T. C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS RADYO TELEVZYON ANA BLM DALI

SNEMADA GRSEL ZAMAN VE MEKAN KURGUSU

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Yrd. Do. Dr. Halim ESEN

HAZIRLAYAN hsan GL

KONYA 2006

NDEKLER

sayfa GR..1

BLM 1 SANATTA VE SNEMA SANATINDA ZAMAN- MEKAN 1. Zaman ve Mekan Kavram5 1.1. Grsel Zaman-Mekan-Hz....12 1.2. Grsel Anlam, Filmsel Grselletirme ve Grsel Zaman-Mekan....13 2. Sanatta Zaman-Mekan.....22 2.1. Grsel Sanatlarda Mekan ve Trleri..24 2.1.1. Ak ve Kapal Mekan........24 2.1.2. Belirli-Belirsiz Mekan........26 2.1.3. Bo-Dolu Mekan.27 2.1.4. Yass-Derin Mekan.....29 2.2. Sinema Sanat ve Dier Sanat Dallarnda Zaman-Mekan.........31 2.2.1. Sinema ve Yaznda Zaman-Mekan.....37 2.2.1.1. Sinema ve Romanda Zaman-Mekan..39 2.2.1.2. Sinema ve Masalda Zaman-Mekan-Kii likileri.....46 2.2.2. Sinema ve Tiyatroda Zaman-Mekan......49 2.2.2.1. Tiyatroda Mekan50 2.2.2.2. Tiyatroda Zaman52 2.2.3. Sinema ve Resim Sanatnda Zaman-Mekan.......58 2.2.3.1. Sinema ve Resim Sanatnda Ik-Zaman-Mekan likileri63 2.2.3.2. Resim Sanatnda Zaman-Mekan ve Hareket Olgusu.....64 2.2.4. Sinema ve Fotoraf Sanatnda Zaman-Mekan...74 i

2.2.4.1. Fotorafta Zaman ve Fotorafla Mhrlenmi Zaman.........78 2.2.4.2. Zaman-Mekan Balamnda Film ve Fotorafta Yanlsama..............82 2.2.4.3. Sinematografik ve Fotorafik Zaman-Mekan.......83 2.2.4.4. Sinematografik ve Fotorafik Zaman-Mekann erevelenmesi.85

BLM II SNEMADA GRSEL ZAMAN VE MEKAN KURGUSU 1. Filmde Zaman ve Mekan .....89 2. Sinema Estetii Asndan Filmde Zaman-Mekan Sorunsal.103 2.1. Zaman Sorunsal......104 2.2. Mekan Sorunsal......107 2.3. ekimde Zaman-Mekan Snrlar109 3. Filmde Grsel Zaman-Mekan Kurgusu..111 3.1. Kurgu (Montaj-Editing) zerine.....112 3.2. Kurguda Temel Prensipler...113 3.3. Kurguda Zaman-Mekan Balantlar...115 3.4. Filmsel Zaman ve Mekan118 3.4.1. Filmsel Zaman......119 3.4.1.1. Zamanda Uzatma-Atlama (Eksilti)..121 3.4.1.2. Ritm, Zaman-Mekan likisi ve Ritm Yaratmada Zaman Faktr..123 3.4.1.3. Zaman Kesintisizlii...128 3.4.1.4. Grnt Boyutunun Zamana Etkisi....130 3.4.1.5. Kamera Hareketleri ve Zamana Etkisi....132 3.4.1.6. Kurgu ve Gei Trlerinin Zamana Etkisi....135 3.4.2. Filmsel Mekan......140 3.4.2.1. Filmsel Mekan ve zellikleri..........142 3.4.2.2. Alan Derinlii ve Mekansal Birliktelik....................143 3.4.2.3. Mekan Kesintisizlii...................145 3.4.3. Gei Trleri ve Kamera Hareketlerinin Zaman-Mekansal Kullanm....146 3.4.4. Filmde Ses-Mzik ve Zaman-Mekan Etkisi147 ii

3.4.4.1. Filmde Ses ve Zaman-Mekan Etkisi147 3.4.4.2. Filmde Mzik ve Zaman-Mekan Etkisi...155 3.4.4.3 Dses ve Zaman-Mekansal Kullanm....165 3.5. Ik-Renk ve Zaman-Mekan Etkisi..166 3.6. Zaman-Mekan Kesintisizlii...169 4. Zaman ve Mekan ile lgili Balantlar....171 5. Filmsel Mekan Yaratlmasnda ereve i ve D Mekan Kullanm..174

BLM III ZAMAN-MEKAN KURGUSU BALAMINDA BR RNEK FLM ZMLEMES: ERET GELN FLMNDE ZAMAN-MEKAN 1. Filme likin Genel Bilgiler ve Filmin yks......178 2. Ereti Gelin Filminde Zaman-Mekan.....................183 2.1.Filmde Zaman-Mekan rgs ve Zaman-Mekan Sreklilii .248 2.2. Grnt Boyutunun Zaman-Mekan Etkisi ve ekimde Zaman-Mekan Snrlar...255 2.3. Kurgu, Gei Trleri ve Kamera Hareketleri..258 2.4. Zamanda Uzatma-Atlama260 2.5. Ritm Yaratmada Zaman-Mekan Faktr.....262 2.6. Ses ve Mziin Zaman-Mekan Yaratmndaki Rol...262 2.7. Filmde Ik-Renk ve Zaman-Mekan Etkisi.263 2.8. Zaman-Mekan mlemeleri...264 2.9. ereve i ve D Mekann Kullanm..265 SONU...266 ZET...275 ABSTRACT....276 KAYNAKA..277

iii

GR Sinemann analizi, belki de dier btn sanatlarnkinden daha zordur. Douundan gnmze sinema, dier sanatlardan etkilenirken, onlardan alabildiince de yararlanmtr. ok ynl bir sanat olmas niteliiyle sinemann, deil kendisini, herhangi bir esini, rnein bir kurguyu, kurgu temel birimi ekimi, ekimde rol oynayan unsurlar incelerken bile Robert Bressonun sinema usuz bucakszdr, henz hibir ey yaplmamtr szleri kulaklar nlatr. Sinemada deimez diye nitelenen temel bir ilke, herhangi bir ynetmenin kendine zg sanat anlay dorultusunda bambaka bir ekilde kullanlabiliyor, altst edilebiliyor, hatta yadsnabiliyor, yeter ki ynetmenin bir nedeni olsun. lkeden lkeye, kltrden kltre, ynetmenden ynetmene veya kuramcya gre byk slup deiiklikleri gstermesine karn sinemann baz temel zelliklerinden sz edilebilir. Kuramnn temelini atma zerine tesis eden Sergey M. Eisenstein, Kurgu 1938 isimli makalesinde ki kurgu plannn birletirilmesi, ikisinin toplamndan ziyade, tamamen yeni bir yapta benzeyecei, dn olduu gibi, bugn de geerliliini koruyacaktr diye yazyor. Eisensteinin ileri srd bu tez geerliliini korurken, iki ekimle verilecek etki kombinasyonlarnn snrszl, beyazperde araclyla gerek hayatta geen bir ann bile asla geri getiremeyeceimiz zaman ve mekana, dinamizm kazandran snrsz bir dnyaya sunmaktadr. Film izlerken karmzda iki boyutlu grntler vardr. Bu grntlere, bir mzik elik eder, ses efektleri de gerein bir benzeridir. Aksiyon aniden bir yerden baka bir yere, gndzden geceye, gerekten hayale, imdiki zamandan gemie, gemiten gelecee srar. Aksiyonu bazen bir gzlemci gibi uzaktan izler, bazen yavaa iliir olanlar anlamaya alr, bazen de olaylarn tam ortasnda buluruz kendimizi. Kimi kez, sessizce karakterlerin i dnyalarna girer, dncelerini paylar, onlar adna zlr, onlar adna heyecanlanrz, bylece kendimizi ayrcalkl hisseder holanrz bu durumdan. Her an beklenmedik bir yerde ve bir zamanda olabilmenin hazzyla izleriz olanlar. Gerek yaamda bir yzn grdmz ayn, teki yz de sunulur nmze.

Oysa gerek yaamda, iinde yaadmz an ve mekandan aniden ayrlarak, ne baka bir zamana ne de baka bir mekana atlayabiliriz. Bu dnya iinde her ey birbiriyle balantl akp gitmektedir. Ayn grdmz yzyle yetiniriz. Sinema ve sinema kurgusu, sinema kuramclarnn savunduu gibi eer dans, dram, mzii, edebiyat, resmi, fotoraf, gstergebilimi kapsyorsa, o zaman bu sanatlarn hangi niteliinde kendini gsteriyor? Birbirinden bu kadar farkl sanat birbiriyle birletiren ortak ynler nelerdir? Zaman ve mekan olgusu sinema ve onun ilkelerini, dilini, yntemini kullanan film sanatnda hangi ynlerde nasl bir etkiyle beliriyor? Grld gibi sinemay dnmeye ve eitli ynleriyle analiz etmeye baladmzda, onun zellikle kuramsal ve sanatsal boyutuyla usuz bucaksz, kiiden kiiye deien greli bir durumla karlayoruz. Sinema genel olarak, film stne saptanm grntlerin ya da izilmi desenlerin kla bir perdeye art arda drlerek hareketli grntler elde edilmesi temeline dayanan sanat dal olarak tanmlanabilir. Bu genel tanmyla bile sinema ve film sanat ile ilgi aratrmalar, derinlemesine inceleme gerektiren [hareket, gz, grnt, izleyiciyi, para-ekim ard sralk (dizim), k, ereve, mekan, zaman, sre, ses, anlat (biim-ierik), vb.] bileenleri barndrmaktadr her biri ayr birer inceleme konusudur. Temelde, filmin btnnde zaman ve mekann etkileri; zelde ise filmin yaptalarnn zaman-mekann yaratlmasnda ne gibi roller oynad ve Ereti Gelin filminde zamanmekann nasl yaratld bu aratrmann temel problemini tekil etmektedir. Zaman ve mekan hayatn vazgeilmezlerindendir ve kiilerin gnlk konumalarnda ok sk kulland iki szcktr. Gerek yaamda zaman yalnzca ileri doru kronolojik bir anlamda ilerlerken, bunun deitirilmesi, uzatlmas ya da ksaltlmas mmkn deildir. Ancak, gerek yaam beyazperdeye aktarldnda, gerek yaamdaki zaman-mekan arasndaki btncl iliki kaybolurken, film sanatna zg olanaklarla bambaka ehreye brnerek, ynetmenin zgrce ileyebildii, film iin hayati nemli iki unsur haline gelmektedir. ncelikle ister sinematografik isterse yazl anlatma dayal olsun, bir filmin ya da yknn var olabilmesi iin zorunlu unsurlarn banda zaman ve mekan gelmektedir. Filmin bu unsurlardan herhangi birine sahip olmamas dnlemez. Profesyonel bir sinema filminde, filme ekilen olay zaman-mekan

sreklilii iersinde tutarl bir biimde vermesi, ses tarafndan desteklenmesi, kesintisiz, dzgn, mantkl bir grsel izlence ak sunmas, aranan en nemli zelliklerdir. Zaman-mekan sreklilii iersinde filmin kesintisiz yn, onun baarsnda ya da baarszlnda nemli rol oynar. Trk sinemasnn nemli ynetmenlerinden Atf Ylmazn Ereti Gelin filminde, kuku yok ki, filmde zaman-mekan kullanmna ilikin burada ksaca zetlenen hususlarn pek ou, az ya da ok kullanmtr. Ereti Gelin bir dnem filmidir ve dnem filmleri ekmenin de kendine gre, zellikle zaman-mekan kurgusu asndan birtakm glkleri vardr. ncelikle bu tip filmler, yk zaman asndan, getii zaman-mekana ait gerekleri tutarl bir ekilde yanstmaldr. yk zaman ve mekanna ait olmayan herhangi bir obje, karakterlerin diyaloglarndaki bir szcn veya kostmn erevede grlmesi, filmin inanlrln, yanstmak istedii filmsel yk gereini, ynetmenin, oyuncunun, yapmcnn vb. kariyerini olumsuz etkiler. Ereti Gelin filmi de phesiz tm filmler gibi, bir yk ve zaman-mekan rgsne sahiptir ve bu unsurlar, filmin anlatmak istedii yk ieriine gre ynetmenin kendi zgn sinema anlay dorultusunda ilenmitir. Sinemada Grsel Zaman ve Mekan Kurgusu balkl bu aratrmada, filmin oluturulmasnda zaman-mekann etkileri ile zaman-mekann yaratlmasnda filmin temel yaptalarnn ilevleri ve bunlarn nelere bal olduu, literatr kaynak taramas yaplarak ulalacak bilgiler erevesinde Ereti Gelin filmi, zaman-mekan kurgusu asndan zmlenecek ve sonular yorumlanmaya allacaktr. Aratrma, sinemann sanatnn geliim srecinde filmde grsel zaman-mekan kurgusu ve Ereti Gelin filmi rneiyle snrldr. Sinemann ok ynl bir sanat olmas ve dier sanatlarla kolayca etkilemesi, ilgili konularna, geni al perspektiften bakmay gerektirmektedir. Bu gerekten hareketle, aratrmann birinci blmnde, zaman-mekan yaratm asndan sinema sanat ve dier sanatlar incelenerek, benzer ve farkl ynler ortaya konulacaktr. kinci blmde sinemada grsel zamanmekan kurgusu, literatr tarama yntemiyle kuramsal yaklamlar nda, derinlemesine incelenecektir. Aratrmann nc blmnde ise, bu blme kadar literatr tarama yntemiyle elde edilecek bilgiler erevesinde Atf Ylmazn Ereti Gelin filmi zaman-mekan kurgusu asndan zmlenecektir.

Film zmleme almasna balarken, yntem olarak nce filmle ilgili literatr taramas yaplacak, ardndan film, bu tez almasnda daha nceki blmlerde zaman ve mekana ilikin ortaya konulacak gr ve yaklamlar nda, yeterli sayda izlenerek, kuramsal temele dayal olarak zaman-mekan kurgusu asndan zmlenerek sonular yorumlanmaya allacaktr. Sinemada grsel zaman-mekan kurgusu, zaman-mekan belirlemede filmsel aralarn etkileri ile Ereti Gelin filminde zaman-mekan kullanmn ortaya koymak, bu almann amacn oluturmaktadr. zmlemede ayrca, filmin yk mekan ve yk dnemi asndan, siyasi, kltrel ve ekonomik koullar ile filmdeki karakterlerin giyim, konuma, vb eitli zelliklerinin, filmde hangi l ve yntemlerle anlatmn bulduunun ortaya konulmas ve sonularnn yorumlanmas amalanmaktadr. nceleme iin Ereti Gelin filminin seilmesi rastlantsal deildir. ncelikle Ereti Gelin bir dnem filmdir ve kesin bir tarih ve mekan ad iermemesi ynnden ilgintir. Film, toplumda gndeme geliine kadar kimsenin hakknda pek bir ey bilmedii bir konuyu, belirli bir tarih ve mekan ad kullanmadan ele almas ve Trk sinemasnda kadn sorunlarna eilen filmleriyle tannan usta ynetmen Atf Ylmazn hayata gzlerini yummadan nce ynettii son filmi olma ayrcaln tamas bakmndan nemlidir. Bu aratrmada elde edilecek verilerin, sinemada grsel zaman-mekan kurgusu, zaman-mekan yaratm ve kullanm ile tm bunlarn Ereti Gelin filmindeki uygulan hakknda bilgiler vermesi bakmndan nemli olduu dnlmektedir.

BLM I SANATTA VE SNEMA SANATINDA ZAMAN- MEKAN 1. Zaman ve Mekan Kavram Zaman ve mekan kiilerin gnlk konumalarnda sk sk kullandklar iki szcktr. En basitinden bir insann nerede ve ne zaman doduunda ya da ya ve memleketi sorulduunda iin iine hemen zaman ve mekan kavramlar girer. Dncede ilk rol oynayan biyolojik zaman kavramdr. ocukluktan yalla ve lme doru yaam ak bu zaman kavramn dourmaktadr (Esen 2000:4). nsanolu her ada zaman kavramyla ilgilenmitir. Zaman hayatn

vazgeilmezlerindendir. Doadaki her canl doar, yaar ve lr. Zaman alglamann en basit ve evrensel rnei budur. nsan mr asndan bakarsak, gnein doup batmasyla bir gnn gemesi, aylarn ve yllarn gemesi, hep zaman hissediimizin rneklerindendir. Zaman takvimsel olarak geerken yaadmz ann ncesi ve sonrasyla ilgili dnmemize neden olur. Gemii hafzamzda tutarken, gelecei de bilmeye, tahmin etmeye alrz. Yaanlan deneyimlerle gelecek ynlendirilmeye alr. nsanolu tarihin ilk gnlerinden beri zaman ynlendirmeye ve kontrol etmeye almtr. Bu hem gemii, hem de gelecei ierme abasdr (Kl 2003:72). Birok dnr ve bilim adam zaman ve mekann toplumsal ve kltrel bir veri olduunu savunmulardr. Onlara gre homojen zaman ve mekan, insan aklnn doal verileri deildir. Yaplan aratrmalar ne zamann ne de mekann ilkel toplumlarda, bizde olduu gibi alglanmadn ortaya koymutur (Tolandan aktaran: Esen 2000:4). Zaman, maddenin, toplumlarn ve tm varlklarn varolma koullarndan olan mekan ve hareketle balantldr. Albert Einstein, varl oluturan bu eden biri olmadan dierlerinin de olamayacan savunurken, her enin birbiriyle balantl olduunu ortaya koymutur (Batur 1998:39). Zaman, iki hareket arasndaki sredir. Hareket ve maddenin nesnel hali zamanla belirir. Zamann olmad yerde, nesnellikte yoktur! Bu nedenle zaman cismin kesinlikle belirleyici

faktrdr. Hareketin hz zamann da hzdr. Grelilik ve kuantum varsaymlarna gre zaman ile uzay birbirleriyle dorudan ilikili ve balantldr. Zaten zaman ile uzay birlikte anlamldr. Biri olmadan dierinin olmas mmkn deildir. Bunu yle zetleyelim: Elektrik yknn evresindeki elektrik alan, o elektrik yknn bir balantsdr. Tpk bunun gibi geometri ile kinamatikten oluan eri ya da dz uzay-zaman metrik alan da zdein (maddenin) bir balantsdr. Elektrik yk olmadka, elektrik alan nasl olmaz ise; maddesiz bir ''metrik alan'', e anlamyla ''uzay-zaman'' da var olamaz. Uzayla zaman, dnsel tasarmlar deil, maddesel nesnenin iinde bulunan nesnel zaman-uzay madde somutluundan olumu bir btndr. Bylece uzayn boyutlar kadar zaman boyutunun kendisi de uzay boyutlarnn bir devam niteliinde bir nesnel uzam boyutu olarak var olmaktadr (Bal 2002). ''Zaman Makinesi '' romannda H.G. Wells, zamann drdnc boyut olduunu ve nasl balonlarla iki boyutlu yer dzleminden kurtulup bir ncsnde gezebiliyorsak, zaman makinesiyle de drdnc boyut olan zamanda dolalabileceini syleyerek zamann ve yolculuun esaslarn anlatr (Bal 2002). Welles kitabnda, kendisi zaman iinde geriye, dinazorlara ya da ileriye, gelecein gizemliliklerine tayan bir ara icat eder. Kitapta bunun gibi pek ok d vardr. Wellesin zaman yolculuu u olaan aklamay yapar: Herhangi bir gerek cisim drt ynde bir uzantya sahiptir. Uzunluk, genilik, kalnlk ve sre Gerekten de drt boyut vardr: lk , mekann dzlemi olarak adlandrlr, drdncs ise zamandr. Buna karn, ilk boyut ile sonuncu arasnda hayali bir ayrm yapma eilimi vardr. nk bilincimiz, zaman dorultusunda, aralklarla da olsa yaammzn bandan sonuna kadar bir ynde hareket eder (Demir 1994:19). Welles, 20. Yzyln banda, o dnemde revata olan drdnc boyut zerine sylenen naif kavramlarn ilgisini ektiini yazmtr. Ancak o zaman ile mekann insann varoluu zerindeki etkileri bakmndan aralarndaki ayrmn farkna varacak kadar zekiydi. Bilincimiz srekli olarak iddetle zamanla ilgilidir. nk zaman, varlmzn kanlmaz kouludur. Yaammzdaki dakikalar, btn eylemlerimizin ls ve deerlendirme aracdr; her dakika getii biimiyle tekrarlanamaz, kalplerimizin ritmi gnlerimizin ve yllarmzn ritmidir (Demir 1994:20). Wellesin yksndeki zaman yolcusu, arkadalarna bir dizi resim gsterir. Bunlar bir adamn 8 yandaki, 15 yandaki, 17, 23 vs, yalarndaki portreleridir. Tm bu paralar,

grld gibi, sanki sabit ve deitirilemez bir ey olan, onun 4 boyutlu varlnn 3 boyutlu ifadeleridir. Zaman ve mekan faktrleri i iedir. Eer ocuu 8 yanda mutlu bir yuvada veya 23 yanda gelinlikle kilisede grdmzde, mekan o kii hakkndaki bilincimizi ve onun kendisiyle ilgili bilincini etkiler (Demir 1994:20). Zaman, uzun yllar boyunca birok filozof tarafndan insan dncesinin bir tasarm eklinde ele alnd. Bu filozoflardan Bergson, insann zamanda yaamadn aksine zamann insann iinde yaadn ileri srer. Varolan her eyin srekli bir deiimi yansttn vurgulayan Bergson, gemi zamann kaybolmadan insan anlanda devam ettiini vurgular. nk zaman ve deiim iseldir ve her ikisi de insan dncesinden dnden bugne tanr. Descartesa gre zaman, devinimin lsdr. Tm eylerin srelerini ayn lde kavrayabilmek iin, genellikle en byk ve en dzenli devimlerin sreleri ile karlatrrz ki, bunlar yllar ve gnleri yaratan devimlerdir; ve bu yl ve gnlere zaman deriz diyen Descartes, sre kavramnn bir dnce kipi olduunu, zamann da deiik srelerin ortak lsnden baka bir ey olmadn ileri srer. Zaman iselletiren dier bir filozof ise Hobbestur. Hobbesa gre zaman dmzdaki eylerden ok, ann dncelerinde vardr ve devimdeki ncenin ve sonrann imgesidir. Zamann snrlarn da tartan Hobbes, bu snrlar yine imgelere dayandrr: Zaman bir balang ve sonla, ya da herhangi bir saptan snr olmakszn, e deyile sonsuza dek geniliyor olarak imgeleyebiliriz. Zaman, Lockea gre de dncelerle anlam kazanr. Anlarmzda birbirini izleyen dnceler zincirini gzlemlememiz, bizde zaman dncesini oluturur. Bu yolla biz ardklk ve sre dncelerini elde ederiz. Dzenli ek uzunluktaki dnemlerle oluan belli fenomenleri gzleyerek dakikalar, saatler, gnler ve yllar gibi srelere ilikin dncelere ularz. Lockeda zaman dncesinin birbirine eklenebilmesi, yenilenmesi sonsuz zaman dncesini ortaya kartr ve ayrca zaman duyulur dnyann snrlar iinde balatr ve bitirir (Batur 1998:39-40). Marksist dnrlerden Vladimir . Lenin, Yaptlar adl eserinin 14. cildinde, zaman insan dncesinin bir tasarm olarak deerlendiren filozof ve dncelere kar kar. Lenin, zamann insan bilincinin bir rn olduu yolundaki idealist gr doru olsayd, bilimin kantlad u olay nasl aklanabilirdi; dnya insandan nce, zaman ve uzay iinde var olmutur ve milyonlarca yldan beri vardr. nsan dnyann oluumundan ok sonra ortaya kmtr. Bu durumda zaman ve uzayn insan bilincinin rn olduu nasl savlanabilir der. Marksist gr,

zaman idealist kimliinden syrmasnn ardndan onun ada toplumda bir deer olarak alglandn ileri srer. Bu gre gre, retimdeki emein nicelii, emek zamanyla llr ve bu balamda da kapitalist toplumda zaman en nemli deerler arasndadr (Batur 1998:40). Toplumsal gelimenin bir blmnde ortaya kan iblm ve Taylorist sistem topluma daha ok retim anlayn yerletirirken, doal olarak gnlk yaam ritellerini de belirlemeye balad. blmnn gelimesi sonucunda ilikteki sreci btnsel olarak kavrayamayan insan, gnlk yaamdaki btnl de giderek kaybetti. likte de iliin dnda da tpk kumar gibi, oyunun varlk nedeni ve balatcs olan dzenleyici ideasna bal kalndka insann gndelik yaamdaki deneyimleri de mekanca ve zamanca insandan uzaklamaya balad. Kiinin arzularnn yerine gelmesi, kendine deil () bilinmeyen uzun-gelecek zamanlar kapsayan belirsizletirilmi bir zamana balanmaya balad. retim srecinde iblm, gnlk yaamda deerleri reel olarak etkileyen ve zamandan ayrlmayan hz da deitirdi. nk zaman hzla birlikte vardr ve biri deitike dieri de deimek zorundadr. Zaman ve hz oranlarnn toplumda deimeye balamas, insann nesnelerle olan ilikisini de farkl bir boyuta getirdi. Gnlk yaamda artan hz oran, beraberinde insann nesneyle olan ilikisinin sresini de ksaltt. Bu deiim ayn zamanda deerlerdeki anlam kaybn da ortaya kard. Aslnda bu ift ynl bir deiimdi. nk nesneler sreklilik ya da sreksizlik ile ilgili duygularmz etkilemekte, durumlarn yaps zerinde etken olmaktadrlar. Bunlarla ilikimizin sresi ksaldnda yaam hzmz da artmaktadr (Batur 1998:40). Yzyl nceki bilimsel dnceye gre, zaman mekandan ayryd ve her ikisi de farkl sralama oluturuyordu. klidyen yapda mekan katyd, zaman ise snrsz bir ak iindeydi. Gnmz biliminde zaman ve mekan birleerek iinde bir evren yaratacaklar ereve bir form ortaya koyarlar. Bu evrende mekan iinde nasl hareket ediliyorsa, zaman iinde de yle hareket edilir. Mekanda bir lde zamann akc niteliine sahiptir (Demir 1994:12). Zamann gelip-geici olmas, deime ve sreklilik iermesi, baka bir deyile dn olmayan bir olgu olmas, zaman zerinde durulmas gereken nemli bir konu haline getiriyor. Zaman en deerli eydir, nk geri getirilemez. Bu nedenle yaplan her eyin daha az zamanda olmas tercih edilir. Otobste 5 saat yolculuk yerine uakla 1 saat gibi. Bu anlamda teknoloji,

zaman en etkin kullanma asndan srekli deimektedir. Bilgisayar teknolojisinin getirdii olanaklarla birlikte, insanolu, hayat k hzyla yaamaktadr. Bu da insanln bir yaam boyutu iinde olduunu gstermektedir. () Yeniden baa dnp, zaman nedir? diye soralm. Zaman yayoruz ancak tanmn yapmak pek de kolay deildir. Zaman yayoruz, lyoruz, ancak kesin bir ekilde tanmlayamyoruz. Felsefeciler olu, deime, sreklilik, derken, fizikiler hal deimeleri, hareket diyorlar, dinler de bambaka tanmlar getiriyorlar. Sanatlar ise kendilerini en iyi ifade etme aralarndan biri olarak zaman kullanyorlar. Yaadklarmzdan yola karak zaman nasl algladmz belirtmek belki de daha kolaydr (Kl 2003:72-74). Btn insanlar iin iki tr zaman sz konusudur. Bu sanatlar iin de ayndr: Biri saat zaman (nesnel zaman), dieri hissedilen (znel-psikolojik) zamandr. ki tane farkl bir dakika dnn; bir dakika dii koltuunda, bir dakika sevdiiniz dostunuzla birlikte. Saat zaman iki olayda da ayn ama hissedi olarak iki mekandaki bir dakika ok farkldr. Dii koltuundaki bir dakika saatler gibi hissedilirken, dostunuzun yanndaki bir dakika saniye gibidir. Yani bir uzundur, dieri ksadr. Saatle llen zamana saat zaman ya da nesnel zaman, hissedilen zamana da psikolojik zaman ya da znel zaman denir. Yukarda verilen rnekte olduu gibi ayn bir dakikay iki farkl ekilde alglamakla ilgili rnekleri gnlk hayatmzda eitli ekillerde yaarz. Yani llebilen saat zamanyla (nesnel zaman), hissedilen zaman (psikolojik-znel zaman) farkl ekillerde yaarz. Tiyatro, dans ve bale sanatlarnda olduu gibi film sanatnda da zaman, hem saat zaman, hem de psikolojik zaman olarak hissedilir (Kl 2003:74-75). Nesnel zaman en basit tanmyla saat zamandr ve fizik bilimiyle ilgilidir. Dnyamzn uzay iindeki hareketi, gnein hareketi, bir gnn balayarak sona ermesi, bu dzenli hareketler sonucunda saat zaman ortaya kar. Fizik bilimi asndan bakldnda zaman nesnelerde meydana gelen hareket ve deiimdir. Zaman diye bir olgudan sz edilebilmesi iin bir olayn ve deiimin olmas gerekir. Olay ve deiim yoksa zaman kavramndan sz edilmez. Olay ve deiime bal olarak saat zamannn belirlenmesinde sreklilik arttr. Bir olay ya da nesneden meydana gelecek deiikliin sreklilik izlemesi gerekir. Sreklilik, zaman anlalabilir ve kavranabilir, hatta llebilir klar (Kl 2003:75).

Zaman konusuyla ilgilenen dnrlerden Heidegger (1997:26-41), saat zamanna ilikin lme ne kadar ve ne zaman, ne zamandan ne zamana kadar ifade eder. Zaman saat gsterir. Saat, iinde ayn zamansal ardkln srekli tekrarland, dardan gelen bir etkiyle deimedii varsaylan fiziksel bir sistemdir. Bu tekrarlanma dngseldir. Her dngnn sresi ayndr. Saat, kendini srekli tekrarlayan, bu tekrarlarda hep ayn kaldnda gvenilebilecek bir sre salar. Bu srenin uzunluu seime baldr. Saat zaman, bir olay sresinin uzunluunun saatteki deimeyen ardkla karlatrlabilmesi ve dolaysyla saysal olarak saptanabilmesi sayesinde ler der (aktaran: Kl 2003:75). Fizik bilimi asndan bakldnda zamann mekanla (uzay) ilikisi vardr, zaman mekandan ayr dnlemez. Doadaki her varl hareket halinde olarak dnrsek, sreklilik izleyen bir deiimi kabul ederiz. Bu sreklilik izleyen deiim sonucunda zaman ortaya kar, zaman nerede oluur sorusu ise bize uzay verir. Szn z udur: Doadaki her nesne, hem bir uzayn iindedir, hem de zamann iindedir, bu nedenle zaman ve uzay birbirinden ayrlamaz. Nesnel zamann (saat zaman) llebilmesi, bir lm cetveli zerinde dnlmesini gerektirir. Zaman bir izgi zerinde akyor olarak dnrsek ki, bu izgi birbiri ardnca gelen donuk noktalardan yani anlardan oluur. Ancak unu da unutmamak gerekir. Bilimin salad bilgiler nda zamann anlara blnp blnemeyecei de tartma konusudur. Zaman hem kk paralara blnebilen anlar olarak hem de, kk paralara blnemeyen anlarn btnln olarak grlmektedir (Kl 2003:75-76). Zaman kavramnn kayna toplumdur. nsanlar doadaki gzlemlerine dayanarak zaman, an, dakika, saat, gn, hafta, ay, mevsim, yl, vb. blmlere ayrm ve yaamlarn buna gre dzenlemilerdir (Esen 2000:4). nsanlar mekan ruhbilimsel olarak duyu organlar araclyla alglarlar. Bylece grsel, iitsel, dokunsal, kokusal, ssal, vb mekanlar ortaya kar. Mekan alglama kiiden kiiye deiebildii gibi, toplumdan topluma da deiiklikler gstermektedir. Batllarn iitsel mekana (grltye), Doulularn ise grsel mekana daha duyarl olduklar gzlemlenmitir (Gvenden aktaran: Esen 2000:4).

10

Mekan alglamada olduu gibi zaman dorudan doruya alglanamamaktadr. Zaman ancak mekanda meydana gelen hareket ve deiimlerle alglanabilmektedir. Gnein doup batmas, havann soumas, mevsimlerin deimesi, saatin akrep ve yelkovannda grlen hareket, ezan sesi ya da kilise an insanda bir zaman duygusu dncesi yaratr. Mekan kavramnda olduu gibi, zaman kavram ve buna bal olarak sre de kiiden kiiye, toplumdan topluma deiiklik gsterir. Yaamsal nemi olan bir snavdaki rencinin zaman algsyla, doumevi kapsnda einin doum yapmasn bekleyen bir adamn zaman algs olduka farkldr. Az gelimi toplumlarda ya da krsal kesimde zaman yava bir ak iinde alglanrken, sanayi toplumunun insanna zaman yetmemektedir (Zllolundan aktaran: Esen 2000:4). Kltrel adan farkllaan zaman ve mekan alglarnn ve kavramlarnn yan sra, zamann ve mekann kullanm biimleri de bir toplumdan dierine, hatta bir toplum iersinde toplumsal kategoriler arasnda bile deiebilmektedir. Zaman ve mekann nesnel bir gereklik, dier bir deyile, insan bilincinden ve iradesinden bamsz olduu antik adan Einsteina gelinceye kadar bir ok dnr tarafndan yadsnmtr. Einstein zaman ve mekann sanld gibi mutlak olmadn, tam tersine greli olduunu kantlamtr. O, zaman ve mekann nesnel olarak varolduunu savunur. Einsteine gre evren drt boyutlu zaman ve mekan srekliliidir (Hanerliolundan aktaran: Esen 2000:4). Einstein iin mutlak yani, kendi iinde olan madde ve olaylarla ilgisi olmayan bir mekan ve zaman yoktur. yleyse zamandalk ya da ezamanllk da olas deildir. O, zaman ve mekann hem birbirleriyle hem de madde ve onun hareketiyle sk bir ekilde baml olduunu, biri olmadan dierlerinin de varolamayacaklarn kantlamtr. Einstein iin Zaman ve mekan birbirinden ayr, birbirinden bamsz, salt boyutlar deildir. Mekan ve zaman yoktur, tek bir mekan-zaman uzay ve sreklilii vardr (Gvenden aktaran: Esen 2000:4). Zaman ve mekan bylece klasik felsefenin nsel ve dnsel tasarmlarndan kurtulup gerek anlamlarna kavumulardr. Artk bilinmektedir ki, zaman ve mekan, nesnel ve maddi gerekliklerdir. nsan bilincinin iinde deil, insan bilincinin dnda da vardrlar. nsan dnyada varolmadan nce de varolmulardr (Esen 2000:4).

11

1.1. Grsel zaman-mekan-hz Virilio'ya gre, yeni kresel enformasyon teknolojisinde ne karlan ey, artk mekan deil, zamandr. Daha dorusu, "hzlandrlm zaman"dr. Hzlandrlm zamann dorudan ktsysa "hzlandrlm gereklik" olgusunda karln bulmaktadr. Buna bal olarak, dnyasal zaman ve mekan kavrayn temelinde, "etkin bir varolu"tan ziyade, bir "tele-varolu" eilimi yatmaktadr. "Tele-varolu" perspektifinden bakldnda, modern dnemlere zg "gemi, imdi ve gelecek" eklinde belirlenmi olan l sre snflamas, dnyasal hakikati tanmlamaya yetmemektedir. nk modern sonras bu yeni dnemde, hem younlatrlm, hem de hzlandrlm bir gereklik sunumunun etkisi, hz duyumuyla birlikte, dnyasal zaman ve mekann doalln paralam, gereklii salt bir zaman dlk ve mekan dlk dzlemine indirgemitir. Bu aklamalardan hareketle denilebilir ki, hz temelinde yaplandrlm olan grnt, "sktrlm vizyon"dur; yzeysel gereklikleri tm arpklklar iinde aa vurur. Yine bu dnceden hareketle diyebiliriz ki, grnt, geni ve hzl yaylm yznden kendi duygusal verimini yitirmitir. Bize yalnzca ondan arta kalan ey, "tamamyla yapay, yeniden kurulmu bir evrendeki grselletirilmi olaylardr" (Gauthierden aktaran: Kse 2005:236-237). Gauthier, gerek dnyadaki hz duyumunun zamansal ve uzamsal duyumu birletirici ya da birbirinden ayrc etkilerini, ekrandan yansyan ve ekran araclyla yeniden retilmi dnya imgelerinin alglan zerinde geersiz klacak sanal bir mekanizmaya vurgu yapar. Her eyden nce, ekranda grntsz bir zaman, boluun simgesidir. Buna karlk, Gauthier'ye gre, "medyatik grnt israf" ise, "bizim iin lks ve olaylar kendi yzeysel arpklklar iinde ksaltlm (zamansal dzlemde sktrlm) bir vizyona uyarlamak haline gelmitir. Bu yzdendir ki, grnt, grntden baka bir eyi artrmaz" (Gauthierden aktaran: Kse 2005:236). Virilio, "hakikatin hzlanmas" olarak adlandrd olguda, dnyasal gereklie ilikin "ad konulamayan bir teknik bulama tarafndan aktarlan kaltsal bozukluklarn" (Virilio 2003:41) bir yansmasn gryorsa, Gauthier de "grnty her eyden nce sreye ve anlksal gerein kalclna yaplm bir mdahale" olarak grmektedir. Baka bir deyile Gauthier, grntnn gerekliin zamansal kontroln hakim bir ikna unsuru olarak deil, "ivedi bir gnderi olarak grselletirilmi zamana tadndan" sz etmektedir. (Gauthierden aktaran: Kse 2005:234).

12

Gauthier'nin szn ettii grselletirme sreci, dolaysz biimde bir hz evrimine kaznmtr. Gauthier'nin bu grsel srecin hzllndan kastettii ey, aslnda zamann ara (medium) yoluyla denetimi, mesaj yaplandran eyin bizzat zamann kendisi olduudur (Kse 2005:234). 1.2. Grsel anlam, filmsel grselletirme ve grsel zaman-mekan inde bulunulan uzayn doru tanmlanmasnn yan sra, grlen eylerin ne olduu, yani anlamlandrlmas da hayati bir nem tamaktadr. () Grmek, ilikilendirmek, anlamak demektir. Beyin bir armlar silsilesiyle alr. Grlen eyler, nceden bilinen, "grntye dntrlm" bir eylere benzetilerek tanmlanmaya allr (Gngr 2005b). Sinemann en kk anlaml birimi grntdr (Bker 1985a:31). Grnt ayn zamanda sinema santnn temel bileenlerinden belki de en nemlisidir. Grnt, grsel verilerin zihinde ilenip anlamlandrlmasyla oluan bir rndr. Bir eyin grnts, onu gren kiinin kafasnda, ona denk den btnn bir paras haline getirildiinde, baka bir deyile snflandrlabildiinde bir anlam tar ve kalc olur. Yani tanmlayabildiimiz, benzetebildiimiz, bildiimiz eyi grrz; aksi takdirde o bir lekedir, grltdr; uar gider; sonulandrlmam, rne dntrlmemi bir atk gibi beynin plne dklr. Yeni ve yabanc bir ortama girildiinde bu durum iyice belirginlemektedir (Gngr 2005b). Grselletirme, yapm btn olarak deil en kk paralar halinde, ekimler olarak ya da ayrm (sekans) iinde ekimler olarak zihinde grebilme yeteneidir (Kl 2003:51). Basitten karmaa, somuttan soyuta, dz anlatmdan dolayl anlatma, grntyle ekranda bir dnya yaratma dier sanatlarda olduu gibi kiiseldir. Bu kii tiyatro, elektronik grnt (video) ya da film sanatlarndaki adyla ynetmendir. Ynetmen perdede grnt olutururken, grnt boyutunu yaratrken, konuyu gendi grselletirme srecinden geirir (Kl 2003:51). Grselletirme sanatnn (grselletirme srecine katlanlarla birlikte-ynetmenin) slubudur. Sanatnn kazanm olduu sosyo-kltrel yaantlardan beslenir. Bir tek nesne etrafnda gelien ayn senaryodan, farkl ynetmelerin farkl kamera alar, farkl kamera

13

konumlandrmas, farkl ekim lei ve daha birok farkl eyle grselletirme biimleri vardr. nk yaantlar, dolaysyla grselletirme biimleri farkldr (Kl 2003:51). Grselletirme zihinsel bir sretir. Kamera ya da bir baka grnt kayna ile bu zihinsel sre eyleme dnr. Grntleme diye adlandrlan bu aamada sanat fiziksel anlamda grntler elde eder. Grselletirmeden grntlemeye gei, grselletirme kadnda sanatnn tahayyl ettiklerini grmesiyle olur. Bylece zihinsel sre, perdeye ya da ekrana uyarlanmadan nce; insan, nesne ve kamara ilikileri kat zerinde ortaya kar. Ekranla (perde) ilgili grntler fiziksel anlamda belirmeye balar. Bu da film sanatndan gelen bir anlayla; ekim, sahne ve ayrm sistemi iinde gerekleir. () Grntleme, ekimleri, sahneleri ve ayrmlar birbiri ardna ekleyerek yapm ortaya kartmaktr. Grntlemeyle birlikte fiziksel olarak grntnn olumas sonucunda ekranda veya perdede hareket ortaya kmaya balar. Sz konusu hareket, kamerann nndeki nesnelerin hareketi, kamerann hareki ve ekimlerin birbiri ardna eklenmesiyle oluan harekettir. Ekranda fiziksel olarak hareketin ortaya kmas nedeniyle grntleme, bir anlamda grnt boyutunda hareketin yaratlmasdr. Bylece ekranda adm adm sreklilik (tema ve zaman asndan) oluur. Sanat (ynetmen) bu sre iinde biim ve anlatm asndan ekimlerin dier ekimlerle olan karlkl ilikilerini ve bu paralarn btne olan etkileriyle urar (Kl 2003:57-58). boyutlu dnyay kafamzda biimlendiren iki temel unsur olduu sylenebilir: Alabildiine uzanan, snrsz bir boluk olarak tasarladmz uzay ve bunun iinde belli bir yer kaplayan nesneler topluluu. Nesneler dnyasnn boyutlu dzeni, onu srekli dntren ve yeniden ekillendiren zaman faktryle drdnc bir boyut kazanr. O halde meknn alglanmas ve deerlendirilmesinde bir dier nemli etken olarak zaman da katmak gerekir (Gngr 2005a). boyutlu evrende nesne ve uzay diyalektik bir iliki iindedir. Bir btnn birbirini tamamlayan paralardrlar. () Boluk ve doluluk, varlk ve yokluk gibi kavram iftleri bu ilikiden doar. Doaldr ki evrenin bu ekilde kavran sanatsal yaratlara da olduu gibi yansr: Grsel sanatlarn temsili evreninde de bo ve dolu alanlar vardr. Bunlar heykel ya da tiyatro sahnesinde olduu gibi gerek veya resim, fotoraf ya da sinemada olduu gibi saymaca olabilir. Sonuta, izleyicinin sanat eseriyle d dnyayla kurduu ilikiye benzer bir iliki kurmasna, alglama dzeneimizin temel bir gereksinimini karlamaya yararlar (Gngr 2005a).

14

Grnt sanatlarnda nesneler bunlar temsil eden ekiller olarak karlk bulur; ekilleri var eden ve snrlarn belirleyen ise ilerindeki ya da evrelerindeki uzaydr. Anlalaca gibi ekil ve uzay sk skya birbirine bal ve yukarda belirtildii gibi ayn btnn paralardrlar. Dolaysyla, sanatlar yaratmak istedikleri anlam sadece ekilleri deil uzay da tasarlayarak olutururlar. ster iki isterse boyutlu sanatlarda olsun, ekil ve biimler pozitif alan ya da figr, bunlar arasndaki bo alanlar yani uzay da negatif alan olarak adlandrlr (Gngr 2005a). Grsel sanatlarda uzay kavram nesneler iindeki ya da arasndaki boluklar artrd kadar, zellikle iki boyutlu grsel sanatlarda perspektif gibi yntemlerle yaratlan boyutluluk yanlsamas ile de ilikilendirilir. Leonardo'ya gre gerek sanat iki boyutlu bir yzeyde boyutlu bir uzay hissi yaratabilmekti. Yaratt his bir yana, sanatn uzaynn, kurallar tamamen sanats tarafndan belirlenmi, yapnt ve snrl olduunu belirtmek gerekir. te bu sanata zg snrlanm uzay parasna "uzam" ya da "mekn" diyeceiz. Mekn, tm figrleriyle sanatsal evrenin iinde yaam bulduu alandr. Referanslar d dnyadan gelmesine karlk iinde yer alan tm eler sanatnn i dnyasnn yansmalardr. Ik, renkler, hacimler, nesneler aras ilikiler, byklk ve oranlar, yerekimi v.b her ey bu yeni evrenin yaratcsnn koyduu kurallara gre ekillenir (Gngr 2005a). Tiyatral etkinlik, dramatik bir metni grselletirmenin sadece olas yollarndan biridir. Sinema da dramatik metni grselletirmek iin bavurulabilecek bir baka yntemdir; dolaysyla sinema, drama karsndaki konumu asndan tiyatroyla eit koullara sahiptir. Tiyatronun dramayla daha i ie gemi grnmesinin nedeni, dramann ortaya kt tarihlerde, onu grselletirmenin tek yolunun tiyatral ara ve yntemler oluudur (nal 2003). Zaman ve mekann drama sanatna zg gruplar, filmde tm karakter ve ilevini deitirirler. Mekan, durgunluunu ve sakin hareketsizliini yitirip hareket kazanr, hem de gzmzn nnde olup bitiyormuasna hareket kazanr. Kendi tarihine, emasna ve geliim olayna sahip olan akc, snrsz ve bitmemi e halini alr. Tek trl fiziksel mekn, burada ok eitli birleik tarihsel zaman karakteristiklerini de kazanr. Bu ortamda tek tek sahneler artk ayn trden deildir; mekann ayr ayr blmleri e bir deer tamaz. Bu ortamda bazlar

15

geliimde ve belirli bir ncelik tayan, dierleriyse birikmi mekansal deneyimleri belirleyen zellikle nitelenmi durumlar vardr. rnein yakn ekimin (colose-up) kullanlmas yalnzca mekansal bir lte sahip deildir, ayn zamanda filmin dnyasal geliimi srasnda eriilebilecek ya atlanabilecek evreyi temsil eder. yi bir filmde bu yakn ekimler rasgele ve i olsun diye datlmaz. Sahnenin i geliiminden bamsz olarak, herhangi bir yer ya da zamanda kesilmez; yalnz gl enerjilerinden yararlanlaca yerlerde kesilir. Bu nedenle bir yakn ekim, hibir zaman erevesinden kesilip karlm bir resim deildir, resmin yalnzca bir blmdr. Bu bakmdan barok resimde, resme hareketli bir nitelik kazandran repossoir figrlere benzer ve filmin uzaysal yapsna bu eitten bir hareketlilik salar. Ancak bir filmde zaman ve uzay (mekan), sanki aralarnda deiiklikler olabilen birbiriyle ilikili etkenler gibi olduu iin, dnyasal ilintiler neredeyse gerek bir uzaysal nitelie ular. Bu arada uzay da gncelleir ve dnyasal karakterler kazanr; bir baka deyile bunlardaki birbirini izleyen anlara belirli bir serbestlik esi girer. Bir filmin dnyasal ortamnda, ynmz semek konusunda tam anlamyla zgrce, bir zaman evresinden dierine geerek -tpk bir odadan dierine geer gibiolaylarn geliimindeki sahneleri birbirinden ayrp gruplayarak; genel anlamda bir tr uzaysal dizi ilkesini uygulayarak hareket edebiliriz. Ksaca sylemek gerekirse, burada zaman, bir yandan kesintisiz srekliliini, br yandan geri dnlmez ynn yitirmi durumdadr; yakn ekimlerle hareketsizletirilebilir ve gelecee ait grntlerle ileriye atlanabilir. Ayn anda, birlikte oluan grntler (double-exposure)1 yoluyla birbiri ardndan gsterilebilir; nce olan biri sonra, sonra olan biriyse olmadan nce gsterilebilir. Sinemadaki bu zaman kavram tamamen zeldir ve bir bakma dzensiz olan nitelii ayn ortamn ampirik ve dramatik kavramlaryla karlatrlabilir. Ampirik geree ait zaman tekdze bir biimde ilerleyici, kesintisiz bir ekilde sreklidir ve bundaki sra asla tersine evrilemez; bunda olaylar tpk bir fabrikann retim eridinde olduu gibi birbirini izler. Dramatik zamann ampirik zamanla e olmayaca gerektir sahnede doru zaman gsteren bir saatin yol at sknt, bu uyumsuzluktan kaynaklanr zamann nceden yazlan birlii, sradan zamann uzaklatrlmas olarak kabul edilebilir. Bir dramadaki dnyasal ilikiler, bir filmdeki zaman sralanmasna oranla kronolojik zamanla daha sk bir ilinti iindedir. Bylece dramada ya da dramann en azndan bir ve ayn perdesinde ampirik gerein dnyasal sreklilii korunmu durumdadr. Gerek yaamda olduu gibi burada da olaylar, herhangi bir kesintiye ya da atlamaya izin vermeyen yasalar uyarnca birbirini izler. Hibir yineleme ya da i1

ki imajn st ste geldii sinema teknii.

