KARAY TRKES VE TRKYE TRKESNN SES BLGS YNNDEN KARILATIRILMASI

AYE ASLAN TDE 4 20856294

KARAY TRKES SES BLGS

Karaim Trkesi Kuzeybat (Kpak) grubu Trk lehelerinden biridir. nceleri, bu halkn Karaizm mezhebine balln gsteren Karaim kelimesi daha sonra onlar iin etnik bir kavram olarak yerlemitir. (Karaylar kendilerini Karay, Karaylar olarak isimlendirirler.) Karaim tabiri, Sovyetler Birliinde, u anda adacklar halinde Litvanyada, Krmda, Ukraynann van Frankov blgesindeki Hali ehrinde yaayan ve Trk dili konuan halk iin kullanlr. 1959 nfus saymna gre SSSBde 5900 Karaim yaamaktayd ve bunlardan sadece % 16.5i Karaimceyi kendi ana dili olarak gstermitir. Krm Karaimlerinin dili kelime hazinesinde baz zellikleri korumakla birlikte, kendisine ok yakn olan Krm Tatarcasna asimile olmutur. Karaimler Litvanya ve Ukrayna blgesine 14. asrn sonu ile 15. asrn banda g etmilerdir. Bu gmen ahalinin dili daha sonra Karaimcenin bat azlarnn ortaya kmasnda temel oluturmutur. Mill bir Karaim dili yoktur. Bundan dolay sadece Karaimcenin azlarndan bahsedilebilir. Litvanya SSBnin Vilnus, Panevejis ve Trakay ehirlerinde konuulan az ve Hali ehri Karaimlerinin kulland Halits az. Bu iki azn balca zellikleri ksaca yledir:

Ses bilgisinde: 1) Halits aznda, Trakay aznda bulunan yuvarlak, n nller , bulunmaz. Bunlarn yerine Halits aznda e, i kullanlr: Trak. p-, Hal. p- pmek, Trak. yr-, Hal. yir- yrmek; 2) Eklerde Halits aznn e nlsne karlk Trakay aznda y vardr (alfabede ile gsterilir): Trak. kelgynlyr, Hal. kelgenler gelenler; 3) Trakay azndaki , y, , c nszlerine karlk Halits aznda s, z, ts, dz, vardr: Trak. ba ba, terejy pencere, a a, can can, Halits aznda bas, tereze, ats, dzan; 4) Trakay aznda kelime sonu arka damak qs szmal grtlak sesi xye; Halits aznda ise orta damak ksine dnr: Trak. barmax, Hal. barmak parmak; 5) ay diftongu Trakay aznda ou kez y olur: Halits aznda ise deimez. Trak. buly, Hal. bulay byle; 6) Trakay aznda ift ll > l benzemezlii grlr: Trak. li, Hal. lli elli; 7) (ng) sesi Trakay aznda baz durumlarda yye dnr: Trak. maya, Hal. mana bana; 8) Halits aznda ti/ki, di/gi nbetlemesi grlr: tis/kis di, keldi/kelgi geldi.

Kelime hazinesinde: 1) Azlarda baz kavramlar farkl kelimelerle ifade edilir: kuyu Trak. kuyuv, Hal. kuyduk, inek Trak syr, Hal. ink, kap almak Trak. yanlma, Hal.

kakma; pencere Trak. terycy, Hal. pinzra, tereze; banyo yapmak Trak. omunma, Hal. tsarpunma vb.; 2) Baz ayn kelimeler iki azda farkl anlamlara sahiptir: Trak. sekirmyk dans, Hal. sekirmek srama; Trak. tozduru kalbur makinesi, Hal. tozdurguts eki; oynama Trak. flrt etmek, Hal. oynamak; yomdarma Trak. emmek, yutmak, Hal. toplamak. SES BLGS Trke de sekiz nl fonem vardr. Bu nl fonemler eitli llere gre snflandrlr: 1. Oluum/ boumlanma noktalarna gre: Az boluunun n ksmnda oluan nllere n nl, arka ksmnda oluanlara ise art nl denilir. Kaynaklarda art nller iin kaln, n nller iin ise ince terimleri de kullanlr. n nller e, i, , , art nller ise a, , o, u sesleridir. 2. Dudaklarn durumuna gre: nller oluurken dudaklar ya bzlp yuvarlaklar ya da serbest kalr. Bu adan iki gruba ayrlr: dz nller ve yuvarlak nller. Trkedeki dz nller a, e, , i; yuvarlak nller o, , u, fonemleridir. 3. Az boluunun durumuna gre: Oluumlar srasnda alt enenin aa doru hareket ederek az boluunu genilettii nllere geni nl denir. Geni nller a,e, o, fonemleridir. Dar kapal nller ise oluumlarnda ene as ve az boluu dar olan nllerdir: , i, u, . 4. Sesin sresine gre: nller sre bakmndan uzun ve ksa nller olmak zere iki grubda incelenirler. Trkiye Trkesindeki uzun nller ounlukla yabanc kkenli kelimelerde karmza kar. Yukardaki ltlerden ilk dikkate alnarak Trkenin nlleri yle bir izelgede gsterilebilir: DZ GEN ART N a e YUVARLAK GEN O

