, stan bul Belediye K tphanesi, Osman Ergin Blm, n u : 398; Mevlna Mzesi Ktb., nu : 2468/-VII; M arburg, Ms. or. oct. 51. M arburg nshas 50 v arak tr. Mar., Nuruosm aniye ve H im Paa nshalarnda arada farsca ksm lar vardr. Mar. nshasnda farsa ksm lar 17 va rak tr. Eser, mesnevi tarznda kafiyelenni uzun b ir iirle balar. B urada vahdet-i vcd anlatlr. nsanlara dnya m alna kaplm am as, kendilerini tanm alar, tavsiye edi lir. Bundan sonraki m ensur ksm da Hz. M uham m ede kadar btn peygam berlerin bu krhneyi istemek bbnda temyiz klm adklarm , ancak Allah hereyi kuat21) Vcdnme iin bak : A bdurrahm an Gzel, Kaygisuis Abdaln Vrdnmesi tjzerine, T rk Kltr, say. : 197, M art 1979, s. 276-282.

141

m tr yeti m ucibince Hz. M uham m ed'in b u hlin asln ve fer'ini beyn ettiini ifde eder. Daha sonra nefsini bilen rabbn bilir hadisindeki nefis kelimesini kendi zam anna k ad ar hi kim senin aklayam adn syleyen Kaygusuz, nefis zerinde d u ru r: nsan vcdu bir e h ird ir Nefis acaba bu ehrin kendisi m idir, yoksa bu ehir iinde b ir nesne m idir? Nefis iki nesneden ibrettir. Biri vcdun btn, dieri vcud iindeki H akkdan gayr hayaller, dncelerdir. B undan sonra dem in cm le eyin zne m lik olduunu anlatan Kaygusuz, zn bilenin m cerred H akk bileceini syleyerek tek ra r uzun b ir iire geer : zin bilen hakikat Hakk bildi. Fen old zini bk bildi

Gne gibi 'lemde mehr old Hemn ser-t- kadem klli nr old Cn old kll kalmad vcd Kamu lem ana klur scd

Gtrdi ten hicbn cn grdi Cn iinde ngh Sultn grdi An grdi kamu vehe yz olm Kamu gnlde sr dilde sz olm dem anun ile bulmu erefi Odur gevher dem anun sadefi demi don idinp giyen oldur Dilinde ademn syleyen oldur Y ukardaki rneklerde grld gibi, b u uzun iir de de Allah'n cm le eyada m evcut olduunu anlatan 142

<

Kaygusuz; alt varaklk farsa b ir blm den sonra b ir der viin bu kitab yazan dervie ki meydn! dersin durur sun, hi Trke bilmez misin diye sorduunu ve b ir hi kye istediini kaydeder. Dervi, bam dan geen hikye mi syliyeyim, yoksa iitilm i hikye mi syliyeyim diye so rar ve bandan geen hikyeyi a n la tr : nsan kisvetini giymeden can idik ve sultanm vc dunda b ir idik. niden grdm ki yer, gk, yldzlar, seyyreler tam am oldu. H er eya yerli yerini ald ve pdiah- lem (Allah) bunlarn iinde sr oldu. lem cm be gel di, her ekil ve sret b ir ayrks bede grnd. Pdih, dem donunu (insan kln) bize hil at olarak verdi, do nu giyip bu m lk seyrna geldik. Yoldalarm zn herbiri b ir eyle megul oldular. Sonunu dnenler evliy en biy oldular. Sonunu dnm eyenler, hl dolap d u r m aktadrlar. Allah b u nlarn fiiline gre b ir ev dzd, ii ni sekiz tabaka glistan eyledi. Onun aksince b ir yer daha dzd, iinde zindan sretli kiiler koydu. Bu teferrcn iinde ben (dervi) b ir meclise eritim . M uhammed Mus tafa, s, brhim gibi peygam berler oturm ular, soh bet ederler. Bana da yer gsterip b ir hikye bilirsen syle dediler. Dervi vahdet-i vcdu anlatan b ir iir okuyunca m eclistekiler onun ku dilini bildiini grp onu vd ler, b ir hikye daha sylemesini istediler. O da unlar s y led i: Yer vcudum , su lar dam arm , gk adrm , ar sayvnm, arh devrnm , yldzlar m e'alem , nak hayal ler teferrcm , yedi kat yer b ir avucum, dokuz felek b ir deirm en, gece velyet, gndz nbvvet, k koz, yaz ge ven (gn?), domak b ahar, lm ek gz, salk glistan sayrlk zindan, yalan sylemek zaalhk, dorusunu demek erlik, uyku m nct, uyanm ak ikre bazar, Cennet halk. Cehennem kahr, yerden ge bir kula, yerin eni 143

uzunu b ir arn, evliyalar vezr, peygam berler eli, ki tap lar vasf- hlim , klli kinat hilkahm , belik hkinliim, kulluk m ertebem dir. Dervi bunlar sayklayr^a meclis iindekilerden biri d mi sylersin diye sordu. O da sylediim bam dan geen hikyedir diye devap verdi ve meclisin m uhalif olduunu grnce b ir iir okudu. Daha sonra ak erini an latr r Ik eri oldur ki akl mzn ide, k delil ide, nefsi zelil ide kim tam alk eylemeye, zini bile, rif ola, H akk' kendi vcudnda bula, hulk M ustafa'ya benzeye, huy Aliye benzeye, de niz gibi derin ola, yir gibi skin ola, od gibi ii piirici ola, su gibi dim b ir yola vara, yil gibi h er yiri seyrn ide. L ilhe illallah redifli b ir iirden sonra ibdetin icbet iin olduu, tatm kul ile Tanr arasnda sebep ol duu, temizliin ise H akk'n gayrsndan perhiz eylemek m nsna geldii ifde edilir. Ak m uhabbetten doar, akl fikirden biter, inancn asl ikrar, m arifetin asl tevhid, tevhidin asl hereyde Allah hzr grm ektir. B undan sonra insanlarn eitli sfatlarn sayar. nsan sretli pek ok kim senin dev sretli olduunu sy ler. Chilliin, tekebbrn, killiin, devletin, hayvanl n vb. alm etlerini sayar. Mesnevi kafiyeli uzunca b ir iirden sonra dnyaya gelmekten m aksadn Tanr'ya kulluk etm ek olduu, kul lanp paylatm z bu dnyadaki nesnelerin b ir sahibi bulunduu anlatlr. nsann kym eti; yer, gk, b u lu tlar vb. nin insan iin yaratld ifde edilir. yi b ir mslm ann sfatlar sa y lr: T anry hzr grmek, peygam berden utanm ak, edepsiz olm am ak, detsiz i ilememek, byklere kstahlk, kklere tekebbr etm em ek, s znde d r st olmak, hsud olm am ak, cim rilik etmemek, yalan sylememek. 144

\ Alt varaklk Farsa b ir ksm dan sonra dnya ve hiretin b irer m ertebe olduu, m ertebelerin lsi ve edn bulunduu, riflerin h er menzili geite b ir m erte beye eritii, M ubam m ed M ustafann da krk ylda k m il'olduu anlatlr. Daha sonra hayr ve erre geilir. Bil^ere kim ki T an ryla ise T anr dahi onun iledir sz zikredilerek insann kendi zndeki m ertebeyi bil mesi istenir. T anrdan korkm ak, erenlere ik rar eylemek, hsud olm am ak gibi tlerden sonra yle d e r : B ir avu toprak kendi m ik trm bilse, bylece kullua bel balasa Allah gandir. Rum slikleri bu n u n ne demek olduunu bilirler. Biz dillerden T rk dilini biliriz, gn doduu zam an sabah oldu deriz, doland zam an gece oldu deriz, suyun geldii tarafa yukar, gittii tarafa aa deriz. T rk dilince bu k ad ar biliriz. Daha sonra vcdun b ir kisvet olduu, insann zn bilm esi gerek tii anlatlr. B ir iirden sonra te k ra r vahdet-i vcd yle anla tlr : H ak nrdur, cm le lem tecellsidir. Asl H aktr, cmle sfat onun besidir. Daha sonra can ile vcd, m urakka b ir hrkann a s ta n ile yzne benzetilir. Bil hare d rt m ertebeden hak ik at ile m arifet anlatlr. H a kikat, Kerm-i zl-celldir. M arifet ise dnya hesabn etm em ek, hirete aldanm am ak, h er zam an H ak ile ol m aktr. H akk bilm ek iin d rt nesne l z m d r: Mrd-i km il, krr- sf, kabiliyyet-i ltif, inyet-i Hak. Mr d-i km il, menzile eriene derler. krr- sf, m ride inanm aktr. Kbiliyyet-i ltif, m rebbinin irad ettii h er eyi hafsalanm alm as ve istikam et tu tm ak tr. nyet-i H ak ise nebiler iretidir, gayb lem ini syler, bizim ak lmz buna erimez. 145

Ksa b ir iirden sonra Allah'n zerreden gnee, kah reden um m ana kadar h er yerde dopdolu olduunu; bu rad a var, bu rad a yok dem emek gerektiini syler. I ^ k ile kul arasndaki hicap kulun kendisidir. Kul gidetse H ak kalr. n san vcdunun hareket ve cm b la k tr. Onsuz hi b ir eya deprenemez. Daha sonra Allahn h er yerde m evcut olduunu ifde ederek yle d e r ; H er kesin gnl b ir nesneye em in olur; kimi aya gnee, kim i kendi eliyle yapt eye, kim i Allah'a tapar; bunlarn cmlesi pergl den d an deildir, hepsi Allah'n yed-i kudretinde dir. B ir insann elinde b ir ha$ha ta nesi ne kadarsa b t n yaratlm eya d o kadardr. H akk' aram ak, ayrla tanklk verm ek demek olur. nk Allah, b t n yaratlm eyada m evcuttur. Vcip olan, Allah' bulm ak iin herkesin kendine ynelmesidir. Vahdet-i vcdu an latan uzun b ir iirden sonra H akk' istem ek det ile kaideden d a n deildir denile rek bu kaidenin asl ve fer'i anlatlr. Asl n e sn e d ir: Tanr'yi h er yerde hzr grmek, znden tam m en fena olm ak, tat tem iz klm ak. Fer'i de n e sn e d ir: Mrid-i km il, m lzem et, kabiliyet. Bu alt nesne b ir arada olursa Allahtan hidyet eriir. B ir san 'ata kulluk etm ek ile Allah'a kulluk etm ek farkl deildir. Nasl zahm et ektikten sonra stad olunursa H akk'n kulluunda da zahm et ekmek lzmdr. Baz tler verdikten ve insann m uhtelif halle rinden bahseden b ir iirden sonra be varakhk b ir Farsa ksm daha vardr. Farsa ksm dan sonra insann hikm et ile hline bakm as; H akk'n kendisinden a y n m, berab er mi ol duunu dnm esi istenir. B tn ibdetlerin asl H akk' hzr grm ektir, H akk' hzr grenler, H akk'tan gayn i ilemezler. 146

insann t rl t rl olduu; kim isinin fitnesinden eytann dahi yenildii, kim isinin ilerinin rahm n ol duu; kim isinin z nefsinden ciz, kim isinin can gibi aziz olduu ifde edildikten sonra insana bu n lard an hangi grha girdiini dnm esi tavsiye edilir. Kaygusuz Abdla sorsn haberi B udur cnunda gnlnde bzr diyerek bitirdii b ir iirden sonra Kaygusuz u ifdelerle kitab bitirir. Men arafe nefseh babnda b irk a sz syledim. Aklmn erdii kad ar rem iz eyledim. lim de ilim, ibdet bilm em . Veli deilim, kerm et bilmem . Sz karpuz gibi yum ru yum ru syledim. Szden top yontup ak m eydanna koydum. Eritiim m enzillere nian ver dim. G rdm n ian lan remiz ile syledim. Deliyi zin cirle baladm , akllya nasihat eyledim. te arm aa nm budur. D aha ne vereyim. Nereye baktm sa vc dum dan baka nesne gremedim. 2. Saraynm e Saraynm enin Mar., n u : 4044; A nkara Genel Ki tapl, n u : 167 ve 645; Sleymaniye, Dml Baba B lm , n u : 411/1-2'de b irer nshas vardr. Mar. nshas 69 varaktr. M ensur ve m anzum olarak ksaca Allah'a yalvar dktan sonra Kaygusuz, bu cihann b ir saray olduunu, iindeki insanlarn herbirinin b ir ie daldn ve cihann sahibini dnm ediklerini, kendilerine peygam berler gn derildiini fak at yine onlarn naka balanp nakk fikreylem ediklerini anlatan mesnevi kafiyeli b ir iir syler. Fasl bal altnda cihan a n la tlr: Bu cihan b ir saraya benzer. Alt kaps vardr. Y ukars yedi tabaka 147

kk, aas yedi tab ak a zr zem indir. H er tabakann ii halkla doludur. Bu m nakka sarayda yzbinlerce nak ve hayal grnr. H alkn heb iri sevdii nesneyi tu tu p onunla m nis oldu. Ay, gne, yldzlar, gece, gn dz, yaz, k bu sarayn revnakdr. Bu saray pdihn kendi m lkdr. B undan sonra uzun b ir iir vardr. iirde yine bu cihann b ir saray olduu ve pdih (A llah') uzakta deil, bu saray iinde aram ak lzm geldii, saraydan m aksadn da insan olduu ve Allahn kendini insanda gizledii anlatlr. Ksa m ensur ksm da cihan y aratldktan sonra her eyin yerli yerine ilitii herkesin b ir eye baland ve baland eyin kendisine perde olduu, sonra Allahm insanlara peygam berler gnderdii anlatlr. Daha sonraki uzun iirde Allahn insana akl yr eyledii, insann akl ile sarayn sahibinin Allah olduunu bildii, Allahn insan olunu lemdeki hereye ah eyle dii anlatlr. nsanlarn kim isinin Allah bulduu, ki m isinin ise km il insandan kap m rn boa geirdii belirtilir. M ensur ksm da dem in halfe olduu sylenir. Halfe olduunun nin u n la rd r: Allahtan korkm ak, peygam berden utanm ak, evliyya ik rr eylemek, H aktan gayn ilere perhiz eylemek, ibretle bakm ak, hikm etle konum ak, bakt h er yerde Allah grmek, yre yol da, kom uya em in olmak, u lu l-emre uymak, H aktan m idini kesmem ek, menzile yol ile, yola erkn ile var m ak, chillere ilimle sylemek, rifler katnda skin ol mak. iir ksm nda b u sarayn, yldzlarn, gnein, ayn ne olduu sorulur. Bu sarayn, Sultann m lk olduu, 148

insann iinin kulluk olduu ifde edilir. Ksa m ensur parada da yine insann kulluk iin dnyaya geldii anla tlr. Kaygusuz, b u k o n u la n eitli ifde kalplaryla m anzum ve m ensur olarak anlatm aya devam eder. Bun lar ksaca yle hlsa edebiliriz : Bu sarayda dem pdihtr. H er haberi ondan al m ak lzm dr. Bu saraya insanlar ibdet iin gelm ilerdir. Bu sa rayda nak hayal oktur. n san olan H akkm hikm etini grp ibdetle megul olur, hayvan olan otlam akla vakit geirir. in san b ir m rebb bulup kendi halini sorm al. Ken disini bilmeyen insaniyet hline yol bulam az. nsan b u saraya b ir getiren var. in san bunu anlam al ve bu saraya erik olm amal. Bz insanlarn inkr yol verm edii iin b u sara yn srrna akllar erm em itir. Mal, altn, k atr, a t pe indedirler. Nefislerine uyup gzeller m uhabbeti ile m rlerini geirirler. M ride boyun verm eyip iret ve arapla oyalanrlar. Bu sarayn b ir shibi olduunu insanlara ilk nce M uham m ed M ustafa h ab er verm itir. Onun iin M usta fa dan baka m rid tutm am ak lzm dr. Allah bu ki n at yarattndan beri M uhamm ed M ustafa gibi b ir insn- km il gelmemitir. M uhamm ed bu saray grnce hem en bel balayp kullua durm u ve bu derecelere ibdet ile erim itir, in san da M ustafa ilm i ile yolunu bulur. Bu sarayda insan Allah ile biliir, b u sarayda H akk'n kudreti ve hikm eti m lum olm utur. Sultan bilen, hazi149

neye yol bulan b u sarayda yol b ulm utur. H ayr ve er b u sarayda hsl olur. Peygam ber m iraca b u sarayda varm , her hnere bu sarayda erim itir. Aliye Zlfikr, Eyyb'e sabr, M sya T ur bu sarayda verilm itir. H ak Tal, bu saray kullarna ibdet edecek yer eyle m itir. Bu sarayda b rah im N em rdun boynunu vurm u, M s iin Allah F irav u n u suya garketm itir. T anr has lar bu sarayda ta t klm, insan m rifet ilm ini bu sa rayda can klm tr. Allah, bu kinattaki h er zerreye y^bin t rl ibret koym utur. Bu ibreti anlam ak isteyen Allahn yaratt halka em in olmal, nasibine kretm eli, kim senin hak kna tam ah klm am ah, tuz ekm ek yedii yere ihnet et memeli, kom ular d o stlan kendisinden emin olm al, riflerle hem nin olup kendini bilm eyenden uzak durm al. Bu lem b ir kervansaraydr, konan ger. Bu lem Allahn nazrgh, insann teferr yeridir. Nereye ba klsa nr- tecell grnr. Saray, ite bu cihandr. Bu saray b ir u lu sultann dr. indeki halk onun k u llan d r. K ullar arasnda m hs ve hssl-hs vardr. Bu m ertebe kiiye dirliinden eriir. Bu m ertebedeki insan cm le yaratlm lar kendi nefsinden kem grmez; hangi naka baksa nakk g rr. Nefsi krk, gnl alaktr. Bu sarayda baka nesne kalm am , gam ve sevin birlie birikm i tir. K ahr, ltuf, kfr, im n, kll-i hl birlik olm u hayal aradan gitm itir. Artk m u tn b a lp sylesin: arap gelsin meclis bezensin; ta slar dolsun, herkes sarho olsun, ski kaz kebap eylesin; alar ku zuyu bryana assnlar; h astalar kalsm , salara h ab er ve rin, balara varalm ; ney figan eylesin, engi kzlar oy 150

nasn, el gzleri szlsn; kaftanla boha ile gelsin, m utribin gnl aka ile ho olsun; il ve a n kullara t m ar verelim; ielim, ay ve gne dosun dolansm ; nk b u saray bizim iindir. Hak, bu saray bize m esken ver m itir. bid to p rak zredir; H aktan gelen h er nesneye skin olur. Zhid yel zredir; H aktan gelen nesneler k ar snda ad olacana ad, m ell olacana mell olur. k od zredir; gzn bakt yeden ayrm az, elini iinden gidermez. M uhib su zredir; m arifetle nereye klavuzlansa o yana gider. Ba, bahe, bostan, altn, gm; paa, efendi, hoca, sultan gibi ad ve sanlar insan artp akln m at eder. Kaygusuz, Saraynm e'yi u beyitlerle b itirir : n gnl Hakkun evidr ey saf Beyt-i Hak didi gnle Mustaf Cmle ilmn hem kab olm gnl Nutk- Hak gnle eyler hem nzl Ol ki nutkn deme cn eyledi Kendyi gnlde pinhn eyledi Bu gnln sm m sen ey ylgit Gel beri Kaygusuz Abdldan iit.

151

NC

BLM

KAYGUSUZ ABDALIN ESERLERNN SEKL BAKIMINDAN NCELENMES

I. VEZNT Bugne k ad ar ki k an atin aksine Kaygusuz daha ok b ir arz iridir. Onun iirlerinin yzde seksenden fazlas arz vezni ile kaleme alnd gibi mesnevi tarzn da byk eserleri de hep arz vezniyle yazlmtr. A ratrclarn ve Kaygusuzdan bahsedenlerin pek ou onun iirlerinin vezni hakknda birey sylemezler. Fakat verdikleri rnekler, ounlukla, Kaygusuzun he ceyle yazlm iirleridir. B unlar Bir Kaz aldm ben ka rdan, Ylelerden Yce grdm, Kaplu kaplu baa lar, Beylerimiz Avlan (elvan) gln stne gibi en ok tekrarlanan ve edebiyat tarihilerinin daha ok b ir birlerinden naklettikleri iirlerdir. Kaygusuz'un arzla yazd iirler zerinde fazla durulm ad ve rnek olarak da bu iirlere fazla yer verilmedii iin onun daha ok b ir hece iri olduu zannedilmitir*. H albuki Kaygusuz
1) A ratrclardan sadece S. Nzhet Ergun, Kaygusuzun daha ziyde ars vezniyle ibr yazdgfim kaydeder. Bak : Sadettin Nzhet Ergun, H alk Edebiyat Antolojisi, stanbul 1938, s. 172; Abdlbki Glpmarl, <.Aruzdan deha fazla heceyle yazdg:n sylemekle yanlm tr. Bak : Abdlbki Glpmarl, Kaygusuz Abdal, T rk Dili, T rk H alk Edebiyat zel Sa^ yi3i, C. XIX, Say 207, 1 A ralk 1968, .s. 398.

152

Abdaln iirlerinin ancak yzde yirm i kadar yazlm tr. A) ARZ

hece ile

Kaygusuz Abdal, arz vezinleri iinde en ok bahri-i hezecden Mefln mefln faln veznini tercih eder. Gazellerinin k rk tan fazlas bu vezin ile yazlm tr. Ayrca byk eserlerinden ikinci Mesnevi ile Dilg'nm (m anzum ksm ) tam am ; birinci Mesnevi ile Saraynm enin (m anzum ksm ) ba ksm lar ve kk m esnevilerinden M inbernm e de bu vezindedir. Kaygusuz Abdal, bahr-i rem elden Filtn filtn filtn filn ile Filtn filtn filn vezin lerini de ok kullanr. Gazellerinin b ir ksm bu vezin lerle yazld gibi onun byk eserlerinden Glistan, birinci mesnevve Saraynme (m anzum ksm ) he m en hem en tam am en filtn filtn filn vezni ile yazlmtr. Kk m esnevilerinden Gevhernmede de ayn veznin kullanldn gryoruz. Bahr-i hezecden mefl mefiln faln vezni de Kaygusuzun ok kulland vezinlerdendir. nc mesnevi ile iki terci ve iki terkibinde bu vezin kullanl m tr. Bahr-i hezecden mefl mefl mefl faln vezni de Kaygusuzun gazellerinde oka kullanlan ve zinlerdendir. Ayrca iki m stezdnda da tabi olarak bu vezin kullanlm tr. Ayrca bahr-i recezden 4 m stefiln ile bahr-i hecezden 4 mefln de Kaygusuzun gazellerinde ra st lanan vezinlerdendir. 153

Onun bahr-i m zr kalplarndan mef'l filt mefl filn veznini de birka gazelinde kullandn grrz. Y ukardaki sray tkip ederek, Kaygusuz Abdal'n aruzla yazlm iirlerinden bz rnekler verelim. M efatln M eftln Faln Zih 'k ki beni hayrn idpdr Vcdumda be-klli cn idpdr^ * * t benm asl vatanum harbt Be-kll varhgum cnum harbt^ * at* Harb olsun harbtun hnas (hnesi) Bana n itdi gr ol odda yanas^ * Safsuzdan hazer itmek safdur Sifsuz kiinn szi hatdm-*
*

u serv-i glsitm grmedn mi u cmle cism cm grmedn mi* 'Aceb kim her kemln var zevali Bu bedr-i mh gr kim yok hilli * * * Gzn yama klur ni Ht'y Yzn mt eyledi gkdeki ay*
2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) Dvan, Dvan, Dvan, Dvan, Dvan, Dvan, Dvan, Mar., Mar., Mar., Mar., Mar., Mar., Mar., v. v. v. v. v. v. v. 293a. 297b. 299a. 301a. 315a. 315a. 324a,

154

Bana bu derd yiter dermn gerekmez Niderem cbbeyi kaftn gerekmez * Bu k mevci yine baumdan ad Srum f eyledi rzum ad I : * Girben 'k denizin boylayanlar Man izleyp soy soylayanlar'^ * Ey akl-la 'irfnum diyenler Ey mlke Sleymnum diyenler'^

Filtn filtn filtiin filn Ben bu ka bilieli b- hayvn bulmam Cnumun terkin vuruban cm cnn bulmam^^ * Hasretm elm irimez yre bilmen neyleyem Diyebilmen blmi deyyre bilmen neyleyem*'' * Ben senn yznden zge kble-i cn bilmezem ol zb hsni severem gayn man bilmezem'^ * kun bu k yolnda bagn bryn olsa ho h u feryd - ile her dem cismi giryn olsa ho^
9) 10) 11) 12) 13) 14) 15) 16) Dvan, Mar., v. 331b. kinci Mesnevi, Mar., v. 107a; Ank. Gnl. Ktp. nu : 645, s. 231. Dilg, Mar., v. 211b. Menkbnme, AG nshas, s. 49; S. N. Ergun, B eM a ^ air leri ve Nefesleri, s. 27. Divan, Mar., v. 291a. Dvan, Mar., v. 304a. Divan, Mar., v. 309b. Divan, Mar., v. 321a.

155

Filtn filtn filn ol benm mahbb- dildrum kam Hlme munis olan yrmn kam^ Gel ber ben yri grdm syleme Ol eh-i ayyn grdm syleme'* * : H Blbln karusma gl oldugmn Gle karu yle blbl olduum^ H =
5f

Yine br drl hikyet vasf- hl erh ideyin dinle iy shib-kemP * Nice grdm dinlegil kim syleyem Sana ol ehri hikyet eyleyem^^ * Hakkun ii klli anda ilenr Anlayamaz halk am inn sanur y sftm Kul huvallhu Ahad Her dem iinde Kadrsin her sahat^ M ef l m efiln faln nn ile geldm inn oldum nn libsmda pinhn oldum^"*
17) 18) 19) 20) 21) 22) 23) 24) Dvan, Mar., v. 304b. Dvan, Mar., v. 337a. Dvan, Mar., v. 338a. Glistan, Ank. Knl. Ktp., nu : 645, s. 43. Birinci mesnev, Mar., v. 80b. Saraynme, Mar., v. 29b. Gevhemme, Mar., v. 105a. T erd- Bend, Mar., v. 134a. Nuruosmaniye, v. 213a.

156

Kim fide eyledi cihndan y bu cUn odna yananlar^ M efl m eftl m efl fauln Ol h- Kadm senn ile oldugm anla Gnlne senn gelben doldugm anla^'* * Hakka bakcak asl budur Kaygusuz Abdl Yrdan yire br lutf- vef oldug hodur^ * ema dben yandm pervne bilmez Yanmakda murd ne 'klara sor kla meydnda ba oynar Bu hlde garaz ne^ M stefil n m stef'iln m ste fil n m ste filn Feryd fign itdgm ka girifdr olmam ol bir cn dil-rmm zlfinde ber-dr olmam * * Gnlm yine ol dilbern hsn-i cemlin rzlar Gzlerinn elsm yzinn lin rzlar* M efln m eftln m efln m efln Ye vakt- hazn old durugel yatma iy sk Bu gafletde ne yatursm bu mr kalmaz bize bki^*
25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) Terktb-i Bend, Mar., v. 139b; Nuruosmaniye, v. 214b. Glistan, Mar., v. 207b. Dvan, Mar., v. 336a. Dvan, Mar., v. 314a; Nuruosmaniye, v. 215a. Dvan, Mar., v. 291b. Dvan, Mar., v. 318b. Dvan, Mar., v. 315a.

157

Zih sni std kim bu resme hatt u hl eyler Alur bu gnlmi benden yzinn lin l eyler^^ M efl flt m efl filn Pr old yine mande cnum sefinesi Drr cevahir dold bu gnlm haznesi^ Kaygusuz Abdal'n iirlerinde arz h atlarna sk rastlanr. Bu, o devir iiri iin tabi b ir haldir. sk

Daha ok Trke kelimelerde, ndiren de Arapa ve Farsa kelim elerde ksa hecelerin vezin zaruretiyle uza tlm as eklinde ortaya kan imle, Kaygusuzun iirle rinde en ok rastlanan arz bozukluklarndandr. Aa da verdiimiz rneklerde im leli heceler italik olarak y azlm tr: Ahmed gifei rif ola z hline vkf ola Sdk u saf/a gnlini tevhide mekn eyleye * Gzmcfe haylm gnlmde fikrm Dilmc?e nutk u gftrum harbt" * Bir yana yrun cef5i br yana halkun sz! Kalmam arada u vre bilmem neyleyem^ * Sarrf ninc^e dA:eyin gevheri Cevheri olan bilr (o l) cevheri^^
32) Dvan, Mar., v. 318a. 33) Dvan, Mar., v. 314b. 34) Dvan, Mar., v. 290a. 34) Dvan, Mar., v. 297b. 36) Dvan, Mar., v. 304a. 37) Glistan, Ank. Geni. Ktp., nu : 645, s. 43.

158

Nice bir har-mhreye gevher diyesin dnvada Sarrafa kulluk idben gevher ile kn gr^ * O dery kim 'lem mevcinde yeksn O sret kim felek nakmda hayrn'* Arapa ve farsa kelim elerdeki uzun hecelerin vezin zerretiyle ksaltlm as neticesinde ortaya kan zihaf da Kaygusuzun iirlerinde sk grlen arz hatalan n d an d r. Aada verdiimiz rneklerde byle heceler italik olarak yazlm tr. Hakikat gev/zeri bite cdnumda Cevhir gnlm iinde cn old Kaygusuzu n iiirlerinde grlen zihaflarm bzan vezin zaruretiyle ksaltld kabul edilse bile can, sar raf gibi kelim elerdeki ksalklarn Trkenin tasarru fu olduu aktr. b ) Hece Kaygusuz Abdaln hece vezni ile yazd iirler ok fazla deildir. O, hece ile yazd iirlerde daha ok ye dili ve sekizli vezinleri kullanm aktadr. Yedili iirlerin de duraklar, bzan 4-F3, bzan 3 + 4 olm akta, bz m sra la r ise duraksz olarak k u llan lm ak ta d r: Yir gk Umak Tamu Her ne ki vardur kamu Ayn degl iy 'am Sen de gzet sendedr
38) 39) 40) Dvan, Mar., v. 293b. Dvan, Mar., v. 305b. kinci Mesn&v, Mar., v. 107b.

159

Zhre v mah m tei arh- felek enberi Dnyede ne kim var Sen de gzet sendedr'*' Bu cihna gelmedin Bir ulu sultn idm Ten sret balanmadm Cn iinde cn idm m daum nr idi Nr ile mamr idi Durduum yir Tr idi Ms-yi Umrn idm Sad hezrn donum var Kaygusuz Abdl gibi Bagddda Mansr ile Menr olan ben idm^^ # ;lc:c Evld tutd beni Y anbohda bir kan Vel ki akas ok Karaba kullan K an dime al beni Ben donadaym seni Nene gerekdr senn Garibsin akn eri
41) 42) Dvan, Mar., v. 288b. Dvan, Mar., v. 331a-b.

160

Y anbohya vancak Mahallesin soncak Tunca kranndadur Yeni hammndan beri Kanda bir yiit grse Akala avlar an Utanmaz olan sever Sa ak di san Karyla hlini gre Kaygusuz AbdVua Eti gitmi snge Sarlamkald deri''^ Kaplu kaplu baalar Kanatlanm umaa Kertenkele dirilmi Diler Krm gemege Kelebek ok yay alm Ava ikre km Donuzlar korkudur Ayular kamaa Ergenejn kprisi Susuzlukdan bunalm Edrene minresi Eilmi su imee Kaygusuzvm. szleri Hindistnun kozlar Bunca yalan syledn Girer misin Umaa'
43)
Dvan, Mar., v. 333b - 334a.

161

Sekiz heceli iirleri bzan 4 + 4 durakl, bzan du rakszdr. Gneyi kuz eylemegil Bu szi yz eylemegil Sohbeti toz eylemegil 'Ariflere dil-pezr ol ekme bu nefsn kavgasm Kendzni bil ki nesin Kendzni bilicegez Hlne kr kir ol Kaygusuz Abdl gel beri Hi yire gezme serseri Gden deglsen 'k Bil bu kla b-nazr oP ** Edrene ehrinde bugn Bir dkkn aldum kirya Ol mahalde satamam Bir akas ok karya ard Nergis Glbahr Bryn getr bzra var er evi sil spr Odun vurun buhnya Ald beni girdi ier Yapd kapusn gir Getrdi ol nimetlerl Kim bakar aka sarya
44) 45) stanbul Belediye Ktp., Osman E rgin Blm, nu : 633, s. 223. Dvan, Mar., v. 311a.

162

Dii knk yzi sovuk Fitnesi ok kend bk Ben b-re haberm yok Ugramam zemheriye Ol kandan kurtulmaa Kul oldum zd olmaa Fetv bulam m ki aceb Varsam bn-i Fenriye M urd H na vanmadum zn kurtanmadum Kaygusuz Abdl bre Urad bir haarya^ Ycelerden jrce grdm* Erbbsm sen koca Tann 'lem okur kelm ile (kelmuIlah) Sen okursun hece Tann 's kullar yaratmsn Varsun yle dursun diy Anlan koymusm orada Sen kmsn uca Tann
46) *) Dvan, Mar., v. 333a - b. Kaygusuzun Ycelerden Yce Grdm ile Bir K as Aldm Ben Kardan adl iirlerini; kendisine lt m stkil onIki ese rinin herhangibirinde - m uhtelif nshalara rarnon - hi rastlam adm . Ancak Sayn M. Ali Tanyerinln ltfetti 'i bir nota gre ^MiUet Ktp., A li Em lri Bl. , (M ansum Eserler) Mecmu-% E r, nu : 5S5, v. lOSbnin son varakm dd yalnz ycelerden yce grdm iirini tesbit edebildim. Bunun iin Sayn Tanyeriye teekkr bir bor bilirim. Yalnz Kaygusuzun eserlerinin o k ad ar kopya ve tak lit edil mesine ram en <iYcelerden Yce Grdmt> ile Bir Kaz Aldm Ben Kandan iirlerinin zikredilmemi, h a tta Kaygu suzun bizzat eserleri iinde bile m tala edilmemi olmas dikkat ekicidir. Bu hususda yeni vesikalar bulunmadka bu manzumelerin Kaygusuza it olmad; kanaatindeyiz.

163

Kldan kpr yaratmsn Gelsn kullar gesn diy Hele biz yle duralum Yiit isen ga a Tann Kaygusuz Abdal yaradan Gel iegr u cradan Kaldr perdeyi aradan Gezelm bilece Tanr^ Kaygusuzun heceyle yazlm iirlerinden onbirli olanlar ok azdr. Onbirli iirlerinde ounlukla 6 + 5 bzan 4 + 4 + 3 duraklar kullanlr. Bu iirlerde duraksz m srlara da rastlan r : Beglerimz kd Avlan stine* 0 (n )la r gelr sultn Abdl Msya
47) *) Millet Ktp., Ali Bmrl (Manzum E serler) Mecmu- E r, nu : 535, v. 108b; A. Glpnarl, Alev-Bektai Nefesleri, s. 213. Bu drtl-n birinci msr3. ^.Beylerimiz elvan gln stne ve ikinci m sra da ^Alar (avlar) geUr ahm Abdal Msya eklinde bugne kadar yanl olarak okunmutur. Bu m sralardaki elvan gl> ve Alar kelimeleri m uhteva ve mekn itibariyle doru deildir. Metnin btnne bakld zaman, Menkbnme de getii ekliyle m sralann dorusu; Belerimz kd A vlan stine 0 ( n ) la r gelr sultan Abdal M syadr Eskiden olduu gibi selvan gln stne okunmas mm kn deildir. Bu kelime yer ad olarak Avlan Glnn addr. Zira A vlan Gl; dnden bugne kadar Elmal Ovaanda, yani Abdal Ms Dergh%m n bulunduu T ekke Ky civarndaki gln addr. M enkbnmeye gre bu manzme, Kaygusuzun hac dn eyhine icavumasn anlatr. Kaygusuz, Avlan Gl civarna geldii zam an bu iiri sylemitir. Ayrca manzmenin dier drtlklerinde geen A kpnar ve Yeil gl de, Elmal civarndaki yer adlardr. kinci m sradaki <.Alar (A vlar) gelir olmasda muhteva ve gram er ekilleri bakmndan mmkn deildir. Niin ahy arak veya avlyarak gelsin? Bu bir zhldur. Bu manzumenin doru m etni menkbnmede m evcuttur.

