AHMET VEFK PAA ADAPTASYONLARINDA KLTREL SENTEZ VE EDEB ESER EVRS Hseyin DORAMACIOLU ZET Ahmet Vefik Paa,

Tanzimat yllarnda belki de modern evirinin balangcn oluturacak bir teknikle Molirein eserlerini dilimize kazandrmtr. O, Molireden baz tiyatro eserlerini adapte etmi, bazlarn ise birebir evirmitir. Bylelikle Trkemize kazandrd adaptasyonlar Trk kltr ve geleneklerine uygun bir yapda oluturulmutur. Yazar, kltrel deerlerimizle Fransz kltrnn baz deerlerini evrensel bir izgide sentezlemitir. Geleneksel seyirlik oyunlara alm olan toplumumuzu Fransz komedyasyla gldrerek dndrmeyi baarmtr. Vefik Paann bu tutumu rnek alnarak gnmze uyarlanabilir. Son yllarda yabanc dillerden edeb eser evirisi yaplrken metinler, hibir kritere tabi tutulmamakta bylece kltrmz ve genlik psikolojisi zerinde tahribat yapan blmler eserle birlikte Trkeye aktarlabilmektedir. Oysa edeb eser evirisi bir sanattr. Ayrca evirmenin iyi bir eitimci ve kltrel deerleri tanyan biri olmas gereklidir. Bu dorultuda Ahmet Vefik Paann edeb eser evirisinde takip ettii yol, eviri sorunlarna zm olarak teklif edilebilir. O, Franszcadan dilimize aktard adaptasyonlarnda kltrel sentez yaparak Trk Fransz mill deerlerini ortak paydalarda birletirmitir. Anahtar Kelimeler: Ahmet Vefik Paa, kltrel sentez, edeb eser evirisi, Molire tiyatrolar ve adaptasyon.

Yrd. Do. Dr., Kilis 7 Aralk niversitesi, Yeni Trk Edebiyat Ana Bilim Dal, hdogramacioglu@mynet.com

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1075

CULTUREL SYNTHESIS IN ADAPTATIONS OF AHMET VEFK PASHA AND TRANSLATION OF LITERARY WORKS ABSTRACT Ahmet Vefik Pahsa perhaps with a technique to create the beginning of modern translations of the language has earned Molires works to our language. He has adapted some drama of Molire and translated some of them samely. Thus, the adaptations he had earned to Turkish, were structured suitable for Turkish culture and traditions. The author has synthesized the culturel values of us with the some values of French culture in a line of universal values. He had accomplished to our society which accustomed to traditional theatrical presentations, make laugh and think at the same time with French comedy. By taking the example of this attitude of Vefik Pasha be adapted to today. Text, in recent years, are not subject to any criteria when foreign language translation of literary works. Thus, the parts that has destructed on our culture and psychology of youth can be transferred to Turkish when transferring with art. But literary translation is an art work. Moreover, a translator to be aware of to the cultural values and must be a good educators. However, the path to follow Vefik Pashas literary works in translation, can be offered as a solution to the translation problems. He has combined the Turkish - French national values in the common denominator making cultural synthesis in the adaptation transferred to our language from French. Key Words: Ahmet Vefik Pasha, culturel synthesis, translaton of literary works, theatres of molire and adaptation.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

1076

Hseyin DORAMACIOLU

GR Molirein birok tiyatro eserini adapte eden Vefik Paa, Trk kltr ve geleneklerine azami dikkat gstermi ve mill deerlerimize yabanc olan oyun tiplemelerini Trkeye uyarlamaktan kanmtr. Onun bu tavr edeb eser evirisinde kltrel yapmza kar hassas davranmasndan kaynaklanmaktadr. Vefik Paann eser seiminde gsterdii bu dikkat, gnmzde de benzer bir teklif olarak dnlmelidir. zellikle intihar, iddet veya bunalm sahneleri ieren ve genliin beenerek okuduu kitaplar Trkeye evrilirken Vefik Paann adapte eserlerinde taknd tavr dnlmeli ve bir prototip olarak deerlendirilmelidir. Henz yeterli hayat tecrbesi olmayan ve kiilik zellikleri pozitif ynde gelimeyen gen kitle, eserlerdeki olumsuz tip veya karakterleri kendilerine bir model olarak alabilmektedirler. Gnmzde rastlanmasa da 19. yzylda Avrupada W. Goethenin yazd Gen Werterin Aclar adl roman okuduktan sonra yirmi bine yakn gencin eserdeki n yntemiyle intihar ettii bilinen bir olaydr. Bu tr olumsuzluklarn nlenebilmesi veya en azndan genlik zerinde psikolojik tahribatn olumamas iin Vefik Paann adaptasyonlarnda takip ettii yol hakknda fikir sahibi olmak ve adapte eserlerini incelemek yararl olacaktr. 1. Adaptasyonlarda Kltrel Sentez Molireden adapte ettii adaptasyonlarnda Vefik Paa, mill yapmza dikkat ederek Trk kltrel deerleriyle bat kltrnn bir eit sentezini yapmtr. Ayrca Trk kltr sistemiyle Fransz medeniyet sistemini ortak bir paydada buluturmay baarmtr. Nitekim Trk mill geleneklerinin bir nevi taycs olan dile ait zellikleri Fransz tiyatrosunun drama yaps ile birletirerek yeni bir eviri usul balatmtr. Bu usul sayesinde Trk tiyatrosunun kltrel temelleriyle Fransz tiyatrosunun kltrel deerlerini sentezlemitir. Vefik Paann yapt gibi, bir eseri adapte ederken yalnzca bir yabanc dili iyice bilmek yeterli deildir. Bununla birlikte o dilin konuulduu ortamdaki uygarl bilmek gerekir. Vefik Paann Saint Lousse Lisesinde okumu olmas ona Fransz uygarln yakndan tanma imkn vermitir. Yetime artlarndan ve ald eitimden dolay Vefik Paa, evirilerde karlalan engellerin stesinden gelmi bir yazardr. zellikle Molire'den yapt evirilerinde iki uygarln kltrel uyumazlklarn ortadan kaldrmtr. (eri 1997: 225) Bunu yaparken iki farkl medeniyeti ayn potada birletirmitir. Vefik Paa rneinde olduu gibi adaptasyon almalar yapmak, aslnda iki farkl kltr ortak paydada buluturma gayreti olarak deerlendirilebilir. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1077