DAR I

DAR u

Karay Trkesinin Trakay az sekiz nl foneme sahiptir: a, , , i, , o, u, . l sisteme gre nllerin snflandrlmas aadaki emayla gsterilebilir:

i () ()

(u) a (o)

Bu emada yatay izginin zerinde dar nller (yksek nller), yatay izginin altnda geni (alak) nller gsterilmitir. Dikey izginin solunda n nller; sanda arka nller bulunmaktadr. Parantez iinde ayn serinin yuvarlak nlleri verilmitir. NSZLERN TASNF Trkiye Trkesinde u nsz fonemler vardr: b, c, , d, f, g, , j, k, l, m, n, p, r, s, , t, v, y, z. nszlerinin oluum yerlerinin ve oluma niteliklerinin eitli olmasndan tr yle bir snflandrma yaplr: 1. Ses tellerinin durumuna gre: Oluumlar srasnda ses tellerini titretiren seslere tml ( tonlu/ sedal), titretirmeyenlere tmsz ( tonsuz/ sedasz) denir. nllerin tamam ses tellerini titretirir, dolaysyla tmldr. nllerden b, c, d, g, , j, l, m, n, r, v, y, z tml; , f, h, k, p, s, , t tmszdr. 2. Oluum yerlerine gre: nszn, ses yolunda engellerle karlat, boumland blgeye oluum yeri denir. Trkedeki nszler bu adan yle gruplandrlabilir: Dudak( ift dudak ) nszleri: b, m, p Di- dudak nszleri: f, v Di- di eti nszleri: d, n, s, t, z Di eti n damak nszleri: , , j, l, n damak nszleri: g, k, r, y Art damak nszleri: , q, , ,

Grtlak nsz: h 3. Havann k yerine gre: nszler boumlanrken havann azdan veya burundan karlmasna gre ikiye ayrlr: az nszleri ve burun nszleri. Trkede m ve n burun nszdr. Bu iki nsz dndakiler ise az nszdr. 4. Srekli ve sreksiz olularna gre: Baz nszlerin oluumlar srasnda, hava akm tam bir engelle karlar ve ses bir patlamayla kar. Byle nszlere sreksiz( patlayc) nsz denir. b, c, , d, g, p, t fonemleri bu gruptandr. Oluumlar srasnda hava akmnn geii iin az ok bir aralk bulunan f, , h, j, l, m, n, r, s, , v, y, z nszleri ise sreklidir. Srekli nszler hava geidinin byklne gre, akc ve szc nszler olmak zere iki grupta toplanr. Oluumlar srasnda hava geidi ok dar olan f, , h, j, s, , v, z nszleri szc; hava geidi daha geni olan l, m, n, r, y nszleri ise akc nszdr. Karay Trkesindeki nszler ve tasnifleri ise yledir: Trakay az u nsz fonemlere sahiptir: b,v (w), g, , d, c, j, z, y, k, l, m, n, , p, r, s, t, f, x, , , h. Halits az: b, v (w), g, , d, dz, z, y, k, l, l, m, n, p, r s, t, f, x, ts, , h. Teekkl ekline gre: 1) szmallar: v (w) (v), f, s, z, , j, y, x, , h; 2) kapanmallar: a) patlamallar p, b, t, d, k, g, b) kapanmal-daralmallar ts, dz, , c, c) burun nszleri m, n, , ) yan nszler l, d) titrek nszler r, Teekkl yerine gre: 1) Dudak nszleri: a) ift dudak nszleri v (w), p, b, m, b) di-dudak nszleri v (v), f; 2) Dil nszleri: a) dil n-di nszleri s, z, ts, dz, n, l, r, b) dil n-damak , j, t, d, , c, c) dil ortas nszleri y, k, g, ) dil arkas nszleri x, , , d) grtlak nszleri h. Sesin oluumunda ses tellerinin katlp katlmamas esasna gre nszler u gruplara ayrlr: 1) sedaszlar p, t, k, f, s, , h, , ts; 2) sedasz olmayanlar: a) sedallar b, d, g, v, j, z, y, , c, dz, b) akc nszler r, l, m, n,