164

Urum abdllan hrka v postn Balar gelr sultn Abdl Msya Urum abdllan gelr dost diy Giydkleri nemed ile post diy Hastalar da gelr dermn istey Salar gelr Sultn Abdl Ms'ya

Bir niyzum vardur Gan keremden Mnkir bilmez evliynun srrundan K ul Kaygusuz ayru dmi pirinden Alar gelr sultn Abdl Msya."* II. KAFYE Kaygusuz Abdal, kafiye konusunda olduka serbest hareket eder. Onda, tam ve zengin kafiyelerin yanm da yarm kafiyelere de sk sk rastlan r ; Gel ki bu meyhnede esrr yiyem arb ifem Sarho olam bekri bigi zhd slsdan geem Hemninm rif ola her hlme vkf ola Bzum ahi kerkes neym ahbzla bile upam^^
48) 49) Menkthnme, AG nshas, s. 44. Dvan, Mar., v. 299b.

165

ol h-1 Kadm senn ile o/dugm anla

Gnlne senn gelbeni doZdugn anla Ol sennile ezelden bile gelpdr Her lahza sana lutf kerem k/dugn anla^ Ngh minreyi karpuz m sandm Dn idi senn gndz mi sandun Sayklarsm meer ki d^ grrsin zn gan bizi dervi grrsin^^ Kaygusuz, bzen benzer sesleri dahi kafiye olarak kullanm akta; bzan da kaf-kef, kaf-gaym , te -d a l gibi gz kafiyesine aykr kafiyelere bavurm aktadr. ha zlfn boynuma dola^dug F idben gizl rzum adug * Bu k mevci yine baumdan a,9d Srum f eyledi rzum ad^^ Ben bu 'k greli herdem ene'l-Ha/: sylerem Hak diyenn szine sdkla saddA: sylerem Yirde gkde cmle eyn maksdyam maksd Kasdla izm yitrp arh- eflA: sylerem^ * Yine vakt-i hazn old durugel yatma iy ski Bu gafletde ne yatursm bu mr kalmaz bize b/c
50) 51) 52) 53) 54) Dvan, Mar., v. kinci Mesnevi, Dvan, Mar., v. ikhci Mesnevi, Divan, Mar., v. 307b. Mar., v. 119b. 319b. Mar., v. 107a. 305a.

166

Durugel bagaya bir gel aalar szini dinle h eyler arhun elinden dkilmi yire yapra Hocasn zni divr bu dny klli fndr Kafesden umadn kuun durugel eyle yara Kaygusuz Abdla irdi ana cn gnl virdi Anun aya topra anun cnyla m tg Sen Sen Sen Sen bahr- melek/sn gevher yk?sn mbrek vcc/sn de gzet sendedr.

Y ukarda verdiimiz rneklere ram en Kaygusuz Abdaln ounlukta tam kafiyeyi tercih ettiini kaydede lim. O, gerek gazellerinde, gerek m esnevilerinde asgar iki sesin ayniyetine dayanan kafiyeler kullanm aktadr B ilhassa mn, hayvn, ummn, inn mekn, pinhn noksn, vrn, fign, perin gibi sonu -n ile bitenler onun en ok kulland k afiy e lerd ir : giriftr, ber-dr bidr, yr, bzr, br, nr, diyr gibi -r ile netice lenen kafiyeler de K aygusuz'un ok kulland kafiyeler dir. Kaygusuzun iirlerinde dikkati eken hususlardan biri de, Arapa - Frasa kelim elerle Trke kelim eleri kafiyelendirm esidir : Zhre v mh m teri arh- felek enberi Dnyda ne kim var Sen de gzet sendedr^*
55) 56) 57) 58) Mstensih, italik olarak yazlan harfleri kaf ile yazm aktadr. Dvan, Mar., v. 315a. Dvan, Mar., v. 289a. Dvan, Mar., v. 188b.

167

'Ik iine isabr gerek grmege gzde nr gerek 'Ik yolma varur gerek pr cvn ne nesnedr Kaygusz Abdl 'kla birlie birikdn ise Dahi fzulluk eyleme bu sen ben ne nesnedr * Mnkirlere zulmet ola mahbblara kuvvet ola Tliblern tatini Hazretde m akbl eyleye Ikun dahi bir nim her kime iridiyise krr ile kulluk idp gnllere yol eyleye'. * hun nr n gnlme tecell olaldan emsdr ddlm em'-i fnsdan haberm yok Bu krk yidi bir gnlmde sr old Hlm bu benm il ulusdan haberm yok''^ erk olma sakn bu mlk mle Kime kald bu cihn sana kala^^ Kaygusuztm bilhassa gazellerinde kafiyeden sonra sk sk redif kullanlr. Redifler um m iyetle eyle-, ol-, i-, di-, bul-, gel-, gibi ok kullanlan fiillerdir. Ika k olan kii rhat- cn m nesnedr B-nim bulmak in nm nin ne nesnedr * ** O/dur 'k 'k yolma cmm kurbn eyleye Hayvn sftm terk ide zini inn eyleye^
59) 60) 61) 62) 63) 64) Dvan, Mar., v. 189b - 290a. Dvan, Mar., v. 290b. Dvan, Mar., v. 317a. Dilg, Mar., v. 235a. Dvan, Mar., v. 289b. Dvan, Mar., v. 290a.

168

Ben bu ka bilieli b- hayvn bulm tam Cmmun terkin vuruban cn- cnn bulmtam^^ Sen bu suna bak snii gr ne hner eyler K un kamun iin kand eker eyler Man defteri cnmda cem ola Uyana bu k erg em ola'' m . Nazm ekilleri a) Divan Edebiyatma it Nazm ekilleri

Kaygusuz Abdaln en ok kulland nazm ekille ri gazel ve mesnevidir. 1) Gazel Onun Marburg n shasnda m stakil 140dan fazla gazeli olduu gibi Glistan adl m esnevisinin iinde de 150 civarnda gazeli bulunm aktadr. N ruosm aniye (nu : 4904) ve A nkara Genel K itapl ( n u : 52) daki yazm alar da bulunan -m kerrerler hari- 60 civarndaki gazelle, m uhtelif yazm alardaki m nferit gazeller dnlrse Kaygusuzunu 500e yakn gazeli olduu anlalr. Kaygusuz Abdaln Glistan m esnevisindeki gazelle ri beer beyitliktir. Dier gazelleri byk b ir ekseriyetle onbir beyitten m eydana gelm itir. Yedi, dokuz, on ve onbe beyitten m teekkil gazelleri de m evcuttur. Kaygusuzun bilhassa drt mstefiln ve drt mefln veznindeki gazellerinden bzlar musammat kafiyelidir. Bu tip gazellerde sekizli hece hengi v ard r :
65) 66) 67) m v a n , Mar., v. 291a. Dilg, Mar., v. 218a. Birinci Mesne-v, Mar., v. 97a.

169

Sorma beni gidemezem cnuu terk idemezem Zr ki ruhsr zre ben zlfmi tarar olmam' * iekler renk renk btdi ku iinde yuva dutd Hakkun rahmeti yitdi uyand cmlenn cn 2 ) M esnevi Kagusuz A bdal'n alt m stakil mesnevisi vardr; m anzum + m ensur kark eserlerindeki iirler de mesnevi tarzndadr. Bu durum da Kaygusuz'a h a m s e s h i b i demek yanl olmaz. Onun hacim bakm ndan en byk mesnevisi G listan takriben 3700 beyitten m eydana gel m ektedir; Mesnev-i Baba Kaygusuz, Mesnev-i Sn (k k Mesnevi), Mesnev-i Slis balklar altnda verilen mesnevisindeki beyitlerin yeknu da 1700 am akta dr. K ark eserlerinden Dilg'da takriben 520, Saraynmede ise 1690 beyit bulunm aktadr. Hacim itibriyle kk olan Gevhemme 63, Minbemme ise 29 beyittir. Bylece Kaygusuzun m esnevilerindeki toplam beyit sa ys 8.000e yaklam aktadr. 3) Kaside Kaygusuzun iirleri arasnda Kasde-i Dolabnme bal altnda verilen b ir kasidesi vardr. M uhtelif yaz m a ve neirlerde beyit says farkl olarak verilen bu ka side, elimizde bulunan M enkbnm e nshasnda 38 be yittir. 4) Terc-i Bend ve Terkb-i Bend Terc-i bend ve terkb-i bend de Kaygusuzun kul land nazm ekilleri arasnda yer alr. Y azmalarda
68) 69) Dvan, Mar., v. 291b. Dvan, Mar., v. 320a.

170

onun iki terc-i bendine ve iki terkb-i bendine rastlanm aktadr. Terc-i b en d lerinden biri; dokuzar beyitlik onsekiz terchneden, dieri er beyitlik yedi terc-hn eden m eydana gelm itir. Terkb-i bendlerin birincisi, dokuzar beyitlik yedi hne, kincisi er beyitlik yedi h nedir. D okuzar beyitten m eydana gelen te rc -h an eler Ve terkb-hneler gazel tarznda kafiyelenm itir. er be yitten m eydana gelen terchaneler ve terkibhnelerde ise kafiye em as yle olm aktadr : aa aa aa -v sta b e y ti-b b bfo b b -v sta b ey ti-cc cc cc... 5) M stezd K aygusuz'un iirleri arasnda iki de m stezt var dr. B unlardan Mar. (v. 31 4 a-b ) ve N uruosm aniye (v. 215a-b) nshalarnda yer alan ve : em'a dben yandugm pervne bilmez Yanmakda murd ne 'klara sor meydn iinde ban oynar Bu hlde garz ne beytiyle balayan m stezd dokuz beyitlik olup Sary m ahlsyla yazlm tr. N uruosm aniye (v. 215b) nsha snda bulunan ve : y ma'n bilen kendztni vcd iinde Bir gzn a bak Gayn diyicek ne var ola cmle cihnda Cmlesi hemn Hak beytiyle balayan ve yine dokuz beyitlik olan ikinci m s tezd ta ise Kaygusuz Abdal m ahls kullanlm tr. 171

b) Halk Edebiyatna it NTazun ekilleri Vezin bahsinde de zikrettiim iz gibi Kaygusuz'un iirlerinin ancak yzde yirm i kadar hece ile yazlm tr. Bu iirlerde Kaygusuz, nazm ekli olarak dim a koma y kullanr. Onun kom alarnda ounlukla, ilk d rt ln birinci ve nc m srlar, kafiye bakm ndan serbesttir : Bu dnynun misli Muazzam bir ehre benzer Vel bizm 'mrmz Bir tz bzra benzer Edrene ehrinde bugn Bir dkkn aldum kirya Ol mahalde satamam Bir akas ok kanya* * Kaplu kaplu baalar Kanatlanm umaa Kertenkele dirilmi Diler K nm gemege^^ Grld gibi ilk d rtl k te ikinci ve drdnc m srlar birbirleriyle kafiyelidir. Bu kafiye, iirin dier drtlklerinin son m srlarnda devam eder. Dier d rt lklerin ilk m sr ise tabi olarak kendi aralarnda kafiyelenm ektedir. Fakat bunlarda da nc m srn bzan seA est olduu grlr :
70) 71) 72) Dvan, Mar., v. 332a. Divan, Mar., v. 333a. stanbul Belediye Ktp., Osman E rgin Bl., nu : 663, s. 223.

172

Bu uykudan uyan gnl Kend hlnden habr ol Yiter ahi kerkes gibi NefsUn elinden esir ol Terk eyle bu efsneyi Koy ahi bu bahneyi Vuslata irmek istesen Vahdet demine kdir ol ekme bu nefsn kavgasm Kendzni bil ki nesin Kendzni bilicegez Hlne kr kir o F Kaygusuz Abdaln en m ehur iirlerinden olan Y celerden yce grdm iirinde ise bz drtlklerin ka fiye bakm ndan ilk m srm n tam am en serbest olma s, sdece drdnc m srlarm kendi aralarn d a kafiyelenmesi dikkat ekicidir : 'si kullar yaratmsm Varsun yle dursun diy Anlan koym orada Sen kmsm uca Tanr Kldan kpri yaratmsm Gelsn kullar gesn diy Hele biz yle duralum Yiit isen ge i Tann'^
73) 74) Dvan, Mar., v. 311a. A. Glpmarl, A lev - BsJctai Nefesleri, s, 213.

173

D rdnc m sr lan n aynen tekrarlanm as da (ilk drtlkte ikinci m sr, ounlukla nak araat dhil) Kaygusuzun kom alarnda rastlanan hussiyetlerdendir : y zin nn bilen Var edeb ren edeb Edeb erkn bilen Var edeb ren edeb Edebdr asl- t'at Klli sfat cmle zt Varhgun edebe sat Var edeb ren edeb Kaygusuz Abdl uyan 'Ik bil ka boyan yle dimidr diyen Var edeb ren edeb * Bir kaz aldm ben kandan* Boym da uzun borudan Krk abdl kanm kurutan Krk gn old kaynaturum ka3mamaz Sekizimz odun eker Dokuzumuz te yakar Kaz kaldrm bam bakar Krk gn old ka)naaturum kaynamaz
75) *) Divan, Mar., v. 328a - b. XV. A srdan buyana istinsah edilen Kaygusuzun eserleri arasnda, bu manzumeye de, hi rastlaiiilm am tr. Dolay syla bu hususda yeni vesikalar bulunmadka yukardaki manzumenin Kaygusuz Abdala it olmadg: kanaatindeyiz.

174

Kaygusuz Abdl nidelm Ahd ile vef gdelm Kaldrup post gidelm Krk gn old kaynaturum kaynamaz* Y ukardaki iirde n ak arat m srm hece says bak m ndan dier m srlara uym am as ayrca dikkati ek m ektedir. Kafiye em alar bakm ndan koma t r n e giren, Kaygusuzun hece ile yazlm iirlerini konular ve edlar bakm ndan lhi, athiye ve nutuk olarak ele alm ak m m kndr. B unlara bz rnekler verelim.
1) l h

Blble glzr gerek Ttiye eker gerek Sarrfa gevher gerek L ilhe illallh Cn olan cn bilr nn inn bilr Her srr Sultn bilr L ilhe illahlh Zih muhit zevrk Gzn a anlayu bak Gayn ne var klli Hak L he illallh
76) Pertev Naili Boratav, Halil Vedat Fratl, zahl BaVc Antolojisi, A nkara 1948, s. 50-51. iiri

175

Cmle lem zt imi Dery-yx hikmet imi Hakk-la vuslat imi L ilhe illallh Sf ol altun gibi Tecell kl gn gibi Leyl di Mecnn gibi L ilhe illallh Kalma cihn milkine Asluna dngil yine Dahi kuvvetdr dne L ilhe illallh Tebih zikr eylegil Allh'a kr eylegil Bu szi fikr eylegil L ilhe illallh 2) ahtiye Kaygusuzun fYcelerden yce grdm , bir kaz aldum ben kandan, kaplu kaplu baalar*, yamru
77) 78) Dff, Mar., v. 231b; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 20. Millet Ktp., Ali Em iri (Manzum Eserler) Blm., nu : 535, v. 108b.; S. N. Ergun, H alk Edebiyat% Antolojisi, s. 172; V. M. Kocatrk, TA. s. 155. P. N. Boratav-H. V. PratU, tsahl H alk Edebiyat Antolojisi, s. 50 - 51; V. M. Kocatrk, T ekke iiri Antolojisi, s. 149 - 151; A. Glpnarl, Kaygusuz Abdal - H atay - Kul H im m et, s. 52 - 54. P. N. Boratav-H. V. F ratl, a. g. e., s. 4 5 -46; V. M. Koca trk, a. g. e., s. 145 -146; A. Glpnarl. a. g. e., s. 44 - 46.

79)

80)
V

176

yumru sylerim, benk ile seyretmee^, bugn bana bir paacuk^, Filibede bir kan^, Edrene ehrinde bugn^ Yanboluda bir kan gibi daha nce m uhtelif defalar neredilm i bulunan veya bizim daha nceki ba hislerde zikrettiim iz athiyeleri yannda Kaygusuzun hi bahsedilm em i athiyeleri de v a r d r ;
I

Dinle imdi u ben beni geyin Usta Kerem elm vardur her ide yle kesd dmi iken---Ya alkda bulmasz ya kargda Durup bir ehre urulua vardtm Bir ok ile bin bir var yimez urdum aru aru dkkn komadum yardum Bin tay ipek kardum bir kiride Evvel vardum usta yanunda okdum Ustam beni dgdi ben kakdum ulla hem bin bir ile bez dokdum Hisb var arga ile anda Terziym parmaa yksk takarum Yanum sra yitmi kird nkerm Bir drtide bin bir kafdn dikenim Asl vardur inesini sride
81) 82) 83) 84) 85) 86) V. M. Kocatrk, a. g. e., s. 147; P. N. Eoratav-H. F. F rat, a. g. e., s. 47 - 48. P. N. Boratav-H. V. Fratl, a. g. e.', s. 44-45. V. M. Kocatrk, a. g. e., s. 147-148. m v a n , Mar., v. 334a - b; V. M. Kocatrk, A. g. e., s. 151 - 153. Bak : A nlatm ekillerinden Mecaz Blm; Mar., v. 333a - b. Dvcm, Mar., v. 333b-334a.

177

Bir srayda doksan tepe adum Bir avuda yz mut dan sadum Marsuvanda^ at katr komadum gedm H nme Idmse gelmez yanda Dahi yeltenrem ill gemedm ok gnh iledm ill amadum Anmda muzlimesinden kamadum yz altm kelek kudum oruda Kaygusuz dir gnhlarun ok senn Gnahm baglasun Hak senn H bu szde bir kusrn yok senn Oranlayup top top idp sride 3) N u tu k ly zin inn bilen Var edep ren edeb (y) edep erkn bilen Var edep ren edeb Edebdr asl- tat Klli sft cmle zt Varhgun edebe sat Var edeb ren edeb
4

Gel Hakka olma s T gide gnln pas Drt kitabn mans Var edep ren edeb
87) 88) Eekte. Kitb- Miglte, Belediye Ktp.,
224 - 225.

O. Ergin Bl., nu : 663, s.

178

Gaflet inden uyan Edebsz olma iy cn Edebdr asl- mn Var edep ren edeb Edeb gerekdr kula T ii temiz ola Edebsz girme yola Var edep ren edeb Edebdr Hakka yakn Bilr isen Hak hakkn Edebsz olma sakn Var edep ren edeb Bu edeb atayidr ka yz suydur Evliylar hydur Var edep ren edeb Gel Hakk'a ikrr isen 'klara yr isen Yz suym ister isen Var edep ren edeb Edeb gerekdr ere T yol dogn vara Edebsz olma yire Var edeb ren edeb Edebi bekler tlib Edebdr Hak'dan nasb Edebsz olma habb Var edeb ren edeb 179

Edebl ol cn isen Hakk bil inn isen Mutk- Sultn isen Var edeb ren edeb Edebdr Hakka dell Edebden olma gfil Olmayasn b-hsl Var edeb ren edeb Kaygusuz Abdl uyan 'Ik bil ka boyan yle dimidr diyen Var edeb ren edeb VI. DL VE SLP a) Gramer ekilleri ve Kelime Hzinesi 1) Gramer ekilleri Kaygusuz Abdal, XIV. asr sonlaryla XV. a s n n ilk yarsnda yaam b ir san atk r olarak, gram er ekilleri bakm ndan tabidir ki Eski Anadolu Trkesi nin b t n hussiyetlerini gsterecektir. Kaygusuzun eserleri sdece dil bakmmdan aynca ve geni olarak incelenmek icp eder. Biz, onun yaad devri aksettirdiini gster m ek iin eski gram er ekillerinden bzlarm veriyoruz. danlacuk, datlucuk (Mar., v. 101b) sencileyin (Birinci Mesnevi, Mar., v. 82a) bulat bunlar (G listan, Mar., v. 163a) dim ezem (Budalanm e, ta basm as, s. 5)
89)
Divan, Mar., v. 323a-b.

180

dogupdur (B udalnam e, s. 2) iitgil (M ar., v. 73b.) ekebilm ez (k in ci Mesnevi, Mar., v. 110b) eln dutdt (M ar., v. 73b) insandtgun insan olduunu (M ar., v. 11b) idhen (M ar., v. 319b) vuruban (Mar., v. 291a) gelbeni (M ar., v. 307b.) gricek (G listan, Ank. Gnl. Ktp., N u ; 645, s. 48) olcagaz (M ar., v. 297a) hilicegez (M ar., v. 311a) um adn (um adan (M ar., v. 315a) olaldan olaldan beri (M ar., v. 317a) varnca varncaya kadar (Vcdnm e, . . Ktp., nu : 6817, v. 7b) gnlden yana gnle doru (B udalanm e, s. 7) 2) Bak K aygusuzun K elim e H zinesine U m m Bir

K aygusuz'un kelime hzinesi son derece zengindir. Onun eserlerinde haytm h er safhasm a it kelim elere rastlam ak m m kndr. Allah, Tanr, alap, Hak, Hd, Mevl, ezel, ebed, tevhid, vahdet, birlik, ikilik, Umak, hri, glman. Tamu, Cennet, Cehennem, krs, kalem, levh, srat, sfat, zat, hikm et, sr, ilm-i ledn, pinhan, mn, k, gnl, z, kendz, nefs, lem, sman, gn, ay, yldz, yir, derya, u m man, deniz, bahr, mevc, katre, zerre, vcd, ten, cisim, imn, kfr, m slm an, ters, znnar, gman, insan, e hir, bazar, aru, mahalle, ke, vel, evliya, dervi, pr, k eri, yol eri, delil, abdal, m rd, tlib, bid, zhid, kil, sdk, akl- ma, akl- mad, sz, keleci, klhan, virne, gene, harbt, meyhne, ski, tevzu, kibir, tekebbr, hai' 181

sud, sls, fodulluk, ibdet, nam az gibi dn ve tasavvuf terim ler ve kelim eler; eker, glbeeker, helva, hal, plze, gllb, ball kaygana, kaym ak, ya, tuz, ekm ek, yufka, kaln yufka, rek, arpa rei, dar rei, pilv, pirin, bulgur, tarhana, kekek, erite, kebap, bryan, kavurm a, yahni, et, burma, kalye, samsa, zeytin, soan, havu, hurma, eftli, zerdali, zm , elma, arm ut, erik, kiraz, karpuz, dglek, koz, fndk, fstk, leblebi, kuru zm , bdem, cack, ayran, su er bet, gibi yiyecek, iecek, tatl ve yemek ad lan ; At, katr, eek, har, m arsuvan, sr, kz, dana, deve, bura, koyun, ko, kpek, it, sek, etk, kurt, arslan, r, fil, dilk, nenenk, h, geyik, gazal, mr, ylan, karnca, m r, balk, blbl, andelb, hezaran, bayku, ah baz, hin, fhte, karga, kerkes, kuzgun, za, akbaba, tt, kum ru, tvs, yarasa, lelek, sere, saksaan, kaz, kelebek, gibi hayvan isim leri; Gl, diken, hr, gonca, nesrin, nesteren, benefe, nergis, pam uk, penbe, buday, arpa, pelt, nar, servi, kavak, incir, gibi bitki isimleri; Altn, zer, gm , sm , dem r, polad, bakr, ttiy, inc, ykut, ll, lu l , mercan, sedef, gibi m aden isim leri; Kepenek, brk, don, tennre, ayna, m irat, gzg, snd, ine, kl, yay, ok, evgen, eren, top satran gibi eya isim leri; Ney, kanun, eng, def, saz, rebb, tabi gibi m sik letleri isim leri Kaygusuzun zengin kelim e hzine sini gsteren rneklerdir. 3) Bugne Gre Arkaik Kelim eler Bugn kullanm adm z pek ok kelime, suzun eserlerinde sk sk kullanlm aktadr. 182 Kaygu

Aada liste hlinde verilen kelimeler; Kaygusuzun eserlerinde geen btn kelim eler olmayp, bugn kulla nlm ayan veya herkese iyice bilinmeyen kelim elerdir. Bu listede sdece bz kelim elerin m etinde geen m nlar ile hangi eserde getii verilmi, b r m nlar zerinde durulm am tr. alda- aldatmak (Divan, Mar. v. 332a) anaru ileriye doru (M ar., v. 234a) arga dokum aclkta bezin enine atlan iplik Kitb- Milte, stanbul Belediye Ktp., O. Ergun, Bl., nu : 663, s. 225) art (Kitb- Milte, s. 225) asst (M enkbnm e, 13). banla - tmek (M ar., v. 134a) bay zengin (Ank. Geni. Ktp., n u : 645, s. 56) benille korku ile uykudan sram ak, (Mib- Miglte, s. 150) bezek Mar., v. 129b, 130b) bigi gibi (Mar., v. 97a, 110b, l l a , 299b) brk (M ar., 77b, 113b) alab, (Mar., v. 32b) em ren- paay svamak (M ar., v. 119a) etk kedi (M ar., v. 111b) evgn (M ar., 107b) gndr panar (M ar., v. 128b) d a k d u t- tariz etm ek, k usur bulm ak, (Mar., v. 315a) da d (M ar., v. 331a) dem e her hangibir (M ar., v. 101b) don elbise (Mar., v. 300b) dhl (G listan, Mar., v. 185b) dkei ok btn (Kitb- Milte, s. 173, 205) dri- almak abalam ak (Divan, Mar., v. 333b) 183

ein srt, omuz (B udalanm e, Ta basm as, s. 7) em il derm an (Dilg, Mar., v. 233b) esriklk sarholuk (B udalnm e, s. 12) eyit sylemek B irinci Mesnevi, Mar., v. 79a) galaba kalabalk (Kitb- Milte, s. 162) gzg (Ank. Geni. Ktp., n u : 824/1-2, v. Sb) tr - ayrlmak (Vcdnme, . . Ktp., nu : 6817, V. Ib) tsst sahibi, (Mar., v. 7a) harc has olmayan (Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 44) kak- fkelenmek (Kitb- Milte, s. 150) kancan nereye (Mar., v. 58a) kant hani, nerede (Mar., v. 98a) karaba criye (Mar., v. 333b) keel kel (Kitb- Milte, s. 185; Mar., v. 185a) keleci sz (M ar., 82a, 104b) kendz (G listan, Ank. Gnl, ktp., nu : 824/1-2, v. 15a; Mar., V. 107a) ktran kenar (M ar., v. 334a) ktrgUuk olgunluk a (Vcdnme, v. 5a) kii kk (M ar., v. 236a) kimi- brakm ak (Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47) ku- kuaklamak (Mar., v. 334b) m undak bunun gibi, byle (Mar., v. 305b) m fre (Mar., v. 128a) g akl (M ar., v. 133a) k ok (Mar., v. 79a) ndn nceden (M ar., v. 191a) zge (Mar., 111b, Milte, s. 163) nker maiyet m em uru, hizmeti (M ar., v. 132a) sag say, adet, m ikdar, hesap, (Mar., v. san- dnmek (Mar., v. 229a) arlan- sarlmak (Mar., v. 333b) 184

sayru hasta (Mar., v. 167b) neene nesne (M ar., v. 153a) sn- krlmak (M ar., v. 81a) stndt (m akas (K itb- Milte, s. 223) soyla- (Mar., v. 211b) snk kemik (M ar., v. 333b) Tamu- em net etmek (M ar., v. 178a) tapur- em anet etmek (M ar., v. 178a) teki gibi (Mar., v. l l a ) tnm a-ses karm am ak (K itb- Milate, s. 155) tor- a (Mar., v. 114a) tre (M ar., v. 90a) Umag (Mar., v. 76b, 125a) u g n hrsz (M ar., v. 81b, 124b) tilak m uttasl (M ar., v. 167b) uda- ufalamak (M ar,, v. 83b, 308, 334b) uda ite (Mar., v. 214a) stn aty tu tan direk (Mar., v. 233a) zz7-kopmak (M ar., v. 233a) viribi - gndermek (Saraynm e, Mar., v. 7a) yancucak kese, czdan (G listan, Mar., v. 153a) yancuk kese, czdan (Mar., v. 110a) yarag hazrlk (Mar., v. 92a) yarakla - hazrlam ak (Mar., v. 305b) yar yardm Glistan, Ank. Gnl., Ktp., n u : 645, s. 44) yavt yakn (Mar., v. 107a) yay yaz (Mar., v. 84b) yenile yeni, henz, yeniden (Mar., v. 334a) yren - yaklamak, dolam ak (Mar., v. 248b) b ) Anlatm ekilleri Kaygusuzun ifde tarz son derece sde ve aktr. O, tasavvuf um delerini; halkn anlad basit kelimelerle, benzetm elerle ve sde b ir ekilde verir. 185

K aygusuz'un eserlerinde, tahkiyeden delil ve ispat yoluna kadar b t n anlatm ekillerine rastlam ak m m kndr. Onun kulland anlatm ekillerini, m uhtelif r neklerle gstererek srayla veriyoruz. 1) Nasihat ve H itap Yoluyla Anlatm a Bilhassa m esnevilerde ve m ensur eserlerde Kaygusuzun tasavvuf um delerini anlatrken nasihat verme uslne bavurduunu gryoruz : Gel iy tlib olan hayli terk it Ham ol bu kamu makli terk it Sakn b-hde szlerden dilni ridgi yire sungl elni Bu cihn sahrasnda yol bekleme Hakk sen kendznden ajTU grme^ * Var var i gnl dn yolma sen gfil olma Dnni hsl eyle gnl b-hsl olma Uyuma gnl a gzni drt yanuna bak Devr gni kendzne kem 'kil olma* ^ Toprak ol acb tekebbr eyleme Haddnden artuk keleci syleme Kanda bir miskin grrsen dut elin Byle varmlar bu yolm evvelin Gl olgl bu yolda diken olmagl 9 2 Yol varan miskine dmn olmagl1
90) 91) 92) Dilg, Mar., v. 212a. GMistan, Ank. Gnl., Ktp., nu ; 824/1, v. 12a. Birinci Mesnevi, Mar., v. 82a. '

186

Gel i tlib mstem ol a gzn Neredesin alayvar kendzn n demsin hikmete zulm eyleme Bir sz ki aklu ziyndur syleme rif isen yile virme fursat Bilmek istersen bu ilm hikmeti**^ } : |s * Fikreyle Hakkun hikmetin Cmle odur zlir btm Ko bu ikilik sftn Cehd eyle bir ile bir ol ceb nin yabandasm Hak sende sen ki kandasm Irak yire uzanmagl Kendzne gel hazu- o P mdi iy kr zikr eyleyen sdklar, iy Allha ib det klan klar! Hak Tebreke ve Tel bu sary kullarma ibdet idecek yir eyledi. Yan gele Hakkun kullan bu sary gre, tata megl ola, bu saray nakna gnl balamaya...''^ Mslman olmagun bir art budur ki Tanry h zr gre, peygamberden utana, edebsz olmaya, detsz i ilemeye, zinden uluya kstah olma, zinden kiiye tekebbr olma, kavlnde drst ol, hasd olma, balillik eyleme, yalan syleme...^
93) 94) 95) 96) Saraynme, Mar., v. 26a. Dvanj Mar., v. 311a. Saraynme, Mar., v. 25a. Dilg, Mar., v. 236a.

187

Y ukardaki rneklerde grld gibi Kaygusuz, iyi b ir m slm ann yapm as ve yapm am as gereken eyleri (em ir ve nebileri) gayet ak ve sde b ir dille anlatm ak tadr. Bu t r anlatm tarznda onun emir kipi ni kul land grlm ektedir. N asihat tarznda, dikkati eken hususlardan biri de K aygusuz'un t vermeye balam a dan nce gel iy tlib, iy gnl, iy can, iy insan, iy Hakk isteyen, iyakl- kmil, iy gfil gibi hitaplarla sze bala m asdr. Bilhassa Dilgda bu hitap ksm bzen ok uzun s rm e k te d ir: Gel iy kend hline yol bulanlar Mande kend m ikdnn bilenler rienler bu vahdet menziline Cn ba terk idenler k yolma Ma'n burcma seyrn idenler Vcd katrasn 'ummn idenler Girben k denizin boylayanlar Man izleyp soy soylayanlar Ne dimekdr bilen ilm-i lednni Olan sdk-la bu kun cnm Bu man bahrine zevrk dzenler Bu vahdet kularna fk dzenler rienler Sleymn menziline Olanlar 'andelib vahdet gline zini sultna vuslat grenler Sultm hayy zini mt grenler Man meydnmda bz olanlar Hakikat burcma ehbz olanlar 188

Bu man drrine maden olanlar Hikkati kmil inn olanlar^ * Gel iy rz-y vasl- cn klanlar Vcd sebtm vrn klanlar Grenler cm akre vcdda Mnct eyleyenler her scdda Kamu eyde Hakk ayn grenler Demini her nefes Hakkdan uranlar kilik duzagndan kurtulanlar B ir-le birlik idp bir olanlar Vcdn cn gibi azz idenler zin bilp iin temyiz idenler Vedmda Hak-la bilienler Vcd katras bahre d en l zini Hakdan ayru grmeyenler zinden Hakk gayn grmeyenler rip menzile sk olanlar Fensuz t - ebed bk olanlar B -hicb H akk-la vuslat olanlar Sft zta irp zt olanlar"* 2) Dorudan Doruya Anlatm a (E xpesition) Raygusuz'un ba vurduu ve ok kulland anlatm ekillerinden b iri de dorudan doruya anlatm a, trif ve izah etm e usldr. Gerek tasavvuf um deleri, gerek .dn meseleler, bilhassa m ensur eserlerinde bu slp iin de a n la tlr :
97) 98) Dilg, Mar., v. 211b. Dilg, Mar., v. 229b-230a.

189

Pes im di ol nutfe ki ananun rahmine der, evvel zhal terbiye ider, kan olur; sniyen Mirrh terbiye ider, et olur; slisen zhre terbiye ider, kemik olur; rbian ems terbiye ider, rh olu r.. dem evvelden hirine dek drt vech zre gelr geer, am beyn ve ayn id el m : ev velki oglanlkdur ki ay bahra mbihdr; ikinci yigitlikdr ki ay yaza mbihdr; nci krgllukdur ki ay gze mbihdr; drdnci prlikdr ki ay kara ka mbihdr'. Bu adem hod cmle yaradlmm ynesidr. demn vcd bir ehirdr, drt drl cevahirden bnyd olm dur: Od, su, toprak, yil ve tokuz drl cevhirden yaplmdur. Kemik, sinir, tamar, deri bu drt ata cnibdr. lik, et, kan, ya, kl, bu bei ana cnibindendr''. .. .bid toprak zredr, her nesne ki Hakdan gelse skin olur. Amm zhid yil zredr, her nesne ki Hak dan gelse d olacana d olur, mell olacana mell olur. k od zredr, cnndur, gzini bakdug yirden rmaz, elin iinden gidermez. Muhib su zredr, ma'rifet ile her kancan klaguzlasan ol yana varur. Cmle bu hik met, bu kudret dost tecellsidr .. Tokuz felek bizm sayvnumuzdur Yidi yir yzi hem seyrnumuzdur Zr inn sretidr donumuz Kamu lem bizm hayrnumuzdur'^
99) Viicdnme, st. n. Ktp., nu : 6817, v. 2a. 100) Viicdnme, st. tJn. Ktp., nu : 6817, v. 3b - 4a. 101) Budalanme, ta basmas, s. 25. 102) Saraynme, Mar., v. 58a. 103) Dvan, Mar., v. 300b.

190

3 ) Tahkiye Bilhassa dnyann yaradl ve peygam berlere it kssalarn anlatlnda Kaygusuz, tahkiye slbuna ba v u ru r: Ol zamn ki yog idi bu kint Zt iinde nihn idi her sft Zt iinde bu sft mestr idi Bu vcd yok idi hemn nr idi Ne neb var idi ol dem ne vel Dahi sylenmedi idi l bel Yir gk hazne iinde sr idi kilik yog idi hemn bir idi^*^

dem eydr bu kez bala suum Buday ayruk 3dmeyn iy hakm Cebrail dir hkim oldur kim anun Noksm yokdur ol Gan sultnun
\

Sz gerekmez dir Adem dur git dldi Tanrnun buyruu budur dut didi Nie ki syledi hergiz gitmedi Cebr'iln szini iitmedi Trk dilin Tann buyurd Cebrl Trk dilince sylegil dur git digil Trk dilince Cebril hey dur didi Durugel Uman terkin ur didi Dutd kohndan iler yridi Kapuya yakn varmca sridi
104)
Glistan, Ank., Gnl., Ktp., nu : 645, s. 45.