16

ie girme olumaz, mutlak anlamda deimez olan bir zaman lsne bal olarak herhangi bir hzlanma, yavalama ya da duraksama gibi durumlara eitli blmler (sahne ya da perde) srasnda hi rastlanmaz. Dier yandan filmde yalnz art arda gelen olaylarn hz deil, ayn zamanda zaman deerleri ve lsnn bizzat kendisi de ou zaman fotoraftan fotorafa; hareketin hzl veya yava olmasna, az ya da ok sayda yakn ekim kullanlmasna bal olarak deiebilir (Hauser 1995:413-414). Filmde herhangi bir an keserek araya gemie ait bir baka an sokabilmenin teknik olana, gerginlii arttrma frsatn verir. Bylece film, bir klavye bana oturarak istedii kadar anahtar yukar-aa, saa-sola evirebilen bir kimsenin yaratt olay izlenimini verir. ou zaman bir filmin kahramann henz mesleinin ilk yllarnda olan gen bir adam olarak grrz; daha sonra gemie giderek kahramann ocukluunu yaarz. Bir sre sonra da onu erikin bir adam olarak grrz. Hatta zaman zaman kahraman ldkten sonra, bir akrabasnn ya da arkadann zihninde canlanm olarak, yani yaar durumda grebiliriz (Hauser 1995:414-415). Filmsel zamann sreksizlii nedeniyle konunun ileri ya da geriye dnk geliimi, herhangi bir kronolojik ba olmakszn, yinelenen dnler ve hareketlerle tam bir zgrlk iersindedir. Bu zellik sinema deneyiminin sonsuz snrlara ulamasn salayan temel bir niteliidir. Bununla birlikte filmde paralel grntlerin e zamanll tanmlanmad srece, zamann gerek anlamda uzay iinde erimesine rastlayamayz. Seyirciyi bolukta brakan etken, bu birbirinden farkl ve uzaysal nitelikte ayr ayr olan olaylarn e zamanlldr. Bu da zamana iki-boyutluluk kazandran cisimlerin ezamanl olarak yakn ve uzakta olmalar, yani zaman iersinde birbirine yakn, uzay iersinde birbirlerinden uzakta bulunmalardr (Hauser 1995:415). ki e zamanl olay dizisinin anlatm, sinemasal biimlerde zgn bir kullanm malzemesi olarak, sinema tarihinin olduka erken bir aamasnda kefolunmutur. lk nce bu ezamanllk basite film eridine geirilmi ve seyirciye ayn zaman gsteren iki saat ya da benzeri olan dorudan gstericiler araclyla sunulmutur. ift konuyu aralklar olarak ilemek ve bylece bir konunun tek evrelerini deiik montajlara uygulamann sanatsal teknii, birden bire gelimi deildir. Ancak daha sonra bu tekniin rnekleri sk sk, her frsatta karmza kmaya balamtr. ster iki rakip parti, ister iki yarmac, ister iki ift arasnda yer alalm, filmin

17

yapsna aprazlaan ve birbirini kesen iki izgi egemendir. Burada zt eylemlerin e zamanll ve geliimine ait karakterlerin iki yanll sz konusudur. Klasik Griffith filmlerinden bilindii gibi, bir tren ya da araba zerinde gerekleen heyecanl bir olayn bitiminde, entrikac ya da at srtndaki kraln habercisi, katil ya kurtarc, devaml resim deitirme tarzndaki devrimci bir teknikle amaca ular. Bu eitten biti, benzer konular ileyen hemen tm filmlerde daha sonra da kullanlmtr (Hauser 1995:415). Gnmz insannn gznde e zamanllk gerei, yeni bir anlam kazanr. () Ezamanllk bysnn kefiyle, ayn insan bir yandan ok farkl, birbiriyle ilintisiz birok eyin birden ayn anda karsnda kalr. Dier yandan baka yerlerdeki baka insanlar ayn deneyimi yaarlar, nk ayn ey ayn zamanda birbirinden tmyle ayr yerlerde oluup gitmektedir. Modern teknikle gnmz insannn farkna vard bu evrensellik, belki de yeni zaman kavramnn ve modern sanatn yaam tantmasndaki hainliin gerek kaynan oluturmaktadr. Modern roman eski romandan kesinlikle ayran bu zellik sinematografik etkilerin hemen tmnden de sorumludur. Konunun ve sahnedeki geliimin kesilmesi, dnce ve davranlarn birdenbire ortaya kmas, zaman standartlarnn grecelii ve dayankszl bize Proust ve Joyceun almalarn anmsatr. Proust birbirinden 30 yl arayla gemi iki olay sanki aralarnda iki saat varmasna nmze getirdiinde, bir eit byye bavurmu olur. Proust, hibir zaman alardan ve tarihlerden sz etmez, onun romanndaki kahramann yan hibir zaman tam olarak bilemeyiz. Proustun romanlarndaki olaylarn kronolojik ilikisi bile olduka belirsizdir. Deneyimler ve olan-bitenler zaman iindeki yaknlklaryla birbirine bal deildirler. Bunlar kronolojik sraya dizme giriimi, Proustun gznde sadece bir samalktr. Her insan dnenceli olarak yinelenen kendi kiisel deneyimlere sahiptir. ocuk, gen ve byk insan temelde her zaman ayn eyi denerler; bir olayn anlam ou kez aradan birok yl gemeden nce onlar zerinde bir etkiye sahip deildir. Ancak kii, yaamakta olduu ann deneyiminden nceki yllarn birikimini pek az fark eder. nsan, yaamnn her annda ayn ekilde uyank, duyarl, cesaret ve atlganl bastrlm bir ocuk, ayn zayf insan ya da ayn yalnz kii deil midir? nsan yaamnn her yeni durumunda u ya da bunu deneyebilen, zamann akna kar deneylerinin tekrarlanan zellikleriyle korunan bir kii deil midir? Tm yaam ve deneyimlerimiz sanki hepsi ayn anda olup bitmi gibi deil midir? Bu ezamanllk gerekte

18

zamann bir yadsnmas deil midir? Ve bu yadsma fiziksel mekan ve zamann bizi yoksun kld itenlikten kurtuluun bir savam deil midir? (Hauser 1995: 415-416-417). Joycea gre zaman, zerinde insann ileri-geri hareket ettii, yn olmayan bir yoldur. Ancak Joyce, uzaysallamay Prousttan daha ileriye gtrm ve i olaylarn yalnz uzunlamasna deil, enlemesine kesitlerde de bulunduunu gstermitir. mgeler, fikirler, beyin dalgalar ve anlar yan yana dururlar ve birden bire gelen, mutlak bir kesintiye urarlar. Bunlarn kkeni pek gz nne alnmaz; dikkat edilen yanlar ezamanllklardr. Zamann uzaysallatrlmas Joyceda olduka ilerlemitir, bir kimse Ulyssesi okumaya, holand yerden balayabilir. Okuyucunun kendisini iinde bulduu ortam gerekte tamamen uzaysaldr. nk roman yalnz byk bir kentin resmini izmekle, ayn zamanda onun yapsn da benimser; meydanlardan ve sokaklardan oluan, insanlarn iersinde yuvarland, yrd ve istedikleri zaman istedikleri yerde durduklar a da tanmlar. Joyce romann yazarken blmleri birbiri ardna dizmemi, ayn anda birka blm zerinde birden almtr. Bu bakmdan sinemann uygulad teknie benzer bir yntem kulland sylenebilir (Hauser 1995:417). Bergson usul zaman kavramna, filmlerde ve modern romanlarda olduu gibi ada sanatn tm dallarnda ve akmlarnda rastlanabilir. Modern resmin eitli akmlarn; talyanlarn ftrizmiyle, Chagalln ekspresyonizmini, Picassonun kbizmi ile Giorgio de Chirico veya Salvador Dalinin srrealizmini birbirine balayan temel deneyim, her eyden ok ruhsal yapnn e deerli olmasdr. Bergson ruhsal olaylarn kontra puanlarn ve aralarndaki ilikinin mziksel yapsn kefetmitir. Bir mzik parasn gereince dinlediimiz zaman her yeni notay ncekilerle kaynatrarak iitiriz. Bunun gibi deneyimini geirdiimiz her eyi, daha ncekilerle birlikte kendimize mal ederiz. Eer kendimizi anlarsak, kendi ruhumuzu bir nota kad gibi okuyabilirsek, karmaa halinde gelen sesleri zebilir ve onlar eitli blmlere ait polifoniler haline getirebiliriz. Tm sanat, sz konusu karmaa ile yaplan bir savatan ibarettir; karmaaya doru her an daha ok yaklamakta ve onun penesinden daha ilerideki ruhsal alanlarmz kurtarmaktayz. Eer sanat tarihinde bir ilerleme olmusa, bu, karmaadan kurtarlan blgelerin genilediine iarettir. Zaman zmlemesi nedeniyle film, bu eitten bir geliimin tam izgisi zerinde yer almaktadr (Hauser 1995:417-418).

19

Hareketli fotoraftan, bir sanat dal olarak sinemann gelimesi iki nemli baardan kaynaklanr: Amerikal Ynetmen D. W. Griffith tarafndan bulunduu ileri srlen yakn ekim (close-up) ve Ruslar tarafndan kefolunarak ksa-kesme (short cutting) olarak adlandrlan birletirme yntemi. Bununla birlikte konunun devamllna sk sk ara vermek, Ruslar tarafndan bulunmu bir yntem deildir; Amerikallar bunu heyecan yaratmak amacyla uzun zamandan beri kullanmaktaydlar. Ancak Ruslarn ynteminde yeni olan nokta, bilgi verici uzun sahnelerin araya sokulmasndan vazgeilerek, bunun yalnzca yakn ekimlerde uygulanmasdr. () Bu montaj tekniinin devrim yaratc nitelii ksa ekimler, ritim hzlanmas, ekim noktalarnn deikenlii ve sinemada uygulanabilecek dier yntemlerden ok daha fazla; homojen bir eyalar dnyasn deil, gerein yeterince heterojen elerini yanstmas ve bunlar yz yze getirmesine baldr. Eisenstein, Potyomkin Zrhls filminde u grnt srasn kullanmtr: lgnca alan insanlar, kruvazrn makine dairesi; eitli arklar eviren eller, zahmetle gerilmi yzler, manometrede en yksek basn derecesi; tere bulanm bir gs, akkor haline gelmi bir kazan; bir kol, bir ark; bir ark, bir kol; makine, insan; makine, insan . (Hauser 1995: 423-424). Eisensteinin bu yntemiyle gerekletirdii anlatmda, biri maddesel, teki ruhsal iki farkl gerek bir araya getirilmekte; yalnz bir araya getirilmekle de kalmamakta, birinin dierine getii gsterilmektedir (Hauser 1995:424). James Cameron da, 1998de gsterime giren Titanic filminde, Titanicin okyanusa alnda, Eisensteinn uygulad, bugn bile hala sinema izleyicisine estetik bir doyum veren, bir bakma norm, bir rnek olarak i gren ve model kabul edilen yukarda sz edilen yntemini kullanr. Cameronun filminde birinci snf mevkide yolculuk eden ve nianlsnn yaantsndan sklan bir kadn ile Titanice son anda binen bir gmenin ak izleyenlerin mendillerini slatr. Titanic suyla dolarken, filmi yapanlarn kasalar da paraya boulur ve tm zamanlarn en yksek gelirini elde eder. Sinema eletirmeni Alin Tayana gre Cameron, Titanicin okyanusa aln tpk Eisensteinn Potemkin Zrhlssnn yol al gibi kurgular (Akn 2002:84). Abel Gance ise Tekerlek filminde uzayn zmlenmesi ve zamann bireimiyle bambaka bir ey yapyordu. Gancen grntlerinden ou duruk grntlerdir. Lokomotifin bacas, oca, manivelalar nndeki makinist, hz gstergesi. Dnen tekerleklerin omuz ekimi lokomotifin hzl gittiini gstermez. Hem zaten bu tekerleklerin gerekten bu lokomotifin tekerlekleri olduunu bize kim kantlayabilir. Dnen tekerlekler Gancen amac artk gittike

20

hzlanan bir lokomotifi gstermek deil, kurgu yardmyla zaman ve uzaydaki ilikiler zerinde oynayarak bu lokomotifin hzn, bu hzn artn hatta bunlarn makinistin bilincindeki ruhbilimsel nedenini anlamaktr (Bazin 1995:23). Grnty gereksel, evresel, yorumlayc, simgesel, ykndrc, zletirici, zetleyici, birletirici ve kurgu olarak kullanmak mmkndr. Bir konuyu grntyle dorudan doruya, yaln ve dz bir yolla anlatmak, grntnn gereksel kullanmdr. Grntyle bir mekan oluturulabilir. rnein stanbul Boaz Kprs ekiminin stanbulu belirlemesi grntnn evresel kullanmdr. Yorumlayc kullanm ise grntyle dncelerin, hayallerin ve duygularn ifadesidir. rnein bir detay gsterilerek ardndan geliecek olaylar artrlr. Simgesel kullanm, farkl atmosfer ve olaylarn grntyle simgelenmesidir. rnein karamsar bir dnceyi, yamurlu ve kapal bir hava grntsyle vermek vb. Bir olay, konu ya da kiinin grntyle taklit edilmesi, rnein olayn sandalda getiini belirtmek iin kamerann saa-sola sallanmas grntnn ykndrc kullanmdr. Belirli olaylardaki ya da kiilerdeki tipik ayrntlar grntyle zletirici bir e olarak kullanlabilir. Napolyonun apkas gibi. Bu da grntlerin zletirici kullanmdr. Grntnn zetleyici kullanm ise daha nceki olaylar topluca hatrlatmaktr. Grntyle olaylar ve dnceler arasnda birletirme yaplabilir. rnein bir silahtan kadnn yzne, kadnn yznden silah elinde tutan kiinin yzne evrinme yapmak. Kurgu ise eitli grntleri birbiri ardna ekleyerek benzerlikleri ve farkllklar ortaya karmaktr (Kl 2003:56-57). Filmde her grnt bir doal anlam tamakla birlikte (ierii asndan), tm grntlerin simge deeri tamadklarn da belirten Mitry, grntlerin bu deerleri sekanslar halinde dzenleme ile ilikiler yoluyla kazandklarn ifade eder. Ona gre gnmz sinemasnda yakn planlar trnak iinde simgeler kullanlmadndan, grntler ancak btn iindeki ilikileriyle simgesel anlam kazanrlar. () Bir anlam birok anlatm ile verilebilir. Eisentseinin Potemkininde piyano stndeki krk mumlar, gemicilerin krd tabak ve kelebek gzlk, de egemen snfn dn anlatr. () Mitry, filmde zaman deiimini belirtmek iin kopan takvim yapraklarn gstermek yerine, alt yaz ile birka yl sonra demenin daha uygun olduunu belirtir (Zllolu 1981:177). Mitrye gre grntler aras ilikiler, genel olarak sylenirse iermelere baldr. Bir kl tablasnn grnts kl tablasnnkinden baka anlam

21

tamaz. Fakat ierme ile ii izmaritlerle dolan kl tablas, geen zaman anlatmaya yarar. Baka bir balamda bu grnt sknt, bekleme ya da sinirlilik anlamn tayabilir. ki ayr anlam ayn simge ile belirtilebilirler (Zllolu 1981:176). Sinema, grntleri tek tek paralara ayrma ve bunlar gsterim srasnda kaynatrarak anlaty oluturma yetisine sahiptir. ekim, bu paralarn bir dier tanmlamasdr. Dier bir deyile kurgunun en kk birimi ve filmsel anlatnn yaratlmas olana verir. ekim kavramnn bir dier asal unsuru olan sanatsal uzayn snrlandrlmas, dier bir deile ereve iine sktrlmas, estetik duygunun karmak biimde de olsa olumasn salar. Ancak bu estetik duygu filmi bir btn olarak alglamakla ortaya kar (Karakaya 2005:135). 2. Sanatta Zaman-Mekan Sanat, insanlk tarihinin her dneminde var olan bir olgudur. nsanln geirdii evrimler yaama biimlerini, yaama baklarn, sanat biimlerini ve sanata baklarn deitirmi, her dnemde ve her toplumda, sanat farkl grnmlerde ortaya kmtr (Etike 2005). Sinemada, sanata popler bir baar kazandrmak iin Sovyetler, Almanlar ve Franszlarn hesaplamaya altklar ey; seyircinin kavrama gcdr (Rotha-Griffith 2001:5). Her sanat yaptnn belirli bir adrese ynlendirilmi olmas sanatlar arasnda ortak bir yn olarak belirmektedir. Okuyucu, dinleyici veya izleyici, yani sanat yaptn alglayan bir insann varldr ki, bu insan sanat yaptlar arasndaki ortak ynlerin bir balangc, en geneli, belki de en nemlisidir (Sokolov 1995:12). Sanat, insan yaantsnn nemli bir parasn yle bir yntemle soyutlar ki, bu gerek yaamdan farkl olur ve kendi iinde tam bir uyum gsterir. Aralar biim ve yntemler olan eitli sanat trleri sanatn bu amacn, bu aralar yardmyla gerekletirmeye alrlar. Her malzeme iin bunlar farkl olabilir. Hatta ayn malzeme iin uyum salamaya yardm edecek ok deiik soyutlama, nemsiz ksmlar eleme ve vurgulama yntemlerine izin verebilir (Esen 2000:5).

22

Alman dram yazar Lessing, iir sanatnn kendi malzemesini zamansal, grnt sanatlarnn ise kendi malzemesini mekansal olarak dzenlediinden sz eder (Must ve Cohendan aktaran: Esen 2000:5).Sanatlarn snflandrlmasn ele alan Mitry, ilk alardan beri sanatlarn mekan ve zaman sanatlar olarak snflandrldn, bunun znelliine kar kan Charles Lalo, P. Nedoncelle, Soriau ve bakalarnn deiik snrlandrmalar oluturmaya altklarn, ancak bunlarn da ayn znellii koruduklarn, bu nedenle kendisinin klasik snflandrmay yelediini belirtmitir. Baka bir deyile Mitry, sanatlar zaman ve mekan sanatlar olarak snflandrmtr (Zllolu 1981:165). Sinema en gen sanat dal olduu iin dier sanat dallarndan ok etkilenmitir. Fakat bu durum, tek tarafl bir egemenlik ilikisine dnmemitir. Yedinci sanat olan sinema, mzik, dans, resim, tiyatro, edebiyat gibi sanatlardan paralar tamann tesine geerek kendi estetik yapsn oluturmutur ve bu ilikiyi bir etkileime dntrmtr (Tutumlu 2002:1). Ynetmen Semir Aslanyreke gre, her sanat kendisinden nce var olan sanatlardan eler ierir. rnein, tiyatroda da edebiyat, resim, heykel, mzik, mimari, dans vs. mevcuttur ve nasl ki tiyatroya kendisinden nce var olan sanatlarn bir sentezi gzyle bakmyorsak, sinema da kendisinden nce var olan sanatlarn bir sentezi deildir. Sinema sinemadr. Kendi bana var olan ve dier sanatlardan kategorik olarak ayrlan bamsz bir sanattr. Buna ramen sinemay dnya sanat tarihinin genel perspektifinde ele almak gerekir (Arslanyurek 2000). Andre Bazin, fotoraf ve film sreci iinde plastik sanatlarn grevini yle aklamaktadr: Grntnn meydana getirilii, hatta insan merkez alan her eit faydaclktan bile syrlmtr. Artk sz konusu olan, insann lm geride brakmas deil, daha genel lde, gerei rnek olarak ve zerk bir zaman nitelii tayan lkesel bir evrim yaratldr. Bazinin zerk bir zaman nitelii tayan diye kavramlatrd konu, sanatlarn temel kayglarndan birisidir. Resimde, heykelde, tiyatroda, dansta, mzikte, fotorafta ve filmde zaman kavram dnlr. Sanatlar rettikleri eserlerin kendine has bir zaman nitelii tamasn arzular (Bazinden aktaran: Kl 2003:72). Sinema zellikle grsel ve uzamsal gereklie baldr ve bunlar fizikilerin gerek dnyasdr. Bu nedenle sinemann merkez gereklii fade gereklii veya konu maddesi

23

gerekliine bal deil, hareketli resimlerin uzam gerekliine baldr. Bu gereki kapsam ve teknik estetiidir. Sinema tm gerek sanatlarn ilkidir. nk nesnelerin uzayda yer aldklar uzamllklarn kaydeder (http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/BasakAbacigilbazin.htm) (17.12.2005). Plastik sanatlarda, sahnede olduu gibi mekan statiktir, deimez, ayrca amasz ve ynszdr. Tm blmlerinin homojen olmas ve blmlerinin hibirinin zamansal olarak bir dierini gerektirmemesi nedeniyle, insan onun iinde olduka zgr hareket eder (Esen 2000:5) 2.1. Grsel sanatlarda mekan ve trleri Sanat eserindeki mekan (uzam) duygusunun byk lde grsel eler arasndaki ilikiden doduu sylenebilir. (Gngr 2005a). Uzam, nesnelerin birbirleriyle ilikilerine dayanarak zihnimizde yarattmz soyut bir kavramdr. izgiler, ekiller, renkler ve tonlarn kullanl ekilleri, izleyicinin kafasnda uzamn nasl oluacana dorudan etki eder. rnein izgilerin yatay, dikey veya diyagonal kullanllar, tonlardaki ya da renklerdeki deimeler uzamn yass ya da derinlemesine alglanmasna sebep olur. Renklerin kontrast kullanm uzamn daha byk alglanmasna yol aar vb. gibi Mekan (uzam), geni ve karmak bir grsel bileendir. Bilimin paralayan ve kategorize eden yaklamyla bakldnda, dier grsel elerde de olduu gibi farkl snflandrmalar olmakla birlikte, grnt sanatlarnda, yaratcsnn onu oluturu biimine bal olarak u trlerini saptamak mmkndr: Ak-Kapal, Yass-Derin, Belirsiz-Belirli, Bo-Dolu (Gngr 2005a). 2.1.1. Ak ve kapal mekan eitli kaynaklarda bu kavramn ak-kapal biim2, ak-kapal kompozisyon3, ak-kapal uzay4 eklinde de isimlendirildii grlmektedir. Belirleyici olan, izleyicinin ilgisinin grnt erevesinin snrlar iinde tutulup tutulmaddr (Gngr 2005a).

Bkz. James Monaco, Bir Film Nasl Okunur, ev. Ertan Ylmaz, Olak yay. stanbul, 2001 Bkz. Sabit Kalfagil, Fotoraf Sanatnda Kompozisyon Fotoraf Yay., stanbul, 1981 4 Bkz. Bruce Block, The Visual Story, Focal Press, Boston, 2001
3

24

Kapal uzamda grnt kendi iine kapal ve bir anlamda yeterlidir. Anlatlmak istenen eye dair tm veriler erevenin iinde yer alrlar. Bu bakmdan seyircinin dikkati tamamen karenin iine younlar ve ondan gsterilmeyen baka eyleri hayal etmesi beklenmez. Rnesans dneminin birok ikonografik resim rnei buna gzel rnektir. Bu resimlerde anlatlan ykler, hibir pheye yer brakmayacak ekilde, bitmi, tamamlanm olarak sunulurlar. Her ey sylenmitir; izleyicinin bir ey eklemesine gerek yoktur. Hollywoodun 1930-40l yllardaki klasik anlatm da bu tr bir erevelemeyi kendine temel almt; yani her eyin karenin ortasnda olup bitmesi ilkesini (Gngr 2005a). Aslnda bu durum, grsel olarak ok gl snrlarla erevelenmi grnt sanatlarnn doasna uygun gibi grnr. Bir resim erevesi ok net bir ekilde evresinden ayrlr; fotoraf ve sinema kareleri de yle Ama sanat, statik ve kendi maddi snrlaryla snrlanm bir anlatmla yetinemezdi. Onun, sadece sanatsnn deil izleyicisinin de d gcne gereksinimi vardr. Ak uzamda erevenin snrlar zorlanr; izleyiciden, gsterilmeyenlerin hayal edilmesi beklenir. Kesilmi, tamamlanmam figrler, belirli bir yn gstererek gzmz ereve dna doru eken izgiler, oyuncularn baklar veya hareket gibi grsel eler bilinli olarak uzamn erevenin dnda da devam ettiini seyirciye hissettirmeye yneliktir (Gngr 2005a). Resim, fotoraf gibi grnt sanatlarndan farkl olarak sinemann kendine zg yntemlerle, uzamn izleyicilerin kafasnda kurulmasnda ve erevesinin snrlarn esnetmekte ayrcalkl bir yeri olduu sylenebilir. rnein kurgu yoluyla, ayn mekana ait farkl bak alarna sahip ekimler tmdengelimsel (genel ekimlerden yakn ekimlere doru) ya da tmevarmsal (yakn ekimlerden genele varmak) yntemler araclyla, tpk bir yap-bozun paralar gibi izleyicinin kafasnda birletirilir ve btn resim oluturulur. Sinemann karanlk bir salonda ve izleyicinin gr alann dolduracak kadar geni bir perdede izlenmesi de, erevesinin snrlarn unutturmakta ona nemli bir teknik katk salar. Gl kamera hareketleri ya da kamerann ok yaknndan kareye girip kan nesnelerin hareketleri erevenin snrlarn adeta yok eden etkiler yaparlar (Gngr 2005a).

25

2.1.2. Belirli-belirsiz mekan Sanatn her eyden nce bir iletiim biimi olduu dnlrse, grnt sanatlarnda bu iletiim zemininin en temel yap talarndan biri olan mekan duygusunun yaratlmasnn ne kadar nemli olduu ortaya kar. Sonuta, grsel sanatlar grnen d dnyann verilerinden yola kmak, onlara yaslanmak durumundadrlar. Genel olarak grsel sanat eserlerinde tanmlanabilir bir mekann asgari ipular bulunur. Sanat eserindeki bu tr kavranabilir, anlalabilir mekan olgusuna "belirli uzam" diyeceiz (Gngr 2005a). Gnmzde ou sinema filminde olduu gibi, perdedeki kii ve olaylarla zdelemenin, izleyiciyi koltuuna kilitlemenin anahtar olarak kullanld rneklerde seyircisini kendi grsel evrenine sokmak hayati bir nem tamakta, yaratlan mekan sarp sarmalayan atmosferin temel ta haline gelmektedir. Aslna baklrsa, en basit bir filmde bile, seyircinin perdede geen olaylar kavrayabilmesi ve anlamlandrabilmesi iin, her eyi yerli yerine oturtmas, farkl ekimler yoluyla kendisine sunulan paralar doru olarak birletirerek olaylarn iinde getii mekan kafasnda oluturabilmesi gerekmektedir. Ne neye gre nerede ve hangi uzaklktadr? Bu temel sorular yantlanmakszn izleyicinin kafa karkl sona ermeyecek ve dikkatini anlatmn baka alanlarna yneltmesi gleecektir. te bu sorulara karlk veren uzam belirli uzamdr. letiimin devam edebilmesinin ilk koullarndan biridir. Sinema acemilerinin filmlerinde sk sk uzamn ( ve ounlukla zamann da) doru olarak kurulamamas sonucu seyircinin anlama gl ektii ve sonunda filmden koptuu grlr (Gngr 2005a). Mekann kavranamamas anlama glnn yan sra endie, korku, gerilim, sknt yaratan bir e olarak da karmza kmaktadr. Bu yzden sinemada bu etkiler yaratlmak istendiinde, bilinli olarak kullanlmaktadr. Grsel verilerin belli bir snrn altnda olmas durumunda izleyici grdklerini bir btnle kavuturamaz, tanmlayamaz, belirsizliin tehdit edici basks altnda kalr. eitli nedenlerle tanmlanamayan, uzamsal ilikilerin kurulamad uzam biimi belirsiz uzamdr (Gngr 2005a). Nesneler dnyasnda her ey mekan kavramyla yerli yerine oturduu iin, belirsiz uzam nesnelerin birbirleriyle ilikilerini de bozar ve belirsizletirir. Grsel sanat eserlerinde bu amala

26

da bilinli olarak kullanldna tank olunur. Her haliyle, belirsiz uzamn izleyende gl duygusal tepkiler yarataca aktr (Gngr 2005a). Uzam belirsiz hale getiren pek ok unsur olabilir, ancak zetlemek gerekirse grmeyi ve kavramay engelleyen her trl veri yoksunluu ya da karmaas uzam belirsizletirir. () Sinemada belirsiz uzamn eitli amalarla ancak snrl srelerle kullanlabildiini, belirsizliin sreklilii halinde iletiimin tmden kopma tehlikesi olduunu bir kez daha vurgulamak gerekir. rnein, deneysel denebilecek bir anlatm tarzn benimseyen Irreversible (Geri Dn Yok) filminin balang sekansnda, olduka hzl ve dzensiz bir ekilde hareket eden kamerann, mekann, grlen eylerin ve ne olup bittiinin anlalmasn olduka gletiren grntlerinin uzun sre kullanlmas bir ok seyircinin daha filmin banda salonu terk etmesine yol amtr (Gngr 2005a). Resim, fotoraf gibi zdelemenin ne kmad grsel sanatlarda belirsiz uzam, daha ok izleyicinin d gcne hitap eden bir unsura dnr. rnein Brueghel, Bosch gibi gerekstc ressamlar kolaylkla tanmlanabilir nesneleri, tpk dlerde olduu gibi, farkl bir kurguyla bir araya getiriyorlar, mekan plastik bir malzeme olarak kullanyorlard. Soyut resim rnekleri ise mekan ve nesne tanmlarndan nerdeyse tamamen vazgeerek her bireyin kendine has bir sonuca varmasna neden olabilecek bir bilinalt etkileme aracna dnmlerdir (Gngr 2005a). 2.1.3. Bo-dolu mekan Sanatn uzam bo ve dolu alanlardan oluur. Dolu ya da pozitif alanlar ekil ve biimlerden, bo ya da negatif alanlar da bunlar arasndaki ya da iindeki boluklardan meydana gelir. te bu boluklarn geneli kaplad uzama bo, dolu alanlarn ounlukta olduu uzama ise dolu ya da youn uzam diyebiliriz (Gngr 2005a). Bu noktada, dolu ve bo kavramlarnn bir tarafyla, alglama dzeneimizin konu-fon ayrmyla da ilgisi olduunu belirtmek gerekir. Dikkatin yneldii ey konu ya da figr, onun dnda kalanlar ise fon ya da zemin olarak adlandrlr. Hemen her zaman ilgi nesnelere yani dolu alanlara yneldiinden konunun nesnelerden yani pozitif alanlardan, fonun ise negatif

27

alanlar ve balam oluturan ikincil nemdeki grsel elerden olutuunu belirtmek gerekir (Gngr 2005a). Uzamn tanmlanabilmesi iin grsel referanslara yani nesnelere gereksinim vardr. Bir maviliin gkyz olduunun anlalabilmesi iin, baka hibir veri yoksa, bulutlar, kular gibi ipular gereklidir. Bombo uzay anlatmak iin bile birka yldz grmek gerekir. Mutlak bir boluk mekan fikrini dourmaz. Bu bakmdan pratikte bo uzam, onu tanmlayacak nesne ipularnn asgarisini tayan mekanlar iin geerli bir kavramdr Ayn ekilde, nesneler aras ya da ii hibir boluun, hiyerarinin, derinliin alglanmad, grlmedii durumlarda da dolu uzamdan sz etmek olanakszlar. Grlen artk sadece gr alanmz kaplayan nesne ya da nesneler gurubudur. Ancak onlar kafamzda bir uzay parasnn iine yerletirecek ipularn algladmzda mekan kavram da oluur (Gngr 2005a). Resim gibi ikiboyutlu grsel sanatlarda bazen pozitif ve negatif alanlar ayrt etmek gleir. Baz sanatlar pozitif ve negatif alanlar eit oranda vurgulad iin negatif alan yok gibi grnr. Bazen de bu alanlar birbirine dnerek seyircinin kafasn kartrabilir. Negatif ve pozitif alanlarn ekil, byklk, renk gibi nitelikleri birbirleri ve mekann genel algs zerinde deiik etkiler yaparlar. rnein geometrik ya da bildik ekil ve biimler dikkat eker ve figr olarak ne karken, tanmlanamayan, bir eye benzetilemeyen ekiller fona dnebilirler. Yine scak renklerin daha byk algland ve ne kt, souk renklerin ise tersine kk ve uzak algland bilinmektedir (Gngr 2005a). Geni negatif alanlarla tanmlanan bo uzamn, iindeki pozitif alanlar kk ve yalnz hissettirmesi, iki alann birbiri zerindeki etkisine gzel bir rnektir: Bir kazazedenin doa karsndaki zayfln, aresizliini, izole olmuluunu, bombo bir l ya da denizin uzak grnts iinde onu kck gstererek aktarmak mmkndr. Ufuk izgisi erevenin altna doru kaydrlarak gkyznn alan geniletildiinde bu ezici boluk daha etkili olacaktr. Ayn ekilde, l grntsnde kumlarn rengine yaklaan sarms bir gkyz, ya da deniz grntsnde suyun rengine benzer mavilikte bir gkyz genilik ve boluk etkisini arttracaktr. Bu rneklerde deniz ve l bir nesne deil bir fon, mekan olarak alglanmaktadr. Tehdit unsurunun boluk, yalnzlk yerine lde susuzluk, denizde sudan gelebilecek bir tehlike

28

olarak hissedilmesi istendiinde ise, n planda kumun ya da denizin dokusunun grlebilecei, ufuk izgisinin yukarya kaydrlarak bu defa gkyznn kltlecei bir ereveye bavurulacaktr. () Elbette bo uzamn yukardaki rneklerde olduu gibi her zaman tehdit eden bir unsura dnmesi sz konusu deildir. Aksine, ou zaman, dinginlik, huzur gibi duygulara elik eder (Gngr 2005a). Pozitif alanlarn youn bir ekilde kullanld dolu uzamda, bo uzamn tersine, darlk, skklk, karmaa gibi etkiler elde edilir. Nesne kalabal tedirgin edici, dikkatleri hep ayakta tutan bir unsurdur. Bo bir vadiyle bir cangln ya da kalabalk bir ehrin grnts arasnda byle bir fark vardr. Az sayda eyayla denmi bir ev ile st ste eya ylm bir evin insanlar zerinde yaratt etkiler de farkldr (Gngr 2005a). Pozitif alan kalabal dzensiz olduunda gerilim ve kargaa, bir dzene uygun olarak bir araya geldiklerinde ise birliktelik, dzen ve g duygular hissedilir. Kullanlan negatif ve pozitif alanlarn miktar, figr ve fonun ya da n planla arka plann ilikileri araclyla derinlii yaratabilir. Figr ve fonun eit kullanm ise derinliksizlii, deseni (pattern) ya da duraan bir kompozisyonu yaratacaktr (Gngr 2005a). 2.1.4. Yass-derin mekan Sanata dair en ok tartlan konulardan biri, sanatn gerekle ilikisi olmutur. Sanata yklenen ilev, gerein ne olduu hep ard sra gelen sorulardr ve grsel sanatlarn tarihi boyunca onun alaca biim konusunda belirleyici olmutur (Gngr 2005a). Gzn grd m yanstlmaldr, akln grd m? Bu ayn zamanda, iki boyutlu bir yzey zerinde icra edilen grsel sanatlarn, tek bir bak asndan ve boyutluluk izlenimi yaratarak, d dnyay gzn grdne en yakn bir biimde taklit mi edecei, yoksa bamszca yorumlayarak kendine zg kurgusunu ve anlatm biimini mi yarataca seimiyle de ilgilidir. Derinlik elbette kurgusal bir anlatmda da kullanlabilir ama grlen odur ki, taklitle balar koparlmaya balandnda, derinlik yaratma kaygs da pek kalmamaktadr. Resim sanatnda uzamn (mekan) temelde yzeysel ve derin olmak zere iki ekilde kullanlageldii sylenebilir.

29

lk ve ortaa ressamlar erken Rnesans dnemine kadar yzeysel mekan kullanmlardr (Gngr 2005a). Riegl, Ge Roma Dnemi Sanat Endstrisi kitabnda, eskilerin sanatnn her zaman sonsuz uzamn yanstlmasndan ok (ocuk resimlerinde olduu gibi) tek tek objelerin yanstlmas temeline dayandn syler. Ona gre Msr sanat, bu tutumu en u noktada sergiler; nk bu sanatta grme duyusuna son derece alt dzeyde bir rol verilir. Nesneler dokunma duyusuyla alglandklar biimde betimlenir, zira dokunma duyusu, nesnelerin srekli biimi konusunda, deien bir bak asndan bamsz olarak bilgi verdii iin, grme duyusundan daha nesneldir. Msrllarn nc boyutu yanstmaktan kanm olmalarnn nedeni de budur () boyutlu uzam dorultusunda gelime ilk kez Yunanistanda olmu ve gze plastik biimleniin alglannda belli bir pay tannmtr. Ancak nesnelerin, uzaktan grndkleri biimleriyle, tmyle grsel yanstlmalarn gelitirebilmek iin ge antik dnemin sanatn beklemek gerekmitir (Gombrichden aktaran: Gngr 2005a). Rnesans sanatlar resimde derinliin ve gereki grnn peine dtler. Doann optik ve bilimsel bir anlayla kavran, tek bir bak asndan insan gznn grdne en yakn grntnn yakalanmas macerasna dnt. 1350lerden 19 yy. ortalarna kadar bu anlay hakimiyetini srdrd (Gngr 2005a). Perspektif konusundaki aratrmalar, perspektif kurallarnn dnyann doru bir ekilde yanstlmas iin yeterli olmadn gstermitir. Her resim, olayn doas gerei grsel tasarm gcmze ynelik bir ardr ve hibir resim izleyici ynnden gerekletirilecek bir tamamlama olmakszn anlalamaz. Bununla temelde dile getirilmek istenen, bir resmin, betimledii zgn nesnenin sadece snrl sayda zelliklerini yanstabilecei gereidir ( Gombrichden aktaran: Gngr 2005a). Gnmzde doann bilgisi tek bir bak asna hapsolmayacak kadar genilemitir. Teknolojik aralar ve deien evre mekan bilincini de deitirdi. Buna ek olarak sanata yklenen ilevin de byk lde deitii aktr. Yzeysel mekan pozitif kontrole daha ok izin verir ve alma yzeyinin dzlne daha fazla uyar. Sanatnn soyutlamalarna ve anlama ynelmesine olanak tanr. Gnmz resim sanatnda yzeysel mekan anlaynn egemen olduu rahatlkla sylenebilir. () D dnyann gzmzn grdne en yakn bir yansmas olarak

30

karlanan fotoraf ve sinema grntsnde ise boyutlu bir dnyann iki boyutlu bir dzlemde sunumu sz konusudur. Fotorafik grntnn tarihi, gereklik izlenimi arttrmann bir yolu olarak, birok yntem araclyla iki boyutlu yzey zerinde boyutluluk duygusu yaratma abalaryla doludur. Aslnda bu teknik bir sorun olmann tesinde, anlatm dzleminin yatay m yoksa dikey mi olaca, nc boyutun kullanlmasyla yaratlacak gereklik izlenimiyle izleyicinin duygularna hitabeden bir zdeleme mekanizmasna m yoksa bir soyutlamann karsnda olduunun bilincinde olan izleyicinin aklna m ynelinecei, (sinemada) erevede baklacak eye kurgu yoluyla ynetmenin mi yoksa derinlemesine sahne dzeniyle seyircinin mi karar verecei gibi tercihlerle ilgilidir (Gngr 2005a). 2.2. Sinema sanat ve dier sanat dallarnda zaman-mekan Kuramc Yuriy Lotman, Sanatsal Metnin Yaps isimli yaptnda sinemay anlat arac olarak nitelendirmektedir. Arnold Hauser ise sinemay gnmzn bireysel uygarlnn balangcndan bu yana kitle iin sanat yapma yolunda ilk adm olarak grr (Uysal 2005). Mziin gerekte bir zaman sanat, mimarinin zde bir mekan sanat olduunu belirten Mitry, dans, dramatik sanat gibi gsteri sanatlarnn da zaman ve mekann birleimini gerekli kldn dile getirir (Zllolu 1981:165). Wollene gre (1989:7-8), sinema sanatlar arasndaki farklar, benzerlikleri, sanatlarn birbirine dntrlebilme ya da birbirinden aktarma yapabilme olaslklarn, yani farkl sanatlar arasndaki iliki sorununu en can alc biimde ortaya koyar. Felsefe ile sk skya bal bir film kuram oluturan Eisenstein (Andrew 2000:49) filmin, ancak kendisi atraksiyonlar ynna indirgendii zaman bir sanat olarak var olabildiini dnmektedir (). Kuram, tarih, ekonomi, sanat tarihi, psikoloji, antropoloji ve saysz dier alanlarda yaplan almalar kapsamakta, sezgi gcnn yannda bu bilim dallar yer almaktadr. (Andrew 2000:50-55) ncelikle gz zerinden konuan sanat dallarna bakalm. Heykel, resim, fotoraf, plastik sanatlar... Bir resim galerisinde, yzlerinde grdkleri resme gre deien anlamlarla yryenleri hayal edelim. Acaba grdkleri resimler onlara ne anlatmaktadr? Ayn resim farkl izleyicilere hangi ortak ya da deiik anlamlar iletmektedir? Ressam o resmi yaparken neleri dnm,

31

neleri bilinalt sreler halinde yaam, bir fail olarak yaad sreleri ne lde resmine aktarabilmitir? Resme bakanlar hangi dnyann iinden gelmekte, kendilerinde ikin hangi referanslarla resme bakmaktadrlar? Bu ve benzeri sorular gze hitap eden sanat rnlerinin bize bir eyler anlattn fakat bu anlatmn belirsiz snrlara sahip olduunu gsterir (Sipahi 2001). Sinemada Gstergeler ve Anlam isimli almasnn giri ksmnda sinemann henz yeni bir sanat dal olduunu belirten Peter Wollen (1989:7-8), Bu da estetie ei grlmemi bir grev yklyor, pek az ey yeni sanatn k kadar nemli, ciddi bir olaydr demektedir. Wollene gre, sinema yalnzca bir sanat deil, ayn zamanda farkl ifade kodlar kipleri kullanarak farkl kanallarda, farkl duyum blgelerine yayn yapan teki sanatlar birletiren ve ieren bir sanattr. Bir yontucu ve bir mermer paras, bir ressam ve bir ereveye gerilmi tuval yannda birka tp boya, bir mzisyen ve piyano, bir yazar ve birka izgili katla bir kalem. Ama ister gie iin yaplsn, isterse gerek bir sanat yapt olsun, bir filmin gereklemesi iin ok miktarda para, neredeyse btn sanat dallarndan ok sayda sanat ve onlardan daha ok sayda teknik elemann bir araya getirilmesi gerekmektedir. Ynetmen, bu deiik sanat ve tekniklerin tmn ylesine harmanlar ve kartrr ki, sonunda film denen (kendine zg) badak bir (sanat) yapt ortaya kar. (Dmytryk 1990:8). Sinema ve anlatm kavram arasndaki ilikiler stnde durulduunda, bir anlatm biimi olarak sinematografik yknn var olabilmesi iin; zaman, mekan ve kiinin (kiilerin) varl zorunlu olmaktadr. Bu verilerden kaabilen bir film, daha dorusu ykl bir film, hemen hemen yok gibidir. Kaabilenleri ise ykl film olarak kabul edebilmek mmkn deildir. Her eyden nce ister sinematografik isterse yazl anlatma dayal olsun, yknn bu temel unsurlardan birine sahip olamamas dnlemez. Bir baka deyile ve indirgeyici bir bak asndan, yk bu eleman arasnda kurulan kombinezonlarn rndr (Adanr 1994:135). F.Vanoyee gre Sinema zaman sanatdr. ncelikle imdiki zamann sanatdr. Her film, deimez biimde retim balamnn imdiki zamannda saptanmtr, en azndan teknik zellikleriyle (fotoraf, ses ve k niteliiyle, makyajyla, sesiyle vb) (Gnde, 2003:19).

32

Mustenberg ise sinematik oluumu, zihinsel bir oluum olarak algladn gstermektedir. Nasl ki mzik, kulaa resim gze hitap ediyorsa, Ona gre, sinema zihne seslenen bir sanattr (Andrew 2000: 25). Bir kez sinemadaki her ey imdiki zamanda, filmin izlendii srada olur ve nesnelerle insanlar somut grnmleriyle perdede belirir. Bu nitelikleriyle sinema, karanlk salonda tm dikkatini perde zerinde younlatrm olan izleyiciyi kendi iine alan bir gereklie sahiptir. Ama sinema, gereklik duygusu yaratmak iin aktel gerei deitirir. Film izleme deneyimleri sonucu izleyicide olumu kod ve alkanlklar kullanlarak, meknlara deiik anlamlar yklenebilir (www.turkcebilgi.com/Sinema%20sanat) (23.01.2006). Sinema sanats izleyicisini, izledii filmin mekanna ve zamanna sokmak zorundadr. Zaten ekran (perde) sanatnn en nemli zelliklerinden birisi de, onun byl bir gce sahip olmas, izleiycisine perdede geen olay ve zaman o anda yaatmasdr. Bu da ancak zaman, mekan, dekor, kostm, oyunculuk, diyalog, dramatik eylem, ara, gere, vb. ynnden neredeyse kukuya yer vermeyen bir inandrclk salamakla mmkn olabilir. nk sinema kendine zg realitesi olan bir yaam biimidir ve zamann zerinde tahakkm kurma sanatdr. (Aslanyrek 1998:50) Nesnel zaman baz sanatlarda dorudan hissedilir. Bir tiyatro oyunu bale ya da dans gsterisinin balamas ve bitii arasndaki sre o eserin nesnel zamann ortaya koyar. Ayn ey film iin de geerlidir. Bir filmin sresi o filmin nesnel (saat) zamann gsterir. znel zaman ise, grsel ya da psikolojik olarak hissedilen zamandr. Saatin gsterdii zamana aldrmakszn kltrmze, yaadklarmza dayanarak birey olarak hissettiimiz sredir. Olayn ksa ya da uzun olduu konusunda yargda bulunmaktr. Nesnel zaman llebilir demitik. Oysa znel zamann llmesi mmkn deildir. Bu nedenle znel zamann nicelikten ok niteliktir (Kl 2003:76-77). Grsel sanatlarda uzay ya da mekan kavram, nesneler iindeki ya da arasndaki boluklar artrd kadar, zellikle iki boyutlu grsel sanatlarda perspektif gibi yntemlerle yaratlan boyutluluk yanlsamas ile de ilikilendirilir. Leonardo'ya gre gerek sanat iki boyutlu bir

33

yzeyde boyutlu bir uzay hissi yaratabilmekti. Yaratt his bir yana, sanatn uzaynn kurallar tamamen sanats tarafndan belirlenmi ve snrl olduunu belirtmek gerekir. Dramatik bir metin sinema ve tiyatro ile grselletirilebilir. Dramada dmden sonraki aama, atmann en iddetli halini ald Doruk Noktasdr. Almlayc (dinleyici/okuyucu/seyirci) asndan heyecansal ieriin en st aamaya vard Doruk Noktas, ayn zamanda atmalarn ana karakterin lehine veyahut aleyhine sonuland ksmdr. zm aamasnda ise elikiler ortadan kaybolarak ya da yeniden tanmlanarak, olay rgs tamamlanr. Tm bu sre boyunca anlatc hi ie karmyormu ve aksiyon kendi kendine (hemen orada ve tam karmzda) ilerliyormu yanlsamas doar. Anlatcnn grnmezliini temin eden, yani almlayc (dinleyici/okuyucu/seyirci) olay geliiminin imdidelik ilikisi iinde olduu yanlsamasn yaratan dier temel ilkeler de, ksaca Birlik Kanunu (Zamanda, Mekanda ve Aksiyonda Birlik) bal altnda toplanr. Bu da, Aristotelesin drama teorisini gelitirdii Poetika eserine dayanr. Geri dnr bunlardan yalnzca eylemde birlik kuraln vurgulam, fakat 17. Yzyl Fransasnn klasik kuramclar buna bal kimi ifadelerden yola karak dier eleri de (zaman ve mekan) bu birlie tabi klmtr (Aristotelesden aktaran: nal 2003). Epik iir ok geni bir zaman dilimini ele alabilirken, dramatik anlatm biimi karakterin (ya da karakterlerin) hayatndaki snrl bir zaman dilimini (karakterin yaamnn krlmaya urad ve byk bir deiimin eiine geldii an) inceler. Zaten krlma noktalar geni bir zamana yaylmaz; ksa sre iinde ve iddetle ortaya kar. Dramatik gsterimde, karakterin sahip olduu elikilerin nasl olutuunu ocukluundan ve genliinden balayarak uzun uzadya deinmek mmkn deildir. nk o zaman dramatik anlatm zayflar ve epizodik anlatma doru kayar. Seyirci de, zaman makinesine binmiesine bir kiinin ocukluu ve genlii zerinde dolamann mmkn olmadn bildii iin, olaylarla imdiki zamanda bizzat kar karya olduu yanlsamasndan kopar ve bunlar bir anlatcdan dinlediini anlar. Yani olaylar, gemite olup bitmilik olarak izlemeye balar. Bu sebeple dramatik anlatmn Serim blmnde bu elikilerin ksaca tantlmasyla yetinilir ve hemen sonrasnda bunlarn atmaya dnp, youn ve iddetli olaylar silsilesi olarak patlak veriine younlalr (nal 2003).

34

Olaylarla

almlayc

(dinleyici/okuyucu/seyirci)

arasndaki

imdidelik

ilikisinin

(yanlsamasnn) dramann balca nitelii olduunu fark eden Fransz klasikileri, Aristotelesin metninden yola karak zamanda birlik ilkesini tanmlamlar ve aksiyonun birka saat iinde veyahut bir tam gn amayacak lde dzenlenmesi gerektiini belirtmilerdir. yle ki, dramatik metinde meydana gelen her ey, en fazlasndan yirmi drt saat iinde olup bitmelidir. Dier bir deyile eylem, bir gn, bir ay veyahut bir yl sonraya taacak biimde gevetilmemeli, aksiyonun balangcyla bitii arasndaki sre btnyle seyircinin gz nnde geecek denli btnlkl olmaldr. Elbette buna bal olarak dier bir kurala, mekanda birlik kuralna varlmaktadr. Yine klasik kuramclara gre dramatik aksiyon tek bir mekanda gemeli, btnyle orada olup bitmelidir Hatta bu kural o denli sk tutulur ki, Bu tek yerin bir kent, hatta bir ev olarak yorumlanmas, her sahnenin kentin eitli yerlerinde, ya da evin baka baka kelerinde geirilmesi bile hatal grlr. Oyunun getii yer, kiinin durup baktnda gr as iinde kalan alan olmaldr (enerden aktaran: nal 2003). Demek ki sradan bir gzlemcinin reel zaman ve mekan ile kurduu iliki, dramatik mekann inasnda esas olarak alnmtr. Elbette gnmzde drama, gelitirdii yeni teknik ve yntemler sayesinde, seyircinin yanlsamasn bozmakszn ok farkl mekan ve zamanlar da kucaklayabilmektedir. Fakat yine de trn klasik rnekleri (zellikle Hollywood elencelik filmleri), mmkn olduu kadaryla bu kurala uygun biimde organize edilirler (nal 2003). Sinema soyut bir sanattr. () sinemadaki uzam da znde soyuttur, nk iki boyutludur. Oyuncu izleyiciye srtn dnmtr oysa ite yz gzkmektedir. Fsldar, yz glmser, odada bulunan herhangi birinden ok daha fazlasn izleyici grr () sinemada zaman deikendir; belirli bir uzama bal deildir () geriye, yana sramalara izin verir. Burada yeni bir yaznsal tre ulalr: Sinemada destans geni zaman sine-romana yol amaktadr. Oyuncunun bedeni, sinemada soyuttur. Bir nokta kadar kktr. te elleri iskambil kdn kartrmaktadr ve btn perdeye yaylmtr () Ayrntlar, bezem donanmlar soyuttur: Bir fakirin, yzne kapy kapatnz, duvardan kacaktr () szcyle, szyle her trl oluturucusuyla Yuriy Tynianov iin sinema soyut bir sanattr (Tynianovdan aktaran: Gnde 2003:102).

35

Sinemay teki grafik sanatlardan ayran en temel zellik harekettir. Hareket araclyla zaman iinde bir yk anlatmak, dnmler ve gerilimler yaratmak olanakldr. Nesneler ve insanlar grntde gerekteki biimleriyle belirdii iin, sinema gereklik izlenimini en gl biimde veren sanattr. Sesin kullanm bu gereklik izlenimini daha da glendirmitir (www.turkcebilgi.com/Sinema%20sanat) (23.01.2006). Sinemay teki grnt sanatlarndan ayran temel zellikse deiik zaman ve mekn paralarn yanstan grntlerin bir filmde istenen uzunlukta ve srayla art arda birletirilebilmesidir. Bu e ok deiik anlamlar yaratma ve ykleme olanaklar salad gibi, filmin meknn her yerinde ve zaman iinde dolamasna da olanak verir (www.turkcebilgi.com/Sinema%20sanat) (23.01.2006). Sinemada zaman boyutuyla; yani, gemi zaman, imdiki zaman ve gelecek zaman ayn anda izlenebilir. Tarkovski, sadece sinemaya zg olan bu zaman olgusuna zaman iinde zaman adn vermitir. Sinemada zaman reel (astronomik), kurgusal (irreel) ve hayali (mevhum) zaman olarak e ayrmak artk geleneksel hale gelmitir. Zaman kelimenin dar anlamyla ele alrsak bu dorudur. Reel zaman filmde geen srenin gerek zamanla uyum halinde olduu zamandr. rnein bir repliin filmde sylenme sresi, gerek zamanla bire bir uyum halinde olur. Bir zaman diliminin kurgu yoluyla veya zel ekimlerle gerek zamana gre uzatlmas ya da ksaltlmasdr. Hayali zaman ise nasl ve ne zaman olduu belirsiz zamandr. Bu zaman trne daha ok bilim-kurgu filmlerinde rastlanabilir. Ayrca, film kahramanlarndan birinin dnceleri ya da yapmak istedii tasarlar grselletirildiinde, filmdeki zaman yine hayali zamandr (Aslanyurek 1998:168). Sinema zaman dier sanat dallarndan hi birinin ele almad bir biimde ele alr ve onu yle tketir. Sinema kendine zg bir zaman biimidir. () Sinemada zaman ve mekan birliktelii, zaman iinde zaman olgusundan dolay gerek yaamdakinden farkldr ve onu meydana getiren sinema sanatsnn yaratt dnya ve yaratm sreciyle dorudan ilgilidir (Aslanyurek 1998:170).

36

2.2.1. Sinema ve yaznda zaman-mekan Sinema ortaya kt andan itibaren dier sanat dallarndan etkilenmitir. Gerek dnya sinemasnda gerekse Trk sinemasnda birok roman, yk ve tiyatro yapt sinemaya uyarlanmtr. Sinema-edebiyat ilikisi sinema sanatnn gelimesiyle etkileime dnmtr (Tutumlu 2002:iii). Filmin grsel bir ara olma zellii, onun yaznsal eler ierdii gereinin gz ard edilmesine neden olmaz. yk, yaznsal eler iinde en yaln ve ilkel olandr ancak, yine de ksa yk, roman, tiyatro oyunu ve film gibi pek ok karmak yaplarn hepsinin ortak yandr (Demir 1994:48). En basit anlatm formu bile zamansal ilikilerce belirlenir ve yknn de dier anlat formlarnn yaps da bir anlamda zamansal ilikilerce kurulur. Filmin yapt da budur: Zaman iinde geen yaam anlatmak. Ancak bunu yaparken, bir yandan da zamann tekdze geliimini, kesintisiz srekliliini yok sayar. Film ynetmeni zamanla zgrce oynar. () Gemi, imdi ve gelecek zamanda geen olaylar filmde bir arada verebilir (Demir 1994:49). Edebiyatta zaman, dramadan daha farkl olarak, belirli bir yne, bir gelime eilimine, nesnel bir amaca, izleyicinin zaman deneyiminden bamsz, ayn zamanda dzenli bir ardkla sahiptir (Esen 2000:5). Zaman rnts iki bakmdan temeldir: Birincisi; insan yaamnda meydana gelen her eyi anlatmada, bir sreklilik ya da bir fon ortaya koyar. kincisi; sabittir ve deitirilemez. () Pek ok aksiyon ya da iliki deitirilebilir, onarlabilir: Kararlarmzdan ok ge olmadan dnebiliriz; ancak zaman, bir dzeltme yaplabilmesine olanak vermez. Bir dakika ncesine dnmek iin bile her zaman ok getir (Lawsondan aktaran: Demir 1994:20). Zamann bu iki yn, film zerinde ei olmayan bir etkiye sahiptir. Herhangi bir anlatm formu, geni lde sunduu zaman ilikilerince belirlenir. () Film, olaylar bir zaman srasna gre yerletirir Gemii, hatta gelecei, sanki imdiki zamanda oluyormu gibi iler. Bu ifadeyi incelemek iin bir an bir anlk geriye dnelim.