2. Medeniyet Farkll ve Vefik Paa Adaptasyonlar Dnyann eitli blgelerinde yaayan insanlar, yaadklar yrelerin doal zelliklerine gre farkl yaam biimleri sergilerler (eri 1997: 225). Farkl rk ve medeniyete sahip insanlar deiik alet ve teknolojik aralar kullandklarndan kltrel yaplar ve yaant biimleri de bu amillere bal olarak farkllk arz eder. Teknik bilginin ve kullanlan malzemenin cinsi ve biimi, kullanl yerleri toplumlarn gnlk yaantsn etkiledii gibi konutuklar dilleri de byk lde etkiler. Bylece toplumlar aras kltrel farkllk ortaya kar. Ayrca farkl inan sistemleri toplumlar aras kltrel uurumu derinletirir. Bu da eviriyi nemli derecede etkiler. eviri yapan yazar, ele ald eserin yazarna ne kadar sayglysa kendi diline ve dil aracl ile kendi toplumuna kar da ayn derecede saygl davranmak durumundadr. Bununla birlikte iinde yaad toplumun sorunlarn bilmek gibi bir ykmll de vardr. Vefik Paa, kendi toplumunu ok iyi tanyan, bu toplumun sorunlarn bilen ve bu sorunlara zm nerileri getiren bir aydn olarak kabul edilir. Vefik Paa adaptasyon yolu ile toplumun kltrel temellerine uygun yapda eserler kazandrmtr. Kendi toplumunu tanyan, toplum psikolojisini bilen bir aydn olarak Vefik Paa, topluma yeni, deiik gelebilecek bir yap sunmak yerine onun bildii, tand bir ortam oluturarak yenilikleri ve batnn mill - kltrel yapmza uygun fikirlerini bu yolla toplumumuza kazandrmtr (eri 1997: 226). Vefik Paa, Geleneksel Trk aile yaps, kltrel ve sosyal ortam ierisinde batl tiyatro teknii ile yeni fikirleri ustaca kaynatrmtr. O, halk eitmenin en nemli yollarndan biri olarak grd tiyatro araclyla halkn kltrel seviyesini ykseltmeye almtr. Vefik Paa'nn adaptasyonlar onun Trk toplumuna yerletirmek istedii kltrel deerleri iermektedir. Bu nedenle Vefik Paa, Molire'in birtakm oyunlarn evirdii halde birtakm eserlerini adapte etme yoluna gitmitir. Onun adapteleri evirilerine gre daha ok beenilmitir. Vefik Paann evirilerinde takip ettii yol bugn neredeyse unutulmu durumdadr. En basitinden rneklendirecek olursak toplumun bireyleri olarak bizler evlerimize alacamz eyalar bile seip, aratrp almaktayz. Namk Kemalin ifadesiyle dnya zerinde insann vatan, bir ehirdeki dier evlere nazaran kendi evi gibidir.1 Vatan bizim evimiz hkmndedir. yleyse evimize getireceimiz
Bu konuda geni bilgi iin baknz: nder Ggn, Namk Kemalin airlii ve Btn iirleri, AKM Bakanl Yaynlar, Ankara 1999, s. 66, Namk Kemal, Vatan, bret, Say 121, 22 Mart 1873, Namk Kemal, Bir Mlahaza, bret, Say 4, 18 Haziran 1872
1