191

Bu kez dem ok tevz eyledi Bir lahza mn diyben syledi nki mn didi kod Cebrl deme teferrc eyler ol kil Bu kez dem yapraa sunar elin Yan yapragla rter her hlin' tk Paa Hoca A ttr S u l Bular ki bulm -d her murad Her biri bir haber virdi bu yoldan Ne kim bilmi idi bildUgi hlden Vel aceb haber sylemi Attr O kim srrm gnl iinde esrr O Attr kim bu M antk't o dzmi Karada istem i deryy szmi Dimi ki Kf tagmda bir ulu ku Am gren zin kld ferm O Smurgun mekm kh- Kfda idildi bu haber her tarafda Bu cmle kularun sultn oldur Kamu ansuz sretdr cm oldur Otuz bin ku an isdeyi gitdi Kalan yolda kald biri yitdi'"" Sana dahi renter haber syleyem hlmn ancak binde biri ola. Ol vakt kim 'lem-i sabvetden hlet-i blga iridm bir zerre gam l gussa yog-idi; lemn
105) 106) Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 49. Birinci Mesnevi, Mar., v. 78b.

192

pdih idm. Gnden gne yiitlik menziline kadem basdun. Bu kez yolum bir l beybna iridi. Bakdum ki bu yitmi iki milletn halk grh olm bu sahrda sergerdn gezerler. Ben dahi bu grhun birine kandum..... B ir derviin grd ryalar eklinde tertip edilen Kitb- M ilte'deki ryalar da tahkiye slbuyla anlatl m aktadr : Dervi uykudan benilledi, uyangeldi. Gzin aup bakd grdi didr. Subhnallh didi, yine yatd, uyud. Bu defa grdi ki Ynus Peygamber haylden km, pey gamberler cmle anun katma gelmiler. Azm cemiyyet olmlar. Dervi anlan grp kasd kld ki parsa ura. Ngh ol demde eytn kageldi. Dervi an grp eyitdi, y eyhun-nuhs yine m i geldn bunda dir. ejrtn ka kd, tiz assm ekp dervin stine yridi. .. 4) M kem e ve Sual Yoluyla Anlatm a Kaygusuz'un eserlerinde zam an zam an karlkl ko num alara da yer verilm ekte ve m eseleler soru cevap ek linde anlatlm aktadr. Bu slbun en tipik m islini Dolapnmede g r y o ru z: Sul itdm bugn ben bir dolba Didm nin srersin yz bu ba Neden bagrun delkdr gzlern ya Sebeb nedr satadun bu itba Karrm yok gice gndz dnersin Dkersin dertli gzlerden hunbe
107) 108) Budalanme, Ta basmas, s. 26-27. Kitb- Miglte, Belediye Ktp., OE Bl., nu : 663, s. 150; Mar., V. 267b.

193

Elif kaddn bkilmi enge dnmi nildini dzeltmisin rebba Dolab eydr ey emm erg itmeye cevbum a kula Benm budur sorarsn sergzetm Ki ben yaylar idm bir yce tag rimezdi boyuma altm arun Bilme dahi on dem kuca^' 4: Bana sord ki ne yirden gelrsin Nedr nakdun ne satarsn alursn Didm k gelim dny evinden Kauban gelmiem dnya dvinden'" ......... 's Peygamber dervie eyitdi, sen h tnma, ben ananla syleem didi. Dervi eyitdi, neme gerek, sen nice dilersen eyle didi. Hele bunlar Firavnun katma iridiler. eytan bakd, 's peygamberi bildi, amm der vii bilmedi. Dervi eytn bildi, amm h tnmad. ey tn eydr, s peygamber in Firavna syle ki bu kii Tann vardur dir, ey halvet bulduk, bunun cezsm virelm, bir dahi yle sz sylemesn..,. Firavn haber sorup sen mi didn Tann vardur diy. 's peygamber leyitd beli ben didm, Tann vardur diji, Fir'avn eydr sen kend gznle grdn m i yohsa kys le m i sy lersin___' Kaygusuz Abdal, tasavvufun bz prensiplerini an latmaya gemeden nce bzan bu prensipler hakkmda
109) 110) 111) Menktbnme, AG nshas, s. 37 - 38. Birinci Mesnevi, Mar., v. 79a - b. Kitb-t M iUte, Belediye Ktp. O. Ergin, Bl., nu : 663, s. 155 -156.

194

arka arkaya sualler sorar. Bylece sual yoluyla fikirlerini daha tesirli b ir hle getirm eye a l r: Sergerdn oldum bilmezem zmi idrem vel bilmen szmi Bu syleyen bilmezem k benem m Cnn myan vcd myam cnem mi Neyem ben kendzmden haberm yok Divne oldum uda karrum yok Nireden gelniem bunda im ne hr ne olacagum gerdiim ne"^ * * * Aaym szn yzinden perdesin Bldreyin sze harcdan hsn Sz iinden size bir drl nin Anladayn ne dimekdr l-mekn L-mekh dimekde maksd ne imi Ash feri neden old her br i L-mekn dimek meknsuz yir midr Yoksa anun da mekn var mdur"^ MaIm olsun k evvel dem ki, kudret- Hakk'da ana rahmine nice der ve nice vcda gelr ve rh le dirlr ve anadan nice rar ve demn zhrinde ve btmnda hsiyyet nicedr ve ka rh vardur ve 'ansr- erba'a neye tbi'dr ve ka nefs vardur ve nice gelr ve 'leme nice geer ve kuvvet nerelerinde olur.
112) 113) 114) Dilg, Mar., v. 213b - 214a; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 5 - 6. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 44. Vcdname, st. niv. Ktp., nu : 6817, v Ib.

195

5) Tasvir Kaygusuz Abdal zam an zam an tasvir yoluna da ba vurur. Bilhassa dnyay ve inscin vcudunu anlatrken onun tasvir slbunu kullandn g r r z : Bu sarayda gice gndz ay u gn Mzn ile dzilmidr bu dzgn Alt kapulu br evdr bu cihn Klli tertib yirl yirince hemn Cmle pergli rste pr-kem l K yaz gice gndz mh sl yle kim std mnakka eylemi Yirl yirince tamm ho eylemi Yidi tabaka aaga zr zemin Eksgi yok dzmi std- emn Yidi tabaka yukaru manzan Cmlesi rste drr dvn ini tze glistn eylemi Zih sultn gr ne ihsn eylemi**^

destr virdiler ier girdm zme brnp 'aklum dirdm Grrem bir ulu ehr- mu'azzam Ana nisbet degl ne Msr u ne m Yidi yz yitmi yididr mahles 'leme dolm o ehrn kavgas
115)
Saraynme, Mar., v. 2a - b.

196

 yz altm alt arudur bzr Her ne ki vardur cihnda anda vr On iki burc bedeni var tamm Drt yz krk drt sipahi saklar mdm'* Bu cihn iinde bir dervi seyht 'leminde gezer ken kendzin bir sahrda grmi ki b nihyeti yok. Ol sahrnun ortasmda bir yol var. Amm kendden gayn kimesne yok. 6) Delil ve Isb a t Yoluyla Anlatm a Kaygusuzun sk sk bavurduu yollardan b iri de fikrini yet, hads ve kelm- kibarlarla takviye etm ektir. Bilhassa tasavvufun k noktas olan men 'arefe nefsehu fekad 'arefe rabbehu hadsini ok sk kullanr. Budalanm eden aldmz u rnekler, K aygusuz'un b u an latm tarzna tipik m isal tekil e d e rle r: Ve bu vcd ol zt ile mevcddur. Anda dahi Hak nnndan bir ema vardur. Yaradlmda bir nesne yok ki anda Hak nnndan bir em'a olmaya. Kavluh Te'l: Vallhu bi-klli ey'in muhit* yet-i kerme del mi? Anunn kon hakk Tann hakk dimilerdr'^*. Kll men 'aleyh fan'^" didi Kur'anda Hakim Bu hkmde cmle ey ser-be-ser yeksn geer'^' Bada anasn anda vatanun Ashna yitie kavua cnun
116) 117) 118) 119) 120) 121) Birinci Mesnevi, Mar., v. 79b. Kitb-t Milte, Belediye Ktp., O. Ergin EL, nu : 663, s. 139. ^Allah her eyi kuatcdr, Fussilet sresi, 54. yet. Budalanme, Ta basmas, s. 26. Her ey fnidir. R ahm an sresi, 26. yet. m v a n , Mar., v. 332b.

197

H ubbul-vatan m inel-imndur^'^ D ut neb szini crna cndur M ustaf szini d u t ki lakdur Gedn yine gitmege yarakdur'^ c) Dier slp Hussiyetleri Kaygusuz'un kulland kelime hzinesi ve bavur duu anlatm ekilleri yannda tekrir, seci, mecz, atasz leri ve deyimler gibi dikkati eken daha baka slp hu ssiyetleri de vardr. B unlar da srayla ele alalm. 1) Tekrir T ekrir Kaygusuzun en ok bavurduu u nsurlardan biridir. Manzum eserlerde, bilhassa m sr balarnda kul lanlan te k ra rlar onun iirlerine yksek b ir heyecan k atar lar : Gh katrenun iinde deryy mahv eyler ol Gh gnei hikmetle zerrede pinhn klur Gh cmle cism iinde b-nindur cn bigi Gh virn gnlleri ol zine vatan klur Bir kula bak kim tatm zine pt eylemi Bir kuhna rahmet eyler kfrini mn klmKimisi Ahmed yohnda kesbini klm keml Kimisi hayvn vel kim sretin inn klur^ ^
122) 123) 124) Vatan sevgisi imanda,ndr>, sm ail b. Muhammed b. el-Adn, Keful-haf, C. 1, Halep ( ?) , s. 415. nc Mesnevi, Mar., v. 132a. Dvan, Mar., v. S08a.

198

Zr bu hzine genc-i kadmdr Bu gencn shibi Hayyl- Almdr Hezrn hikmet tlsm u perde Bu gencn shibi Hayyl- Alimdr Bu srn f iden gitdi bandan Elin z kan-yla yud yamdan Zih hazne zih bb mifth Zih perde zih halvet zih h Zih dery zih mevc-i dr-efn Zih ilm zih dell brhn Zih hm ki glgesi sadet Zih mlk imret zih stt^^
*

-ii

Kimisi mest olup brkin yitirmi Kimisi destnn kavala virmi Kimi nms iesin daa alm Kimisi kilimini suya salm Kimi sarho olup eyler hy u hy Yan dir ki bu ne hldr haber duy Kimi meyhnede serdih olupdur Kiminn ii dn gn h olupdur Kimisi bir hie satm cihm Terk eylemi kamu sd ziym^

125) 126)

Birinci Mesnevi, Mar., v. 76a. Birinci Mesnevi, Mar., 77b - 78a.

199

Bu k-la cihn old mnevver Bu k-la dner knbed-i dcvvr Bu 'k-la denizler ca geldi Bu k-la felek cnbie geldi Bu 'k-la lem pr-nr olupdur Bu 'k-la gnl ma'mr olupdur Bu k-la cihn kavgaya dmi Bu 'k n n gnee aya dmi, Bu kdur derde dermn zahme merhem Bu 'kdur cmle badag serencm Bu 'k genc-i sa'detdr sa'det Bu 'k katnda 'killer olur mt Bu 'k didkleri derd beldur Bu 'k elinde cnlar mbteldur'^ * Dahi bir burca iridi menzillim Dahi bu drl beyn syler dilm Dahi bir zge hikyet kl kl Dahi bir zge tU'dr zge hl Dahi bir menzile yitdi seyrnum Dahi bir drl haber duyd cnum Dahi bir drl nine gm em Dahi bir zge mekna irmiem^ ^ Bu meydndur ki meleklerden denk hayrndur; bu meydndur ki felekler m est eyddur; bu meydn127) 128) tUinci Mesnevi, Mar., v. 117a. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., N u : 645, s. 59.

200

dur ki zemn smn cst cdadur; bu meydndur k hr u glmn setretdedr; bu meydndur ki yaradlmn biri idi kil old, birisi idi k old, birisi dhi idi sdk old'. 2) Sec M ensur eserlerinde veya kark eserlerinin m ensur ksm larnda kullanlan seciler Kaygusuzu n slbunda m him b ir yer tu tar; Oglanhk yil gibi, yiitlik sel gibi; prlik stnleri eskimi dama benzer, mansz dav eylemek kirii zilmi yaya benzer'. Pes imdi iy Hakka tlip olan 'klar, iy Mustaf kuhna tbi, olan sdklar, iy evliy yolma muhb olan mtklar'^'. Harf-i men, erif-i men, zarf-i (men, gnli san e vir; gnl gziyle bak, gnl kulayla dinle; syleyeni ko, syledene bak; olma sakn kelle gz, dinle kabl eyle sz"^. 3) Mecaz Tasavvuf b ir m ecazlar hzinesidir. ok defa, kelime lerin m nlar bilinen ar tasavvuf k o n u la n anlatm aya yetmez. Bunun iin m utasavvf airler dim a mecaza ba vurm ulardr. O nlarn b u mecazl kullanlar ok defa yazdklarnn anlalm am asm a veya yanl anlalm asna yol aar. Bu hususta en ileri giden m utasavvf ir diyebilrizki Kaygusuz Abdaldr. Onun bilhassa athiyeleri, me cazlarla doludur. Mecazlar anlam adan athiyelere nfz
129J Budalanme, Ta basmas, s. 14-15. 130) Dilg, Mar., v. 233a. 131) Saraynme, Mar., v. 64a. 132) Budalanme, Ta basmas, s. 10.

201

etmek m m kn deildir. Bu hussu daha a(,k anlatm ak zere Kaygusuzun tipik iirlerinden brini ele a la lm : Edrena ehrinde bugn Bir dkkn aldum kirya Ol mahalde satamam Bir akas ok kanya Sord bna garb misin H bu ehri grp misin Yohsa gelin indi mi Anatohdan beriye Didm ki bu dem gelmicm Kirya dkkn almam Eydr yiit gel ier (D;?ek getrsin criye) y kurbn olduum yiit Gr ne direm szm iit Bu Fdrene ehrinde sen Gczneyvsin serseriye Eydr Jii bu Rm-ili'dr Sanma ki Anatohdur Bunda esr-bendler ok olur Dmeyesin bzriye Harlg-in kayrma dir Tek benm terkim urma dir Sen gel yi i otur hemn Varma akna eriye ard Nergis Glbahr Bryn getr bzra var er evi sil spr Odun vurun buhriye
202

Ald beni girdi ier Yapd kapusm gir Getrdi ol nimetleri Kim bakar aka sanya

K an beni aldatd n Hkmine eyledi zebn Anca dridm dn gn Sarlan kaldum deriye ol hadde iridi belm Klli untdum bildgm Balad indi iligm Snk iinde eriye Gnlegi kaftan eyledi Hkmine fermn eyledi Hamma da varur-sa Beni yannca sriye Dii knk yzi sovuk Fitnesi ok kend bk Ben b-re haberm yok Ugramam zemheriye Ol kandan kurtulmaa Kul oldum zd olmaa Fetv bulam m ki aceb Varsam bn-i Fenriye M urd H na, vanmadum zmi kurtanmadum Kaygusuz Abdl bi-re Urad bir haanya*^^
133)
Dvan, Mar., v. 333a - o.

203

Yukardaki iire ok benzeyen iki iir daha vardr. Bunlardan biri Evld tutd beni - Yanboluda bir kan, dieri Filibede yenile - br kan sevdi beni diye bala maktadr. Konuyu tamamlamak iin bu iirlerden de ba z drtlkleri verelim : Kanda bir yiit grse Akala avlar an Utanmaz olan sever Ba ak di an Bir gice fursat-la Koynna girdm ngh Gbegnn sovug Unutdurdu mermeri'^ * Ben seni donadayn Srman skf ideyin Harlg-in gam yime Sen hemn p ku beni Uda ml altun kuma Sermye kul karaba Tek kan dime bana d eyleme dmm Dir girelm yorgana Varalum cn cna Sen beni ku ben sana gredeyin erkm
134)
Dvan, Mar., v. 334a.

204

Yanum halvet bula Yatmaa yarak kla Karnn oda kzdurur Zr sovukdur teni Be vakit namz klur Halk an slh bilr Byle bk oldugn Kim bilr ol fettn Bir dem oeni grmese Dudagum sormasa Yiirmi kez dolanur ol yeni bezesteni'^^ Y ukardaki iirler; ilk bakta b ir delikanlya k olan yal ve kt yola dm bir kadn anlatm aktadr. stelik Kaygusuz, yal kadnla gen arasndaki ak sah nelerini bugn bile ak saylacak b ir slpla anlatm ak tadr. Ancak iirlerden birinin sonundaki u drtlk bizi baka t rl dnm eye sev k etm ek ted ir: Ne k an var ne koca Ne irte var ne gice Bu szi anlayanun Kurbnyam kurbm'* Bu drtle gre Kaygusuz'un, yukardaki iirler de geen bz kelimeleri bilinen m nda kullanm ad an lalyor. O halde Kaygusuz bu kelimeleri hangi m nda kullanm tr. Bz an ah tar kelimeler, bu hususta bize yar dmc olabilir. Onun B udalanm e adl eserinde biz bu
135) 136) Dvan, Mar., v. 334b. Dvan, Mar., v. 335a.

205

anahtar kelim elerden birinin hangi m nda kullanldn buluyoruz. B udalanm edeki ibre aynen y led ir: Bu vcudun bir dkkndur, sana kiraya virhnidr. Bu izahtan aka anlalm aktadr ki Kaygusuz, iirlerdeki dkkn kelimesiyle vcdu kastetm ekte dir. Esasen tasavvufa gre ebed olan ruh tur. Vcd ise geicidir. te bu iirlerde vcdun geicilii, kiraya verilmi dkkn benzetmesiyle ele alnm aktadr. Anah ta r kelim elerden b ir dieri kar dr. Geri dkkn n vcd olduu anlaldktan sonra kan nn da dn ya olduu anlalm aktadr. F akat Kaygusuz, b ir iirin de bu hususuda aka b e lir tir : Bu dnynun misli Mu'azzam ehre benzer Vel bizm 'mrmz Br tz bzra benzer Bu ehrn hyalleri Drl drl hallerf Aldam gfiller Cz 'ayyra benzer^^ iirinden anlalyor ki ehre benzeyen dnya, c z ayyr dr. Kaygusuzun yukarya aldmz iirlerin deki kan ile buradaki cz 'ayyr ayndr. Essen bu iirde de vcd un dkkn olmas, mrn bazar olm as benzetmesiyle verilm ektedir. Dkkn ve kan an ah tar kelim elerinin bylece anlalm asyla, iirde geen dier hususlarda zlmek tedir. K annn gence verdii eitli nimet 1er de dnya
137) 138) BudcUanme, Ta basmas, s. 9. Dvan, Mar., v. 332a.

206

nimetleri dir. N itekim Kaygusuz, iirlerde kan dan yni dnyann aldatc cazibesi nden kurtulm ann relerini aram aktadr. Y ukarda akladmz mecaz anlaldktan sonra bugne k adar yaplm yanl tefsirler, kendiliinden or tadan kalkm aktadr. Sz gelii V. M. K ocatrk, bu iir leri dil ve ruh bakmndan, eski Kaygusuz'un eserlerin den tamamiyle ayr ve ok daha ileri evsafta ve lubl bulduu iin ikinci b ir Kaygusuz Abdal olduunu d nm ve Sary m ehlsl bu ikinci Kaygusuz'uniirlerinde Rumeli'de yaadm ve aknc eri olduunu gs teren kaytlar'^ bulm utur. H albuki Kaygusuzun Budalanm esindeki aklayc cm leden sonra bu iirlerin ikinci b ir Kaygusuz'a it olduunu dnm ek m m kn deildir. A y n c a : Harlg-n (sen) kayrma dir Tek benm terkim urma dir Sen gel yi i otur heman Varma akma eriye drtlndeki akn, eri kelim elerini de hakiki anlam da dnp onun aknclk yapt sonucuna varm ak do ru deildir. D rtlkte grld gibi kar yni dnya konum akta ve beni terk etme; akna eriye gitme de m ektedir. O halde b u rad a akma eriye gitmek, dnya nim etlerini terketm ek ve tasavvuf yoluna girm ek demek tir. Kaygusuz'un daha pek ok iiri byle mecazlarla doludur. Mesel o, vatan kelimesiyle elest meclisi ni, saray kelimesiyle kint, ehir kelimesiyle insan
139) V. M. Kocatrk, Trle. E deU yatt Tarihi, s. 290.

207

vcdu nu kasteder. Bu m ecazlarla ilgili mukayeseli b ir rnek daha v e re lim : Grrem bir ulu ehr-i muazzam Ona nisbet degl ne Msr u ne am Ydi yz yitmi yididr mahles 'leme dolm ol ehrn kavgas jiz altm alt rdur bzr Her ne ki vardur cihnda anda var On iki bur u bedeni var tamm Drt yz krk drt siph saklar mdm^'' Bu beyitlerde geen ehir, yedi yz yetm i yedi ma halle, yz altm alt ar, on iki bur ve d rt yz krk drt siphi acaba hakiki m nsyla m kullanlm tr? Kaygusuzun Vcdnme ve Dilgsm incelediimiz za m an yukardaki kelim elerin de mecaz anlam da kullanl dn anlarz. Dilgda yle d iy o r: demn vcd bir ehrdr, her ne kim cmle lemde var ise ol ehrde vardur. Ol ehrn on iki kapus vardur___demn vcd yz altm alt damardur yidi yz yitmi yidi sinirdr drt yz krk drt pre snkdr^''^ 4) Ataszleri ve Deyimler K aygusuzun eserlerinde slp bakm ndan gze ar pan hussiyetlerden biri de ataszleri ve deyim lerin bol bol kullanlm asdr. Bylece Kaygusuz, halk diliyle ko num akta, eserlerini halkn rahata anlayabilecei b ir e kilde sylemi olm aktadr. Bilhassa nasihat yoluyla an140) 141) Birinci mesnem, Mar., v. 79b. Dilg, Mar., v. 217b.

208

latma srasnda Kaygusuzun ataszlerine sk sk bavur duu grlmektedir: , 1 Ana kim yitmedn eln sunmagl Snacak budaa zinhar konmagl Bitmeyecek yere tohum ekmegil Boynum sun yola baun ekmegiP^ * Yorganun kadar uzatgl ayagun Sz iit sar deglse kulagun Yoluna bak ayagun dadan sakm SiTum sevdgn kardadan sakm'^^ * ikr ahbzun murdar degldr Yiri herbir kuun glzr degldr karga blble olmaya demsaz Tt teki eker yemeye kerkez etk arslan-la dutmaya pene Deve jrkin oekebihnez karmca^ Su grmeden etegn emrenrsin Meer sen blbli leglek sanursn'^^ * Bu ne dimekdr ne bilsn her jn Asimi bilene sorun her ii Evde gien s im ne bilsn oban Sultnm jdrin tutamaz ps-bn
142) 143) 144) 145) Birinci mesnevi, Mar., v. 81a. Birinci mesnevi, Mar., v. 92a kinci mesnevi, Mar., v. l l a - b. lJcin<^ mesnevi, Mar., v. 119a.

209

Ata arpa sra saman gerek Hayvanm budur deme nn gerek Gdsm bilmek ho olur her kuun Lokmas eker degldr baykuun Eegn bo 5Tima dakma incyi nsanun insan gerekdr her huy Kee dikmek atlasa usl degl Bal neft kabna koymak yol degl Her kara ta ll mercan olmaya Gevhere ta dimek erkn olmaya in olmaya koyun kurd-ile Nitekim Trkman barmaz K rd-ile Devenn nesine gerekdr hamam Her in zge hli var iy dem Tanbura sazna dana oynamaz Kerkes ile hem-nin olmaya bz kiln iin ne bilsn divne Sirkeyi sirke-frdan Bor yine Fergatdur glbe - ekerden eek Bala katran tt (i) yya smaz nemek Ne ii vardur bzrda dilknn Lezzetin bilene sorun her hnun Kre tt (i) y keele satma tarak 'Arif isen her in stine bak Eve geldn-ise dhl almagl Yola diken halvaya tuz salmagl
210

eng 'knn alablmeye kz Gzlye kr kaan ola klaguz Ta atana mlei dutma siper Anlaya hlin ki anun 'akl var'''^ Ataszleri yannda deyim ler de Kaygusuzun slbu nun m him unsurlarndan b ir id ir : y gfil uyan ki sen uyursm Kan sen yine kan ile yursm''*^ * Ne baluk var ne s var tor salarsn Bal tutmadn barmagun yalarsm^" yle meguldr bular kim iine Elleri demez ki baun kana*' Tuz ekmek hakkn sakla iy saf T ki honud ola senden Mustaf' * Kii var ki teni dahi old can Kii var ki derdi ser eker heman^ ' c
^ }s

dem oldur bu haberi anlaya Tevhidi can kulayla dinleye'^

146) Glistan, Mar., v. 184b-185b; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 8 9-90; M. Y. Dagrh, a. g. e., s. 63 - 64. nc mesnevi, Mar., v. 132b. kinci mesnevi, Mar., v. 114a. G-listan, Mar., v. 163a. Birinci mesnevi, Mar., v. 82a. GUstan, Mar., v. 176a. Saraynme, Mar., v. 7b.

147) 148) 149) 150) 151) 152)

211

Kaya ku gibi 'mrilni laklak ile germe, am gibi deve tepmesin somun san m a... bo tulumdan her ne agzuna gelrse fr fr sylersin^^^. 5) H alk Syleyileri Kaygusuz, eserlerinde ounlukla halk gibi konu m akta; sokakta, arda, pazarda yaayan insan gibi hitap etm ektedir. Bunun iin ataszlerini ve deyimleri bol bol kulland gibi zam an zam an nlem e ve seslenme edatla rna bavurm akta, zam an zaman kltm e eklerini kullan m akta, bzan halk arasnda kullanlan ahs isim lerini saym aktadr. Onun slbundaki samimiyeti yaratan en m him unsurlardan biri olan bu syleyi tarzna it bz rnekler v eriy o ru z; k oldum zangadak Irlayuban fingedek Yrum tler beni Yanramagl bangadak Yrun severse seni Sen dahi sevgil an Lutf-la syle yre Sylemegil vangadak Yr-la otururken Ayar gelse katuna Kendzni agr dut Durugelme(gil) dangadak Grdm yrum oturur in Htay elinde Yrum anda ben bunda Tapu kldum zengedek
153) Budalanme, Ta basmas, s. 12-13.

212

Yrum Urum elinde Benem raz ehrinde Arkncack sylerem ve-y-ile cingedek Yre iret eyledm Remiz-ile syledm Bir taagz atmam Sapan-la fingedek Ik-la hemdem oldum Mesih Meryem oldum al ahi eyit begm Aklcagm kangadak Ikun-la f oldum Yolunda tr oldum Melmet dmbecegin Kakvirdm dmbedek Lutf u ihsan eylegil Yre eji sylegil Ikunun denizine Ben de ddm cumbadak Ben yrun mahallesin Yreneydm dembedem Afrvar grp rmese Kpek gibi fengedek Kaygusuz Abdal gr Ik-la oldug-in 'Akl derydur anun Kendzi nihekkidek^ '"
154) Dvan, Mar., v. 296b; st. Belediye 663, s. 225. Ktp. O. Ergin, Bl. nu ;

213

ard Nergis Gbahar Bryan getr bazara var er evi sil spr Odun vurun buhrya'^^ Manastrda bir baacuk Gnlcgm ald benm Kan atar gzin szer Sevdcegm bildi benm

Bir garibm hatrum sorun Del oldum t virn Sofi - y - idm indi bilmen Halcugazum nold benm Didm glm sevdm seni 'kam esirge beni Dahi beter nz eyledi Vay hakkumdan geldi benm Kaygusuz AbdaV\xm didm Bir lutf eyle glm didm Tapuna kul olam didm Bu szime gldi benm' . . . Mahlk ne re idebilr. Eer anlarun biri emmn oglndan sul iderse ben dahi zmden dimezem ki gnli Ibugz u mell ile dola. Direm ki Molla Sevndk ogh Ac Doyuran Aganun ulu babas Hzrdan byle iitmiidi. Kabl iderse ho, itmezse emmn oullan hod kabul ider didi'^.
155) 156) 157) Dvan, Mar., v. 333b. Dvan, Mar., v. 335a. Budalanme, Ta basmas, s. 4- 5,

214

 ...E g e r T>u kssadan sen dahi sul idersen 'em mim ogh eydr ki bilen bilr ne syleyem. Bilmeyen bil mez, hod yine ne syleyem. Bilen bilr bilri - bilmeyen ne bilr bilri - Sen seni bilmez isen - Bulagr bir bilri.

158)

B urada Nasreddin Hocam n m ehur <Cmide vz vermea fkrasna telmih vardr ti ok dikkat ekicidir. Budalanme, s. 24.

215

DRDNC

BLM

KAYGUSUZ ABDAL'IN ESERLERNDE DN VE TASAVVUF

I. DN Kaygusuz'un eserlerinde din ile ilgili itikat, ibdet, ahlk hkm leri ve bunlara it bilgiler byk b ir yekn tu tar. O, eserlerinin pek ounu dn hkm leri, halka ba sit ve sde b ir dille anlatm ak iin yazm tr. Fakat, Kaygusuzda dikkati eken nokta dn hkm ve bilgilerin hem en hem en dim tasavvuf asndan ele alnm asdr. O, Allah' ounlukla vahdet-i vcd gr iinde m tala eder. Peygam berlerden bahsederken ok defa tavasvufun tecell kavram n iler. yet ve hadisleri yine vahdet-i vcdu anlatm ak iin iktibas eder. Ancak ah lk hkm lerde onun, dorudan doruya iyi b ir mslm anda bulunm as gereken artlar zerinde durduunu grrz. Kaygusuzun dni ele al tarzm bu ekilde b elirttik ten sonra, dn kavram lar iine alan rneklere geebili riz. a) tik at

i. Allah Allah kavram , Kaygusuzda Allah, Tanr, alap, H d, K irdr, Mevl, Hk, Rab, Hlik, Yaradan kelime 216

leriyle ifde edilir. Bu kelim eler tek b alarn a kullanl d gibi hrm et ve tzim ifde eden cenb, ta ala, celle celleh gibi kelim elerle b ir arad a d a kullanlr. Sul tan ve pdih kelim eleri de K aygusuz'da meczen Allah 1 ifde ederler. Allah'n hay, vahdniyet, lem yezel, bki, alm, semi, basr gibi sfatlaryla rahim , rahm an, hakim , elil, ceml, gan, habr, kadr, kerm gibi esm-i hsns da Allah kavram m ifde etm ek zere k u lla n lrla r; y sftm Kulhuvallhu Ahad Her dem iinde kadrsn her sahat Cmle srr sen bilrsn iy Kadr B-erksin b-mislsin b-nazr Cmle sensin muteber muhtasar Ol ki senszdr fir - ender - fir Kll sensin ikre v nihn Yirde gkde yine sensin cism cn Senden ayra nesnenn cn yok Pr - kemlsin kudretn noksan yok Mlikl-mlksin Kadm lem-yezel Mahlkun hliki sensin z l - cell Deme bir zerrede bin drl aceb Sen bilrsin sen klursm iy alab* Tanr settrl-uybdur hem Kerm Hem 'Almdr hem Hakmdr hem Rahim^
1) 2) G evhemme, Mar., v. 105a - b. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 62.

217

Sultiundur bu sary cmle van indeki yine kend kullan^ * Pdihdan mertebe buld cn Kemle irdi huy- insn^ Kaygusuz'un bz iirlerinde Allah kavram ok deiik b ir slp iinde gem ektedir. Bilhassa athiyelerinde grlen bu slp iinde Kaygusuz, Allahla senli benlidir. deta Allah ile akalar ve onunla arkada imi gibi sam im fcir ekilde konuur. Tabi bu, vahdet-i vcd grnn b ir neticesidir. Bunu yle ifde edebi liriz Mdem ki Allah, h er yerde m evcuttur, insana her eyden daha yakndr, h a tt b t n varlklar ve bizzat in san Allah'n tecelllerinden ib rettir; o halde Kaygusuz, kendisine bu kadar yakn olan varlkla sam m i olm a hak kna shiptir. K aygusuz'un en m ehur iirlerinden biri olan Ycelerden yce grdm, Allah ile bu ekilde ko num ann en tipik rneidir. Ycelerden yce grdm Erbbsm sen koca Tann Iem okur kelm ile Sen okursun hece Tanr

Yiit ad-lan anlur Filn ogl filn diy Anan yokdur baban yokdur Sen benzersin nie Tann Kldan kpr yaratmsm Gelsin kulum gesn diy Hele biz yle duralm Yiit isen ge i Tann
3) 4) Saraynme, Mar., v. 4b. Saraynme, Mar., v. 34b; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 140.

218

G arb kulun yaratmsm Derde mihnete katmsn An 'leme atmsn Sen kmsm uca Tanr Kaygusuz Abdl yaradan Gel iegr u curadan Kaldur perdeyi aradan Gezelim hilece Tann^ ^

D ikkat edilirse iirde Kaygusuz, S rat K prs iin Allaha rahata hesap sorm akta, onun domam ve do rulm am olm asn m stehzi b ir slp ile ele ala)bilmektedir. Ancak pek ok neirlerde bulunm ayan son drtlk, Kaygusuzun gerek kasdm ve niyetini ortaya koym ak tadr. O, T anr ile kendi arasnda perde kabul etm e m ekte, fen fillh m ertebesini gezelim hilece Tanr m sr ile veciz b ir ekilde ifde etm ektedir. Ayn husus, Kaygusuzu n u iirinde de benzer ekilde ilen m ek ted ir: Allh Tann yaradan Gnde he kez cradan Yr ile yr olugr Agyr dcsun aradan Gnl hostnm sakn Su sn girmesin Bekle uurmayasm Kanhy^ minreden Ger inm sorarsan Hakdan gayr degldr Sft nr- Mutlak Hrkas drt preden
5) 6) A Glpnarl, A levi - B ektai Nefesleri, s. 213; Bu iirin dei ik ekli iin bak : Millet Ktp., Ali Em lrl Bl., nu : 535, v. 108t) Kan arabas.

219

Dembedem duhF gibi Tamb u tumb eylemegil Mansrlayn lrsin Bilmezsin mdreden Bu Kaygusuz AbdVun Hneri ni'met yimek Andan artuk hneri Umma bu b-reden* * u beyitte ise T ann, Trke k o n u m ak tad r: Trk dilin Tann buyurdu Cebrl Trk dilince sylegil durgit digiP 2. Melekler ve eytan Kaygusuz Abdal, Melek kavram iin melek, melike, ferite kelim elerini kullanr. Onun eserlerinde en ok ad geen melek, Cebrildir. Cebril; peygam berler le, dolaysyla insanlarla m nsebeti salayan m elek ola rak Kaygusuzun eserlerinde yer alr. Bilhassa Adem aleyhisselm kssas anlatlrken Cebril'in adnn sk sk ge tiini grrz. B urada Cebrilin demle Trke konu m as ok dikkat ek icid ir: Hak buyurd Cebrle var didi demi Cennet inden sr didi Geldi Cebril deme syledi Hak buyu-dugn ayn eyledi
7) 8) 9) Davul. Dvan, Mar., v. 295b-296a. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 224/1, v. 3b.

220

Cebrl didi kgl Umakdan dem Tannnun buyrug budur ibu dem Ne ki syledi hergiz gitmedi Cebrln szini iitmedi Trk dilin Tann buyurd Cebrl Trk dilince sylegil dur git digil Trk dilince Cebril hey dur! didi Durugel, Umagm terkin ur didi * dem'e tendre Havvya yelek Cebrl giydrdi Hak virdi dilek Durd vard dem aynel-bakara ki kz kd sudan kre Cebrl didi deme dut am Beslemee ol boyun old seni

Otuz iki drl tohm Cebrl Umak iinden getrdi iy 'kil D rt melek b ir arad a sdece V cdnm e'de geer. B urada melekler, insandaki eitli nefislere ve uzuvlara m bih olarak g ste rilir: demde olan nefsleri beyn idelm. Evvelki nefs-i emmredr ki tee tbidr, Azril'e mbihdr. kinci levvmedr ki suya tbidr, Mikle mbihdr. inci nefs-i hnikadur ki yile tbidr, srfle m10) 11) Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 49. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 53.