37

u an kullandmz Bir anlk geriye dnelim, cmlesinde ne tr bir anlam vardr. Kitabn sayfas arasnda mekan iinde geriye dnebiliriz. Sayfalarn evrilmesi birka saniye alr. Ancak cmleyi yazdm zaman okuyucunun onu okuduu zamandan ok farkldr. Bir yl ya da yllar sonra el yazmas bir kitab kartrabiliriz. Okuyucu bir cilt kitab elinde tutar ve basl sayfalar geriye evirebilir ya da evirmeyebilir. Okuyucu hatrladnda, bilinci sadece kitab okuduu zamanla ilgilenecektir. Halbuki, yazarn bilinci kitab yazd dnemle megul olacaktr. Ancak nc bir zaman alan daha vardr. Kuramsal bir alma iinde, bu alan belirlenemeyebilir. Ancak bu yazma eyleminden nce de vardr. Eer filme bakyorum ve kahraman u kadn kahraman kollar arasnda tutuyor diye yazarsak, seyirciyi her eye inandrmaya zorlam oluruz () Edebiyatta, yknn anlatm zaman ile ne zaman olduu arasndaki fark ok nemlidir. Roman her zaman anlarla ya da gemi olaylarn tasarlanmasyla ilgilidir (Lawsondan aktaran: Demir 1994:21). Filmin mekansal niteliklerinin ve gze hitap eden mekansal ekiciliinin, zihne hitap eden zamansal ekiciliine gre bir stnl varsa da, film szel olmayan tm sanatlara gre zaman akn anlatmaya daha yatkndr. Filmin geliimi ve Panofskynin mekann dinamizm kazanmas tanm, filmde zamann sezilmesine olanak tanr. Ancak film, bir gsteri arac olmas nedeniyle bu adan yazl anlatm formlarnn gcne tam olarak ulaamaz. En byk zorluk ise, zihinsel durumlarn anlatmnda (anmsama, d gibi) grlr. Bunlarn anlatm filmde dil ile yapld gibi tam anlamyla baarlamaz. nk mekan iinde bir varlklar yoktur. nk film grnts, mekan iinde yaplan bir maddesizletirmedir. Bu nedenle d ve anlarn, bireysel bilincin dnda bir varla sahip olmamas, onlarn mekansal terimlerle anlatlmasn gletirir. Film sadece mekan iindeki dzenlemeleri iler, dnceyi deil. Dnce mekansallatrld anda dnce deildir. Film dnceyi dorudan gsteremez. D simgeleri dzenleyerek ya da diyaloglarla ifade ederek dncenin anlalmasna yol aar. Karakterlerin dnmelerini, duygulanmalarn, konumalarn gsterebilir, ancak onlarn duygu ve dncelerini yanstamaz (Demir 1994:14-15).

38

2.2.1.1. Sinema ve romanda zaman-mekan letiim Kavram Asndan Popler Romanlar ve Estetik Romanlar inceleyen aban Salk, ayn balkl yazsnda, zaman-mekan rnts bakmndan popler roman ile estetik roman karlatrr. Popler romanlarda olaylar, uzun zaman dilimleri iinde geerler. Dolaysyla, bu romanlarda bir hareketlilik (macera) gze arpar. Macera ise, zaman gerektirir. Bu yzden, bu romanlara zaman arlkl romanlar da denir. Maceraya (harekete) pek yer vermedii, yani bir durgunluk ve skunet ierdii; durgunluk ve skunet de belirli bir "mekn" gerektirdii iin, estetik romanlara mekn arlkl romanlar denir (Salk 2004). Estetik romanlarda yarm da olsa yaanacak yklerin dnyas, deta yeniden yaratlr. Yani, estetik romanlarda "zaman" ve "mekn" gibi yk unsurlar deitirilir ve belirsizletirilir. Estetik romanlardaki ykler, popler romanlarda olduu gibi, bilinen bir "zaman" ve "mekn"da yaanmazlar. () Popler romanlarda, olay (yk) zamanlar olduka uzundur. Bu uzunluk bazen yllar alabilir. Estetik romanlarda ise, mevcut hikye zaman bir gn, bir ka saat gibi ok ksadr. Geri, hem popler romanlarda, hem de estetik romanlarda geriye dnler yer alr. Ancak, estetik romanlarda geriye dnler daha fazladr. () Popler romanlarda, zaman genelde kronolojik bir sra ile verilir. Estetik romanlarda ise, kronolojik sra bozularak zamanla deta oynanr. Bylece estetik romanlarda zamann neredeyse yok edildiini veya belirsizletirildiini grm oluruz (Salk 2004). Popler romanlarda, serven genelde u an (imdi) ile snrldr. Bunun nedeni de, romandaki hareketin bedensel olmas ve bu hareketin eyleme dntrlerek sca scana sunulmasdr. Oysa estetik romanlarda, serven zihinseldir ve zamanla snrl deildir. Bu yzden bu romanlarda, gemi imdi-gelecek karm bir zaman mevcuttur (Salk 2004). Popler romanlarda olaya ok nem verildii iin, bu romanlar mekn ynnden olduka zengindir. Bu zenginliin iine lkeler ve ehirler bile girer. Estetik romanlarda ise, olay nemsenmedii iin, pek fazla mekn ad gemez. Fakat, estetik romanlarda yer alan meknlar ylesine nemsenir ki, bu meknlar tarih, felsef ve kltrel anlamlaryla tpk bir roman kiisi gibi tantlr. Ahmet H. Tanpnar mekn byle iler. Onun meknlarnda tarih, felsefe, kltr ve estetik (peyzaj, dekor) i iedir (Tanpnardan aktaran: Salk 2004).

39

1920den 1940lara kadar olan dnem polisiye edebiyatn altn adr. Bu dnem boyunca, A.Christie, D.Sayers, Chesterton, Van Dine, J.D.Carr, Ellery Queen gibi ustalarn ard arda sralanan eserleri ile esrarn yan sra cinayeti de konu alan klasik polisiye roman, bir tr olarak ekillendi. Klasik dnem metinlerinin ortak zellii olay, zaman, mekan birliini gzeten kurgularndadr. Belli bir mekanda ve ksa bir zaman iinde, az sayda karakter cinayet olay etrafnda bir araya gelirler. Cinayetin zm, genellikle profesyonel olmayan detektif tarafndan beyin frtnas ile zlr. Poe ve Doyleda olduu gibi, akln stnl ne karlr. Olaylarn dzgn bir sralama -zaman ak- ile birbirini kovalad ve bak asnn birinci ya da ikinci tekil ahsa gre dzenlendii anlat tarz olarak adlandrlan klasik gereki metin, neredeyse btn polisiye yazmna egemen olmutur (http://www.ayyas.com/murekkep-hokkasi/9272agatha-christie/) (21.02.2006). Jale Parla, Don Kiottan Bugne Roman balkl kitabnda Bergsonun la dure fikriyle modernist roman pratii arasnda ok sk bir ba olduunu vurgular ve unlar belirtir: Bergson ekolne gre, insan akl (intellect) srekli deiim iindeki bir dnyada etkinlik gstermeyi olanakl klar. Ama insann bu yetenei ancak kuru aklclktan syrlp sezginin (intuition) ne karlmasyla, hatta sezgiye teslim olmakla ortaya kar. Bu fikir modernist romanda gerek kiiletirmede gerekse zaman kurgulanmasnda nemli yeniliklere esin kayna olmutur (Parla 2000:264). Arnold Hauserin Sanatn Toplumsal Tarihi adl yaptnda belirttiine gre, Bergsonun temel esi ezamanllk, doal ilkesi ise dnyasal enin uzaysallatrlmas olan yeni zaman kavram (1995:412), modern sanatn temelini oluturan tm doku eritlerini birletirmektedir. Yaammzda ayn anda birok olayla yz yze geliriz. Romanlarda da ayn anda oluan bu olaylar ezamanl olarak aktarlmaya balanr ve zamann btnl paralanr. Dolaysyla, kronolojik olmayan bir zaman dizgesi gzlemlenir. Buna, Proust ve Joyceun yaptlar rnek olarak gsterilebilir (Tutumlu 2002:18). Modern roman eski romandan kesinlikle ayran bu zellik (ezamanllk), sinematografik etkilerin hemen tmnden de sorumludur (Hauserden aktaran: Tutumlu 2002:18)

40

Teknik film yntemleriyle yeni zaman kavramnn karakteristikleri arasndaki uyum o denli mkemmeldir ki, modern sanattaki zaman kategorilerinin sinemasal olgunun ruhundan doduu sanlabilir. Yine ayn ekilde sinemann temel yaklam ynnden zaman kategorilerinin en iyi temsilcisi olduu dnlebilir. ada sanatn en verimli dal olmasa bile film konusunda bunlar dnmek, doaldr (Hauser 1995:411-412). Romanda zaman, filmde mekn nceliklidir. Genette (1980:215), Anlat Sylemi adl kitabnda, romanda mekna gre zamann daha nemli olduunu yle belirtir: Size bir yky nerede getiini ve bu yerin yky anlattm yerden uzak ya da yakn olduunu belirtmeksizin gayet gzel anlatabilirim; ancak yky, anlatm edimime ilikin bir zamana yerletirmem hemen hemen olanakszdr. nk yky mutlaka imdiki, gemi ya da gelecek zamanlardan birinde anlatmalym. Anlatm kertesinin zamansal belirlenmesinin uzamsal belirlenmesinden aka daha nemli olmasnn nedeni de bu olabilir (aktaran: Tutumlu 2002:18-19). Brian Henderson (1986:4) ise, roman ve sinema arasndaki zaman kullanm farklln Filmde Zaman, Kip ve at balkl makalesinde yle vurgular: Sinema, dildeki, nceden kurulu, bilinen bir zaman sistemine sahip deildir. Bir tmce zaman bildirmeksizin yazlamaz. Ama zaman bildirmeksizin bir ekim ve dolaysyla belki de bir film yaplabilir (aktaran: Tutumlu 2002:19). Sinema ve edebiyat yaptlarndaki bir dier ayrm da hangi zaman kipinde var olduklardr (Tutumlu 2002:19). Alain Robbe-Grilletin Yeni Roman adl kitabnda belirttii gibi Sinema bir tek gramer kipi tanr: imdiki zaman. zlediimiz her kare o an oluyormu gibidir ve gemi de gelecek de izlenildii anda vardr. Olaylar, kiiler perdede grndklerinde var olurlar. Sinemasal anlatm, bizi film izlerken zamansal bir sreklilik olduuna inandrmtr. Romanda ise gemi zaman, imdiki zaman ve gelecek zaman i ie geerek kullanlabilir. Roman sanatnda sinemann etkileri artmaya baladndan beri eskiden pek kullanlmayan imdiki zaman romanda daha fazla kullanlmaya balanmtr (Robbe-Grillet 1989:94). Geleneksel anlat yaplarn kran Yeni Roman akm, deiik zaman kiplerini bir arada kullanarak, zellikle imdiki zamana romanlarda daha fazla yer vererek, ilevsel betimlemeler yaparak ve karaktere kamerann objektifi ilevini vererek roman, sinemasal anlatma yaklatrmtr (Tutumlu 2002:4).

41

Sinemada izlediimiz her ey o an oluyormu gibidir, yani egemen olan imdiki zamandr. Roman sinemasal anlatma yaknlatrmaya alanlar, zellikle de Yeni Roman akmnn temsilcileri, romanda imdiki zaman daha ok kullanrlar. () Fakat Yeni Roman akmndan farkl olarak genellikle dili gemi zamann grld de belirtilmelidir (Tutumlu 2002:66). Cemal Aykn (1983:486), Bat Toplumlarnda Roman ve Sinema likileri II isimli makalesinde zaman kurgusu ynnden romann kiilerini sinemann grselliine yaklatrdn belirtir ve Roman, zellikle 1950lerden beri yapsn imdiki zamanda kurma ynnde bir geliim gstermektedir. Bu, zaman iinde somutlama teknii, gemiin dsel ansal biimleni ve derinliklerinden uzak, yzeysel bir belirleni gereklii vererek, roman kiilerini sinemann grselliine yaklatrmaktadr grn dile getirmektedir ( aktaran: Tutumlu 2002:19). Roman ve film sanatlar arasndaki ilikide betimlemelerin nemli bir yeri vardr. Betimlemeler, romanlar grselletirmede etkin bir rol oynar ve bu noktada betimlemelerde kullanlan sfatlarn niteliine de dikkat edilmelidir. () Roman ve filmdeki betimlemelerin zaman asndan farkl yapda olabileceklerini de belirtmemiz gerekir. Romandaki betimlemeler bir duraklama saylabilir, yani anlat zaman o satrlarda durabilir. Fakat filmde duraklamayla karlamayz, nk zaman srekli akar (Tutumlu 2002:67). Film ve romandaki temel farkllklardan biri anlatanla anlatlan arasndaki mesafenin boyutudur. Benzetide (mimesis) mesafe en az, saf anlatda (diegesis) mesafe daha fazladr. Roman ve filmde kimi blmler benzetimsel kimi blmler de saf anlatya dayanan bir anlatm ierirler. Fakat sinemann benzetiye, romann da saf anlatya daha yakn olduunu belirtmemiz gerekir, nk benzeti gstermeye, saf anlat ise anlatmaya dayanmaktadr (Tutumlu 2002: 67). Franz K. Stanzele (1997:17) gre, anlatmada okuyucu, olaylar, anlatan kiinin bulunduu mekn ve zaman asndan ve belli bir mesafeden renir. Olaylar, okuyucunun zihninde gemi zamanda olup biter. Anlatcnn olaya uzakl okuyucunun olayla btnlemesine engel olur. Gstermede ise, olay ayrntlaryla okuyucunun gznn nnde canlanyormu izlenimi verecek ekilde aktarlr. Mekn ve zamana ait bilgiler daha baskndr Mesafe ksalr ve bylece okuyucunun yaptla zdelemesi salanabilir.

42

Anlatnn zaman dzeninin analizi ve yk dzeniyle karlatrlmas zamansal sra (order) ile ilgilidir. Romanda zamandan sz edebiliriz: Anlat zaman, yk zaman ve okuma zaman. yk zaman ve anlat zaman kavramlar Rus Biimcilerinin gelitirdii fabula ve konu (syuzhet) ayrmnda temellendirilmitir. Olaylarn kronolojik olarak kuruluu fabula, okurun bu olaylar renme biimi de syuzhetyi oluturur. Boris Tomaevski (1995:230), Tema rgs adl yazsnda fabula ve syuzhet kavramlarnn farkllklarn yle vurgular: Fabula, sredizimsel olarak ve neden-sonu ilikisi iinde sralanan motifler btn biiminde belirir; konu (syuzhet) ise, bu ayn motiflerin oluturduu bir btn olarak ortaya kar, ama motiflerin yapt iinde izledikleri sraya gre gerekleir (aktaran: Tutumlu 2002:21-22). yk zaman fabulaya, anlat zaman ise syuzhetye kaynaklk eder (Todorovdan aktaran: Tutumlu 2002:22). Bir ykdeki olaylarn getii zamana anlat zaman, bu zaman iinde geriye dnlerle ya da ileriye gidilerle genileyen, ykdeki btn olaylar kapsayan zamana yk zaman denir. Jale Parla, Don Kiottan Bugne Romanda bu zamansal ayrmla ilgili olarak yle bir rnee yer verir: Bir koltukta oturup be dakika sreyle gemiini anmsayan ve bu be dakikann sonunda len bir adamn yksnn anlat zaman be dakikay, ama anlatlan zaman (yk zaman), btn anmsadklarn kapsar (Parla 2000:318). Okuma zaman ise, kitabn uzunluuna ve okurun okuma hzna bal olarak deien bir zamandr. Bu kavram yerine Genette, llebilir olan anlat hz ve ritmi kavramlarn getirir. Bu kavram Sredir (Genetteden aktaran: Tutumlu 2002:22). Romanda zaman kategorilerinden bir dieri ise az nce de deindiimiz, okuma zamandr. Bir metni okumak iin gereken sre birok d etkene bal olduu iin bunun kesin olarak llebilmesine olanak yoktur. Okuma sresi, okuyan kiinin okuma hzna, okuma hz da o metnin ieriine, kiinin anlama yetisine ve okuduu ortama gre deiiklik gsterebilir (Tutumlu 2002:31). Genette, okuma zaman yerine anlatnn hz kavramn ortaya atar fakat, anlat hz da bir yaptn her zamansal parasna uygulanabilecek ayrntl ritim incelemelerinde kullanlmaz. Bu nedenle Genette (1980:88-92), Proustun Kayp Zamann zinde adl yaptnda temel zamansal ve meknsal krlmalar, dnmleri temel alarak roman geni anlatsal blmlere ayrr ve anlat hzn hesaplamaya alr. Bunu yaparken de yaklak zamansal

43

verileri kullanr. rnein, Combray blmnde 140 sayfada yaklak on yln, Swannn Bir Ak blmnde 150 sayfada yaklak iki yln anlatldn 11 blmn verilerini hesaplar ve anlatnn hzn bulmaya alr. Genette, her anlatda eit olmayan zaman dilimlerinin (anisochronies) bulunduunu belirterek bunu ritmin etkileri olarak adlandrr (Tutumlu 2002:31). Anlat hz hesaplamalarnda filmin farkl yaps sresel olanaklar salad gibi sorunlar da ortaya karr. Grnt, diyalog, dses, mzik, ses etkileri ve yazl malzeme tek bir sre iin birbirini tamamlayc (ya da bazen gereinden ok) katkda bulunabilirler. Ya da bunlar, ok katllk, e zamanllk, ya da aykr zamanllk yaratabilirler (Hendersondan aktaran: Tutumlu 2002:35). Modern romanla sinemann temelinde ayn zamansal alglay bulunsa da doal olarak iki sanatta zaman kullanm asndan farkllklar vardr. Romanla film arasndaki temel farkllklardan biri ncelikli olarak romann zamana, filmin ise mekna dayal olmasdr (Tutumlu 2002:18). Roman bir zaman sanatdr. Roman, mekan olmu gibi kabul eder ve anlatmn zamann karmak deerlerine bal olarak oluturur. Psikolojik olarak bozulmu zaman ve mekan illzyonunu yaratan roman, ne zaman, ne de mekan bozar. O, mekan illzyonunu zaman iinde bir noktadan dierine gitmekle anlatr. Ancak roman psikolojik yasalarn olanaklarna boyun emek eilimindedir (Esen 2000:5). Novels into filmde romanda kronolojik zamann dzeyde varolduuna dikkat eken George Bluestone, bunlar; okumann kronolojik sresi, anlatm zamannn kronolojik sresi ve ykdeki olaylarn kronolojik sresi olarak sralar. Bluestona gre, eer romanc imdiki ana kadar bir dizi olay kaydetmeyi seerse, tek bir olay kada ilediinde, imdiki an kayp gider. Anlatc, dncesini tazelemek ya da hatrlanan olaylarn dier ynleri ile ilgilenmek iin durabilir. Bir gnlk ya da bir rapor, bir ey olduktan ksa bir sre sonra yazlabilir Ancak olayn oluumu ile olayn anlatm arasnda asla kapanmayacak bir ara vardr. 19. yzyl ortalarnda Amerikal bir gazeteci, bir efsane kahraman olan Davy Crockettin maceralarn anlatan bir dizi yk yazmtr. Bu efsane kahramann bir Texas Kalesi olan Alomonun, Meksika birliklerine kar mdafaas srasnda ld kabul edilir. yk, Crockettin kuatlm

44

bir kaledeki son anlar ile biter. evresindeki tm insanlarn ldn yazar. Daha sonra, kendisinin de lecek ekilde yaralandndan sz eder, Kan kaybediyorum lyorum Bu benim son szlerimdir Bu, Bluestone tarafndan sz edilen duruma arpc bir rnektir: Romancnn almas iin setii olaylar dizisi, imdiki ana kadar ve kronolojik zamann dzeyi ak bir atma iine girene kadar asla tanmlanamaz. yk anlatc, anlatmda nemli bir rol oynar nk o, bu dzey arasndaki ilikiyi kurar. Okuyucu ile arasnda bir ba kurarak aralarndaki zaman boluuna bir kpr atar ve gemiin ortak duygusunu paylaabilirler. Gemiin nemi ve aciliyeti, tarih gibi ya da duygusal bir yaant gibi, edebiyat almasnn formunu belirler (Bluestonedan aktaran: Demir 1994:21-22). Roman, aksiyonun ilenii asndan filmden ayrlr. Filmde aksiyonun ilenii mekansal bir geliime dayanrken, romanda bu zamansal bir nitelik kazanr. Romanda formu yaratan temel e filmden farkl olarak (filmde bu mekandr) zamandr. Roman mekan olmu gibi kabul ederek anlatmn zamann karmak deerlerine bal olarak oluturur. Olaylar kronolojik bir geliim gstermezler. Yaanan olgular, akla gelen dnce ve duygular, anlar, gemi ve imdiki an, ezamanl olarak var olurlar. Romanda grlen bu zellik, zaman ve mekan aralnn yaklamasna ve birlemesine yol aar. Zaman ve mekann snrlar romanda ilenen ilikilerin iinde yok olur. Bu zellik filmin iinde gelitii zaman ve mekann karmn andrr (Demir 1994:16). Ancak bu noktada, yeniden Bluestonea dnecek olursak; Bluestonea gre, roman mekan zaman iinde bir noktadan dierine giderek anlatr; film ise zaman mekan iinde bir noktadan dierine giderek anlatr. Filmde mekan statik niteliini, bilinen durgunluunu kaybederek hareket kazanr ve kendi geliim izgisine sahip olur. Homojen fiziksel zaman, filmde heterojen biimde dzenlenmi zamann zelliklerini tar (Bluestonedan aktaran: Demir 1994:16). Sonu olarak, her iki aracn form yaratan farkl ilkelerini ortaya koymak iin, zaman ve mekann sanatsal amalar iin birbirinden ayrlamayacann unutulmamas gerekir. Akas filmde mekansal etkiler zaman kavram olmakszn imkanszdr. Tpk romanda zamana ilikin etkilerin mekan kavram olmakszn gerekleemeyecei gibi. Zaman romanda, mekan filmde nceliklidir (Demir 1994:16).

45

2.2.1.2. Sinema ve masalda zaman-mekan-kii ilikileri Genel olarak btn dnya masallarnda mekan (uzam) hibir zaman iin kesin bir ekilde betimlenemez. nk bu trden veriler dinleyicinin d gcn harekete geirici bir nitelie sahiptir. Anlatan daha bir varm, bir yokmu... derken dinleyiciyi yaad fiziksel dnyay terk ederek, dsel bir evrene yerletirmektedir. Daha sonra aktarlan uzak bir lke, ok zengin kral, prensler, prensesler, ormanlar, sihirli nesneler, byleyici olaylar, vb veriler her dinleyicinin kendi d gcyle kurduu bir evrenin iinde devinip durmaktadr (Adanr 1994:136). Masallarda mekan, bilinli olarak iyice betimlenmedii iin dinleyici, yarm kalan verileri kendi d gcyle tamamlamaktadr. Ancak d gc belirli gnderenle (referent) iler. inde yaanlan dnyadan alnm olan gnderenler dinleyiciye dntrlm olarak (daha dorusu deforme edilmi) ekilde aktarlr. Ayn kltrel gnderenlere sahip anlatc ve dinleyiciler ortak gnderenlerden yola karak, kendi masallarn retirler. Bir baka lkeye ait masallarn anlalmas ise, o masallardaki gnderenlerin bilinen gnderenlere dntrlmesi ve d gc araclyla mmkn olmaktadr. Oysa gncel yazl anlatm, iinde yaanlan dnyayla ilgili gnderenleri zaman ve mekan ilikileri dzeyinde iyi kuramad takdirde, masaln tersine baarsz olma tehlikesiyle kar karyadr. nk bir romann entrikas genelinde bir masalnkinden ok daha karmaktr. Yazar belli talar okuyucusuna yeterince ak bir ekilde aktaramad zaman, yapt da anlalamama ve dolaysyla baarsz olma tehlikesiyle kar karya kalacaktr (Adanr 1994:137). Oysa sinemada durum masaln tam tersi ve romandan daha somut olmak zorundadr. nk sinema somut grntler araclyla ykler anlatr. Dlenemeyen bir dnce ya da duygunun somut bir grntsn verebilmek imkanszdr. Sinema ayn zamanda iitsel ve grsel olan bir sanattr. Ne yalnzca biridir ne dieri. O, ikisine de benzemeyen nc bir eydir. Grseliitseldir (Adanr 1994:137).

46

Masalda Zaman-Mekan-Kii ilikilerini Trk Filmlerindeki zaman-mekan-kii ilikileriyle karlatran Ouz Adanr, Sinemada Anlam ve Anlatm isimli kitabnda Trk sinemasnn yapsnn bugn grselden ok iitsel olduunu belirtir. Buradan yola kp Trk sinemasnn siyah erit stne geirilmi bir ses bandndan olutuu anlamn kartmak herhalde yanlgya dmek olacaktr. Sylenmek istenen grsel verilerle iitsel veriler arasnda kurulan kombinezonlardr. nk btn Kemal Sunal, Zeki Alasya-Metin Akpnar, Ertem Eilmez filmleri, btn Trk sinemas iitsel olgu ve kurgulama sistemi stne kurulmutur. Bu filmlerin hibirinde diyaloglarn u ya da bu mekanda sylendiinin byk bir nemi yoktur. Daha dorusu mekanlar diyaloglarn sylendii ikinci snf elemanlardr. Diyaloglara uygun debilecek yaklak mekanlar kullanlr. Ancak estetik dzeyde bir mekan-diyalog karlkl ilikisi ve etkileimi sz konusu deildir. Burada boyun eme grsel olan tarafndadr yoksa iitsel olan tarafnda deil. Oysa gerek yaamda insan hibir zaman iinde yaad mekanlar yok sayarak konuamaz (Adanr 1994:137). Mekan, Trk sinemasnda zorunluluk olarak grlmesi gereken bir unsur olmann dnda dramatik yap sahip olmas gereken yere bir trl sahip olamamtr. Sevgililer zorunlu olarak bir mekanda grnecek ve konuacaklardr. Bu sinema iin nemli olan bir nokta sevgililerin neyi neden syledikleridir. Oysa bat sinemasnda biraz dikkat edilecek olursa star sisteminin varlna karn nl yldzlarn oynad filmlerde kamera bu oyuncularn yzlerine hibir zaman nedensiz bir ekilde yaklamaz. Yaklamasnda mutlaka bir neden vardr, olmasa bile yaratlmtr. Kamerann yaklama nedeni genelinde iinde bulunulan mekan, sylenen szler ve kiiliin davranyla yakndan ilikilidir (Adanr 1994:138). Masaldaki kiiliklere gelince; peri padiahnn kz, gzel prenses, yakkl prens, dev, cce, kambur, kr, topal vb. daha ok fiziksel niteliklere sahip olan kiiliklerdir. Bu da masaln anlatm yapsndan kaynaklanan bir zorunluluktur. Oysa sinemada byle bir ey mmkn deildir. Her seyirciye uyabilecek bir gzel kadn, yakkl bir erkek, gerek bir cce, gerek bir kambur ya da topal gstermek gerekmektedir. Bu kiilerin devindirilecei mekanlarn da birer kiilikleri vardr. Seyirci, filmdeki zengin kiilik ile sahip olduu zenginlik arasnda bir ba kurabilmelidir. Kiilik, iinde yaad dnyayla kaynam olmaldr. Ona ait olduu belli olmaldr. Yoksa o dekora yaptrlm bir fotoraf konumuna dmemelidir. Bunun

47

geekleebilmesi iin de bu kiiliklere psikolojik adan yaklamak ve onlar iinde yaadklar dnyann iinde alglamak gerekmektedir (Adanr 1994:139). Masal iin zaman, kiilikler (eylemler) ve mekandan sonra gelen bir elemandr. nk masallardaki zaman sreci bir gn ile elli yl hatta birka yzyl arasnda deiebilmektedir. Bir prens, bir by ile uyutulduktan yllar sonra uyandrlmakta ve yaama uyutulmu olduu andan balayarak devam etmektedir. Masalda bir anda gece ile gndz yer deitirebilmektir. Btn bu kolaylklara sinema da sahiptir. Ancak masalda zaman, iinde yaanlan (masaln anlatld ana oranla) zaman srecine oranla, zaman-tesi olarak adlandrlabilecek bir nitelie sahipken, sinemada zaman, ani deiikliklere urad zaman bile dramatik yapyla bir uyumluluk iinde bulunmak zorundadr (Adanr 1994:140). Bilim-kurgu filmlerinde zaman-tesi bir zaman sreci ilenmektedir. Tarih ncesini konu alan filmlerde zamansal belirleyici yokluu bir anlamda yine zaman-tesi bir zaman kavramn gndeme getirmektedir. Gnlk yaam konu alan filmlerde zaman-kii arasndaki ilikiler dolaysyla (uyumak, kalkmak, yemek, seyahat, elenmek gibi davranlarn mantksal olarak belirli bir zamansalla sahip olmalar nedeniyle) sinematografik anlatm ou kez bu dzene uymak zorundadr (Adanr 1994:140). Anlatm asndan kronolojik zaman ak yknn anlalabilmesi iin ok nemlidir. Ancak yukarda sz edilen trdeki zamann ak, yknn izgisel akyla akmak zorundadr. Gece gemesi gereken olaylar gndz, yemekte gemesi gerekenler, i banda geemez. Her eylem anlatm asndan zaman iinde (hem film yk sresel hem de o an, iinde var olduu yeniden canlandrlm fiziksel mekana oranla) bir yere sahip olmak zorundadr. Avant-garde sinemada bile zamann btnyle belirlenemedii durumlarda yine dramatik bir iliki bulabilmek mmkndr. Ksaca, ykl sinemada zaman-mekan zorunlu bir iliki iindedir. Sinemada seyirci, perdedeki gnderenleri kendi kafasndakilerle aktramad an film kme tehlikesiyle kar karyadr. Bu yzden somut grntlerden oluan sinemadaki zaman-mekan-kiilik ilikileri doal mantn ileyi biimine kendini uydurmak zorundadr (Adanr 1994:140).

48

Ouz Adanr, sinemada ve masalda zaman-mekan-kiilik ilikileri balamndaki tespitlerini Trk Sinemasndaki melodramlarla karlatrrken, bunlarn birounda bu uyumlanmann sz konusu olmadn vurgulamaktadr. Adanra gre, bir sahnede gndz eve giren kii, ayn zaman dilimi iinde yaanrken evden gece kmakta ya da tam tersi olabilmektedir. Bir sahne ncesinde ayn mekanda bir baka giysiyle oturan kii, bir plan deiikliinde yeni bir giysiyle grlebilmektedir. Bu durum zellikle sinematografik zamansallk mantnn altst olmasna neden olmakta ve anlatmda derin atlaklar oluturmaktadr. Yine tarihi filmlerimizden buna benzer rnekleri oaltmak mmkndr. Tarihi kahramanlklar konu alan filmlerde, konunun anlatld dnemle ilgili zamansal uyumsuzluk daha ok gze arpmaktadr. rnein, baz tarihi filmde kahramann kolunda, amzda icat edilmi, son teknoloji bir saat beliriverir ya da atlar drtnala giderken arka planda uzakta elektrik telleri grnr. Yabanc filmlerde de bu tr zamansal-mekansal hatalar olduu, dikkatli ve zmlemeci bir izleyici tarafndan hemen fark edilir. Karayip Korsanlar filmindeki, Korsan oynayan karakterin apkasndaki adidas markas, Truva filminde, filmin kahraman Brad Pittle ayn ereveye giren uak, buna benzer filmsel zaman-mekan hatalarna rnek verilebilir (http://www.kameraarkasi.org/sinema/sinema/cekimhatalari.html) (18.02.2006). 2.2.2. Sinema ve tiyatroda zaman-mekan Tiyatro sanat, iyi seilmi bir atmosferde devinen insanlarn, belli bir sre iinde, seilmi szcklerle kendilerini ifade ettikleri bir sanat daldr (Nutku 1999:86). Tiyatro oyununda rol alan oyuncular, gerek zaman ve mekan iersinde bu oyunu sahnede oynarlar. Tiyatroda oyunun oynand gerek bir mekan ve zaman vardr. Oyunda anlatlan konu, tarihten, gemiten veya gelecek bir zamandan ve mekanlardan bahsedebilir. Tiyatro oyununda rol alan oyuncular, tiyatral anlatnn atmosferinden syrlp, isterlerse gerek zaman ve mekan iersinde, kendilerini izleyen seyircilere mdahale edebilirler (http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/AndreBazin1.htm) (22.03.2006).

49

Tiyatro ve sinema sanatnda zaman-mekan kavramlarn irdelemeden nce, baz ynleriyle sinemaya yakn bir sanat olmas nedeniyle tiyatronun mekan (uzam)-zaman nasl kulland zerinde durmaya, ardndan her iki sanat zaman-mekan boyutu asndan karlatrmaya alalm. 2.2.2.1. Tiyatroda mekan Dram sanat teknii asndan mekan kavram zerinde nemle durulmas gerekir. Sahne tasarmna ilikin yaptnda Osman engezer, yaratlan mekann bir bakma barolde olduunu belirtir. nk tiyatro izlemeye gelenlerin ilk karlat, perdenin almasyla birlikte ortaya kan mekansal tasarmdr. Mekan, olayn geecei ortam hakknda bize fikir verir. Ortamn alglanmasndan sonra yaratlan mekanda bir olayn cereyan edecei ve bu mekanda insanlarn belli bir olay yaayacaklar, aksiyonun geliimine yerini brakacaktr. yleyse, btn olaylar yalnzca belli bir sre iinde deil, ayn zamanda belli bir mekanda gemelidir. Bir bakma mekann nemi, oyunun konusu, dnemi, tr, bal olduu akm, kiilerin iinde bulunduu durumu ve ortam belirlemesi bakmndan inandrcl salamas gereken bir e oluudur. Doal olarak grsellie ilk yneli yer kavram ile olacaktr. Yer kavramn destekleyen dekor tasarm, kostm tasarm, makyaj, mzik-efekt, k yoluyla anlamsal btnlk yaratlmaya allr (Nutku 1999:87). Gemiten gnmze doru yazarlar, genel olarak mekan tasarmnda konunun ve dnemin zelliklerine uygun bir mekan tantm ile oyuna giri yaparlar. Klasik oyunlara bakldnda oyunlarn bu anlamda klasik bir tanmlama ile tapnak ya da saray n olduunu grrz. () Klasik komedyalarda, genel anlamda antik Yunan ve Latin komedyalarnda tipik dekor sokaktr. Bunun en nemli gstergelerinden biri komedyalarn dolantya (entrika), rastlantlara, aksiyonun ivmeli geliimine katkda bulunmas gereidir. Oyunun nemli kiileri bu sokakta buluur, ileriye ynelik planlar iin burada karar alrlar. Birlikte dolar ya da birbirlerine bu mekanda rastlarlard (Nutku 1999:88). Ortaada dekor anlayndan ok, dekorun oyuna uyarlanmasndan sz edilebilir. Kiliselere, bazilikalara alnan oyunlar dinsel motifin getirdii doal dekorun iinde sunulurdu. () Mekan kavramnn ak alanlardan kapal binalara tanmas ve ereve sahnenin ortaya

50

kyla birlikte tasarmn nemi ortaya kmaya balad. Belki de saray anlay ve bizim tiyatromuza da batllama ile birlikte giren bu ereve sahne mant, dekorlarn bu yapya uygun hale getirilmesine neden oldu. 19. yzylda doalcln etkisiyle ortaya kan dekor anlay, tiyatroda gerein ayrntlaryla bu mekana yanstlmas sonucunu getirdi. Simgeci tiyatro anlaynda ise, plastik bir dekor anlay ayn zamanda klama dzeninde oluturulan atmosferi destekleyici zellikleriyle dekorun bir paras haline dntrld. Mekan kavram gereki anlayta da geree benzeyen dekor zellii tarken ayn zamanda iirselliinde katlmasyla anlam pekitiren bir zellik kazand (Nutku 1999:89). Belki de dekor anlaynda deiik bir tutum da absrd ile geldi. Nerede ve nasl bir ortamda getiinin altnn izilmesinin art olmad bir anlay bu tiyatroya egemendi. Mekan tasarmndaki bu belirsiz ortam, iletiimsizliin bir gstergesi olarak ele alnd. Yeri yurdu belirsiz alan yaratlmasnn kkeninde iki dnya savan yaam insanln kopuk ve iletiimden yoksun dnyasn bu anlay daha iyi vurguluyordu. Yazarlarn yaklamnda doal olarak farkllklar gze arpmakla birlikte, rnein, Pinterin oyunlarnda bu mekan snlacak bir ana rahmi gibi kapal, korugan bir yap tarken, rnein Doum Gn Partisi ya da Issz Topraklar da olduu gibi, Beckettin Godotyu Beklerken plak bir doa, ikinci perdede bir iki yaprak da asa kuru bir ktkten oluan insanln yalnzln, tek banaln vurgular nitelikteydi. () Genellikle d mekann tehlikelerine deinen bu anlay, dekordaki belirsizlikle de yaratlan bu atmosferi destekler nitelikteydi. Bunalt, sknt, kopukluk, daraltlm mekann snrlayc zellikleriyle verilmekteydi (Nutku 1999:90). ereve sahne ve evreli sahne farkllklarna karn, her ikisini de estetik kurallar iinde ele alan gnmz tiyatrosu, simultane sahnenin olanaklarn da kullanmaktadr. Bugn sahnenin yalnl iinde aksiyon tasarm olarak adlandrlan oyuncunun devinimini ne alan ve bunu vurgulamak iin mekan tasarmn tamamen sahnenin olanaklarna brakan ve mmkn olan en sade anlatma ulamaya alan bir tiyatro anlay egemen oldu. te yandan, kimi mzikallerde de, grkemli, kimi prodksiyonlarda da alabildiine teknik bir evre dzeni ve mekana ait eitlilie de gidildiini gryoruz. Bir baka yanyla da, herhangi bir kafe, bar ya da hangar, oyunun getii yerin alan olarak kullanlabiliyor. Gnmz tiyatrosunda gelien teknolojinin sahnelemede kimi kez devrim yarattna tank oluyoruz. rnein lazerle yaplan dekor bugnn

51

teknik harikasn olutururken, bazen de bu tekniin oyuncularn havada umas gibi, gz boyayc tekniklerle de verildiini gryoruz: Fantom of the Opera Bazen de teknik grkemin altnda ezilen ierii ne karmak iin zaman kullanmndaki i ielii vermek adna -rnein gemi, u an, gelecek-ok farkl alanlarn birbirine mdahaleli bir sarmallk iinde ilendiini gryoruz. Her ne ekilde kullanlrsa kullanlsn, yazarn dekor aklamas bir bakma amatr tiyatroculara atmosfere ilikin verileri sunma amacyla konulmaktadr. Esas olan, tasarm sanatsnn bu verilerden yola karak verebilecei imgesel, yaratc gcnn nemidir. Burada yazara den nemli grev tasarm besleyebilecek imgesel, ksacas grsel zenginlikten kendi payna debilecek bilgiyi ve donanm edinme abasdr (Nutku 1999:90-91). Tiyatral konuda anlat (yk) mekan oluturulurken, ses unsurundan yararlanlr. rnein, sahnelenen oyunun konusu, aslnda bir deniz kysndaki parkta getii varsaylrsa, tiyatro ynetmeni dalga, vapur ve gemi kornas sesleri vererek, izleyicilerin zihninde mekann atmosferini tasavvur etmesine yardmc olabilir. Sahne bir kenar salona alan kutudur. Bu kutunun evresinde o kutuyu destekleyen aralar, koridorlar, odalar vardr. Oyuncu sahneden ayrldnda soyunma odasna gider. zleyici bunu bilir. () Sinema karanlk salonda dlere alan bir penceredir. Bu pencerenin yannda soyunma odalar yoktur. Oyuncu pencereden ktnda var olmay srdrr. Ama biz onu gremeyiz (Bker 1989:24). 2.2.2.2. Tiyatroda zaman Tiyatroda yaanan her ey geni zamanldr. Tpk yazar kavramnn da geni zamanl bir anlam tamas gibi Yazar, yazd-yazm fiilleriyle tanmlanamaz. Buradan yazarn herhangi bir gn, herhangi bir zamanda ve herhangi bir koulda yazabilen adam olduu sonucuna varrz. Oyunda yer alan zaman kavram ise genel anlamda oynanabilirlik ilkesine uygun bir oyunun oynand zaman yaamsallk kazandn grrz. Yazarn parantez ii aklamalarnda yer alan gler, alar, oturur, hznl ve benzeri aklamalar, o rol canlandracak oyuncunun rol gerei yerine getirmeye balad andan itibaren geerlidir. Ksacas, roln oynayan oyuncu sahneye kp sanatn icra etmeye balad anda, yazarn aklamasn getirdii

52

sz ve aksiyon hayata geer. Geni zamanl fiili eyleme dnm olur. Bu nedenle, tiyatroda zaman kavram u an dediimiz srele edeerdir (Nutku 1999:91). Genel anlamda u an merkeze aldktan sonra tiyatroda yazarn zaman kullann tartabiliriz. Zaman birka anlamda tartlabilir. ncelikle bir yazar onun iinde yaad zamanla deerlendiririz. rnein Shakespeare 16. yzyl sonu, 17. yzyl ba ngilteresi, Anton ekhov 19. yzyl sonu, 20.yzyl ba Rusyas, Lorca 20. yzyl spanyasnn yazarlardr. Bu balamda, yazarlar yaadklar yzyl, yaadklar toplum, iinde bulunduklar evre, etkilenme alanlar, dahil olduklar akm ve zgn biemleri belirler (Nutku 1999:91). Tiyatroda zamann tartlmasndaki ikinci nokta, yazarn incelenmesinden sonra onun oyununa konu olarak ele ald dnemi, zaman incelemek olmaldr. Yazarn ncelikle kendi toplumundan ve evresinden ve de yaad yzyldan ilham aldn kabul edersek iimiz kolaydr; ama yazarn bununla yetinmeyip gemite cereyan etmi bir konuyu da kendisine malzeme olarak setiine tank olunmaktadr. yleyse ikinci aamada ele alnacak nokta, yazarn yaad dnemle rten oyunlarn merkeze almak olacaktr. rnein, Lorca, yaad 20. yzyln balarndaki spanyann sorunlarn ve o dnemin kadnlarn ac ve hznlerini konu edinmitir. ekhov, yaad yzyln Rusya toplumundaki deiim srecinin getirdii sanclar ve omurgasz aydnlar ilemitir. Gncel ve aktel davranan yazarlarn ou bu yolu semekle birlikte yaad dnemi konu edinerek bugne kalabilmi, klasiklemi, kalc yaptlar veren yazarlar kendilerine konu aldklar dnemden ok, iledikleri konu iindeki evrensel deerler ve insan tanmadaki ustalklar ile bugne uzanabilmilerdir (Nutku 1999: 92). Genel anlamda zaman kavram dardan bakldnda bir yazarn yaad dnem, iki yazarn oyununa konu ald dnem ki bu sre bazen yazarn yaad dnemle rtebilir, bazen yazar dnemin ncesine ya da soyut bir srece uzanabilir. zel olarak tiyatroda zaman kavramna bakldnda ise tiyatronun balangta yer-zaman ve aksiyon birliine yaslanan birlik kuralnn gerektirdii bir zamansal disiplin iinde olduunu gryoruz. Ayrca, bu kuraln yan sra gn nn ilk aydnlatma aracn oluturduu tiyatroda zamann gnn douundan, batmna kadar 24 saatlik bir srece sdrlmas gerektiini biliyoruz. Sonuta tiyatro greneksel ve klasik yapsnda zaman, ba-ortas-sonu belli yatay izgide gtrmeyi ilke ediniyor (Nutku

53

1999:93-94). Bu noktada, Marvin Rosenbergin Dramatik Biim zerine Bir Benzetme balkl yazsnda zamansal geliim zerine syledii u alnty yapmak yerinde olacaktr: Greneksel tiyatro oyunlarnda biimin izgisel olduu kansndaym, yani oyunu srp giden bir imdiki zamanda, bir balangtan, bir sona doru kronolojik bir sra olaylar zinciri iinden, sanki soldan saa gider gibi ilerlediini sylemek istiyorum. Modern zamanlarda bu geleneksel biim, zaman uzakta tutmaya, imdi yi kuatmaya, anlatsal olmayan (non-narrative), duyulan hayat ayrmaya alan servenci oyun yazarlar tarafndan bozulmu, parampara edilmitir (Rosenbergden aktaran: Nutku 1999: 94). Rosenbergin saptad zaman kullanm aslnda imdiki zaman dediimiz ve daha nce u ann ele alnmas olarak deerlendirdiimiz zaman dz bir izgide kullanmakla edeerdir. Bu anlamda yazarlardan ele ald rneklerle anlatmn pekitiren Rosenberg, en yaln tip olan melodramlarda, ileriye ynelen bu izginin oyunun ta kendisi olduunu belirtir.() Rosenbergin bu konuda verdii, en baarl olduunu syledii rnek Kral Oidipustur. Tiyatro tarihinde bu anlamda Kral Oidipus, oyunu sentetik bir izgi deil, analitik bir yol izleyerek yazlm ilk oyundur. Bu oyun dz izgide giden bir zaman ve geliim izgisini, geriye dnler ve gemie ynelik anmsatmalar yoluyla izleyiciye konuya ilikin gerilimle birlikte olup biteni dnme ve zihinsel gelitirme olana salamtr. Zamann kullanm konusunda modern yazarlar bu izgisel geliim zerinde yaptklar eitlemelerle akl almaz bir eitlilik salamlardr. () Tiyatroda zamann kullanmnda izgisel geliimin salam nedenleri vardr. nsanlk zaman tanmadan bir sreklilik tar ve yaamn mcadelesi sona ermez, sorunlarn biri tamamlanrken dieri srada bekler. Yaamn bu gereine karlk tiyatro duygular en yce noktalarda yaatr, yasaklanan tutkularn, en lgn dmanlklarn, sarsc dlerin canlandrlna tanklk eden insanlar bunlar tketip arnmay yaayabilir. Bu kalpta gerilim ve onu izleyen boalm format kullanlr ve bu dramatik biimi salayan zelliktir (Nutku 1999:94-95). Gnmzde ise tiyatroda da, iir ve romanda olduu gibi, zaman ileriye doru kullanmann getirdii dz izginin basksndan kurtulmak isteyen ve imdinin saylamayacak kadar ok boyutlu olabileceini yakalatmaya alan eilimlerle karlalmaktadr. Bu zellik ncelikle, yazarlarn karakter yaratmada insana bak alarnn deimesinde aranabilir. nsanlar gemiteki kadar yaln deil ve eylemlerinin tad karmaa ise izgiselliin dnda kopuk ve

54

bulank yanlaryla ilenmektedir. Bu yzden de kiiselletirme Strinderin de dedii gibi, yanl ve paral olarak ele alnmaktadr: rnein Matmazel Julie da olduu gibi (Nutku 1999: 96). Samuel Beckettin Godotyu Beklerken adl oyununda ise, zamanlama asndan balad uzamda sonland gibi oyunun geliimi asndan da bir ileriye doru yrme gzlenmez. stelik adeta sabitlenmi bir durumun sunulmas sz konusu olduu iin zamansz bir yaama durumu sergilenmektedir. Burada umutsuz bir bekleyi, belirsizlik, efkat ve zulm, sessizlik ve grlt, iirsel dlerle biyolojik iler ztlklaryla mzminlemi duruma katkda bulunur. Bu anlamda Godotyu Beklerken, uzayp giden bir imdi zerine kuruludur. () Modern tiyatroda zamann kullanm i ie gemi, gerilimlerden olumu, seyirciyi sarsan, gemi zellikle u an ve gelecek izgisinde derinlemesine yolculuklar yaratan bir engebeli yol izler (Nutku 1999: 98-99). 1990 ylnda iki Almanyann birlemesinden sonra, 90l yllarn tiyatrosunu ateleyen isim, Berliner Volksbhnenin ynetmeni, oyunlar paralayan kii olarak n yapm, provokasyonu seven Frank Castrofdan bakas deildi. Dou slubunun temsilcisi ynetmen kelime oyunlaryla, yorumlarla, performans eleriyle ortal birbirine katt. Ele ald malzemenin ne olduuna bakmakszn, ister klasik eserler olsun, (Kral Lear), ister Heiner Mller metinleri olsun (Boazlama, Wolokolamsk osesi) veya filmleri olsun (Otomatik Portakal, Kadnlar ehri) Castrof, malzemeye saldrgan bir alayclkla ve kinizmle yaklayor, oyunun dokusunu datyor ve paralar krklaryla. atlaklaryla tekrar birletiriyor; ekol yaratan bu tarza yaktrlan sfat dekonstrktif. Yapt tiyatro srekli bir isteri, kendinden geme, eletiri halini da vururken, zamann nabzn tutuyor (Dssel 2006:43). Tiyatroda zaman ve mekann ileyiini ve kullann ele aldktan sonra imdi de sinema sanatnn bu sanat dalyla benzer veya farkl ynlerine deinmeye alalm. Birok bakmlardan tiyatro, filme en ok benzeyen sanattr. zellikle uzaysal ve dnyasal biimlerin bir arada bulunmas gz nne alndnda tiyatro, filmin gerek anlamda bir eidir. Ancak sahnede olup biten biraz uzaysal, biraz da dnyasaldr. Filmde olduu gibi hibir zaman her ikisinin de bir karm deildir, ilke olarak hem uzaysal, hem dnyasaldr (Hauser 1995:412).