nszlerin tasnifinde kullanlan btn bu kriterlerden morfoloji iin en nemli rol, sesin teekklne ses tellerinin katlp katlmamas (sedallk- sedaszlk) oynar. nszlerin bir ksm n nllerle birletiklerinde damaksllarlar: d d; k k, l l, m m, n n, s s, z z, t t, . Baz nszler her zaman serttir: x, , h. g nsz her zaman yumuaktr. Karaimcede, dier Trk lehelerinde kullanlan btn hece tipleri vardr: 1) Ak hece a) nl; b) nl + nsz: a-ta baba, a-na anne; 2) Kapal hece a) nl + nsz: at at; b) nsz + nl +nsz: kel- gelmek; c) nl+nsz+nsz: ayt- sylemek, lt- gndermek; ) nsz+nl+nsz+nsz: kayt- geri dnmek; bart- var, bulunmak. NL UYUMLARI nllerin ve nszlerin sz iinde sralanma kurallar olarak anlalabilir. Trkede drt uyumdan sz edilebilir. nlk- artlk uyumu: Byk- kk, kalnlk- incelik uyumlar olarak da bilinen nlk- artlk uyumuna gre, Trkenin ilk hecesinde n nl varsa sonraki hecelerde yine bir n nl; ilk hecede art nl varsa sonrakilerde de bulunur: gzel, kpr, kara, orman. Dzlk- yuvarlaklk uyumu: Bu uyuma gre Trke kelimelerde ilk hece nls dz ise, sonraki hecelerde yalnz dz nller bulunur: inelik, karanlk, attrmak. lk hece nls yuvarlak ise, ikinci hece ya dz geni ya da dar yuvarlak nl tar: utan, umursamak, szlemek. Karaim Trkesinde ise kk ya da tremi kelimelerin yapsnda ya n ya da arka nller bulunur: ata-lar-mz atalarmz, Trak. bitik-lyr-imiz mektuplarmz. Dilde bulunan ok saydaki alnt kelime istisna tekil eder ve bir kelimede n ve arka nller bulunabilir: defus (branice) mhr, Trak. stena duvar. Byle durumlarda kelimeye gelen ek, kkn son nlsne gre olur. Kelime bnyesinde, sadece ilk hecede bulunabilen o, geni nlleri dnda, ya yuvarlak, ya da dz nller bulunabilir: kol-um kolum, Trak. krsn grsn, ama kol-lar (

kol-lor deil) kollar, Trak. kz-lyar gzler Kelime bnyesinde, sadece ilk hecede bulunabilen o, geni nlleri dnda, ya yuvarlak, ya da dz nller bulunabilir: kol -um kolum, Trak. krsn grsn, ama kol-lar ( kol-lor deil) kollar, Trak. kzlyr ( ama kzlr deil) gzler. Dudak uyumu kanunu, ift dudak nsz varsa da geerlidir, ancak kkn nls yuvarlak tr. Bu durumlarda ek yuvarlak nlldr: yap- kapamak, yabun- kapanmak; tav da, tavu (onun) da. nller, kelime tretme ve kelime ekiminde u kaidelere uyarlar: a) Dz, arka nl a, dan sonra, eklerde a, nlleri gelir; b) n, dz, e, i, nllerinden sonra, eklerde e, i gelir; c) arka, yuvarlak o, u nllerinden sonra, eklerde a, u gelir: Trakay aznda n, yuvarlak , nllerinden sonra, eklerde y (), nlleri bulunur. NSZ UYUMU Trke kelimelerde tml nszler tml nszlerle; tmsz nszler tmsz nszlerle yan yana gelebilir. Buna nsz uyumu denir. rnek vermek gerekirse: silgi, atk, geldi, evde. Karaimcede nsz uyumu kanunu iki unsuru ierir. 1. Kk ya da tremi kelimelerin bnyesinde ya dudaksllam, ya da dudaksllamam nszler bulunur. Bu husus tamamen kelimedeki nllerin tipine (n ya da arka olmalarna) baldr: Trak. kn, Hal. kin gn, Trak., Hal. kan kan. 2. Sedasz nszle biten kklerden sonra ekler sedasz nszle balamak zorundadrlar. Baka nszlerle ya da nllerle biten kklere ise sedal nsz ieren ekler gelir: al-d ald, at-t att. NLLERN NBETLEMES Bir sesin baka bir sese dnmesine nbetleme ya da ses deimesi denir. nl ve nsz nbetleme olmak zere iki grupta incelenir. Burada nl nbetlemelerinden bahsedeceiz. Trkede n deiimleri niteliklerine gre yle snflandrlr:

Art nllerin nllemesi(yana>yine; kan>hani), art nllerin artllamas(divar> duvar), geni nllerin darlamas(bedk>beyk>byk), dar nllerin genilemesi(buz>boz), yuvarlak nllerin dzlemesi(n>iin; bt>bit), dz nllerin yuvarlaklamas. Karay Trkesinde ise her iki azda da n sesteki y ve yi, i ile nbetleir: Trak. ylar / ilar, Hal. yllar/illar yllar, Trak. Hal. yigit / igit gen; Trakay aznda kelime bandaki y, ile nbetleir, yani bazen n seste korunur, bazen der: yryk / ryk yrek, yv / v ev. n seste / nbetlemesi her iki az arasndaki bir nbetleme olarak kabul edilir. Ancak Trakay aznda bu olay, azlarda da grlr: mgyk / mgyk i, tmyk / tmyk ekmek. Trakay aznda alalan ay diftongu kelime iinde ve sonunda ye dnr: atay / ty baban, baraym / bargymn gitmem iin, gideyim diye. NSZ NBETLEMELER Trkede nszlerin niteliklerine gre tmlleme- tmszleme, sreklilemesreksizleme, dudakslama, art- n damakllama, gibi kategorilerde incelenebilir. Karaycada hemen hemen btn nsz nbetlemeleri azlar aras zellik tar. n / y nbetlemesi ikinci ahsa ait deiik eklerle ilgilidir. Halits aznda nli ekler, Trakay aznda y iledir. Tarihi bakmdan farkl azlarda farkl gelimeler grlmtr: g Halits aznda g ()yi kaybederek nye, Trakay aznda ise tersine nyi kaybederek gyi korumu ve bu g, yye dnmtr. Bu olay u eklerde gzlenir: 1) Teklik ve okluk ikinci ahs iyelik ekleri: Trak. aty, Hal. atn atn; Trak. atyz, Hal. atnz atnz. 2) Grlen gemi zamann ikinci ahslarnda: Trak. aldy, Hal. aldn aldn, Trak. aldyz, Hal. aldnz;

3) Fiilin art ekiminin her iki ahsnda: Trak. alsy (< alsay), Hal. alsan alsan, Trak. alsayz, Hal. alsanz alsanz; 4) Teklik birinci ve ikinci ahs zamirlerinin datif ekiminde: Trak. maya, Hal. mana bana, Trak. saya, Hal. sana sana. Halits az iin ti / ki, daha seyrek olarak da di / gi ses gruplarnn nbetlemesi en tipik zelliktir. Kr. tiz / kiz istep, gz (kiz gz yerine, tiz ise istep); til / kil glmek, dil ( til dil, kil gl! yerine). nsz benzemezlii Trakay aznda grlr ve iki l sesi l ye dnr: Hal. ullu, Trak. ulu byk, ulu; Hal. Hal. kollar, Trak. kolar kollar.

KAYNAKA Bozkurt, F.(1991) Karay Trkesi, Trk dili dergisi, S.26,s.7-12 ulha, T.(2002). Karaylar ve Karayca. Yksek lisans tezi. Kocaeli niversitesi sosyal bilimler enstits Doan, .- Kvraksal .(2002) "Karaim Trkleri", Trkler, C. 20 Doruer, S.(2007)Karay Trklerinin szl edebiyat, yksek lisans tezi, gazi niversitesi Glsevin, S. (2007). Karay Trkesinde Ouzca unsurlar. Trkoloji Aratrmalar , 299-306. Musayev, K. M. (2002). Karaim Trkesi. TBAR , 197-229. Nurettin Demir- Emine Ylmaz. (2009). Trk dili yazl ve szl anlatm. Ankara: Nobel yayn.