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

1078

Hseyin DORAMACIOLU

farkl kltrel oluumlarn eserlerini titizlikle sememiz gerekir. zellikle ok satlan ve dnya genelinde poplerlik kazanm kitaplarn lkemizde birok insan tarafndan okunabileceini hesaplayarak bu eserlerin evirisini alannda uzman ve kltrel deerlerimize saygl insanlara yaptrmak yerinde bir davran olur. Vefik Paann Tanzimat dneminde balatt bu eviri ve adaptasyon tarzn gnmzde en azndan bilgisayar ve internet teknolojisinden yararlanarak gelitirebiliriz. 3. Vefik Paann Takip Ettii Usl ve Gz nne Alnmas Gereken Baz Dikkatler Vefik Paann eviride takip ettii usl gnmzde uygulanmasa da edeb eser evirenlere baz mesajlar tamaktadr. Bu durumda Vefik Paa rneinden hareketle evirmenlere u tavsiyelerde bulunabiliriz: Genlerin okuduklar roman, an, hikye ve dier edeb trleri onlar eitici bir ekle dntrerek yani bir nevi adapte ederek yaymlamak daha salkl bir yaklam olacaktr. erisinde intihar, iddet, yalan, dolandrclk gibi sahnelerin etkili bir dille anlatld sahnelerin bulunduu edeb eserlerin Trkemize birebir aktarlmas, bu sahneleri okuyan ve henz iyi kt sentezini yapabilecek kltrel birikimi olmayan nesiller zerinde tahribata yol aacaktr. Bu nedenle bu tr sahnelerin gerekirse uyarlama yaplarak deitirilmesi yararl sonular douracaktr. Baka kltrleri tayan yabanc bir dilden eser evirisi yapmak bir sanattr. evirmenler, edebiyatlar gibi estetik abann peindedirler. Bylece eviri yoluyla toplumun beeni biimini ve kltr dzeyini yeniden olutururlar. eviri yapan kiinin ayn zamanda bir eitimci olmas gerekir. nk eviri eseri okuyan kitle, eseri evirmenin bakyla okumakta ve alglamaktadr. Yabanc dildeki bir metin (text) Trkeye aktarlrken evirmenin zihin szgecinden gemektedir. Bu srete n prizmaya arpmas gibi krlmalar; yani gerekten sapmalar haliyle olmaktadr. eviri yaparken kltrel deerlerimize uygun davranmak, bu sapmalar olumlu bir yne kanalize etmek anlamna gelmektedir. eviri konusunda usta yazar Halit Ziya Uaklgilin orijinal tespitleri bulunmaktadr. Ona gre bir eseri evirirken yalnzca iki lisan iyi bilmek yeterli deildir. Tercme, bir ihtisas iidir: Bundan baka hikye terceme etmek iki lisn iyi bilmekten ibaret bir sermayeye tevakkuf ederken herhangi ilm ve fenn bir eserin tercemesi bir ihtisas iidir. () u halde mtercimin yalnz iki lisnda kifyet derecesinde bir sermaye sahibi olmas maksad temin etmez, ayn zamanda terceme edilecek eserin nevinde bir ihtisasa mlik olmas lazmdr

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1079

(Uaklgil 1955a: 126). Ahmet Vefik Paa, bu ihtisasa sahip olan ender ahsiyetlerdendir. Edeb eser evirmenleri, eviri yaparken lkenin kltrne katkda bulunurlar. Belki de bu yzden Vefik Paa, XIX. yzylda batl bir tiyatro kurma abasna girmi ve balca kaynak olarak grd Molireden adaptasyonlar yaparak bir dneme damgasn vurmutur. Vefik Paa, oyunculuktan yazarla, sahneye koyuculuktan ynetmenlie kadar tiyatroya emek vermi, tek bana kiilerin seslerini taklit ederek piyesler oynam, gelime yolunda olan Trk tiyatrosuna kol kanat olmu, Bursa'da bir tiyatro binas yaptrm, yktrlan Gedik Paa Tiyatrosu'nun yetenekli oyuncularn buraya toplam, oyun hazrlayp ynetmi, tercmeler ve adaptasyonlar yapmtr (eri 1997: 202). Bizde bu iki eklin yani terceme ve tatbik ekillerinin en mkemmel numunelerini ilk nce Ahmed Vefik Paa vermitir (Uaklgil 1955b: 167). Trk edebiyatnda bu konuda ilk numuneler veren Vefik Paa, eviri engellerini amakla kalmam, deiik bir oyun anlay ortaya karmtr. Vefik Paa'y XIX. yzyl kltr tarihimize girecek bir evirmen olarak grmek gerekir. (Tolun 1975: 45). Vefik Paaya bu dikkatle bakldnda onun edeb eser evirilerinde takip ettii usl bilmek lzumu ortaya kmaktadr. 4. Vefik Paann Eser Tespiti Molire'in eserlerinin bir ksmn eviri, bir ksmn da adapte yolu ile Trkeye kazandran Vefik Paa'nn Molire'in hangi eserlerini eviri iin tercih ettii, hangi eserlerini ise adapte ettii nemlidir. Onun eser tespiti yaparken kltrel deerlerimizi esas kriter olarak ald grlmektedir. Vefik Paa'nn evirdii veya adapte ettii eserlerin konusu incelendiinde ne kadar bilinli davrand grlr. Vefik Paa, Fransz toplumunun kltrel yapsyla dorudan ilgili eserleri evirmemitir. Molire'in Plautus'dan ve Rotrou'nun Les Sosies adl eserlerinden konusunu alm olduu Amphitryan bir mitoloji komedisidir. Bu komediyi ve Franszlarn yaay tarzn aksettiren L'imprompt ile Versailles' ve de La Comtesse d'Escarbagnas' Trkeye evirmemitir (eri 1997:205). Bununla birlikte kadnn henz Trk toplumunda geri plnda olduu bir dnemde Okumu Kadnlar ve Kadnlar Mektebi'ndeki baz paralar evirmemitir. O dnem toplumunda kadnn Fransa toplumundaki kadar sosyal hayatn ierisinde aktif yer almamas yznden Vefik Paa bu yolu tercih etmitir. nk okuyucu veya seyirci oyunda kendinden ve sosyal evresinden izler bulmak isteyecektir. Ayrca Vefik Paann Don Juan' Osmanl toplumunun kltrel yaps ierisinde adapte etmesi olduka zordur. nk Don Juan, dnemin beenilen bir konusu Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