55

Tiyatro, zaman ve mekan kavramlar iinde var olur. Tiyatro geici zellikler tayan, deiken bir sanattr. Heyecan, duygu ve deiimler bu sanatn aracdr. Tiyatroda anlam belirsizliktir, ama gerei vermektir. Kimse yaamda olup biteni grmek iin tiyatroya gelmez, aksine yaamn yeniden yaratlndaki provaya tank olmak iin gelir. Oyun o an n, zamann oyunudur (Nutku 1999:100). Tiyatro oyununda zamann ilenii ile filmde zamann ilenii arasnda belirgin farklar vardr. Tiyatro oyunundaki zamann gerek zamanla hibir benzerlii olmamamsna karn, tiyatro oyunundaki zaman ilikileri film iindeki zaman dzenine gre, doal yaantnn kronolojik dzeni ile daha ok iliki iindedir. Tiyatro oyunu iinde ya da tiyatro oyununun en azndan tek bir perdesinde deneysel gerein zaman sreklilii bozulmam durumdadr (Demir 1994:13). Gerek yaamda olduu gibi, burada da olaylar kesinti, atlamaya, tekrarlama ve geri dnmeye izin vermezler. Tiyatroda geri dnler, gemiin hatrlanmas ve gemi iindeki olaylar genellikle dolayl olarak sunulur. Tiyatro, yky gerek zaman dzenine gre sunar. Dramatik sanatn koullarn gz ard etmeksizin zaman akndaki sreklilikte kesinti yaplabilir. nc ve drdnc perdeler arasnda 20 yl olabilir. nk, dram yazar zaman ve mekan iinde yaylan eler arasnda yknn geliimi iin en nemli olan seer (Esen 2000:5). Tiyatroda mekan duraandr. Sahne olarak tanmlanan mekan deimez ekilde sabittir. Oyuncu ile izleyici arasndaki mekansal iliki de buna gre deimez. Bir perde sresince izleyici oturduu yerden kalkmaz sahnedeki dekor da deimez (Panofskyden aktaran: Esen 2000:5). Tiyatroda olaylar, kesinlikle gelien kronolojik zamana boyun een bir gelime yasasna gre birbirini izler. Bylece blmler (perdeler ya da sahneler) iinde zamanda hzlanma, gecikme ya da durma grlmez. Oysa, filmde sadece birbirini izleyen olaylarn hz deil, ayn zamanda onlarn kronometrik ls de, yavalatlm ya da hzlandrlm hareketlerin, ksa ya da uzun sreli ekimlerin ve yakn ekimlerin kullanlma sklna gre ekimden ekime deiir. Oyun yazar, sahne dzeninin mant nedeniyle zamann evrelerini ve aralarn yinelemekten engellenir. Filmde bu en arpc estetik etkilerin yaratlmasnda sk sk bavurulan bir aratr. Tiyatro oyununda, yknn bir blmnn gemiin hatrlanmasna biiminde ilendii ve

56

gemiteki olaylarn zaman iinde geriye dnlerek ilendii dorudur. Ancak, genellikle dolayl sunulurlar. Tiyatro teknii, oyun yazarna srekli gelien konunun ak iinde gemi sahnelerin tekrarlanmasna, onlarn dorudan olaylar dizisinin arasna sokulmasna izin vermez. Yine bu snrllklara karn, tiyatroda zaman, dnce ve duygularn konuma ile aktarlmas nedeniyle zgrdr ve grlen mekan iindeki her eyden bamszdr. Filmde ise herhangi bir ekimin istenildii yerden kesilebilmesi, zamann kesintili ilenmesine olanak salar. Bu filme hem heterojen olaylar arasna bir baka olaylar sokarak, hem de sahnenin btnlk ieren blmlerini almann deiik blmleri iine serpitirilerek sahnenin gerilimini oaltan uygulamalar salar. Bu yntemle film, klavye zerindeki tulara aa ve yukar, saa ve sola istendii gibi vuran bir kiinin izlenimini yaratr. Filmde kahraman, ilk olarak mesleinin balangcnda gen bir kii, sonra gemie dnlerek bir ocuk olarak grlr. Daha sonra olaylar dizisinin ileri bir aamasnda erikin bir kii olarak, bir sre onun i yaam izlendikten sonra, akrabalarndan ya da arkadalarndan birinin anlarnda yaarken grlebilir. Zamann sreksizliinin bir sonucu olarak, konunun gemii ile olan geliimi ileriye dnk bir geliimle, kronolojik bir ba olmakszn tekrarlanan geriye dnler araclyla ve zaman srekliliine dnlerek zgrce birletirilir. Bununla beraber, filmde gerek mekansallatrma kout konular ezamanl anlatlana dek gereklemez. Farkl ve mekansal olarak ayr olaylarn ezamanll, seyircilerin zaman ve mekan iinde hareket etmesine neden olur. Nesnelerin e zamanl yaknl ve uzakl (zaman iinde onlarn birbirine yaknl) mekansal ve zamansal bir e ierir. Zamana iki boyut kazandran bu e, filmin gerek ortamdr ve onun dnya grntsnn temel kaynadr (Demir 1994:13-14). Gemiin nemi ve aciliyeti, tarih gibi ya da duygusal bir yaant gibi, edebiyat almasnn formunu belirlediini belirtmitik. Oysa sahne ve perde gsterimi arasnda benzer bir yntem yoktur. Tiyatro ok snrl bir zaman dilimine sahiptir. Tiyatro salonundaki varlmz, aksiyonun gerekte gzlerimizin nnde olutuu dncesini verir. Sonuca doru ilerleyen canl bir gsterinin iinde bulunuruz. Gemiten sz edilebilir, ancak, sadece sahnedeki olay ile ilikisi varsa geerlidir. Film, geni bir zaman rgs iinde gerekleir. Ancak ne roman gibi bir anmsama, ne de tiyatro gibi bir merak (suspence) sanatdr. Roman ne olduu ile ilgilenir. Tiyatro ne olacak diye sorar. Perde ise ne oluyorsa onu bize anlatmas ve soyutlanmam olmas nedeniyle ok nemlidir. Gemi ve gelecek onun bir parasdr. Sadece film tm

57

paralar eit canllkta bir zaman rgs dokur. Tm hepsi, bilincimizde ayn grsel-iitsel etkiye sahiptir. Bu bir kiinin deiik yaam evrelerine ait fotoraflarna ilikin Wellesin aklamasnda basite ifade edilmitir. Kamera deiik alar arasnda ayrm yapmaz ve her bir grnt arasnda bir eyler oluur: Bir iliki yaratr (Demir 1994:22-23). 2.2.3. Sinema ve resim sanatnda zaman-mekan nsanolu var olduu gnden bu yana gerek dnyann benzerini yaratmaya alyor. Andre Bazine gre bu tmyle ruhbilimsel istek. nsan lmszln ardnda olduu iin gerein benzerini yaratmaya alyor. Kendini mumyalatan firavun lmszln ardnda mumya ile kendisini zdeletirdii iin lmsz olacana inanyor. Bugn portre ile model arasnda bir zdelik olduuna kimse inanmyor, ama insanlar portrenin modeli anmsamamza yardm ettiine, onu ikinci bir lmden kurtardna inanyorlar. Bazine gre barok resim, insandaki gereklik tutkusunun bir sonucu ama fotoraf gerein benzerini ok yetkin bir biimde yaratarak, resim sanatnn kendi izlenimci gereini yaratmasn salyor. Resim gerein benzerini yaratmak zorunda deil artk, biimlerle diledii gibi oynayabilir. Bazine gre izlenimci resim varln fotorafa borludur (Bker 1985a:1). nsanlk tarihi kadar eski ve kkl resim sanat, benzetii, ayrt noktalarla ve karlkl etkileimlerle sinema sanatyla ok yakn iliki iindedir. En temel ayrma notas, devingenlikduraanlktr. Resim sanat kompozisyon (ereveleme) dzleminde devingenlik ierir. Sinema sanat ise pelikl zerine ardk olarak kayt edilmi saysz resmin ardardalndan ve bu grnt paralarnn kurguyla birletirilmesinden dolay devingendir. Sinemann kurgudan baka sahip olduu dier devingen gler; kamera hareketleri, ekim lekleri ve ekim alar olarak zetlenebilecek sinemasal anlatmn temel eleri dir (Karakaya 2005:140). zlenimci dnce en saf ifadesini Bergsonun felsefesinde ve hepsinden gzel olarak da, onun izlenimcilik iin yaamsal deerler tayan ortam olan zaman yorumlamasnda bulmaktadr. Daha nce hi olmayan ve daha sonra da yinelenemeyecek olan o ann esizlii, 19. yzyln temel deneyimiydi ve zellikle Flaubertinkiler olmak zere tm doac romanlar bu deneyimi tanmlayp zmekle uramlardr. Ancak Flaubertle Bergsonun felsefeleri arasndaki temel ayrm; birincinin zaman, ideal yaam maddesinin tahrip olduu bir blnme

58

esi olarak grm olmasdr. Zaman kavrammzdaki ve dolaysyla gerekle ilgili deneyimlerimizdeki deiiklik basamak basamak olumakta; nce izlenimci resimde, sonra Bergsonun felsefesinde ve son olarak da hepsinden daha anlaml ve ak bir ekilde Proustun almalarnda karmza kmaktadr. Zaman artk zlme ve ykm ilkesi deildir; dnce ve ideallerin deerlerini, yaamla akln zlerini yitirdikleri bir e olmaktan kmtr. Zaman artk bizlerin kendi manevi yaantmz, yaayan doamz hakknda bilgiler edinmemize yardm eden, l madde ve kat mekanike ters den bir tezdir. Ne olduumuzu yalnz zamanda deil, zaman geerken anlarz. Biz yalnz yaammzdaki bireysel anlarn toplamndan ibaret deiliz, bu anlarn her yeni bir hareketle deimekte olan ynlerinin de bir sonucuyuz. Gemi olan zaman bizi zayf klmaz, bizim yaantmz dolduran bir zamandr. () Varolu, gerek yaama, hareketlere, renklere; gemiimizin bir sonucu olan o ann perspektifinden yansyan ideal, saydamla ve manevi ierie sahiptir. Geen ve yitmi olan zamann anmsanmasndan, yeniden yaanmasndan, canlandrlmasndan ve fethedilmesinden daha baka bir mutluluk dnlemez (Hauser 1995:400). Dokunsal deerlerin yerini grsel deerlerin almas, fiziki hacim ve plastik biimin yzeyselletirilmesi, Empresyonistlerin gerei doalc bir biimde betimlemek iin uyguladklar ksma ve ksaltmalar dizisinde attklar bir admd. () Byle bir ksaltm, ama olarak dnlmemi, yntemin getirdii bir uygulama olarak ortaya kmtr. Ama, sadece rengi vurgulamak, renk ve k etkilerinin uyumundan oluan bir resim ortaya karmaktr. Mekann yutulmas ve bedenlerin sert yaplarnn eritilmesi ise birlikte deien (concomitant) olgulardr ve birbirlerinin neden ve sonucudurlar. zlenimcilik, gerei iki boyutlu bir yzeye indirgedii gibi, bu iki boyutluluk iinde onu kesin biimleniten yoksun noktacklar sistemi ile resme aktarr. Dier bir deyile, bu akm yalnz plastie ve mekana deil, ayn zamanda desene ve izgisel olana da aldrmaz. Resim, ak seiklikten ve belirginlikten kaybettiini, duyumsal ekicilikten kazanr. Kazanlan bu zellikler ise izlenimcilerin balca amacdr (Hauser 1995:355). Merleau-Ponty'nin,"varolu mekansaldr" deyimiyle vurgulad zere, canl, cansz, btn zdeksel (maddesel) varlklar, mekan iinde yer kaplarlar, mekan iinde devinirler ya da dururlar. Dolaysyla, btn resimler de mekana bamldrlar, mekan "gsterirler". Ama bizim iin, asl

59

nemli olan udur: Nonfigratif, soyut olmayan, bu dnyay, insanlar konu alan resimlerin ou, o insanlarn iinde bulunduklar mekanlar, evleri, odalar, avlular, sokaklar, meydanlar vb. ierirler. Onlar, biraz da o mekanlarn resimleridirler. imdi, eer gerekstc bir ressamdan szediyorsak o ressamn yaptlarndaki figrlerin, nesnelerin yansra, mekanlarn, mimari yaplarn da, gerekstc bir nitelik tadklar, tayabileceklerini syleyebiliriz demektir. Bir baka deyile, gerekstc ressamlarn resimlerinde yarattklar yaplar, mekanlar ve kentler gerekstcdr. Ve bu durum, kimi gerekstc ressamlar iin, ok daha youn bir biimde geerlidir. rnein, bir Jan Van Eyck'in i mekanlar, gerek ve gereki manzaralar, gerek ve gereki i mekanlar, bir Magritte'in, bir Dali'nin, bir Ernst'in, bir Delvaux'un, bir Chirico'nun resimlerindeki yaplar, i ve d mekanlar gerekstcdrler. O resimlerdeki o mekanlarda, o yaplarda, alabildiine serbest braklm ya da bilinli olarak yaratlm "srrealist deformasyonlar" grlmektedir (Demir 2006). Filmsel grntnn etkisi, gerekliin tm uzaysal biimleri ile beyazperdenin drt yandan snrl dz uzay arasndaki ebiimlie (izomorfi) dayanmaktadr. Ayrca beyazperdenin deimez snrlar ve fiziksel reel yzeyi sinematografik uzayn meydana gelmesi iin sinemada beyazperdenin snrlandrlmas arasndaki iliki resim sanatndakinden tamamen farkldr. Yalnz barok dnemi sanatlar (ynetmen iin doal olan) sanatsal uzaylarn snrlandrlmasyla benzer ekilde savamlardr (Lotmandan aktaran: Karakaya 2005:135). Resim ve sinema sanat zaman-mekan rgs bakmndan benzer ve farkl ynlere sahiptir. Tuval zerine gerek dnyadaki bir obje, nesne, manzara veya insan resmi aktarlrken de zamanmekan boyutu ressamn, (sinemada ynetmen) karsna kar. Resim sanatnda da gemiten gnmze pek ok sanat akmlar belirli dnemlerde ne kmlardr ve her birinin zamanmekan yanstmada kendine zg biim ve yntemleri vardr. Resmin de (tuval) yapld bir zaman ve mekan vardr. Ressam resmini ok ksa bir srede tamamlayabilecei gibi bunu birka yl iinde de tamamlayabilir. Resimde de, tuval zerine aktarlan grsel, sanatsal elerin, obje nesne veya manzarann zaman ve mekan boyutu vardr ve n tuvaldeki nesnelerden yansy, yanndaki dier figrle olan ilikisi bu boyutlar alglamamza yardmc olur.

60

Daha nce de deinildii gibi, resim ve fotoraf sanats ereve boyutu byklnde zgrdr ve diledii byklkte erevesini istedii yatay-dikey byklkte dleyebilir. Oysa film ynetmeni sinema salonlarnda kullanlan standart perde boyutlarn dikkate almak durumundadr. Sinema perdesinde tuval erevesinden farkl olarak, perdede ilk grntde gremediimiz objenin dier blmlerini, zaman-mekan ve hareketin devamn izleyen grntlerde grebiliriz. Tuvalde ereve dna doru yrmekte olan bir kii resmedilebilir, ancak bu durum zaman ve hareketin bir andr. Sinema ise daha nce de vurguland gibi zaman-mekan ve hareket duraan deildir. Tuval zerine yaplan, belirli bir zamanda ve mekanda tasvir edilmi bir insan, manzara, aa, ev veya devingen bir canl (aha kalkan at, yryen insan, akmakta olan su) resmi, zaman, mekan ve hareketi artran imgelerle de bezense, karmzda duran tek bir erevedir ve gsterdii gereklik Andre Bazinin de belirttii gibi, bu ereve ile snrldr. Bazin, sinemadaki soyut ve resimsel kompozisyonlar reddeder. Bazine gre sinema, gereklik duygusunu dorudan znde tar. Resim ise ereve iine hapsedilmi kk bir evrenle gerekliini snrlandrmtr (Bazinden aktaran: Karakaya 2005:140). Sinema ile resim sanatn karlatrrken de belirtildii gibi, kimi ruhbilimsel aratrmaclarn ortaya koyduu bir dier gerek, sabit grntden hareketli grntye geiin, grntye daha ok derinlik kazandrm olmasdr. Bazine gre, resim erevesi bize uzay baka bir adan gsterir. Doal uzayn tersine, bize aktif deneyimlerimiz ve onun d snrlarn sunar. Teknik bir olgu olarak ele alndnda, ekrann d kenarlarnn, film grnts erevesi niteliinde olmadn anlarz. Onlar gerekliin sadece bir blmn iine alan kenarlardr. Resim erevesi uzay ie doru kutuplatrr. Tersine olarak, ekran bize evrenin iine uzatlan belirsizliin bir parasn sunar. ereve merkezcil, ekran ise merkezkatr. Eer resimsel oluumu tersine evirirsek ve ekran, resim erevesinin iine yerletirirsek, bylece resmin bir blmn, ekrann zerinde grm oluruz. Bu durumda resmin uzay k noktasn ve snrlarn kaybetmemesi durumunda sinemann uzamsal oluumu iinde yer alr ve resmedilebilir dnyann bir paras haline gelir (http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/AndreBazin1.htm) (22.03.2006). Teknik bir bulu

61

olan sinema, balangcndan bu yana resim sanatndan yararlana gelmitir. ereve dzenlemesi, yerletirme, perspektifi oluturan dier eler ou kez resim sanatnn temel ilkelerine srtn dayar. Buna ramen hareketli resimlerden oluan sinema, belgesel dorulara duyulan gveni son derece arttrd (Karakaya 2005:135). Yeniden dier sanatlara dnersek sinemayla aralarndaki en temel fark udur: Sinemada zaman ve mekann snrlar alabildiince akcdr, plastik sanatlarda ve sahne sanatlarnda uzay durgun ve deimezdir, bir amaca ynelik deildir. rnein yakn ekim hibir zaman erevesinden kesilip karlm bir resim deildir. Resmin yalnzca bir blmdr. Bu nedenle barok resimde, resme hareketli bir nitelik kazandran repoussuar figrlere benzer ve filmin uzaysal yapsna bu tr bir yn ve ama kazandrr. Bununla birlikte, sinemada zaman ve uzay birbirleriyle kesin ilinti iindedir. Birbirini izleyen anlara belirli bir serbestlik esi girer. Zaman srekliliini ve ynn yitirirken yakn ekimlerde hareketsizletirilebilir. Ya da gelecek zamana ilikin grntlerle ileri alnabilir. Birlikte ve ayn anda oluan grntler yoluyla birbiri ardndan gsterilebilir. Sinemadaki bu zaman kavram tamamen zneldir. Drama sanats, zamann evrelerini yinelemek konusunda snrldr. Bu zellik filmde en youn estetik etkileri uyandrmak iin ou kez bavurulan nemli bir kaynaktr. Sinemada bir zaman parasn, szgelimi zamann en kk birimi olan an kesip olaya gemi zamana ait bir grnty sokabilmenin (insert) teknik olarak mmkn olmas, gerilimi arttrmaya olanak salar (Karakaya 2005:136-137). Dokunulabilen, duvara aslan bir tablo bir cisimdir, maddi bir eydir. Mekan iinde yer tuttuundan da gerek bir varlktr. Ama tabloya dokunulduunda nesneler deil, tablonun yzeyi alglanr. Tablodaki nesneler yzey deil, grntr. ngardan, bu gerek varlk ile gerek olmayan, ynelimsel olan grn ayrarak birine tablo, dierine resim adn verir (Bkerden aktaran: Esen 2000:5).

62

2.2.3.1. Sinema ve resim sanatnda k-zaman-mekan ilikileri Zaman, uzayla birlikte ortaya kar. Hareket ise resim sanatnda zaman yanstmann vazgeilmez esidir. Uzay, hareket ve zaman resim sanatndaki sacayadr. Zaman ve hareket birbiriyle ilikilidir. Yzey zerinde hareketin aa vurulmas, alara, anlaylara ve kullanlan teknie gre deimektedir (Kl 2003:73). Ik-mekan ilikisi, plastik sanatlarda, grafik sanatlarnda ulalamayacak anlam yaratma olanaklar sunar. Keza, atmosfer yaratma ve hacimsel duyguya ilikin sonsuz seenekler, sinemann kendine zg resimsel olanaklaryla yaratlabilir. Sinema, bu kendine zg resimsel estetie yine kendine zg yetileriyle varabilir. Kamera ve n snr tanmazl bunlardan biridir. Baka bir deyile grnt kaydedebilen her yerde sinema vardr (Karakaya 2005:138). Bir resim ya da sinema grnts d dnyay renklerini indirgemek, byklkleri deitirmek, boyutu iki boyuta dntrmek vb. suretiyle soyutlarken bunu baz eyleri zorunlu ve bilinli olarak darda brakt, snrlar belirli bir ereve iinde gerekletirir. Bu erevenin snrlar uzayn bir parasnn kesilip karlmas gibi yeni bir soyutlama aracna dnrken sanatnn elinde yeni bir anlatm esi haline de gelir. Grnt ynetmeni Nestor Almendros, "Benim ereveye ve onun snrlarna ihtiyacm var" derken bunu kastetmektedir. Gerek dnyada iinde yaadmz uzay, sanatn kafalarda kurduu evrende, tasarlanm, hesaplanm, sanatnn yaratmak istedii etkiye uygun olarak kendine zg kurallar konmu, snrl ama zgrce oluturulmu bir uzama dnr. Bu zgrlk sadece sanatnn hayal dnyasyla snrlanm resim, grafik gibi sanatlar iin deil, genellikle gerek meknlarda ekildii iin gereklere ok daha fazla bamlym gibi grnen sinema grnts iin de geerlidir. Aydnlatma, kamera hareketleri, kurgu gibi sinemasal eler meknsal ilikileri yeniden yaplandrma olana sunmakta, bylelikle sinemaya zg bir mekan yaratabilmektedir. Bu olanaklarn sinemann ilk yllarndan itibaren sinemaclarca kefedildiini biliniyor ki, gnmzde dijital teknoloji sinemaya hayali meknlar kullanm olana getirmitir (Gngr 2005a). Resim sanatnda belirli dnemlere damgasn vuran ve ne kan sanat akmlarnda, zamanmekan snrlarn zorlayan ve bunu resimlerinde eitli imgelerle amaya alan pek ok ressam

63

vardr. imdi bu ressamlar, temsilcisi olduu sanat akmlar ve zaman-mekan dier resimleme teknikleriyle ilikileri ve film sanatna etkileri balamnda, tuvallerinde yanstma tarzlarn eitli rneklerle incelemeye alalm. 2.2.3.2. Resim sanatnda zaman-mekan ve hareket olgusu Fransz ressam Georges Mathieu, 1959 ylnda soyut-lirik resmi u temel balklar altnda tanmlamt: Resimde en nemli ey hzdr, biimler ve jestler nceden belirlenmez, resimde ikinci bir dikkat noktasnn varl zorunludur (Mathieuden aktaran: Belgin 1994). Mathieu (1967:96) iin "hz" kategorisi son derece nemlidir. nk "hz, resim sanatnn doayla ilikisi, gzellii tanmlayan kanunlar ile ilikisi, daha nceki izimlerle ilikisi gibi bu sanatn dnyayla deiik ilikileri iinde giderek zgrlemesi ile ortaya kan eydir. Resim sanatnda hz iin zanaat yannn yaratc yntemler lehine terk edilmesi anlamna gelir. Sanatnn da zaten tek ii kopyaclktan te bir yaratclk deil midir? (Belgin 1994). Mathieu, belli bir dzeyde yaratclkla hz ayn anlamda kullanyordu. Kendisinin de olaanst bir yaratclkla resim yapt bilinir. 1957 ylnda bir mzedeki sergisinin alna sadece bir saat kala Tokyo'daki byk bir spermarketin vitrininde seyircilerin gzleri nnde tam 15 metre boyunda bir tuval zerine resim yapmt. Byk boya tpleri, irili ufakl, yass, ince, uzun fralar kullanm ve tuvale boyaya batrlm ve katlanm peeteler frlatlmt (Belgin 1994). Bu ekilde resim yapmak, olay artk tam bir seremoniye dntryordu. Bu "Informel akmn modasndan 30 yl sonra Georges Mathieu'nun bu ilkeleri Zeki Arslan'n resmi iin ancak ksmen geerli. Elbette soyut ekspresyonizmin ya da "Informel geleneini srdren sanatnn resim sanatnda da zaman byk bir nem tayor. Ama buradaki zaman, asla resmin yapl sresinin zaman ile llebilecek bir zaman deil, ok zel bir resim sanatnn temelinde yatan bir zaman. Zeki Arslan'n resimleri bir takm cesur denge cambazlklaryla deil, olgunlama srecinin gerektirdii bir zaman iinde oluuyor (Belgin 1994). Resim sanatnn eitli ehrelerini incelediimizde gryoruz ki, ideal insan vcudunu esas alan, Antikiteye ynelmi souk renkli Klasizmi, efsanevi, egzotik konulara ynelen Romantizm, zengin bir renk klavyesi ile izlemitir. Ve sonralar mekan atlye havas iinde

64

yaratlan Klasizmi ve Romantizm yerine, doa karsnda objenin gereini gzel olarak kabul eden Realizm, a temsil eden sanat olmutur (Turani 1995:558). Realizm, 18. yzyln ikinci yarsnn ortalarna doru yeni bir cereyann temellerini atmaya balamt: Empresyonizm. () Romantizmin amac gerekten kurtulmakt. Gerekilik ise doa gzlemlerine dayanarak, doay kefetmeyi ama edinmiti. Alman Romantii C. D. Friedrich, Ressam nnde grdn deil, kendi ruhi durumunu resmetmelidir diyordu. Bylece Romantizm ve Realizmin amalarn saptaynca Empresyonizmin, Realizmin devam olduu fakat gerein yalnz k ile ilgili olann anlamak ve ifade etmek istedii anlalr. () Daha gerilere gidecek olursak, Barok dnem dnyevi gereklerin snrsz sonsuzlukta olduuna inanma ile ilgilidir. Bylece hareket ve sonsuzluk bu anlayta esas dnce oluyordu (Turani 1995:453). Barok mimaride grlen girinti-kntlk ve dolaysyla k-glge, resim sanatna da aynen yansyor, yzeylerin paralanmas ve zerinde yer verilen ayrntlar aynen resimde de benimseniyor, ancak resimde, yzeylerin deerlendirilmesinde doa incelemesi esas olarak alglanyor. Sonra edinilen unsurlarn hayali bir kompozisyonu sz konusu oluyor (Turani 1995:456). Kendini tamamen doann etdne ve onun yansmasna veren Velasquez (1599-1660), nesnenin poz gzellii yannda, malzemenin izlenimine gre kullanlndan meydana gelen yeni bir estetii bulmutur (Turani 1995:461:463). Velasquez, Nedimeler adl eserinde kendisini de resmederken, resme yerletirdii ayna ile resimde mekann snrlarn zorlama yreklilii gstermitir. Bir dizi filmde, evrim almalarn perdede betimleyen ynseme sk sk karmza kt zaman, en olas-olan ve yaama benzer-olan bir oyun olarak gsterme amac gdldn ve resim sanatndaki benzer ynsemeleri anmsarsak, burada bir modann ya da etki yaratmann sz konusu olmadn anlarz. Velasquezin Nedimeler adl, eserini alalm: Resmin merkezini, gereki bir biimde betimlenmi saray giysileri iinde oyun oynayan kz ocuklar, nedimeler, cceler ve kpekler oluturmaktadr (bkz: Sanat Kitab 1996:473). Sol yanda, bir tablo zerinde alan bir sanat durmakta, nndeki tuvalin yalnz arka yz grnmektedir. Buradaki ressam Velasquezin kendisidir; yani grdmz Velasquezin bir resmidir ve bylece bize bir kez daha

65

arkadan gsterilmektedir. Sanatnn resimde grnmesi, yapt resmin yanstlan gereklie katlmas 8 ya da Her ey Satlk filmleri gibi, gereki bir betimlemeyi, bura bir yansnn, yani bir uzlamsalln sz konusu olduuna dikkati eken ak seik bir antrmayla birletirmektedir. Ayrca resmin dip dzeyinde birok tablonun asl olduu bir duvar grnmektedir; bu tablolar, mekann (odann) resim sanat aralaryla yanstlan reel mekanna, ayn aralarla betimlenen resim sanatnn uzlamsal mekann eklemektedir. Bunun dnda sanatnn grd ve tablosunun bize grnmeyen yzeyinde yanstt nesneleri gsteren bir ayna asldr duvarda. Bu durumda bizi, Velasquezin resmin boyutsuz mekann zorlamak iin gsterdii yreklilikten ok bir resim zerine bir resim yaratarak zneyle nesneyi deitirmeye ilikin gtt ama ilgilendirmektedir (Lotman 1999:97-98). Tabloda, arka da ak kap aralndan grnen merdiven boluundaki figr ise kapal mekanda, 3. mekan oluumunu gerekletirmitir. Velazquez, tpk Jan Van Eyck 'n Arnofili'nin Evliliinde yapt gibi; mekansal uzam deforme etmi, resmin dnda olan ieri almtr (http://www.privatesozluk.com/show.asp?m=Las%20Meninas) (26.03.2006). Velasquezin resminde uygulad tekniin benzerini Flemenk ressam Jan Van Eyck, Ondan yaklak 222 yl nce 1434te, Arnolfininin Evlenmesi adl tablosu ile yapmtr (bkz: Sanat Kitab 1996:153). Eyckin tablosunda, sanki bir sihirbazlk yaplm gibi birdenbire gerek dnyann herhangi bir mekan (kesi) bir yzeyde canlanveriyor. Her ey ak seik gzler nnde: Hal ve terlikler, duvardaki tespih, yatan kenarna aslm sprge, pencere pervazndaki meyve. Sanki Arnolfinileri kendi evlerinde ziyaret ediyor gibiyiz. Bu resim olaslkla onlarn yaamlarnn nemli bir ann -evlilik sz vermelerini- gsteriyor. Gen kadn, sa elini, Arnolfininin sol eline henz koymu. Arnolfini de birlemelerini perinlemek iin sa elini onun eline koymak zere. Bir noterden, buna benzer nemli bir trende hazr bulunup tanklk yapmasn istenilii gibi, belki de sanatdan, bu nemli an (Arnolfinilerin hayatlarnn en nemli an) kaydetmesi istenmitir. Bu durum, sanatnn, tablonun gze arpan bir yerine adn Latince olarak Jahannes de Eyck fuit hic (Jon Van Eyck de buradayd) diye neden yazm olduunu aklayabilir. Odann

66

arkasndaki aynada, tm sahneyi arkadan yansm ekliyle gryoruz. Burada ayn zamanda ressam ve ahidi de grr gibiyiz (Gombrich 1997:243). Eyckin tablosu, hem gnmzde dnlerde video kameras veya fotoraf makinesinin yapt ilevi (zaman ve mekanda varolu, hareket veya duruu kayt), 15. yzylda resim sanat ve ressamlarn yerine getirdiini gstermesi bakmndan, hem de ayrca tabloya yerletirilen d bkey aynayla resmin yapld zamanda, ayn mekanda ressam da gstermesi, bakmndan ilgintir. Holbeinin 1533te yapt Eliler adl tablosu ise (bkz: Sanat Kitab 1996:226) zaman, mekan, an, hret ve lm imgeleyen gstergelerle ykldr. nemli olduklarndan son derece emin grnen bu iki figr, Fransa'nn byk elisi Jean de Dinteville ve Lavaur piskoposu George de Selve'dir. Mzik, astronomi ve bilimle ilgili aralar kltrl olduklarn ve glerini simgeliyor. Gne saati resmin, 11 Nisan sabah 10:30'da yapldn iaret ediyor. Holbein, elilerin gz kamatrc zenginliini lm simgeleriyle [ lavtann kopuk teli, resmin yalnzca bir yanndan (sa st keden) bakldnda anlalan biimi bozulmu kafatas] kartlatrarak tm bu grkemin ve kibirliliin lml olduunu vurguluyor. Bu resim zenginlik, mevki ve hret iinde yzen iki yksek brokrat ansna yaplmtr. Sz edilen brokratlar (resmedilen iki figr), kltrlerini, zenginliklerini simgeleyen eyalar arasnda grnyorlar. Kendilerinden emin ve gller. Soldaki kii, 1533te ngiltere'de Fransz Byk Elilii yapan Dinteville, sadaki ise Lavaur Piskoposu Selve'dir. Aadaki rafta duran kre, Dintevillenin Polisydeki atosunun yerini imgeler. Dintevillenin hanerinin klfnn zerindeki kitabe onun 29. ylnda olduunu bize bildirir. Selve de 25. yanda olduunu gsteren kitabn zerine yaslanmtr. Tablodaki yer demesi ngilterede bulunan Westminster manastrnn yer demesidir. Yerde diyagonal (apraz) olarak duran garip cisim bir kurukafadr. Bu arptrlm resmi ya cam bir silindir yardmyla bu grnty elde ederiz ya da resmin sa st kesinden baktmzda grrz. lk bakta ne olduu anlalamayan, stelik gereksiz bir leke, biimi bozulmu ya da yanl izilmi bir eya gibi alglanabilen "kurukafa", Holbein'in bildirisini iletiyor: lm, sizin aranzda, geici olan zenginliinizin ve gcnzn iindeki tek kalc gerek o (http://klasik_muzik.sitemynet.com/klasik_muzik/id4.htm) (14.02.2006).

67

almalarnda en ok mekan kavramyla ilgilenen Lucio Fontana ise 1962de yapt Mekansal Kavram adl almasnda, tuvali tek renk maviye boyadktan sonra, keskin bir bakla dikey olarak yarm. Dramatik bir imge, ama anlam ne? Tuvali keserek gerginliini bozan Fontana, bylece izleyicinin bu yzeyin arkasn grebilmesini salarken, yeni bir boyut ve sonsuzluk duygusu yaratm. Fontana, uzay, hareket, zaman, perspektif ve biim kadar nemli sayan mekansallk akmnn yesiydi (Sanat Kitab 1996:159). Ikl ve lo blmlerin renklendirilmesini aratran Peter Paul Rubens (1577-1640), kl yerleri mat scak renklerle, glge yerleri ise saydam souk renklerle ince olarak boyayp, bylece kl yerlerin resim yzeyinde canl olarak ifadesini salar. () Rubensin optik izlenimlerini sratle saptamas, onu anlk grntleri gsteren natralist bir gereklie gtrmt. Bylece Valesquez ile benzerlii ortaya kan Rubensin sava sahneleri, Barokun temel motifleri idi. Bylece, kapal biimler paralanyor, birbirine dolanyor, resim yzeyinde kaynayor ve derinliine bir perspektif iinde dzenleniyordu. Bir mekan iindeki hayaller, diyagonal olarak hareketleniyorlar ve figr kitleleri bir btn halinde kaynayorlard. Rubens byk olaslkla Elsheimerden figrn manzara ile kaynamasn renmi ve resmin mekan iinde hareket etmesini benimsemiti (Turani 1995:466-467). Vermeerin (1632-1975) figrleri ise sakin ev (mekan) durumlarn yanstr. rnein, iki kadn avluda sessiz-sedasz megul olurken, bir kz para tartarken, bir baka kadn mektup okurken gibi konular, genellikle ev ileri ile birlikte canlandrlmtr. Ayrca bir kzn st gmn doldurmas, bir iftin masada oturup gevezelik etmeleri, bir kadnn ayna karsnda sslenii gibi konular, daima bir ev scaklnn insana huzur ve skun veren havas ile anlatlmtr (Turani 1995:477). Analitik Kbizmde, doa biimi resim yzeyinin dzeni iinde paralara ayrlr. Bu sistem eyay elden geldiince tam olarak, fakat gz aldatan unsurlar bir yana brakarak resimlemek ister. Bunun iin gereki bir taraf vardr. Gz yalnz bir ynden gren profilden bak ona yetmez. Analitik Kbizm, akldan eyann evresinde dolanr ve grlen kimi biimleri, akla gelen formlarla birletirir (Turani 1995:583). Resme bakan, sanki resimdeki konunun evresinde dolanarak onu izler.

68

Kbist Ressam Pablo Picassonun Guernica adl tablosunda, eserin konusu yzey zerinde farkl bak alarndan grlmektedir. Resme bakan kii, sanki konunun etrafnda dolayormu gibi konuyu resim zerinde farkl alardan grr. Kbist ressamlarn uygulad bu anlay, hareket duygusuyla birlikte kendine zg bir ritim oluturur (Kl 2003:72). Amerika'da Newyork Modern Sanatlar Mzesi'nde (1992 ylnda Madrid'de Queen Sofia Center of Art Mzesi'ne tand) sergilenen bu resim yalboya olmakla birlikte siyah beyazdr. Aslnda bu resim ne o olayn tasviri ne de silahszlanma arsdr. Picasso (1881-1973) bu duvar resminin geni erevesi iinde bir ksm eylemleri ve sembolleri antsal bir dzenleme ile bir araya getirmitir. Resmi incelediimizde resmin siyah beyaz olmasnn nedeni olarak bombardmann gece yaplm olmas ve ani gelen lm grebiliriz. Resimdeki insan gzn andran k saan ampul (bilincin gz), aslnda olayn karanlk olmad ve teknolojinin, medeniyetin aydnlk gz altnda bu vahetin ilendiini anlatyor. () Elinde krk klc ile yatan sava kahramanca savunmann allagelmi semboldr. Can ekien at, aslnda can ekien insanlk ve barn ta kendisidir. Kucanda lm bebeine at yakan anne hemen hemen btn ressamlar tarafndan ilenmi Pieta'y yanstr. Pieta kucanda lm sa bulunan Meryem konusudur. Yangn iinde can ekien haykran, ellerini am insanlar, masum halkn acsn simgeler. Elinde gaz lambas tayan (zgrlk antn artran) figr yarnlar iin mit vadeder. Kzgn boa figr btn dnyada gelien milliyetilik akmlarnn spanyol uzantsdr. Resmin iinde yer alan gazete paralar insanln buna kaytsz kalmayaca ve bu acnn btn insanla mal olaca gibi imgelerdir. Modern bir kilise mihrap panosu gibi levhal dev bir tablo bugn resim ve sanat tarihi kitaplarnn hemen hepsinde yer alarak Guernica'y lmszletirir (Soylu 2004). Resimde zaman-mekan sonsuzluuna rnek tekil etmesi ynnden burada anmakta yarar grdmz bir baka rnek ise Leonardo Da Vincinin Kayalklar Meryemi isimli tablosudur. Da Vincinin Milanoda bilinen ilk kompozisyonu olan bu alma, Maarann karanla boulmu olmas, o gne kadar yaplan dini resim tekniine tamamen zt bir zelliktir. Londra versiyonundaki drt kii geometrik piramit biimine gre dizilmi olup bu konumlar ile bir ha

69

izerler. Her enin zerine den k hareketlerle birlikte nefis bir dinamizm yaratmaktadr. Sanat tarihisi Berenson' a gre sadaki melek dnyann en gzel kadn yzdr. Bak tablonun dna izleyiciye doru, ama izleyicinin algsnn tesine ynelmitir. Meryem' in eli sanki bir eyi havalandrmaya alyormu gibi trensel bir hareket yapmakta, melein eli ise bir yeri iaret etmektedir (daha sonra yapt Vaftizci Yahya' nin eli gibi). Paris' teki tabloda kompozisyonun btnnn merkezinde Meryem' in gsndeki yirmi incili, karanlk bir aynay andran bro yer alr. Oysa Londra'dakinde bu bro bulunmaz. Maarann zeminindeki nemli topran barndaki iekler bilginin doduu ve gizlendii yeri betimler. Kayal, gk ve uzakta kaybolan dalar, resme bir zaman-mekan sonsuzluu kazandrmakta, kutsal olayn sahnesini oluturmaktadr (http://www.alka.com.tr/alphtml/leohtml/leo1.htm) (30.03.2006). Hareket olgusu ve kavram Empresyonizmle balayarak ardndan gelen pek ok sanat akmn etkilemiti. Ftrizmde bir hareketin ardardal tuval yzeyinde gsterilirken, kbizmde, bir nesneyi ayn anda her tarafndan gsterme istei halini alyordu (Kpolu 2006). Ressam Nurettin Erkann oluturduu kompozisyonlarda, birbiri ardna devinen figrler, yine, hareketli bir kompozisyonla, kimi zaman ak kimi zaman kapal formlarla resmedilmitir. Sanat sanki figrn vcudunun her hareketini gstermek istemektedir. () Sanatnn almalar ayn zamanda boluk olgusu ve kavramna da gnderme yapyor. Boluk hareketin olutuu mekandr. Bolukta bir yerlerde duran figrler, sanki her an yer deitirecekmi gibidirler. Bu da belki sanatnn kendi dnyas ile ilgili bir olgudur (Kpolu 2006). Bat resmi, 16. yzylda izgisel iken, 17. yzylda glgesellie doru gelime gstermitir. Drer iin izgisel, Rembrant iin glgesel slubun ustalar denilebilir. izgisel slup izgileri, glgesel slup ise kitleleri grr. Sanat Tarihisi Hinrich Wlfin (1973:21), bu ayrm aka yle belirtiyor: Nesnelerin anlam ve gzellii nce konturlarda aranmtr. -konturun evreledii i ekillerin de konturlar vardr-, gz de snrlar boyunca bu kenarlar izleyerek grmeye yneltilir, kitleyi grteyse dikkat kenarlardan ayrlr, kontur gzn izlemesi gereken yol olmaktan az ya da ok kar ve ilk izlenim, nesnelerin lekeler halinde alglanmas olur. Bu

70

leke grntlerinin renk, ya da sadece aydnlk ve karanlk alanlar olmas nemsizdir (aktaran: Kl 2003:15-16). izgilerin snrlayclnn bittii yerde glgesellik balar. Bylece k-glge bamsz eler olur, ykseklik ve derinlik olgusu birbirine balanr. () Fon fondur, figr de figrdr. Ik ve glgesellik bakmndan, Rembrant, Drer ile k-glge karm ve onun babas Leonardoyu anmak gerekir. Yzey zerinde boyutu ortaya karma asndan, k en nemli e olarak grlr. () Nesnenin uzay iindeki hacmini ve dier nesnelerle olan ilikisini ortaya kartan iki glge tr vardr. Birincisi nesnenin kendi zerindeki glgeler, dieri ise nesnenin kendi dndaki yani altndaki yzeyin zerine den glgesidir. Bu iki farkl glge, ilk kez Leonardo tarafndan yaplan tanmyla Bal Glge ve Atlan Glge diye adlandrlmtr. Bal ve Atlan Glgeleri istenilen amaca gre dzenlemek, bu glgeleri yaratan k kaynaklaryla, yani d dzenlemekle mmkndr (Kl 2003:16:17). Aydnlatma, grnt ya da film asndan aydnlk ve karanlk blgeleri dzenlemek demektir. Bu nedenle kamerann nnde yaplan aydnlatmann amac, aydnlk ve karanlk lekeler oluturmaya yneliktir. I bu amaca ynelik kullanmaya Chiaroscuro Aydnlatma, aydnlk-karanlk ztl (kontrastl) neminin azald aydnlatma yaklamna ise Dz (Notan) aydnlatama denilmektedir. () Film ya da grnt teknolojisinin yatkn olduu Chiaroscuro aydnlatmas, grnt boyutu iinde aydnlk-kl ve karanlk-glgeli alanlarn oluturulmasdr. Bu yaklamda yaplan aydnlatma nesneye ve mekana uygun olarak ekranda veya perdede zellikle nc boyutu yaratmaya yardmc olur. Bu aydnlatma, bir baka deyile seici bir aydnlatma biimidir. Grnt iindeki kl yerler temann nemini vurgular. Dikkati belirli bir noktada toplar. Aydnlk-karanlk alanlar arasndaki ztln derecesine gre Chiaroscuro Aydnlatmas ana biime ayrlr, bunlar; Rembrant Aydnlatmas, Cameo Aydnlatmas ve Siluet Aydnlatmasdr (Kl 2003:17-18). Ftrizm, sanata dinamizm (hareket ve hz) getirmeyi amalamtr. () Ftristlerin ok nem verdikleri hareket ve dinamizm iki tr uygulama ile elde olunur. Kbizm teknii ile form elemanlara, planlara ayrlr, gr alar oaltlr. Bir yz ya da bir insan vcudu deiik alardan grlerek, st ste getirilir, paralar arasnda braklan kk boyutlar mekan ve

71

zamanla kaytl hareket algsn verir (http://tr.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCt%C3%BCrizm)

(31.01.2006).

Grek asll talyan sanats Giorgio Chirico'nun (1888) yaptlarnda sonsuzluun ifadesi vardr. Mekanda sreklilii telkin eder dzendeki kemerli, bo meydanlar bazen tek insan figryle daha da anlamlandrlmtr. Bu tasvirler sonsuzluk, yalnzlk, snrszlk duygular uyandrmaktadr. () Kbistler gibi gelecekiler de sanatlarnda ezamanll yakalamaya altlar. Ama kbistler, zmledikleri nesnenin birka yzn birden ayn anda yanstrken, gelecekiler belli bir evrede ayn anda gelien her eyi betimlemeye altlar. () Koan bir atn drt deil yirmi aya vardr" diyen Ftristler ise her eyden ok byk kent hayatnn heyecanlar ile sarho oluyorlard. Bir oda iinde bakarak balkondaki bir kiiyi resmederken, ancak pencere erevesinin bize izin verdii kadar ile gr alanmz snrlamayp aksine, balkondaki adamn grp yaad duygularn, evresiyle vermek abasndaydlar (http://tr.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCt%C3%BCrizm) (31.01.2006). Bozunmu izgi ve ekiller, abart renkleri ile duygusal bir iz brakmay esas alan Davurumculuk, doann olduu gibi temsili yerine duygularn ve i dnyann n plana karld 20. yzyl Avrupa sanat akmdr. Vincent van Gogh bu hareketin ncs kabul edilir. Davurumcu sanat eserinde genellikle sivri keskin izgiler, krmz ve tonlar fkeyi n plana karrken, dairesel oluumlar, mavi ve tonlar daha ok sakinlii vurgular. (http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C4%B1%C5%9Favurumculuk) (26.11.2006) Davurumun resimde tasvirini en iyi bulduu ileri srlen tablolardan biri de Norveli ressam Edward Munchun 1893te yapt lk (Skrik) adl almadr. lk, hastalk ve lmlerle kuatlm bir yetime dnemi geirmi olan duyarl bir iyapnn, adeta patlama halindeki bir davurumudur. Resim yzeyini diyagonal olarak blen kprnn ardnda deniz ve kzl gkyz dalgalanarak btnleirken; mekan, boucu bir atmosferin tm etkilerini yanstacak ekilde dzenlenmitir. Kprnn zerinde, youn bir ekilde deforme edilmi ve ban iki elinin arasna alm durumdaki figrn l bu

72

dalgalanan, dnen atmosferde yanklanmakta ve ba dndrc bir etki yaratmaktadr (http://www.lebriz.com/v3_artst/san_Bio.aspx?sanID=2897&lang=TR) (08.04.2006). nsana zg olan isel bunalmlarn sembolik bir grnm olan resimde n plandaki figr ban elleri arasna alm ve gzleri dik, az sonuna kadar ak, yanaklar barr durumda gsterilmitir. Ylankavi figrn dier iki figrden uzakta ve tek banal yalnzl ve bunun dehetini simgeliyor. Btn izgiler lk atan baa doru akyor. nsann umutsuzluunu, mutsuzluunu, endielerini, bountularn, korkularn, aclarn ve aresizliini dile getiren bu resim davurumcu bir ifadeye sahiptir. Renkler ruhsal durumu daha da vurguluyor. Gkyznn krmz ve saryla dalgal grnmne karlk deniz ak renkle kara ise koyu mavilerle oluturulmutur. Gkyznn hali frtna ncesi sessizlii iaret ediyor. lk atan figrde ve kprde toprak renkleri gze arpar. Resimdeki dalgalanma hareketlilik salyor (http://vision1.eee.metu.edu.tr/~metafor/galeri/40304munch.htm) (08.04.2006). lk5 filmindeki katilin maskesi, Munch'n nl tablosunda lk atan figr simgeliyordu.(http://www.milliyet.com.tr/ozel/sinema/20000714/cut.html) (08.04.2006) Sinemann, dier grnt ve gsterge eleriyle birlikte bir btnlk oluturacak ekilde zaman-mekan uygulaymlarnda resim sanatnn eitli akmlarnda ne kan eitli biimlerinden etkilendiini syleyebiliriz. Sinemann, balangta hareketli fotoraflardan ibaret olduunu ve bir sanat olarak gelimeye balamasnn Amerikal film yapmcs D. W. Griffithin ilk kez kulland yakn ekimle gerekletiini hatrlamak, bunun yan sra, Rus sinemaclarn ksa-kesme (short-cutting) olarak adlandrlan birletirme tekniini de burada anmadan geemeyiz. Bu montaj teknii dier sanat dallarnda grlmeyen yeni bir anlatm (ekspresyonist film anlatm) tekniini dourdu (Karakaya 2005:137). Bu tekniin devrim yaratc nitelii, ksa ekimler, hzl bir ritm, ekim noktalarnn deiken oluu ve sinemada uyulabilecek yntemlerden ok da fazla; homojen bir eyalar dnyasnn deil, gerein yeterince homojen elerini yanstmas ve bunlar yz yze getirmesine baldr. Eisensteinin Potemkin Zrhls filminde uygulad, daha nce de
5

Ayrca bkz: http://www.cine5.com.tr/vizyon/wallpaper_default.asp?alfabe=C

73

deindiimiz, lgnca alan insanlar, kruvazrn makine dairesi, eitli arklar eviren eller, zahmetle gerilmi yzler, manometrede en yksek basn derecesi, tere bulanm bir gs, akkor haline gelmi bir kazan, bir kol bir ark, makine-insan, makine-insan, makine-insan eklindeki grnt sralamasnda, biri maddesel, teki ruhsal iki farkl gerek bir araya getirilmekte, yalnz getirilmekle kalmayp, birinin dierine getii grlmektedir. Bu eit bir tutum, srrealizm ve tarihsel maddeciliin daha nceden de yapt gibi bireysel yaam evrelerinin otonomisini yadsyan bir felsefeye zemin hazrlamaktadr. St. Petersburgun Sonunda, filmde Pudovkin, orta snfn dalan gcn temsil etmek iin titreen kristal avizeyi kullanr (Karakaya 2005:137). 19. Yzylda icat edilip edebiyattaki realizm ve dolaysyla natralizm akmlarnn olumasnda etkili olan fotoraf, zaman ve hareketi de gerekte olduundan farksz biimde yanstma yetisine kavumu, yepyeni bir sanat dal olan sinema ortaya kmtr. Ancak Alman sinemaclar, tiyatrolarna uyup bu natralist estetik anlayna srtn evirdi. Grnt, hareket ve zamana hkmeden, bylece gereklie en yakn sanat olarak kabul edilen sinema, ekspresyonizmle birlikte gerek ten ve buna bal olarak kendinden olabildiince uzaklamaya alyordu (Saraolu 2004). Gerekst bir dnyay temsil eden davurumcu dekorlar, gnn taklit etmeyen bir kla destekleyerek, sava sonrasnn toplumlarnda yaratt kargaa ve karamsarl filmlerinin atmosferi olarak seen ynetmenlerin amalarna ulamalarnda birinci yardmc oldular. Davurumcu akmn bayapt saylan Wienenin Dr. Caligarinin Odas adl filminde, ressam Hermann Warmn, filmler canl resim halini almaldr szn yanstan anlay grnt dzenlemesi boyutunda tm cepheleriyle grlmektedir. (Gngr 1994:40-41) 2.2.4. Sinema ve fotoraf sanatnda zaman-mekan 1960larda ortaya koyduu Film Kuram adl yaptyla gereki kuramclar arasnda nemli yer edinen Kracauere gre gerek sinema sanat, gerekliin fotorafn metotlarna ve dncelerine dayanan bir uzantdr. Doal dnyay grsel gerekleri tespit eden fotoraf, sinemann temelidir (Kracauerden aktaran: Kl 1981:219).

74

Her fotoraf bir nesnenin grntsdr. Fotoraf yzeyi dz olduundan boyutlu bir mekanda bulunan objeyi iki boyutlu olarak saptar. Fakat nesne ile birlikte onun iinde yer ald mekan ve ilikilerini de gsterir. Bylece hem mekann hem de nesnenin grntsdr. Fotorafta gerek zaman ve mekan yoktur. Bir fotoraf belli bir zaman ve belli bir mekan gsterir (Esen 2000:5). Az ok eline bir fotoraf makinesi alp yaknlarnn resmini ekmeye alm her kii, bir fotoraf klasii olan o kelimeyi sylemitir: Glmseyiniz! nk fotoraf ektirirken glmsemek gerekir. znt, keder o an unutulacak ve gelecee braklan an neeli bir eyler olacaktr. Bylelikle adeta hayatn imdi ve gelecekte daimi bir paras olan kederin telafisi namna bir vesile yaratlacaktr (Sipahi 2001). Gereki dncenin deiimi, mekanik yeniden retim tekniinin-fotorafn,

bulunmasyla yeni boyutlar kazanm, nesnel gerein-d dnyann "olduu gibi" saptanmas yeni tartmalara neden olmutur (Matara 1999). Fotorafn mekanik doasndan ve teknik sreci iinde insan mdahalesine gerek olmamasndan tr, gerekliin gvenilir bir belgeleyicisi olduu kansnn yaygn olduunu belirten hsan Derman (1991:73), bunu u szlerle pekitirmeye alr: Fotoraf her ayrntsnn ressam tarafndan oluturulduunu bildiimiz bir resimden ok farkldr. nk mekanik bir srecin sonucudur. yle ki, fotoraf makinesinin rtcs alr almaz objektifin nndeki grnt kendiliinden film zerine kaydedilir. te fotografik grntnn bu inanlrl, teknik sreci iinde insan mdahalesine gerek olmadndan domaktadr (aktaran: Matara 1999) Fotorafn gereklii yalnzca kendi fiziksel zelliklerinden kaynaklanmaktadr ki, hsan Derman (1991:121) bunu da yle ifade eder: "Fotorafn gereklii ancak kendi fiziksel zelliklerinde, e deyile, yaanan gereklik iinde bir para oluuyla gndeme gelebilir. Fotorafn arkasna geilebilir, yrtlabilir, yaklabilir veya bir kimseye hediye edilebilir" (aktaran: Matara 1999).