221

bildr. Drdinci nefs-i mlhimedr ki topraa tbdr, gelr ve geer Cebrle mbihdr'^. Ve drt melek demde bu sft-la mevsfdur ve mevcddur. Evvelki kulak, Mikl'e mbihdr; ikinci gz, Azrle mbihdr; inci burun, srfle mbihdr; drdinci dehn, Cebrl'e mbihdr*. VcdnTnedeki bu m behetleri u em a ile gs terebiliriz ; Cebr toprak nefs-i mlhime agz srfU jril nefs-i hanika burun Mikl su nefs-i levvme kulak Azrl ate nefs-i emmre gz. Ayrca Kaygusuz'un eserlerinde eitli m nsebet lerle, her hangibir melek kastedilm eksizin melek kavram um m olarak da g e e r: Dahi herbir felekde melek var Tamm yirl yirince ne gerek var''* eytan kavram , bzan eytan, eytin kelimele riyle, bzan eytann has ismi olan bls kelimesiyle if de edilir. Kaygusuzun eserlerinde, bls'in deme secde etm eden nceki ad da Azzil olarak geer. eytan, Kitb- Miglte nin ba kahram andr. Bu eserde b ir dervi devaml olarak rylar grm ekte, ryla n n d a gemi ve gelecee seyhat etm ekte, seyhatlerTide dim eytanla karlam akta ve onunla m cdele et m ektedir. Bu rylarda eytan; ak sakall, boynunda tebih, cepkeninde seccde, b ir elinde as, b ir elinde tor12) 13) 14)
222

Vcdnme, st. tiniv. Ktp., nu : 6817, v. 3a. Vcdnme, st. tniv. Ktp.. nu : 6817, v. 3b. J](irinci Mesnevi, Mar., v. 72b.

ba eklinde tasv ir edilir. eytan elindeki as ile dervie hcm eder. Dervi, eytann torbasn alr; bu fitne to r bas olduu iin eytann h er eyidir. Ayrca Firavun, Dakynus, eddd ve N em rd gibi peygam berler trih i nin m ehur kt sm lan, b u rylarda eytanm m rdleri ve askerleri olarak geer. G listan'da Hz. Adem kssas m nsebetiyle eyta na yer v erilm ek ted ir! Cmle gk ehline Hakk emr eyledi Secde kl dem'e diy syledi Semvt lehli kamf kld scd Ziyn olmad velkin old sd Azzl o demde klmad scd Tati kendye ol dem old pt demn cismini toprak grdi ol Ol sebebden 's old ol fodl Bilmedi kim toprak iinde ne var Topra kimidi ol dem Kirdgr Azzl hergiz bu srra irmedi Nice irsn n ki Hak yol virmedi Azzl ol demde old eytn eytn olmaya hergiz ehl-i dn'^ * Sakn bls gibi kma yolundan T kim anlayasm kend hlnden'^
15) 16) 17) Brakt. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47. Dilg, Mar., v. 215a.

223

3. K itaplar

Semv kitaplar, Kaygusuzun eserlerinde bzan b r arada, bzan a y n ayr gem ektedir. K uran- Kerm bzan K uran; bzan frkan ve mushaf kelimeleriyle if de edilir. u beyitte d rt kitap b ir arada gem ektedir: Sidretl-mnteh v arl-mecd Zebr u ncl Furkn u Tevrt'* Aadaki beyitte ise tasavvuftaki devir telkkisi iinde drt kitap zik red ilm ek ted ir: Kurnun asl v feri menb Tevrt Zebr u ncl olduum G listan'da ise peygam ber kssalar dolaysyla se mv k itaplar tek tek zikredilm ekte ve hangi peygam ber lere gnderildii sylenm ektedir: Ol dahi gtdi jin e kald cihn Ms peygamber irdi ngehn Tevrt ol da getrdi ortaya Nasihat eyledi yoksula bya Dvd peygamber getrdi bir kitb Syledi ki u budur art u edeb^ Bu kez s geldi dinle iy 'kil Ol da getrdi araya bir dell
18) 19) 20) 21) Birinci Mesnevi, Mar., v. 72b. Divan, Mar., v. 338a. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 56. Glistan, Ank., Gnl. Ktp., nu : 645, s. 56.

224

Bilesnde ncl adlu bir kitb Syledi ki u budr Hakdan hitb^ * Kurm delil getrdi Mustaf efi old cihna andan saf^ 4. Peygamberler Kaygusuz Abdal'n eserlerinde peygam ber kavram , peygamber, neb, resl kelimeleriyle ifde edilm ektedir. Gerek kavram olarak, gerekse has isim leriyle peygam ber ler, K aygusuz'un eserlerinde en ok geen unsu rlard an dr. Tabidir ki Hz. M uhammed, kendisinden en sk bah sedilen peygam berdir. Kaygusuz'un eserlerinde Hz. Mu ham m ed, ounlukla Mustafa adyla geer. Mahmud, Ahmed, M uhammed, Kasm adlar ile habbullah, hayrlbeer, fahr-i 'lem sfatlar da peygam berim iz iin kullanlr. Aadaki beyitlerde bu isim ve sfatlan b ir arada grm ek m m k n d r: Ol ebed mlkinde doan fitb Evvel hir cmle sylenen hitb Gkde Ahmed yirde Muhammed ad Cennet ehli adna Ksm didi Taht- Serda ad Mahmd anun Kblesidr ol bu cmle insnun Ol habbullh ad hayrl-beer Asl oldur d cihnda ne ki var Sen bu s im ol kiiye sor kim ol Mustaf srrna kil buld yoF
22) 23) 24) Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 56. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 57. Glistan, Mar., v. 18 3 a-b .

225

K aygusuz'da Hz. M uhamm ed, b t n peygam berler den st n tu tu lu r. Bunun balca iki sebebi vardr. 1. K intn yaratlnn sebebi Hz. M uham m ed'dir. lk yaratlan onun rb u d u r. Eer o yaratlm asayd hibir canl ve cansz varlk yaratknayacakt. te bu sebepten Kaygusuz, Hz. M uham m edi y c e ltir: Mustafa old sebebi bunlarn Yirde gkde cmle cism cnlarun Bu sebebden Mustaf old ezel Mustafdan zhir old kll hl n ki geldi zhir old ol neb Hemn ol old bu hln sebebi Mustaf'nun cn old ibtd Evvelinde am yaratd Hd Mustaf cnmda sr idi cihn Yirde gkde her ne kim var cism cn Mustafnun cn bu gevher idi Ol gherde bunca hikmet var idi Hak nazar itdi o gevher dirildi Andan old bu cihnun bnyd^ ,

2. Allah'n nerede olduu meselesini zen yalnz Hz. M uham m ed'dir. O, kendini bilen Rabbm bilir de mekle, Allah'n insann kendi nefsinde aranm as gerekti ini belirtm itir. te tasavvufun k noktas olan bu sz sylemi bulunm as, peygamberimizi, dier peygam berlerden stn k lm a k ta d r:
25) Glistan; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 4,

226

Pes imdi bu szlerden garaz budur ki dem dn yya gelmekten murd hemn kendyi bilp H a k k t anlam akdur. T k hakk btldan fark idp 'mrini telef it memi o la .. . . Pes imdi anlar ki hakk btldan fark itmeyp dnyya doladlar henz dahi dolaup kalmlardur. Anun in her kii kend iine kildr. Hak Talnun srlarna ve hakikatine irmej^p z bildkleri kendlerine 'azm hicb olmdur. Bu sefbebdendr k halk birbrlerne sorarlar k i aceb bu krhneyi bnyd iden std nerede ola diji hayrn ve sergerdn kalmlardur. Gkdeki mahlk yire bakar ki aada m ola dr ve yirdeki mahlk gge bakar ki 3okanda m ola dir. yle mtehayyr kalmlardur. T elest birabbikm de minden Hazret- Resle gelince yz yigrmi drt bin beygamber geldi ve gitd, her biri br sz syledi, hi biri bun temyiz idemediler. Hazret- Resl aleyhisselm ve li dnyya terif buyurdlar. Bu krhneyi bnyd iden std yine bu krhne iinde bilrd ve ninm bu ey iinde virdi^. Hz. M uham m edden sonra, Kaygusuzun eserlerinde kendilerinden en ok bahsedilen peygam berler, Hz. dem, ve Hz. Sleym andr. Hz. demin to p rak tan yaratl, m eleklerin kendi sine secde edii, Cennette Havvanm kendisine e olarak yaratlm as, berberce Cennetten kovulm alar ve dny da balarndan geenler G listanda teferru atl ve uzun b ir ekilde anlatm aktadr^^ B ata Kitb- Miglte olm ak zere, Kaygusuzun dier eserlerinde de dem peygam ber, m uhtelif vesilelerle gem ektedir.
26) Budalanme, Ta basmas, s. 2 3 -2 4 ; Ayn mesele biraz dei ik bir tarzd a Dilg'ia, da y er alm aktadr. Dg. Mar., V. 217a-b. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47 - 54.

27)

227

Hz.-Sleyman ise Kitb- M iltedeki rylarda sk sk km akta, kh gemi ile Yemene sefer etm ekte;^ kh b ir adada devlere, perilere, cinlere, ehrim enlere, ifritlere sultanlk etmekte^, kh devleri yiyen byk kularn ya ad b ir adaya gidip rzgrn tad ta h t ile kulara hkm etm ektedir^. Dier peygam berler Kaygusuzun eserlerinde daha az yer alrlar. B unlar iinde Hz. brhim , Hz. Ms, ve Hz. s nisbeten fazlaca yer alm aktadr. G listan'da Hz. demin kssas uzun b ir ekilde anlatldktan sonra sra syla t, Nh, b rh im , Ms, Dvd ve s peygam berle rin kssalarndan ksaca (birka beyitle) bahsedilm ekte dir^'. Kitb- M igltedeki rylarda da Hz. Adem, Sley m an ve Hz. M uhanm ed den baka Hz. b rh im , M s ve s da yer alm aktadrlar. Kaygusuzun m uhtelif eser ve iirlerinde hem en he m en bt n peygam berler; kendi hussiyetleri ve devirle rindeki insan ve hdiselerle zikredilir. Sz gelii, dem, safiyyullah; brh im , halllullah; Ms, kelim etullah; s, rhullah; M uhammed, habbullahdr. Ykub yal gz leriyle, Ysuf gzelliiyle, Eyyb sabryla, s nefesiyle ve M uhamm ed huyunun gzelliiyle zikredilir. N uh pey gam ber tfan hdisesiyle, b rh im N em r tla, sm il kurban edilmesiyle, Ysuf M sra sultan oluuyla, M s Firavun ve T r dayla, Sleym an k u rd a kua hkm et mesiyle ve ku dUini bilmesiyle, s ge km asyla be raber anlr. Biz, peygam berlerin toplu olarak getii b ir ka rnek vererek bu hussu gsterm ek istiy o ru z :
28) 29) 30) 31) Ejith-i Miglte, Belediye Ktp., O. Ergin, Blm, nu : 663, s. 174 vd. Kitb-i Miglte, s. 193-195. Kith-% Miglte, s. 195 vd. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 54 - 57.

228

Cn ola be-kll kalmaya B-nih ola nim kalmaya Zerresi gn gibi ola bahtlu 's nefesl ola Ahmed hlu Her br ide sabr ide Eyyb gibi Gzleri yalu ola Yakb gibi Hulk Muhammed gibi rn ola Her ne ki sylerse szi n ola^^ u iirde yine tasavvuf hkim o lm akta ve peygam berler, vahdet-i vcd gr iinde ele a ln m a k ta d r: Kdirsin her bir ide kudretn var Kermsin m u hsa rahmetn var Mnezzeh pdihsn ferd yekt Bu kullar ortasndadur bu gavg Geh olur 'aleml-esrr olursn Geh Ahmed geh Haydar olursn Geh dem geh it geh Eyyb Geh Ms olursm geh uayyb Geh Yahy geh drs olursn Geh Yakb geh Cercs olursm Geh old Halle glsen idersin Geh zn zerrede pinhn idersin Geh Ynus ile batn- semekde Geh asel olursm her petekde Geh Ysuf-la Msrda Sultn Geh Firavn-la Msya dmn
32)
Birinci Mesnevi, Mar., v. 96a.

229

Geh Hzr geh iys olrsm Geh Mahmd geh Ays olursm Geh Nh ile ketde selmet Geh mnker ile bile melmet Geh ko ile smile kurbn Geh emre m ut kim hkme fermn Geh olur Hd-ile uzlet idersin Geh olur ki am da mt idersin^'* * Geh Dvud olursm geh Sleymn Gel Husrev geh Sm u Nermn^^ 5). hiret Kaygusuz Abdln eserlerinde, h iret gnnn un surlaryla ilgili pek ok kaytlar vardr. hiret kavram , hiret, subh- kym et, yevm-i kym et, ukb gibi keli melerle ifde edilir. Sr, m aher, hesab, sual, mizan, efat, srat, Cennet, Kevser, hri, glman. Cehennem kav ram larnn hepsi Kaygusuzda m evcuttur. Isrfl'in s ru flem esi ve b t n m ahlklarn diril mesi, m aherde hesap verm eleri K aygusuz'un eserlerin de m slm anlar ikaz edici u n su rlar olarak yer alm ak tadr. Gel iy tlib kulak ur bu habere Nin h yire olursm vre Gel zni bu safhda yitrme Durugel yoldaun gitdi oturma
33) 34) 35) E l- Y a s Peygamber. Birinci Mesnevi, Mar., v. 71b-72a. Birinci Mesnevi, Mar., v. 72a.

230

Ne yatarsun dur ahi sr alnd Varursan bu yola yolda bulnd Uyuma a gzn hisb demidr Bu gfilluk ahi nenn emidr Dur eger Tanny hzr grrsen Nebiyle itdgn kavle durursan Muhammedden utanursan gzn a Anan gitme yitersin ber ka^ Sur kavram , bzan nefir kelimesiyle geer: Gdi emr-i hac (?) n ki alnd nefir Sen iitmedn meer kim iy sar Hz. M uham m edin efati, h iret gnnde kullarn istifde edecei b ir u n su r olm aktan ok, peygam berden utanm a eklinde ortaya k a r : Muhammedden utanursan gzn a Anam gitme jdtersin ber ka^ * *i: Bu haberden maksdum budur yr i Syleyeyin Hak klur-sa yri efati olur-sa Ahmed'n Fahr- 'lem Mustafa Muhammedn B udalanm ede h iret gn, yine b ir kaz unsuru olarak uzun uzun anlathr. n sa n la rn b ir m ride balan m alar tavsiye edilir. nk orad a kullar dnyadaki amel36) 37) 38) 39) Dilg, Mar., v. 233b. Glistan, Mar., v. 148a. Dilg, Mar., v. 234a. GUstan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 4i.

231

lerine gre eitli klklarda grneceklerdir. hiret m arazlar ifdesiyle sz edilir :

Bundan

---- H abercilern szlerine am el itm eyp anlardan yzn evirdn. Cihnun nak seni aldayup gaflet aa cna m uhkem balayup cmle in tam m sandun. Dahi m agbn oldun. Amm sen senn bildigni ko, bir m rid-i km ile iri, 'rif ol, dn ve ehl-i dil sohbetine gir. T ki gqnlnde hikm et ve m arifet em eleri zhir ola, hiret m arazlarndan em n olasn. Zr innda gizl m arazlar okdur. H alkn sa ve slim sin didgine aldan ma, 'ucb eytn sfatnda kalm a. n ki b u dnynun hreti ve zneti aldayup m ekr hilesi anlar m ahrm idpdr. Kend hllerinden haberleri yokdur. Vade iridikde ngh sihr ubugyla alar, dahi kim ini eek ve ki m ini sr ve kim ini hnzr ve kim ini m aym n ve kimini hayye' ider. H er birin b ir sretde tebdil ider. Subh- kym etde kabrinden durcak gre kim sreti tebdil olm, gam u gussa bana m i, h ayrn ve sergerdn kalm. ok pem n olup dahi ne ideceini bilm eyp am m ne f'ide heyht ki ol sretlerden kurtla. Meer bunda iken b ir m rid-i km ile irim i ola. 01 kabh sretleri andan d e f idp enine rifne libs giydrm i ola. Subh- kym etde kabrinden durcak yzi ak, gain u gussas yok, gzi H ak'dan gayr nesne grmeye''^. Kyamet gn Allahn yzn grm ek (r'yetullah), Cennet ve Cehennem'den daha m him dir. B udalanm ede bu husus okun ve heyecanl b ir slpla ve arap tebi hiyle dile getirilir : Pes imdi bundan garaz 'budur )ki hemn Hakk bun da iken bul, ,sen seni bil dimekdr. Zr kamu filn ve
40) 41) Yilan Budalanme, Ta basmas, s. 6 - 7 .

232

hln maherde ayn olacakdur. Her bir ameln bun da katra iken anda 'ummn olacakdur ve cn ten sen den uryn oldukda cmle hnerlern ren olacakdur. Ol-vakt kimine nrdan sret olup ve kimine nrdan kisvet olur. Cmle yaradlm yine gelr, syler, anlan sen ren grrsin. Ol-vakt Hak Taly dolu ay gibi ren grrsin. Anda kim Hakkun liksm grrsin ne diyem ki ne esriklkler klasm, dil ile vasf olmmaz. Anda tem bk, ddr bk, arb ly bk, Rabb sk, sekhum rabbuhum*^ bk. Ol arb Hak gmidr, am ien ganyy-i mutlak olur, dahi ine 'Cennet in d olur ve ne Cehennem in havf eker. Anda dahi ne aki yrr ve ne zevk mest-i b-pk kalur. te budur lezzet, budur arb, budur zevk; dahi hr u glmn bu sohbete smaz. Pes imdi sen dahi ol bde-nun jizini gr, visl-i bdesin i''^. u beyitte de Allah grm enin Cennet ve Cehennemden daha m him olduu ifde edilir : Bana ansuz cihn u cn gerekmez Niderem Cennet Rdvn gerekmez Kaygusuzda srat; srat- mstakim ve dpdz yol ifdeleriyle, mzan ise mzan, terzi ve senc keli m eleriyle yer alr. S rat, mzan. Cennet ve Cehennem kav ram lar yine vahdet-i vcd anlay iinde ele alnr. Cmle 'lem bir vcddur bir vcd Knun pi kfr mn Kabe pt
41) 42) 43) Rablan onlara (tertem iz iecekler iirir, insan sresi, 21. yet. BuddUmme, Ta basmas, s. 11 - 12. ikinci Mesnevi, Mar., v. 118a.

233

Togn yol old srtal-m stakm Tbi old Cennet nr- cahm * srtal-m stakm dpdz yol old zini anlayan kll ol old"*^ Oldur sadef sadefde inc Oldur hisb mizan u senc'*^ Kaygusuz, bzan kendine has ed ile srt ve mizan um ursam az, onu b ir efsne kabul eder : Srt mizn dny v ukb hikyeti Koy ahi benm kssa v destn neme gerek'* * Kldan kpr yaratmsn Gelsn kulum gesn diy Hele biz yle duralum Yiit isen ge Tanr^ Kaygusuzun eserlerinde Cennet kavram Cennet, Umak, Firdevs, Adn, Behit, Rdvan, Nam kelimeleriy le; Cehennem ise Cehennem, Tam, Duzah, Nr- cahm. Od kelimeleriyle ifde edilir. Yedi Tam 'dan ve sekiz U m ak'dan bahsedilir. Cennetin gzellikleri, hriler, glm anlar, havz u kevser anlatlr.
44) 45) 46) 47) 48) Glistan, Mar., v. 186. ikitci Mesnevi, Mar., v. 112a. nc Mesnevi, Mar., v. 133a. Dvan, Mar., v. 319a. Millet Ktp., Ali Em ri Blm., nu : 535, v. 108b; A. Glpnarl, A lev - B ektai Nefesleri, s. 213.

234

Cennet, G listanda Hz. dem kssas dolaysyla yer alr : n ki aksurd durugeldi dem Cennet'e letdiler an o dem n ki dem geldi grd Uma Cm sevindi gricek ol bag Gezer idi Umak iinde dem Dahi ne gssa var idi ne gam Hr u glmn idi ol dem yolda Nie old demn dinle ii' Cennet, kullara verilm i b ir nim ettir. H uriler, Havz u Kevser hep kullar iin yaratlm tr : Zr cmle halk iinde seni Hak gdi sana Cenneti virdi durak Hr u Cennet Tb v Havz u Kevser Senn in dner bu arh u enber Krsi v kalem sana mukayyeddr Cenet-i nam senn-ile ddur^^ Gerek Cennet, gerek Cehennem K aygusuz'un eserle rinde vahdet-i vcd gr iinde de ele alnr : Umak ile Tamu birlik old Birlie bir olmak erlik old^^
49) 50) 51) 52) 53) Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 47. Saraynme, Mar., v. 58b. kinci Mesnevi, Mar., v. 108b. nc Mesnevi, Mar., V. 130a. nc Mesnevfi/ Mar., v. 125a.

235

K itb -1 M igltedeki dervi, rysm da bzan gelece e de seyhat eder. M aher gnnde veya Cennette dola r. Kaygusuz, bu ksm larda hesap gn, r yetullah uzun uzun tasvir eder. ...B u hl iinde dervie yine uyku havle old, yatup uyuyu kald. Dnde grdi ki cmle 'lem dil olm, Hak Ta'l hazretinn birliin sylerler . . . . dervi ki bu hl grdi, bir yirde galaba dvn durm grdi, aceb ne ola didi, iler yrdi, ol dvn iine girdi bakd grdi Tann Tebreke ve Tal hazreti bir nrdur, cmleye renluk. Andan ngehn ol nr berk urd, cmle ey uyand, her biri kend dilince Hakkun birliine kr ey ler idi. Dervi grdi kim hisb gnidr, sormak istemek gnidr. Hazret-i Muhammed (S.A.V.) ser-firz olm, cmle eynun ortasnda ay gn gibi ol nra karu durm, mstagrak olm. Mahlkt sylerler ki zih kerm ( ) Rahm. Pdih kimsenn aybun yiizine getrmedi, herbirinn maksd her ne ise virdiler.. . . Dervi grdi ki her ey kend cinsiyile ok zevk u safya dmiler; soru, hisb t ^ m olm, maksd yirin bulm, cmlesinn sulan balanm. Tannnun haslan bir yire gel miler Tb aac dibinde sohbet iderler^^ 6. Kaz ve Kader - Hayr ve er Kaygusuz Abdaln eserlerinde bu kavram lar uzun uzun anlatlm az. Ancak kinattaki h er eyi kn diyerek yaratann, b t n varlklarn sebebinin Allah olduu; ci handaki h er iin hkm-i lhye bal bulunduu sk sk zikredilerek T a n n nm tekvin, irde ve ilim sfatlarna tel54) Kitb-t Milte, 663, s. 168 - 169. Belediye Ktp., O. Ergrin Blm, nu :

236

mihler yaplmakta, dolaysyla kaz ve kaderden bahsedil mektedir : Hakkatde kll Hakdur bes hemn Marifeti kendye yiter nin Ehl-i kble secdeyi ana klur Cmle bu srrun sftm ol bilr 01 bilr ki her in asl neden Ne kiidr sylenben syleden Kf nn dan lemi var eyleyen Gkleri yle b-karr eyleyen Yirleri deprenmedin kyim dutan Sunmadn eli bu cmleye yiten rteyi iletp giceyi getren Sr iinde nie iler bitren Her gnlde kaynayup hikmet olan Hikmetinde kamu 'alem mt olan^^ * Bu ecel kprsinden halk geer gemek in geldi Bk kim kald cihnda y bunda kim karr eyler Cihnda ne kim ilene hemn hkm-i ilhidr Chili gr ki nindr szin her dem fir eyler^ Hayr ve er, Kaygusuz'da birka vesileyle geer. 1. Birok kavramlarda olduu gibi hayr ve er de bzan Vahdet-1 v^cd telkkisinin bir paras olarak ge er : Ol kiidr bu vcdun revnak Ski hemn ol bkidr ol bk
55) 56) Birinci Mesnevj Mar., v. 100a. Dvan, Mar., v. 339a.

237

Anun n revnaka geldi cihn Zhir btm bu cmle cism cn Hayr er yakn u rak hakk btl Cmle varlk b kll cn diP^ Akl- kl henz bir idi zt ile Nefs-i kl de pinhn idi hem bile Bu sfatlar kim bu demde sylenr Yok idi birliktde idi kll nr Yidi Tamu sekiz Umak hayr u er Hr u glmn dny ahret sim zer^* * 2. Bzan da Kaygusuz, hayr ve er kavram larn kim lerin bilebileceinden bahseder. Ona gre hayr ve er ri yol erleri b ilir : Yol eri bilr ki nedr hayr er Cmle hsl inna bunda biter^ nsanlar ancak genlikde hayr ve erri tanm aa balarlar ; Geldi oglanhk yiit old tamm Tanur old hayr erri hs u m 3. Dilgda Kaygusuz, hayrn ve errin Allahtan olduu m eselesini iler : Bir bb dahi budur ki her nesne kiiye kendden kendyedr, hayr eger er. Zr ki has^r ilerse hayr bilr,
57) 58) 59) 60) Glistan, Mar., v. 175a. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 45. Saraynme, Mar., v. 24b. Birinci Mesnevi, Mar., v. 85a.

238

er ilese er bilr. Bir bb dahi budur ki hayrih ve errih mnallh ta'l. Hayr u er Tanrdandur kiiye. Bes iy tlib-i Hak, eger bu kavli dutarsan ki her nesne kiiye kendden kendyedr, bu bir bbdur, eger dir-isen ki hayr u er Tanrdandur bu dahi var. Eger kll Hakdan dutarsan sen ortadan git. Eger senden sana ise 'ibde ttin temiz eyle^*. b) bdet ib d et kavram iin Kaygusuzda ibdet, t a t zhd kelim eleri kullanlr. ve

S araynm ede, dnyam n k ullar Allaha ibdet etsin diye yaratld, cihnn ibdet yeri olduu, dnyadaki hik m etleri gren insanlarn tatle itigal eyledii, hayvann farknn ibdetle belli olduu anlatlr : mdi iy Hakka tlib olan cnlar, iy bu cihnda zini bilen insanlar, gel imdi bu 'ibrete br nazar eyle, gr ki Hak Tebreke ve Tal bu sary bnyd eyledi, bmda hikmet ne hikmet ola k Hakk'un yaratdug kullar bu sarya geleler, Allh'a 'ibdet ideler, Hakk'un uluhg, ku lun kullg burada malm ola. Bes bu saray bunun in olmad k halk lee zi in yir tuta ne k gnli dilerse an ide. Zir k sultn bu sary 'ibdet idecek yir eylemdr. Zr ki pdih mnezzehdr, cmle 'lemden, bu sebeb yaradlm halk indr, Hlik sft mnezzehlikdr. nsn-la hayvanun fark bunda ma'lm olur. Zr ki inn 'ibreti grdi, t'ata megl old, hayvn grdi hayrn old. Zr ki bu sarayda nak hayl ok, nn Hakkun hikmetine bakd, t'ata megl old, hayvanlar grdi, otlamaa megl old^ ^ .
61) 62) ZHlg, Mar., v. 243a. Saraynme, Mar., v. 17a.

239

Bu sary oldur ki bunda ol Gani 'bdet in getrdi inn Yani kullar bu sarya geleler Allaha zhd ibdet klalar Bu sarayda her birisi Allha Sdk-la tat klurlar ol ha Dilg'da ibdetin kul ile Tanr arasnda b ir nesne olduu iin ancak temiz olarak yaplabilecei, temizliin ise Hakk hzr grmek ve gayr- Hakdan perhiz eylemek olduu belirtilerek meseleye tasavvuf gzle baklr : Tatun icbeti temizlikdedr. Bes iy tlib, ibdet, namz niyz cmlesi icabet iindr. cbet temizlik zredr. Anunn ki kul ile kul arasndag nesne degldr. Tat kul ile Tanr arasndag sebebdr, temiz gerek. Te mizlik Hakk hzr grmekdr, gayr- Hakkdan perhiz eylemekdr, ibret ile bakmakdur, kudretini grmekdr, hikmet ile sylemekdr. Bir kii bu mertebeye irise insniyyeti kmil olm ola, zinn hakikatini bilmi ola, chiliyyet zulmetinden kurtuhn ola, Hakla vasi olm ola. Anun akl kmil olur, szi delil olur, ii hsl olur^. Kitb- Miltede slmm be art, be budakl bir aa tebihiyle verilir: Bu aga eceret l-slmdur, ol be budak ki grrsin be erkndur slm iinde
4

1. Kelime-i ahdet Dilgda n ak arat m sr L ilhe illallah olan' iirden sonra Kaygusuz L ilhe illallah dimekde agz
63) 64) 65) 66) Saraynme, Mar., v. 25a - b. Dilg, Mar., v. 231b - 232a. K\th-% Milte, Mar.. v. 265b. Bak lhi blm.

240

tad gelr, Muhammed raslullah dmekde akl kuvvet tutar'* diyerek Kelime-i tevhidin ehem m iyetini b eh rtir. Saraynm ede kelime-i tevhidin zhiri ve btin m n lar yle aklanm aktadr ; Zhiri ol, Allh' bir, peygamberi hak bile, evliyya muhib ola, dahi nefsn tekebbr itmeye. Btm ol ki nefsini kll fen bile, zr kim l ilha iUallh dimek nefy isbtdur. Nefy yok bilmekdr, isbt var bilmekdr. Zr kim l ilhe dimekde mlin ve evldn, dahi kend nefsn yok bile. Uallh dimekde bile ki kend bir letdr, her ii ileyen Hakdur. yle olsa vcdnda ta sarruf iden hakikat Kerm zl-celldur. Sen ben di mek arada perde v hayldur^. G rld gibi Kaygusuz, kelime-i tevhidi, vahdet-i vcdun ifdesi olarak ele alm akta ve ona tasavvufi m n yklem ektedir. lh kelim esini A llah'tan baka hereyi ifde eden b ir kelime olarak dnr ki ayn gr Kay gusuz sk sk gayr- Hak tam lam asyla da ifde eder. Kelime-i tevhd, 'bu btn! m nsyla Kaygusuzda okun ve heyecanl syleyilere sebep olur : Ml altun arada old hicb Nitekim emse hicb old sehb Ger dilersen bu hicb geersin Dost yzinden hem nikh aarsn Cn dilden sdk-la Allh di Yan l ilhe illallah di^
67) 68) 69) Dilg, Mar., v. 231b. Saraynme, Mar., v. 66a. Saraynme, Mar., v. 65b - 66a.

241

Yine vahdet glistn n old Yine gnl fte mecnn old Yine ol sk v cn dil-rm klara sunar dolu demdem klar mest oluban y h dirler L bilmezler hemn ill h dirler 2. Nam az G listanda mertib-i erbaann eriat m ertebe sinden bahsedilirken nam aza da tem as edilir : erat hli budur kim bir kii art u knn ile kla her ii z cnma her neyi klsa kabl Cmleye de hem am isteye ol Gnde be vakit namza hzr ola Hak ne kim virse ana kir ola Uda budur erat art hemn Tarikatdan dahi iit bir nin* Kaygusuz Abdaln saltnme adl iiri gzel b ir athiyedir. Bu iirde, kendisinin nam az klp klmad hakknda dedi-kodu eden kim selere kar Kaygusuzun ya r fkeli y a n alayl b ir dille cevap verdiini grrz ; Ey Emir efendi bana Dahi namz sorar msn Dur haber vireyim sana Dahi namz sorar msm
70) 71) Birinci Mesnev, Mar., v. 77b. Glistcm, Mar., v. 183b.

242

Yanar yregm oddur Bilmeyene mkil dertdr Sabah namz drtdr Dahi namz sorar msm Gh aglaram gh glerem Tanrmdan hcet dilerem leyi hem on klaram Dahi namz sorar msm Namz sorucusun bildm Tefti itdm ben de buldum kindiyi sekiz kldum Dahi namz sorar msm Aham namz hod bedr An klmak bize hodur Yats namz on dr Dahi namz sorar msm Gndzle gice krk rekat On yidi farz yigirmi snnet Vitir vcib rikat Dahi namz sorar msm Adum sorarsn fakdr Mektebde ocuk okdur Cuma hem Bayram ikidr Dahi namz sorar msm Efendi sangun deirmi it kulagun sar nu Tervh namz yigirmi Dahi namz sorar msm 243

Ztumdan hayrn oluram Farz u snneti kluram Bir yllk namz bilrem Dahi namz sorar msn Cmilerde olan imm Bun bilmez og tamm Drt bin alt yz seksen selm Dahi namz sorar msn Kimine vcibdr zekt Kimine vcibdr salt Yidi bin bi yz altm tahiyyt Dahi namz sorar msm Primzden olsun himmet Yaradan Allha minnet Yidi bin ik iyz Snnet Dahi namz sorar msm Tamm old nki namz Kimini ok kimini yaz Alt bin yz yigirmi farz Dahi namz sorar msn Kmillerde ohr irfn Gster hoca bende noksn Vitir vcib bin seksen Dahi namz sorar msn Bir namz vardur cenze O da gelr bir gn bize Kaygusuz gibi aklsuza Dahi namz sorar msm^
72) Menktbnme, AG. nshas, s. 5 1 -5 2 ; Ank. Gnl. Ktp., nu ; 687, V. 7 5 a -7 6 a ; A. S im Baba. a. g. e., s. 5 9 -6 1 ; M. Y. Dab, B ektai Tornan, stanbul 1935, s. 20-21.

244

3. Oru, Zekt, Hac Kaygusuz Abdaln eserlerinde oru (savm ) ve zekt la ilgili fazla b ir kayt yoktur. Saltnm e'den baka sde ce B udalanm ede devr-i hirde bir shib-i zaman zuhrv edeceinden, peygam berlerin eriati zre olacandan, fa k at bu defa sretin gizli, h akikatin ik r olacandan ba hisle hakikat-i /mn ve slm ve hakkat- savm ii saldt ve hakkat-i hacc zekt ve hakkat-i srt mizn ve hakkat-i Cennet ve Cehennem in ikr olaca zikiedilmektedir^. Hac ve Kbe ile ilgili hususlar biraz daha oktur. nc mesnevide insana dnya tuzandan kurtulm as tavsiye edilerek ancak byle yaparsa l-mekn a eriebi leceini, ancak bu ekilde hicab perdesi nin o rtad an kal kabileceini ve ancak bu takdirde birok eylerin srrna vkf olacan ifde eder. Bu m eynda H accm da ancak bylelikle bilinebileceini anlatr. Tabi b u rad a kastedi len B udalanm ede olduu gibi hakikat-i hac d r : Kes bu dzah ki kurtulasm mrn hsl saf bilesin Menziln irie l-mekna Ki kalmazsn nam nina Muhammedn m ircm bilesin Mslmnlarun haccm bilesin''*. Ayrca Dvanda vahdet-i vcd un cokun b ir s lpla terennm edilm esi srasnda hac ve zekt da ge m ektedir :
73) 74) Budalanme, Ta basmas, s. 16-17. nc m esnevi, Mar., v. 129a. - b.

245

ol cn-1 la-yemt benem gne benem bulud benem Bulud iimde gr beni mh- tbn degl miyem
Zhd tat benem ben u hacc zekt benem ben u Sxdk-la bak gr ben kim nr- mn degl miyem Kfr benem imn benem cmle vcdda cn benem nkr idene sor yine zann gmn degl miyem G rld gibi Kaygusuz haccn ekl taraf ile ilgili deildir. O B udalanm ede zikrettii gibi b tn ibdetle rin ve dolaysiyle haccm hakikati ni aram aktadr. Ona gre k iin h e r yer Mekke, h er yer K bedir. Bilmeyene ise Kbe b ir siyhlktan baka birey ifde e tm e z : ska her mekn Mekke olupdur Mekke bilmeyene Sevd olupdur* * Kimine deyr dahi Mekke olupdur Kimine 'ac'ib sevd olupdur^ a) Ahlk Kaygusuz Abdalda iki imek, kumar oynamak, domuz eti yemek, zina yapmak, hrszlk etmek, adam l drmek, fizclik yapmak gibi gnhlardan bahis yoktur. O, daha ok insan mizc ve karakteri ile ilgili hususlar zerinde durur. B unlar ayn zam anda tarik at yoluna gire bilm enin ve dervi olabilm enin artlard r. Dnlmeli d ir di namaz klmak, oru tutmak, iki imemek gibi em ir ve nehiyler, bilhassa Kaygusuz'un yaad devirde, hem en hem en b t n m sl m an lan n uyduu hususlard.
75) 76) 77) Dvan, Mar., v. 317b. kinci mesnev, Mar., v. H lb . kinci mesnev, Mar., v. 112b.