1080

Hseyin DORAMACIOLU

olarak okuyuculara ekici gelse de Trk toplumunun kltrel dokusuna uymas mmkn deildir. Don Juan, utanmaz, Tanr tanmaz, ancak gl bir Hristiyan tiptir. Vefik Paa bu eseri adapte etmemi; ayrca onun repliklerinin bazlarn karp atm, bazlarn da zetlemitir (eri 1997:206). Bu tavryla kendinden sonra gelen evirmenlere takip edilmesi gereken bir yol gstermitir, denilebilir. Ayrca Din adam klndaki yobaz, ikiyzl bir insan canlandran Tartfn o dnemde adapte edilmesi de imknszdr. Din adam olarak uyarlama yapmas gerekseydi, Tartf ismi yerine bir sahte din adamnn ismini yazmas gerekeceinden bu da o dnem toplumunda din deerlerle alay etmesi anlamna gelecekti. Bunlara dayanarak Vefik Paa'nn konu ve olay tespitinde kltr ve geleneklerimizi kstas olarak ele aldn syleyebiliriz. Ayrca o, ahlak deerleri dk kadn tiplemelerini veya iddet ieren sahneleri eserlerine almaktan kanmtr. Bu da Vefik Paann eser tespitinde kltrel ve sosyal yapya ne derece nem verdiinin bir kantdr. Vefik Paann Tiyatro alanndaki almalar olduka baarl olarak deerlendirilmektedir. Baarsnn temelinde onun tiyatro anlay vardr. Vefik Paa, reel yaantdan uzak, sosyal dncelerle ykl, soyut tiyatro anlayn beenmez. Yazar, Namk Kemal ve Abdlhk Hamitin izinde yrmez: O, yerli oyun geleneklerine bal, gerek tiyatro yolunu bulan inasiyi izler. Halka inen, halk dilini ileyen, halkn yaantlarn, gelenek greneklerini yanstan biimi yeler (Gray 1991: 57). Bu sebeple onun oyunlar bugn bile hl canl ve deerlidirler. Vefik Paann adaptasyon denilen uyarlamalar srasyla unlardr: Dekbazlk (Les Fourberies de Scapin), Merak (Malade maginaire), Tabib-i Ak (LAmour Mdecin), Zoraki Tabip (Le Mdecin Malgre Lui) ve Zor Nikh (Le Mariage Forc). Ayrca Vefik Paa, Azarya (LAvare), Yorgaki Dandini (Georges Dandin) gibi evirilerinde evirdii metne sadk kalmak suretiyle metin kahramanlarnn isimlerini evrede sk rastlanlabilir kii adlarndan semitir. Vefik Paa'nn Azarya adl evirisi ounlukla adaptasyonlar arasnda saylmaktadr. Oysa Vefik Paa Azarya ve Yorgaki Dandini'de sadece kiilerin kimlik kartlarn deitirmitir (eri 1997: 227). Toplumsal kltr ve kurumlardan kaynaklanan farkllklar amak, bu noktalarda oyunun konusunu, kiilerini uyarlamak anlamn tayan adaptasyon sadece zel isimleri deitirmek deildir. Adaptasyon, isimleri deitirilmi oyun kiilerini aktarlan kltrel ortamn, yani o kltrn gerektirdii davran biimleriyle yklemek demektir (eri 1997: 227). Bir anlamda yabanc dildeki kavramlardan hareket ederek edeb eseri yeniden

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1081

biimlendirmektir. Bu dorultuda Vefik Paa, Molirein yukarda ad geen eserlerini ahslarn davran biimlerinde deiiklik yapmak suretiyle dilimize kazandrmtr: Bu gruba giren oyunlarn adaptasyon teknii ile oluturulmasnn nedeni de eviri srasnda karlat engellerin stesinden gelme abasndan ileri gelmektedir(Tolun 1974: 34). Yazarn karlat bu engeller toplumun etik ve kltrel yapsn oluturan deerler sistemi olarak dnlebilir. 5. Vefik Paa ve Molire Vefik Paann Molireden dilimize kazandrd dz eviriler ve adaptasyonlar Tanzimat dnemi toplumumuzun tiyatroya almas ve tiyatroya ilgi gstermesi yolunda byk bir boluu doldurmutur. Vefik Paann adaptasyonlar kltrel ve mill deerlerimizle yorulduundan halkn ilgisini daha ok ekmi; seyirci veya okuyucu, bu adaptasyonlarda kendinden, sosyal evresinden izler bulmutur. Yazarn adapte eserleri dil zevki ve yerlilik bakmndan dz evirilere oranla daha baarl olarak deerlendirilmitir. Vefik Paa bunlar sanki uyarlamam, kendisi yazmtr. Bununla birlikte Ahmet Vefik Paann eserlerindeki gln durum, olay ve kii yaratma teknii asndan Molirele byk benzerlikler vardr (Gray 1991: 58). Bu benzerlikler yazarn Molire oyunlarn daha orijinal ve nitelikli adapte etmesini salamtr. Vefik Paann kendine rehber olarak ele ald klsik Bat komedyas bireycidir. Toplum; birey ilikileriyle tandmz bir arka plndr. Bireyin zaaflar bu arka fon zerinde kartlklar yaratarak iyice belirginleir. Birey bir perspektif kazanr (ener 1974: 27). Geleneksel Trk komedyasnda ise bireyler bir topluluk ierisinde sunulur ve toplumun eitli zmre ve mesleklerini temsil eden tipler bir toplum portresi olutururlar. Bireyin kendisi, bu genel yapnn ierisinde komik unsuru olur. nemli olan bireyin kiilik zelliklerinin derinlemesine tahlil edilmesi deil, genel grnmn elendirici olmasdr. Vefik Paa, adaptasyon yoluyla topluma baka bir uygarln gzlemlerini getirmitir. Gnmzde olduu gibi Vefik Paann yaad Tanzimat senelerinde de eviri almalar kltr alveriinin en nemli aralarndan birisiydi. Vefik Paa, Molirein eserlerini Trkeye aktarrken edeb cmleler kurmutur. rnek verecek olursak Molirein Kadnlar Mektebini manzum olarak dilimize kazandrmtr. Bununla birlikte bu manzum piyesin orijinalinde geen Monseur de La Souche ismini adapte etmi ve Msy Ktkl diye evirmitir. Bunlardan hareketle Vefik Paann eser evirisinde iirsellie ve estetie nem verdiini syleyebiliriz. Onun bu tavr, Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