75

Fotorafla birlikte gerein benzeri yaratlrken, ilk kez nesne ile benzerinin arasna insan elinin girmediini vurgulayan Bazin'e gre, fotorafn zgrl onun nesnelliidir (Buker (1985b:32). Bazin, Tm sanatlar insanlarn var olmasn gerektirirken, fotoraf stnln insann olmamasndan alr. Fotoraf bizi doadaki bir grnt gibi etkiler, gzellikleri kklerinden ayrlmaz bir paras olan bir iek ya da kar tanesi gibi (). Fotoraf zaman ile uzamdan bamsz olan nesnenin grntsdr. Ne denli belirsiz olursa olsun, olu srecinden tr yeniden retimi olduu modelin varln paylar, o modeldir" der (aktaran: Matara 1999). Bazinin k noktas fotoraf grntsnn varlkbilimidir: Fotoraf imgesi (grnt), zellikle sinematografik imge br imgelere benzetilebilir mi, onun br imgeler gibi nesneden bamsz bir varl olduu dnlebilir mi? Varolma kukusuz zaman ve uzam asndan tanmlanr Sinemann douundan nce plastik sanatlar (zellikle portre sanat) gerek fiziksel varolmay gstermeye araclk eden bir eydi. mgelemi canlandran, bellee yardm eden benzerlikleri plastik sanatlar hakl klyordu. Oysa fotoraf yine de baka bir eydi. Bir nesne ya da kiinin imgesi olmaktan ok onun izidir. retilme biimi onu br yeniden retim uygulaymlarndan temelden ayrr. Fotoraf gerek ve belirgin bir izlenimin mercek araclyla kalplatrlmasdr. Bylelikle o kendinde salt benzerlikten te bir ey yani, zdelik tar. Fotoraf nesneyi uzamyla birlikte kalplatrr, dahas nesnenin srekliliinin bir izidir (Bker 1985b:31-32). Bazine gre fotoraf zaman ile uzamdan bamsz olan nesnenin grntsdr. Ne denli belirsiz olursa olsun srecinden tr yeniden retimi olduu modelin varln paylar; o modeldir. Bylece gerekliin sinemada brakt izlerin iki zellii ortaya kyor: zler nesnelere doutan baldr ve izler hazrdr. Yorumu gerektirmezler, grnce tanrz onlar. Sinema bu nedenle gerekliin kendisi deil, sonumazdr (asimptot) (Bker 1985b:32). boyutlu uzam yanlsamasn gerekletiren perspektif, ayrca ses, renk ve geni perde bizi, geree daha ok yaklatran uygulaymsal gelimelerdir. Bu nedenle Bazin, bu tr gelimeleri sevinle karlar. Gerekliin tam temsil edilebilmesi olanakldr artk. (Bker 1985b:32-33)

76

Fotoraf bir gzlem, zaman ve mekan sanatdr. Fotoraf da tasarlad konuya en uygun zamanda ve mekanda gerekli biimi verebilen kiidir. Sanata ynelik fotoraflk gerek ekim ncesi tasarm, gerekse estetik ve anlatm dili zerine kanmca daha kapsaml bir aratrmay ve almay gerektirmektedir. Gereklii yanstma arac olarak ele alndnda fotoraf dier sanatlardan daha az soyutlama gerektirmektedir. (Gmen 2003). Grntnn aygt araclyla retilmesi ve almlanmas, gvenilirlik asndan ona dier grntlerden daha farkl bir ayrcalk kazandrmtr. Yzeyde yatt sanlan bu anlam ve grnt arasndaki iliki, bir parmak hareketindeki neden-sonu ilikisi olarak deerlendirilmektedir. Oysa, deklanre her basld an da yeniden retilmi bir gerek, bir kurgu yaratlr (Dermandan aktaran: Matara 1999). Fotoraf imgesi n yansmasyla anlk olarak retilir; onun figrasyonu deneyimle ya da bilinlilikle dourulmaz. () Fotorafn dili olmad iin, fotoraf makinesi yalan sylemez denir. Yalan sylemez, nk dorudan baskya geirir (Berger 1986:97). Fotorafn oluturduu gereklik izlenimini doasn ve snrlarn irdelerken Roland Barthes: "Bir fotorafa bakmak demek, o anda fotorafn stnde olan deil, ekim ann grmeyi amalamaktadr" der. Bu ise nemli bir tanmlamadr. "yleyse sz konusu olan ey zamansal ncelii hemen belirlenebilen bir uzama sahip olan uzam-zamann yeni bir kategorisidir." Fotorafta "burada" ve "eskiden" arasnda mantk d bir ba olumaktadr. Bu da "gerek-d gereklii" aklamaktadr. Fotoraflarn bize gsterdii bir gn mercek karsnda byle bir ey olduudur. Gerek dnn buradaki pay ise "burada" bilincinden kaynaklanmaktadr (Metz (1986:8). Fotoraf srekli zaman iinden bir kesiti dondurur. Konu ald zaman aslnda yaanlan zaman, zaman edeyiiyle gerek zamandr. Ancak deklanre basldktan sonra, ekildii an olan zaman, deklanre baslnca "ekildii zaman"a dnr. Zaman olgusu fotorafn dnda kalr. Burada kiiyi etkileyen, gerekliin elden kacln bir an elde tutma yanlsamasdr (Dermandan aktaran: Matara 1999). Gerek baka bir dzleme aktarld anda yeni bir gereklik sz konusudur. zellikle boyutlu gerein, fotografik yeniden sunumunda iki boyutlu bir dzleme saptanmas gibi. nk gereklik zaman ve mekanda ayn anda varolmay zorunlu klar. Bu arada fotorafn

77

oaltlabilme zelliinden dolay dier sanatsal yaptlarn gerekliklerine de mdahalesi konusunda Walter Benjamin (1981:21) yle der: "En yetkin oaltm rnnde (reprdksiyon da) bile eksik olan bir e vardr: Sanat yaptnn zaman ve uzam ierisindeki varl, baka bir deyile bulunduu yerdeki biriciklik niteliini tayan varolu () zgn yaptn zaman ve uzam ierisindeki biriciklik niteliini tayan varl, o yapt asndan gereklik kavramnn ieriini oluturur." Fotorafn gc, resimden farkl olarak nesneleri olduu gibi gsteren mercekten kaynaklanmaktadr. lk kez rn ile onu reten nesne cansz varlklardan olumaktadr. () Fotorafn kiilii yalnzca ekecei nesnelerin seiminde ve amacnda etkili olmaktadr. Her ne kadar sonu onun kiiliini yanstyor olsa da, bu, ressamn yapt ile ayn ey deildir. Btn sanatlar insann varl ile hayat bulmaktadr. Bunun istisnas ise fotoraftr, () yapt sadece zaman mumyalamaktr. Bylelikle rmeye kar koyar. Bu adan bakldnda sinema, zamann tarafszldr. O artk nesneleri korumaz. Onu resimden ayran en byk zellik, iin iine zaman boyutunun katlm olmasdr (http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/AndreBazin1.htm)
(22.03.2006).

2.2.4.1. Fotorafta zaman ve fotorafla mhrlenmi zaman Zamann varln en ok, zamann tankln yapan dnyadaki nesnelerle/dnmlerle kar karya (gz gze) geldiimizde duyumsarz. nsann kendisiyle bakasna zamann tankln yapt halde, bu tankl kendinde grmek/hissetmek istememesinin nedeni, zamann eskitici, yok edici gc karsnda yenilme korkusu olsa gerek (Ate 2006). Zamann hi durmakszn devinen arklar, znelerin ve nesnelerin tarihini gelecek zaman, imdiki zaman ve gemi zaman olarak yazyor ve yazacak hep, postmodernist dnr Francis Fukuyama tersini sylese de Bu anlamda, her fotoraf bir zaman diliminin bir gstergesidir. Fotoraf hem bir zaman dilimini gsterir hem de kendisinin gsterdii zaman diliminin dnda baka bir zaman dilimini yanstr (bir nesne olarak kendisini). Fotoraf, kendisini oluturan zne (fotoraf, fotoraf sanats) tarafndan ekildii andan (imdiki zaman) sonra "eskilleme" srecine girer. ekilen grnt, nesnel gerekliiyle alnmsa bu fotoraf bir bakma yaamn/an tankln imler insanlara. Mekan dnda ekilmi fotoraflarn zamansall daha

78

baat gibidir. Bu tip fotoraflar grnty almlayanlara (dinleyici/izleyici/okuyucu) fotoraftaki zaman dilimini kimi zaman direkt/yaklak olarak kimi zaman da grntdeki ipular yardmyla bildirir (Ate 2006). rnein, 1930'larda Ankara'nn bir panoramas ya da 1960'larda New York sokaklarndan ekilmi bir siyah beyaz fotoraf dnelim. Ankara panoramal fotoraf bizi, grntdeki nesneler, imler araclyla tarihsel bir yolculua karacaktr bir an. te o an, grnt usumuzdan bir film eridi gibi geer. Bu sre, grntdeki nesneleri/imleri tanmayla ya da tanmamayla ilintili olarak uzar ya da ksalr. rnein, grntde Ankara Kalesi varsa grntye dair karsamalarmz daha keskinleecektir/keskinleebilir. Fotoraftaki zamann hangi zaman dilimi olduunu, grnty almlayann (dinleyici/okuyucu/izleyici, zne-nesne) "imdiki zaman gereklii" belirler. Bu denklem ise mantksal olarak, "gemi zaman - imdiki zaman"dr. Yani, gemi zamann tarihselliini, imdiki zamanla leriz. Bu nesnel gereki bir yndr. in iine, imdiki zaman - imdiki zaman denklemi ya da "gelecek zaman" girerse nesnel gereklik znel gereklie dnr. Bylesi bir zamansall belirleme herkese gre deiir yani, grelidir. Ayn ey, 1960'larda New York sokaklarndan bize bir kesit sunan fotoraf iin de geerlidir. Bu fotoraftaki iletiler insanlar, binalar, maazalar, insanlarn giyim kuam, reklam panolar v.s. olabilir/olacaktr (Ate 2006). Fotorafta insan unsuru, fotoraftaki zamansall kolayca ele verir. En bata "moda" yardmyla da fotoraftaki insan(lar)n giyim kuam(lar)nn toplumsal zgrl gibi. Fotoraftaki zamansallk zmnde en nemli faktr -doal olarak- yerellik ve evrenselliktir. Fotoraftaki grntnn dzglerini deifre etme yani onu alglama (zamansal anlamda) corafik, psikolojik, sosyolojik, teknolojik, tarih bilimsel v.s. veriler yardmyla gerekleir (Ate 2006). 1930'larn Ankara panoramal fotorafmz bir zlandal'ya da bir Ankaral'ya da ayn ekilde ayn grnty nesnel olarak sunar. Ama, zlandal'nn da Ankaral'nn da grnty alglama yolculuklar ok farkl olacaktr doal olarak. Ayn ey dier fotoraf iin de geerlidir kukusuz (Ate 2006).

79

Nesnel gereki (belgesel) fotoraflarda zaman, plaktr yani nesneldir. Ancak her fotorafta zaman, belgesel fotoraflarda grdmz gibi "doru ve kolay" alglayamayz/alglayamayabiliriz. zellikle de kurmaca ve deneysel fotoraflarda. Bu gruptaki fotoraflar, almlayan yanltr hatta ou zaman, bu yanltma (yanlsama) fotoraf sanats tarafndan bilinli olarak yaplr. Fotopentr buna en iyi rnektir. Bylesi fotoraflarda zaman iseldir. Dolaysyla grelidir. Belgesel fotoraflardaki gibi zaman plak, dorudan deil, dolayl olarak alglayabiliriz ancak. Ve bu fotoraflardaki baat zaman, sanatnn isel zamandr. Evet, zaman devingendir. Zamann devingenliinden dolay duraan (dural) hibir ey olamaz. Diyalektik gerekliktir bu. Fotoraf, bu ynyle devinen zamana kar bir saldrdr/dellodur. Bizler bir fotorafa baktmzda zamann (tarihin) gemiteki duraan/arkaik yzyle yani l yzyle kar karya geliriz. Ve bu karlama da hem fotoraf hem de fotoraf almlayan (zne ve nesne) zamann ezici/eskitici gcnden payn alr her zaman (Ate 2006). Andre Tarkovski, Mhrlenmi Zaman adl kitabnda sinemann gizemini gcn anlatr ve mesleki grevini, zgn, bireysel bir zaman ak yaratmak, iimde var olan dalgn, hayallere kaplmlk ritminden taan, coan, hareket ritimlerine kadar uzanan tm zgn zaman duygumu yanstmaktr szleriyle zetler (http://www.blogcu.com/sinemasal/438286/) (08.04.2006). Tarkovskinin filmlerinde alldk senaryo yerine uzun plan-sekanslar tercih etmesi, popler sinema anlaynn uzanda bir yer edinmesine neden olmutur. Ayna ve vann ocukluu hari tm filmlerinde kurguyu reddetmitir (Genolu 2006). Kurgu sinemas ve ilkelerini reddetme nedenine Tarkovski, Filmin beyaz perdenin snrlarn aarak genilemesine izin vermemesi, yani seyircinin perdede szleriyle grdklerini aklk kendi getirir deneyimleriyle badatrmasna olanak tanmamasdr (08.04.2006). Tarkovski grnt adr. Ona gre fotoraf ekilen nesne, iirsel bir nitelik tar ve bu da ona gizem katmaktadr. Her eyin i ie getii btnln anlalmasnn, grnt ile mmkn olabilecei dncesine sahiptir. Grntnn dncesinden sz edilebilir, grntnn z szcklerle ifade edilebildii gibi ekillendirilebilmektedir. Btn dnceler bir anlamda grsel olarak ifade edilebilir (Genolu 2006). (http://www.blogcu.com/sinemasal/438286/)

80

Tarkovski'nin 1979'da ektii "Stalker-z Src" adl filmi, meteor den yasak bir blgeye keif yapan bir klavuz, bir ressam ve bir edebiyatnn yolculuunu konu ediyor. Tarkovski'nin kahraman ruhani bir yolculuun iindedir. Kavraya, iletiime ulamak iin yaplan bu yolculuklar zaman ve mekan iinde yaplr. Ayrca bu yolculuklar Tarkovsky'nin i lemine yapt yolculuklardr ve srgnde geirdii yllar da hatrlatr
(http://www.sinematografi.com/bilgi/haberdetay.asp?detay=64&kategori=Yonetmen) (11.04.2006).

etin ner, fotografya.gen.tr adl internet sitesindeki bir yazsnda Tarkovskinin Mhrlenmi Zamanna ilikin grlerini, fotorafn yakalad anlarla karlatrr. nere gre, Tarkovski kitabnda sinemann gizini-gizemini, gcn anlatr. Bir daha asla yakalanamayacak bir grnty grsel bir estetiin matematii ile pelikle mhrler. Zaten sinema da, grntnn, resmin, hareketli fotorafn matematiksel bir estetii deil midir? O an, tek, esiz (unic) bir andr. Asla bir benzeri bir kez daha yaanamayacak, yinelenemeyecek bir zaman dilimidir. "An" bilmecelerde, "En ksa zaman birimini" nin karldr. Ve sresi, yaanan o ann zamanna, younluuna, anlamna ve etkisine gre deiir (ner 2002). Wlde, o nl yapt De Profundis'e, "Ac ekmek ok uzun bir an'dr" diye balar. Ve an, her bireye gre, her duruma gre ok deiken bir kavramdr. Soyuttur. Zweg'in "Yldz Parlad An'lar", insanlk tarihindeki nemli olaylarn altn izmek iin kullanr. O, tarihsel deiimin dnmn balad o an' -ki matematiksel yntemlerle tanmlanamaz bir sredir bubir an durdurup, sinemadaki dondurulmu bir kareye evirir. talyanlarn ok ho bir deyimi vardr : "Momento della venta". Trkeye "Gerein tam zamandr" diye evrilebilir. Bu deyim, sinema ve tiyatro'da ok bilinen "timing/zamanlama" kavramyla ok iyi rtr. Gerek sinemada, gerekse tiyatro'da zamanlama yetenei gelimemi kiilerdeki en byk 'defo' budur. Bu duygu ve duyarln eksik olduu filmlerde, tiyatro oyunlarnda sarkma, temponun dmesi biiminde yansr. O an yakalayamamak biiminde ortaya kan bu kusur o grnt'nn, o sahne'nin iini boaltr, etkisini azaltr, sradan klar. Fotorafta bu duygu ok nemlidir. In, objenin, rengin bire bir akt anda deklanre basmamak o an skalamak deil, o an ldrmektir (ner 2002).

81

Fotoraf bir zaman dilimini sonsuza dek mhrleyen bir sanattr. Bir tr avclktr. Bir kuu plak elle yakalamak gibidir. Bu kuu gevek tutarsanz elinizden kaar; kamasn diye skarsanz, ldrrsnz. Bir beyin cerrahnn zeni, dikkati ve hzyla hareket etmek zorundadr fotoraf. Eer nl fotoraflar dnrseniz ne demek istediimi somut olarak yakalarsnz (ner 2002). kinci Dnya savandaki nl fotoraflar, ya da Vietnam'daki bombardmandan kaan rlplak o kz ocuunun fotorafn hatrlayalm. Bir anayolda yuvalar dalm sere yavrular gibi alayarak kaan o ocuklar. Korkunun, lmn ve savan en arpc eletirisi, o bir tek ana mhrlenmitir artk. Grmezlikten, bilmezlikten gelinemez. Krfez sava srasnda ekilen bir baka fotoraf tm dnyay ayaa kaldrmt: Petrol atklarnn sahile vurduu, denize kart o bombardmanda, zift iinde, kararm, o apak mart, insanlk tarihine bir yz karas olarak gemedi mi? O Afrika'daki aln mhrlendii fotoraflar anmsayn. Ya da Guevara'nn sedyede yatarken glmseyen l yzn. 68 Paris ayaklanmasndaki niversite rencilerinin cokulu, inanl, kararl grntlerini... nsanlk Tarihi'nin "mhrlenmi zaman"lardr onlar. Ve tm insanln belleine kaznmtr. Ya Tienanmen meydannda, bir tankn nne durmu gen inli renci? Varova ve Prag ayaklanmalarndan tanrsnz benzerlerini. Ya da Arap-srail savandan grntlerden.Treblinka ve Auschwitz'deki fotoraflar, Anna Frank'n o hznl portresini unuttunuz mu? ran'da, Kafkasya'da, Yugoslavya'da, spanya'da, Almanya'da karmza kmad m o "mhrlenmi zaman"n kantlar? (ner 2002). Fotoraf, bir sporcu kadar evik, bir sanat kadar duyarl, bir bilim adam kadar sabrl ve titiz, bir politikac kadar politik olursa, ancak o zaman yakalayabilir o an,... Ve o an', an olmaktan kartr grsel bir kant olarak brakabilir insanlk tarihine. Snrsz olan o an', sonsuza dek mhrleyebilir. Fotorafn, fotorafnn gc de budur ite (ner 2002). 3.2.4.2. Zaman-Mekan balamnda film ve fotorafta yanlsama Rudolf Arnheim, fotoraf ve filmin zelliklerini sraladktan sonra, fotorafn gerei kaydeden, yalnz mekanik olarak kaydeden bir ara olmadn (kp) zar rneini vererek tartmaya aar. Alt yzn birden gremediimiz kp, izleyiciye nasl yanstacaz? Alcy

82

tam karsna koyarsak, yalnzca bir kare grntlenecektir. Alcy yana ektiimizde eklenmi iki kare grnecektir. Burada, alcy yerletirdiimiz yere gre (yani seimimize gre) olgular yanstlmaktadr. Sorunumuz, yalnz hangi bak ynnn en geni yzeyi grmemizi salayaca olsayd, en iyi bak as yzde yz mekanik hesaplarla elde edilebilirdi. En ok zellik tayan bak ynnn semekte bize yardm edecek bir forml yoktur. Bir duygu ya da sezgi sorunudur bu. Bir insann profilden mi yoksa nden mi daha ok kendisi olduu, elin ayasnn m, dnn daha ok anlam tad, belli bir dan kuzeyden mi, yoksa batdan m daha iyi ekilebilecei, matematikte kesin klnamaz. Bunlar ince bir duyarllkla ilgili sorunlardr (Ghan 1981:196). Fotorafta gerek zaman ve mekan yok. Masann stnde duran bir fotoraf, sahne gibi, belli bir yer ve belli bir zaman (zamann bir momentini) gsterir ama, bunu tiyatroda olduu gibi asl mekan ve asl zaman parasnn yardmyla yapmaz! Yanlsamann bireimi (component) ok azdr. Resmin yzeyi, resmedilmi mekan anlaml klar. Bu da ok fazla bir soyutlamadr. Resmin yzeyi bize hibir ekilde gerek mekann yanlsamasn vermez (Ghan 1981:196197). Arhneime gre, film, -canlandrlm grntler- bu ikisinin, tiyatronun ve duraan resim (fotorafn) tam ortasnda bir yerdedir. Mekan verir ama bunu sahnede olduu gibi, gerek mekann yardmyla deil, sradan bir fotorafn yapt gibi dz bir yzeyde verir. Ancak eitli nedenlerden dolay bu mekan izlenimi, fotoraftaki gibi zayf deildir. Derinliin yaratt belli yanlsama izleyiciyi sarar. te yandan sahnedeki gibi zaman da akar. Film de tiyatro gibi, ksmi yanlsama yaratr. Belli bir dereceye kadar gerek yaam izlenimi verir. Ancak, filmin benzeme yapmadan- gerek evrede gerek yaam vermesi onun en gl yndr. Bir resmin doasna katlmas, tiyatronun asla yapamayaca bir eydir (Ghan 1981:197). 2.2.4.3. Sinematorafik ve fotorafik zaman-mekan Sinema ve fotoraf, ilk izlenimde ve stn kr bir algyla yakn, hatta biri dierinden tremi iki alan gibi dnlebilir. Oysa sinematografik ve fotorafik "bak" ve "gr/grme" biimlerine doru yneldiimizde, her ikisi arasndaki farkllklarn, benzerliklerinin ok tesinde olduunu anlarz. Bu farkllama, ta retim srecinden balayarak niha rnn algmza ulat son noktaya kadar yaylmtr (Benli 2002).

83

Bu derin ayrm, salt allageldii gibi, fotorafinin "an"lara, sinematografinin ise "sre"lere gnderme yapmasndan kaynaklanmaz. Bilindii gibi, her iki alanda da aksini kantlam pek ok rnek ve alma mevcut. Uur Oku'nun scanograflarnda imajlar silsilesi, fotoraf olanaklaryla "sre"letirilmi, zamann ak sinematografik bir algyla saptanmtr. Veya tersi iin bir rnek olarak, neredeyse enstantane kolajlar diyebileceimiz, -epeyce sevimsiz bulunup yadrganan- videoklip estetiinin bu gn sinemada ska kullanlmaya balanmasn verebiliriz. Zaten fotorafn tesbit ettii "an"n da, zamann belli bir dilimi olduunu (sre), gerek anlamda "an"a tekabl etmediini biliyoruz. Kimi enstantane hzlarnn dakikalar srd bir fotorafta "an"dan bahsetmek ne derece anlaml? Ya da 1/8000 sn. gerekten "an"n lt m? (Benli 2002). Temel sorun, fotorafik zaman ile sinematografik zaman kavramlarnda gizleniyorsa eer, burada kullandmz "zaman" kavramnn iini doldurmalyz ilkin. Zaman, grlebilir bir ey olmadna gre, znel bir biimde alglanabilir bir "ey" olduuna gre, bunun "tesbit" edilmesi ve "gsterilmesi" nasl olanakldr? Bu amaca ynelik aralarmz farkllatka, bu aralarn bize sunduu zamansal alglar da deimektedir. rnein, fotografide, farkl enstantaneleri st ste bindirmeye ynelik teknikler (dk enstantane hz, kolaj, sandvi bask vs.) ile scanografi ve sinematografinin yava-hzl ekimleri, kurgu, enstantanesel kolajlar vs (Benli 2002). Tm bu aralarn asl nemli etkisi, insan algsnn zaman'la ilikisinde yaratt dnmdr. Kanmzca, sinema ve fotoraf arasndaki, her ikisini de tamamen zgnletiren en temel ayrm, bakta gizli. Milyarlarca imaj bombardmanna ramen durup dndmzde, her ikisinin de bize sunduu nihai rnlerle, kendi algladmz dnya arasnda katiyen bir benzerlik gremeyiz. Bunlarn kendi arasnda da bir benzerlik yoktur. Ne sinema, ne de fotoraf bize dnyay gsterir -ne de "gerek"i. Gzmzle baktmzda algladmz dnya ile sinematografik ve fotorafik imgelerden bize yansyan dnya arasnda asla bire bir rtme yoktur. Sinematografik ve fotorafik imge ve imajlar "-m" gibi yaparlar. Hayr, asla gereklii taklit etmezler. Sadece gerekliin imajlarn kullanarak farkl bir gereklik kurgularlar, farkl ve kendilerine has bir bak ile. te temel ayrmlar da bu baklarndaki farktr (Benli 2002).

84

Bizim dnyay ve gerei alglamamz bir kadraj snrlamasnn tesindedir. Oysa onlar, seer, ayklar, dntrr, ekler ve karrlar. Bizim, asla gerekler zerinde gcmz olmayan bir olanaklar alannda yaparlar bunu. Ve sanat, bunu yaptklar noktada balar (Benli 2002). Sinematografi, zaman yeniden kurar, yeni bir sre/srek imitasyonu yaratr. Buradaki zaman mefhumunun gerek hayatta hi bir karl yoktur. Fotoraf ise "zaman" yok eder. Fotorafik algda zamansal boyut yoktur. O bir sonsuzluk'a, akmayan, dnmeyen, dnmeyen, balayp-bitmeyen bir sonsuzluk'a atfta bulunur (Benli 2002). Bir nc farkn, imge/imaj yaratmndaki fark olduu dnlebilir. Sinema, simge olarak imajlar kullanarak bir dil (language) kurar. Renklerden a, sesten kurguya, kamera hareketlerinden objektif asna kadar tm aralar, bu imajlar dnyasnn yaratt dilin hizmetindedir. Tm sinemasal imajlarn bir anlam, bir hedefi vardr. Sinema ise bu ynyle ibilir bir illzyonisttir. Fotorafik imajlar ise bir btncl "dil" kurma telandan ardir. Fotorafi sadece imajlar sunar size, bu imajlarn algmzdaki tekabl ounlukla tamamen zneldir. Fotorafik imaj, sadece bir imajdr ve sadece bir simgedir. Ancak, bu simgeler bir araya gelip dil kurmazlar. Kadrajn d ve n bilinmezliktir ve bize sunduu, hep sunamadnn/sunmadnn merakn tar (her seim, bir vazgeitir). Fotoraf, sinemann aksine bir dil icat etmez/edemez (Benli 2002). 2.2.4.4. Sinematorafik ve fotorafik zaman-mekann erevelenmesi Fotoraf dier geleneksel grntlerin aksine, sentezden ok seime (selection) dayal bir grnt retme biimidir. Fotoraf grntsn var olandan seerek oluturur (Derman 1995)6. erevenin iine nelerin dahil edildii, grntnn anlamn direk olarak belirleyen unsurlardr. Baka bir deyile, erevenin iindeki eler deitike grntnn anlam da deimektedir. Grnt erevesi iine dahil edilen eler arasnda kendiliinden bir iliki kurulur. ounlukla bu iliki sz konusu elerin gereklik iindeki balamlarnn oluturduu ilikilerden farkl olarak ortaya kar. Fotoraf grnts gerekliin iinden yalnzca bir blmn kendisine konu olarak alr. Bu ekim anndaki "ereveleme" davranyla gerekleir.
6

Ayrca bkz: (www.art.bilkent.edu.tr/studies/id-01-en.html), (www.fotografya.gen.tr/issue-2/cerceve.html)

85

Gereklik fotoraf grntsnden her zaman daha fazladr (larger). Kendi iinde anlam asndan tutarl bir btndr (Derman 1995). Gereklik, fotorafa konu edilen blm dnda da anlaml bir sreklilik gsterir. Bu sreklilik yalnzca akp giden fiziksel zamanla ilgili deildir, ayni zamanda mekansal ve ayn zamanda anlam asndan da geerli olan bir srekliliktir. Fotoraf eken kimse bu sreklilik iinden bir blm grntsne konu olarak seer. Bu anlamda her fotoraf grntsnn belli snrlar vardr. Fotorafik grnt erevesinin snrlar bir anlama kavuacak baz eleri, yaanan sradan gereklikten ayrd iin nemlidir. "Karmak bir kesme eylemi" olarak da nitelenebilecek bu fotoraflama davranyla elde edilen parann zellikleri btn iinde korumu olduundan farkl bir yapya dnr. Fotorafik grnt erevesi, geleneksel grntlerin ve dier teknik grntlerin (sinema, video vb.) sahip olduklarna oranla nemli yapsal farkllklar gsterir. Geleneksel grntler sz konusu olduunda, erevenin yalnzca ii nem kazanr. () erevenin iindekiler beraberinde nelerin ve niin darda brakld sorusunu da kendiliinden gndeme getirirler. Sinema bu konudaki gerek niyetini gizlemekte daha baarldr (Derman 1995). Fotorafik ereve, fotoraf eken kimse tarafndan baz ltlere bal olarak oluturulur. Ancak bu eylemin arkasndaki niyetin varl da yadsnamaz. ereveleme karar fotoraf eken kimse tarafndan, fotoraf makinesinin konumuna, gr asna bal olarak verilir. Bu da sonsuz saydaki bilekeler iinden bazlarnn seimini gerektirir. () Fotoraf eken kimse iinde bulunduu gereklikten bir blmn bu ereve iine dahil eder. Bu eler zgn balamlarndan koparlarak, daha farkl anlamlar douracak yeni iliki iine sokulurlar (Derman 1995). Sinemada "ereve" hareketlidir. ereve konu ile birlikte, ya da mekan iinde ayn ekim iinde hareket eder veya ard arda gelen ekimler farkl ereveler olutururlar. Bir ekimde ereve dnda kalanlar, bir sonrakinde baka alardan gstererek olas sorularmzn cevabn verir. Herhangi bir eksiklik duygusunun yaanmasna olanak tanmaz. Ve koulsuz onun dzenledii pencerelerden izlememiz gerektiini yumuaka dayatr. ereve dnda kalanlarn farkna varlmas bu konuda bir takm sorularn domas, o grntnn gvenirliine, belli

86

niyetler dorultusunda seime dayal baz kurgularn yaplm olduu gereini de aa karr. zellikle sinemada bu tr kayglarn domamas gerekir. zleyicinin dayatlan gr mmkn olduunca sorgulamasz kabul etmesi ve tecrbesini de ona gre dzenlemesi beklenir. () Kamera hareketleri ve konumunun her ekimde farkllamas gvenirlii ve nesnellii salar (Derman 1995). Wim Wenderse gre, fotoraf adaleti yeniden kurar: Manzara artk sadece hikayenin iinde getii arka plan deildir. Filmlerde, manzaralarn ve mekanlarn gittike artan bir ekilde oyun d brakldklarn belirtir. () Bir filmde, belirli bir ereve iinde olmayan her ey gene de vardr. Bir sonraki kesmede ya da kamera bir yandan br yana dnmeye baladnda grlr hale gelebilir (Wenders 1997). Grntnn erevelenmesinde saysz denilebilecek kadar ok ereve dzeni olmakla birlikte bunlardan en yaygn olarak kullanlanlarn says bir ka gemez (Tolungden aktaran: nan 2002). Bir fotorafta, ereve dndaki her eyin sonsuza kadar dlandn belirten Wenders, Belki bu benim srekli eyleri merkeze almaya almamn nedenidir; bylece eyler azami dzeyde bir gvenlik alanna sahip olurlar. Bir fotoraf ekmek, bir odann dna, dardaki dnyaya pencereden bakmak gibidir. Fakat pencereye daha fazla yaklaamazsnz, tm grdnz dnyann pencereyle erevelenen ksmdr. Bir filimde, pencereye kadar gidebilir ve oturduunuz yerden grmediiniz her eyi grebilirsiniz. Bir fotoraf ekerken, itimat edebileceim bir ereve bulamazsam ve bu yzden kendimi kaybedersem, ya da eer bir merkez veya ufuk izgisi ile onun eklini verdii manzara arasnda bir denge yoksa, ya da izgilerin ya da renklerin ahengini gremezsem, tm tecrbe anlamsz hale gelir - resim bo kalr der (Wenders 1997) zetlemek gerekirse, plastik sanatlar bir mekan, mzik ise bir zaman sanatdr. Plastik sanatlarda mekan hareketsizdir, deimez. Tm blmlerinin homojen olmas nedeniyle blmlerinin hibiri zamansal olarak bir dierini gerektirmez. Tiyatro ise pek ok ynden filme en ok benzeyen sanatsal bir ortamdr. zellikle zaman ve mekan ile ilgili formlarn kaynamas gz nne alndnda tiyatro filme gerek bir benzerlik gsterir. Ancak tiyatro sahnesinde olan

87

ksman mekan, ksman da zaman ile ilgilidir. Kamerann, buna bal olarak erevenin snr tanmaz hareketlilii dnldnde, tiyatro ve film mekanlar arasnda belirlin bir fark olduu ortaya kar. Sahne dnyas kapal bir dnyadr ve duraandr. Sahne mekannn d da etkin bir varla sahip deildir. Oysa sinema perdesinin kenarlar, iinde sonsuz bir sreklililik olarak dnlen dnyann bir blmnn grld bir pencere ilevine sahiptir. Bu sonsuzluk duygusu kamerannn hareketliliinin salad gerek zgrle bir de drolayl hissedilen bir hareket zgrl bu zgrlk iinde filmde mekan, sahne mekanndan farkl olarak akc bir nitelie sahip olur (Demir 1994:12-13).

88

BLM II SNEMADA GRSEL ZAMAN VE MEKAN KURGUSU 1. Filmde Zaman ve Mekan Film sanatnda zaman-mekann yeri, nemi, ilevleri, ilenii, grsel olarak yeniden nasl oluturulduu ve hangi durumlarda kullanld, kuramsal yaklamlarda kendini gstermektedir. Burada ele aln biimiyle birbiriyle ilgisizmi gibi alglanan grlerin, kuramsal yaklamlar nda filmde zaman-mekan paydasn saptayabilmede yol gstermesi dolaysyla derinlemesine incelenmesi gerektii kanaatindeyiz. Seil Bker (1985a:4), Sinemada Anlam Yaratma adl kitabnda yazma szcnn be parasal ses biriminden olutuunu ve her birinin uzamda yer kapladn belirtir. Bkere gre vurgu ise zamanda ve uzamda yer kaplamasna karn anlam deitirir. Tpk sinema dilinin para st birimleri olan renk, alc devinimleri ve geiler gibi... Metze greyse sinemann parasal birimleri ekim, ayrm vb. uzamda yer kaplayan elerdir. Yalnz szl dillerde de sinema dilinde de para st birimlerin anlam yoktur, onlar ancak parasal birimler zerinde yaayabilirler. Potemkinde Eisensteinin zaman kullanmyla ilgili Arthur Knighttan verilen rnee dnecek olursak; Griffith, nemli an tek bir dramatik yakn ekimde younlatrmak iin gereksiz eyleri elediini gstermiti. imdi Eisenstein, daha ileriye giderek, en nemli an vurgulamak iin zaman geniletir. Knight, gen denizcilerin zerinde, Bugn gnlk ekmeimizi verin yazl dz tabaklar kaldrdklar, daha sonra yere frlattklar sahneden sz eder: Eisenstein, ayn aksiyonu saysz alardan grntler, sonra st ste binecek bir geliim iinde ekimleri beraberce kurgular. Sonu, anlk ekimlerle aksiyonun vurgulanmas ve st st bindirme yardmyla uzatlmasdr. Zamann sinematik olarak geniletilmesi, en yetkin ve en karmak anlatmna Odessa basamaklarndaki katliam sahnelerinde ular (Lawson 1973, aktaran: Demir 1994:29). ekimleri, tulalar gibi, tek tek birbiri ardna sralayan Kuleshov ile Pudovkin ve ekimleri attran Eisenstein, sinemada Pierce anlamda simgeyi yarattlar. Balangta ynetmenler bir

89

olay ksaca gstermek iin, gerek zaman ksaltmak iin kesmeye bavuruyorlard. Eisenstein ise gerek zaman uzatmak iin kesmeye bavurur. Potemkinde Odessa merdivenlerinleri ayrmnda gerek zaman kesmeyle uzatr. Kym vurgulamak iin yapar bunu. Bu ayrmn sonunda bir asker klcn yal bir kadnn gzne sokar. Bir an iinde olup bitecek olan olay, Eisenstein, askeri, askerin klc kaldrdn, canavara benzeyen yzn, klc kaldran elinin aaya indiini, gzl bir yana kaym, gznden kanlar fkran kadn gstererek anlatr (Bker 1985a:116-117). Eisenstein, gerek zaman ile sanattaki zaman arasndaki gzlemini Sinema Dersleri adl yaptnda (1986:66), Potemkindeki bir sahnelemede yapt almay rnek gstererek yle anlatr: Odessa Merdivenleri, tfeklerin ilk doldurulmas, genel kama, kalabalk bir gibi komaktadr, herkes admlarnn byklne gre, kimisi daha hzl olarak, ayn anda kamaktadr. Sonra, bu ilk ateten sonra, sahne btnn iinde tek tek ayr paralara blnr; ocuuyla bir anne, el arabasyla bir anne, yal kadn ve erkekler vb bunlarn hepsi kendi balarna davranrlar. Sahnelemenin ve kurgunun dzenlemede gzettii ey, kalabaln yaylmasna ve insanlarn ayr ayr gsterilmesine karn, birlemi byk bir akn izlenimini vermek olmutur. te yaamdaki zaman ile sanattaki zaman konusunda bir gzlem daha der Eisenstein ve szlerini yle srdrr: Dnn bir kez, ilk ateten sonra merdivenlerin zerinde ka kii kalabilirdi? Tfeklerle ate ediliyor ve ortalkta kimse kalmyor. 3 Temmuz 1917deki tarihsel gsteriler srasnda ben Petrograda, Sadovajadaydm. Sokak tklm tklm insan doluydu; birden ate edilmeye baland ve yol annda boald doal olarak ayn ey Odessa Merdivenlerinde de olmutur. Peki bu sahne, filmde ne kadar zaman alr. Yaklak 6 dakika. Sinema iin bu muazzam bir zamandr. Fakat seyirciler insan selinin akmad ya da aksiyonun durduu duygusuna asla kaplmaz. Tek tek durumlar kama iine yle yerletirilmilerdir ki, ortak aksiyon duygusunu glendirirler. Bunu, aksiyonun ritmini ve temposunu srekli arttrarak ve her derumu genel aksiyonun ve planin iine yedirerek elde ettik. Yapyla ilgili dzenleme yasalar ayndr, ister sahnedeki basit bir yer deitirme olsun, isterse Potemkinin merdivenleri gibi karma kark bir sahne olsun fark etmez (1986:66-67). Eisenstein, yalnzca grnty gstermekle yetinmez, uygulad montajla yeni bir uzamsal-zamansal bireim elde eder, bylece grngnn i uyumunu da gsterir (Bker

90

1985b:15). Eisensteinin filmde mekansal dzenleme ve srekliliin salanmasna ilikin grleri ise sahneleme ve film iin grntleme yaklamlarnda da kendini gsterir. eitli byklerde ekilen planlarn birletirilmeleri bir kurgu dzenlemesini, yani ynetmenin kiisel anlatma tarzn ve ritmini belirler. Genel aksiyonu tek tek planlarda gelien aksiyonlara ayrma ilemi, sinemaclar arasnda dekupaj7, planlara blme olarak adlandrlr (Eisenstein 1986:91). Aksiyonun tek tek her durumunun, annn planlara ayrlarak belirtilmesiyle yalnzca heyecansal izlenimi glendirmekle kalmaz, olaylarn zgn yorumunu da yaparz. Alcnn her yeni konumu seyirciyi olaylara belirli tek bir yerden baktrr. Bu arada senaryonun ak iinde, kiilerin mekan iindeki genel ilikilerini, hareketlerinin ynn, zaman ve ritim birliini, vb korumak gerekmektedir. () Bir film ynetmeninin ii de ite buradadr zaten. Sadece mekan ve biim dzenlemesindeki birlii korumak deil, ayn zamanda, sahnelemede oyuncularn oyunlarnda ve kurguda da aksiyonun ritmik ve zamansal btnln yaratmaktr (Eisenstein 1986:91:113). Buna da filmin planlara ayrlmasnn asl temeli olan sahneye koyma ile varlr. Bu nedenle de Eisenstein sk sk sahneye koymay kurgulanacak bir btnlk olarak tanmlamtr. Sahneye koyma sinemada kendine zg farkl nitelikler kazanr. Sahneye koyma tiyatroda sahne zerinde, yani seyirci karsnda deimez bir yerde geliirken, sinemada aksiyon grnt alcsnn evresinde yani seyircilerin evresinde oluur. Bylece alc evresinde gelien sahnelemenin iine yalnzca girmekle kalmaz, isterse onun evresinde de dolar, tiyatro sahnesinin tek mekann oynanacak ereveler olarak, sahnenin btnnden ayr bir oyun mekan eklinde bir dizi platformlara bler. () Film iin grntleme, sahnelemenin bir sahne ya da bir blm iin ortak grevleri olan bir dizi paralara, aksiyon dmlerine blnmesiyle balar. Bu dmler, saptanm sahnelemenin iinde ya evresinde, alcnn nereye konacan belirler. Eisenstein, bunlar dm ereveler, ya da kurgu dmleri olarak tanmlar (Eisenstein 1986:92).

Franszca Decoupage deyimidir ve kesip ayrma anlamndadr.

91

Vertovun birbirinden farkl zaman ve mekanlarda ekilen grntlerden anlaml btn oluturma abasna daha nce de deinmitik. Vertov, gelitirdii Kino-Glaz (sinema-Gz) kuramnda, imdi ben, bir kamera, en karmak kombinasyonlardan oluan hareketlerden balayarak, bilekelerinde rpnyor, hareketin kaosu ierisinde manevra yapyor, hareketi kaydediyorum. Zamann ve uzamn limitlerinden bamsz olarak evrende verilen herhangi iki noktay biraraya getiriyorum, onlar nerede ekmi olduumun hi nemi yok. Benim yolum dnyann daha taze bir alglanmasnn yaratmna dorudur. Sizce bilinmeyen bir dnyann ifresini yeni bir yoldan zyorum der. Vertovun abasn deerlendirebilir, bazen baard artc sonular selamlayabiliriz. Sz edilen rnekteki etki, materyali basin bir tema erevesinde birletirilerek baarlr. Ancak Vertov, kronolojik zamann yeniden dzenlenmesiyle ilgili tarihsel ve estetik sorunlar deerlerinin ok altnda deerlendirir (Lawson 1994:26). Pudovkin, Ynetmen ve Sinema Malzemesi adl makalesinde, "ynetmenin esas malzemesinin, iinde realite unsurlarnn (paralar) yer ald film olduunu" belirtirken, ynetmenin kendince yaratt bir beyaz perde uzay ve beyaz perde zamanna iaret eder. Filmin paralarn birbirlerine balayarak, pozlarn yerlerini herhangi bir dzene gre deitirerek, filmi ksaltp uzatarak, ynetmen kendine gre bir "beyaz perde" uzay ve "beyaz perde" zaman yaratr. Ynetmenin gerekilii bozmamas, bunun tersine, gerekilii ortaya karmak iin gereklerden (realiteden) faydalanmas gerektiini belirten Pudovkin, "Bu iin en zgn ve nemli zellii, gerek hayatta kanlmaz ve stesinden gelinemez uzay ve zaman kavramlarnn, sinemada esnek ve uysal bir ekilde anlatlmasdr" grn dile getirir (Zolotuhina 2006). Kuramclar, sinemann yaamn yerine geen bir ey olduu dncelerine katlmazlar. Onlar, alcnn (kamera) zaman ve uzam ilediini, gereklii yaratc bir biimde kullandn vurgulamaktadr (Bker 1989:2). Filmde zaman ve uzama zg ilgin grler ileri sren Arnheim, filmin zaman ve uzamnn kendine zg olduunu belirtir. Ona gre, sinemada izleyici bir uzamdan brne atlar. Zaman srekli deiir. Bylece gerek zaman ve uzamda birbiri ile hi ilikisi olmayan nesneler

92

ve kiiler kurgu yoluyla bir araya gelirler. Zamansal ve uzamsal ard sralk yok olur. stelik izleyici nesne ve kiileri bir yakndan bir uzaktan grr, alcnn gsterdii ile yetinmek zorundadr (Bker 1989:5). Sinema dilininin yaratt uzay doal uzaydan ayrml. Lotmana gre, bu uzay doal uzaym gibi alglanrsa izleyici yalnzca paralanm gvdeler grdn syleyebilir. Oysa bir yakn ekimin doal uzaydan bamsz eitli anlamlar olabilir. Snrsz uzay ekime dntnde gsterge de oluur. nk grntdeki nesneler yansttklar nesnelerin zerinde anlam tarlar (Bker 1987:9). Sinema dili tpk Msr resimyazs gibi uzlamsal, soyut bir gsterge dizgesine dnrken, bu deiimi Lotmana gre, kavramsal bir uzay ve zaman yaratan, yakn ekimler, alc alar, k, renk, vb. eler salar (Bker 1987:9). Andre Bazin, sinemada nemli olann uzamsal gereklik olduunu vurgular. Bazine gre grntdeki dlem rn nesneler gereklik yanlsamasn yok etmez, nk sinemada gereklik yanlsamas, uzamn gerekliine baldr (Bker 1989:19). Mustenberge gre kurgulamann doal kaynaklar, hafza ve hayal gcne baldr. Bunlar zaman ksaltmakla kalmayp, ritmi yaratrlar ve flasback (gemi zaman canlandran sahneler) ve rya sahnelerini olutururlar. () Mustenberg, Kanta dayanan temelleri ile gerekliin, zaman, uzay ve nedensellik sras ile karekterize edilmesi gerektiini savunur. lgili nesnelerin bu temel ekli, gerekliin srekliliindeki durumunu gvence altna almaktadr. Onlarsz bir dnya dnemeyiz bile. () Filmin uzay ve zaman birer imgelemdir ve bu gnlk varlmzn zaman ve uzayn etkilemez. Filmdeki nedensellik yaantmza dorudan akmayacaktr (Andrew 2000:26-32-33). n plann uzamsal metaforu, kendi zamansal kartlna sahiptir. Bu biimcilerin dier bir temel kapsamdr. Biz nceden planlama ile filmsel yakn ekim birleimini yaptmzda, ritimle beraber kurgu oluturmu oluuruz (Andrew 2000:97). Zaman; Tarkovskide varolu iin gerekli bir kavramdr. Ben in varl zamana baldr. Anlar ve zaman bir madalyonun iki yzn yanstmaktadr. An hafza ile ilgili bir kavram olmasna ramen hafzasnn kaybetmi bir insan, hayali bir varoluta kaybolmu demektir. ()

93

Tarkovski, zaman anlayn "Mhrlenmi Zaman" adl kitabnda yle zetlemektedir; "Zaman geri getirilemez derler, dorudur. imdiki zamann her an geip giden bir ann geici olmayan gereklii bulunduuna gre gemi ne demek oluyor ki? Gemi bir bakma iinde bulunulan andan daha gerektir, en azndan daha ok dayankl, ok daha sreklidir. imdiki zaman parmaklarn arasndan kaybolur" (Genolu 2006). Buradan da anlalaca zere Tarkovski iin imdiki zaman, "gemi" olduunda daha anlaml ve gl bir hal alacaktr. Bizdeki Mevlevi anlayna tekabl eden mistik bir yaklam benimseyen ynetmen bunu kamera kullanmna aksettirebilmeyi baarmtr (Genolu 2006). Sanatlar zaman ve mekan sanatlar olarak snflandran Mitry, snflandrmasnda sinemaya zel bir yer ayrr. nk ona gre sinema hem bir zaman hem de bir mekan sanatdr. Filmin dramatii gerek zaman, gerekse mekan srecinde geliir; gerek mekann, gerekse zamann geliimi bal bana bir yap oluturur. Mekan, devinimleri kavrayan bir ereve deildir, kendisi devingen ve deiken bir devinime dnr (Zllolu 1981:165-166). Mitry, sinemada var olan zamann imdiki zaman olduunu (bir hareketi oluu, oluu yaplmakta olduu zamanda gsterdiinden) belirtir. Mitrye gre, orada her ey gnceldir, zamanla mekanla st stedir. Gemiin anlatm bile gncel olur, romandakinin aksine. Bylece gemiin anmsanmas bile imdiki zamanda gsterilen hareket ve davranlarla olur. sel olan dlanarak anlatlr. Hiroima Mon Amour filmi bunun en gzel rneidir (Zllolu 1981:178). Filmsel grnt hem senkretiktir (birletirici) hem de eklektir, heterojen elerden homojen bir btn gibi alglanr, bu btn ayn zamanda belli bir seimin sonucudur. Ancak Mitry iin temel zellii bir mekann grnts olmasdr. Bu mekan gerekte varolduu gibi gsterilir. Mekan ile bu mekanda geen olaylar arasnda her zaman zorunlu bir anlamlandran ve anlamlandrlan ilikisi yoktur. Ancak dram iin mekan zorunludur. Biri olmadan dieri, dnlemez; sinemada dekor, nesneler ve kiiler ayn hareket ve ritmle filmsel mekan olan olgusal gerei olutururlar (Zllolu 1981:178). Filmsel yapda iki dzenlenim bulunur, birincisi; mekanda ve zamanda dramatik dzenlenim, ikincisi ise; estetik ya plastik dzenlenim. kincisi mekan erevenin snrlar iinde

94

dzenler. Bir de ritmi oluturan zaman dzenlenimi vardr, bu da baka bir dzenlemenin sonucudur. Kukusuz bu dzenlenimler anlatmn gereklerine uygun yaplr. () Belirli bir mekanda her ey bilinsizce alglanr, ancak ilginin birbirini izleyen devinimleri ile ilgiyi eken belirli eyler grlr. Bu paral grme ileminin toplam, gren kiide mekann tmn temsil eder ve ona ilikin dnceyi oluturur. Bu olu, sre (zaman) asndan da geerlidir. filmde izleyici bu sreci srekli bir zaman iinde birbirini izleyerek geen planlarda yaar (Zllolu 1981:190). Sinemay sinema yapan faktrleri incelendiinde bunlarn banda hareket gelir. Bu yzden, sinemay anlamak iin hareketin diyalektiini zmsemek gerekir. Mekanik hareket olsun, diyalektik gelime olsun, hareketin her biimi yaam ifade eder. Ancak mekanik hareket, zamann ve mekann varlnn fiziksel bir belirtisi ise, hareketin ikinci tr olan diyalektik gelime, yaamn srlarna szmakta ve yaamda cereyan eden olaylarn neden sonu ilikisini irdelemekte, hareket srecinin zn akla kavuturmaktadr (Arslanyurek 2000). Film grntlerinin gerei ok yakndan andrmas, bunun sonucu olarak basit bir mesajn hibir gramer dzeni oluturulmadan baarlabilmesi nedeniyle, film tarihinin ilk yllarnda gerek bulgular sanki tiyatro sahnesi nnden izlenircesine grntleniyordu. Ancak perdenin iki boyutlu olmas ve dier snrllklar, dramatik sanatlarn bu yeni daln daha aktif ve canl bir sunu formu aray iine soktu. Bunun sonucu olarak ada sanat iinde tartma konusu olan formun dzenlenmesi, ezamanllk gibi sorunlar filme yansmaya balad (Demir 1994:3). Resim sanatnda zaman ve mekan incelerken de deinildii gibi, Kbistlerin bir formu, bir hareketi, bir nesneyi paralara ayrma ve resim sanatyla ilgili terimler iinde onu yeniden yaplandrma ilemi, filmin anlatm formunu etkiledi. Kbistlere gelinceye kadar, resmin sanatnn kulland, zellikle de zlenimcilerin mutlaklatrd iki boyutluluun, yani ardardaln yerini, birden bire boyutluluun ve ezamanlln almasyla, nesnenin tek bir perspektiften deil, ayn zamanda tm yzeyleriyle kavranabilecek ekilde farkl perspektiflerden verilmeye balanmas, filmde de iki ezamanl olayn ayn anda verilmesine, nesnelerin ya da kiilerin deiik alardan grntlenmesine neden