246

F akat kibir, riy, cim rilik ve hased insann h er zam an ye nem edii kt huylar olarak o zaman da m evcuttu. Binnenaleyh nam az klarak, iki imeyerek eriat yoluna girm ek kolayd; am a kibirden, riydan kurtulm ak, mtevzi ve saf (riysz) olm ak zordu ve eriatn tesindeki tarikat yoluna girebilm ek iin b u n lar lzmd. 1. Kibir ve R iy-T evzu ve Saflk (Riystzhk) Kaygusuzun eserlerinde en ok tledii eyler; kibirli ve riykar olm am ak, mtevzi olm ak ve olduu gibi grnm ektir. Bu k arak ter u nsurlarndan m enf olan larn ifde etm ek zere kibir, tekebbr, ucb, marur ol mak; riy, sls, zerk, 'ayyrlk, iki yzllk; m sbet olanlarn ifde etm ek zere tevazu; sdk, saf, kendini (zn) bilmek gibi kelim e ve terim ler kullanr. O, bil hassa ibdetin riy ile ve gsteri iin yaplm asna hi ta ham m l edemez. b d et ve tatlaryla m a ru r olup, der vileri ta h k ir ve inkr edenlere iddetle atar. Ona gre byle insanlarn zikirleri kendilerine put, tatleri gzle rine perde olm utur, tn san saf ve sdk olmal, una buna gsterm ek iin ibdet etm em elidir. Essen b t n kullarn srlarn yalnz Allah bilir; b u hu su sta kimseye sz syle m ek d m ez: Gelsn ol riy ile 'ibdet eyleyen Zerk - ile halka nasihat syleyen Ol sls kim dervii mnkir olur Cmle kulun srnm Allh bilr Nin syler bu szi serseri Geldk ahi o ki bir gelsn beri Grelm kend nice t'at klur Tann bendesini bed-t'at klur 247

Dim syler bu szi ol ndn Meer kim korkmaz utanmaz Tanrdan Bed-t'atdr diy syler abdla Syle ki gelsn ber ol mhmele Bana bu haberi ayn eylesn Bu ne szdr erh beyn eylesn Tanr settrl-uybdur hem Kerm Hem almdr hem Hakmdr hem Rahim Tanr bilr hlini her bendenn Aybm yzine urmaz kimsesn Ol Kermdr lutf u ihsn klur Dertllern derdine dermn klur Ben sdkum zerk u tezvir bilmezem Hem bir ii gayr-i takdir bilmezem Vel ki slsi sevmez ylduzum Hakk hzr gr nedr bu szm Ger fakhdr ger fakrdr ger gan Gerek ki hzr greler sultm n riy-tat Hakka kabl degl Dzmekile kaan altun ola pul Kim riy-tat 'killer klmaya Riylu tatda hsl olmaya
* ** Riy ehlinn h old tati Rhatmdan artuk old zahmeti

78) 79)

Glistan, An. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 61 - 62. a& istan, Mar., v. 143a.

248

Zerk u riy tarikine hare etmeyem mrmi ben Mey-fura kulluk idem koyam bu m enulden geem* ** Zikr tesbhn put olm zne Tatn perde olubdur gzne* * Toprak ol acib tekebbr eyleme Haddnden artuk keleci syleme ) mnun sakla k eytn almasun Gnlnde Hak kalsun gayn kalmasun Sf ol yle gneden ekere Gevher ol hem ma'den ol hem gevhere Kibri terk eyle baundan iy hoca y sls u zerk u ayyr ustaca 'Ucbla zerk u slsluk satmagl Sf nesneye 'illet katmagl Gricek tane lursm bu dervii stdundan m dutarsm bu ii Sen zn bil kim nesin kendzni Kendzn bil syle her bir szni Sret-i inna magrr olmagl Sen de eytn gibi makhr olmagl*'' * Sdk u safyum zerk u slsdan haberm yok fte-sft k-la sabr karrum yok*^
80) 81) 82) 83) 84) 85) Dvan, Mar., v. 299b. Glistan, Mar., v. 153b. Birinci mesnem, Mar., v. 82a. Glistan, Mar., v. 153a. Glistan, Mar.. v. 192a. Dvan, Mar., v. 317a.

249

Tanry hzr gre bu ortada Tevzu eyleye bilie yda 2. Hased ve Kin Kaygusuz dervilerin saf ve riysz, toprak gibi mtevzi olm asn istedii gibi onlarn basd ve kindar olm am asn da istem ektedir. T arikat yoluna girm enin bir art da b u d u r : Gel bu hasdluk kirinden gnlni }tu iy soB Darun .yuyuban ienini murdar eyleme ^ * Katram saf im vef b-hakk- nr- Mustaf ^ Hasd deglem kimseye sebeb nedr ki kin saam** Hasd olma delln Ahmed ise Yohsa dnme gnln andan yd-sa^ 3. Cimrilik Kaygusuz'un zerinde durduu dier b ir kt huy cim riliktir. Bu kavram o, bahil ve hasis kelim eleriy le ifde eder. Ona gre cim ri olan kim se ta rik at yoluna g irem ez: Zi-bahil kim zine ola bahl Zulmete dmi belrmez bir d elil* Tobras* dibi delindi bahln Maksd Hak old hemn her kulun
86) 87) 88) 89) 90) 91) Birinci mesnevi, Mar., v. 85b. Dvan, Mar., v. 306a. Divan, Mar., v. 299b. Glistan, Mar., v. 188a. Glistan, Mar., v. 158a. Torbas

250

Hak bilindi zerk u tezvir kalmad Sfi old yine kir kalmad rte old bir durugel iy refik Bahil olmagl zne iy harik Her kii yolda cmndan gemeye Her hasis hakk btldan semeye"^ Hasis - tbiatsm kem-aklsn Bir nak sretsin b- glsin Hayf ola sana diyeler inn y ekli dem () fili hayvn^ P ara ve puldan b aka birey dnm eyenler de Kaygusuzun ho grm edii k im selerd en d ir: y gfil ki sen bu cihanda d'im Pt idiniben taparsn zer sim Pt-perest hergiz mslmn olmaya Pta tapan ehl-i imn olmaya Nin kim zhir pta tapan kii Srete pt dzmi altun gmi Dn gn tapar ana m abd diy Kaldugum yirde elmi dut diy Gresin altun gmidr tapdug Secde klban ayan pdgi
92) 93) 94) 95) Glistan, Mar., v. 143a. Glistan, Mar., v. 143a. Birinci mesnevi, Mar., v. 93a. nc mesnevi, Mar., v. 132; Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 261.

251

mn ehli pta hergiz tapmaya Bam virp yolmdan sapmaya*^ V H c * Aka oka olsa gnln ho olur Olmaycak yancucagun bo olur Mell olursm htm m perin Ne pern virn olursm virn Zr ki dnn imnun akadur Aka v bage v bag u bogadur^ 4. Edeb .

Kaygusuz Abdaln en ok zerinde durduu kayram lardan b iri de edeb dir, O; edebi! olmak kavram n edeb beklemek ve edeb saklamak fiilleriyle ifde eder ki o devirde hem beklemek, hem saklamak> muhfaza etmek m nasna gelen kelim elerdir. Edebsizlik kavram ise K aygusuz'da b-ebed, edebsz keli m eleriyle ve edeb yanlmak fiiliyle anlatlr. Kaygusuz edeb kelim esini hem ;hay m nsnda, hem de er kan ile m terdif olarak kulanr. Ona gre din ve iman shibi h a tt insan olabilm ek iin edebli olm ak l zmdr. m nn da ibdetin de asl edebdir. nk pey gam berim iz hay imndandr b uyurm utur. T arikat yo luna da ancak edeb-erkn bilerek girm ek m m kndr. Her zerre ki var hisb iledr Asl imnun edeb iledr El-hay' m in el-tmn degl mi Nebi szidr iy cn degl m i
96) 97) Birinci mesnevi, Mar., v. 92a - b. Glistan, Mar., v. 153a.

252

Sakla edebi ki Hak hzrdur B-edeb olan hor u hakrdr Tanry bilen edeb yanlmaz B-edeb olan kii anlmaz > f c Peygambern kim dnn nedr aceb Edebn yok b-ebedsin b-ebed Dn ehli olsan olurd erknm 'Aceb eger dnn var m senn * ster isen tjunclaym mertebe B-edeb olma hzr ol edebe Nereye baksan hzr gr Allh Seni grmez sanmagl sen ol h Edebi olanda olur dn mn Mustafnun hadisi budur hemn* * y zin inn bilen Var edeb ren edeb (y) edeb erkn bilen Var edeb ren edeb Edebdr asl- tat Kll sft cmle zt Varligun edebe sat Var edeb ren edeb

98) 99) 10)

nc mesnevi, Mar., v. 127a. Glistan, Mar., v. 154a. Glistan, Mar., v. 152b.

253

Edeb gerekdr kula T ii temz ola Edebsz girme yola Var edeb ren edeb
t! *

Edebi sakla kim hzrdur Allh Alm'dr ol Habrdr smne vAllh Cmle 'lem pertevidr ol Hakkm Gayn dimez edeb erkn bilen'
*

Bu hikmetlin aslm inn bilr Zr inn edeb erkn bilr' ^ * *^ Ho gere bu sarayda devrn Saklaya kim edebi erkm * Bu sarayda kendzin inn bile nn ola hem edeb erkn bile' Kimisi dahi sonun sand^*^, edeb bekledi. Ol ki edeb bekledi sonun sand, evliy enbiy old. Ol ki sonun san mad, dolad, henz dolaup durur'* ) Dier Dn Unsurlar 1. yetler Kaygusuz Abdal; gerek manzum, gerek m ensur eser lerinde, sk sk K u ran'dan yetler iktibas eder. Bu iktiDvan, Mar., v. 328a. iirin tamam iin bak : Halk Edehiyahna it N azm ekilleri - N utuk blm. 102), Birinci JHesnev, Mar., v. 74a. 103) Dilg, Mar., v. 247b. 104) Saraynme, Mar., v. 12b. 105) Saraynme, Mar., v. 33b. 106) Saraynme, Mar., v. 39a. 107) Sonunu dnd. 108) Dilg, Mar., v. 229a.
101)

254

bas, ou defa yetin b ir ksm n alm ak sratiyle yaplr. Bzan iktibas yerine yetin Trke m ns verilir. Bzan da sdece telm ih yoluyla K u ran daki herhangibir yet kastedilir. Kaygusuzun eserlerinde en ok yer alan yetler, ta savvufla ilgili olanlardr. O, vahdet- vcd u anlatan Allahn her eyi kuatc olduuve nereye dnlrse Allah'n ynnn oras olduu" m elindeki yetleri sk sk kullanr. Ayrca bezm-i elest* ile ilgili yete de sk sk atflar yapar. Her eyin mutlaka Allah'a dne cei'*^ ve her eyin fni olduu*'^ m elindeki yetler de sk kullanlr. Kaygusuzun ok bavurduu vey kfnn eklinde telm ihte bulunduu b ir dier yet de Al lah'n ol demesiyle btn mevcdtm yaratldna'*d ir olan yettir. B unlardan b aka K aygusuz'un eserlerinde bz yetler u n la rd r: geen

.. Ve dem'e btn isimleri retti, sonra eyay Meleklere gsterdi..

109)

Ve knellhu bi-kUi eyin m uht, N is sresi, a. 126 (Budalanme, Ta basmas, s. 26; Vcdnme, st. ttaiv. Ktp.,
nu : 6187, v. 12a).

110)

Fe - em m e vechuUah, B akara sresi, a. 115 (Div<m, Mar.>;

V.

324b).

111)
112) 113) 114)

E lest bi - rabbikm kl bel, A raf sresi, a. 172 (Saraynnne, Mar., v. 43b). Kll eyin ve ileyhi trcen, Yasin sresi, a. 83, (Vcdnme, st. tiniv. Ktp., nu : 6817, v. 12b). Kll m en aleyh fn. Rahman Sresi, a. 26, (Dvn, Mar.,
V.

332b).

K n i e - yekn, Bakara sresi, a. l l7; l-i mrn sresi, a.

47; Meryem sresi, a. 35; Ysin sresi, a. 82; M min sresi, a. 68; ( Saraynme, Mar., v. 4 1 a -b . Birinci Mesnevi, Mar., v. 100a, Divn, Mar., v. 313a, 326a). Bakara, a. 31 (Vcdnme, v. 8a).

115)

255

 ..B en im yoluma uyanlar iin artk korku yok tu r * ..K im oraya girerse gvenlik iinde olur. .^ .. Onlar drt ayakl hayvanlar gibidir, hatt da ha sapktrlar. Onlar gaflete denlerin ta kendileridir"*. .. y i bilin ki Allahn dostlarna korku yoktur. Onlar zlmiyeceklerdir.. .. Biz insan oullarm ... yaratklarmzn pek o undan daha stn ve erefli kldk..' ..Rabbmn katnda bir gn, sizin mzdan bin yl gibidir. sayacaklar-

..And olsun biz insan amurdan (szlm) bir hlsadan yarattk. Sonra onu sarp ve ntstir bir kararghda bir nutfe yaptk. Sonra o nutfeyi bir kan phts hline getirdik, derken o kan phtsn bir inem et yap tk, o bir inem eti de kemik (1er) e kalp etdik de o ke miklere de et giydirdik. Bil'here onu baka yaratlla in ettik. Sret yapanlarn en gzeli olan Allahn n bak ne ycedir'^ . . O ndan baka Tanr yoktur, Ondan baka her ey yok olacaktr. Hkm onundur. Ona dndrleceksiniz*
116) 117) 118) 119) 120) 121) 122) 123) Bakara, a. 262 (Biritci Mesnevi Mar., v. 97a). Al-i mrn, a. 97 (Budalanme, s. 28). raf, a. 179 (Dilg, Mar., v. 247a; Vvnldnme, v. 14a). Yunus, a. 62 fVcdnme, v. 10b). Isr, a. 70 (Dvn, Mar., v. 289a; Vcdnme, v. 14b). Hcc, a. 47 (Budalanme, s. 4). E l-M minn, a. 12-14 (Vcdnme, l b - 2 a ) . Kasas, a. 88 (Vcdnme, 7b).

256

 ..Sen i phesiz yeryatnde hkmrn kldk, o halde insanlar arasnda adaletle hkmet..*^ .. De k; Hi mu?' bilenlerle bilmiyenler bir olur

..G erek fak da, gerek kendi nefislerinde yetle rimizi yakndan onlara gstereceiz. Niyyet onun hak ol duu phesiz kendileri iin de apak meydana kacak tr. Rabbmn her eye hid olmas sana kfi deil mi?' ..R abbm n rahmetini onlar m taksim edip pay latryorlar ? .. Cinleri ve insanlar ancak bana kulluk etmeleri iin yaratmmdr*^ .. nsan ancak altna eriir.. . . O da: Ben yenildim, bana yardm et! diye Rabbna yalvarmt. .. Rablan onlara tertemiz iecekler iirir.. .. De k, o Allah bir tekdir...'
124) 125) 126) 127) 128) 129) 130) 131) 132) Sd, a. 26 ( Vcdnme, v. 13b). Zmer, a. 9 Fussilet, a. 53

(Vcdnme, v. l a ). (Budalanme, s. 28). Zuhrf, a, 32 (Dvn, Mar., v. 297b). Zriyt, a. 56 (Saraynme, Mar., v. 37b) Necm, a. 39 (Vcdnme, v. 8b). Kamer, a. 10 (Budalanme, s. 50). nsan, a. 21 (Budalanme, s. 12). thls, a. 1 (Gevhernme, Mar., v. 105a).

257

2. H adisler Kendini bilen rabbini bilir^^^ m elindeki hadis, diyebiliriz ki, Kaygusuzun eserlerine batan sona h kim dir. M uhtelif eserlerinde insan vcdu ile ilgili ola rak verilen eitli bilgilerin ve tebihlerin kayna bu hadisdir. Mdem ki Allah bilm ek iin insann kendisini tanm as lzm dr, o halde insan vcdu bilinm elidir, eklinde b ir m uhkem e ile Kaygusuz vcd ile ilgili pek ok bilgi verir. B undan baka Kaygusuzun eserlerinde geen bz hadisler u n lard r; Allah'm ! lerimizi kolaylatr, gletirme.^ Benim Allahu Tal ile bir bulumam vardr ki o esnda Allah ile benim aramda ne mukrebnden bir melek, ne de gnderilmi nebilerden bir nebi vardr..^^^ lmeden evvel lnz ve hesbmz grlmeden nce kendi hesbmz yapmz^^.
ISS) <iMen arafe nefsah fekad arafe rabhah, tsmil b. Muhammed el-Adn, Keful-Haf, Haleb, ?, C. 2, s. 361, Hadis nu : 2532. tbnl Tejnniyye, uydurmam; Nevev, <KSbit deil dir-; Suyt ise, bu hadis le ilgili bir eser yazmtr. (D ilg, Mar., v. 217b, 218a, 260b; Budalanme,- s. 24).
Buhr, Kitabul-lm, B ab : 11; Mslim, Kitabul-ilm, Bab ; 4; Ahmed tbnl Hanbel, Msned, C. 1, s. 239, 283, 365; C. 3, s. 131, 209': C. 4, s. 399, 412, 417. (Vcdnme, Belediye, O. Ergin, Bl., nu : 1321, s. 190). Muhammed b. Abdurrahman es-Sehv, el-Makastd-uUHasene, Kahire 1965, s. 356, Hadis nu : 926. (Saraynme, mar., v. 66a; nc Mesnevi, Mar., v. 124a). Muhammed b. Abdurrahman es-Sahav, el-Makasidul-Baaene, Kahire 1956, s. 436, Hadis nu : 1213. (Budalanme s. 2).

134)

135)

136)

258

 Mmin mminin aynasdr) .w Benim sehbelerim yldzlar gibidir. uyarsanz hidyete erersiniz^^^. Hangisine

Allah insan da rahman sreti zerine yaratti^^* . Alimler nebilerin varisleridir^'*. Mminin kalbi Allahn evidir'". Hay imandandr'^^ iKaygusuzun eserlerinde Din mevzunu, buraya k adar m uhtasar da olsa anlatm aya altk. Onun eserle rinde Din ile ilgili itikat, ibdet ve ahlk blm leri ve bunlara it bilgiler byk b ir yekn tu tar. Kaygusuz, Is lm Dini'ni, em ir ve ne hiyleriyle berber ele alr. Eser lerinde; dini hkm leri, halka basit ve sde b ir dille an latr. Muhammedyem bu dine ikrr ederem ben de mesiyle sam m i b ir m slm an olduunu gsterir. Kaygusuz Abdaln eserlerine b ir b t n olarak ba kld zam an, onun asl ilham kaynann Kura- Kerim
137) 138) 139) 140) 141) 142) Es-Sahav, a. g. e., s. 439, Hadis nu : 1228 (Vccinme, v. 7b). El-Adn, a. g. e., C. 1, s. 147, Hadis nu : 381. (Menkbnme, A G nshas, s. 22). El-Adn, a. g. e., S. 1, s. 455, Hadis nu : 1215. Ayrca bak ; Cuma sresi, yet. 5. (Budalanme, s. 28). El-Adn, a. g.g e., C. 2, s. 83, Hadis nu ; 1745. Ell-Adn, a. g. e., C. 2, s. 147, Hadis nu : 1884 -1885. (Dilga, Mar., v. 248a, 251a). Muhammed Fud Abdlbki, el-Ll vel-Mercn, Kahire ?, C. 1. s. 8; Kitbul-imn, Bab : el-Hay-i minel-lmn. {nc mesnevi, Mar., v. 127a).

259

ve H ads'ler olduu grlr. Bu bakm dan o, b t n eser lerinde Kuran- Kerime ve Hz. M uham m ede derin b ir m uhabbet ve ihlasl bir im n ile baldr. O, eserlerinde Allaha varma yollarn, Kuran- Kermden yetler geti rerek, Hz. M uham m edden hadisler h atrlatarak ve bun lar tam b ir nfzla aklar. Edeb ve tasavvuf geleneimizde esrar, arap ve benzerlerinin sembolik olarak mecz m nlarda kullanl m as b ir gelenektir. Kaygusuz Abdal'n eserlerinde de bu hususlar tam m en mecz m nda gem ektedir. Kaygu suz Abdal', esrar ve arap ien bir dervi gibi gster m ek veya itiini sylemek, h atta esrara Kaygusuz adn verm ek bizce byk b ir hatadr. Zira Kaygusuz; esrar ve arap imei, bugnk m ns ile deil, mecz m ns ile kullanr ve ou def, Hakkm ddnm gr mek m nsna geldiini ifde eder. Ona gre imekten m urat, Tann'y grmektir. N itekim Kaygusuz Abdal'n eserlerinde tes'bit etti imiz yet ve hadislerde; ayrca eserlerinin um m muhtevs iinde, onun Hanefi inancna aykr herhangibir tefsr, tevl ve bakaca b ir deerlendirm eleriyle karla myoruz.

260

II. TASAVVUF

a) Vahdet- vcd Kaygusuz Abdal b t n eserlerinde ve hem en hemen bt n m sra ve satrlarn d a vahdet-i vcdu iler. Vahdet-i vcd, btn varlklarn b ir oluu, ayn oluu, Hak'dan gayr b ir eyin olm aydr. Kaygusuzun vahdet-i vcdla ilgili sylediklerini ezelde, hlde ve ebedde olm ak zere ksm da incele yebiliriz. 1. Ezelde vahdet-i vcd Ezelde T anrnn ztndan baka hibir ey yok tu. K int, on sekiz bin lem, yer, gk, yldzlar, burlar, dnya, hiret, Cennet, Cehennem, gece, gndz, hayr, er, zhir, btin, akl- kl, nefs-i kl, sfatlar ve sretler zt iinde gizli idi. Henz elest meclisi dahi d u ru l m am t. Tpk kam iinde ekerin gizli olmas gibi. Kaygusuz, bu hli l-mekn, eb-i vahdet, zt, nr gibi tbirlerle ifde eder. G listan'da; hereyin zt iinde nihn olduu bu l-mekn hli okun ve lirik b ir slpla a n la tlr: L-mekndan size vireyin nin Syleyiben size bir drl beyn Ol zamn ki yog idi kint Zt iinde nihn id her sft 261

Zt iinde bu sft mestr idi Bu vcd yog idi hemn nr idi Ne neb var idi ol dem ne vel Dahi sylenmedi idi l bel Yir gk hazne sr idi kilik yog di hemn bir di Yir gkde cmle tertb kll hl ikre degldi henz mh sl Gice gndz ay u gne bu hisb Dahi henz olmamd bu sebeb Akl- kl henz bir idi zt ile Nefs-i kl de pinhn idi hem bile Bu sfatlar kim bu demde sylenr Yok idi birlikde idi kll nr On iki bur yid ylduz bu necm arh- sergerdn ki dner iy hakim Yidi Tamu sekiz Umak hayr er Hr u glmn dny hiret sm zer Nak sretler ki vardur ortada An irdi akllar dnyde Ol ninlar ki nebler syledi Bu kitplar ki an erh eyledi Zhir btn ki dirler her sft Ne hayt olmd henz ne memt Bu sfatlar ki birlik idi bir ile Vel olcak idi takdr ile'^
143) Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 44-45.

262

Bu lem olmazdan evvel on sekiz bin lem iinde Hak celle ve al kam iinde eker ve gl-b gibi vki olmdur*'*^ Bu dem kisvetin giymedin cn idk didi dir, Sul tn vcudmda bir idk''*^. Ol vakt ki ncm ve eflk ve ansr ve tbi bir nesne vcda gelroemidi. Biz dahi dem kisvetin grmeyp ve giymeyp Sultn vcdnda bir cn idk*''^. B tn kinat, klli hal zt iinde gizli iken Tanr kendini bildirm ek, ayn etm ek is te r ; Yani bu sary mlk brglj zini 'ayn klmak in dzdi h^'^ Ol Kadm l-yezl diledi ki kenz-i mahfsin ikr idp kendsin tem ide'"'*. Ve ztna tecelli eyleyerek birden, kn em riyle kint yaratld: Sultan vcdnda bir i d k ........ ngh grdm bu yir ve gk, bu kevkib seyyre, bu nak pergl tamm old, dir. Her ey yirl yirin ald, durd; resm ekl kunld" '. Tecell eyledi ztna ki zt bilinsn diy. Esm v sft kendsi kendsine nz eyledi. Kf Nna urup bir sz eyledi. Bu kez kf nn arasmda bu krhneyi
144) 145) 146) 147) 148) 149) Vcdnme, tst. tTniv. Ktp., nu : 6817, v. 8b. IMga, Mar., v. 228b. Budalanme, Ta basks, s. 17. Saraynme, Mar., v. 6a. Budalanme, Tas basmas, s. 17. THlga, Mar., v. 228b.

263

bnyd eyledi. Cmle yaradlm bir eksksz yirl yirinde karr tutd'. T an n nce Hz. M uham m edin rhunu y aratt ve b t n cihm bu n r iinde gizledi. Sonra kint bu n rdan hal k e t ti: Mustafnun cm old btid Evvelinde an yaratd Hd Mustaf cnnda sr di cihn Yirde gkde her ne kim var cism cn Mustafanun cm bu gevher di Ol gherde bunca hikmet var id Hak nazar itdi o gher dirildi Andan old bu cihnun bnyd Dirildi su old ol gevher Andan yir gk bahr u her stikmet dutd bu kez bu cihn Yirl yirince dzildi her mekn Dnynn sreti kunld temm fitb togd belrdi subh u m^ ' Fakat, Tanr, kint y arattk tan sonra sr o ld u : Pdih- 'lem hemn bu krhnenn inde sr
o ld 5^

/ Pdih- lem bu pergln inde sr old.

150) 151) 152) 153) Budalanme, Ta basmas, s. 17 - 18. Glislan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 45 - 46. Budalanme, Ta basmas, s. 18. Dga, Mar., v. 228b.

264

2. H lde vahdet-i vcd Kaygusuz Abdal'a gre ezelde br ve tek olan zt, kendi kendine tecell ederek kn emriyle dn yay yarattktan sonra kendisi sr olmutur. Yerler, gkler, yldzlar, dnya, hiret, zaman ve mekn, insan lar, melekler, hayvanlar, bitkiler, hayr ve er; hsl herey yaratlm, bylece bir kesret meydana gel mitir. Fakat bu kesret zhirdir. Kinttaki herey birer nak ve sretten ibrettir; hepsinin asl Allahtr. lemdeki btn mevcdat, aslnda Onun vcdudur; gzellerin yzndeki gz, baln iindeki Ynus, petein iindeki bal, ekerdeki lezzet, gnldeki fikir ve tedbir, Ferhad'a irin grnen, Leylnn yzndeki gzellik, Mecnndaki ak ve hikye hep Odur. Hatt Firavun ile Msya dman olan da O'dur: Bu cmle eyya mevcd olan sen Bu mevcd olana vcd olan sen Dolusn yrde gkde her meknda B-nin sr olursn her nnda ol ay yzlerde em-i siyh sen Hocasn dahi her bir met sen Geh olur leml-esrr olursn Geh Ahmet geh Haydr olursn Geh dem geh t geh Eyyb Geh Ms olursn geh uayyb Geh Ynus ile batn- semekde Geh asel olursn her petekde Geh Ysuf-la Msrda sultn Geh Firavn-la Msya dmn 265

Geh Mansr-la berdr olursm Gehl dn-y-la defter olursn Geh geyik geh nfe geh mk Geh 'k geh mak geh k Geh kam geh ekker olursm Geh sadef geh gevher olursm Geh gan geh fakr olursm Geh olur sr ihde sr olursm* ^ * Odur nak hayl herbr sretde Odur lezzet olan kand nebtda Odur her 'ayn iinde nr olupdur Odur her zerrede mestr olupdur Odur her br gnlde fikr tedbr Odur her bir gmndan atlan tr^" Hsnile rn grnen Ferhda Oldur ahi cmle varlk ortada Leyln'n yzinde hsn-i hb-ceml Mecnna 'k u hikyet kl kl
*

n ki cnnn diler Sende gzet sendedr n heme ayb hner Sende gzet sendedr
154) 155) 156) Birinci mesnevi, Mar., v. 71b - 72a. Birinci mesnevi Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 191. Birinci mesnevi, Mar., v. 100a.

266

Yir gk Umak Tamu Her ne ki vardur kamu Ayn degl iy 'am Sende gzet sendedr Zhre v mh mter arh- felek enberi Dnyede ne kim van Sende gzet sendedr Evvel hir kll hl 'mr devlet mlk ml Devr eyym mh sl Sende gzet sendedr Sen bahr- melektsm Sen gevher-i yktsn Sen mbrek vcdsm Sende gzet sendedr * *ic Kll eyde mevcd old n ki Hakkun varl Gel Hakk hzr grrsen hsni inkr eyleme'^ aa) Gayr- Hak H er eyin T anrnm vcdu olarak kabul etm enin tabi b ir sonucu olarak Kaygusuz, k in atta T a n n dan ba ka b ir ey olm ad grne varr. O, bu kavram gayr- Hak, Hakdan ayn, Tanrdan ayn, andan ayru gibi kelime ve tbirlerle ifde eder. L nn nefy (yok luk), ill nm isbat edt olduunu syleyerek kelime-i tevhidin b tm m nsn Allahtan baka kim senin yok
157) 158) Dvn, Mar., v. 288b - 289a. Dvn, Mar., v. 306a.

267

olduu eklinde a k la r V c d n m e de ayn dn ceyi peygamberimizin bir szne dayandrarak u e kilde ifde eder: Nitekim reslu'llh S. A. V. buyurur ki, hads : et-tevhdni lyuhy gayrillhi leyse eyen fiI-hakkat illallh ... Yani Tanr'dan gayr h bir ey'i grmemek gerekdr. Anun in bir eyn hemn vcd yokdur. Hemn hakkatde Tann vcd vardr Gizl krhneyi dzen kendni iinde gizledi. Ve bu many beyn idelm. nki nin dahi ey iinde buhnd. m di her kim her ey'i grr Hak'dan ayru nice grr. Bunlar Hakdan ayru degldr nki Tak Ta'la Hazretleri eyya muht imi***. Birinci mesnevide ayn kavram cokun bir slpla dile getirilir: Dahi ne var degl ki andan ayru Kim ol nesnede ola Sultndan ayru Kamu lem iindeki cn oldur Bu kssa v hikyet destan oldur Odur vahdet glistnunda blbl Odur vuslat imennde biten gl Gmn klma ki gayn yok cihanda Odur genc-i nihn herbir vrnda Glistan'da gayr- Hak kavram, eyanm da on dan ayn olmad eklinde ilenir: Ol bu cmle eyadan gayn mdur Ey gayr ol zi gayn mdur
159) 160) 161) 162) 163) Saraynme, Mar., v. 66a. Vcdnme, Belediye, O Ergin Bl., nu : 1321, s. 186. Vcdnme, st. niv. Ktp., nu : 6817, v. 9b. Birinci mesnevi, Mar., v. 77a - b. Glistan, Mar., v. 141b.

268

Tabidir ki btn ey ve varlklar gibi insan da Hakdan gayr deildir: Ger inn sorarsan Hakdan gayn degldr Sft nr- mutlak Hrkas drt preden''^

bb) Enel-Hak
Allah'n kinattaki hereyin vcdu olduu ve in sann da Hakdan gayn olmad eklindeki muhkeme, tabi olarak enel-h a k kavramyla netivelenir. Kaygusuz sk sk enel-hak tbirini kullanr ye Hallc- Mansuru zikreder: Cihn badan baa kll nr old Her eyda hakikat menr old Dahi her bir sad kld enel-h ak Ren old bu man srr- muglak * EneI - hak ^rup her nefesi k bznnda Mansr benm u ndn gmna getrdm * Deme bir zerrede togd fitb Cmle eyden enel-hak geldi cevb Hakk syler dinle ahi her sad Zr gayn nesne yoktur ortada^
164) 165) 166) 167) Dvn, Mar., v. 295b. IMnci mesnevi, Mar., v. 111b. Dvn, Mar., v. 313b. Saraynme, Mar., v. 51a.

269

Enel-hak kavramn, Kaygusuz Abdal, bu tbiri zikretmeden de ile r : Cnum hakikat vel ki cndan mnezzehm Nm ninum nm u nindan mnezzehm Film film mecm'ym gayn nesne yok Kn meknum kn u mekndan mnezzehm Be-kll benm 'nz u cevhir cevher Gevher-i knum gevher-i kndan mnezzehm Klli zamn u mekn u ihvn benm vel Ben bir ztmn ki klli zamndan mnezzehm Cmle sftum cmle ztum cmle mesmt Cn- cihnum cn- cihndan mnezzehm

Zhir btn fi'l-cmle benm vcdumdur Ben nr- pkm kfr mndan mnezzehm N ola zhir ismiyle Kaygusuz Abdlum Ben bir cnum ki bu ad u sandan mnezzehm'** Kaygusuz, Kitb- Miltede bu dncesini yle ifde ed er: Gklerde benem srr- ilh Serser cmle varlk mihr mhi Benem hsni kamu ekl sreln Kamu bada benem devlet klh Bum didi dervi drt yana bakd, kendden gayn kimesne grmedi, tek tenh hemn zidr. Vel yir gk grdi, kend vcdnun iinde sr olm. Cem yirde
168)
Dvn, Max., v. 307a - b.

270

gkde her ey ki var sadsn itdl, z vcdndan gelr. Dervi fikreyledi, aydur, bu aceb hldr? Br zamn var idi ki ben yir ve gk iinde idm. imdi bu yir ve gk benm imde grinr, Aceb d midr yohsa hayl midr dir. Gzin ad grdi indr, d degl, gn ca geldi, eydr: lem cmle sadef gevher ben oldum Bu cmle varhga defter ben oldum Kamu varlk yakn bende bulmd Yakin rak kem bisyr ben oldum'*
I

cc) Kendini Bilm ek Men 'arafe nefsehu hadsi Kaygusuzun ok sk kulland ve det vahdet-i vcd grnn daya na olarak ele ald bir hadsdir. Hemen hemen her eserinde, pek ok defa bu hadsi zikreder veya telmihte bulunur. Ona gre Hz. Muhammed bu sz sylemekle kendisine kadar halledilmemi olan m eseleyi zm ve Tann'mn baka yerde deil insann kendi vcdu iinde aranmas gerektiini gstermitir* te bundan dolaydr ki Kaygusuz, insana ve insan vcduna ok nem vermitir. Sdece insan vcdunu anlatmak iin Vcdnme isimli bir eser meydana getirmitir. O, insan vcdunun nsha-i lem ve kintn defteri olduunu syler. Onsekizbin lem de in sana mteallik dir.
169) 170) K b-t Milte, st. Belediye Ktp., Osman Ergin Blm, nu : 663, s. 145. Vcdndme, tst. nlv. Ktp., nu : 6817, v. 9b; Budalanme, Ta basmas, s. 24.

271

Melyike secde kldug demdr Bu dem nsha-i cmle-lemdr

I /

Kamu lem sadef dem gherdr Ne kim lemde var demde vardur dem hdhd dem Smirg dem Kf demdr her kitb muhtr- kef demde ikr old ol sultn dem olan nin ola hasrvn^^ Bu lemn sfatma on sekiz bin lem ki dirler ve ol on sekiz bin lem inna mteallikdr, on sekiz bin sftdur, alt bin! nebtta mteallikdtir, alt bini hayvnta mteallikdr, alt bini inna mte'allikdr; bun lar birbirine mabltdur ve biribirinden ayru degldr; cmlesinn dirlikleri hep birlikdr, cmlesinn rengi vardur; Hak celle ve al dahi cmlesine muhtdr*^. lemde az ve eger ok her ne ki vardur, aynyla dahi vardur ve mevcddur ki evvel demde olan lemde yokdur ve demn gbeginden yukaru boazna varnca yidi kat gk mukbelesindedr ve gir gbeginden aaga dizine varnca yidi kat yir mukbelesindedr^ . B irinci mesnevide de Kaygusuz, insan vcdunu muazzam b ir ehir olarak tasvir eder. B ir dervi bu muazzam ehir iinde seyahat eder ve etrafnda b u r lar, duvarlar, kaplar; iinde m ahalleler, arlar, pazar lar ve sipahiler grr V cdnm ede b u ar pazar
171) 172) 173) 174) kinci mesnevi, Mar. v. 108a. Vcdnme, st. Univ. Ktp., nu : 6817, v. 6a, 11b. Vcdname, st. niv. Ktp,, nu : 6817, v. 7b. Birinci mesnevi, Mar., v. 79a vd.