1082

Hseyin DORAMACIOLU

iiri seven toplumsal yapmza uygun davranma isteinden kaynaklanabilir. Bylece o, Toplumsal kltrmz ve estetik zevkimize yakn bir yol takip etmitir. Bedrettin Tuncel tarafndan yaplan birebir eviriden bir pasaj Vefik Paann evirisiyle mukayese edelim: -Chrysalde: Vallahi sylemek istemiyorum ama dilime yle geliyor. Monseur de La Souche bir trl aklma gelmiyor. Canm, sizin de krk iki yanda yeniden isim almak nereden aklnza esti? iftliinizin eski bir ktn bir beyzade ad gibi ortaya atmaya ne lzum vard? (Tuncel 1941: 19). Ayn paray Vefik Paa yle evirir: -Krizalt: Az alm Msy Ktkl Namn bulmaz. Ama nereden Krk yldan sonra ad deitirmesini Kurdunuz. Kibarlk m bu? iftliinizin rk tomruu le tefahr m halka kar? (Vefik Paa 1933: 17). Vefik Paann bu evirisi hakknda Bedrettin Tuncelin ifadesi dikkat ekicidir: Kadnlar Mektebini ilk nce Trkeye tercme eden Vefik Paadr. Bu tercme ne yazk ki hataldr. Dili eski ve sahneye uygun deildir. Bu sebeple eserin yeni bir tercmesine lzum vard (Tuncel 1941: 6). Hlbuki Vefik Paa hatal bir dil kullanmam; bununla birlikte eserlerini halkn anlayaca bir dille oluturmutur. Vefik Paa'nn eviri veya adapte yolu ile Trkeye kazandrd eserler, Molire'in en iyi eserleridir.2 Bunlardan biri olan Adamcl, Alsest'in kalbi ile fikri arasnda durup dinlenmeyen bir savan hikyesidir. Alsest insanlarn birbirlerine kar olan yapma ve yalan davranlarndan dolay, insanlardan irenmektedir. Dier bir oyun olan Azarya, Molirein Cimri diye evrilen bir eserdir. Bu eser, konusunu Latin yazar Plautus'un Aulularia adl eserinden almtr. Molirein ok beenilen dier bir eseri olan Tabib-i Ak adl adaptasyonda zorla evlendirilmek istenen ve bu sebeple hastalk numaras yapan bir gen kz anlatlr. Gen kzn sevdii delikanl
2 Bu-konuda bkz: Akn, mer Faruk Ahmet Vefik Paa Trkiye Diyanet Vakf, slam Ans. c.2, st. 1989, Gray, Sevim, Ahmet Vefik Paa TDK Yay., Ank. 1966, Tansel, Fevziye Abdullah Ahmet Vefik Paa'nn Eserleri Belleten Nisan 1964. C.28. s 1.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1083