95

oldu. Tm bu etkilerin sonucunda, doal olarak film gramerinin geliimi iinde dnyann geni al grnts kk paralara blnmeye baland. Bu paralar ya da ekimler gerein paralaryd. Bunlar birbirleriyle ilikilendirilerek dzenlendiklerinde geni al gerein bir illizyonu yeniden yaratlyordu. Ancak ekimlerin bileimi ile elde edilen anlam, ekimlerin her birinin tad ham bilginin toplamndan daha farkldr. Bu tr bileimler, sinemann stn bir zelliini ortaya koyar: zel ve zgn bir film gerei (Demir 1994:4). a. Uaktan paratle atlamaya hazrlanan bir adamn korkmu yz b. znel kamera as yntemiyle, yeryznn grnts c. Ayn adamn glmseyen yz Bu deiik ekim deiik yntemlerle birletirildiinde deiik anlamlar yaratr. a,b,c, dzeninde, aaya bakmadan nce atlamaktan korkan adamn, aaya baktktan sonra, atlamaktan korkmad ve adeta meydan okuduu; c,b,a, dzeninde ise, ayn adamn aaya bakmadan nce atlamaktan korkmazken, aa baktktan sonra, atlamaktan korktuu eklinde yorumlanr. () Kesinlikle olayn ekimlere blnmesi ve zmlenmesi, tm olaylarn geni al bir grntsn vermekten daha etkindir. ekimlere blme ileminin kendisi gerekle oynamaktr. Sadece bilinmeyen bir btnn gereki bir parasn gstermek, seyirciye ereve dnda geni al bir gerein varln hissettirir (Demir 1994:4-5). Geni al gerein paralara blnme ilemi iki tr olgunun domasna yol aar: Birincisi; gerein paralara ya da ekimlere blnmesi, ortamn ya da dekorun tm corafyasn gstermez. Daha nemlisi, varolduu sanlan gereklik mekan ya da ekimler aras mekansal ilikiler gsterilmez. kincisi; aksiyonun ya da btnn ekimlere blnmesi her ekimi gerek zamann deiik bir an yapar. Bu zaman, doas gerei sabit, deimez, dorusal bir deiim gsterir. Kurguda aksiyonu yeniden kurmak, btn oluturmak iin seilen ekimlerin deiik srelerinden yeni bir zamansal sra ortaya kar. Gerek zamanda ve mekanda seme yapmak aksiyonun ileriye gtrlmesi ve geliimi iin en nemli unsurdur. Pudovkinin dedii gibi, film gerein elerini kurgulayarak onlardan kendine uygun yeni bir gerek oluturur. Zaman ve mekann yasalar filmde tmyle deiir. Bylece filmsel zaman ve filmsel mekan anlatm srekliliini etkileyen temel ilkeler olur. () Filmde zaman bir taraftan kesintisiz srekliliini dier taraftan da geriye dnlmezliini kaybeder. Zaman duraanlatrlabilir: Geriye dnlerde. Tekrarlanabilir: Anmsamalarda. leriye atlayabilir: Gelecekle ilgili grntler iinde. Ayn anda olan ezamanl olaylar birbiri ardndan, zamansal olarak farkl olaylar stne bindirilerek ve

96

birbirinin yerini alarak ayn anda gsterilebilir. Filmde zaman, mekan ile sk skya baldr. Zamann deiimi mekanda olan bir deimeye baldr. Bu zaman ilikilerine hemen hemen mekansal bir nitelik kazandrr. Mekan da doal olarak zamana ilikin zellikler stlenir (Demir 1994:5-6-8). Bylece tm bu etkiler sonucunda film, Herbert Readin (1966) syledii gibi zaman ve mekanda sreklilik ieren bir zaman ve mekan sanat olur (aktaran: Demir 1994:8). Sinema ile dier sanatlar arasndaki en belirgin farkllk zaman-mekan ynnden kendini gstermektedir. Bu anlamda temel fark filmde uzay ve zamann snrlarnn akc oluudur, uzay bir bakma dnyasal, zamansa bir bakma uzaysal niteliklidir. Plastik sanatlarda, sahnede olduu gibi uzay durgundur, hareketsizdir, deimez, herhangi bir yne ya da amaca ynelik deildir. Her blmde homojen bir nitelik tadndan ve blmlerin hibiri dnyasal olarak bir dierinin zerine binmediinden, onun iinde serbeste hareket edebiliriz. Hareketin geliimleri sahne deildir, herhangi bir yava ve srekli bir gelimenin evreleri de deildir; bunlarn sras bir snrlamaya urar. Edebiyatta -ve hepsinden tede dramada- zaman dier yandan kesin bir yne, geliim ekline, seyircinin zamanla olan deneyiminden bamsz, nesnel bir amaca yneliktir; yalnz bir depo deil, dzenli bir dizidir (Hauser 1995:412). Filmi dier sanatlardan ayran en belirgin ve benzersiz zellik Erwin Panofskynin de belirttii gibi, filmde mekann tpk zaman gibi dinamik bir nitelik kazanmasdr. Filmde mekan statik niteliini kaybeder ve zaman destekli dinamik bir nitelik kazanr. Mekan paralar zamansal bir sra iinde dzenlenerek zamansal yapnn bir paras olar, zaman da bu yap iinde mekansallar (Demir 1994:11). Film izleyicisi kendisini genellikle filme alnan sahne ile kamera arasndaki ilikiye benzer bir iliki iinde hisseder. Gzn kamera mercei ile zdelemesi sonucu, seyirci kendisini uzakln ve ynn srekli deitii kesintisiz bir hareketin iinde bulur. Seyirci izledii mekann hareketlilii orannda kendisi de hareket eder. Filmde sadece mekan iindeki nesneler ve kiiler deil, Mitrynin de belirttii gibi, mekann kendisi de hareketlidir (Demir 1994:11-12). rnein, bir filmin kahramann otomobil ile birinden katn veya bir baka arac yakalamaya altn dnelim. Alc (kamera) da otomobil ile birlikte hareket etmeye balamal ki, direksiyondaki film kahramannn arac kullanrken ki psikilojik durumunu, srati arttrd hissini verebilmek,

97

gaza basmasn, vites deitirmesini, aracn hz gsterge ibresinin artn, srcnn gznden znel kemara as yntemiyle aracn hzla ald yolu verebilsin. Seyirci filme alnan sahnede mekansal bir varlk duygusu edindiinde mekan iinde bulunan kiilerin hareketleri ve bak ynleri, mekann boyutlu olarak alglanmasna neden olur. Hareket ve bak yn deitike bu engin film mekan alarak geniler. Kamerann hareket ve odaklanma yetenei ile ve deiik ekimlerin kurgulanmasyla mekan zmlenir, paralanr, iinde ilerlenir, geriye dnlr, uzaklalr. Geiler hzlandrlm ve yavalatlm hareketli ekimler, tersine hareketler de bunlara eklendiinde film dier sanatlarn asla dleyemeyecei bir olanaklar dnyas sergiler (Demir 1994:12). Dier sanatlarla daha nce yaptmz karlatrmalardan da anlald zere filmin yaratt dnya grnts iinde zaman ve mekann snrlarnn akc olduu grlmektedir. Filmde mekansal grntnn kendisi en azndan filme deneysel bir yaklam oluturmaya izin veren iki zellik ortaya koyar, bunlardan ilki; bir kez tanndktan sonra, izleyen grntle kanca atan ainalk duygusudur. Filmde kiiler, aksiyonlar, durumlar, ilikiler bir kez bilindikten ve tanndktan sonra, filmin srekliliinin olumasnda itici bir g oluturur. Gemie ait bu bilgiler film geliirken, imdiki ann iinde bir kar topu gibi hem giderek byr, hem de giderek o ann iinde erir (Demir 1994:15). Filmde srekli hareket, zaman akn gsteren ikinci bir nitelik ortaya koyar. Film ilk bakta anlk duraan grntlerden olumu gibi grlr. Filmde hareket bu anlk grntlerin arka arkaya ok hzl gsterilmesiyle baarlr. Hareketin birbirini izleyen anlarn ieren duraan grntler, filmin hareketi srasnda gemi hareketi de ierdiinden, filmde srekli bir hareketin illizynunun yaratlmasnda etkili olur. Birbiri ardna patlayan hareketli mekanlar ne kadar eitli olursa olsun, hareketin kendisi ekimler zerinde akp giderek onlar birbirine balar, sonuta baarlan ey kesintisizlik izlenimi yaratan srekliliktir. Bu sreklilik ylesine gldr ki, sadece hareketin kendisiyle ilgileniriz. Sadece hareketin dikkatimizi ektii, mekansal ilikilerin unutulduu bu anlarda film anszn zaman akl bir nitelie brnr. Artk snrlar alglanamaz. ekimlerin geici olma zellii, iindeki hareketin sreklilii karsnda zayflar. Gemi ve

98

imdiki zamann kaynat ve zaman aknn mekansal bir nitelik kazand grlr (Demir 1994:15). Film geni lde bir yerden bir baka yere bir deiim ierir. Bu mekansal hareket, az ya da ok kronolojik bir zaman yaps iinde kurulur. Belirlenen zaman dilimi iinde yk iin nemi olmayan saatler ya da yllar, ve bu zaman dilimi ve yllar iinde gerekleen eylemler atlanr (Lawson 1994:23). Bunu u ayrntl rnekle betimlemeye alalm: Bir filmde kahramanmzn iadam olduunu, bir baka iadamna da birlikte almay teklif etmeyi planladn ve bu kiiye kartvizitini yolladn dnelim. Kartvizitin muhatabna ulamas iin arada geen zaman, eylem ve hareket sreleri ve mekansal deiikliklerin her biri filmde gsterilmez, sadece nemli ve vurgulanmas gereken yerler gsterilir. Kahramanzn kartviziti gndermesi ile kardaki muhatabnn bunu almas arasnda, filmsel anlatya gre gsterilmesi gerekli hibir nemli hareket, eylem, mekansal ve zamansal vurgu yoksa, bu iki hareketin grsel (filmsel) anlatm, kartviziti dier iadamna teslim etmek zere alan kiinin, bulunduu mekandan ayrlmasn gsteren ekim paras ile kardaki iadamnn elinde tuttuu ayn kartvizit ve ayn adamn yznn yakn ekimi ile birletirilerek salanr. Deniz iinde yol alan bir gemi gibi, film de, film yapmcsnn anlatmna ve yapm tekniklerine bal olarak bal olarak, zaman iinde ileriye doru hareket eden bir izlenim yaratr. Zaman bilinci aksiyonun tmn kapsar. Zaman, her bir ekimin uzunluunu ve temposunu etkiler. Bir sahnenin uzunluu, hem duygusal bir deer yaratr, hem de sahneler arasndaki aksiyonlarn e zamanl olmasna, birbirini izlemesine ya da aralarnda uzun bir zaman dilimi bulunmasna bal olarak gerilimi yaratr. Aksiyonun zaman sresi, aksiyonun dzenlenmesinde ve blmleri arasnda ilikinin kurulmasnda bir yntem belirler (Lawson 1994:23). rnein ok uzun ekimler kullanldnda ritimde bir yavalama sezilir. Ritmin yavalamas, uzun ekimlere bal, olduu gibi, ekim leine de baldr: a. Kyya yaklamakta olan bir deniz dalgasnn yakn ekimi, b. kyya doru ilerlemesi, c. kydaki kayaya vuruu d. kydaki kaya, dalgann geri gidii. Bu hareketin paralamadan, tek bir genel ekimle verilmesi halinde belki hareket olmas dolaysyla, younluu ve dikkati dalgaya odaklayacaktr, ancak; ayn hareketin nce; a,b,c,d, vb. ksa ksa ekim paralarna ayrlp, bir btnlk salayacak ekilde grsel-iitsel bir dzenleme yoluyla yeniden kurgulanmasnn, izleyicide brakaca, zaman-mekan, ritm ve

99

psikolojik etkileri younluuna gre daha sakin ve daha az bir duygu younluu hissi uyandracaktr. Her filmde varolan bu ilem, basit terimlere indirgenebilir. Gilbert Selder, The Public Arts kitabnda bu ilemi yle ifade eder: Zaman kavramnn denetimi, eitli paralara blnen herhangi bir aksiyonun baz paralarnn seyirciye gsterilmesi, dierlerinin atlmasyla baarlr (aktaran: Lawson 1994:23). Seldere gre allm zaman bozma, filmin yaratt olaanst etkilerden biridir. Eer film allm zaman bozuyorsa onun yerine ne koymaktadr? Selder, bu soruya u teknik yant vermektedir: On dakikalk bir olay saat srecek biimde gsterebilir ya da bir yaam sresini saate sktrabilir. Eer on dakika sinematik bir yarm saate uzatlabiliyorsa, bu ilemi tm aklyla fark ederiz. Bu ilem allm zaman duygumuzu ne bozar, ne de reddeder. Buna karn zamann zorunlu ve zorlayc reddedilmesi olan bir kafa tutma da vardr. Mademki yaammz zamanla snrldr ve mademki bilincimiz kanlmaz biimde zamana kout hareket eder, o halde subjektif yaantya sahip insan, zamann bu stnlne kar gelmelidir (aktaran: Lawson 1994:24). Film zaman iinde ileri ve geri hareket edebilir. Ancak o, tarihin bilinen ve gizli kalm ynlerini kefeden byl bir makine deildir. Zamanda genileme, (sinematik anlamn en gl ve en zor formlarndan biridir.) temann gerektirdiini amamaldr. Vertov, kameramann gezginci maceralarndan holanr. Bir film dergisi olan Kino Pravdada 20li yllarn ilk balarnda kurgulad rneklerden sz eder. Ulusal kahramanlarnn tabutlarn indiriyorlar. (1918de Astrakhanda yaplan bir ekim); mezar dolduruyorlar (Kronstadt, 1912); selam toplar (Perograd, 1920); anma treni-apkalar kartlr (Moskova, 1922) (bkz: Kino-Pravda, No: 13), Halkn deiik zaman ve mekanlarda Lenini kutlamas bu kategori iindedir [(bkz: Kino-Pravda, No: 14)] (Lawson 1994:25-26). Lewis Jacobsa gre Griffithin switch-back yenilii, sinemay zaman ve mekann kat kronolojisinden kurtarmtr. lk kez Griffith tarafndan kullanlan bu yenilik, ayn anda gelien iki ya da fazla olguyu gstermek iin bir sahneden dierine yaplan apraz kesmeydi. The Bird of

100

Nation filminde Cameronun ailesi bir kulbede kuatlm durumdayken, Klan toparlanmakta, Lynch ise Elsie Stoneman kendisiyle evlenmeye zorlamaktadr. Bu olgu beraberce gerekleir, ancak zaman onlar beraberce kavrar (Lawson 1994:26). Balangc Griffithe kadar uzanan bu apraz kesme tr, gnmz filmlerinde zellikle saatli bir bombay etkisiz hale getirme sahneleri vb. sahnelerde grlmektedir. Filmin kahraman, filmsel yk gerei bir binay veya eitli ynleriyle stratejik bir neme sahip bir mekan (kpr, araba, bina, laboratuar, okul vs.) havaya uurmak zere kt amal kiiler tarafndan hazrlanan ve anlan yerlerin gizli bir blmne yerletirilen saatli bombay fark edip etkisiz hale getirmeye alrken, bombann saatli dzeneinin (patlama anna doru ilerleyen) zaman basks, filmin kahraman, onun yzne ve kablolarla oynayan el hareketlerine, zamann hzla ilerlediini gsteren saate (digital gstergeli saatler) yaplan kesmeler, yanndaki kiilerin tedirgin bekleyileri vb. (burada ekime katlacak aksiyon ya da olay says arttrlabilir, rnein bomba bir trenin geecei kprye konulmu ise ve tren de bu kprye doru hzla yaklamakta ise, trenin saatteki hz, saatli bombann patlama anna doru ilerleyen zamansal basky daha ok sktrr ve gerilimde younluu doruk noktasna ynlendirir.) olgular, yukardaki rnekte belirtildii gibi ayn anda gerekleir ve zaman hepsini (izleyici de dahil) beraberce kavrar. Bask, zaman bir kurtarmay mmkn klacak en son snrna kadar zorlar. Bu yntem gemiteki olgular geriye dne (flasback) benzer bir biimde dnebilmek iin, aksiyonun zaman iinde geriye dnnden farkl bir durumdur. Griffithin film yaantsnda hemen hemen hibir snr yoktur duygusu, onu iki yntemi birletirmeye yneltmitir. Griffith, ntolerence filminde, binlerce yl geriye giderek birbirinden farkl zamanlardaki ykleri ayn anda doruk noktasna ulatrmak iin bir araya getirir. Lawsona gre ntolerence filminden karlabilecek pek ok teknik ders vardr ve belki de bunlarn en nemlisi zaman ile ilikisidir. Filmsel ykdeki olgular arasndaki balantlar, zaman balantlardr. Duygusal balantlar, gerek zaman ilikisine dayanmaktadr (Demir 1994:27). Film yapmclar, genellikle filmi doruk noktasna doru gelitirirken, zamanda herhangi bir kesinti yapmaktan saknrlar. Bir kesintinin gerilimi datacandan korkarlar. Bu ounlukla doru olduu halde, zamanda bir atlama aksiyonu arttrabilir ya da glendirebilir. Duygusal bir balantnn salanmasyla da aradaki boluk yeterince gl bir ekilde kapatlr. Aradaki

101

blmn gerek sresi onun etkisini belirler, zaman bilincimiz ona nem verme konusunda olduka duyarldr (Lawson 1994:28). Zaman yavalatlp duraanlatrldktan sonra, (deyim yerindeyse frtna ncesi sessizlik izlenimi) ileriye doru hzlandrlmas, Eisenstein tarafndan Potemkin Zrhlnda yetkin bir ekilde uygulanmtr. Arthur Knight, bu konuda yle yazar: Potemkinte maksimum younluktaki anlar, zaman hareketsiz tutulduktan sonra, ileriye doru hzlandrlmasyla glendirilir. Belki de Eisensteinin en kurgudaki en byk buluu, gerek zaman ile perdedeki zaman arasndaki ayrlktr (Lawson 1994:28-29). Citizen Kanede yabanclama zaman hrszdr. Yabanclama, gemi ve imdiki olaylar birletiren en son filmlerde de buna benzer bir rol oynar. Hiroshima Mon Amourda, birbirine uymayan iki zaman ilikisi vardr. Aklar arasndaki iliki ve Hiroshimann bombalanmas gerektir. nk onlar bombalanma olduunda ehirdedirler ve zaman iindeki boluu kapatan duygu, iinde bulunduklar koullara tepkidir (Lawson 1994:32). Sinematik yapda zamann neminin ok az kabul edilmesi ve zaman ilikilerinin yaratc kullanlmas ile ok az ilgilenilmesi talihsizliktir. Kronolojik zaman iindeki deiiklikler, Hiroshima Mon Amourdaki gibi geree bir kar koyma olarak tantlr ya da Wild Strawberriesdeki gibi, adam lme srkleyen onun dmanymasna ilenir. Geriye dn bir anlatm arac olarak olarak ok sk grlr. Ancak bilinen yntemlere gre baarldr. Bir karakter deiik zamanlardan sz eder, dnr ya da dler; grntlerin bulanklat ya da nmzde hzla dnd bir an vardr. Daha nceki bir dneme (herhangi bir ok ya da heyecan, seyehate elik etmeksizin) gvenli bir biimde tanrz. Zaman iinde olaan geliim, bilinen formlleri de kapsar. Saat tkrtsnn yakn ekimi, tarihleri deien takvim, yapraksz aacn iekler iinde bir aaca dnmesi (Lawson 1994:33-34). Christopher Nolan, Momentoda yky anlatrken, farkl bir teknik kullanr. Nolann filminde zaman, siyah-beyaz blmler kronolojik sra ile ileriye doru giderken, renkli ksmlarda geriye doru yol alr ve filmin sonuna doru bir noktada bu iki ksm kesiir (http://www.sinemafanatik.com/memento/mementoexp.html) (25.01.2006).

102

Zaman geilerinin etkisinden kanma giriimleri, film yapnclarnn zaman ilenmesi zor ve skntl bir ey olarak kabul ettiini gsterir. Hatta eer yk basit ve nisbeten ksa bir kronolojik rnt izlerse, zaman yky ileriye gtren bir baskdr. Form, tm zaman sresi ve tm dzenleme iinde younlatrlm yaantnn, seilmi dnemleri tarafndan belirlenir. Mekan iindeki geiler, zaman ile beraberce yle dokunur ki her deiim, bir nceki ekimle duygusal olarak balanmaldr. Ancak, balant tamamen mekan iinde olmaldr. Sahne, kendisinden nce gelen sahneden sonra ya da daha nce veya e zamanl olmaldr. Sinematik zaman, gerek zamann bilinli bir organizasyonudur. O, gerek zaman dizisinin temel ilkelerine gre dzenlenmelidir. Film, zaman ilikilerini ortaya kartc yetenektedir. Zamanda genileme ve daralma, yaantmzn unsurlardr. Zamann sresi ve hemen olabilirlii yaantmzn ve tarihin kouludur ki, saniyelerin tkrts ve asrlarn muhteem geileriyle hareket eden zaman, zaman belirsiz bir d iine kamaz. Sinematik zaman, akrep ve yelkovan olmayan bir saat deildir (Lawson 1973, aktaran: Demir 1994:34). 2. Sinema Estetii Asndan Filmde Zaman-Mekan Sorunsal Sinema, en nemli iki nitelii mekan ve zaman olan dnyann bir modelini yaratr. Bir nesnenin mekansal-zamansal doas arasndaki iliki kimi ynlerden bu modelin zn ve bilgi deerini belirler (Lotman 1999:121). Bir modelin bilgi-deeri, sanat modeli kurarken aralar zgrce seebildii lde artar. Nesnel dnyadaki kategorilerin sanatsal metin diline aktarl, bir konumun, bir ifre anahtarnn ya da saptanm ve bu nedenle nceden sylenebilir baka bir sistemin otomatiklii deil de bir yaratma edimi olarak belirlenirse, o zaman bu ekilde elde edilen modelin enformasyon ierii byk lde baar gsterir. Ayrca sanat da, filmde, dnyann mekansal-zamansal parametresini yanstmann otomatikliinden kurtulmak iin aba harcar. Ancak, sinematografi, yaratc edimin daha balangcnda sanatya, nesnel zaman ve nesnel mekana ilikin kendi acmasz edeerlik sistemini kabul ettirir. Sinemann snrlar iinde bu sistemin dna kmak olanakszdr. Sanat iin yalnzca bu sistemde savamaktan ve onu sinemann aralaryla amaktan baka yapacak bir ey kalmaz (Lotman 1999:121-122).

103

Bir an iin grntnn her trl yaratc istekten uzak, ekilen gerein benzeri olduu kabul edilsin. Her grnt bir nesnenin grntsdr. Zihinsel imgeden, bir yzey zerine saptanmasyla ayrlr. Ancak bu yzey dz olduundan boyutlu mekanda bulunan nesneyi iki boyutlu olarak saptar. Fakat bu nesnenin grnts bir baka grnt deildir, nk nesne ile birlikte onun iinde yer ald mekan olan mekansal ilikilerini de gsterir, hem nesnenin hem de mekann grntsdr, nk bu mekan belirleyen biim ve ilikilerin de grntsdr. Kamera nesneyi belli bir adan eker, ancak ayn zellik gz iin de sz konusudur. Gz de nesnenin gereini belli bir noktadan yakalar, tmn ancak hareket araclyla gzleyebilir, bu olanak kamera iin de vardr. Temel ayrm, filmsel mekanda istediimiz gibi hareket edemememiz, yapmcya gre hareket etmemizdir. ster gz, ister film araclyla olsun, elde ettiimiz grntler hep iki boyutludur (Zllolu 1981:175). Arnheim, birok film kuramcsnn aksine, tam gereklii yanstmada engel olan snrllklar (ki bunlar bir filmi sanat yapan eler) yle sralar: 1. boyutlu dnyann, iki boyutlu bir dzleme yanstlmas, 2. Grntnn asl lsnn sorunu ve derinlik duygusunun azaltlmas (indirgenmesi), 3.Iklandrma ve renk yokluu, 4. Grntnn erevelenmesi, 5. Kurgudan dolay gerek zaman-mekan srekliliinin yokluu (Ghan 1981:194). 2.1. Zaman sorunsal Grme yetisi ve grntsel gstergelerle ilgili her sanat trnde yalnzca tek bir estetiksel zaman biimi, yani imdiki zaman olanakldr (Lotman 1999:122). Bu fenomeni tiyatro asnda belirlemeye alan D.S Lihaov unlar yazar: Tiyatronun imdiki zaman nedir? Bu, seyircilerin gzleri nnde geen oyunun imdiki zamandr. Olaylar ve davranan kiilerle birlikte zamann geri getiriliidir, seyircileri unutturmas gereken bir geri getirilitir. Bu, tiyatrodaki seyircilerin zamanyla sahnede betimlenen zamann kaynamas gibi, oyuncunun, temsil ettii kiiyle ayn ekilde kaynat yanlsamal bir imdiki zamann yaratlmasdr. Ve aktarlan da bu sanatsal zaman deil, olgunun kendisidir (Lihaov 1967, aktaran: Lotman 1999:122).

104

te bu yzden grsel sanat trleri, dilsel sanatlardan farkl olarak yalnz imdiki zaman tanmakta, gemile gelecei dlamaktadr. nsan, gelecei bir resim zerinde betimleyebilir ama gelecekte bir ey izemez. Grsel sanatlarn teki edimsel kategorilerindeki yoksulluk da bu durumu bal olmaktadr. Grsel alglanabilen bir olgu yalnzca reel kip iinde mmkndr. stek, koul, yasak, emir ve dolayl ve de zgn olmayan dolaysz-konuma biimleri, gr alar karmak bir ekilde birbiri iine gemi diyaloa dayal anlat tarz gibi tm gerekd kipler yanstan sanatlar iin sorun yaratmaktadr. Ne var ki, kollara ayrlm edimsel kategoriler sistemi olmadan da bir anlatnn kurulmas mmkn deildir. Buradan da sanatnn kasna nce, perde zerinde olgunun zorunlu imdiki zamann ve reel kipini ama grevi kar. Seyircilerin filmsel olguyu gereklik diye yaamalar da, perde zerinde pe pee betimlenmesi gereken paralel ama mekansal ynden birbirinden uzakta geen olaylarn yanstlmas srasnda glkler yaratr. nk sinema, romana zg bir zamanlar ya da deerli okur, imdi geelim gibi anlatmlardan yoksundur (Lotman 1999:122-123). Filmin yks iinde en duyarl ve en dinamik faktr olmas, zamann ileniinde glklerle karlalmasna neden olur. yk basit ve nisbeten bir kronolojik geliim izlese bile, zaman yky ileriye gtren bir bask aracdr. Bir anlamda zamansal ilikilerce dokunan film formu ise, belli bir zaman dilimi iinde younlatrlm bir yaantnn iinden seilmi aksiyonlar tarafndan belirlenir. Aksiyonlar arasndaki balantlar ve geiler zaman ile ylesine dokunur ki, her deiim ya da ekim bir nceki ekimle anlamsal balar ierir. Bu tr bir balant dizgesi iinde her ekimin zaman izelgesi iindeki yeri, onun anlatm iindeki etkisinin gcn belirler (Demir 1994:61-62). Sinema balangtan bu yana, zincirlemeye ve bugn benimsenmeyen eitli tekniklere bavurarak, ryalarn, anlarn, zgn olmayan-dolaysz konumann yanstlmas iin bir ara bulmaya uramtr. Bugn ise, imdiki zamann aralaryla eitli edimsel zamanlar ve reel kip araclyla gerekd bir olguyu yanstmak iin zengin deneyime sahiptir (Lotman 1999:123). Turnalar Geerken filminde Borisin lmcl bir yara ald anla, lmne kadar geen zaman iinde, dnen aalar grntsyle evrelenen dn gn sahnesi ok ilgin bir rnek oluturur. Bu sahne zellikle, filmin bu nokdasnda doal tempoyu yeniden reten zamann zamann aknn dna kar. Gereklikteki sonsuz kk bir zaman biriminin perde zerindeki

105

karl, bezdirecek kadar uzun sren bir blm olarak ortaya kmaktadr. Burada karlatrmak yapmak iin Tolstoyun Sivastopol yklerinden bir blm rnek alabiliriz: Praskushinin, ayaklarnn dibinde dnen bir bombay grd anla, gsne arpan arapnel paras orackta ldrmt onu tmcesi arasnda, nesnel zaman lsne gre, yalnzca bir saniyenin bulunduu blm (gzlerinin nnde tm anlar canlanana kadar bir saniye, tam bir saniye gemiti); ama ykde bu bir saniye iki sayfalk bir metindir, yani yknn baka yerlerinde reel zamann saatlerine, gnlerine ya da aylarna uygun den sanatsal zamandr. Sanatsal Zamann meydana geli koulunu oluturan ama tiyatroda mmkn olmayan dzensizlik, isteince hzlandrma ve yavalatma yetisi, szcn direnme gc, bu ynden hareketli fotorafn direnme gcnden daha az olduu iin, sinemada zellikle nem kazanmaktadr. Filmin, gereklikteki temponun otomatik kaytlndan zamann sanatsal bir modeline dnebilmesi iin harcanmas gereken g, seyirciler tarafndan anlamlar ieren enerji, gerilim ve doygunluk diye duyumsanr (Lotman 1999:123-124). Turnalar Geerken filminde Borisin dn sahnesi, bambaka bir anlama daha sahiptir: Bu sahne gerekd bir olguyu ierir. Perdede grnenin, gerekliine ilikin duygu ile, bunun gerekd oluunu bilmemiz arasndaki eliki sanatsal gerilime yeni bir yn verir. Bu ek belirsizlik uradan ileri gelir: Metin, Borisin lrken gznde canlananlar ya da Borisin ryas diye yorumlanabilecek ekilde dz bir ekilde gelimez. Bu, hem len kiinin hayellerinden hem de seyircilerin gereklikten daha yaln ve daha doal olan gerekletirilmemi olanaklarla ilgili dncelerinden oluan bir alamdr; Happy Endin poetiki tarafndan zorla benimsettiriliyormu gibi grnen grntler, takn bir sevin, kahramann bu arada lrken, seyircinin bilincini rtmektedir. Perdede yava geen zamanla, reel zaman arasndaki eliki, grntlerin hzl bir ekilde gemesiyle (lmn statik erevelemeyle betimlenmesinden farkl olarak) alglanmaktadr. Gerek ve gerekd olgu arasndaki eliki de buna kout olarak meydana kmaktadr (Lotman 1999:124-125). Moskoval gen sinemaclarca gerekletirilen Kahvalt 1943 adl filmde zamann deimesinden doan eliki de ilgintir. Birinc snf blmede gneye doru yolculuk yapan filmin kahraman, komu blmede, 1943 alk ylnda genlerden kurulu bir etenin nderliini yapan ve yar a, yar tok ocuklara saldrarak ellerindeki deerli kahvaltlk ekmei alan bir

106

dmanyla karlar. Anszn uyanan ve eski titrek bir film zerine alnm, anlarn en gerilimli annda bir byltme ile statik bir erevelemeyi ieren bir dizi ekimle yanstlm aalanma duygusu, kahraman almaya iter: Hibir eyden haberi olmayan komusunu yemee ararak, kinle dolu bir ekilde, neredeyse patlayacak duruma gelene kadar yemesini ister. Yemekli blmdeki ekimler, -sulanan kiinin kanl, canl, honut ve sevimli yz-, alk ve aalanma grntleriyle yer deitirir. Ayn anda imdiki zaman da olan filmsel gemi zamann ve tamamen reel gerekdln zgll, hem filmin dili, hem de konu tarafndan vurgulanr. Grne gre kahraman yanlmtr. (bu kesin olarak aklanmaz). Dman sand kii baka biridir. Bundan baka, yemekli blmde bulunan sarhoun biri adamn yanna gelerek, sarholuun neden olduu bir inatla, ona savata arkadalarn kendisinden uzaklatrd iin atar. Ayn kiinin 1943 ylnda hem asi bir gen, bir etenin nderi hem de orduda bir albay olduuna ilikin elikili sulamalar bile, adamn susuzluunu kantlarm gibi grnr. Ancak, filmin zamansal ynden ifte zeminli oluu, reel olanla, gerekd olann yer deitirii, ek bir semantik etki yaratr: Yaka paa yemekli blmden dar atlan sarho, aslnda, sonradan seyircilerin de tand gibi, 1943 ylnn yiit denizcilerinden biridir; gizli, davurulmam ama yaam boyunca ekilmi aclar, gerekliin arlk noktasn oluturmaktadr ve sulanan kii, tm mantkszlna karn, seyircilerin u sonucu karmalarna neden olur: Tm sulamalar karsnda kendisini hakl karmasna karn, ayr iki kii tarafndan sulu saylmas bir rastlant olamaz ve yledir de, yalnz zarar verdii kiiler filmin dnda herhangi bir yerde bulunmaktadr ve belki de ektikleri aclardan bakalarn sorumlu tutmaktadr. Alc ve selloit eritlerle imdiki zaman ve reel bir olguyu saptayan bir film, bylece grnr duruma getirilemeyen ve anlarla vicdann derinliklerinde gizli kalan eyleri anlatabilmektedir (Lotman 1999:125-126). 2.2. Mekan sorunsal Filmsel grntnn etkisinin, gerekliin tm mekansal biimleri ile beyazperdenin drt yandan snrl dz mekan arasndaki ebiimcilie (isomorphie) dayandna, sinema ve resim sanatnda zaman-mekan incelerken deinmeye almtk. te deiik olanlarn bu bir tutuluu, sinematografik mekann temelini oluturur. Ayrca, beyazperdenin deimez snrlar ve fiziksel reel yzeyi, sinematografik mekann meydana gelmesi iin zorunlu nkoulu yaratr (Lotman 1999:127).

107

Mekann doldurulmas ile sinemada beyazperdenin snrlandrlmas arasndaki ilikinin, rnein resim sanatndakinden tamamen farkl olduunu belirten Lotman (1999:127-128), sadece Barok dnemi sanatlarn -ynetmen iin doal olan- sanatsal mekanlarn snrlandrlmasyla benzer ekilde ura verdiklerini belirtir. () Beyazperde drt bir yandan snrldr. Film dnyas varln bu snrlarn iinde srdrr. Ancak bu dnya perde yzeyini yle bir doldurur ki, her zaman snrlarnn dna klabilecei kansn uyandrr. Yan snrlar zorlamada en nemli ara omuz ekimidir. Bir btnn yerine geen, yaltlanm bir ayrnt dzdeimeceye (metonymie) dnr. Bu dzdeimece gereklie ebiimlidir. Ancak her eye karn bunun, reel bir nesnenin ayrnts olduunu ve bu nesnenin perde zerinde grlmeyen kenarlarnn perde snrlaryla atmaya girdiini biliriz. Son yllarda yzey konusu daha sk ele alnmaya balanmtr. Daha 30lu yllarda J. Mukarovsky, sesin perdedeki iki boyutu ortadan kaldrdna ve ona ek bir boyut kazandrdna dikkati ekmiti. Olay ekseninin perdeye dey ekilde dzenlenmesi de benzer bir etki yaratmaktadr. Seyircilere doru gelen bir tren olgusu, sanatsal sinematorafik kadar eskidir, ancak, perdenin iki boyutluluunu bildiimiz iin, etkisinden bugne kadar hibir ey yitirmemitir. Sahnenin ortasna, seyircilere dnk bir tank yerletirmekle herhangi bir etki yaratamayz. Mmkn olmad ve filmin temel eleriyle sava temsil ettii iin perdeden dar kmak etkilemektedir seyirciyi. valye heykeli ban sallamaynca (nceden uyarlm olmalarna ve oyun boyunca beklemelerine karn) seyircinin nasl korktuunu ve etkilendiini anmsayalm. Bunun nedeni, karmzda malzemesi gerei haraketsiz bir heykelin bulunduunu bilmemizdir. Ancak Hamletin babasnn hayali ban salladnda dehete kaplmayz; bir heykele yaktramadmz hareketlilii, bir hayalet iin doal buluruz. Olayn derinlemesine gelimesi de buna benzer bir ilev grr (Lotman 1999:128). Sinematografik mekann teki sanat trlerinin mekan gibi snrl olduunu, belirli bir ereve tarafndan belirlendiini ayn zamanda dnyann snrsz mekanna ebiimli olduunu daha nce saptamtk. Tm sanat trlerinde ortak olan ve zellikle grsel sanatlarda ak seik ortaya kan bu elikiye sinema bir bakasn daha ekler: Sanatsal mekan dolduran grntler, bu mekann dna kmak, snrlarn amak iin grsel sanatlarn hibirinde sinemadaki gibi bylesine gl bir ekilde uramamaktadr. Bu srekli atma, sinematografik mekana ilikin szde gerekliin temel bir bileeni olmaktadr.

108

Ayrca

perdenin

boyutlarn

deitirmeye

ynelik

tm

uralar

sinemann

yanl

deerlendirilmesinden kaynaklanmakta ve baar salama olasl bulunmamaktadr. Gnn birinde bu temel zerinde bir sanat tr meydana karsa, kukusuz sinema sanatndan temelde ayrlklar gsterecektir (Lotman 1999:131-132). 2.3. ekimde zaman-mekan snrlar Tek tek ekimlere ayrlm film dnyas, bize, istenen her ayrnty ayrt etme olana salar. Bylece ekim, szck iin karakteristik bir zgrle kavuur: Artk onu kendi balam iinden alabilir, deerleriyle anlaml, doal olmayan iliki yasalarna gre dzenleyebilir, istenen anlamda, -dzdeimeceli- kullanabiliriz (Lotman 1999:45). Gizli bir birim olarak ekimin ikili anlam vardr: ekim, filmin hem mekan, hem de zaman iinde kesintiye urama, parala blme ve snflandrma gelerini tar. Bu iki kavram filmde bir birimle (ekimle) lld srece, karlkl deitirilebilir kavramlar olarak ortaya kar. Reel dnyada mekansal boyutlara sahip grnen her eyi filmde ekimlere ayrarak ve birbirini izleyiine gre zamansal bir dizi biiminde dzenleyebiliriz. Optik fenomenlerle uraan sanatlar iinde yalnz sinema, bir insan kiiliini zamansal dizilmi bir tmce biiminde kurabilir (Lotman 1999:45). ekim kavramnn asal bir esi de, sanatsal mekann snrlandrlmasdr. () Genellikle ynetmenin filme ald olay parasn dierine yaptrd yer, ekim snr diye tanmlanr. () Montajn tad tm neme karn, ekimin snrlarn yalnz onun iinde grmek, durumu abartmaktr (Lotman 1999:46). Her ekim bir nceki ve bir sonraki ekimden zaman araclyla ayrlmtr ve birletirmeleri de zel, en bata sinemotografik bir montaj etkisi yaratr. Ancak ekim kavram ile duraanlk amalanmamaktadr. Kendinden sonra gelen yine hareketsiz bir resimle ekim, film eridi zerindeki tek bir fotorafla, tek bir grntyle bir tutulmamaldr (Lotman 1999:48-49). ekimler, kendinden sonra gelen ekimden yalnz zamansal sre iinde ayrlmazlar. ekimin mekansal snrlar da vardr: Yapmclar iin film eridinin, seyirciler iinse perdenin

109

kenarlar. Bu snrlarn dnda bulunan her ey, sanki yoktur. ekimdeki mekan, bir dizi gizemli zelliklere sahiptir. Perdenin dikdrtgen yzeyi zerinde tm snrszlyla yer alan olgular nedeniyle tannan, gzlenen dnyann nasl dntrldn ayrt etmemize yalnzca sinematorafiye olan alkanlmz engel olur. Tm perdeyi kaplayan bir el ekimi grdmzde, bu bir devin elidir diye dnmeyiz. Bu durumda byklk, irilii deil, ayrntnn nemini, arln belirtmektedir. Sinematorafinin dnyasna adm attmzda kendimizi nesnelerin boyutlar konusunda tamamen yeni bir bantya altrmamz gerekir. () Filmin gsterildii perdenin bykl ne olursa olsun, ekim hep ayn kalr. () Ortalama seyirci, bir gsterimdeki perdenin byklne kendini uydurur ve gsterilenin mutlak deil, greli bykln, yani nesnelerin birbirlerine ve perdenin kenarlarna olan bantsn alglar. Perde zerindeki byklk bantlarnn bu eit alglan, bu mekann reel dnyada kendisini evreleyen mekandan farkllatn gsterir. Perdedeki dnyay, reel dnyada alk olduumuz mekanla zdeletirme abasnda (birincisi bize dierinin rnei [model] olarak grnr ve bu nkoul olmadan tm anlamn yitirir), perde zerinde bir nesnenin boyutlarndaki byme ya da klmeyi (uzaklk-ekimin deimesi), nesneyle seyirci arasndaki uzakln bymesi ya da klmesi diye yorumlarz (Lotman 1999:50-51). Reel mekanda, bir nesne bize doru hareket ettiinde st kenar bir perde tarafndan snrlanmaz. Bir nesnenin bymesiyle (seyirciye yaknlama) ayrnt, sinemada olduu gibi btnn yerine gemez. nemli olan udur: Gereklikte nesne, gzlemleyen bir kiiye yaklarken byr ama gzlemcinin ufku, bak as daralr, nesden uzaklarken de gr alan byr. Gr alan, film yapmnda deimez bir byklk oluturur -ve bu, film dilinin temel bir zelliidir- perdedeki mekan daha kk ya da daha byk olamaz. te gzle grlen mekann deimeyen bykl ile kamerann nesneye yaklamasndan ileri gelen dzenlemede (bu durum, nesneyi oluturan paralarn, film karesinin kenarlar tarafndan kesilmesine yol aar) bir ayrntnn bymesi, filmdeki yakn-ekimi nitelemektedir. Bu bize, filmdeki sanatsal mekann zgl bir yapm (konstruction) kategorisi olarak grnt snrlandrlmasnn nemini aklamaktadr. te bu zglk nedeniyle sinemada yanstlann byklndeki deimeler (ekim deimeleri), farkl trden -mekansal olmayan- anlamlarn anlatm durumuna gelebilmektedir (Lotman 1999:51-52).

110

ekimdeki eit snrllk (yanlarn erevelenmesi konusunda, perdenin kenarlar nedeniyle; mekansal yer kaplama konusunda, perdenin yzeyi nedeniyle) ekimi bamsz, yapsal bir birim durumuna getirir. ekim filmsel btnn parasdr, ayn zamanda belli bir anlamn taycs olarak kendi bamszln korur. Ama sinematorafik dilin toplam yaps nedeniyle daha da glenen ekimdeki bu bamszlk, ekimin bamszln aan, onu daha karmak anlam-birimlerine katan ya da daha alt dzeydeki anlam tayc elere blen bir kart hareket dorur. Zamansal sre iinde tek tek ekimlerin farkllamasna kurgu tarafnadan son verilir -iki ekimin ard arda birbirini izlemesi, 20li yllardaki film kuramclarnn belirttikleri gibi, iki ekimin toplam deil, tersine bu ekimin daha karmak bir anlam birimi olarak daha yksek bir dzeyde kaynamasdr (Lotman 1999:53). Sinemasal mekann ereveyle snrlandrlmas, zellikle ada sinema tekniinde bir yasa durumuna gelen ekim-deimeleri nedeniyle btne ilikin karmak estetiksel bir duygu da yaratr. Perde zerindeki hareketin mekan yanlsamas yaratt, ok nceleri saptanmtr (Lotman 1999:54) 3. Filmde Grsel Zaman-Mekan Kurgusu Sinema sanat ve onun rn olan film sanatnda grselletirme, zaman-mekan ve kurgu, anlam, anlatc, ses, k vb. konularn her biri phesiz ki, bal bana ayr ayr inceleme konulardr. Ayrca her birinin kapsad alt konular bile rnein bir kurgu gzesi (hcresi) olarak kabul edilen ekim zerine yzlerce sayfa tez ve kitap yazmak mmkndr. Yaln Demirin Filmde Zaman ve Mekan adl almasnn, Filmde Grsel Zaman ve Kurgusunun incelendii bu almann en nemli destek noktalarndan biri olduunu vurgulamak gerekir. Demirin almas, sinema ve film sanatnn usuz-bucaksz ufkundan, sadece zamanmekan boyutunu ve filmin dier anlatm eleriyle ilikilerini, grsel btnln salanmasndaki ilevlerini, (sinema ve film sanatnn eitli sorunlarna kendini kaptrmadan) ortaya koyabilmesi ynnden nemlidir.

111

Filmde grselletirme ve grsel zaman-mekan konularna nceki blmlerimizde deinilmiti. Bu blmde irdeleyeceimiz Filmde Grsel Zaman-Mekan Kurgusunda ise, kurguya konumuz kapsamnda yer almas nedeniyle sadece bizi ilgilendiren ksmlarna ve prensiplerine ana hatlaryla deinmeye allacak, filmde grsel zaman-mekan kurgusu balamnda ise temel kurgu kuramlar ve tekniklerine alabildiince yaslanlrken, sorunlarna hi dokunulmayacaktr. 3.1. Kurgu (montaj-editing) zerine Birok sinema kuramcs ve uygulaycs gibi S. Eisensteinde kurgunun temel amacn Her sanat yaptnda olduu gibi kurgunun da devi, olayn konunun veya hareketin ard arda anlatmdr diye tanmlamtr (Sokolov 1995:11). Grnt boyutunda kurgu, estetik bir enerji olarak ortaya kar. Kurgu, birok olguyu ieren karmak bir sretir (Kl 2003:60). Film kurgusu, sinemann yaratt tek sanattr. Sinema teki unsurlarn baka sanat dallarndan dn alm ya da uyarlamtr. () Film kurgusunu kabaca kategoriye ayrmak mmkndr: Kesme, balama ve kurgu. Sessiz film dneminin son yllarnda Ruslar, bu teknii hala hala eine rastlanmadk st dzey bir sanat haline getirdiler (Dmytryk 1990:120). Eisenstein, Kurgu 1938 isimli makalesinde ki kurgu plannn birletirilmesi, ikisinin toplamndan ziyade, tamamen yeni bir yapta benzeyecei olgusu dn olduu gibi bugn de geerliliini koruyacaktr diye yazmaktadr (aktaran: Sokolov 1995:11). eitli ekimlerin, eitli kurallara ve yollara uygun olarak arka arkaya belli bir anlaya uygun olarak sralanmasna kurgu denir. Kurgu ileminde aadaki u temel noktadan yararlanlmas gerekir: Bir ekimden dierine ne zaman ve nasl geilecektir? ekimlerin sras ve sresi ne olmaldr? Olumlu grntsel sreklilik nasl elde edilir? Kurgu teknii ve kurguda baar elde etmek yalnz bu soruyu yantlayarak elde dilemez. Kurgunun incelikleri elbette film sayesinde ortaya konulabilir. (ngren 1982). Eisensteine gre ekim ile kurgu sinemann temel eleridir. ekim hibir zaman kurgunun bir esi deildir, ekim bir kurgu gzesidir, hcre ya da molekldr (Bker-Onaran 1985:38).

112

Eiseinstein, Montaj adl kitabnn "Sonu Yerine" balkl blmnde "Oyuncunun roln oynamas. Mzik ve seslerin armonisi. Boyut ve renklerin uyumu. Grnt ve fikirlerin kaynamas... Btn bunlar grsel bir sanat olan sinemann ortaya kmasnda kullanlan esas vastalardr. Aralarnda benzerlik aranmaz. Bu olaylar bir araya getiren, filmin ortaya kmasnda son noktay koyan, montaj olaydr!" demektedir (aktaran: Zolotuhina 2006). 3.2. Kurguda temel prensipler Kurgunun temel mahiyeti, karlatrma ve bunun sonucunda da, olaylar arasndaki balantlar anlamann daha nitelikli baka bir dzeyin ortaya kmasdr (Sokolov 1995:30). Sokolov (1995:31-35), zaman-mekan iersinde ekimlerin kurgusal biiminin, alglamann hangi zellikleri tarafndan etkilendiini, 20 maddeyle zetlemitir. Sokolov ayrca, bir sahnede ard ardna birletirilirken ekimlerin 10 temel prensibinden sz ederken, bunlar Plan leine gre kurgu; Bir mekanda bulunan objelerin bak ynne gre kurgu; Kadrajdaki objelerin hareket ynne gre kurgu; Kadrajdaki objelerin hareket evrelerine gre kurgu; Hareketli objelerin temposuna gre kurgu; Kadrajn kompozisyonuna gre kurgu; Aydnlatmaya gre kurgu; Renge gre kurgu; ekim eksenlerinin yer deitirmesine gre kurgu; Kadrajda hareket eden asl kitlenin hareket ynne gre kurgu eklinde sralar (1995:80). Kukusuz, anlan prensipler, zaman-mekan ile balantl ve hepsi de nemli ancak, bunlarn herbirini burada incelememiz olanaksz. Dolaysyla burada konumuz asndan en kritik olan, bir mekanda bulunan objelerin bak ve hareket ynne gre kurgu prensibine ksaca deinmeye alacaz. Bir mekanda bulunan objelerin bak ynne gre kurgu prensibi, birbiriyle karlkl iliki halinde olan iki objenin ekimlerinin, mutlaka bu objlerin arasndan geen aks izgisinin sadece bir tarafndan yaplmas gerektiini dikte eder (Sokolov 1995:93). Eer kamera, iki kahraman birbirine bak izgisinin (aralarndan getii varsaylan hayali izgi) sadece bir tarafnda bulunan noktalara yerletirilirse, izleyici olayn akn sanki gerek

113

yaamda kendi gzleriyle gryormu gibi, ekranda yle tasavvur edecektir. ekimlerin bu ekilde organize edilmesi, ekim mekanlarnn (alanlarnn) bu tarz dzenlenii, ekranda objelerin genel olarak bulunduklar mekanda kendi aralarndaki karlkl ilikide bak ynnn izleyici tarafndan doru ve kolay bir ekilde saptanmasna olanak vermektedir (Sokolov 1995:93). Sokolov (1995:124), her trl yn deiikliinde (aks izgisinde atlama yapmak gerekiyorsa) bunun izleyicinin gz nnde kamera ekim halindeyken yaplmas gerektiini vurgular. D. Arijon da Film Dilinin Gramerinde da, aksiyon izgisi ekseninde gen ilkesinden sz eder. Bu ilkeye gre, bir sahnede (mekanda) bulunan iki ana oyuncu arasndaki aksiyon izgisi, oyuncularn karlkl bak ynlerine baldr. Aksiyon izgisi, izginin dier tarafna geilmeden ayr konumdan gzlenebilir. Bu konumun oluturduu gen eklin taban aksiyon izgisine paraleldir. Kamera(lar) bu genin taban noktalar ile tepe noktasna yerletirilerek mekandaki oyuncular yanla dlmeden grntlenir. Mekanda bulunan objelerin hareket ynne kurgu ise, hareketin sreklilii salarken, ynde tutarll ifade eder. Yn ayn zamanda giriler, klar ve ard arda iki kesmede sren perdeyi boydan boya gei hareketleri iin de nemlidir. Oyuncu bir ekimde perdenin solundan karsa ve hemen bir sonraki yerletirmede grnecei yeni ekime perdenin sandan girmelidir (Dmytryk 1990:112). Bir otomobil, perdenin sandan kyorsa, devam ekimde bu hareketin sreklilik evrenine uygun olarak, ereveye perdenin solundan girmesi ve yoluna devam etmesi beklenir. Objelerin hareket ynne kurguda, ynde tutarllkta yararlanlan eitli etkiler vardr. rnein, perdede saa doru seyreden bir otobsn genel ekiminden sonra, iindeki koltuklara ve yolculara kesme yapldnda, koltuklar ve koltuklardaki yolcular, otobsn hareket ynne uygun olarak perdenin sana doru bakmaldr. Londradan New Yorka uan bir yolcu uan genel ekiminde ynetmen, genellikle ua sadan sola doru uarken gsterecektir. Nedeni basit, nk haritada Londra sada, New York soldadr. Ayn nedenden dolay, uan iindekilere kesme yaplyorsa, koltuklar ve yolcularn bak yn de sadan sola doru olmaldr (Dmytryk 1990:112).