272

vb.nin vcdun hangi uzuvlanna dellet ettii anlat\ hr> . \ insan vcduna verilen bu ehemmiyet bata da zik rettiimiz gibi insann nsha-i lem olmas, Tann'nm insanda tecell etmesi dolaysyladr. u halde Tanry bilmek isteyen insan nce kendisini bilmelidir. Ancak kendini bilen Tanry da b ilebilir: Her birisi bu hl iinde esir Bilmedi kendyi kald muntazr^ * ** Olar kim kendzini bildi tahkik zin bilene didiler muhakkik zin bilen bilr cn niye dirler Neymi inn hayvn niye dirler^ Ana sor bu Hak yolm o bilr Cmle mahlkun hlini o bilr Zr kefl-kulbdur evliy zini tahkik bilpdr evliy zini bilen bilpdr Tannjn Tanny bilen koytpdur gayriyi''* * Yirde durup gge bakma iy gfil zne brn ki sendedr dell O kim istersin cihnda sendedr O ki syler her lisnda sendedr
175) 176) 177) 178) Vcdnme, st. tJniv. Ktp., nu : 6817, v. 7b. Saraynme, Mar., v. 3a. Birinci mesnevi, Mar., v. 78b. Birinci Mesnevi, Mar., v. 86a.

273

Sendedr cmlesi ne var dnyda Sen sana nie gfilsin iy dede Sen seni bilsen bilUrdn sultn Sende bulunurd gevher madenl^ Strtal-m stakm dpdz yol old zIni anlayan kll ol old^ ) Tecell Tannnn btn ey ve varlklar iinde mevcut olu unu, yni vahdet-i vcd u Kaygusuz Abdal, bzan tecell kelimesiyle ifde ed er: Cmle lem bir tecell bir gne Klli hemn bir vcddur gi7,l f Gayn yokdur gayret eyle a gzn Gel iy tlib birlie batd zn Yzi yz bin cmle bir old hemn Cmle diller virdi birlikten nin Cmle yol birikdi kll bir yire kilik gitdi bir old ikre Zr kim Allh cmle nesneye mevcd olcak iy tlib senn dahi vcdnda bile olm olur. Senn evnde doan gnen tecellsinden cmle lem aydn old, cmle ey uyand, kendzini vahdniyet denizinn iinde gark -grdi'.
179) 180) 181) 182) Birinci Mesnevi, Mar., v. 86b. kinci Mesnevi, Mar., v. 112a. Baraynme, Mar., v. 42a. Dilg, Mar., v. 248b.

274

Kamu lem birkdi br yz old Kamu dil syledgi bir sz old Topraklar kimy talar gevher old Dahi yok kalmad kll var old Kamu ey Hakk grdi muyin Hakikt birlie batd vcd cn Hak btl yakn gmn dimckIik Nr u zulmet kfr mn dimeklik Bu sfatlar kamu birlie batd Be-kUlI yol hemn menzile yetdi Tlib matlb sft- vasi hicrn Zhir btn hakkat- vcd cn u kim adna eytin dimiler Olar kim dirliine Cin dimiler Bu hayller ki grnr lemde Bu sfatlar ki pinhndur demde Kamu lemdeki nr- tecell Kamu gnllere olan teselli Kamu ey bir vcd bir cn degl mi Be-kll pertev- sultn degl mi'*^ Tecell kavram yla ilgili olarak T anrnn m uhte lif varlklarda sdr olm as ve devrederek insn- k mil e ulam as m nsndaki devir anlaynn en g zel rnei Budalanm ede verilmektedir'*^.
183) 184) Dilg, Mar., v. 249b. Budalanme, Ta basmas, s. 18-20. A yrca b a k : Hlsa

275

Vahdet-i vcd fikrini ifde etmek zere Kaygusuzda daha pek ok terimler vardr. Bunlardan bzlarm rnekleriyle gsterelim : dd) V ahdet-K esret Ol ne denizdr ki ca gelmedi Ol ne vahdetdr ki kesret olmad * 4C9C Ne dimekdr vahdet kesret dimek Bir vcda iki drl ad dimek' * Be-kll vahdet old gitdi kesret zi kld zine kr minnet' ee) Tevhtd Nereye bahsa Hakk gre anda Dolu gre Hakk' her cism cnda Odur kim lemi klm mnevver Gnlde fikr ider hem dilde syler Ger nazar klsa kii tevhd ile Bili olurd tamm mabd ile Tevhidi bilen kiidr ehl-i dn Tevhd eyler kiiyi Hakka yakn Tevhidi her kim ki bildi cn olur Bu saryun halkna sultn olur Tevhd ile nazar eyler leme Nutk- Hakdur ki cn olm deme
185) 186) 187) 188) Birinci Mesnevi, Mar., v. 93a. Birinci Mesnevi, Mar., v. 102b. kinci Mesnevi Mar., v. 109b. Saryanme, Mar., v. 67a - b.

"

276

f f ) Nin - Bnin Bu dem didkleri nin- b-nindur demden olma gfil maksd kevn mekndur'* * Kamu nin iinde b-ninsm Dahi kim var hemn sensin hemn sen*^ M-tekaddem ki yol varm erenler B-nindan bize nin virenler"^ * Ol kiidr o b-nindan bir nin Grinr Hak anun yzinde bes ayn^*'^ gg) T e n -C is m -V c d -C n Sana ben diyeyin bahr-i muhitsin n zn ten bilrsin sen vcdsm Vcddan cna dek sefer var Ilezrn perdedr bunca haber var^ * * f Sen zni ten bilrsin ten mish) Yohsa sen sret-i cn msn Bil ab zni ten ne sen nesin Ten cn sen kll yeksn msn
189) 190) 191) 192) 193) 194) D vom, Mar., v. 292b. Birinci Mesnevi, Mar., v. 72b. Birinci mesnevi, Mar., v. 78b. Glistan, Ank. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 65. Birinci Mesnem, Mar., v. 73b. Brinci Mesnevi, Ank. Gnl. Ktp., nu ; 645, s. 225.

277

Ten cnun yzinde perdedr hemn Perde ardnda nihn old cn

Cmle bunlar mazlandur ol cnun Perdesidr cism sret sultnun^^ * Devletn baht toludur cmle cn Kanda baksa seni grrdi gren Sen cn olurdun bu cmle ey ten Nruna mevcd olurd ten cn^*^ hh) Gnl - Sr - Pinhn

Kaygusuz Abdal'a gre Gnl; Allah sevgisi, beytu l-hak, m arifetu llah, pdih m akm , nutk- hak, srr- ilhinin sakland yer, H akkn nazargh, seyrangh, hzinesi ve hakikat srlarnn tecellgh, cihan aynas, manev b ir kbe, yerlere ve gklere smayan kalp ka dehidir. H er ey b u rad a b alar b u rad a biter. Kaygusuz, Allah Gnl de bulur. Zira Allah, bu leme dem sretinde tecell etm i, ademi kendisine nikb edinm i ve dem in gnl iinden s y lem itir: Bu saray dem old pdih Suret-i demde geldi bmda h demi kendye nikp eyledi demn gnli iinde syledi n gnl Hakkun evidr iy saf Beyt-i Hak didi gnle Mustaf
195) 196) Glistan, Mar., v. 164b-165a. Glistan, Mar., v. 152b.

278

Cmle ilmn hem kab olm gnl Nutk- Hak gnle eyler hem nzl Ol ki nutkm deme cn eyledi Kendyi gnlde pinhn eyledi Bu gnln sim im sen iy yiit Gel ber Kaygusuz Abdaldan iit'^ Kaygusuzun Budalanme^ adl eserinin ikinci konu su da Gnl dr. Sarayname'sinde de gnl, vahdet-i vcd gr iinde ele alr. Zira gnl; Allahn evi, m eskeni, m akm , tankl, varl ve b u n u aklayc szdr. Gnl, bu lem in seyrnghdr. Zira Allah, bu gnlde m akam tu tm u tu r. Bu gnle H akkn varl sm, h er ey orada H akla bir olm utur. Zra Sultnun evidr bu gnl id oldur k gnl bula kabl n gnldr pdihun meskeni Meskeninde buld isteyen an Klli varl Hakkun gnldedr Vel ki erh beyn dildedr Tankluk viren gnldr Sultna Zr ol gnle gelr seyrna Gnln seyrnghdur bu lem Hem Pdih gnlde tutd makm n gnle sd Hakkun varl Hakkla bir old klli birlii'^
197) 198) 199) Saraynme, Mar., v. 152b. Saraynme, Mar., v. 69b. Budaanme, Ta basmas, s. 7 - 10. Saraynme, M arburg Nshas, v. 43b - 44a.

279

Kaygusuz, Mesnevi adl eserinde de gnl ile akn ezelden beraber geldiklerini, cihanda da gnln yolda nn ak olduunu, zr gnl, her arzusunu akd bula bileceini, akn kendisine delil olduunu anlatr. Ay rca Allahn lhi kudretinin gnlde gizli kaldn, insan dnya nimetlerine gtrerek Hakk' unutturmaya alan nefsin bile, gnlde gher, gnln de Kn olduunu syler. Srr- ilhi gnlde saklanr, bylece insanlar Allah' da burada bulur. Gnl iine giren kiinin vakti ho, kendisi de yaradanna teslim olmu olur. Zira Onun izniyle gnlden dile sz syleme izni verilir. Bu ve bunun gibi tasavvuf temleri Kaygusuz yle dile getirir: Nice direm gnl haddnden ama Hlin bil varuban ka dolama Gnl hergiz benem szm iitmez Beni terk eyler kun terkin urmaz Gnl bu cism sretdr bu k u cn Bu k dahi gnlde tutd mesken Zr bu gnl k ile ezelden Bile imi bile gelmi ol ilden Gnl yoldaligun sakn unutmaz Cihanda kdan artuk nesne tutmaz Gnl her maksd kdan bulubdur Gnl iinde k delil olubdur Gnlde bunca sr pinhn olubdur Nefis gher bu gnl kn olubdur Gnl iinde gizlenr bu esrr Gnl bir lahza yr bir lhza agyr 280

Gnl mum gibi em-i m eledr Gnl gh d olur gh melldr Gnlde saklanur srr- lhi Gnlde buld bulan pdih Gnl hkminde sultanlar yesrdr Gnl br dem gan bir dem fakirdr Gnle girenn vakti ho old Gnl iinde Sultana t old Beri gel beri gel yr yine geldi Gnl ugns ayyr yine geldi Yine geldi o sultn- yegne Gnlden szi ol syler lisne^ 3. Ebedde vahdet-i viicd Nasl ki ezelde fcmle kint, ey ve insan T anrnn zt nda b ir idiyse ebed de bu kesret lemi ortadan kalkacak ve her ey Allahda b ir olacaktr. nk Allah, herey aslna rc 'edecektir buyurm utur. Essen kes ret de vahdet i gren, nin dan bi-nin a yol bulan, gnl iindeki sultan kefeden Kaygusuz Ab dal zam an zaman okulu !bir heyecan iinde istikbaldeki bu hli de anlatm ak tad r : hid-i gayb ikr oM grn Sr alnd dur ahi bir duran Va'de tamm old gfil dur uyan Birige birikdi cnn cism cn Birlik old gel ki gitdi ayruluk Birlie birikdi cmle z u ok
200) iTcinoi Mesnevi, Mor., v. 117a- b.
281

Mlk bir old Sultn birdir hemn Birlik old cmle varlk cvidn kilik hayli kat old tamm Gayr gitdi birlik old her mekn. Zerreler de gne old ekere Bir gne ulesi ddi her yire Sevds birikdi cmle balarun Birlik old asl cmle ilern Her gnlde btdi birlikden semer Birlie hatm old geldi cmle kr Tabl- beret alnd iy hoca Bir old kalmad gayn zerrece Hak ayn old iy 'kil a gzn Sa'det burcma yitdi ylduzn Tutd rahmn cmle mlk i ser-be-ser Rahmana dndi dirildi her diyr^/ Gzn a bak ki gne togd gne Srr- ezel ayn old yle f Birlik iinde bulmd cna yol Hakikat klli nr old sag u sol Sye kalmad gne told cihn Bir vcd old mesel cism cn kilik kalmad klli old bir Birlik old i gan v i fakir Zerre iinde grindi fitb Ekere old gne gitdi hicb
200A ) Ctlistan, Mar., v. 142a- b.

282

Kll tevhd old szi her kulun Tesbh enel-hak old blbln Kll gl old v diken kalmad Ren old nesne pinhn kalmad Nak sret gitdi 'ayn old cn Gene ald kll kat old vrn Nr u m lm et birlie batd tamm Birlik iinde bir old hs m Dahi hi cihnda gayr kalmad kilik bir old ayn kalmad Ten cn birlikde eyledi karr Birlii kld kamus ihtiyr Birlik old il emndr tre dz Birlie bitdi kamu yahi yavuz^ b) Elest Meclisi Allah, ilk olarak Hz. M uham m edin rhunu yarat m, sonra btn insanlarn r h lan n y aratarak onlara elest birabbikm ? - ben sizin rabbmz deil miyim? diye sorm utur. K ullar da bel-evet dem ilerdir. te yaratln bu safhasna elest meclisi denir. Kavgusuz, b z eserlerinde, fazla tafsilta girm eden elest birabbikm demi diyerek bu safhadan bahseder 1} Adem donu nce ruh olarak yaratlan insanlar, daha sonra bu krhneyi seyr etmek dilediler, pdih- lem bu
201) 202) Birinci mesnevi, Mar., v. 89b - 90a; Aik. Gnl. Ktp., nu : 645, s. 211 - 212. Saraynme, Mar., v. 43t>; Dgiia, Mar., v. 217a; Budalanme, Ta basmas, s. 24.

283

diegi kabul edip dem donunu onlara hiFat verdi ve ademden leme yolyad^ Zra nsfi sretdr donumuz Kamu iem bizm hayrmmuzdur^' '' * * dem bu don ie inn olupdur Kamu sftlar iinde ztum ben^ 2) Vatan- asl-F rkat (H icran)-Vuslat Vatan- asl, b t n ruhlarn b ir olduu ve Allahn ddrm n grnd elest meclisidir. Adem donu ken disine hlat vei'ilen insan dnyaya gnderilm ekle asl vatan dan ayrlm oldu^ . Bylece frkat (hicran) b a la d : Derdile cnum yand bu hicrna delden Bu k hayli srr-la bu cna delden Genc-i ezelem srete inn ile geldm Pinhn gierem bu cism-i vrna delden Ben ol filnum srr-la seyrna gemiem nsndur adum sret-i inna delden^ Bu hal, bzan sevgiliye hasret kelimeleriyle de an latlr : Hasretm elm irimez yre bilmem neyliyem Diyebilmen hlmi deyyre bilmem neyliyem^
203) 204) 205) 206) 207) 208) Budalanme, Dvan, Mar., Dvan, Mar., Budalanme, Dvan, Mar., Dvan, Mar., Ta basmas, s. 18. v. 300b. v. 301b. Ta basmas, s, 6. v. 294b. v. 304a.

284

Bu ayrlk kavram , deniz ve gevher tebihleriyle de a n la tlr: Mevoe gelben o dery kld c Mevc-ile beni kenra sald u Dery-y-dum katra old menzilm Bu idi bu hl iinde mkilm Mevc iinde tara ddi bir gevher Eyle gevher ki misl-i m uteber n ki gevher tara ddi derydan Vuslat frkat ayrd ortadan^ c) Allahn Ddrm Grme (ryetullah) Bezm-i elestde Allahn yzn gren ruhlar, h irette de Allahn ddrm greceklerdir. Bu kavram iin tem tbirini kullanan Kaygusuz Abdal, ve sekhm rabbuhum arban thur yetini zikrederek bu hli sar holuk ile ifde eder. T anr skdir ve arab ikram ettii kul s a rh o tu r: Cn u ten senden uryn oldukda . . . . Hak Taly dolu ay ren grrsin. Anda kim Hakkun liksn grrsin ne diyem ki ne esriklkler klasn, dil ile vasf olnmaz. Anda tem bk, ddr hki, arb u y bk, Rab sk, sekhm rabhuhum bk. 01 arb Hak smisdr. An ien gan mutlak olur, dahi ne Cennet in ad olur ve ne Cehennem in hafv eker. Anda dahi ne 'akl yrr ve ne zevk mest-i b-pk kalur. te budur lezzet, budur arb, budur zevk. Dahi hr u glmn bu sohbete smaz. mdi sen dahi ol bde-nun yzini gr, visl-i badesin i^'"
209) 210) Gevhernme, Mar., v. 105b - 106a. Budalanme, Ta basmas, s. 11-12.

285

Meclis birdr sk birdr bk br Bir old kamu dery zevrk bir^ u halde Kaygusuz Abdalda arap imek hakk m n ile deil, mecz m n ile kullanlm akta ve ou defa H akktn d d n m grmek m nsm a gelmektedir. N itekim B udalanm ede H rbt ehlinin iki imesinde dudak ve kadeh olmad k a y d e d i l i y o r u iirde de imek ten m urat. T anry g rm e k tir: Yiyeli ieli beng arb lmret old bu gnlm harb Nazr kld bana pr-i harbt Yzm anun ayagmun trb

Bu skden nice k sermest iben cn gzin yrtd hcb Bu kun yolma sen muhib olel Eger grmek dilersen zl-celli ) Teferr T eferr'den m aksat, insanm dem donu nu giyip cihana gelmesinden tek rar T anrya dnecei ana kadar geen zam an iinde dolam asdr. Kaygusuz, bu kavram iin teferr, sefer, seyran, seyhat kelim elerini kullan m ak tad r : Beni dinle nedr szm haberm Nice menzile iridi seferm
211) 212) 213) Birinci mesnevi, Mar., v. 112b. Budalanme, Tag basmas, 3. 14. Dvan, Mar., v. 298b.

286

Evvel inn domyla bu sarya Teferrc etmee bu mlk cya Bile sultn ile seyrna geldm Sret () libs- inna geldm^'^ * ** Vcddan cna dek bunca sefer var Hezrn perdedr bunca haber var^ * Dokuz felek bizm sayvnumuzdur Yidi yir yzi hem seyrnumuzdur^^ A Misfir derviem gezdm cihnda Teferrc eylemiem her meknda^ Ayrca Kitb- M iglte'deki derviin ry lem inde devaml olarak seyhat etm esi; tem sil olarak ykanda bahsettiim iz teferrc an latm aktadr. B urada der vi, insann yaratlndan kyam et gnne k ad ar m uh telif zam anlarda gezmektedir^ . Birinci m esnev'de derviin b ir ehri (insan vc dunu) dolam as da yine teferrc kavram na dhil dir. B urada insann nsha-i lem olduu h atrlan m a ldr. d) Mertib-i Erbaa (Drt kap) Mertib-i e^baa; T anr'nn ve kin tm hakikatini anyalabilm ek iin geilmesi gereken d rt m ertebedir. B unlar srasyla eriat, tarikat, marifet ve hakikattir. Kaygusuz b u drt m ertebe iin drt kapu tbirini kul214) 215) 216) 217) 218) 219) Saraynme, Mar., v. 2a. Birinci- mesnevi, Mar., v. Dvan, Mar., v. 300b. Birinci mesnevi, Mar., v. Bak : Kit&b-x M igltenin Birinci mesnevi, Mar., v. 73b. 78a. hlsas. 79a vd.

287

lanr. Mesnevde insann ancak pr tutunarak bu drt kapy geebileceini a n la tr : Yola gel eytna nker olmagl Pr dutungl hudperver( ?) olmagl Pr gzn! aup yolum gstere Seni bu yanl haylden kurtara Pri olmayan irimez menzile Pr gerek kim aynay her dem sile Pr sana bildrr seni sen nesin Sen nesin nedr dilegn kandasn Gzn ala gresin sultn nnda fark eyleyesin hayvm lm-i erat bildre sana Azuban dalmayasn her yana Bilesin kim ne dimekdr e r t Neyimi bu orta yirde bal sed Pir sana erkn- salt bildre mn slm farz u snnet bildre n ki bildn erit nedr tamm Tarkt yolnda koyasn kadem Pr sana bildre nedr tarkt Dahi tarkt iinde her sft Tarkt dimek arabca yoldurur Yol-la var kim tarikat oldurur Zen ferzendi atay anay Terk ide koya bu cmle kavgay Her ne ki pr dir ise an duta T kim irie bu yolda maksda 288

Zit m eln u tekebbr olmaya Miskin ola cehle magrr olmaya Pir ne dir ise iide szini Hk ide pir kademinde yzini Pir yohndan yzini dndrmeye Anda kim bakmd gzin rmaya Pir ana hakikatim gstere T ad yolda yazla deftere Her ne kim pir dise andan kmaya Cehd ide bu yolda gnl ykmaya Kanda kim baksa pirin hzr gre Her kime bakarsa am pir gre yle dm birlie bite pir ile Ol Pir ile bir ola pir bir ile kilik kalmaya n birlik ola Birlik iinde temiz dirlik ola n ki piri hond ola kendden Ol kii bu kez uyana uykudan Gzi ala gre kim bu i nedr Ekere grmek ne-y-imi d nedr erat bile tarikat anlaya H akikat piri ne dirse dinleye Her kimde kim ola bu hsiyet erat tarikat hakikat Marifet anda biter kn oldurur Marifet cevher maden oldurur Yol eri oldur bu yolda yol varan Yol eridr yolsuza yol gsteren 289

Ma'rfetdr yol ernn hneri Marifeti olan er bulur eri Marifeti olmayan hayvn olur Fili ibls sreti inn olur Ol haber btdi bu kez geldn pre Prlik oldur yolsuza yol gstere Sakal aka dimezler pr diy Prlik oldur terk ide her sevdy Pr gerek kim kendy bilmi ola Gnli iinde Hakk bulm ola Kalmaya bu drt kapuda mkili Pr gerek kim syleye cmle dili^ V cdnm ede mertib-i erbaa ile ilgili bz te bihler vardr. Buna gre kara k eriat gibi, yaz tarikat gibi, gz mrifet gibi, b ah ar hakikat gibidir. Ayrca ana rahm i eriat, cihana gelmek tarikat, cihanda durm ak mrifet, cihandan gitm ek hakikat gibidir^*. e) Evliy Evliya ve b u kavram la ilgili kelim elerin, Kaygusuz'un eserlerinin her yerinde bol bol kullanlm as tabi dir. Essen o b t n eserlerini vellerin gsterdii yolu anlatm ak iin yazm tr. Evliy kavram iin Kaygusuz, evliya, mrid, mrd-i kmil, k, sof, rehber, der vi, delil, ehl-i dil, er, gerek er, yol eri gibi kelim eler kullanm tr. Onun bu kelime ve terkiplerle anlatt ev liya, kalbleri ve srlar kefeden, mnev nfuz shibi, st n b ir insandr. Tlibleri ve slikleri ta rik a t yoluna
220) 221) Birinci mesnevi, Mar., v. 82b - 83b. Vcdname, tst. t)v. Ktp., nu : 6817, v. 4b.

290

sevkeden, m rifetten hakikate u latran onlardr. tte b u vasflanyla Kaygusuzun eserlerinde geen evliy iin bz rnekler v eriy o ru z: Anlan, da bir iit 'ameli ne Nice varmlar bu yolu hli ne Anlann dahi neymi maksd Nice bulnular o lar da mabd Ne kiilerdr neymi adlan Niye benzer ztlan sfatlan Ne i iledi o lar da dnyda Adlan gl gibi kalm ortada Ara yirde heykel olm szleri Hakla birlie bitmi zleri B-nindan ol kiilerdr nin Evliy enbiy dirler ona cn Ol kiilerdr o lar kim Hakkla Gayri gitmi vuslat ohmlar bile J* Halk u cihnun budur fikri hemn Evliy hlinden iit bir nin

Evliyda ol kadm old nihn Evliydan sor sorarsan sen nin Evliy bilr ol ebed mlkini Evliydan sor ra yakini Sor ki hemn evliydur klaguz Evliy bilr nedr yahi yavuz
222)
GlHtan,, Mar., v. 146a.

291

Evliyda cem olupdur kint D ogn bak kim evliydur her sft Evliydur cmle ilmn defteri Evliy bitdi bu kn da gevheri Evliydur ki lemi tutd karr Evliyda cem' olupdur ne ki^ var Srr- ezel ebeddr evliy Hakikat- nr- ahaddur evliy Eviydur maksd her bendenn Vechidr evliy cmle insnun Evliy yzinde Hakk' gr 'ayn Sdk yolmda bu kadar ola nin^ Yola boyun vire serke olmaya Vesves-i eytna yolda olmaya Yol erine sor ki bilr yol nedr Bu yolun iinde sag u sol nedr Yol eri bilr ki nedr hayr er Yol inde neymi 'ayb u hner Yol erinn ayana toprak ol Yol erine kostak olma mtk ol Yol dimeklik yol erinn dirlii Yol eri ol ki bilesin erlii Yol eridr bu yol iinde erg Yol eri y o l-ila varur yola bak
223)
Glistan, Mar., v. 172b.

292

Yol eri oldur ki cna kalmaya B-nin ola nin kalmaya Yol eri terk ide cmle varl Bu yola lyk dirliye dirlii^ * nki dirlik tamm old er Muteber old bu yolda mu'teber Erlik oldur duta birlikde makm Demeye birlik yolnda hs u 'm Bir gz ile baka cmle leme varla Katmaya kalbi hakikat dirlie Cmlenn stine doga gn gibi Bir yire baka dim mecnn gibi nki birlikde timm old ii B il hakikat evliydur ol kii An sor bu hak yoln o bilr Cmle mahlkm hlni o bilr Zr kefl-kulbdur evliy zini tahkik bilpdr evUy zini bilen bilpdr Tann'y Tann'y bilen koyupdur gayny Ol kiidr ki dimiler yol eri Ana sor kim ol grpdr dilberi * Her kii ne bile kimdr er kii Er kaan ola cihnda her kii
224) 225) Birinci mesnev, Mar., v. 85b. Birinci mesnevi, Mar., v. 86a.

293

E r b il r kim dr chnda evliy H m glgesi degldr h er sye Evliy gnlnde old H ak nihn Evliydur tlib m atlb hem n H er kim e kim evliy old delil D nyda hiretde olm aya zelil Ayrca b5ik evliya ve m utasavvflar olarak Kaygusuzun eserlerinde b ata Hz. Ali ve Hallc- M ansur ol m ak zere pek ok ism in getiini kaydedelim. Kitb- M igltede h iret gnnde seyhat eden der vi sk sk Hz. Ali'nin huzruna km akta ve o rad a da eytanla m cdele etm ektedir. Kaygusuz dier eserlerin de de Ali, Aliyy'l-mrtez, H aydar, evliylar ah, ah- M erdan isim ve sfatlaryla onu anm akta ve Hz. Muhamm edin ben ilm in ehri, Ali kapsdu* hadisini zikret m ektedir. Hallc- M ansur, vahdet-i vcd nazariyesi ve enelhak sz dolaysyla sk )sk zikredilir. Kitb- M iglte de dervi, B adat ehrinde Hallc- M ansur ve Behll Dn ile karlar. M ansurun h er zam an adn kullanm a yan Kaygusuz, sk sk kulland b er-d r kelimesiyle ona telm ihte bulunur. B unlardan baka Kaygusuzda ibl, H asan- B asri, Cneyd-i Badad, Byezid- BistmJ, H oca A ttar, S adi, brahim Edhem , k Paa da byk m utasavvflar ola rak yer alr. Kaygusuzda H arbat, meyhne gibi kelim elerin tekke yi, mey, arb, beng, esrar gibi kelim elerin
226)
Birinci mesnev, Mar., v. 96b.

294

lh ak ifde etm ek zere kullanldklarn ve b u ke lim elerin onda lirik ve heyecanl syleyilere sebep oldu unu d a kaydedelim. bn-i ledn, aynelyakn ve hakkalyakn gibi tasavvuf bilgi yi, btn , daha dorusu mertib-i erbaa nn geilmesiyle ulalan hakikat i anlatan ter kipler de K aygusuz'da tasavvufla ilgili olarak rastlan an terim lerdir. O, ilm-i ledn m nsna ok defa ku dili tbirini de kullam r. Eserlerinde tasavvufun prensip lerini anlatrken etrafm dakiler kendisine bzan ku dili ile m i konuuyorsun diye sorarlar. Sakal krkm ak, yze sevda (siyahlk) gerekm e dii gibi a r-d a rb an latan ibrelerle, m elm et tabii, hrka, em ve emle gibi ta rik a t vstalarna it terim lerin de Kaygusuzda seyrek de olsa getiini belirtelim . Son olarak ifde etmeliyiz ki, Kaygusuz'un h er iir ve beyti, ya dorudan doruya, ya da dolayl olarak ta savvufla alkaladr. b d et ve ahlkla ilgili konular dhi K aygusuz'da tasavvuf gzyle grlr. O; zhir olann, sretin peinde deil, h er sret, nak ve ibdetin btm m m , hakikat m n peindedir. Dolaysyla onun eserleri b atan baa tasavvuftur.

295

NETCE Kaygusuz Abdal; M enkabev ve hakiki hayat, eser lerinin tavsif ve hlsalar, eserlerinin ekil bakm ndan incelenmesi ve eserlerinde din ve tasavvuf olm ak zere drt ana blm iinde incelemi bulunuyoruz. M enkabev hayat, Kaygusuz etrafnda teekkl et m i bulunan m enkbnm e nshalarnda kaytldr. Ayr ca Abdal M s Tekkesi'nin bugnk dervileri de onun m enkabev hayatn ifh olarak anlatm aktadrlar. Menkbnm eye gre Kaygusuz, Aliye Beyinin oludur ve asl ad G ayb'dir. ok iyi tahsil grm , zam annn m ad d ve mnev ilim lerini renm itir. B ir av srasnda, ken disine geyik sretinde grnen Abdal M snm peine ta klm ve sonunda Abdal M s derghna ulaarak ona m rid olm utur. Bunun zerine Aliye beyi. Teke beyinin de yardm n alarak Abdal M s zerine yrm , fakat Abdal Ms m rdleriyle ona kar km ve gsterdii kerm etler syesinde Teke beyini ldrm tr. Bundan sonra babasnn da rz olm as zerine tam m en Abdal M sya intisap eden Gayb Bey, eyhi tarafndan verilen adla Kaygusuz, krk yl pirine hizm et etm i ve ondan iczet alm tr. Daha sonra kendisine krk abdal verilen Kaygusuz, abdallarm yanna alarak gemilerle M sra gi der. O rada M sr Sultan huzuruna kan ve bz kerm et ler gsteren Kaygusuza, M sr Sultn Nil kenarnda b ir kasr in ettirdi. K asrl-ayn adl bu derghta b ir m d det o tu ran Kaygusuz, o radan Hacca gider Mekke ve Me dinedeki m brek yerleri ziyret ettik ten sonra Sriye 296

ve Ira k ' dolaarak N usaybin ;yoluyla A nadoluya Abdal M sn n yanna dner. M ekkbnm e bu kavum a ile biter. H att bz menkbnm e nshalar Kaygusuzun M sra gitmesiyle son bulur. Onun bm dan sonraki hayat m enkbnm ede yer almaz. Biz onun hakiki hayatn aratrrk en menkbnm edeki bu hayat izgisinin um m olarak doru olduu nu, ancak bz m enkabev un su rlarla sslendiini grdk. Kendi eseslerinden kardm z bz ipular neticesinde K aygusuz'un asl adm n Aleddin Gayb olduunu tesb it ettik. Doum trihinin de m ild 1341-42'den geriye gidemiyeceini ortaya koyduk. O trihlerde Aliye ve An talya trihi zerindeki aratrm alarm z, K aygusuz'un b a basnn Aliye beylerinden H sm eddin M ahm ud olabile ceini gsterdi. Bu beylerin K aram anoullarndan inmesi h att b ir ta ra ftan da Anadolu Seluklularna dayand rivyeti, Kaygusuz Abdaln ok asil b ir slleye m ensup olduunu gsterm ektedir. M enkbnm ede K aykusuz'un yetimesiyle ilgili olarak verilen bilgiler, onun eserleriyle teyid edilm ektedir. Elim izden geen yzlerce varaklk eseri; Kaygusuzu n zam annn b t n ilim lerine, din ve tasavvuf bilgi ve terim lerine vkf olduunu h a tt Farsa bildiini sarhatle gsterm ektedir. Menkabev unsurlar b ir yana brakacak olursak onun Abdal M sya intisbnm kesin olduu da m uhakkaktr. nk bu husus, menkbnm enin dnda Kaygusuzun Abdal M s ile ilgili b ir iiri ve ayrca Abdal M s velyetnam esindeki kayt larla d a teeyyd etm ektedir. K rk yl hizmeti, b ir gelene in neticesi kabul etm ek lzmdr. Ama Kaygusuzun uzun yllar Abdal M s derghnda yetitiini kabul ede biliriz. Sonra M sra gitm i ve orada tarik atin i yaym tr. M sra gidi trihi, m ild 1397-98 yllarnda olsa gerekir. 297

Anadolu'ya dndkten sonraki hayatn ancak bz iir lerindeki kaytlarndan anlyoruz. Bz iirlerinde geen Rum eliye it yer ad la n ve Murad Han, bn Fenri, shak Bey isim leri onun, Molla F enrnin eyhlislm lk yapt 1424-1430 trihleri arasnda Rum eliye getiini gs teriyor. Bu iirler h er ne kad ar mecz m nlar ifde edi yorsa da Kaygusuzun Rum eli'de bulunm u olduunu gs terdikleri de m uhakkaktr. S onra m uhtem elen tek rar Anadolu'ya ve belki de M sra dnm olan Kaygusuz, 1444 ylnda lm olm aldr. H ayatnn, birok karanlk n o k talar b rak m ak sretiyle ancak b ir ksm n aydnlatabildiim iz Kaygusuz'un eserleri hussunda daha tlihli sasmlabiliriz. nk Onun bugne k ad ar bilinen eserlerinin yannda, daha baka eserlerinin de olduunu tesbit etm i bulunuyoruz. nk onun on iki byk eseri elim izdedir ve bunlardan bzlannn pek ok nshas vardr. 1494 trihinde istinsh edilen Ankara Genel K taphndaki yazma ile 1501 trihinde is tinsah edilen Marburg nshas da olduka eski yazm alar olarak ve Kaygusuzun eserlerinden ounu ihtiv etmele ri dolaysiyle m nhasran tatm in k r b ir alm a im kn verm ektedirler. K aygusuz'un eserlerinden Dvan, Glistan, Birinci, kinci ve nc mesneviler, Gevhemme ve Minbemme tam m en manzum; Budalanme, Kitb- Miglte ve Vcdnme tam m en m ensur; Saraynme ve Dilg m an zum 4- m ensur karktr. Onun Dvandaki iirleri iki s^ze yaklamaktadr. B unlarn yzde sekseni gazeldir. 20-30 kadar heceyle ya zlm iiri vardr. Ayrca Dolbnme adl kasidesi ile iki terci ve iki terkb-i bendini de onun m rettep olm ayan dvan iinde m tla etm ek lzm dr. Divn'daki iirle rin, gazellerin pek ou lh b ir vecd iinde yazlm gi 298

bidir. Hece ile yazlanlar daha ok athiye karakterindedir. B unlarda Kaygusuz ya T anryla sam m i bir ekilde konum akta, ya da dnyann geici zevklerine kaplan insan alayc b ir slpla anlatm aktadr. Bz iirleri ise lh ve n u tu k havasm dadr. Glistan; l-mekn , ezeldeki vahdet-i vcdu an latm akla balar. K inatn ve Hz. dem'in yaratln uzun uzun hikye eder. Ksas- enbiy ksa olarak anlatldk tan sonra belirli b ir konu zerinde durulm az. Tasavvu fun eitli konulan , yer yer son derece heyecanl b ir s lpla dile getirilir. Y azm alarda mesnevi bal altnda Kaygusuzun mesnevisi vardr. B unlardan kincisi, kk mesnevi bal altnda da geer ve brlerine nisbetle ksadr. H er mesnevide de belli b ir konu olmayp tasavvuf vecd ve heyecsn etrafm d a dnerler. M esnevilerde Kaygu suz, lirizm in zirvesine ular. Diyebiliriz ki b t n iirleri iinde en yksek heyecan mesnevilerde, bilhassa birinci mesnevide bulunur. Gevhemme, 63 beyitlik ksa b ir m esnevidir. Ba langta, vahdet-1 vcd grn, derydan kenara atlan gevher tebihiyle dile getirir. Gevherin can Hz. M uham m eddir ve eser onu m ethetm ek iin kaleme alnm tr. Minbemme adl 29 beyitlik kk mesnevi nefsi bilm enin esas olduu zerine kurulm utur. Kaygusuz'un m ensur eserleri, yer y er lirik paralar ihtiv etm ekle b erb er um m iyetle d id aktiktir. Budalanmede akl- m a, akl- m ad, nefsi bilm ek, gnl, m rid gibi tasavvuf m eseleler anlatlr. Kitb- Miglte, kom pozisyon bakm ndan olduka deiiktir. B urada b ir dervi devaml olarak uykuya dal 299

m akta ve rysnda, bzan gemite, bzan gelecekte teferrc etm ektedir. H er defasnda karlat eytanla mcdeleye girip onu m alp etm ektedir. Bu ilgi ekici eserde, gemie ve gelecee it izgiler tab lo lar science fiction larn zaman makinas n andrm aktadr. Eserde derviin zam an zam an syledii iirler, okun b ir liriz m in ifdesidirler. Vcdnme, insan vcdunun eitli uzuvlaryla, bz dn ve tasavvuf ve kozmik kavram lar arasnda te bihler yapan, m nsebetler k uran b ir eserdir. Mesel ka ra k eriata, yaz tarik ata benzetilir. Ba, devlet tcm a; aln, hidyet n run a tebih edilir. Daha sonra m ridin lzum u anlatlr. Manzum ve m ensur k a n k eserlerinden Dilg, vahdet-i vcd u anlatan uzun b ir mesnevi ile balar. Eserde uzun Farsa blm ler vardr, B ir derviin tasav vuf um delerini anlatm as ile devam eden Dilg tammen tasavvufa hasredilm itir. Saraynm e'de chan-saray tebihiyle yola kla rak, dnyaya gelm ekten m aksadn ibdet etm ek ve Allah' tanm ak olduu anlatlr. Kaygusuz'un eriat u n surlarna en ok yer verdii eser Saraynm e'dir. Bu bakm dan di er m anzum eserlerine nisbetle daha kurudur. Ancak yer yer lirik syleyiler tar. almamzn nc blm nde Kaygusuz'un eser lerini ekil bakm ndan inceledik. Bugne kadarki um u m kanatin aksine o, b ir aruz iridir. Binlerce beyitlik mesnevilerini aruzla yazd gibi, Dvanndaki gazel lerinin yzde seksenini de yine aruzla kaleme alm tr. Hece ile yazlanlar, ancak D van'm da bulunan 20-30 ka dar iirdir. Edebiyat trihlerinde ve antolojilerde daha ok bu iirler yer ald iin Kaygusuz, b ir hece iri sa nlm tr. 300