doktor klna girerek hastann yanna sokulur. Ardndan hastay avutmak bahanesiyle onunla evlenmek ister gibi davranr. Bu duruma rza gsteren baba, sonunda iin ciddiletiini grerek hiddetlenir, ama kz giderek iyileir. Tanzimat dneminde evlenecek insanlarn kendi gnl rzalaryla ve birbirlerini grerek evlilie karar vermeleri ok ilenmi bir konudur (eri 1997: 228). Vefik Paa'nn adaptasyonlarnn hemen hepsinde evlenecek insanlarn birbirlerini tanyarak, severek evlenmeleri, evlenecek eler arasnda diyalog kurmann gereklilii vurgulanmtr. Bu ynyle o, hem bir evirmen hem de bir eitimci gibi davranmtr. O, eserlerinde toplumun faydalarn n plana kararak eserleriyle halka hizmet etme kaygs ierisindedir. Vefik Paa'nn tiyatro gibi geni kitlelere seslenen bir sanat dalyla topluma yararl olmaya alt sylenebilir. Yazar, o dnem kltrel yaantmzda var olan grmeden evlenme hadisesine dikkat ekip insanlar gldrerek eitme yoluna gitmitir. Vefik Paann eser evirisinde gsterdii bu hassasiyet, incelenmesi ve zerinde yorumlar yaplmas gereken bir davran biimi olarak durmaktadr. Zoraki Tabip, Vefik Paann bir dier adaptasyonudur. Bu eserde, kocasndan dayak yiyen bir kyl kadn, kocasn doktor diye tantr ve bunun zerine hastalarn hcumuna urayan adam skk bir durumdan kurtarr. Mustafa Nihat zn, Zoraki Tabip'in nsznde bu konuya yakn bir masaln Trk halk arasnda da sylendiini belirtmektedir.3 Masalda, kadnlar hamamnda kibar bir ailenin mcevherlerini bir tarafa saklayan fakir bir kadnn, bu altnlar almak istemesi ve bu i iin kocasn usta bir himayeci olarak tantmas anlatlmaktadr. Masaln sonunda kadn, kendi kocasn iine dt zor durumdan kurtarmaktadr. Grlyor ki Vefik Paa, halk kltrnn szl miras olan masallardan bile yararlanmtr. Vefik Paa'nn stanbul'da halk arasnda anlatlan bu masal bildii muhtemeldir. Yazarn halk arasnda bilinen bir masal Batl anlamda tiyatroda vermesi, tiyatronun gelimesi ve halk tarafndan benimsenmesi ynyle nemli bir gelimedir. Bylece seyirci veya okuyucu kendi kltrnde var olan bir olay kavrayabilme yetenei kazanacak bu da ileride konusu kark eserleri daha kolay anlamasna yardmc olacaktr. 6. Vefik Paann Eserlerinde Kulland Dil Anlay Vefik Paa, dilimizin sadelemesinden yanadr. ster bilim dili ister halk dili olsun Trkemizin her alanda kullanlmas
zn, Mustafa Nihat, Ahmet Vefik Paa. Zoraki Tabip, Remzi Kitabevi, stanbul 1940, 3. Basma nsz.
3

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

1084

Hseyin DORAMACIOLU

gerektiini savunmutur. O, adapte ederken Fransz doktorlarn kulland Latince szcklerle dolu cmleleri Arapa szcklerle deitirerek Osmanl toplumunda doktorlarn ska kulland ve Trk tababet kltrnde gelenekselleen Arapa ve Farsa terkipler kullanma detine atfta bulunur. Bu tavryla, yabanc szckler kullanan tp doktorlarn gln duruma drerek eletirir. Bylece her alanda sadelii savunur. Eserlerinde Arapa ve Farsa terkipleri yalnzca gln durum veya olay oluturmak iin kullanr. Eserlerinin dier ksmlarn anlalr bir dille yazmtr. Bununla birlikte iir evirisi yapaca zaman halk iirini tercih eder. Bu tavr onun halk diline ve kltrne verdii nemi gsterir. Vefik Paa, Zoraki Tabip (Le Mdicine Malgre)te geen ve aada dz evirisi verilen iiri, Trk halk iiri geleneine uygun olarak ve sade bir dille aktarmtr. nce iirin dz evirisini verelim: Ne tatl, Ey gzel ie Ne tatl Senin sesin, glu, glu... Ama beni kskanan ok olurdu. Sen her vakit dolu olsan Ah ne gzel ie Neden boalrsn! Glu glu Haydi haydi kederlenmeye lzm yok (Omay 1943: 16) Vefik Paa ise ayn paray u ekilde evirir: Kulkul-i srhi blbl namesinden ho gelir Dilberin gl sinesinden u srhi ho gelir. Cmle lem rek ederdi ben gibi skendere Durmasa her dem aktsa ie ekin ho gelir. ekmeyip sdn demdem pr aktsa ho gelir (Vefik Paa 1940: 4142). Vefik Paa bu manzumeyi aruz vezniyle deil 15li hece vezniyle yazmtr. Bu da onun halk kltrne verdii nemi gstermesi bakmndan dikkate deerdir. Vefik Paa, vazn yani Sganarellein doktorca konumasn da Trk tababetine uyarlamtr. Fransada doktorlarn Latince konumalarn bizde Arapa ekline evirerek tp doktorlarnn yabanc lisan kullanarak tedavi etmelerinin evrenselliini gstermek istemitir. Bylece Fransz toplumunda grlen bu durumun Tanzimat dnemi Trk toplumunda da bir sorun olarak var olduunu gstermitir. Sbiha Omayn bu sahneyi gsteren dz evirisi u ekildedir:

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1085

-Sganarelle: Bu suretle bahsettiim bu gazlar, karacierin olduu sol taraftan gelip kalbin bulunduu sa tarafa gittiinden Latince rmyn dediimiz akcier, Yunancada nasmus dediimiz beyinle, brnicede cubile dediimiz veridi ecvef vastasyla irtibatta bulunduundan, yolunda mevzubahis gazlara rastlar; iyi anlayn rica ederim; ibu gazlarn bir nevi mazarrat olduundan... Aman burasn iyi dinleyin, rica ederim (Omay 1943: 3940). Ayn metni bir de Vefik Paadan dinleyelim: -vaz: mdi mebhusat anhmz olan ebhire sol tarafta kebet vaki olduu yerden sa tarafa yrein kin olduu mahalle intikl ederken bizlerin rmyn tabir eylediimiz akcier, Yunnden itikkle nasmus itlk eylediimiz eviyeye veritler vastasyla kesb-i ittisal kldklarndan esn-yi fezeyn ve cevelnda yolu ve geidi zere ebhire-i mezkre-i mumaileyhaya iltika ve irtika ettiine binaen ebhire-i merkuma-i mariileyha dahi ecvf- bastlketifte mnhader ve mnkader olduu misll... Ama dikkat ha! Rica ederim dikkat! Ebhire-i sire dahi muhtas olduklar vehmet cihetiyle... Aman efendim, rica ederim dikkat! (Vefik Paa 1940: 6364). Vefik Paa, o devir doktorlarnn kulland Arapa lisan verdiinden bu eviri orijinaldir. ncelediimiz 1. eser Zoraki Hekim adyla Ankara 1943 baskl ve Ankara Kz Lisesi retmenlerinden Sabiha Omay tarafndan Le Medecin Malgre Lui isimli eserin orijinalinden tercme edilen paradr. Dieri ise 1940 senesinde stanbul baskl Vefik Paa tarafndan yaplan adaptasyondur. Vefik Paa, Zoraki Tabipte isimleri deitirerek adapte etmi ama asl metne de sadk kalmtr. Yukardaki parada geen Arapa ve Farsa kelimelerin kullanm biimi hakknda eitli yorumlar yaplmtr: Vefik Paa Dil hususunda muayyen bir zevk sahibi olmam, en basit ve sade tabirlerle en garip ve iitilmedik Arapa, Farsa kelimeleri, manasz secilerle slbuna geirmitir.4 Ama Vefik Paann kltrmzn gelimesine yapt katklar da inkr etmemek gerekir. O, dilde bir nevi mill uur sahibi olduunu gsterir.5 Mill uur anlay onu dilde sadelemeye yneltmitir. Bununla birlikte Vefik Paann Trke kelimeleri kullanmakta gsterdii titizlik dikkate deerdir. Namk Kemal, Abdlhk Hmide gnderdii bir mektupta Vefik Paann bilhassa gayr-i menus kelimeler kullandn ve zellikle
4

slm Ansiklopedisi, Vefik Paa Maddesi, Maarif Matbaas, stanbul 1940, age, s. 209

s. 209
5

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009

1086

Hseyin DORAMACIOLU

Voltaireden yapt tercmelerde Trkeyi bozduunu belirtmi ve aatayca yazmakla onu itham etmitir. Namk Kemalin Vefik Paay sevmedii de sylenmektedir. ...hi sevmedii Vefik Paann Voltaireden yapt tercme dolaysyla devrinin Trkesini, maziden gelen ve cemiyete ait bir zevk ve terbiyenin mahsul olan dili, fuzul ve kararsz deimelere kar mdafaa eder (Tanpnar 2001: 424). Ancak Vefik Paa, kk yata Bat kltrn tanm, evrensel kltrle mill kltrn sentezini yapm ve bu yolla tiyatroyu sevdirerek halk eitme yoluna gitmitir. Vefik Paa, Zoraki Tabipte Trkenin aydnlar tarafndan kullanlmadn, Trke dnda zellikle Arapa gibi bir dil ile konumann olduka makbul sayldn, konuulan dil yznden aydn-halk arasndaki uurumun gittike arttn gzler nne sermitir (eri 1997: 229). Bu tavryla Vefik Paa, Trk diline ve kltrne ne denli bal olduunu gstermitir. Devrin doktorlarnn Arapa terkipler kullanarak insanlar tedavi etmeleri bu eserde komik enisi katlarak eletirilmitir. Nitekim doktorluktan hi anlamayan vaz, konutuu kark Arapa ile doktor olduuna karsndakini inandrmtr: vaz: Aristatalis buna dair buyurur ki... Ah gzel eyler buyurmutur. Aristatalis, o bir byk kii idi. Hamza: Evet, elbette! vaz: Bsbtn bir byk adam idi. (Kolunu kaldrarak.) Bir adam ki benden nah u kadar byk idi. Biz bahse gelelim: yle itikat ederim ki u, lisann fiil ve hareketten kalmas baz ahlttan neet eder ki, biz ulema beyninde onlara ahlt- sakime deriz. Ahlt- sakime yani sakim ahlt demek u cihetten nai ki htta- ravideden tenebb ve tereff eden menfuzatn sutuundan teekkl eyleyen abharenin gya ylece, istirkabndan, ha, istirkabndan, h... istirkakndan, hum... Aman, efendim siz Arab bilir misiniz? Hamza: Hayr, hi bilmem. (vaz, hayretle kalknarak.) Ya, siz Arab bilmezsiniz ha! Hamza: Hayr, (vaz, trl gln kmldanlarla) Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1087