114

3.3. Kurguda zaman-mekan balantlar Ayn ya da farkl mekanlardan ekimler yaparak, gerek mekann eitli grntlerini birletirmek, hem kurgu sanatn balatr hem de gerek zaman-mekanda gereklemesi imkansz bir zaman-mekan srekliliinin illzyonunu gerekletirme olana salar. Kurgusal zaman, filmde geen bir zaman diliminin, kurgu yoluyla veya zel ekimlerel gerek zamana gre ksaltlmas veya uzatlmasdr. Buna, Bir otomobilin bir adama arpt kazay daha etkili klmak iin, kaza ann birka adan arka arkaya gstermeyi veya ayn ekilde, birinin bir yerden d ann hzl ekimle (rapid) grntleyip, ekranda yavaa grmeyi vs. rnek verebiliriz (Aslanyrek 1998:168) Filmde aksiyonu ieren ekimler, istee gre dzenlenebilir. ekimlerin says ve uzunluu, yknn dier blmlerindeki aksiyonun nemine gre deiebilir. Ynetmen, sadece aksiyonu akla kavuturmak iin gerekli olanlarn dnda farkl zaman paralarn gstermek zorunda deildir. Bylece srekliliin boyutlar ve gerek zaman, kurgu yoluyla ksa ksa anlara indirgenebilir. Filmde kurgu yardmyla zamanda ksaltma yaplabilir, ancak gerek zamanda ksaltma yapmak imknszdr. Kurguda zaman ve mekan balants ynyle, film kurgusunun nemli kurallarndan biri paralel film kurgusudur. Paralel kurgu, ayn anda cereyan eden iki veya daha fazla olayn paralel anlatmdr. Zamann daha kompleks bir kullanm, zellikle birbirinden farkl zaman dilimlerinde gerekleen olaylar bir arada vererek, gerekte imkansz dramatik bir yaknlk iersinde ayn anda oluyormu gibi gsterilmesiyle salanr ki, bu da paralel kurgu yoluyla baarlr. Paralel kurguda genellikle birbirinden uzakta gelien iki aksiyon, bir baka deyile iki yk izgisi vardr. ekimlerin uzunluundaki deiim, ritmik kurgunun temelidir (Demir 1994:60). Filmin ritmi, temposunu ifade eder. ekimlerin sre oran ve ritmik organizasyonu iin istenen ve denetlenebilir zaman aralklar kurgu ile dzenlenebilir. Kurgu yoluyla aksiyona ilikin deiik tempo, zaman ve mekan aralklarnn filmsel ykye gre dzenlenmesi, filmin kesintisiz akclnn baarlmasnda son derece nemlidir.

115

Kurgu gerek mekann ilenmesine izin verir ve sadece kendine zg mantkla sonsuz sayda deiik yourma yetenei ile gerei yeniden oluturur. Bu ilem yoluyla ynetmen, seyirciyi bir mekansal alandan dierine, bir lkeden bir bakasna, hatta bir tarihi bir dnemden baka bir tarihi dneme, gerek ve mantk kurallarn hie sayan mekansal kopukluklar iinde gezdirir (Demir 1994:44). Gilles Deleuze gre, grnt-devinim ikilisinin iki yz, biri brne gre, grece durumu deitirir, br de bir btne gre bir saltk deiim dile getirir. Durumlar ya da konumlar uzamda yer alrlar, ancak deien btn zamandadr. Grnt-devinim, ekimle zmsenirse, ereveleme ad ekimin nesnelere dnm birinci yzne, kurgu da her eye dnm yzne verilir. () Kurgu btn oluturur ve bize zaman grntsn verir. Zaman, bir grntdevinimi bir bakasna balayan kurguya dayal, dolayl bir betimlemesidir. () Zaman, imdilerin birbirlerini izlemesinden oluturulan bir toplama sonucu saylmamaldr (Deleuzeden aktaran: Gnde 2003:45). Bir film perdede izlendiinde, temann geliime kout olarak, ilk ekimden son ekime kadar srekli ileri bir hareketle birbirini izleyen ekimler dizisi olarak grlr. Film kurgu yoluyla bu ekimleri birletirerek bir olgudan bir dierine, bir ortamdan bir baka ortama, bir zaman diliminden bir baka zaman dilimine atlayarak geliir. Filmin geliimindeki sreklilik de hibir kesilme olmad halde, kurgu aksiyonun geliimini ileri gtrrken, ekimler arasndaki ilikiyi kurarken, gerek zaman srekliliinde kesintilere neden olur (Demir 1994:56). Kurgu trlerinden biri olan apraz kurgu yoluyla, birbirinden uzam ile ayrlan ama ayn anda oluan olaylar srasyla her birinin gelimesi gsterilerek anlatlabilir. () Zaman iinde ayr ayr olan olaylar gnmz olaylarnn gemite gereklemi ya da gelecekte gerekleebilecek benzer olaylarla karlatrmasnn sunulmas iin apraz kurgudan geirilebilir. Modern sava gereleri ve yntemleri, eyaletler arasndaki i savalarda kullanlanlarla ve ardndan da gelecein uzay savandakilerle karlatrlabilir (Mascelli 2002:162-163). Devinimli grntde (sinemada) iki karsrmn -izgisel sanatlarn uzamsal karsrm ile mziin zamansal karsrmnn- bir bireimini elde ederiz. Sinemada bu alann temel

116

zellii olarak grsel kar srm diye adlandrabileceimiz, ey ortaya kar (Bker-Onaran 1985:44). Eisenstein, ekimin bir montaj hcresi olduunu belirtir ve balanma yerine atma kavramn getirir. Eisensteinin atma ile zaman ve mekansal adan iki ayr devinimsiz grntnn bindirilmesinden doan devinimli grnt elde eder. Buna rnek olarak Potemkinde Odessa Merdivenlerindeki kym protesto etmek iin devinim kazandrlan 3 aslan heykeli verilebilir (Bker, 1985b:14). Kuramc, montajn dnceye yol atn belirtir. () Montaj ile yaratlan devinim de bir tr dnme biimidir. Eisenstein, sinemada gerein kendisini deil, bireimini sunar, montaj yoluyla grnglerin elerini yeniden retir. Bu uzam ve zamanda gerekletirilmi zgl bir dzenlemedir. elerin birleimi elerin basit bir toplam deil, bu toplamdan fazla bir eydir, yeni bir rndr (Bker 985b:15). Mitry planlarn yaln bir eklemeyle bir mekan ve bir zaman fikri yarattklarna iarat eder. Ancak kurguda gerek yaamdakinden daha iddetli bir sreksizlik bulunuyor, ereve plandan plana geii kesiyor. Yaamda bu paralanma insann kendi deviniminden kaynaklanrken, sinemada dardan verilmektedir. Tm bunlara karn oklar, karanlkta izlendiklerinden, estetik gerein gerekleri olduundan, olaylarn olgularn atmalarnn sonucu gibi hissedildiklerinden, izleyici tarafndan kabul edilirler. Ayrca Mitrye gre bu sreksizlik mekan, devinim ve olaylar iin deil, bak alar iin sz konusudur (Zllolu 1981:191). Eisensteine gre sinema nesneleri sunma asndan dlere benzer, dlerde zaman ve uzam snrlamas yoktur. Sinemada grntlerle birlikte dncelerimiz zgrce akar. Geriye dnlerle bir konudan brne geeriz (Bker 1985b:15). Eisenstein, Potemkinde kurgu araclyla, zaman akn deitirerek eitli etkiler yaratrken, filmde birka kez zamann akn bozmu, grntlenen eylemin etkinliini arttrmak iin eylemin sresini uzatmtr. rnein, tabaklarn ykan srasnda gen bir denizcinin, bugnk rzkmz da veren tanrya hamdolsun yazs bulunan taba krn ayr adan yapt ekimleri kurgulayarak vermi olduu drt-be saniyelik eylemin sresini dokuz-on saniyeye karmtr (Abisel 1989:129).

117

Kurgu, anlatm, devinim, uyuum, say bakmndan kurgu olmak zere eitli trlere ayrlr. Burada altn izmek istediimiz, anlatm bakmndan kurgunun balca be eidi vardr. Bunlar dz anlatm, geriye dn, ileriye atl, kout geliim ve zamanda geliimdir. Btn bu kurgu eitleri filmin anlatmna deiiklik, eni katan, tek dzelii gideren, izleyicinin dikkatini uyank tutan, anlatm varsllatran, filmin yapsna zaman ve uzam boyutunun ok eitli grnlerle katkda bulunmasn salayan ilemlerdir (Onaran, bt). zetlemek gerekirse kurgu, bir filmin evrilii srasnda elde edilen film paracklar arasnda seim yapmak, bunlar senaryodaki sralara gre dizmek, bu ekimlerin uzunluklarn saptamak, ekimlerin ierik ynnden ilikilerini gz nne almak, bunlar belirli bir anlatma gre dzenleme iidir (www.kameraarkasi.org/kurgu/kurgunedir.html) (22.05.2006). 3.4. Filmsel zaman ve mekan Bir sinema filmi, herhangi bir yk anlatma durumuna uyan kendi zamann ve uzamn yaratabilir. Zaman sktrlm ya da geniletilmi, yavalatlm ya da hzlandrlm olabilir, gnmzde kalabilir ya da ileri veya geri gidebilir. Uzam ksaltlabilir ya da geniletilebilir, yakna ya da uzaa tanabilir, doru ya da yanl grngede sunulabilir, ya da yalnzca bir filmde var olacak biimde bir dekor halinde yeniden yaplandrlabilir. Hem zaman, hem de uzam seyircilerine kavramasna yardmc olacak herhangi bir tarzda atlabilir, yeniden yaratlabilir ve sunulabilir (Mascelli 2002:72). Bir film, zaman ve uzam iinde herhangi bir yere ve herhangi bir ana gidebilir, bylece yk aniden tarihe dn yapabilir ya da dnyay gezebilir, ya da bir sahne hzlandrlabilir veya ksaltmdan gemi gibi grnebilir. Zaman ve uzam gerek, geniletilmi ya da ksaltlm, ayrlm ya da birletirilmi olabilir. Bir olay gerekte olduu biimde btn ile sunulabilir ya da yalnzca nemli noktalarn ya da izlenimlerin gsterildii eitli paralara blmlenebilir. Uzam asndan birbirinden ayr olan, birden fazla evrim yeri (mekan) tek tek olarak sunulabilir. Ya da film zerinde tek bir ortam olarak grlecek biimde birletirilebilirler. Hem zamann hem uzamn uygun tarzda ele alnmas film yksnn grsel-iitsel deerlerini zenginletirir. Zaman ve uzam gereksinimlerini ktye kullanmak, perdede olanlar kabullenmeye hazrlkl olan seyirciyi uzaklatrr (Mascelli 2002:72-73).

118

3.4.1. Filmsel zaman Semir Aslanyrek (1998:169), filmde zaman drde ayrr: Birincisi, sjesel zamandr. Bu, anlat zamanna denk der; filmdeki olaylarn getii zamandr. kincisi, kamerann film zerinde kaydettii zamandr; kamerayla saniyede ka kare kaydedildiiyle ilgilidir. ncs, izleyici tarafndan alglanan zamandr. Aslanyrek, buna u rnei verir: stanbul-Ankara arasndaki tren yolculuu filmde birka dakika gsterilebilir; ama bu yolculuun izleyici tarafndan alglanan sresi alt-sekiz saattir. Drdncs, sinema izleyicisinin filmi izlerken salonda tkettii gerek zamandr. Mascelliye gre de (2002:73) sinema filmi zaman drt beklemeye blmlenebilir: imdiki, gemi, gelecek ve koullu. Bir sinema filmi bu unsurlardan birini ya da daha fazlasn, tek tek ya da birlikte ele alabilir. Film olaylar u an gerekleiyor eklinde grntleyebilir, ardndan da ileri ya da geri gidebilir; ya da zaman herhangi bir tarzda sktrabilir, geniletebilir, ya da dondurabilir. Zaman nasl ele alnrsa alnsn, ele alnnn seyirciler tarafndan kolaylkla kavranabilir olmas gerekir. Film bir zaman sanat olmas ve gerek zaman -olaylar imdi, gemite, gelecekte olabilir ya da ayn anda veya deiik aralklarla oluabilir- nasl sunmas gerektiine ilikin sorunlarla ilgilenmesi nedeniyle, zaman esi perdede etkin ve anlalr bir anlatmn baarlabilmesinde ok nemlidir (Jacobs 1994:35). Gerekten, filmin btn, herhangi bir anna baklarak asla anlalamaz. Gz bir btnn geliimini izlerken artrc bellek, onun sekans iindeki anlamn, zaman iinde dier grntlerle ilikilendirerek kavrar. Film izlenirken, zaman iindeki herhangi bir anda sadece izlenim duygusunun bir ksm vardr. Dier ksmlar depolanr ve yaknda tutulur, grntlerin ard arda gelmesine bal olarak btnn geliimi tamamlana kadar bu asla kesin deildir. Bir noktadan bir dierine bu geliim, gerek zaman elerine baldr. Filmin her ekimi gerek zaman iinde zlr. Burada zaman sreklidir ve deimez. Film kamera ve gsterici iinden saniyenin yars bir zamanda ya da bir dakikada 90 feet geecek biimde akar (Jacobs 1994:3536).

119

Gerek yaam iinde zamann deitirilmesi, ksaltlmas ya da uzatlmas olas deildir. Bir dakika her zaman 60 saniye, bir saatte 60 dakikadr. Gerek yaamda zaman sabittir. Ancak filmde gnler, haftalar, aylar hatta yllar boyu sren olaylar, yaklak 1.5 saatte anlatlr. Kukusuz gerek zamann burada bir egemenlii yoktur. Gerek zaman izleyiciye eitli biimlerde sezdirilir (Esen 2000:5-6). Filmsel zaman, gerek zamandaki gibi sabit deildir. Bu durum ynetmene zamanla zgrce oynama olana salar. Bir olay deiik alardan grntlenen ekimlere blmek, her ekimi gerek zamann deiik bir an yapar. Bu zaman doas gerei sabit deimez bir dorusal geliim gsterir. Daha sonra ynetmen kurguda baz ekimleri karr, deerlerini zgn olay yeniden kurmak iin deiik yntemlerle kurgular. Yeni btn oluturmak iin seilmi ekimlerin deiik srelerinden yeni bir zamansal sra ortaya kar (Jacobs 1994:36). rnein bir filmde karakterin, sabah giyinme, ykanma ve kahvaltda geen zamannn tm, gsterilmez. Karakterin bu eylemleri deiik ekimlere blnr ve bu ekimlerdeki istenmeyen zaman paralar karlarak kurgulanr. Gerek zamanda bir saatte geen sre, perdede birka saniyede gsterilir (Esen 2000:6). Gerek zaman filmde, bir yandan kesintisiz srekliliini, br yandan geri dnlmez ynn yitirmi durumdadr; yakn ekimlerle hareketsizletirilebilir ve gelecee ait grntlerle ileriye alnabilir. Ayn anda, birlikte oluan olaylar, st st bindirilerek ve birbirinin yerini alarak ayn anda gsterilir. nceki olay sonra, sonraki olay zamanndan nce gsterilebilir (Hauser 1995:413-414). Bu sinemasal zaman kavram, tmyle zneldir ve ayn ortamn deneysel ve dramatik anlayyla kyaslandnda belirgin bir ekilde dzensiz grnr (Esen 2000:6). Konunun geliim dzenini ve sresini etkileyen kurgu, zaman lsn deitirebildii gibi gerek mekan da deitirebilmektedir. Gerek mekan ile film mekan arasndaki fark Pudovkin, yle aklamaktadr: Ayr ayr ekimlerin birletirilmesiyle ynetmen tmyle kendisinin olan filmsel bir mekan oluturur. Gerek mekann deiik noktalarnn kaydedildii farkl film paralarn blen ynetmen tek bir filmsel mekan iinde birletirir ve ksaltr (Esen 2000:6).

120

Sonu olarak denilebilir ki, gerek zaman kronolojisinin temel ilkelerine gre dzenlenen filmsel zaman, gerek zamann bilinli bir organizasyonudur (Demir 1994:62). 3.4.1.1. Zamanda uzatma-atlama (eksilti) Zamanda uzatma, genellikle perdedeki mekann uzatlmasyla elde edilir. Eer bir eylemin deiik ekimleri, deiik alardan grntlenirse, kurgudan sonra mekann her defasnda grntlenen ayn yer olduu belirgin deildir. Eylem gerek yaamdaki normal srenin tesine tanr. Film ynetmeninin saat zamann ilemedeki zgrlklerinden biri, zamanda uzatma yapabilmesidir (Esen 2000:6). Eisensteinin Potemkin Zrhls filminde askerin tabak krd sahne ile merdiven sekans zamanda uzatmaya rnek verilebilir. zellikle merdivende silahl askerlerin, gerek yaamda 2 ya 3 dakika srecek dzenli inileri, gerilim ve deheti arttrmak amacyla, tekrarlarla ve dier elerle kesmeler yaplarak 10 dakikadan fazla srer. Kamerann ekim hzn saniyede 24 kareden bir, on, bin ya da daha fazla kareye; birer dakika, birer saat, ya da birer gn arayla ekim yapacak biimde deitirmek ynetmene zaman deitirmede eitli olanaklar salar. Kamerann ekim hzn deitirmek, Lestersin The Knoc filminde glmece esi yaratmak amacyla kullanlr. Filmin kahraman banyosunda kendisini sktran yarplak kzlardan kaar. kat merdiveni lgnca bir hzla iner. Gerekte bu bir tek kat merdivendir. Ancak ynetmen, oyuncudan hareketi kez tekrarlamasn isteyerek, her inii hzlanma etkisi yaratmak iin normalden aa bir hzla grntler. Kamerann bu tr kullanm ekimin organik yapsnn bir parasdr. Teknik olarak hzlandrlm ya da yavalatlm ekim, donmu grnt ve zamanda atlama yaplarak yaplan ekim olarak bilinen tm bu kamera oyunlar, dikkat eken sreleri yavalatr, hzlandrr ya da uzatr, hatta hareketini dramatik, gln ya bilimsel amalar iin dondurur (Jacobsdan aktaran: Demir 1994:38-39). Zaman, donmu kare olarak bilinen bir yntemle uzatlabilir ya dondurulabilir. Bu yntem, ekim iinde tek bir karenin tekrar tekrar baslmasyla gerekletirilir. Bylece fiziksel zaman zaman iinden karlm aksiyonun dondurulmu bir ann gsteren donmu kare, kare zlene film ilerlemesini srdrene kadar zaman ak hem uzatlr, hem de durdurulur. Donmu

121

kareye arpc rnek, Truffautun The 400 Blows filminin son anlarnda grlr. Burada (evden, okuldan, genel toplumdan kaan) sulu ocuk deniz kenarna gelir. Bu anda ynetmen, anszn ocuun sinirli ve kederli yznn ok yakn ekimini verir ve filmin sonuna kadar grnty dondurur. Etki olduka arpcdr. Donmu grnt, ocuun kt durumunun zmn erteleyerek, seyirciye ve ocuun durumundan sorumlu kiilere, ocuun iinde bulunduu kmaza bir yant aratr (Jacobsdan aktaran: Demir 1994:39-40). ki ekim arasnda bir zaman boluu olabilir. Bu boluk zamanda atlama ya da ksaltma diye adlandrlr. ki ekim birletirilirken, aksiyonun bir blm atlanabilir. () Atlanan bu zaman dilimi alglanabilecei gibi llebilir de Zamanda ksaltma yapmann bir tr de sresi belirsiz atlamadr. Bu tr atlama bir saati, bir yl da kapsayabilir. Zamanda atlamann gerek uzunluu gzle grlr bir eyin yardmyla llebilir. Bir konuma, bir balk, bir saat, takvim, giyim biiminde (moda) bir deiim vb. Bunun iin zincirlemeler, bindirmeler, kararma-almalar ya da silinmeler ekimler aras zaman geiini gstermede kullanlabilir. ada ynetmenler, geriye dnmek ya da ileriye atlamak iin kesmeden yararlanrlar (Bkerden aktaran: Esen 2000:7). Birka deneme dnda filmlerde eksiltiye sk rastlanr, hatta eksiltisiz film olmaz denilebilir. Anlatnn kurgusu iinde izleyicinin bilmemesi gereken noktalarn atland temel eksiltiler de vardr (Tutumlu 2002:41). Michel Chion (1987:203-04), Bir Senaryo Yazmak adl kitabnda, eksiltinin drt ilevine dikkat eker: a. yknn ritmini hzlandrr b. yky canl tutar c. Eksiltiler seyirciye baz srprizler hazrlamaya da yarar; Bazen bir oyun kiisi, ykye yeni katlan kiiye seyircinin bildii eyleri bu eksiltiler sayesinde iletir, d. Son olarak, atlanan sre ya da ayrntnn filmin iinde nemli bir yeri varsa (rnein bir bilmecenin en nemli dm olabilir), temel eksilti dediimiz eksilti tekniine bavurulur (aktaran: Tutumlu 2002:41). Kurmacay oluturmada nemli ilevleri olan eksiltiler, filmde ve romanda en ok karlaan durumdur. rnein, mer Kavurun Anayurt Oteli filminde, Zebercet bir maazadan giysi satn alr ve ardndan be saniye Zebercetin bir caddede yry gsterilir. Bir sonraki sahnede ise Zebercet artk oteldedir. Burada maaza ile otel arasndaki yolun tamam

122

gsterilmez, fakat izleyiciler ayrntlar zihinlerinde tamamlarlar. Bu durum, nemli olmayan ayrntlarn atld bir eksiltidir. Sinema byle bir anlat yapsn izleyiciye batan kabul ettirir (Tutumlu 2002:42-41). Sinemada gerileme, geriye dn (flashback); nceleme ise ileri atlay (flashforward) olarak adlandrlr. Tuna Erdem (2001:167), grsel dilde, yazl dildekinin aksine zaman taklar bulunmadndan, her imgenin beraberinde zaman belirteciyle karmza gelmediini ve bunun da gemi zaman yaratmn iyice zorlatrdn belirtir. Bu nedenle filmlerdeki bu zaman sapmalarn belirgin klmak iin farkl sinemasal anlatm aralar kullanlmaktadr. rnein, anlat zamanndan gemie dnlrken grntde bir bulanklama, kararp alma olabilir; bir alt yazyla zaman ve yer yazlabilir ya da film renkli ise siyah-beyaza gei yaplabilir. Bu sayede izleyici, zamanda bir deiim olduunu fark eder ( aktaran: Tutumlu 2002:27). Burada ana hatlaryla bir perspektifi verilmeye allan zamanda atlama trlerine, Zaman ve mekan ile ilgili balantlar irdelerken de ayrca deinilecektir. 3.4.1.2. Ritm, zaman-mekan ilikisi ve ritm yaratmada zaman faktr Eisensteine gre rgensel biimin mant, ussal biimin mantna kar knca, bunlarn arpmas, sanat biiminin eytiimine yol aar. Yalnzca mekan-zaman sreklilii anlamnda deil, ayn zamanda salt dnce alannda da bu byledir. () Araln nicelii, gerilimin yeinliini belirler. Devimselliin uzamsal biimi anlatmdr. Gerilimin evreleriyse ritmdir (tartm) (Bker-Onaran 1985:38). Mitrye gre, sinematorafik ritm, mekansal ritme eklenmi bir zamansal ritm deil, bunlarn bireimi ve her bir deikenin ilevi olan yeni bir ritmdir; bir filmin, devinimi zamann aritmetik birleimine gre dzenlenmi geometrik deikenler btn olduunu sylemek olasdr (Zllolu 1981:166). Dikkatleri ritim gereine ekerken, zaman basks etkisini dile getiren Tarkovski ise ritim, film blmlerinin metrik bir dzen iinde birbirini izlemesi demek deildir. Ritim daha ok, planlar iinde oluan zaman basks araclyla oluur. Bir filmdeki en

123

belirleyici enin herkesin sand gibi kurgu deil, ritim olduuna kesinlikle inanyorum demektedir (http://azraa.iblog.com/index.php?op=ViewArticle&articleId=21354) (04.05.2006). Ritm, orantnn ak sresi (cadence) zerindeki etkisinden doar demektedir Mitry, ancak, paralarnn toplam deil, bireimidir. Belirli srelerin ya da belirli younluklarn yaln bir toplam deildir, onlara bal olarak ortaya kar; ritm sreklilii, bir sreksizlik ile tanmlanan ve salanan bir gelimedir. Kimileri ritmi, mekandaki simetrinin, zamandaki karl olarak kabul eder. Mitry ise bu tanmlamay kabul etmez. Ona gre, sre iinde devinimli, canl olan ritm, z gerei simetriye ba kaldrr. ster belirli bir zamanda sre da ya da younluk ilikileri, ister belli bir mekanda orantl ilikileri sz konusu olsun, ritm dinamiktir (Zllolu 1981:183). Bir filmin ritmi, mziindeki gibi saf bir ritm olmasa bile, btn ritmler iinde en esnek ayn zamanda en karmak olandr. En esneidir nk, zgrdr, en karmaktr, nk geliimi hem zamanda hem de mekanda birlikte oluudur (Zllolu 1981:185). Her ekim kendi kesin uzunluklaryla, tm kesmelerde olduu gibi ritmik vurgular yaratr. Ancak ayrmlanm grntnn gc ve e zamanll grnt sonras bir grnt hatrlatmas yaratr. Bu grnt hatrlatmas, izleyen grnt boyunca srp gider. Bu olay, bir baka zaman tr olan zahiri zaman gndeme getirir. () Grnt ne kadar nemli ise (form asndan), zahiri zaman da o derece gl olur (Demir 1994:86-87). Zamanlamas mkemmel bir ritm, ynetmene izleyiciyi yakalama, duygularnn younluunu ve doasn elinde tutma ve filmle zdelemesini salama olana verir (Montagu 1994:169). Zamann dier bir anlaml kullanm, ritm yaratmada rol oynayan lsdr. Ritm, bir ss deil, sinematik anlatmn gcn arttracak, gl bir aratr. Ritm szc, genellikle tempoyu ifade eder. Filmde ise tempo ekimlerin sre oranlarnn (hzl, yava ya da ikisinin ortas) anlatr. () Ritm, bu tr ayrm iindeki ekimlerin dzenli ya da dzensiz dalmn yapmak zorundadr. Ksa ekimler uzun ekimlere gre daha hzl bir tempo yaratr. () Deiik tempo ve zaman aralklarnn dzenlenmesiyle ritmik kompozisyonlar snrsz bir eitlilik yaratr

124

(Jacobs 1994:40-41). Ksa ekimler, ritim arttrc etki yapar. Ritimin artmasyla hareket de hzlanr. Eisensteinin Potemkin Zrhlsnda, en st noktada, inen hareket anszn deiir ve kan bir hareket olur. Odesa merdivenlerinde kalabaln lgnca aaya doru kouu, lm olunu tayan bir anann tek bana ar ar yukar hareketi ile karlanr. Kalabalk, ba dndrc hz, aaya doru; yalnz bir insan, ar bir yavalama, yukarya doru k. Bu sadece bir saniye srer ve tekrar, anszn bir aaya doru hzl bir ini. Hareket hzlanr, tempo hzlanr. Kalabaln ka anszn yerini den ocuk arabasna brakr (Sarris 1981:237). Gance, Tekerlek filminde treni harekete geirirken; Eisenstein Potemkine, J. Cameron da (tpk Potemkindeki gibi) Titanice tam yol ileri komutunu verirken, ksa ekimleri anlaml bir btnlk oluturacak ekilde birletirerek, ritmi (tempoyu) yetkin bir ekilde salarlar. Zaman durdurulabilir, zerinde srarla durulabilir, vurgulamak iin tekrarlanabilir. Bu konuda en yetkin rnek, Eisensteinin October filmindeki, kprnn alma sekansdr. Bu sekansta, bir gerilim annda, geici hkmet Neva zerindeki kprnn kaldrlmasn emreder. Bylece kentin ynetim merkezi ii snfnn youn olduu fabrika blgelerinden ayrlr. Makineli tfek atei, karya gemeye alan bir kalabal durdurur ve kprnn bir yars, ucunda kpr kalaslarna asl bir atla dengelenmi olarak, dier yars ise hemen kprnn ayrlma noklar zerinde, kar taraftaki atn durumuna benzer bir biimde uzun salar aaya doru sarkan lm bir kadnla birlikte ykselir, dayanlmaz bir biimde hi durmayacakm gibi ykselir. Kprnn hareketi, kpr kanatlar dikey konuma ulat, at ve ceset aaya dt ana dek, defalarca yinelenir. Burada tekrarlar hem grafik kompozisyonunu hem de ierii, sahnenin duygusalln st dzeyde bir iirsellie ykselten dikkatlice dzenlenmi bir form iinde sunar (Montagu 1994:159-160). Sinema, basit ve daha dolaysz noktalama aralarna sahiptir: Kararma-alma, yaklak saniyenin yars bir srenin zerinde istenilen bir hzda, sahnenin giderek karanla gmlmesi ya da karanlktan ortaya kmas. Geme (ya da zincirleme-mix); tm bir sahnenin yeni bir sahne iine yavaa karmasn; silme (wipe), bir sahne, dier sahnenin gsterilmesi iin silinir

125

(istenilen hzda) ya da paralanr. Yeni sahne, yandan, yukardan ya da aadan grnmeye balar veya bir deliin iinden balayarak dzenli ya da dzensiz snrlara sahip olarak alr (Montagu 1994:160-161). Priestly, Time and the Conways ve dier zaman oyunlarnda zaman tersine evirir ve bir dnemden dierine atlar. Priestly, bunu sahnede perdeden perdeye, sahneden sahneye geerken yapar. Filmde ise bunu geriye dn yntemi ile hatta bir ekimden dierine geerken yapabiliriz. Tm bunlar, zaman kendince denetleyen rneklerdir. Aklayc bir yaplanmann balca gelenekleridir. Onlarn grevi, etkinin glendirilmesini ve dzeyini belirlemekten, sanat iletiimi iin de bir form oluturmaktan ok, tempoyu belirlemek ritmi kontrol etmektir (Montagu 1994:161). Olayn ekimlere blnmesi ve zmlenmesi, genel ekimde grntlenmesinden daha etkindir. Ancak etkinin doru uzunluktaki grntlerle elde edilen bir ritmle baarlabilir. () ekimler doru uzunlukta olmaldr. Ancak, ekimlerin doru uzunluu, azami uzunluk deildir kukusuz. Azami uzunluk grntnn sresini belirler ancak ekimin doru uzunluu grntnn formu, ierii ve sresi arasndaki ilikiye baldr. Azami uzunluun zorunlu olduunu dnebileceimiz, sadece tek ve zel bir rnek vardr. Deneysel bir almay ieren bu rnek ilk kez October filminde grlr. Filmde makineli tfein kartt takrt sesinin etkisini yaratmak iin, her biri iki kare uzunluundaki iki ekim (makineli tfek ve tfei kullanan) sras ile tekrarlanarak kurgulanr (Montagu 1994:162). Sinemann z ve filme alnan herhangi bir ilemin etkin bir ekilde tanmlanmas iin gerekli olan kurgu yeterince gz nne alnmadnda, burada ritmi dondurucu bir etkiye neden olur. Birka kameradan elde edilen ekimleri birletirmek (filme alnan gerek srecin ritmik olarak gelimesi ve ekimlerin kurgulanmas ile ritmin kendiliinden ortaya kmas nedeniyle) lm bir bal yzdrmek gibidir. Dansn ritmi, yeniden yaratlabilir. Bunun balatlmas, ekimler birletirilirken, ynetmenin sadece danslarn gerek hzlarn deil, ekimlerin kompozisyonunu ve her yeni ekimi gz nne aldnda gerekleir. () Kompozisyon, ekim hz, kesme noktas, azami uzunluk tm bunlar hep birlikte zmlenerek birletirilen

126

grntlerin doasnda yatan ritmi yaratrlar (ekimlerin aksiyon hzlarnn benzerlii ve azami uzunluklar ne olursa olsun) (Montagu 1994:164-165). inde hibir eyin ak olmad karmak bir kompozisyonun yine bu tr bir kompozisyon izlerse, hibir ey aka kavranamayacandan yava grnecektir. yi dzenlenmi bir kompozisyon (k ve glge, siyah-beyaz, n ve arka plan kontrastlnn kullanld) sadece kendi iinde deil, ayn zamanda (belki dikey, yatay, ya da diyagonal elerle) dikkatleri eken kompozisyon eleriyle kendinden nceki ve sonraki kompozisyonlarla mantksal bir anlam ilikisi kurduunda kolaylkla anlalacak, sresi doru ayarlandnda, yavalk duygusu yaratmayacaktr (Montagu 1994:168). Filmin ritmi, o filmdeki hareket anlarnn tekrarn gerektirir. Weissfeld, filmdeki hareket tekrarlarnn sistemi ve biriminin, her defasnda mnferit olduunu ve hassas matematiksel hesaplamalarla gayet serbest olabilecekleri gibi, doalamay da ierebileceklerini syler. () Zaman ve mekan iersinde hareketi rgtleyen ritimdir ve insan algsn olayn aknn yalnzca d grnne gre deil, ayn zamanda i dinamie srekler. () Ritim filmin dramaturjik yapsnn nabzdr. Tempo ise olaynn seyrinin yavalayp hzlanmasyla ilgilidir. Birim zamanda hareket miktaryla veya hzyla doru orantldr. Tempo, ritmin bir esi olmasna ramen aralarnda genellikle ters bir balant vardr. ou kez temponun dt yerde nabz ykselir veya nabzn ykseldii yerde hareket temposu der. rnein dello eden iki insann hareket temposu sfr olduu halde, ritim dorua ular. Ritim ile tempo arasnda ters balant olduu haller ounlukla, anlamazln olay durduracak dzeye ulat doruk noktas aamasnda kendini gsterir. Filmde temponun da, ritmin de ayn anda yava veya hzl olduu anlar olabilir. Temposu yava bir filmin temposunu kurgu masasnda hzlandrmak mmkndr (Aslanyrek 1998:172-173)

127

3.4.1.3. Zaman kesintisizlii Kesinsizlik, filme ekilen olayn tutarl, ses tarafndan desteklenen, dzgn, srekli ve mantkl bir izlence ak sunmasn ifade eder. Gerek zaman yalnzca ileri doru kronolojik anlamda ilerler. Ancak sinema filmlerinin kronolojisi yky gerek zaman deerinden deil, film zaman deerinde sunabilir. Mascelli, zaman nasl ele alnrsa alnsn, ele alnnn seyirciler tarafndan kolaylkla kavranabilir olmas gerektiini vurgular (2002:73). Gerek zaman kullanm ve dsel zamann uygulanmas yalnzca film yapmclarnn hayal gc ve teknik yetenekleriyle snrldr. Zaman unsuru nasl uygulanrsa uygulansn zaman kesintisizliine dayanan film yks, ya gerek ya da dlemsel zamann gemesiyle anlatlr (Mascelli 2002:73). imdiki zaman kesintisizlii, devinimi sanki u anda oluyormu gibi grntler, bu eldeki malzemeyi sunmann en yaygn ve en zahmetsiz yntemidir. Olaylar mantkl, dosdoru bir annda izleme tarznda oluurlar; bylece yksel geliler, geiler kesintisizlikte duraklamalar olmakszn seyirci olay u anda izlemektedir. Olaylar bu ekilde izleyen seyircinin perdede olanlara daha gl bir katlm vardr. Ne o ne de perdedeki kiiler o srada neyin olduunu bilmezler. Bu da seyircinin film yksn sonuna kadar ilgiyle izlemesini salar. Pek ok modern konulu filmde imdiki zaman kesintisizlii kullansa da gerektiinde dier zaman gei tekniklerinden de yararlanlmaktadr. Gerekleri annda izlem tarznda sunarak, ou belgesel film malzemeyi canl tutan ve ona daha fazla dramatik etki ve seyirci katlm kazandran, imdiki zaman kesintisizliinden yararlanabilir. () Tek bir ekim yerinde gerekleen (bir yerden bir yere tanmayan) bir olay imdiki zaman kesintisizlii ile filme alnabilir (Mascelli 2002:73-74). Gemi zaman kesinsizlii ise iki tipe ayrlabilir; gemite gerekleen; u anda gemie ulaan, yani gemie dn. Bir btn olarak sunulan ya da bugnde geen bir ykye giri olarak sunulan gemite olan olaylar, imdiki zaman kesintisizliinin grntlendii tarzda grntlenmektedir; yalnzca seyircinin szkonusu zaman unsuru konusunda haberdar edilmesi gerekir. Tarihsel yklerin gemi zaman kesintisizlikleri vardr. Ancak seyircilerin bu olaylarn

128

oktan gereklemi olduunu bilmesi dnda, sunu asndan ok az deiiklik sz konusudur. Fakat seyircinin ite her ey byle oluyor eklinde deil de ite her ey byle oldu eklinde hissetmesi gerekir (Mascelli 2002:74). Filmde geriye dn ile imdiki ykden nce balayan bir olay yanstlabilir ya da yknn daha nce gsterilmeyen bir parasn grntlemek iin zaman iinde geri gidilebilir, vaya bir nceki olay tekrarlanabilir. Bylece, bir karekter yllar nce olan bir yky ya da imdiki ykde gereklemi ama seyircilere gsterilmemi bir olay anlatyor olabilir. Mascelli, geriye dnlerin avantajlarn yle sralamaktadr: Birka karakterin, yknn kendilerine ait blmn anlatmalarna olanak salar. Anlatcnn zaman iinde geri gidip, tarihsel ya da arka plan tr malzemeyi sunmasn salar. Farkl gerekler ya da kurgusal konular geriye dnler yoluyla eitli bak alarndan sunulabilir. yk daha erken bir dnemi grntleyebilir. yk anlatm yalnzca gnmzle snrl kalmaz, zaman iinde ileri-geri gidip anlatm asndan nemli olan olaylar aklayabilir ya da betimleyebilir. Mascelli, geriye dnlerin dezavantajlarn ise yle ifade eder: kronolojik kesintisizlii bozar ve izleyen kiinin kafasn kartrr. ou durumda seyircilerden daha fazla dikkat ister, zellikle de birka geriye dn, szkonusu ise. Filmi izleyen kiiler uzun bir geriye dnte kayp hale gelebilir ve olaylar kartrabilir; yk ilerleyecei yere gerileyebilir ve bylece de bir doruk noktasna gre izlenen normal gelime yaps sekteye urar (Mascelli 2002:75-76). Gelecek zaman kesintisizlii iki beklenmeye ayrlabilir: Gelecekte yer alanlar ve Bugnden gelecee yaplan bir ileriye atlay. Gelecekte oluan olaylar tahmin edilebilir. planlanabilir, ya da hayal edilebilir. Gelecekte geen bir olay, bylece bilim-kurgusal bir tahmini, endstriyel bir planlamay, bugnk yknn zetini, ya da bugnk ykdeki bir karakter tarafndan hayal edilen olaylar ierebilir. Filmi izleyen kii gelecee tanr ve olay, olaca ya da olabilecei biimde grr. Olay imdiki zaman kesintisizlii ile sanki imdi oluyormu gibi sunulur. Seyirciler zaman unsuru konusunda uyank tutulmal ve bylece de kafalarnn karmas engellenmelidir (Mascelli 2002:76).

129

leriye atlay, geriye dnn avantajlarndan birkana sahiptir, ancak uygun biimde sunulmazsa ileriye atlaylar izleyicinin kafasn kartrabilir. Mevcut yknn nne srama yaparak ileriye atlay, gerekleri sunan belgesel bir filme gelecek boyutunu ekleyebilir. () Bir ileriye atlay imdiki zaman kesintisizliinde olduu gibi, toptan kesintisizlikle filme alnabilir ve kurgulanabilir. Ya da bir dte veya hayal gcnde olduu gibi, izlenimci paralar halinde grntlenebilir (Mascelli 2002:77). Koullanm (artl) zaman kesintisizlii, gerek zamanla ilgilenmez. Zamann baka eler tarafndan koullandrlmasnn grntsdr. () Zaman atlabilir, paralanabilir, sktrlabilir, geniletilebilir ya da herhangi bir biimde birletirilebilir. Ve bylece de bir ya da daha fazla olay kesintisiz bir biimde sunulabilir; bu gerek yaamda olanakszdr. Koullanm zaman kesintisizlii bir karabasan lgnlk halini, oyuncunun sarho ya da dier trl arpk dnce halini ifade etmek iin kullanlabilir. Ya da bir oyuncunun dalpgitmesini, anlarn ya da hayal gcndeki bir olay yanstmak iin kullanlabilir (Mascelli 2002:77). 3.4.1.4. Grnt boyutunun zamana etkisi Filmsel zamann yaratlmasnda, grnt boyutu, kamera hareketleri, ses vb. aralar, zamann kullanmn etkiler. Gerek zamann yasalarn bozarak, filmde sezgi ile hissedilebilen bir zaman yaratan film ynetmenleri, bunu yaparken, grnt boyutu, kamera hareketleri, kamera nndeki nesnelerin (konu) hareketleri, ses, vb gibi aralar yannda, filmsel yknn anlatm sresini, olgularn ortaya k srasn etkileyen ekim yntemleri ve kurgu gibi tekniklerden yararlanr. Kamera as, kamerann mekanda konumlandrlmasyla ortaya kar. () Kamera asyla izleyicinin grecei alan belirlenir (Kl 2003:54). zleyicinin konuya yaklamas, uzaklamas, yksekten, gz seviyesinden, alaktan veya filmdeki bir karakterin gznden (alt a, gz seviyesi, st a) bakmasn kamera as belirler. Grnt boyutunun oluturulmasnda kamerann konuya bak as nemli rol oynar. Kamera, konuya eitli alardan bakabilir. En yaygn kullanlanlar ise, alt a, gz seviyesi, st a konumlar ve izleyicinin bakyla kamera asnn eletirildii znel kamera asdr. znel kamera a tekniinde kamera, izleyicinin yerini alr ve izleyiciyi konuya dahil eder. Kamera

130

filmde hangi karakterin gznn yerine geiyorsa, onun gzyle izleyiciyi, filmsel zaman ve mekanda cereyan eden aksiyona taraf klar. Bu oyuncu zaman-mekanda nasl hareket ediyorsa, znel kamera da onun gzyle grlenlere ahit olacak ekilde hareket ettirilir. rnein, oyuncu yryorsa, yrme izlenimi verecek ekilde, denizde bir sandaldaysa dalgalarn sarsma etkisini verecek ekilde hareket ettirilir. Diyelim ki, filmde bir kiiyi yakalamaya alan filmin ba oyuncusu, kovalad kiiyi gzden kard zaman, znel kamera teknii uygulanmak istendiinde, kamera saa-sola veya oyuncunun bulunduu mekanda gr alanndaki belirli noktalara ani (bak refleksi) ekilde hareket ettirilir. Ayn ekilde, yzme bilmeyen birinin rpnlar, su altndan, su stnden, alt-a, st-a, gz seviyesi ve znel kamera as yntemiyle verilirken kemaralarn, gerek teknik (su alt kamerasnn gereklilii), gerekse kamera hareketleri ynnden filmsel yk, aksiyon ve mekan-zaman zelliklerine gre kullanlmas gerektii aktr. Yzme bilmeyen kii mcadeleyi kazanrsa, alt a (su yzne ktnda st a); kaybederse, st a; mcadele (suya bat-k) an, (gz seviyesi ve znel kamera) yntemleriyle btnlk oluturacak ekilde verilebilir. Filmde grnt boyutunu, ekim lekleri ve merceklerin tr belirler ve hepsinin de zaman zerindeki etkileri birbirinden farkldr. Bu etkilerin neler olduu ve neye gre deitii zerinde duran Yaln Demir, iki belirleyici faktre dikkat ekmektedir: Demire gre, bu iki belirleyici faktr: ekimlerin ierikleri ve merceklerin trleridir. ekim lekleri incelendiinde, genel ekimlerin ayrntl bilgilerle dopdolu olduu grlr. Olayn geecei mekan, kiiler ve mekann iindeki nesnelerin seyirciye tantm, bu ekimlerle yaplr. () ekim lekleriyle ilgili bu zellikler birbirlerinden farkl zaman etkilerinin domasna neden olur. Genel ekimlerin incelemeyi gerektirmesi, perde zamann daha fazla igal etmesine, yakn ekimlerin de hemen kavranabilme zellii, daha ksa tutulmalarna neden olur (Demir 1994:50). Filmde zaman etkisi, kullanlan mercein trne gre de farkllk gsterir. Bunda belirleyici faktr perspektiftir. Geni al merceklerde perspektifin abartl olmas konuyla kamera arasndaki mesafenin gerekte olduundan daha byk grnmesine neden olur. Bu nedenle kameraya doru yaklaan bir nesnenin hareketi, bu mercekle grntlendiinde, hareket gerekte

131

olduundan daha hzl grnr. Nesne gerekte ok ksa bir yol katettii halde, ok uzak bir mesafeden yaklayormu ya da hzla uzaklaarak bir anda ufukta kayboluyormu duygusu verir (Demir 1994:50). Dar al mercekler, arka alann geniliini daraltarak, ekil ile izleyici arasndaki uzakl azaltrlar. Eer 1000 mmlik bir mercekle ekim yaplyorsa, 6 metre uzaklktaki ekil, 3 metre uzakta gibi grnecektir (Dmytryk 1990:89). Dar al merceklerde perspektif olduka sdr, bu merceklerle yaplan ekimlerde nesneler aras mesafe ksalr, perspektifte skma olur. Mercein bu zellii geni al merceklerde elde edilen etkinin tam tersinin domasna neden olur. Mike Nicholsun, The Graduate filminin evlenme treni sahnesinde olduu gibi, kameraya doru hzla yaklaan bir kii veya bir nesnenin hareketi bu merceklerde hibir zaman hedefine ulaamayacakm gibi grnr. Dustin Hoffmann sevdii kzn evlenme trenini durdurmak amacyla kilisiye zamannda ulamak iin yapt lgnca kou bu mercekle grntlendiinde sonusuz kalacak bir aba gibi grnr (Demir 1994:51). Dar al mercek, aynen akordiyonun kapal kr gibi arka alan daraltr ve kameraya doru eker. Geni al mercek ise akordiyonun gerilen kr misali arka alan geniletir. Etkilerinin derecesi ise kullanlan mercein odak uzunluuyla ters orantldr. Odak uzakl byrse, grnt yakna gelir, ksalrsa arka alan daha derinleir (Dmytryk 1990:89). 3.4.1.5. Kamera hareketleri ve zamana etkisi Kamera hareketleri, kamerann kendisinin yapt hareketlerdir. Yaygn kamera hareketleri, evrinme [sehpa sabit, kamerann saa-sola yatay-dairesel (pan); aa-yukar dikey-dairesel(tilt)] hareketi; kaydrma (aryo) (kamerann sehpayla birlikte ileri-geri, saa-sola) hareketi; ykselmealalma (kamerann sehpayla birlikte ykselip-alalmas) hareketi ve zoom (optik kayma) hareketleridir (Kl 2003:60).