Arzla yazd iirlerde, bilhassa m esnevilerde he m en hem en tam m en mefln m efln faln vezni ile filtn filtn filn veznini kullanr. Dvannda bunlardan baka 3 filtn 1 filn 4 m stefiln ve 4 m efln vezinleri de sk kullanlr. K ark vezinler Kaygusuzda pek azdr. m le ve zihf Kaygusuzda o ka dar oktur ki bzan iirin vezni glkle bulunur. Ancak bu aruz aksaklklarnn bzlarm o devirdeki telffuz ile izah etm ek lzmdr. Hece'de yedili ve sekizli iirler ounluktadr; on birli iirler pek azdr. Mesnevi ve gazellerde tasavvuf vecd ve heyecem dile getiren, tasavvuf um deleri ileyen Kaygusuzun, he ceyle yazlan iirlerinde athiyeler hkim dir. B unlar ara snda nutuk ve lhlere de rastlanr. Bu nazm ekillerinden baka Kaygusuz'un, b ir ka sidesi (Dolabnme), iki terci-i bendi, iki terkb- bendi ve iki mstezd vardr. Kaygusuzda tam ve zengin kafiyelerin yannda ya rm kafiyelere de bol bol rastlanr. Onun aruzla yazlm iirlerinde de sk sk yarm kafiyelerin kullanlm as, halk iirine yaklaan b ir h usustur. Bzen benzer sesler dahi Kaygusuz'da kafiye olarak kullanlabilm ektedir. Bilhas sa gazellerde redifin ok bol kullanlm as ve belli bz fiillerle edatlarn redif olarak tercih edilmesi de Kaygu suz'un iirini ekil bakm ndan niteleyen unsurlardandr. Dil ve slp blm nde Kaygusuz'daki bugne gre arkaik kelim elerin pek ounu ve bz eski gram er ekil lerini gsterdik. Onun ok kulland kelim eleri de ko nularna gre sraladk. Kaygusuz, Eski Anadolu Trkesinin kelime hzinesini ve gram er ekillerini olduu gibi aksettirm ektedir, 301

Kaygusuzun slbu ok hareketli ve eitlidir. O, dorudan doruya anlatm dan, delil ve ispat yoluyla an latm a k ad ar b t n anlatm t rlerini kullanr. Tahkiye, tasvir, mkleme, t verme gibi anlatm tarzlarnn hepsi, eserlerinde iie girm i olarak yer alr. Ata szleri ve deyimler, halk syleyileri; onun san'atn sam im ile tiren ve halka yaklatran unsurlardr. Tekrir ve seciler, bilhassa lirik syleyiler srasnda kullanlr. Mecaz, Kaygusuz'un slbunda apayr b ir yer igal eder. O, b ir k sm tasavvuf iirleri m ecazlarla kaleme alr; ilk bakta bu iirlerin tasavvuf olduu hissedilmez. Ancak, dier eserlerinde rastladm z, kulland m ecazlarla ilgili anahtar kelim eler, iirlerin tasavvuf m hiyetini ortaya koyar. Drdnc Blmde Kaygusuz'un eserlerinde din ve tasavvuf konularn iledik. Dinin itikada, ibdete ve ah lka dayanan unsurlarn ayr ayr ele aldk. H em en he m en bt n dn unsurlar, Kaygusuzun eserlerinde tasav vuf gzyle ele alnm aktadr. O, ibdetlerin d ekille riyle deil hakikat leriyle ilgilidir. Namaz klm am a it ham larna sert ve alayc b ir slbla cevap verir. Aslnda Kaygusuz, dinin em ir ve nehiylerine m uhlif deildir. Onlarn b irer kalp olarak ele alnm asna itiraz eder. Ah lk unsurlarndan daha ok karakterle ilgili olan riy, ki bir, tevzu, sfiyet, haset, cimrilik gibi huylar ele alr. B unlar ayn zam anda insann ta rik at yoluna girebilm e istiddm gsteren huylardr. Ona gre, riyy, kibiri, ha set ve cimrilii brakm ayan im an tarikat yoluna girip hakikat e ulaam az. yet ve hadisler de hep tasavvuf izahlar erevesinde ele alnm tr. Men arefe nefseh hadisi ile ve hve biklli eyin muht yeti Kaygusuzda, tasavvufun hareket n o k ta lan olarak ele alnr. Tasavvufun tem el um desi vahdet-i vcd dur. O, eserlerinde b atan sona bu um deyi iler. Oha gre ezelde 302

m evcdat birdi. Nr olan b ir tek zt v ar idi. B tn kint zt iinde gizli idi. Ztma tecell etti, isim ve sfatlan kendi kendisine naz eyledi ve ngh (niden) kn emriyle kint yaratld. Bylece vahdet ten kesret dodu. Ancak bu grn aldatcdr. Aslnda bt n kint birdir; lem ve lemdeki btn haller birer nak ve sret ten ib rettir. Kesret iinde vahdet, nian iinde bnan ten iinde cn gizlidir. Bu gnk kesret dnyas da yok olacak ve sonunda ezel de olduu gibi vahdet e dnlecektir. Kaygusuz, bu grn herey ona dnecektir yetiyle perinle tirir. Allahm d d n n grm e (r 'y etu llah ) tnes'elesi de Kaygusuz'un eserlerinde bzan derin b ir vecd iinde an latlr. M ertib-i erbaa, evUy, teferrc vb. tasavvuf te rim leri sk sk geer ve b u n lardan bilhassa m ertib-i er baa ile evliya uzun uzun anlatlr. A Kaygusuzun eserlerinin temeli tasavvuf'tur. Onun bt n iir ve nesirlerini bu gzle grmek lzmdr. O, ke lim enin tam m nsyla b ir tasavvuf iri, b ir tekke iri dir. Tasavvuf vecd ve heyecan bakm ndan en az Y unus E m re kadar b a a n h iirler verm itir. Y unus'un en eski m uakkiplerinden olan Kaygusuz, sanat bakm n dan ondan geri kalmad gibi, eser ve iirlerinin m ik ta n itibariyle onun ok stndedir. On bin beyte yaklaan iiriyle ve on iki eseriyle ondan bize byk b ir m iras kal m tr. Ancak Kaygusuz, eserlerinin bu cesm eti iinde kaybolmaz. Ufak tefek bz ksm lar hri onun iiri h er zam an stn b ir seviye gsterir. Dier iirlerine nisbetle az olan athiyeleri ona bu shada bam baka b ir mevki verir. O, shanm ncsdr, m anndan ve Allah'n b ir paras olduundan em n ola rak rahat, alayc ve sam m i b ir slpla T ann'yla konu 303

mas, din d gibi grnen apknca iirleri; ok zor an lalan tasavvuf m uh tev lan dnlm ezse, d et mo d e m srrealist iirler intibm uyandrr. Onun tesirlerini eitli bakm lardan m hede etm e miz m m kndr. 1. K endisinden sonra eserleri, deflarca istinsah edilm itir. iirleri, M arburg nshasnda m rettep olm asa da b ir divn olarak topluca yer ald gibi eitli iir m ecm alannda sk sk kaydedilm itir. Budalanm e, Vcdnm e, Dilg gibi eserlerinin pek ok yazmas mev cu ttu r. Eserlerinin pek ok yazm alarnn h a tt Budalanm enin ta basm alarnn m evcut oluu, Kaygusuzun ken disinden sonra grd alkann ve tesirlerinin en ak delilidir. 2. Kaygusuz'un tesirini gsteren b ir dier husus, m enkbnm edir. Ancak kendisinden sonra derin te sir ler b rakan b ir ahs etrafn d a m enkbnm e teekkl edebilir. Bu m enkbnm elerin birok nshalar olduu gibi, Elm alI'daki Abdal Ms tekkesinde ifh olarak ya am as ay n ca dikkat ekicidir. 3. M sr'daki K asrl-ayn tekkesinin son eyhlerin den olan Ahmet S im Baba; b u tekkenin eyhleri ile ilgili olarak verdii listede, M sr'daki Bekti tekkesinin ku rucusu olarak Kaygusuz Abdal' gsterir. Kaygusuz, b u gnk m nda B ekt olm asa dahi; eserlerindeki Hz. Ali sevgisi, Allah ile senli benli konum as, meczen l hi ak ifde eden arab, mey, esrar, beng gibi u n su rlar onun Bektailerce ok sevilmesine ve tutulm asna sebep olm utur. B ekt derghlar tarafn d an benim senm i; eserleri yazlm ve okunm utur. Ahmer S im B aba'nm eseri, onun M sr'daki B ektailik zerinde derin b ir tesir yaptn gsteriyor. 304

j 4. Kaygusuz'a hem M srdaki M ukattam danda, \ hem de E lm ah'm n Tekke kjrndeki Abdal M s trbe\ sinde m ezar isnat edilmesi, onun tesirinin b ir baka deli ld ir. 5. Kaygusuzu n tesirini gsteren b ir baka husus, kendisinden sonra bz irlerin onun adn ve m ahlasn kullanm asdr. XVI. asr B ayram irlerinden Ahmet Srban ve onun halifesi Vizeli Aleddin Kaygusuz mahlsn kullanrlar. 1872de lm ve m ezar K aracaahm etde ojan b ir eyhin m ezar tanda bile Kaygusuz brhm^^ ve yine 1311/1893'de vefatna t rih drlen melm derviin ad da Kaygusuz olarak kaytldr ^ Bylece b u |;ekke irleri arasnda Kaygusuz adnn daha da yaygn placa sebebiyledir ki bu, irim izin tesirinin ne relere ve hangi trihlere uzandn gsterm esi bakm n dan son derece ilgi ekicidir. Demek oluyor ki Kaygusuz Abdal, T rk Tekke Edebiy atnm en m him sim alarndan biri, h a tt bz bakm lardan birincisidir. te biz, onun ehem m iyetini eserleri nin b t n zerinde yaptm z b u alm a ile ortaya koymaya altk. G rld gibi, gnmze k ad ar bilinegelen Kay gusuz Abdaln ahsiyetinden farkl olarak, nisbeten ha kiki ahsiyetini Edebiyat Tarihi iindeki yerine koyduu m uzu sanyoruz. Bu vesile ile benzerlerinin de b u ekilde ele alnd takdirde fark l neticelere varlabileceini sy lemek m m kndr.

1) 2)

A. Glpmarl, K aygusuz VizeU Aleddin, stanbul 1932, s. 15. E sr r Dede, Dvn- Belgat, stanbul 1257, s. 131.

305

B B L Y O G R A F Y A A) KAYGUSUZ ABDALIN ESERLER (K tphnelerde bulunan Y azm alar)

Budalanme : A nkara Genel Ktp., nu : 169/7, v. 72)b - 9Sa. : A nkara Genel Ktp., nu : 647, s. 1 - 31. : A nkara Genel Ktp., nu : 1397, s. 1 - 75. DTCF, tsm il Sib I, nu : 1079. : DTCF, tsm il Sib I, nu : 5413, v. 15b 51b. : DTCF. niversite, nu ; A - 14, s. 1 - 56. : DTCF. niversite, nu : A - 385, 1-65. : stanbul Belediye Ktp., O. Ergin Bl., nu : 1321, s. 91 - 177. : stanbul Belediye Ktp., O. Ergin Bl., nu : 1890, 1 -1 6 . : stanbul niversite Ktp., nu : 4105, v. Ib - 15b. : K tahya Vahid P aa Ktp., nu : 1346. : Millet Kpt., AU Em ri Bl., nu : 909, v. Ib - 46b. : Millet Ktp., Ali Btolrl Bl., nu : 909, s. 1 -61, (m atbu ?). : Millet Ktp., Ali Em ri Bl., nu : 910, s. 1 - 53, (m atbu ?). : Ms. or. oct. 2736/4, Staatsbibiiothek, M arburg, v. 141b-183a. ; Ms. or. oct. 3054, Staatsbibiiothek, Marburg, v. 2b-26a. : Pertsch, 68, 35, 3., P ertsch Goethe., 78. : Sleymniye Ktp., H. Mahmud Efendi Bl., nu : 2367/4, v. 58b-68a. : Sleymniye Ktp., H. Mahmud Efendi Bl., nu : 2736/2, v. 47b-66a.

306

Budalanme

Sleymniye Ktp., H. Mahmud Efendi Bl., nu : 2846/2, V. 55b - 86b. Sleymniye Ktp., H. Mahmud Efendi Bl., nu : 3040, V. lb -2 9 b . Sleymniye Ktp., H. Mahmud Efendi Bl., nu : 3908/5, V. 87a - 102t>. Sleymniye Ktp., H. H ayrullah Efendi Bl., nu : 55/4, V. 76b - 94a. Sleymniye Ktp., H. Hsn P aa BL, nu ; 777/9, V. 61b-90a. Sleymniye Ktp., Him P a a Bl., nu : 41/1, V. 1 -6 . Sleymniye Ktp., zm ir Bl., nu : 802/3, V. 94b-116a. Viyana Mill Ktp., Flgel m , 439, Nr. 1993, I B l. V. lv - 1 4 r . A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 1 -5 4 . A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 3 - 43. A nkara Genel Ktp., nu : 698/2 DTCF, niversite., nu : A - 281 E tnografya Mzesi Ktp., nu : 17824 stanbul Belediye Ktp., O. E rgin Bl., nu : 398 stanbul Belediye Ktp., M. Cevdet Bl., K. 216, V. 44b-84b. Ms. or. oct. Staatsbibliothek M arburg, nu ; 61, V. 40b- 72a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek Marburg, V. 211b-260b. stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 35a - 64b. Mevln Mzesi Ktp., nu : 2 4 6 8 /V n , v. 363b-394b. Nruosmaniye Ktp., nu : 4904, v. 160a - 120'b. Sleymniye Ktp., Dgliml Baba Bl., nu : 411/1 -2, V. 80b - 107b. Sleymniye Ktp., Him P aa Bl., nu : 19, nu : 25a - 62b. Sleymniye Ktp., zm irli Ism il H akk Bl. nu : 3692/6, V. 32a-33b.

Dilg

307

Dvan

E tnografya Mzesi Ktp., nu : 17824. : Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 288b - 340b. stanbul Millet Ktp., Ali Emri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 102a - 143a. Menkbnme, s. 3 7 -3 9 (Hussi Ktp.) Mevln Mzesi Ktp., nu : 2467/XXII, v. 81b-83b. stanbul Millet Ktp.. Ali Em ri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 25a - 26a. Sleymniye Ktp., Pertev P aa Bl., nu :619/29, V. 199a-b. E tnografya Mzesi Ktp., nu : 17824. Menkbnme, s. 3 1 -3 5 (Hussi Ktp.) stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 22b - 24a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 105a-107a. Sleymniye Ktp., Him P aa Bl., nu : 19, V. 21a-22ib. Topkap Saray Mzesi Ktp., Kogrular Bl., nu : 950, v. Ib - 7b. A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 54 - 142. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 43 -108. A nkara Genel Ktp., nu : 824/1, v. 2a - 75a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 140a-210b. A nkara Genel Ktp., nu : 824/2, v. 75b - 104b. stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 143b - 168b. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, M arburg, stanbul Belediye Ktp., O. Erg-in Bl., nu : 663, s. 139-209. Sleymniye Ktp., Dml Baba Bl,, nu :411/2, V. 108b-130b. Sleymniye Ktp., H. Mahmud Efendi Bl., nu : 3040, V. 29b-46b.

Dolabnme

>

Gevhernme

Glistan

Kitb-% M igUte

>

308

Meanev-4 Baba Kaygv^ues Mesnevi Evvel : : : : : : ; : Mesnevt-i Sdni : > : : > ; : Mesnevt-i Slia : > > : : : : M inbemme
3>

; : : : : : :

Saraynme
s >

A nkara Genel Ktp., nu ; 167, s. 249 - 351. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 188 - 231. A nkara Genel Ktp., nu : 805/1, nu : Ib - 25a. stanbul Belediye Ktp., O. E rgin Bl., nu : 1407, s. 1-33. stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 65a - 92a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibllothek, M arburg, V. 71b-105a. Sleymniye Ktp., D^ml B aba Bl., nu : 411/1, V. Ib - 25a. Sleymniye Ktp., Him P a a Bl., nu :19, V. lb -2 0 b . A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 306 - 328. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 231 - 247. stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum E serler) Blm., nu : 797, v. 102b - 112a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibllothek, M arburg, V. 107a-120a. Sleymniye Ktp., Him P ava Bl., nu : 19, V. 63a-71b. A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 329 - 351. A nkara Genel Ktp., nu ; 645, s. 247 - 263. stanbul Millet Ktp., Ali Em lrl (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 93b - 102a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibllothek, M arburg, V. 122a-134a. Sleymniye Ktp., Him P a a Bl., nu : 19, V. 35a-42a. E tnografya Mzesi Ktp., nu : 17824. Menkbnme, s. 4 9 -5 0 (Hussi Ktp.) stanbul Millet Ktp., Ali Emri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 33a - b. A nkara Genel Ktp., nu ; 167, s. 142 - 248. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 109 - 188. Ms. or. oct. 4044 Staatsbibliothek, M arburg, V. lb -6 9 b . Sleymniye Ktp., Dml Baba Bl., nu : 411/1, V. 32a - 82b.

309

Divan

: E tnografya Mzesi Ktp., nu : 17824. : Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 288b-340b. ; stanbul Millet Ktp., Ali Emri (Manzum E serler) Blm., nu : 797, v. 102a - 143a. : Menkbnjne, s. 37- 39 (Hussi Ktp.) : Mevln Mzesi Ktp., nu : 2467/XXII, v. 81b-83b. : stanbul Millet Ktp.. Ali Emrl (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 25a - 26a. : Sleymniye Ktp., Pertev P aa Bl., nu :619/29, V. 199a-b. ; E tnografya Mzesi Ktp., nu : 17824. ; Menkbnme, s. 3 1 -3 5 (Hussi Ktp.) : stanbul Millet Ktp., Ali Em r (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 22b - 24a. : Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 105a-107a. : Sleymniye Ktp., Hgim Paa Bl., nu : 19, V. 21a-22t). : Topkap Saray Mzesi Ktp., K ofuglar Bl., nu : 950, v. Ib - 7b. : : : ; A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. !54 - 142. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 43 -108. A nkara Genel Ktp., nu ; 824/1, v. 2a - 75a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 140a-210b. A nkara Genel Ktp., nu : 824/2, v. 75b - 104b. stanbul Millet Ktp., Ali Em tri (Manzum E serler) Blm., nu : 797, v. 143b - 168b. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, stanbul Belediye Ktp., O. Erg^in Bl., nu : 663, s. 139-209. Sleymniye Ktp., Dml Baba Bl,, nu :411/2, V. 108b-130b. Sleymniye Ktp., H. Mahmud Efendi Bl., nu : 3040, V. 29b-4b.

Doldbnme

Gevhernme

Glistan

>

Kitb- M igUte

308

Meanevi-i Baba Kaygusust Mesnevi E vvei : A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 249 - 351. A nkara Genel Ktp., nu : 645, a. 188 - 231. A nkara Genel Ktp., nu : 805/1, nu : Ib - 25a. stanbul Belediye Ktp., O. E rgin Bl., nu : 1407, s. 1-33. stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 65a - 92a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 71b-105a. Sleymniye Ktp., Dml Baba Bl., nu : 411/1, V. lb -2 5 a . Sleymniye Ktp., Him P a a Bl., nu :19, V. lb -2 0 b . A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 306 - 328. Mesnevt-i 8dni A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 231 - 247. > > stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum Eserler) Blm., nu : 797, v. 102b - 112a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 107a-120a. Sleymniye Ktp., Him P ava Bl., nu : 19, V. 63a-71b. Mesnev-i Slis A nkara Genel Ktp., nu ; 167, s. 329 - 351. A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 247 - 263. > > stanbul Millet Ktp., Ali Em ri (Manzum Eserler) > Blm., nu : 797, v. 93b - 102a. Ms. or. oct. 4044. Staatsbibliothek, Marburg, V. 122a-134a. Sleymniye Ktp., Him P a a Bl., nu : 19, V. 35a - 42a. Minbemme E tnografya Mzesi Ktp., nu : 17824. Menkbnme, s. 4 9 -5 0 (Hussi Ktp.) > stanbul Millet Ktp., Ali Emri (Manzum Eserler) Blm., nu ; 797, v. 33a - b. A nkara Genel Ktp., nu : 167, s. 142 - 248. Saraynme A nkara Genel Ktp., nu : 645, s. 109 -188. Ms. or. oct. 4044 Staatsbibliothek, Marburg, V. lb -6 9 b . Sleymniye Ktp., Dml Baba Bl., nu : 411/1, V. 32a-82b.

309

Vcdnme >

: stanbul Belediye Ktp., O. E rgin Bl., nu ; 1321, s. 178-197. : stanbul niversite Ktp., nu : 6817, v. 3b - 16a. : Millet Ktp., AU Em ri Bl., nu ; 909, v. 38b - 47a. : Ms. or quart. Tbinger Depot der StaatsbibUotlek, nu : 1494, Teil 2, v. 29b - 35b. : A nkara Genel Ktp., (Hac Bekta K tp.), nu : 621. : A nkara Genel Ktp., (Hac Bektag K tp.), nu : 667.

310

B) UMUM BBLYOGRAFYA
A.hmed tbni Hanbel A.hmed Refik : el - Msned, Kahire 1343. : F&tih Zamannda Teke tli, Trk Ta rih Encmeni Mecmuas, nu : 79/2, stanbul 1340. : MiratI-M eksd fi Defil-MefMd, stanbul 1293-. : Bektagi S%m, Der. Sadet 1327. : er - RiadletI - A hm ediyye ft Trihi t - Tarkati 7 - A liyyeti l - Bektaiyye b - Uart l - Mahrae, 2. bask Kahire 1939. : Kaygusuz AbdaVtr Gevher - nmesi, A. ty. Ed. Fak. Yayn, A. Caferolu zel Says, Say ; 10, Faslkl 1, A nkara 1979. : Abdal Msd Tekkesi, VII. Trk Ta rih Kongresi, A nkara 1972. stanbul tab 1332. : B ekt^ilik Edebiyat, stanbul 1340/ 1921. : Bektailer, T rk Yurdu, C. 5, Yl : 1927. : Resimli T rk Edebiyat Tarihi, C. 1, stanbul 1971. ; zhlt Trk H alk Edebiyat Antolo jisi, stanbul 1968. : The B ektashi of DeruAshes, London 1965. : Die Altosmanisehe Literatr, Eundammta II., Wiesbaden 1964.

Ahmet R if a t Aihmet Rfk,

A-hned S im Baba

Akaln, K ehm ct

Akay, lhaK

A^kpaazde Tarihi Atalay, Besim Baha Sid Banarh, NUad Smi Bagz, lhan Birge, John Kingsley Bjrkma, W alter

311

Boratav, P. N-FratU, H. V. : zhh Haile iiri Antolojisi, A nkara 1943. Boratav, Pertev Nlli : Zaman Zaman inde, stanbul 1958. h a lAtt&rature dea a%q, Pundamertr to II., VVesbaden 1964. : Gldeste-i Riyz-t rfan. Bursa 1302. : OsmanlI, Mellifleri, C. 1 - m , 2. bas la, stanbul 1975. : K uran-t HaJcm ve Mel-i Kerim C. l - I I I , stanbul 1957. : Sultan II. Murad Devri Mesnevileri, Doentlik Tezi (Baslmad), 1976. : Glehri le Kaygusuz Abdalm iir lerini Kapsayan XV. ys yldan K al m a B ir Mecma, X. TD K urultaynda Okunan Bilimsel Bildiriler, An k a ra 1963. ; zahh Osmanh Trihi Kronolojisi, C. 1 - IV, stanbul 1971 - 1972. : Bektai Tomart ve Nefesleri, stanbul 1935. K aygusuz Abdal, stanbul 1941. t H alk Edebiyat Aratrmadan, A nka ra 1977. : Cmi l - MenVdeki Trke iirler, TDED, C. m . Say : 3 - 4, stanbul 1949. : B ektai irleri, stanbul 1930. T rk EdeUyaU Trihi, stanbul 1931. Trk irleri, C. 1, stanbul 1936.
3>

BursalI Beli BursalI Mehmed Thir antay, H aan Basri elebiolu, Amil Cunbur, M jgan

Dnigmend, tsm il Hml Dagl, M uhtar Yahya

Eli, kr

>

Ergin, M uharrem

Ergun, Sadeddin Nzhet

H alk Edebiyat Antolojisi, stanbul 1938. Bektai irleri ve K e fe le ri, C. 1 -3 , stanbul 1955.

312

Erz, M ehmet Erten, Sleyman F ikri

: Trkiyede A levilik ve B ek ta ^lik , s tanbul 1977. : A ntalya lAvst 1338 -1340. Trihi I, stanbul

A ntalya Vilyeti Trihi II, stanbul 1940. A ntalya Trihi III, A ntalya 1948. Earar Dede Efendi Evliy elebi Pndko&lu, Ziyeddin F. Plemming, B arbara : Divn-x Belagat Unvn- Esrr de Efendi, stanbul 1257. : Peyhatname, 1314. C. 9 - 10, De

stanbul

: Sergset-i K aygusuz Abdal, H ayat Mecmas, Say : 17, stanbul 1927. : Landschaftsgeschchte von Pamphylien, Pisidien und L ykien im Spatm itteldlter, Wlesbaden 1964. Trkische Handsrhriften, VVlesbaden 1968. Teil n,

Gkyay, Orhan tk

: K aygusuz Abdal ve Simtiyeleri, T rk Folkloru, Say : 13 - s. 3-5 Eyll 1980, S. 3 - 5 , 3 - 6 K oygusuz, Vizeli Aleddin, stanbul M elmilik ve Melminler, stanbul 1931. K aygusuz Abdal - K ul H im m et - Ha ta y , IstEinbul 1953. Yunus E m re ve Tasavvuf, stanbul 1961. A lev - B ektai 1963. Nefesleri, stanbul

Slpmarh, Abdlbki

>

K aygusuz Abdal, TD H alk Edebiyat zel Sajas, C. XIX, Say : 207, An k a ra 1968. Trk Tasavvuf iiri Antolojisi, s tanbul 1972.

313

Tasavvuftan Dilimize Geen Deyim ler ve Ataszleri, stanbul 1977. Gtz, Manfred Gzel, A bdurrahm an : Tiirkische Handschriften, Wiesbaden 1961. Teil II,

; AU in der Bektaschi - Dichtung, nam entlich jener des 16 jhdts, Wien 1972 (D oktora Tezi). K aygusuz Abdaln aataya Bir Gazeli, T rk K ltr, Say : 194, Yl : XVII, A nkara 1978. K aygusuz Abdaln Vcdnmesi zen n e, T rk Kltr, Say : 197, Yl : XVII, A nkara 1979. K aygusuz Abdaln Eserlerinde Baz% Tasavvuf Terimler, Mill Kltr, K ltr Bakanhg, C. 2, Say : 9, u b at 1981, S. 31-33.

Hallauer, Jakob Hammer - Purgstall, J. H.

: Die Vita des Basel 1925.

brahim hin

Edhem,

; Geschichte der osmanischen Dichtkunts bis auf nsere Zeit, Bd. 3 Besth 1837.

Hfz Tevfik-Hammamlzde : Trh Edebiyat* Numneleri, stanbul 1927. Hoca Sadeddin tslm Ansiklopedisi tsmil b. M. el - Adn tz, F ahir tz, Mair Hasluck, (Ter. R. Hulsi) Kabakh, Ahm et Kocatrk, Vasfi Mahir : Tc t-Tevrih, C. 2, stanbul 1279. : C; 1 - 12/1, stanbul 1965 - 1974. : K e f I- H a fa , H aleb? : Trle Edebiyatnda N esir I, s tanbul 1964.

: Tasavvuf, stanbul 1969. : B e k ta ^ lik Tetkikleri, stanbul 1928. : T rk Edebiyat, C. 1-3, stanbul 1973. : Trk Edebiyat Trihi, A nkara 1970. T ekke iiri Antolojisi, A nkara 1955.

314

Kprl, Mehmed Fuad

Ahdal Ms, T rk Kltr, S a y ; 124, ubat 1973 Trk H alk Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul 1935. Anadoluda T rk Dili ve Edehiyattm n Tekamlne V m m Bir Bak,
YTM ., I - n - i n , 1933.

Hseyin, Kadriye

evend, Agah Srr

Msrda B ektailik, TM. C. IV, sta n bul 1939. OsmanlI m paratorluunun Kurulu u, 2. bask, A nkara 1972. T rk Edebiyatnda ilk M utasavvf lar, 3, basla, A nkara 1976. K aygusuz Sultanda Bir N evroz Sa bah, Mihrab, Say ; 15 - 16, Yl : 1, 1924 (Temmuz 1340). Edebiyat Trihi Dersleri, stanbul 1935. Dvan Edebiyat, stanbul 1943. m m e t a Edebiyat, A nkara 1962. T rk Edebiyat Trihi, C. 1, A nkara
1973.

ztuna, Ylmaz Onay, Ahmed T alat Oytan, M. Tevfik Pekolcay, N - Eraydn, S. ftadloff, W.

Rza, Tevfik

Menzel, Th

B yk Trkiye Tarihi, C. 1 -14, s tanbul 1977-1979. : T rk H alk iirinin ekil ve Nevileri, stanbul 1928. : Eektailiin t Yz, C. 1 - 2 , stan bul 1962. slm T rk Edebiyat, C. 1, stan bul 1975. Proben der Volksliteratur der nrdlischen trkischen Stam m e, C. VIII, Leipzig 1874. K aygusuz Sultan ve A zm i Baba H ak knda, Peym- Edebi, nu : 37, 8 Ma ys 1330/21 Mays 1914, S. 1 - 3 . : Die altesten Trkischen M ystiker, In : BDMG 79, N . F. 4 (1925).

315

Mesd, H. Muhammed b. A. es-Sehv Muhammed F. Abdlbki Mustafa U Noyan, Bedri Nur, Rza

Salc, V ahit LtfI

Schlmmel, A nnam arla

nizde Takprlzde, A. I. Tekinda, ehabeddin

Tschudi, Rudolf

Trk Ansiklopedisi Trk Dnyas El Kitab, Uzunarh, t. H.

Yinan, Mkrimin Halil

er - Rid, 2. ta b , Beyrut 1927. : el - M dksdu I - Eosene, Kahire 1956. el - Ll ve I - Mercn, Kahire ? Knh, I - Ahbar, C. 5. stanbul 1277. Hac B ektai Veli ve B ektailik, C. 1 - V n , (baslm am tr). Kaygxsuz Abdal, Gaybi Bey, Khirede B ektai Tekyesinde B ir Marvuskri, Trk BlUk Revs, No : 5, Yl : 1935. K aygusus Abdal B akktnda Etdler I - V , stanbul 1949-1950, Trk Folklor A rattrm alan Dergisi. Drei Trkische M ystiker Yunus Em~ re - K aygusuz Abdal - Pir Sultan A b dal, Deutsch - Trklache Gesellschaft E. V. Bonn, M lttellungen, H eft 48, Bonn Oktober 1962. Trih-i ^nlzade, C. 2, stanbul 1920. akytk-t Nm aniye (Edirneli Mecd Efendi tercm esi), stanbul 1299. T eke - Eli ve TekeoUUart maddesi lA, C. 12/1. T eke - EU ve TekeouUan, Tarih E nstits Derg-isi, Sa 3n : 7 - 8. stan bul 1977. Die Bekehrung dea Kaighuauz einer trkischen Heiligenvita, I n : Schweizerisches Arschlv f r Volkskunde, Bd. 47 (1951). Trk Ansiklopedisi, C. 1-27, stanbul 1968 - 1977. A nkara 1976. K itbeler II, stanbul 1929. Anadolu Beylikleri, A nkara 1969. OsmanlI Tarihi, C. 1, A nkara 1972. Aliye maddesi, A., C. 1, stanbul 1965.

316

i n d e k s

Abdal Ms : 25, 26, 28, 30, 31, 33, 34, 35, 36, 38, 39, 40, 41, 44, 45, 46, 47, 59, 61, 62, 63, 64, 74, 77. 86, 87, 88, 164, 165, 296, 297, 304, 305. A bdal Ms Asitnesi : 24, 35, 42, 49, 56. 79. A bdal Msya K ul old cndan : 63. 65, 93. Abdal M sffya intisab e d i^ : 70. Abdullah el-Mag-aver : 85, 86. Ab- h ayat : 113. Ab- hayvn : 155, 169 Adaletle hkm etm ek : 257. Adem (Peygam ber): 128, 133, 265, 299. Ademe secde etm ilerdi : 114. Adem, lemin aynasdr ; 108. Adem dom : 283, 284, 286. adem-1 takayyd : 124. Ahmed F ak ih : 19. Ahmed : 20. A hm et KabakU : 58. Ahm ed Srbn : 305. Ahm ed S t m Baba : 59, 84, 304. Ahm ed Yesev : 17, 18, 25. Ahm edn alnnda nr : 110. Ahiler : 16, 23, 24, 25, 26. Ah Devlethn Zviyesi : 24. hiret marasilanndan emin olasn : 123. Akaini Ky : 33. A ka-(B ir akay atasndan azz tu ta r): 119. Aknc eri : 207.

317

Akn eri : 160, 207. Akl- Kl : 238, 262. Akl- m ad : 122, 126. Akl- m a ; 122. Akam (A ham ) namazai : 243. Aleddin GayU (Kaygusuz Abdal) : 26, 74, 75, 77, 86, 87, 297. Aleddin bin ysuf : 74. Aliye : 4, 14, 15, 21, 63, 79, 87. A liye Bei HsmedtMn M ahmd : 72, 87. Aliye Bei K aram anogullanndan Ysuf : 72. Allyeyi fetheden Seluklu Sultn Alaedcin Keykbad : 73. Aliye ve M anavgat Em irleri : 27. Aliye Sanca Bei : 26, 29, 32. 33, 35, 39, 40, 70, 71, 74, 87, 296, 297. Aliye belerinin Seluklu neslinden . . . ; 73. leml-esrr : 265. lem ak ile zuhura gelm itir : 119. leml-esrr ; 229. lem-i K l vccl-t cn ben oldum ; 128. Allah K a v ra m : 216. AUahm didrm grm ek : 285, 303. Alahin her yerde tecellsi : 112. Allahn Peygamberlerde tecellisi : 109. A llaha varm a yollan : 260. Allah h er eyi m uhttir ; 126. Alev-Trkmen B abalan : 11. Ali (Hz. A li): 131, 132, 134, 135, 150, 294, 304. Ali bin Ahmed bin E m ir Ali : 92. limler Nebilerin vrisleridir : 259. Aleddin Ali bni Fenr : 57, 66. Aleddin bin ysuf ; 87. Alp-Erenler : 3, 35.