yle ise Hemen ne ebrabbettasrif hamset ve selsune bben ha... Nasare yensuru nasreten lebbeyk efendim. Cae Zeydn kaimen hm. Yensuru yensurun tensurnan ha efendim. Elkelimet lafzn vuzie limana mfredn lebbeyk efendim. Elcins maalcins ha efendim. lebbeyk. Evet, kat sebekat ihdahma... ihdahma. Hamza: Ah, efendim, niin benim vaktim bo geti. Niin ben de tahsil edemedim? (Vefik Paa 1940: 5961). Yukarda verilen eviriden de anlald gibi Vefik Paa, insanlar gldrerek ve sade bir dil kullanarak sosyal tenkitler yapmaktadr. Toplumun anlamad bir dil, ister Latince ister Arapa olsun topluma fayda salamaz. Bu tavryla o, bir eitmen tavryla yanllklar gstermi ve zmlere nayak olmutur. Halka hitap eden edeb bir eseri, olduu gibi evirmenin yanl olduunu adaptasyonlar vastasyla gstermitir. Gnmzde evirilerin ok skc olduu, edeb zevk vermedii okuyucular tarafndan sklkla ifade edilmektedir. Bu durumda Vefik Paann sade dil anlay ve estetik zevk tayan cmleler kurmas bir teklif olarak sunulabilir. Vefik Paa, eviri veya adaptasyonlarnda okuyucular skmayan bir dille bilgi verme yolunu tercih etmitir. Zoraki Tabipte sralad dipnotlarda bu durum aka grlmektedir. rnein Aristodan bahsederken Aristotalis, Aristo dahi denilen eski Grek filozoflarndan olup Milattan nce 384322 arasnda yaamtr (Vefik Paa 1940: 27) diyerek bilgi vermektedir. Yazar, bilgi verme srecinde mill kltrmze katkda bulunmay da ihmal etmez. Vefik Paa, manzum olarak kaleme ald adaptasyonlarnda kafiyeyi ihmal eder ve konuma dilinin scakl ile iir dilinin havasn birletirme yoluna gider. Bu eviri metodu, Vefik Paann o dnem toplumunda tiyatro dilini sevdirmeyi ama edindiini gstermektedir. SONU Molirein eserlerini dilimize kazandran Vefik Paa, adaptasyonlarnda kltrel deerlerimizle badamayan vaka veya kiileri adapte etmekten kanmtr. O, bylece adaptasyonlarnda Trk kltr ile Fransz kltrnn bir nevi sentezini yapmtr. Bu srete kltrel deerlerimize azami hassasiyet gstermi ve bylece halka tiyatroyu sevdirmitir. rnein Molirenin tiyatro eserlerinde geen sahte din adam tiplemesini veya Fransz toplumunda erkeklerle beraber iki iip gezen kadn tiplemelerini mill ve kltrel Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

1088

Hseyin DORAMACIOLU

deerlerimize uymadndan adapte etmemitir. Bylece mill deerlerimize uymayan eserleri okuyuculara aktarmamtr. Onun takip ettii bu yol gnmzde eviri ile uraanlara bir prototip olarak sunulabilir. Bununla birlikte Vefik Paa, gnlk dili tiyatroya sokmu ve halk bu yolla eitmeyi gaye edinmitir. Ayrca adaptasyonlarnda ahslar ve oyunu milliletirmitir. zellikle Fransz toplumunun kltr ile Trk toplumunun kltrel yaps arasnda ortak paydada bulunan zellikleri tespit etmi ve bunu kullanarak eserlerini baaryla sahnelemitir. O, adaptasyonlar vastasyla Trk tiyatro geleneinin kltrel temelleri zerine Molirein slbunu ina etmitir. Tercme ve adapteleri vastasyla Vefik Paann geleneksel tiyatromuz ile Molire komedyasn kltrel alardan sentezlenerek sunmas Tanzimat dneminde grlmeye balanmtr. O, bylece yabanc dilden eser evirisinin veya adaptasyon almalarnn nasl yaplmas gerektii hakknda bir model oluturmutur. Vefik Paann Molireden tiyatro oyunlar aktararak oluturduu bu model, gnmze farkl ekillerde uyarlanabilir niteliktedir. Molirein eserlerini evirirken seici davranan Vefik Paa, hangi eserleri adapte edeceine, hangilerini ise evireceine bilinli olarak karar vermitir. Onun mill kltrmzle ilgisi olmayan oyunlar adapte etmedii grlmektedir. Vefik Paann bu yaklamn onun kltrel deerlerimize olan ball ile izah edebiliriz. inde yaadmz ada bile Vefik Paann adaptasyon tekniinden alacamz birok tavsiyeler vardr. Onun kulland usuller, gnmzde eviri ile uraanlara bir k noktas olarak tavsiye edilebilir. KAYNAKA ER, Bahriye (1997), Ahmet Vefik Paa, Devir ahsiyet - Eser, Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. GRAY, Sevim (1991), Ahmet Vefik Paa, Trk Dil Kurumu Basmevi, Ankara. OMAY, Sabiha (1943), Zoraki Hekim, Molireden ev., Maarif Matbaas, Ankara. ENER, Sevda (1974), Molire ve Trk Komedyas, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, Molire zel Says, Say : 5. TANPINAR, Ahmet Hamdi (2001), XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, alayan Kitabevi, stanbul. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 4/8 Fall 2009

Ahmet Vefik Paa Adaptasyonlarnda...

1089

TOLUN,

Do Dr. Atilla (1974), Vefik Paann Molire evirilerinde Anlatm Nitelikleri, Tiyatro Aratrmalar Dergisi, Molire zel Says, Say: 5

TUNCEL, Bedrettin (1941), Molire, Kadnlar Mektebi, Maarif Matbaas, Ankara. UAKLIGL, Halit Ziya (1955a), Terceme i, Sanata Dair III, Maarif Basmevi, stanbul. UAKLIGL, Halit Ziya (1955b), Terceme mi Tatbik mi?, Sanata Dair III, Maarif Basmevi, stanbul. VEFK PAA, Ahmet (1940), Zoraki Tabip, Remzi Kitabevi, stanbul.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 4/8 Fall 2009