318

Am u ha : 150. Ana rahm i : 125, 190, 195. Anadolu : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 12, 13, 14, 5, 81 vd. Anadolu Seluklular : 1, 2, 14, 15, 17, 87. Anadolu Trklg- : 10, 11, 12. Ansr- erbaa : 108, 114, 151, 190, 195, 263. A naya ten i k z eyledi : 125. A nay hana ka eyledi : 125. Andellb vahdet gllne : 188. A nkarah Mehmed olu M ustafa : 19. A ntalya : 1, 7, 21, 22, 23, 25, 26, 87. A ntalya Mzesi : 22. A ntalya YivU Cmi-i : 22. A rafat D a|:nda bulutular : 107. A rif AU : 20. A rifler Sohbeti : 122, 126, 128. A rkaik Kelimeler : 182, 301. Ar- la : 135. A r seyrnm : 128, 143. aseZ olurstn her petekde : 265. Asi N ehri : 55> A^kC k): 116, 117, 119, 166, 168, 169, 200, 201, 213, 242, 266, 290. Ak denizi : 188. Ak olsam adum tenbel Alyi : 74, 75. Ak gnl iinde deUldir ; 117. k, gnlde m esken tutm u tu r : 117. Ak eri : 144. k (k) mevG yine boumdan a d t: 114. Ak P aa : 18, 20, 64, 192, 294. A k feryd u h itm eli : 112. A k He cihn old m nevver : 116. Aiyan gezdim : 126. A ta arpa, sra samMn gerek : 210. A ta y hana oul eyledi : 125. A taszleri : 117, 198, 208. A ta yurdu olan Allye : 79. A tla eek ayn deldir : 113.

319

A tta r (Feridddn-i A ttar) : 20, 109, 192, 294. A ttik a ve Mora Seferi : 9. A ybm yzine urma : 248. Ayetlerimizi onlara gstereceiz : 257. Aynel - B ak ara : 221. Aynel - Yakn : 295. Avc zaar : 127. A vlan stine : 164 A var boyu : 6. Azazil : 130, 221, 222, 223. bde - nun : 233, 285. Bl zaviyesi : 24. Banarl, Nihad Smi : 60. B arbara, Flem m ing : 60,104. Baba Reslullah : 11. Babller isym : 5, 11. bahil : 187, 250. 251. bahr- hezec : 153. bahr- recez : 153. bahr- rem el : 153. bahr- m uht : 140, 277. Bal - ya emeleri : 40. balm dols : 50. Baltasi G e d ik : 39. Barmi Mehmetolu Mahmd : 19. Bakent (B ursam n B akent oluu) : 8. B attal Gzi : 54. Battdt-nm e : 19. Bz-nme : 19. Bayku : 113. B ayram lik : 26, 305. B ayram Namaz : 243. bebr : 30. bedr-i m h : 154. Bektalik : 26, 304. Bekta ananeleri ; 78, 87. Bekta irleri : 84. Bekta eyhi : 84.

320

Beglerim iz A vlan stine : 152. bekri bigi : 165. bigi : 198. Behll D n : 133, 294. bendedr : 129. benk ile seyretm ee : 177, 294. ber - dr : 294. B e va k it namaz : 105, 205, 242. beybn : 193. Byezid-i Bistam i : 127, 294. Beykozlu peenek : 133. Beyt-i H ak didl gnle M ustafa ; 151. bezm^i elest : 255. birlik : 111, 114, 118. Bilenlerle btlmiyenler bir olur m u T : 257. Bilmediin sz syleme . : 110. B itm eyecek yere tohum u ekm eg : 209. B i-km eyin m uhit : 197, 255. b-nin : 281, 303. B ir kaz aldm ben kartdem : 152, 163, 174, 176. brk : 199. boza dzdi : 125. Budalanme : 91, 96, 98, 99, 100, 191, 192, 121, 122, 129, 231, 245, 246, 275, 297, 298, 299, 304. Buday : 191. buday yemeleri : 107. bu-day yetitirm eyi retti : 108. Bugn bana b ir baacuk : 177. bryan get r : 162. Blbl : 113, 156. . .vd. Blble glzr gerek : 175. Blble glistan : 113. Bulak iskelesi : 47. burlar ; 137, 197, 200, 208, 262, 272. BursalI Beli : 64. B ursa F ethi : 59, 61. Chile karu yum uak : 126. Cn dil^rmun. . . . : 157, 159, 277. Cz u ayyar : 206. Cmid - Dvel : 73.

321

Cmin - N ezlr : 60. Cmil - Men : 95. Cebril : 220, 221. Cehennem kavram : 234. Celleddin H arezm ah : 4. Celliler Tekkesi : 85. Cennetl - Mev : 135. Cennet kavram : 234, 285. Cihan kubbe misli : 123, 128, 147, 300. Cin : 275. Cimri : 247, 250, 302. Cism sret : 280. Cneyd-i Badad : 294. cvn : 168. Cuma Namaz : 243. ar - darb : 295. arh devrnm : 128, 143. arh- felek enberl : 160. arh - nm e : 19. ar - bzar - m ahalle - siphi : 110. atal Derbendi : 39. eng ile ney : 118. epn Kabilesi : 10. erende gh perende oldum ; 125. em-i siyh ; 265. enigrler : 49. nar aac : 45. in H ty : 153. irmen meydan m uharebesi : 9. obanogrlu Dem irta : 8, 22. Dal, M uhtar Yahy : 27, 57, 58, 65, 66, 75. Dnimend - nme : 19, 20. D stn- Sultan Mahmd : 19. Defter-i Evkf- Vilyet-i Teke : 23, 67, 73, 74, 123. D efter-i Sdk : 122. delil brhn : 199. dell (evliy) : 115, 119, 186, 280, 290. delll olup satdum : 125. Dell-i Budala : baknz. Budalnam e maddesine. Delilsiz bu yola kimesne gitm ez : 115. D em irta ve Slemi : 6, 7.

322

demrci : 125. deniz ve gevher ; 285. derd bels : 34, 200. dertli gzler : 193. der dvar : 196. Dervi : 132, 144, 194, 290. dervi yolum gzetmeli : 112, 113. Dervi Ali Horasn : 93. Dervi N azif : 93. deve tepme : 124. devenn byne. . . . ; 130. Deve ykin ekeMImez karnca : 209. Deveyinen ev iinde seyr olmaz : 117. Deyyr ; 155. Dicle Irm a : 133. Dilga : 29, 57, 58, 60, 61, 64, 70, 79, 91, 93, 95, 98, 99, 100, 101, 122, 141, 170, 188, 208, 238, 298, 300, 304. Dillerden Trk dilini biUrz : 145. Din yolunun dikenleri ve halkn irkin ko ku lan : 127. Dn - tasavvuf esaslar : 16, 302. Dinle imdi u ben heni eyin : 177. Dvan : 20, 90, 96, 104, 298, 304. Dokuz felek : 190. Dolab - Dolab-nme : 55. 75, 99, 102, 104, 105, 170, 193, 194, 298, 301. Dolab gibi dndrdi : 124. Dolb- Muhammedi : 55. Dolabn sorusu ve cevb : 105. Dolunay : 124, 285. Donuzlar korkudur : 161, 284. Domuz eti : 246. D rt Kap : 224, 287, 290. Drt melek : 138. dudan kemerlendirrler : 127. duhul almagl ; 210. duhul gibi : 220. Dur Da : 38. durugel yatm a iy sk : 157. Dl - Kunt : 94. dkkan : 206. dnya : 65, 119, 206, 266, 267. dnyaya gelmeyi. . . . : 65.

323

Dnya hmseye hki deildir : 119. Dnya malt olamn dostu okdur : 121 . dnya nim etleri : 266, 267. Dny yalandr : 119. d rr cevahir : 158. dr-efn : 199. Ebedde vaM et-i vcd : 281. ebed (v a r edeb ren edeb) : 118, 174, 178, 179, 252, 253, 254, 261. ecel kprisi : 237. E dim e : 9, 81, 83, 88. Edrene m inresi : 161. Edrene ehrinde hugn : 67, 81, 162, 172, 177, 202. eflk : 263. EKlk : 20. E flk prenslii : 9. ehl-i dil : 106, 290. ehl-i din : 276. ehl-i im n : 251. ehl-i Kble : 237. el-haya minel-imn : 118, 252. elest birabbikm : 227, 255, 283. elest mecai : 207, 227, 261, 283. elif kaddn : 110, 194. Elin, kr : 103. Elm ah : 21, 24. 33, 304, 305. Elm al da Abdal Msya intisp etti : 88. Elm ahya bag:l Tekke Kynde : 86. Eleyli (Alayl) Gayb bunda tekye klm az : '76. Elleri demez ki boun kana : 211. el vermesi : 139. E m ir efendi : 242. Em lrl - ulm a - emir oban : 6. Em irl - muazzam Mahmd bin Alaeddin bSn Ysuf K aram an : 72. Emmin og:lundan : 122. E nel - B a k k : 116, 166, 269, 270, 283, 294. er (gerek er) ; 111, 112, 290, 293. oldur er dutgl etein p elin ; 112.

bin

324

Ergenenn Kprs : 161. erkn : 108, 252, erkan - tre bilmem : 131. erkn- salt : 288. er olan kii dnyy bir pula almaz : 115. erenler : 117. Ergun, Sadeddin N zhet : 60, 76. EJski Anadolu Trkesi ; 180. esrar : 77, 165, 260, 294. esriklk : 233, 285. eegn boynuna dakm a inciyi ; 210. E ydr ki bu Rm -ilidr : 68, 81. Eyybun sa b n : 112, 150, 229, 265. Evliy : 112, 115, 201, 254, 273, 290, 291, 292, 293, 294, 303. evsfl - mescid : 19. ezelde vahdet-i vcd : 261, 303. F arz u snnet : 224, 288. F tih devrine i t ..........: 23, 73. fena - fillh : 219. Eenri olu Mevln Muhammed em seddm : 23, 66, 67. Ferheng - nme-i Sd : 20. Feridddn-i A tta r : 18, 20, 109, 192, 294. F etv hulam, m ki aceb : 81, 84. Filibe : 69, 83, 88, 204. Filibe Begi : 57, 58. Filibe de yinilen . . . . : 69, 82, 177. Finike : 21, 24. Firavn-la Ms : 116, 132, 133, 150, m , 265. firdevs-i l : 20, 135. Flgel (Viyana) Katalogu : 101. f rk at : 224, 284. Ftvvet - nme : 20. G arib - nme : 18, 20. Gayb Beg : 29, 30, 31, 33, 34, 39, 41. 75, 76, 296. gel iy kend hline yol bulanlar : 93. ffelbeni dolduun anla : 157, 166. genc-i cihn : 268. genc-i ezel : 284. genc-i kadm : 199. genc-i sadet : 200. gerek er : 290.

>

325

G evhemm e : 55, 89, 91, 92, 93, 94, 99, 102, 119, 153, 170, 298, 299. Gevherin bir ad Mahmd idi : 120. geyikteki m k : 117, 266. gevher Hz. Muhammedin canyd : 120. Germiyn beyli-i : 6, 7, 8. 298, 299. Glpmarh, Abdlbki : 61, 62, 91. gkler adrm : 128. gnUm tevhide mekn, eyleye : 158. Gmbe : 21, 24. gnl : 105, 117, 123, 157, 200, 250, 278, 280, 281. gnl bahri : 123. gnl (btn srlar gnlde gizlidir) : 117. gnl H a kkun evidr : 278, 279. gnle sd S a k k un varl : 279. gnl gz ak rifler hilr : 122. B ir gnlde iki sevgi sm aya : 111. gz ile grp gnlm ile inandm : 122. gram er ekilleri : 180. G listan : 90, 93, 94, 98, 99, 106, 153, 169, 170, 223, 227, 242, Glfen Cmi-i ve kitabesi : 72. Glehr: 18, 20. Gsel, Abdurrahman: 58, 141. Hacc zekt: 246. haccm hakiktleri: 246. Hac paa: 20. hakikat: 138, 287, 289, 290, 295, 302. h akkal-yakn : 295. H a kkn ddann grm ek: 260. H a kk dnyda iken bulm ak ..... ; 123. H ak lekeri : 122. Hlde vahdet-i vcd : 265. Halilolu Y ahy : 20. Halil Zeybek : 31, 87. H alk Edebiyat : 172. H alk syleyileri : 212. H allauer Jacob : 27. hamse shibi : 170.

'

326

Hanef : 260. h arb at : 124, 154, 158, 286, 294. Hasan- Basr : 127, 294. H aan Gzi : 86. H aan Tanalan : 31, 33. hassl-hs : 150. hsd olm amak : 145, 187, 247, 250. hs m ; 293. hay : 252. H ay mandandur : 259. H ayr er : 145, 236, 237, 239, 262, 292. hay r l-beer : 225. Havz kevser : 235. hy u huy : 199. hayrl-alm : 199. heyht sahrs : 130. heykel olmt szleri : 291. H er ey ona dnecektir : 303. hrkas drt pre : 269. hlcb perdesi : 245. Hicazda hac farizs : 54, 78. H lkye-i eyh-i Sanan : 19. Hoca A tta r : 18, 20, 109, 192, 294. Hoca Dehhn : 19. Hoca Mahmd : 20. Hoca Mesud ; 20. Hoca Sadeddin : 64. Hoy : 25. Hubbul-Vatcm minel-lm n ; 198. hnbe : 193. H ur u gilman ; 201, 235, 262, 285. Hdhd ile Smurg : 114, 118, 272. hkm-1 ilh! : 237. hkm rn klduk : 257. Hm glgesi : 294. Hsmeddin Mahmd Begr : 71, 72. 73, 74, 76, 297. hsn-i cemln arzular : 157. Hsn-i latf : 117. bdet : 149, 239, 240, 217, 259. blis : 107, 223, 290. ibni A l : 19.

327

bni B at ta : 23, 71, 72, 78. tbni Fenr : 24, 57, 65. 66, 67, 81, 84, 163, 203, 298. bni Fenr (Fetv buTam m k i aceb-Varsam bni Fenrye) :
66, 68.

brahim (Peygam ber) : 108, 119, 128, 132, 150. brahim Edhem : 294. iczetnme ; 42, 43. cazetnam eyi yourt iine dorayp iti : 43. ki : 246. igen igen dikdrr : 69. ine klcn yapt ii yaym az : 113. kindi Namaz : 242. ikrr- Sf : 145. lhler : 175,. 295, 301. l&hi lem-i strr- hafiyyt : 97. lhi Hdvend-i K erm : 94. lhan A baka : 5. lhan Bagz : 58. ilk OsmanlI eyhl - slm : 24. ilm-i Ledn : 119, 295. ilm-i eriat : 288. 11 ulus : 168. imle : 158, 301. m n : 246, 252, 270. m di bu dervi dahi Muhammed M ustfanun sekiz yz ylnda g e m : 57, 64, 79. inyet-i H ak ; 145. insan (iki direkli bir ehir) : 122. ncil : 224. nsan ancak altna eriir : 257. nsan donunu giydirp ........ : 124, 287. insniyet hli ; 149. insann drt safhas : 110. nsann dnyaya gelm ekten maksadvmn .......... ; 126. nsan- Kmil ; 105, 275. insana m teallik : 271. insan vcudu : 207, 208. ihsan vcdunun organlarnn rakam larla gsterilmesi : 110. Is Beg : 24. Is Peygam ber : 108, 128, 132, 194, 224, 225, 229.

328

Is nefesli : 115, 229. sh ak Beg : 22, 57, 58, 65, 66, 67, 69, 298. shak Bee sylesem ; 69. stanoz (Korkud-ell) : 21, 24. skender-nm e : 20. slm n be art : 130, 240. tik a t : 216, 259. iy sfa tu n KulhuvaUah A had : 92. znik m paratorluu : 4. Ik u cn : 280. Kbe - pt : 130, 233, 240. Kbiliyet-i latif : 145, 146. Kbus - Nme : 20. Kad Burhaneddin : 10, 20. K f u N n : 118, 124, 139, 236, 237, 263, 265. K f Da : 36, 109, 110, 192. K inat bir noktadan ibretti : 110. K inat - ehir : 207. K inatm defteri : 271. K ahire nshas : 79. K ahta : 4. Kanly (Karu arabas) : 219. Kalkaajnd : 21, 71. K l beU : 255. K am lem iinde cn olubdur : 109. kn : 280. kan phts : 256. kand seker : 169. Jcam sen j/ttne fcan ile yursn : 211. kaplu kaplu baalar : 152, 161, 172, 176. K aracaahm et : 305. Karasioullar : 7, 8. N e kart var ne koca .- 69, 83, 206. Krhneyi bnyd-iden stdt ........ : 126. Karpuz gibi youn yum rt szden top yonup ........ : 126, 147. K arun : 116. K arye-be-karye : 125. karye-i ada : 24. Kasde : 170. Kasde-i Dolab : 55, 170.

329

K asrl-ayn ; 54, 79, 296, 304. K a : 21, 24. k atre : 123. K aya Kuu : 124, 212. Kaygusuz Abdala it yerler verilmemitir. Kaygusuz adm alm : 88. K aygusuz emesi : 83. K aygusuz brahim : 305. K aygusuz Mahallesi : 83. K aygusuz reh buldun : 77. Kaval : 199. K avak aac ; 45. K aylar : 8. K aygdan u za k olma ........ ; 77. K ayser : 116. Koza ve kader : 236. Kazzz : 125. Kefersd : 11. Kel ila eylese nce kendi bana atard : 127. Kelebek ok ya y alm : 161. Kelebek um akla ku olmaz : 113. keleci syleme : 249. Kendini hilen Rabbtm UUr : 123, 226, 227, 258, 271. Kellle ve Dimne : 20. Kelime haznesi : 181. Kelime-i ahadet : 240, 241. Kendi kendine tecelli : 265. Kendini bil sen hayvan deilsin : 116. Kenz-1 mahfl : 263. Kerpi eyledi : 123. Kertenkele dirilmi : 161. K esret : 115, 265, 281, 303. K efl-K u l b : 111, 273, 293. Kevkib : 263. Kevn m ekn : 277. Kble-i cn bilmezem : 155. Kbrs K rah Pierre : 14, 71. Klal Is : 36, 37, 38. Klsc Ysf (Ah Yusuf) zviyesi : 24.

330

Kl u kl : 200, 260. K rglluk : 138, 190. K rtm gemege : 161. K rk yl hizmet : 65, 297. K rk devri : 45, 46. Kssa ini hikyet : 268. Kibir : 115, 247, 250, 302. K isr ; 116. Kitb-% Mtglte : 91. 94, 97, 98, 99, 100, 129, 193, 227, 228, 236, 240, 270, 287, 294, 298, 299. Ko e Ism&il : 230. K ocatrk, Vasf Mhir : 62, 63, 65, 66, 67, 78, 102, 207. Kon hakkt Ta n n haJtkt as : 126, 197. Konya : 6, 11, 14, 19. Korkudeli : 22, 23. Kosova zaferi : 9. Koma : 172, 175. Kozmik kavram lar : 105, 300. Kek : 130. Kprl, Fuad : 27, 62, 63, 80. Ksedag H arbi : 5 K ul Kayg%sus : 78, 165. Kulhuvallah A had : 156, 217. K urt Koyun-a bile kandi. : 118, 210. Ku dili bilirsen syle : 128, 295. Kuz eylemegil : 162. K fr m n : 125. Kh- K f : 114, 192, 265, 272. KlU hl : 150. Kll m en aleyh fa n : 197, 255. Knbed-i devvr : 200. Kn fe - yekn : 255. Krd ayran ier : 113. Krd iin cacg ; 117. Kzeger bal ; 124. Ladik : 7. l-b eU : 262. m U h e illallh : 144, 175, 176, 240, 241. l-m ekn : 106, 195, 245, 261, 299. L-yem t : 246.

331

L e m -y e z al : 217, 263. Leyl - mecnn : 117, 136, 26S. Leylek : 113. Liv-i Teke : 23. lutf u ihsan ; 48. lutf- vef : 157. Mahmud bin Alaeddn bin Yusf ; 72. M aglata (bak : Kitb- M glate) : 129, 130. Mahbb- dildrum : 156. Mh- t'bn : 246. Mahlas ah : 41, 77. M akm- Khe K avseyn : 135. M akam ve hl ehli : 124. Mahrem-i esrr : 121. M alazgirt : 7. Mlikel - Mlk : 217. Manastrda bir baaouk : 82, 83, 88, 214. M anavgat ve Aliye emirlikleri : 72. Mancmk K urulur : 133. M ansr ; 119, 160, 266. M antkut - T ayr : 18, 20, 109, 122, 192. M arburg nshs : 93, 104, 106, 169, 298. M rifet : 145, 151, 237, 287, 289, 290. Marsuvam/da at katr kom adm gedm : 178. Marzubn - nme : 20. M -tek ad d em : 277. Mecz : 198, 201, 260. Mecm- Latife : 92. M ekke-M edine : 246, 296. Melmlik ; 26. Melmet tatoU : 295. Melekler (Cebril, Isrfil, MikU, Azrll) : 220, 221, 222, 272. Memlkler : 87. Menkbul - Arifin : 20. M enkbnme ; 27, 28, 29, 35, 39. 59, 65, 76, 78, 100. Menkabev hayat : 63. Men arefe nefsehu : 111, 140, 147, 197, 258. 271, 302. Mert%b- erbaa : 110. 112, 138, 242, 287, 290, 295, 303. Meslikl - ebs&r : 71.

332

Mesnev : 90, 93, 109, 114, 118, 170, 280, 298. Mesnev-i Baba Kaygumss : 90, 93, 94. Mest eyd : 200. Mey : 294. Meyhne ; 294. M ey -f r : 249. Mevlna Celleddn-i Rm i : 18. Mevlna emseddin bni M uhammed el - Fenri : 24, 57, 298. Mevc : 285. M sr : 7. 15. 28. 44, 47, 53. 58, 78, 297, 298. M sr'a geli tarih i ; 65. M sr Sultn : 49, 51, 53, 71. 135, 136, 296. M sr - Srlye Memlk tm paratorlug'u : 2, 5. Mihnet cefs : 34. Jlinbem m e : 74. 75, 89, 91, 102, 120, 170, 289, 298. M irc : 119, 150, 245. Miskine dahi nazer eyler : 131. Miskin Kaygusuz ; 78. M iskin Sary : 78. Mizn : 196, 233. M ogallar ; 1, 2, 4, 5. 6, 11, 13. 14, 17, '18, 25, 26. MoUa Sevndk ogh A c Doyuran A ganm Ulu Babas Hzr : 122, 214. Mora ve A ttika Seferi : 9. Muo/szam bir ehre benzer : 206, 272. Muhammed (Hz. M uhammed) : 106, 107, 108, 128, 132, 134, 136, 139, 141, 142, 143, 145, 149, 225, 260, 264, 294. M uhtr- kef : 272. Mukleme : 193. M ukattara da : 855. M nacaat : 109. Murad Hn (2. Murad) : 3, 9, 8, 24, 58, 65, 66, 67, 69, 203. M urad Efna halvet anlatsa szi ; 70. M urad H n (bize bin m u t pirin dise Murad Han) : 70. Murad Hna vanm adum : 68, 163. M urakk : 145. M usam m t,: 169. M ustaf Al : 64. M uvahhidlik K l ile olmaz : 124. M utasavvflar : 17.

333

M brizd - Din Mehmed Bey ; 21, 22, 23, 72, 73, 74. Muinddn Pervane : 5. Mlzimet : 146. Mlhid : 124. Mrid-i Kmil : 127, 145, 146, 290. Mlk im ret : 199. Mmtnin Kalbi Allahm evidir : 259. Mm in milminin aynasdr : 259. M nakkag : 196. M s (Hz. Ms) : 108, 119, 128, 150, 224, 265. M stezd : 104, 105, 171, 301. nfe : 266. N akibendlik : 26. nak, nakka : 15, 147, 303. nak hayl ; 143, 239, 265, 266. nak pergl : 128, 263. N am as : 242, 244, 246, 246. N am as sorar imsin : 242, 243, 244. N m eler ve haberciler : 123. nr- chim : 234. nasihat verme : 186. Nasreddin Boca : 215. N t- Aliyyl - M rtaza : 94. nefs : 111, 119, 121, 125, 126, 142, 162, 173, 195, 221. 222, 241, 280. nefir : 231. nefs-i kl : 238, 262. nefy : 241. nefy isbat : 241. nemed ile post diy ; 165, nem rd : 116, 132, 133, 150, 223. Nergis - Glbahar : 162, 202, 214. N esim i : 20. N N ehri : 53, 296. nin b - nin ; 277, 281. Nizam : 20. nker olmagl : 288. N ur, R sa ; 27, 28, 58, 62, 63, 65, 76, 79, 84, 85, 86, 102. nr- im n : 246.

334

n u tk -1 h ak : 276, 279. nutfe : 190, 256. nutuk : 175, 178, 301. Nh Tfn ; 108. N r u zulm et birlie yitdi tam am : 111. nsha-i lem : 271, 273, 287. Oba K y (Alanya) : 72. Od : 112. O glanhk : 138. Ouzlar : 6, 17. On sekiz bin lem : 261, 278. OruQ tu tm ak : 245, 246. ' OsmanlI Devleti : 1, 2, 3, 8, 9, 23. Osman Gazi : 8, 9, 64. Osmank - K aram an Sava : 9. , le N am az : 243. kz : 221. kzn baln is* bitm i : 134. ly m esanndan karp soyar : 119. rflyye : 123. z Kan-tyla yud : 199. znden gemeyen/rabbn bilmez : 121. P aflagonya : 7. Pam pyIlya : 22. P am uk yaratld : 108. P a rsa u ra ; 193. P s - b n : 209. Peleng : 30. Pelekanon : 8. Penbe a ta r halla : 125. P ergl : 146, 196, 263, 264. Peygam berlerin isim leri : 109, 225, 228. P lerre : 71. Pilv (K aygusus) ; 77. Pinhn : 156, 198, 278, 279, 280, 283, 284. P r (pir tutanm ak, pire balanm ak) : 110, 228, 289, 290. Pococke : 85.5 Provenelahlar : 14. Rabbmm rahm eti : 257. R if yelkenci ; 103.

335

rehber : 290. revnak : 238. Rdvan : 233. Risle-i Kaygtaus : 91, 93, 97, 121, 122. R lsletl - Ahmediyye : 59. riy : 242, 248, 302. Rom a Imparatorluru : 1. Rudolf T sc h a : 27, 60, 84. Rumeli ; 1, 8, 84, 298. Rumeliden bahseden iirleri : 80. RumeU F tlh i : 8. r u yetullah : 285, 303. Sabah N amaz : 243. Saddk sylerem : 166. Sdi ; 20, 192, 294. Sadr- l : 44. safUk (riyszlk) : 247. sag u sol : 285. sahib-i kem l ; 156. sakal krkm ak : 295Saltnm e : 105, 242, 245. Salc, V ahit Ltfi : 27, 28, 102. Salsal - nm e : 19. Sam : 230. S aray K asabas : 63, 78. Saray mahlasm kuUantr : 63, 78, 207. S aray : 207, 239, 240. Saraynme : 91, 93, 94, 147, 153, 170, 239, 241, 279, 298, 300. Saruhanogullar : 7. Savm salt : 245. Sebal - mesn : 51. Secde Kihhan ayagm pdi : 251. Sefer : 286. sekhum - rabbuhum : 233, 285. sekiz y z ylnda geldi : 65. Seluklular : 1, 2, 3, 4, 5, 6, 8, 11, 12, 13, 14, 15, 17. 19, 21, 22, 24, 73. Semendire Ftihi Gazi shak Beg : 67. Sen sana deeni iste : 131.

336

Senc : 233. Serencm. : 200. Serdih olubdur : 199. S ettarl - uyb : 217, 248. seyhat : 286. Sevda (siyahlk) : 116, 246, 282, 295. Sevgiliye hasret : 284. Seyd Hzr zaviyesi : 24. Sr (srr- lhi) : 278, 279, 280, 281, 282. Sr pinhn : 280. Stratal - m stakim : 116, 233, 234, 274. Srp H udut Kumandam : 58. S m m sevdiin kardesden sakvn : 209. srr- l - yezal : 119. srr- m ulak : 269. srr- ezel ebed : 292. Sidretl - m nteh : 135, 224. Sm urg : 109, 110, 114, 192, 272. Sipahi : 197. siyh libasU : 11. Sofyaya gsem direm : 82. Sogant arpa e k m e in i ............ : 113. Sogdak erefi : 4, 14. St : 3. Sf : 290. Soy soylayanar : 155. Sr : 280. Szn yknden perdesin : 195. Su old a k t : 106. Su dolab : 55, 105. Su grmeden etegn emrenirsn : 209. Subh u m : 264. Sultan : 281. Sultn- yegne : 281. Sultns Sevhll : 21. Sultan Veled : 18, 19. Sular damarm : 128, 143. Sret-i nsan : 284. Sretl-Mlk Tefsiri : 19. Sheyl N evbahar : 20.

337

Slemi ve Demirtag : 6. Sleyman (Peygam ber) : 135, 188, 227. Snnet : 244. Sn uvalda gizlenm ez dimiler : 117, snk (eti gitm i snge) : 161, 203. Sr salmd : 231, 281. h- kadm : 157, 166. m : 136. am ak ehri : 136. arab iem (garab u y) : 165, 260, 285, 286, 294. arap im ek mecz mn ile kullam im akta : 286. ark K araaa : 71. athiye : 29, 175, 176, 201. eceretl- slm : 130, 240. eddd : 116, 133, 223. ehir (insan) : 127, 135, 272. ehirden on mil mesfede.. : 78. ehr-i muazzam : 138, 196, 208. ehr-be-ehr : 125. em-i Fnus : 168. erfid-Din Ali Yazd : 21. eriat : 138, 242, 247, 287, 288, 289, 290. eyh Mehmed Efendi : 96. eyh-i Vaktz ; 127. eyh Balaban Ziyesi : 24. eyh Beg zviyesi ; 24. eyh Cg : 85 eyh tsh ak zviyesi : 24. eyh Orhan zviyesi : 24. eyhl-M agaver : 85 eyhun-Nuhs : 193. eytan : 130, 132, 133, 134, 193, 194, 220, 222, 223, 275.. eyiam n torhas ve daarc: 132. eyyd H am za : 18, 19. eyyd ts : 19. uayyb : 265 kr Elin : 103. ibl : 127, 294. ihbeddin m er : 71, 72.

338

irzl Sdi : 18. irz ehrinde : 213. t : 108, 265. ScMmmel, Annam aria : 61, 84. Tabl- bearet : 282. T a c a -T ac c a (Teke) : 23, 73. Tabduk Em re : 65. tahkiye : 186, 193. ta rik a t : 138, 242, 247, 250, 287, 288, 289. tasavvuf ve ta rik a tla r : 3. Tavusa seyrn- bostan gerekir : 113. tecell ; 216, 273, 274, 275. teferrc : 286, 287, 300, 303. tefsr : 260. Teke Be-i Mbarizeddin Mehmed : 87. Them a Anatolike : 1. Teke Bei : 23, 24, 35, 36, 38, 39, 74, 77, 87, 296. Teke ili : 21, 23, 24, 30, 37, 86. Teke emirlii : 22. Teke Sanca : 48, 49. Teke Livas : 23. Teke oullar : 21, 22, 23. Tekke edebiyat : 20, 26. tekebbr : 144, 186, 241, 249, 289. Tekkeler - medreseler : 15. tenvl eylese : 46. tendre : 221. Ten Cn : 119, 277. tem : 285. Teravih n a m a z : 243. tertem iz iecekleri iirir : 257. tebih : 20, 283. tevil : 260. T e v ra t: 224. Tevzu : 247, 250, 302. tevhid : 120, 144, 241, 276, 283. ticr kpr : 14, 15. tobras (torbas) : 250. toz eylem g il: 162. Tre - dz ; 131, 283. Tuna : 9.

339

Tunca kranundadur: 82, 101. Tb : 235. TrTc Dilince hu kadar hilirz : 145. Trk Diln Ta n n buyurdu : 191, 220, 221. Trk airetleri : 4 Trk Dlll ve Edebiyat : 17. Trke bilmez m isin? : 143. Trkm enler : 7. 8, 9, 11, 12, 13, 210. T rkm an b anm az . . . . : 210. Trkm ene cg : 17. Trkm en yaylaya ger : 113. Trkm ene vir yahni-y-ile Jmrmay% : 113. T rk sofileri : 18. Tuz ekm ek hakk : 211. Uc b e ti : 8. U m ag : 159, 169, 221, 235. Ulcaytu Hdbende ; 7. Ulul-emre : 148. Ulus : 168. U m ur Beg : 7. Ug vre : 158. Uzuvlar (12 uzuv) : 138. - O k l a r : 23. mm Glsm : 86. mml-Kuran : 51. std- emn : 196. Vahdet derys dalgaland : 120. Vahdet - Kesret : 276. Vahdet stndeki perde : 106. Vahdet-1 vcd : 109, 11, 114. 117, 118, 141, 143, 145, 146, 216, 218, 229, 233, 235, 237, 241, 245, 255, 261, 271, 274, 276, 299, 300, 302. Vmk - A zr : 117. V araka ve Glgh : 20. V atan : 207. V atan- asl : 123, 284. Vatican Turco : 102. Vasf- hl : 124. Velyet devrinin halamas : 108. Velyetnme-i Sultan Ahdl Ms : 95.

340

VeU : 115. Vitir-Vcib : 243. Visl-i bde : 233, 285. Vize, Vizeli Alaeddin : 63, 78, 305. Ve hve bikll eytn m uht : 302. Vuslat : 284. Vuslat- frkat : 285. Vcd : 206, 277. Vcd-nme : 91, 97, 98, 99, 101, 137, 208, 221, 268, 271, 272, 290, 298, 300, 304. Yakb gibi gzleri yala dolu : 112. YanboUda bir k a n : 82, 83, 88, 160, 161, 163, 173, 176, 177, 204. Yancuca : 252. Yam r yum r sylerem : 177. Yats Namaz : 243. Yayn gerilmesi : 130. Y avuz Sultan Selim : 54. Yazcolu Ali : 73. Yedi seyyare : 137. Yinan, mkrimin Halil : 71, 73. Yine gnlm denizi tat alar : 117. Yini H am am dan beri : 82. Yol eri (evliya) : 110, 111, 238, 289, 290, 292, 293. Yola diken helvaya tu z salmagl : 210. Yorgann kadar uzat ayan : 209. Yunus Em re : 18, 19, 20, 65, 303. Yusuf- Meddah : 20. Yusuf ve Zeliha : 19. Ycelerden yce grdm : 152, 163, 173, 176, 218. Y z eylemegil : 162. W alter BjrJcmann : 61, 84. Zafer-nme : 21. Zagra-i Atikli Dervi Ali : 102. Zhid z huzrunu beklemeli : 112. Zann gm n : 246. Z t : 26, 303. Zebr : 224. Zekt : 245.

341

Zen ferzend : 288. Zerger eyledi : 125. Zerk tezvir (Zerk riy) : 248, 249, 251. Zeyneb : 86. Zihaf : 159, 301. Zirk tebih : 112. Zina ; 246. Zr zemin : 196. Z lfikar : 150. Zlfinde ber - dr olmuam : 157. Zlf-i pern : 117.

342

YANLI DORU CETVEL Yanl osm anllarm yada anari eitm itir ilim, Ka M enkkbnme'ye Jakob Akaini bo Kf Cni'n-nezr.de Saray nsfnd abu kdir K al'a dan S. H. of (Ac D oyuran),n devip rehifli a5an halillullah ahtiye -altbini ne d rr dvn ka ne hiyleriyle yolyad Knh,l-Ahbar Doru S atr Sahifc 8 10 11 12 23 24 29 27 33 46 55 60 78 85 92 110 120 121 122 128 129 130 228 176 195 196 259 140 284 316 343

23 O sm anllarm 12 ya da 5 anari 5 etm itir 24 ilim 25 Ka 2 M enkbnm eye 10 Jacob dipnot Akaini 23 ho 18 Kfie 6 Cm i'n - Nezirde 2 Sary 7 nsfnda bu 20 K adir 6 K al'adan 31 S .N . 10 Sof (Ac D oyuran)'m 27 14 deyip 8 redifli yayn 1 19 hallullah 17 athiye 22 alt binine 16 der dvar Ka 12 12 nebileriyle 2 yollad 5 K nhl - Ahbar