Yakn (ayrnt) ekimden, genel ekime gemek sadece mekan deitirmek deildir. Bu deiim zaman da etkiler. Genel ekimden ayrnt ekimine gemek perdede kaplad alan asndan enerjinin artmasna neden olur ki, bu ayn zamanda znel zamana ynelitir. Kamerann zoom diye bilinen optik kayma hareketini de ayn ekilde dnmek gerekir. ekim

132

lekleri arasnda yaplan hzl bir zoom, zamanla ilgili bir uzay (mekan) deiimidir. Zoom hareketinin ortaya kard mekan deiimiyle hem izleyicinin gznde olay younlar, hem de zamann psikolojik alglamas artar. Hareket halindeki bak as, alt a, st a vb bak asyla ilgili dier eler grntnn psikolojik zaman iinde alglanmasn ykseldir. () Her mekann kendine zg bir zaman vardr, bu nedenle her ekim yeni bir zaman demektir. Hemen pe pee ekilmi bile olsa nesnel zaman farkllar. Bir ekimden dier ekime bak as ve ekim leinin deitiini eklersek, ekimlerin ard arda eklenmesiyle znel zamann olutuu sylenebilir (Kl 2003:84-85). Optik kayma hareketi kesintisiz bir mekan duygusu salarken, kimi zaman basklatrarak, kimi zaman da uzatarak yapay bir grnm oluturur. Mekan sadece, perspektif ile ilgili ipularna bal olarak deil, grnt boyutundaki deiimlere gre de tanmlanmaldr (Demir 1994:51-52). Hzl bir ekilde birbirini takip eden yakn plan insan yz ekimlerinin (ak bir biimde), izleyicinin uzay duyumunu iptal etmeye ynelik olduunu belirten zzet Yaar (1999:96) ise, bu tr hzl imge aknn, beklenildii gibi uyuumun yapc bir esi"ni (1999:30) deil, mekana ilikin algsal bir paralanml simgelediini dile getirmektedir (Kse 2005:232). Ynetmen bir olay, perdeye aktarrken seyircinin ilgisini srekli uyank tutmak amacyla bir yandan dramatik younluu yksek gerilimli anlar yaratrken, dier yandan da seyirciyi rahatlatacak, onlar yeni bir gerilimli ana hazrlayacak ortamlar hazrlar. Bunu da ekimlerin uzunluunu denetleyerek yapar. Ancak burada kesme ya da kamera hareketleri arasnda bir seim yapmak durumundadr. Bu seimde de tek l sahnenin ruhsal yapsdr. Kamera hareketleriyle yaplan ekimler, perde zamann uzunca sre kullandndan, sahnenin dinamizmini yavalatma, ak hzn kesme eilimindedir. Eer son ekimlerin doas dinamik ve gl ise, rnein bir evrinme hareketi, bu ritmi srdrmede kullanszdr. Kullanldnda ise sahnenin atmosferinde bir deiim ve rahatlama salad gibi, zamanda da bir durgunlama izleniminin domasna neden olur (Demir 1994:51-52) ada ynetmenlerin filmlerinde alc devinimi, ou kez kesmenin yerini alr. Alc devinimi de kesme gibi iki eyi birbirinden ayrr ama zaman ve uzam blmeden (Bker 1985a:108). Ynetmen Max Ophls, filmlerinde alcy eretileme yapmak iin devindirir. Devinen alc zamann akn vurgular. Ophls, alcy yalnzca devinimden ok holand iin

133

devindirmez. Andrew Sarrise gre, zamann acmasz akcln gstermek iin devindirir. Zaman ok hzl akar, hi durmaz. Montaj zaman geici olarak durdurur. Durmadan devinen alc, zamann kar konulmaz akn kantlar (aktaran: Bker 1985a:91). Brian Hendersona gre, Godard uzun kaydrmal ekimlerinde uzam ve zamanda sreklilik salamasna karn, derinlikten kand iin Bazinin gerekilik anlayndan uzaklar. () Penn de zamann acmasz akn gstermek iin alcy devindirir. () Bazin, gerek dnyann srekliliini bozmad, olaylar doal ak iinde verdii iin alc deviminden yanadr (Bker 1985a:97-98). Ynetmenler, evrinme ya da kaydrma ile gerei ortaya karrken, bazen izleyiciyi artrlar ya da oke ederler. Zaman ve uzam blmeden kimi kiilere ya da nesnelere ilgiyi ekebilirler. (Bker 1985a:105-106) Kamera hareketlerinin bir dier tr olan yavalatlm ya da hzlandrlm hareketlerde aksiyonun sresi, gerek zamana gre daha hzl ya da daha yavatr. Kamerann ekim hzn saniyede 24 kareden, saniyede, dakikada, hatta saatte ya da gnde bir kareye drmekle deiik bir zaman etkisi yaratmak her zaman mmkndr. Bu yntemle bir iein giderek almas, bir tomurcuun gelierek yapraa dnmesi, bulutlarn gkyznde hzl ak gibi, grsel adan gl etkiler yaratlr. Bu yntemle dakikalar, saatler, gnler, aylar ve yllar ok ksa bir zaman dilimine sktrlr. Kamera normal hznn zerinde altrlarak bir nesne ya da figrn ekimi yapldnda ise, yavalatlm bir hareket elde edilir. rnein, Kbrickin 2001 adl filminin balang sekansnda, bir maymun adamn sopa gibi kulland byke bir kemik paras ile bir yn hayvan kemiine tembelce vurduu grlr. Sopann kemikler zerinde gl bir etki yarattn fark ettiinde giderek daha hzl vurmaya, kemikler havada uumaya balar. Bu andaki coku dolu lgnca duyguyu vermek, vurular ve havada uuan kemik paralarn gstermek ve bu an uzatmak iin yavalatlm hareketlerle birlikte uyumu ustaca yaplm bir aksiyon kurgusuna geilir. Bu yntem, yumruuna gre kemik parasnn kendisine daha byk g saladn anlayan maymun adamn aknln vermede de daha etkili bir anlatm salar. Sonra zekasnn gc yardmyla dnyadaki tm yaratklar zerinde bir egemenlik kurmaya baladn ifade eden bir ekime geilir. evresinde yerde yatan hayvan kafataslarn paralamaya balar. Bu anda kamera yerden hafife ykselir ve olay yakndan izler (Demir 1994:53-54). Bu ksa sekans iinde ok karmak bir dncenin ve gl bir duygunun anlatm,

134

ok dikkatlice seilmi elerle birlikte yavalatlm hareketin ustaca kullanmyla gerekletirilmitir (Demir 1994:54). Fiziksel ynden sert ve iddet dolu sahnelerin yavalatlmas gerektiini ne sren Dmytryk (1990:106-107), bu savn u rnekle desteklemeye alr: Hugh OBreinin Wyatt Earp oynad sradan bir televizyon dizisinde son blmler O.K.Corraldaki nl atmay iliyordu. Gerekte yalnzca birka dakika sren vuruma sahneleri, ar ekim ile grntlenmiti. Her ate eden, vurulan ya da kaan film kiisine perdede zaman ayrlmt, incelenebilecek ve anlalacak biimde yavalatlm, sonra da sahnenin btnne eklenmiti. Perdedeki zaman olayn gerek sresinde ok daha fazlayd ama izleyici ilk kez bu nl atmann savalarnn kaderini ve ilevini tam anlamyla kavrayabildi. Zaman izleyici iin en azndan onun dikkatini ekmeye yetecek uzunlukta durduruldu. Bu rnekteki zaman ayrm olaanstyd ve bugn spor karlamalarnda ska kullanlan tekrarn ncs oldu. Dmytryke gre (1990:107), bu kadar ar olmasa da benzeri teknikler, hareketli sahnelerin ekiminde ska kullanlr. rnein bir boks mann ekiminde gzn izleyemeyecei kadar hzl vurular, izleyicinin hareketi kavrama yeteneine uyacak ekilde yavalatlr. stenen etkinin ar ekimle gerekletirilmesi yerine artk (imdi biraz bayat teknik) dv gstermek iin ska, uzatlm ve bindirilmi kesmelerden yararlanlr. 3.4.1.6. Kurgu ve gei trlerinin zamana etkisi Klasik kesme, ayn anda ve ayn uzamda oturan drt kiinin konumalarn gstermek ve dramatik etki yaratmak iin kullanlr. Dramatik etki yaratma amac yoksa, bu drt kiinin konumalar tek bir uzun ekimle verilebilir (Bker 1985a:114). Ynetmenler, kesmeye sreklilii salamak iin bavururlar. Balazs, hzl kesmenin filmin, i ritmini destekledii srece ok yetkin bir anlatm arac olduunu, filmin i ritmini desteklemediinde ise ok banal bir yntem olduunu belirtmektedir (Bker 1985a:114). David Brodwell, kararmann, zincirlemenin, silinmeli almal kararmann bir ekimden brne son derece yumuak bir gei yapmay saladn, kesmenin ise zaman ve uzam aniden blerek ok deiik bir etki yarattn vurgular (aktaran: Bker 1985a:118). Ynetmenler, geriye dnmek

135

iin kesmeden yararlandklar gibi, ileriye atlamak iin de kesmeye bavururlar (Bker 1985a:123). Ritm, eretileme ve gerilim yaratmada, yaam gereini bozma ve yeniden kurma ve grsel len yaratmada kesmeden yararlanlr. Kesme yalnzca bir olay ksaca anlatmak ya da uzun sreli bir aksiyonu belli bir noktada kesmek iin kullanlmaz. Kesmeyle balanan grntler, grsel bir ritm yaratrlar. () Ksa ekimler, hzl kesmelerle birbirine balandklarnda son derece canl bir anlatm ortaya kar (Bker 1985a:125). Zincirlemede, ilk ekim yavaa yitip giderken, ikinci ekim yavaa belirir ve iki ekim bir noktada st ste (mix) biner. Dolaysyla zincirleme yntemde, gei ani ve keskin deil, izleyici her iki ekim arasnda kolayca balant kurarken, iki ekim arasndaki zaman-mekan ve ierik farkn kolayla anlayabilir. Zincirleme, yava bir gei salad iin, yalnzca iki grnt arasnda somut iliki kurmakla kalmaz, ayn zamanda zamann getiini de gsterir. Birka grnt zincirlemeyle birbirine balanrken, hem zamann getii hem de olayn sreklilik arzettii vurgulanr. Ynetmenler zamanda geri dnmek iin de zincirlemeye bavururlar. () Balasz, zincirlemenin dlere gemede ok uygun bir yntem ulduunu belirtir (Bker 1985a:133). Gnmzde zincirleme geie, grntnn fluelatrlmas ve tekrar netletirilmesi teknii de eklenerek, bu yntem daha yetkin kullanlmaktadr. rnein, bir filmde oyuncu, gemiteki bir olay dlerinde canlandrmak istediinde, gzlerinin bir noktaya taklarak dncelere dalmas veya uykuya dalp rya grmeye balamas, zincirleme ve flulama tekniiyle salanabilir. Uykuya dalan oyuncunun yz bulanklatrlr ve zincirleme geile grd ryaya alr. Bindirme teknii de kahramann duygularn, dncelerini gstermek iin uygundur. () Zincirleme gibi bindirme teknii de zamann getiini gsterir. Pudovkin, Kaakta, yaplmakta olan bir geminin bir paras zerine bitmi bir gemi grntsn bindirir (Bker 1985a:136). Dzgn grnt geileri salamann en basit yntemi tantc yazlar kullanarak sahneyi kuracak uzam ve/veya zaman belirtmektir. Mascelliye gre zincirleme, zaman araln

136

kapatmak iin kullanlabilir. () Bir zincirleme ikilisi genellikle bir geriye dnn, ileriye atlayn ya da dier bir anormal drurumun ncesinde ya da sonrasnda kullanlmaldr. (...) Bir sahnenin son erevesi ile ardndan gelen sahnenin ilk erevesinde dondurulmu zincirelmeler kullanlabilir ki bu teknik bu iki sahne arasnda zamann deimediini anlatabilir (Mascelli 2002:142-143). Kurgu, ekimleri birbirleriyle birletirirken gereksiz zaman balantlarn ortadan kartarak zamanda ileri bir hareket salar. Kurgunun, temann geliimini salamak ve aksiyonu ileriye doru gelitirmek amacyla gereksiz zaman blmlerini, bir baka deyile gereksiz zaman dilimlerini atma ileminde ekimler aras gei yntemleri nemli rol oynar (Demir 1994:56). Farkl zaman dilimlerini birbirleriyle birletirmede en basit yntem kesmedir. Basit anlamda ele alnrsa ekimler arasnda sreklilik salad, gerek zamandaki sreklilii koruduu grlr. Bu tr bir yaklamda ekimler arasnda zaman asndan hibir kopukluk yoktur, aksiyon kesintisizce srer. Daha farkl bir adan bakldnda ise kesme aksiyonun geliimine katkda bulunmayan olgularn atlmasnda, dolaysyla zamanda ksaltma ya da zamanda atlama yaplmasnda kullanlr. Zamanda atlama trnn ilki, bir zaman diliminin darda braklmasdr. Atlanlan bu zaman dilimi, alglanabilecei gibi llebilir de. Atlamann oluu ve uzunluu hem grntde, hem de seste az ok fark edilebilecek bir kesinti ile gsterilir. Zamanda bir kesinti ya da boluun varlnn sezinlenebilmesi, mekansal srekliliin yeterince korunmasyla salanr (Demir 1994:57). Zaman atlamalar ileriye doru olduu gibi yk iinde gizli kalm noktalar aklamak, bilinalt tarafndan alglanan olaylar vermek, yllar nce olmu olan olaylar anlatmak amacyla gemi zamana doru da yaplabilir.() Kesmeyle ilgili olarak sz edilen zamanda atlama trleri, baka yntemlerle de gerekletirilebilir. Ancak kesmeden farkl olarak, kararma, alma, geme, silme gibi yntemlerle yaplan zaman atlamalar, hem gze daha ho gelir, hem de yumuak bir ritimde olur (Demir 1994:58). Kesmeyle yaplan geiler, ekimlerin, sahnelerin ve ayrmlarn nesnel (saat), ve znel (psikolojik) zamann belirlediinden temann ritmini ortaya karr. ou romanda bir blm

137

bittiinde yeni bir blm yeni bir sayfa ile balar. Bu geiler benzer ekilde grntnn giderek kararmas ve sonra giderek alarak, ikinci grntnn belirmesi eklinde gerekleir. Grntnn giderek kararp grnmez duruma gelmesi kararma, tersi ise karanlktan giderek grntnn belirmesi almadr. () Kararmalar, bir olayn ya da zamann sonuna gelindiini, belli bir srecin getiini belirtir. Grnt boyutunda kesme ve kararma-alma ile yaplan geilerde bir ekim fiziksel olarak biter, ardndan bir sonraki ekim balar. Zincirleme gei ise sreklilik ve ritm dzenlemek iin, yaygn olarak da hareket-mekan-zaman deiiminde kpr olarak kullanlr (Kl 2003:59). Kararma-alma, bir durak ilevi grr. () Aslnda bu boluk izleyiciye bir dinlenme olana verir. Bu yntem sadece durak ilevi grmez kukusuz. Arnheim, uyanan ya da uykuya dalan bir kiinin bu yntemle ok iyi gsterilebileceini syler (Bker 1985a:137). Ayn yerde oluan sekanslar arasndaki kararma-almalar, bir gnden dierine, ya da haftalar, aylar sonrasna geii belirtmek iin kullanlr. Kararma-alma, bir baka ortama geii belirtmek iin kullanlabilir. Konu, birbirinden farkl zaman aralarna blmlenmediyse ya da aralarnda anlatmsal adan uzam blmlenmediyse, kararma-alma sahenenin bir banda, bir de sonunda kullanlmaldr (Mascelli 2002:142). Zincirleme gei ynteminde olduu gibi yumuak bir gei salayan kararma-almayla zaman ve mekan deiiklikleri anlatlabilir. Filmsel yk veya aksiyona gre kararma-alma tekniine bavurulabilir. rnein, filmde gzne yumruk atlan bir adamn gzlerinin kararmas, kesmeyle (karanla gei), almas (karanlktan aydnla) almayla verilebilir. Gzlerini glkle amaya alan adam, (filmsel ykye gre deimekle birlikte, rnekleri oaltmak mmkn) ya hastane odasnda tedavi altndadr ya da tek banadr ve kendine gelmeye alarak ne olduunu anlamaya almaktadr Silinme gei ise, bir sahnenin bir dier sahneyi ereve dna ittii grntsn veren hareketli optik etkilerdir. Silme hareketi, dikey, yatay ya da asal olabilir. ki sahne arasndaki snr, silik bir izgi ya da yumuak bir kaynama olabilir (Mascelli 2002:143).

138

Ynetmen ekimler aras gei yntemleriyle zamanda atlamalar yaparak, nemli anlar ve yknn geliimine katkda bulunacak olaylar seerken dier yandan da kurgu yoluyla zaman daha kompleks ekilde ileyerek dramatik younluu yksek, gerilimli anlar yaratr. Zamann kompleks kullanmna youn ekilde paralel kurguda rastlanr. Paralel kurguda genellikle birbirinden uzakta gelien iki aksiyon, bir baka deyile iki yk izgisi vardr. Geometrideki karlndan farkl olarak rneklerin ounluunda bu sinematik izgiler bir sre sonra kesiirler. Paralel kurguda aksiyon ana ve yan aksiyonlara blnr. yknn nemli blmlerini ieren ana aksiyon ayrntl bir ekilde ilenirken, yan aksiyona aksiyonu hzlandrc zaman younlatrc bir ilev yklenmitir. Ancak, ezamanllktan farkl olarak, paralel kurguda ardarda gelen sahneler arasnda bir sreklilik ve zamansal bir geliim vardr (Demir 1994:60-61). Kurguda zamann anlaml kullanmlarndan biri de ritim yaratmaktr. ekimlerin uzunluundaki deiim, ritmik kurgunun temelidir. Ksa, uzun, orta boy kesmeler, tmyle yaratlmak istenen atmosfer tarafndan belirlenir. rnein her biri, beer saniyelik srelere sahip ekimler dizisi, her biri sadece birer saniye sren ekimler dizisine gre daha yava bir ritm yaratr. Bu tr dizilerin birden fazla tekrar bir geliim rgs izerek ya da ritmde kontrast oluturacaktr. ekimlerin srelerinin deiimi, ritmik dzeninin eitliliini daha da arttrr. phesiz ekimlerin ritmik dzenlemeleri iin, denetimsiz sreler ve lsz zaman aralklar nermek imkanszdr. Ritm ve ekimlerin rgs anlalaca gibi mekaniktir. Deiik ritm ve zaman aralklarnn dzenlenmesiyle ritmik kompozisyonlar snrsz eitlilikler yaratr. Bylece ritm, sezgiyi arttrc ve duygu oluturucu bir katalizr rol oynar (Demir 1994:60). Gnmzde gei yntemleri daha ok filmsel yk, aksiyon ya da zaman-mekansal ortamn zellikleri ve oyuncunun iinde bulunduu psikolojik duruma gre ve zenginletirilerek verilmektedir. Grntnn 180 derece dndrlerek, baka bir sahneye gei ile zaman-mekan ve ykde ierik deiiklikleri verilmektedir. Bu teknii daha ok bol bol kahkaha efektlerinin kullanld dizilerde grmek mmkn olmakla birlikte, bir kapnn kapanmas gei tekniklerinin en uygunuyla birletirilerek anlatm zenginletirilmektedir. yleki bir filmde, yk ya da aksiyon gerei, bir oto ykamada ykanan otomobilin kpkl n camnn, sileceklerle gittike temizlenmesi ve d mekann gittike netlemesinden bile bir gei teknii olarak yararlanlabilinmektedir.

139

3.4.2. Filmsel mekan Birok eyin bir araya getirilmesiyle film oluturulur. Filmde bir dnceyi anlatmak iin kullanlan vazgeilemez aralardan biri de konunun iinde getii mekandr. Filmde kullanlan hemen her ey; kullanlan objeler ve bunlarn kullanl biimi, yntemi, kurgu, grnt, kamera as, ekim, oran, dil, k, renk, ses, oyuncular ve daha pek ok ey filmdeki iki boyutlu ama gerekte boyutlu olan mekan birebir etkileyen aralardr. Yeni mekan yaratmada mutlaka cam, ahap, kerpi gerekmiyor. nk yeni bir malzeme var; grnt... () Bu aralar grnt yoluyla mekan yaratmaya yaramaktadr. Dolaysyla sinemac elindeki tm bu aralar kullanarak grnty dzenler. Grnt dzenlemesi mekann daha bulank, net, bozuk, sonsuz, byk ve sonsuz eitte alglanmasn salayabilir (www.odevsitesi.com/odevler/2005_6/117244sinemada-mekan.htm) (03.01.2006). Mekan her boyutta da yaylma gsteren bir sreklilik olarak tanmlanr. Gerek evren iinde bu mekan kavram (uzunluk, genilik ve ykseklik) iki gzle grlen grntye baldr ve snrldr. Bir kii bir yerden bir baka yere hareket ettiinde ya da younlam dikkat tarafndan soyutlanm mekann deiik alanlarna hareket edildiinde deiir. Gerek yaam iinde deneyler gstermitir ki, fiziksel mekan somuttur ve kolay denetlenemez. Gerek mekanda ani bir kesinti yoktur. inde oluan her aksiyon kesintisiz mekansal bir sra izler. Baheden mutfaa giden bir kii istedii yere ulamak iin, dardan ieriye doru uzanan belirli saydaki ara mekandan gemek durumundadr. Gerek yaamda bu olay, (dardan ieriye, onun gerek mekansal boyutlar ne olursa olsun) sabittir. Kltlemez, geniletilemez. Mekann fiziksel sreklilii blnmez ya da deitirilemez (Jacobs 1994:41-42). Filmde mekan, ok boyutluluunu kaybeder. Gerek mekann dz bir dzlem zerinde iki boyutlu yansmas grnr. Fiziksel mekan grsel blmlere ayrlr ve deiik kamera pozisyonlaryla deiik odak uzunluuna sahip merceklerle ve ynetmenin isteine gre sralanr. Bylece konunun iinde dzenlenecei mekan, filmin perdesinin snrlarnca kuatlr. Mekan grsel dzenlemeye ve ekimden istenen etkiye dorudan bal olarak grsel bir e olur. Duyarllkla kullanldnda grsel mekan, ek bir duygu ve slup deeri kazandrarak bir konuyu anlatmak, bir ekimi ifade etmek iin uygulanan glerden biri olabilir (Jacobs 1994:42).

140

Grsel mekan, konunun grsel sunumu ile ilgili olarak her ekimin kendi koullar iinde ilev grr. Filmsel mekan ise, ekimlerin zaman iindeki dzeni, sras ve aralarndaki iliki ile ortaya kar. Filmsel mekan perdedeki gerek zaman bozma yntemine benzer bir yolla gerek mekan bozar. Bu filmin ynetmene mekansal gerei paralama ve kendi amacna uygun bir biimde yeniden kurma olana salar. Film kameras fiziksel mekanla srekli urar, btnn iinden blmler ve alanlar seerek bunlar deiik mekansal uzaklklardan ve bak noktalarndan grntler. Uzak ekim, orta ekim ve yakn ekim terimleri, kamera ile konu arasndaki mekansal uzaklk tarafndan adlandrlr. Bu kamera pozisyonlarnn her biri mekansal gerein deiik blmlerini gsterir. Btnn paralar olan bu blmler, gerek mekansal boyutlara dikkat edilmeksizin, konuya fiziksel snrllklar salar. Konuyu deiik bak noktalarndan yaplan ekimlerle grntlemek, konuyu ok boyutlu gsterir (Jacobs 1994:43). Gerek ve film mekan arasndaki farktan ilk kez sz eden Pudovkin, Ynetmen, ayr ayr ekimlerin birletirilmesiyle, tmyle kendisine ait bir filmik mekan oluturur. Gerek mekann deiik noktalarnn kaydedildii farkl film paralarn, tek bir filmik mekan iinde birletirir ve ksaltr derken, retmeni Kuleovun yapt deneysel filmi rnek gsterir: Bu, 5 ekimden oluan bir sahneydi ve ekimlerin her biri deiik yerlerde ayr ayr ekilmiti. ekimler zel bir sra iinde tekrar kurgulandklarnda, gerekte var olmayan bir mekan birlii yarattlar. Film bir delikanlnn kza doru ilerleyiini, bulumalarn, delikanlarnn uzakta bir binay gsteriini, her ikisinin binaya doru yrylerini ve sonunda beraberce ok geni merdivenlerden klarn gsteriyordu. lk ekim Moskovada deiik yerlerde, drdnc ekim Beyaz Sarayn eski bir Amerikan filminden alnm grnts, beinci ekim Leningradda bir kilisenin merdevinlerinde ekilmiti. ekimler birletirildiinde gerekte birbirlerinden binlerce mil uzaklkta bulunan yerler bir araya getirilerek, oyuncularn birka admda katedecekleri kk bir alana indirgenmitir. Bu sinematik gelenek (seilmi ekimler kullanmak, ayn ya da deiik yerlerden grntleme yapmak, gerek mekann eitli ve birbirinden ayr grntlerini birletirmek) hem kurgu sanatn balatr hem de doada bulunmayan bir mekansal sreklilik illzyonunu mmkn klar (Jacobs 1994:44).

141

3.4.2.1. Filmsel mekan ve zellikleri Gerek yaamda insan evreleyen dnya kesintisiz, birbiriyle ilikili btn bir sahnedir. Bu sahnede zaman-mekan sreklidir. Gerek mekanda olaylar, gzler nnde mantksal bir sra iinde oluur. Bir kent merkezinde, bir binann penceresinden dar baktmzda, sokaklar, araba ve insanlarn hareketlerini gzleyebilir, aralarndaki fiziksel ve btncl ilikiyi anlayabiliriz. Ancak gerek yaam filme aktarldnda aralarndaki btncl iliki kaybolur. Gerek yaam, filme aktarldnda burada grlen herey yaamn paralardr ve tek balarna btn ile ilikileri yok olmutur. Burada gerek yaamdaki sreklilikten sz edilemez. Film bir yk anlatma aracysa, film ynetmenin grevi, setii yaam paralarndan iinde her eyin kesintisizce akt izlenimi verecek ve seyirci tarafndan bir btn olarak alglanacak bir yk mekann oluturmaktr (Demir 1994:44). Mekan gerekte 3 boyutlu bir yaylma gsterirken, filmde uzunluk, genilik, ykseklikten arnarak ekrana yansr. Dzlem stne yansyan bu mekan gerek mekan da olabiliyor, konunun iinde geecei mekan perde snrlar dahilinde geici olarak kurgulanan kurgu mekan ya da bilgisayar teknolojisi kullanlarak yepyeni sanal mekanlar retiliyor. Bununla balantl olarak mekanda sreklilik, sreksizlik, mekansal kopukluk, mekansal sralama, gerek mekan-film mekan gibi kavramlar girer iin iine () Sinema filmlerinde yaamdan kesitler ksa zaman ve mekanlar iinde sktrlp izleyiciye sunulur. Bylece fiziksel mekan sosyal veriler nda kolayca okunur hale gelir. Bu bakmdan tasarmclar iin filmler kentin kendisi kadar mimarlk ve mekan oluumunda modeldir (www.odevsitesi.com/odevler/2005_6/117244-sinemadamekan.htm) (03.01.2006). Filmsel mekan, mekan 3 boyutta da yaylma gsteren uzunluk, genilik ve ykseklii olan sreklilik olarak tanmlarsak filmde mekan bu ok boyutluluunu kaybeder ve gerek mekann 2 boyutlu grnts ekrana yansr, dzleme yansyan bu grnt gerek mekan da olabilir kurgu mekan da. Ynetmen ya da set tasarmcs ya da yerine gre mimar konunun iinde geecei mekan film perdesi snrlar dahilinde yeniden kurgular, ekimden istenen etkiye gre eitli yntemler kullanarak grsel bir dzenleme yapar. Mekan bir konuyu anlatmak iin kullanlan aralardan biri olarak yk ile i ie geer, kamera as, biimler, ekiller, k, glge, netlik gibi

142

ayarlamalarn da iin iine girmesiyle filmde ve mekanda farkl etkiler yaratlabilir, mekann daha dramatik, daha geni, daha boucu alglanmas salanabilir (www.odevsitesi.com/odevler/2005_6/117244-sinemada-mekan.htm) (03.01.2006). 3.4.2.2. Alan derinlii ve mekansal birliktelik Alan derinlii ynetmen iin bir seenektir. Ynetmen alan derinliini, ou kez konu gerei, kimi kez de mekansal (uzamsal) birliktelii salamak iin, alan derinliini kullanr (Bker 1989:22). Ayr zaman-mekan paralarnn, anlaml bir btn olutaracak biimde kurgu yoluyla birletirilerek, filmde akc, tutarl ve kesintisiz bir zaman-mekan btnl salanmaya allr. Mekann btnletirilmesinde ya da izleyici tarafndan bir btn olarak alglanmasnda, bak noktalarnn mekan iindeki kii ya da nesnelere bal deimesi nemli rol oynar. () Bak noktalar belirli odaklara bal olarak deiir. Bu da ekim lekleriyle paralanan mekann btnletirilmesinde nemli rol oynar. Deiik bak noktalarndan aksiyonu izlemek, boyutluluu ve mekann btn olarak alglanmasn salarken, deiik odak uzunluuna sahip mercekler, kendilerine zg perspektifleriyle mekan zerinde kimi denetimlerin yaplabilmesine olanak tanr (Demir 1994:110). Montajn yerine uzun ekimi, alan derinliini koyan Bazin, montaj yadsmaz, montajn nemini azaltr. rnein Welles, Yurtta Kanede, dramatik etkiyi kesmeye bavurmadan yaratr. Alan derinlii kullanmyla Welles, birka saniyeyi bir evrime sdrr. Alan derinliini Welles bulmad kukusuz, Bazine gre, Wellesin nceli Renoirdir. () Renoir, alan derinliine ilikin u grleri dile getirmektedir: Mesleimde ilerledike alan derinlii kullanma eilimim artt. almalarm ilerledike, iki oyuncuyu, bir fotoraf stdyosundaymasna alcnn karsnda yzyze karlatrmaktan vazgetim. Karakterlerimi alcdan deiik uzaklklarda, daha zgr bir biimde yerletirmeyi ve devindirmeyi yeledim. te bunun iin alan derinliine gereksinimim byk. (aktaran: Bker 1989:21) Mitrye gre, nesnelerin rlyef duygusunu gz kendi organik mekanizmasyla salar, sinemada ise teknik olarak bu duygu verilmeye allnca, gerektekinden daha youn olur, yani yanl olur. Gerekte de rlyef duygusu yalnzca gzn optik zelliine deil, psikolojik

143

nedenlere baldr; bunun grsel alglama ile mekandaki deneyimimizin ezamanl bir dzenlemesi sonucu elde edildiini sylemek gerek. Sinemada devinim, derinlik duygusunu belirler, onu yaratr. Bu kukusuz rlyef duygusu olmamakla beraber, biri dierine baldr. Devinimle sinemada mekan yaratlnca, psikolojik olarak rlyef de elde edilir (Zllolu 1981:175). Grntnn alan derinlii, ada film iin byk bir nem tar. Grntnn n sahnesindeki omuz ekimi ile derinlikteki toplu ekimin bileimi olarak grntnn alan derinlii, perdenin doal iki boyutunu aan ve ok duyarl bir ebiim sistemi yaratan sinematorafik bir dnya kurmaktadr: boyutlu, snrsz ve birok egemenden oluan reel dnya, perdenin dz, snrl dnyasna ebiimli duruma gelmekte ve bu durum kendi ynnden aktarm aamas olarak ilev grmektedir; yans, birok boyut iinde gereklemekte, resim sanatndan tiyatrodaki geliim srecini bu boyutlar iinde izlemektedir. Alan derinliinin yetkin bir ekilde uygulan, rnein Yurtta Kane filminde ve Truffafutun filmlerinde grlr (Lotman 1999:128-129). Srekli derinlie ynelik bir odaklanma ve belirgin bir kurguya sahip olmayan bir anlat biimi, yaamn balamn, paralara ayrlamayan akn yanslayan bir metin salar. Gereklikte ise sinematorafik metin birok dzey tarafndan blmlere ayrlr: Omuz ekimleri grntnn nsahnesini blmekte ama dipdzey btn olarak kalmaktadr (sanatnn verecei karara gre dipdzeyi bulank ya da seik yanstma olana, kartl arttrr). Metin ve stmetin, yaam ve model kuran gzlem tarz ekim iinde ayn zamanda ortaya kar. Sinema dilinde vicdan iin, ahlaksal ynden deerlendirilen dnce iin eretileme olarak gzlerin yakn ekimine ok sk bavurulur. Eisensteinin Grev filmi, simgesel olan insanln vicdan ekimiyle sona erer (Lotman 1999:130-131). Mascelli (2002:77), kompozisyon derinliinden sz ederken, derinlik oluturulmasna ynelik u nerilerde bulunur: Oyuncular ya da nesneleri perde boyunca kameradan eit uzaklkta konumlandrmak yerine, derinlie sahip kompozisyonlar oluturun. Sinema filminin iki boyutlu dz perdesi zerinde boyutlu bir yanlsama oluturabilmek iin uygulanabilir her trl derinlik gerecinden yararlann. A-kar-a ekimi yapn. Oyuncular ortam iinde binme

144

yapacak ekilde yerletirin. Kameray ne, arkaya, izleyiciye doru ya da izleyiciden uzaa doru hareket ettirin. () Uzak arka plann grlebilmesi iin olanak olduunca derinlik tayan ortamlar filme ekin. () Dz alardan, dmdz klandrmadan, grntnn bir ucundan dier bir ucuna dmdz hareketten ve oyuncularn konumu ile devinimin sahneleniinden dmdz, grntnn bir ucundan dier ucuna uzanveren bir sralamada olmasndan kann. Perdedeki derinliin kompozisyonla baladn ve boyutlu somut etkiler reten kamera alar ile zenginletiini unutmayn. 3.4.2.3. Mekan kesintisizlii Devinim bir yerden bir dierine tanrken, yky anlatmak mekan (uzam) kesintisizliini ierir. Bir aratrma gezisi belgeseli, bir arama yolculuu ya da seyahat filmi bunun tipik rnekleridir (Mascelli 2002:77). Gerekte mekan 3 boyutludur, yani mekan kesintisiz devam eder. Fiziksel sreklilii vardr. (bir yere ulamak iin yol-bahe-mutfak gibi ara mekanlar var).Ve bu sreklilik kesilemez, blnemez, geniletilemez. Sinema ise bunu kendi yntemleriyle olanakl klar. Gerek mekan ya da kurgulanan mekan paralara ayrmak ve ekimler sonras birletirip montajlayarak tekrar yaratmaktr yaplan. Mekan paralanp montajlanarak yeniden kurgulanr. Btnn paralar olan blmler sz konusudur. Gerek mekansal boyutlar ise geerliliini yitirir. Ayr ayr ekimlerin paralarnn birletirilmesiyle ynetmen filmik mekan oluturur. Gerek mekann deiik noktalarnn kaydedildii film paralar tek bir filmik mekan iinde birletirilir
(www.odevsitesi.com/odevler/2005_6/117244-sinemada-mekan.htm)(02.05.2006).

Kabul edilebilir olmas iin mantksal bir hareket yapsnn gsterilmesi gerekir. Ayrca zaman kesintisizlii yolu ile uzam iinde ileri geri hareket etmek, hzl ya da yava yolculuk etmek ya da bir anda baka bir yere tanmak da olanakldr. () Uzam tek bir sahne olmas dnda filmlerde ender olarak gerekte varolduu biimde gsterilir; grsel ve kurgusal tekniklerle younlatrlabilir ya da geniletilebilir. Uzam yansmas, eitli yollardan yaratlabilir. Optik geiler kullanarak, uzam uzatlabilir ya da ksaltlabilir. Bu sonu, yalnzca gereksiz alanlarn atlanmas yoluyla, uzamsal ilikilerin deitirilmesi yoluyla, zekice yaplacak

145

bir kurgulama yoluyla ve hayalgcnn kullanld yk anlatm yoluyla elde edilebilir (Mascelli 2002:77-78). 3.4.3. Gei trleri ve kamera hareketlerinin zaman-mekansal kullanm yky, mekan, zaman, insanlar ve eyalar inceleyerek ve anlatmdan kaynaklanacak bir hareketli geii arayarak, pek ok sekans birbirine balanabilir. Mascelliye (2002:146) gre, belirli bir arann ban ve sonunu belirleyen iki anahtar ekim ok nemlidir. Bir akam yemeinde orbadan kuruyemie zincirleme yaplabilir. Bir bebein sarsak admlar yere salam basan yryne zincirleme yaplabilir. Minyatr bir uak modelinden gerek boyutlarnda bir uaa zincirleme yaplabilir. Dev bir yangn ttmekte olan kllere zincirleme yaplabilir. Kk bir alevden, byk bir orman yangnna gei yaplabilir. Klasik bir rnek olabilir belki ancak, parkta sevgilisini bekleyen bir gencin, uzun sre beklediini gstermek iin, yakt birka sigaradan ektii nefeslerin ardndan, nnde biriken izmaritlere zincirleme yaplabilir. Asansre binen birinin, istedii kata ulamas silinmeyle verilebilir. Brosundan kan birinin, binay terkedii zincirlemeyle salanabilir ki, bylelikle nemsiz zaman ve mekan aral bu ekilde etkili bir biimde kapatlabilir. Geriye dnlerde tarihi olaylar anlatan gazete balklar zaman vurgulamak iin kullanlabilir. Bir filmde seri katilin, gemite iledii cinayetler, gazete manetleriyle anlatlabilir. Mekan ise iaretlerle, kaplar zerindeki adlara, binalarn adlarn gsteren tabelalara, demiryolu ve karayolu zerindeki levhalara, ehir adlarna, havaalan ya da terminellerine zincirleme yoluyla balanabilir. () Uzun yolculuklar araba tekerleklerinin dnmesi, kilometre gstergesinin deimesi, bir harita zerinde yanp snen izgi, damgalanan pasaportlar, bavula yaptrlan otel etiketleri, gz ap kapayana kadar geiveren yol izgileri veya iaretleri, gemiler, uaklar, tren ya da otobslerle grntlenebelir. Bu devinimler tek tek olabilecei gibi, yolcunun yzne ya da dier sahneler zerine bindirme de yaplabilir. (Mascelli 2002:147)

146

lke ya da ehirleri anlatmak iin tannan sembol veya imgeler kullanlabilir. Krsal kesimden kente g ve yaratt sorunlar ileyen klasik Trk filmlerinde, saf Anadolu delikanls, srtnda heybesi, banda kasketiyle balad yolculuunu, stanbulda Topkap, Harem Otogar ya da Haydarpaada tamamlar. rnein, filmde Samsuna i seyahatine giden karakterin buraya ulatn anlatmada ehri simgeleyen Atatrk ant kullanlabilir. Boaz Kprs, Galata Kulesi veya Sultanahmet Camii stanbulu, Saat Kulesi zmiri, Mevlana Mzesi Konyay, Eyfel Kulesi Parisi, Piramitler Msr artrr. Bir kiinin odasnda bulunan eitli eyalar, onun kiilii, nelerden holand, neyin zlemini duyduu veya hayallerinin neler olduu hakknda bilgi verebilir. Ayn kiinin odasnda duvardaki posterler, erelenmi resimler, dzeltilmemi bir yatak, masadaki kirli bardak veya kahve fincanlaryla izmaritlerle dolu veya bo bir kl tablas; kesme, zincirleme ya da kamerann yumuak bir evrinme veya kayma hareketiyle izleyiciye aktarldnda, izleyici bu mekan ve bu mekan kullanan ahsn kiilii hakknda bilgi sahibi olur. Kamera hareketleri bir ortamdan dierine geite kullanlabilir. Kamera yukar evrinmeyle gkyzn gsterir, baka bir gkyzne zincirleme yaplr, kamera aa evrinme yaptnda baka bir ortamdadr (Mascelli 2002:147). 3.4.4. Filmde Ses-Mzik ve Zaman-Mekan Etkisi 3.4.4.1. Filmde ses ve zaman-mekan etkisi evremizde grdmz nesnelerin kard sesler, nesnelerin grntleri kadar bizleri etkiler. Hatta nesnelerin iinde bulunduklar ortamn yaratt ses, bizler iin sunulmu iitsel bir dnyadr (Kl 2003:63). Perde zerindeki hareketin mekan yanlsamas yatt ok nceleri saptanmtr. ek sanat kuramcs Mukarovski, daha 30lu yllarda sesin perdedeki iki boyutu ortadan kaldrdna ve ona ek bir boyut kazandrdna dikkat ekmektedir (Lotman 1999:54). Sesin kenarlar olmadn, ancak bir mekansal rengi olduunu ne sren Bela Balazs ise sesin yerini belirlemenin zor olduunu, film ynetmenlerinin bunu mutlaka gz nne almalar gerektiini belirtmektedir. Balazsa gre, bir filmde azlarn hareketlerini gremeyeceimiz biimde yan yana durmu kii, szlerine jestleriyle elik etmeden konuuyorlarsa ve sesler de

147

birbirinden ok farkl deilse, hangisinin konutuunu bilmek neredeyse olanakszdr. nk sesler n bir yanstcyla ynlendirilmeleri gibi hassas bir biimde ynlendirilemezler. Ik demetleri gibi dz ve younlatrlm ses demetleri yoktur. Grlebilir eylerin pek ok kenar vardr, sa kenar, sol kenar, n ve arka. Sesin byle grnleri yoktur, bir ses eridi bize ne taraftan ate edildii hakknda bilgi veremez (Balazs 2003). Sanat tarafndan sahnede ya da platformda yeniden retilen her doal ses yanl bir ton rengine sahiptir, nk her zaman yeniden retildii sanlan ortamn deil, topluma sunulduu ortamn rengini varsayarlar. Her sesin bir uzam-snrsal [spacebound] karakteri vardr. Ayn ses, kk bir odada, bir mahzende, byk bo bir salonda, bir sokakta, bir ormanda ya da denizde farkl duyulur. Gerekten bir yerlerde retilmi her sesin bir mekan-nitelii [spacequality] olmak zorundadr ve eer sesin duyusal yeniden retiminin gc kullanlacaksa bu nitelik ok nemlidir! Bu tiyatro sahnesinde her zaman arptlan yerel tndr. Mikrofonun en nemli sanatsal yetilerinden bir tanesi, merkez noktasna gelen seslerin srdrlmeleri ve kendi tonal renklerini kaybetmemeleridir. Bir mahzende kaydedilmi bir ses nerede dinletilirse dinletilsin, mahzendeki bir ses olarak kalr, tpk izleyici sinema salonunun neresinde oturursa otursun grntnn kamerann bak asndan gsterilmesi gibi. Eer grnt stten ekilmise, seyirciler onu grmek iin yukar (beyaz perdeye) bakmak zorunda olsalar bile, grnty stten grrler. Tpk gznz kamera mercei ile tanmlanyor gibidir, dolaysyla kulamz da mikrofonla. Ve sesleri nerede dinletildiklerinden bamsz olarak mikrofonun onlar kaydettii ilk halleriyle duyarz. Bu yolla, sesli filmde izleyiciyle oyuncu arasndaki sabit, deimez, kalc mesafe yalnzca grsel olarak deil, ama iitsel olarak da alm olur. Yalnzca izleyiciler olarak deil, ama dinleyiciler olarak da koltuklarmzdan alnp sahnede anlatlan olaylarn gerekletii yere gtrlrz (Balazs 2003). Film sanatnda ses, grntnn yanna ok sonralar eklenmesine ramen, filmin grsel estetiini yeniden dzenledi. Grntye yeni ufuklar at. () Mzik de sessiz sinema dneminde bile, grntleri aklayc ve ara konuma yazlarn birletirmeye yardmc olurken grntnn altnda ezilmedi. () evremizi anlamlandrma asndan ses gnlk yaantmzn en nemli elerinden birisidir. Bildiimiz nesneler ve olaylar ekranda bir tema iinde grnt olarak belirlenirken, bunlarn sesleriyle birlikte ekrana gelmeleri, gerei ifade etmesi asndan

148

son derece nemlidir. te yandan ses, grnt boyutunu psikolojik olarak tamamlayc bir esidir. zleyici ou kez ekrandaki grnt ile sesi btn olarak grme eilimindedir (Kl 2003:64-65). Teknik deyimiyle grlt ve ses birbirinden ayrlmaldr. Ses belli bir amaca yneliktir, grlt ise rastlantsaldr. Ekran asndan sesin ilevlerinin neler olabileceini ve sesi kullanarak neler yaplabileceini Millerson, yle aklamaktadr: Doal ses, bilgiyi dorudan yaln ve dz bir yolla anlatan seslerdir, rnein normal konuma. evresel ses, olaylarn getii yeri belirleyen seslerdir, rnein bir caddenin trafik sesi. Yorumlayc ses, dnce ve duygular asndan etkili olan seslerdir. Dramatik olarak canlandrlan konunun ciddiyetini ya ciddiyetsizliini belirleyen mzik paras. Simgesel ses, simgesel olarak bir olay ya ya nesneyi aklayan seslerdir. rnein, gndouunu simgeleyen horoz sesi. ykndrc ses, konunun kendisini, kiiliini ya da hareketlerini ykndren seslerdir. Mesela, hayvan sesini ykndren mzik paras. zletirici ses, daha nce bilinen bir olay sesle yeniden hatrlatmak. Bir konu gsterildinde kullanlan ses efekti ya da yapmn balang ve biti mzikleri. zetleyici ses, daha nce duyulan sesleri hatrlatmak iin kullanlan seslerdir. Birletirici ses, olaylar ve sahneler arasnda ilikiyi sesle kurmaktr. Geilerde kullanlan ses efektleri ve mzik gibi. Sralayc ses ise, dramatik ve komik etkiler dzenlemek iin sesleri birbiri arkasna eklemektir (Millersondan aktaran: Kl 2003:70). Ses boyutuyla ilgili olarak kulamza gelen sesin, perdesi, tns, sresi, zarf ve younluu olmak zere baz temel zellikleri vardr. Ritmde hzlandrc ve yavalatc etki asndan bakldnda, grntye elik eden sesin sresi ne kmaktadr. Sresi ok ksa sesler, ritmi arttrc, uzun sesler ise ritmi yavalatc etki yaratmaktadr. rnein, ay nn aydnlatt lo kl bir baheden ykselen crcr bcei sesiyle bir bayku veya yarasa sesinin ritm ve psikolojik etkisi farkldr. Crcrbcei sesi romantik veya bir huzur hissi verirken ayn zamanta ritmi yavalatc bir etki, bayku veya yarasa

149

sesi ise korku ve gerilimi arttrc bir atmosfer yaratrken ritmi hzlandrc bir etki yarattn syleyebiliriz. Perdede (ekran) kullanlan sesleri temel olarak tannan ve tanmayan olarak ikiye ayrmak mmkndr. Tannan sesler, sesi deil, ierdii anlam ne karr. () Tannan ses kiii doal olarak kiiyi nceden bildii anlama ynlendirir. rnein caddeden duyulan bir aracn ani fren sesi, trafik kazasn artrr. Fren sesinden sonra arpma sesleri de duyulursa anlalr ki trafik kazas oldu. () Tannan sesin kullanlabilmesi, sesin ierdii sembollerin nceden bilinmesiyle ilgilidir (Kl 2003:67). Tannan sesler grntde zaman-olay-mekan geliimine yardmc olur. Bir alma odas dnelim, bu alma odasnn nasl bir mekan iinde yer aldn, sadece tek bir tannan sesle belirlemek mmkndr. Ku cvltlar, bu mekan krsal bir blge, yaklap-uzaklaan bir polis aracnn siren sesiyse bir yerleim yeri (ehir merkezi) olarak belirtir. Gemi siren sesi ise denize yakn bir mekan artrr. Grnlkteki tek bir grntnn ardndan baka grntlere gerek kalmadan ses, yaratt boyutla izleyeni ynlendirir. Yine ayn grntyle birlikte deiik sesler izleyiciyi bu mekanla ilgili olarak gnn farkl saatlerine hatta mevsimlere ynlendirir. Horoz sesi ya da yoldan geen stnn sesi mekan sabahn erken saatlerine tar. Bir baka ses, rnein kap zili sesi, bizi mekanda geliecek bir olaya ynlendirir. Kap bir kez daha alnr ve uzaklaan ayaksesleri duyulur, bylece mekanda kimsenin olmad ortaya kar. Sonu olarak dier elerle birlikte ses, yaratt boyut iinde yky gelitirir (Kl 2003:67-68). Birbirinden uzak iki ayr mekandaki kiiler arasnda yaplan telefon konumalarnda, konuan kiilerin ses tonlar farkl olarak verilir. Grntde olmayan kiinin sesi telefonda ince (tiz), grntyle birlikte verilen kiinin sesi ise iinde bulunduu mekann genel durumuna gre normal dzeyde alglanr. Tannmayan sesler ise, zel olarak belirli bir anlam iermeyen seslerdir. Bir duygu ya da dnce yaratabilir, ancak zel bir anlama ynelik sesler deildir. Tannmayan sese en gzel rnek mziktir, zellikle grntdeki olay younlatrmak ve aklamak iin kullanlan mzikler bu trn en iyi rnekleridir. Tannmayan sesler ounlukla tek bana grnty ynlendirmez,

150

grntyle bir birliktelik oluturarak onu zenginletirir. Yani ses, grnt boyutunda oluan manyetik gce destek olur. Tannan sesin tersine, tannmayan sesler zel durumlar dnda tek bana manyetik bir g oluturmaz (Kl 2003:68). Bir mekanda, bize doru konuarak yaklaan bir kiinin bize ulaan sesinin, doal olarak aradaki uzaklk azaldka duyulabilirlii artar. Buna ses younluu denir. Baz durumlarda konuan kiinin konumuna gre sesin nitelii de zenginleir. Bu zellie ses yaknl denir. Grntde (perde-ekran) ses boyutunun olumasnda ses yaknl nemli bir olgudur. Gerek mekanda kayt edilen her trl ses iin geerli olan ses yaknl kavram, dorudan ya da yansyarak mikrofona ulaan ses dalgalaryla ilgidir (Kl 2003:68). Ses derinlii, sesin dorudan grnt ile ilikilendirilmesidir. rnein yakn ekimde grlen bir insann sesi, ses yaknl asndan genel ekimle ayn olmaz. Yakn ekimdeki ses, dolu ve itendir. Genel ekimde ise uzaktan yansyarak gelen bir sestir. Daha z bir deyile, belirli bir mekanda uzaktaki nesnenin sesi uzaktan, yakndakinin ise yakndan gelir (Kl 2003:68-69). Sesi duyulan nesne grntde olabilir veya olmayabilir. Patlayan bir silah ekranda grlebilir. Bu durumda ses kayna ile iliki sz konusudur. Patlayan silah sesi ile birlikte yatandan aniden frlayan biri grlrse, ses kayna ekranda grnmeyebilir. () Ses-grnt birliktelii karlkl u temel balklar altnda toplanabilir: Grnt egemen, ses tamamlayc; ses egemen, grnt tamamlayc; grnt ve ses alternatifli olarak egemen ve biri dierini tamamlayc ya da grnt ve ses birbirinden tamamen bamszdr. Genelde ise grnt ve ses arasnda bir btnlk sz konusudur (Zettlden aktaran: Kl 2003:69-70). Ses bir kaynaktan geldii iin mekansal bir boyuta sahiptir. Sesin kayna, iinde bulunduu mekan tarafndan belirlenir. Filmin yk mekan iinde bulunan ses kayna, bir oyuncu ya da nesneye aittir. yk mekan iindeki ses, hem ereve ii hem de ereve d olabilir. bu, ses kaynann ereve ii iinde ya da dnda olmasna baldr (Bordwell & Thompsondan aktaran: Esen 2000:7). te yandan yk mekan dnda bir kaynaktan gelen sesler de vardr. Filmin eylemini zenginletirmek amacyla kullanlan mzikler bu tr seslere

151

rnek verilebilir. yk mekan iindeki sesin bir zellii, ses kaynann uzakl konusunda fikir vermesidir. Ses dzeyi uzaklk izlenimi veren basit bir yntemdir. Yksek dzeyde bir ses yakn, dk dzeyde bir ses uzak grnr (Esen 2000:7). Ses, zamansal adan film grntleriyle iki ynden ilgilidir, bunlar, izleme sresi ve yk sresidir. zleme sresi filmin fiziksel uzunluu, yani filmin gsterim sresidir. Bu genellikle yk sresinden farkldr. yk sresi, filmin olaylar iinde geen sre olarak kabul edilir. Olaylar karakterin yaamnda birka yl kapsad halde, filmlerin ounluu iki saatlik bir sre iinde izlenir (Bordwell & Thompsondan aktaran: Esen 2000:7). Anlatm, bir yerden bir yere geii dile getirebilir. Ya da bir zaman deiikliini aklayabilir. Bu da grntsel olarak verilen yaznn sesli srm olur. () Bir derleme filminin btn bir ses yolu grntsel kesintisizlii rtecek biimde geisel olabilir. Bir belgesel film, zaman ve/veya uzam iinde gezinerek sekanslar balamak iin basit anlatm kullanabilir. Bir monolog yky ileri ya da geri, farkl bir zamana ya da uzama tayabilir. () Eski bir el yazmasn okuyan bir arkeoloun ekimi, hem sesi ve hem de grnty belgenin zgn dikte edilme ve yazlma zamanna zincirleme yapabilir. Bir bilim adam, gnmzden bin yl sonrasna ilikin grlerini anlatrken grntler, zaman iinde ileri (Mascelli 2002:148), bir tarihi veya sosyalog tarihteki bir sava ve yaratt ykmlardan sz ederken grntler, o savala ilgili resimlere, izimlere zincirleme yapabilir. Filmde bir karakterin bir kada imza atarken, kalemin imza srasnda masaya srtnmesinden kaynaklanan ses duyulabilir veya ayn oyuncu kendisine gelen bir mektubu iinden okurken, sesini duyabiliriz. Hatta mektubu yazann yazarken, alann da okurken grntleri ve sesleri zincirlemelerle bir arada verilebilir. Mascelliye gre zincirlemeler her zaman da gerekli deildir. Konuma bir dier kesmeye, kurgu elemesini harekete geirebilir. rnein, Havalansak iyi olur diyen bir oyuncunun grntsnn ardndan umakta olan bir uaa kesme yaplabilir (2002:148). Bir trafik kazasna ahit olan bir kimsenin l, ambulansn siren sesiyle zincirlemeyle balanabilir.

152

Bir cinayet olaynn haber bltenlerinde yer veriliini, hem cinayeti ileyen, hem katilin izini sren dedektif ve dedektifin amiri ile cinayetle ilgili dier kiiler, farkl mekanlarda ayn anda izleyebilir. Haber blteninde muhabir olay anlatmaya devam ederken, muhabirin grntlerinden olay yeri grntlerine, katilin sakland yerde bulunan televizyondan haberi izlerkenki grntlere, yine dedektifin evinde veya polis merkezinde televizyondaki haberi izleme grntlerine kesme yaplabilir. Yine farkl mekanlarda ayn konudan sz eden karekterlere kesme yaplabilir. Trkiyede gsterildii dnemlerde byk izleyici kitlesine sahip olan ocuklar Duymasn ve En Son Babalar Duyar dizilerinde karakterler arasnda farkl mekanlarda ayn anda geen diyaloglar, konumakta olan oyuncudan, baka bir mekanda ayn konudan sz eden dier oyunculara yaplan kesmeyle birletirilerek, szck tekraryla diyalog srdrlmektedir. rnein, Selami karakteri, filmdeki dier oyuncu Haluk ile sohbetinde, Ben istediim zaman dar karm abicim, Gnlden de izin almam. diyalog tam burada kesilir ve baka bir mekanda Halukun ei Meltem ile ayn konuyu konuan Gnln grnts verilir. Gnl, zin almak zorunda. Selami hayatta benden izinsiz kmaz. Hele bir ksn! der ve farkl mekanda ayn anda geen konumalar kesmeyle veya zincirlemeyle birletirilir. Ses grnt ile elendiinde, perdede sesi oluturan kaynak grldnde, ses de iitilir. Bu e zamanl bir sestir. E zamanl ses, sesin ykdeki olaylarla ilgili grntlerle ayn zamanda meydana gelme durumudur. Bu, izleme sresine bal olarak ses ile grntnn uyumudur. Karakterler arasndaki konumalarn ounluu e zamanl sestir. Oyuncularn dudaklar, szcklerin iitilme an ile ayn zamanda hareket eder. Burada konumann sresi, grntnn perdedeki sresini belirlemede etkin rol oynar. Ancak, sesin grntye bu trden bir bamll onun filmde zgrce ilenemeyecei anlamna gelmez. Filmde kimi zaman ses ve grnt kaynaklar arasnda zgr bir ilikinin varl da szkonusudur. Bu iliki, sesin ezamanl sesten daha farkl bir tarzda bir zaman belirleyici olarak ortaya kmasna neden olur. Bu durumda ses grntdeki olaylarla ilgili deildir ve e zamanl olmayan ses diye tanmlanr. Ezamanl olmayan ses grntden nce ya da ileride olabilir. Ses ile grnt arasndaki bu iliki olaylarn geliiminde zamanla atlama yapmaya olanak salar. Sesin grntden nce olduu durumda, grnt imdiki zamandaki geliimini srdrrken, daha nce olmu olaylarla ilgili sesler de grntye elik eder. Ses hem o olaylarla ilgili bilgiler verirken hem de zamanda atlamaya neden olur. Sesin grntden ileri olduu durumda ise, grntler gemi zaman ile ilgiliyken, ses

153

imdiki zamanda; grntler imdiki zamandayken, ses gelecek zamandadr (Demir 1994:54-5556). Sesler, bir bakma kararma-alma, zincirleme ya da arptlmaya (yank) uratlabilir. Hzlandrlabilir, yavalatlabilir, oaltlabilir veya tekrarlanabilir (Mascelli 2002:150). Anlatm, sesin yank etkisiyle dramatikletirilebilir. rnein, geit vermez ve alabildiine sarp sradalarn bulunduu bir mekanda, sevdiini arayan bir film kahramannn, sevdiine seslenirken sesinin yank etkisiyle verilmesi olay daha ok dramatize ederken, kahramann sevdiini bulamadn, sarp dalara yenik dtn, gszln yanstabilir. Ses etkileri, hayal gcn harekete geiren eitli olaslklar sunarlar. Petrol fkran bir platform, kapa alrken pat diye ses karan ve ampanya fkran bir iki iesine dnr. Suyun rldayarak akt bir musluk bir elaleye dnr. Daktilo tkrtlar, seri ate eden bir makineli tfee zincirleme yapar (Mascelli 2002:150). ou zaman, grnt grnmeden nce izleyici ses ile hazrlamak daha iyidir. Kulan neler olup bittiini fark etmesi iin, gzn alglamasndan daha uzun sre gerektirdiinden, duymann bir adm nden balamas gerekir. Bir ses, o sesin kayna grlmeden nce duyulabilir (Mascelli 2002:150). rnein, bir snfta, rencilerine atom fiziinden sz eden bir profesrn dersteki konumalar, kendisi okul binasna henz giri yaparken veya salonda yrrken balatlabilir. Ses, anlar (geriye dn) zihinlerde canlandrabilir. Bir stadyumda, gezinen eski bir futbolcu, futbol oynarken kendisine ve takmna yaplan tezahratlar, stadyumu hnca hn dolduran taraftarlarn grntsn zihninde duyar gibi olur ve futbolcunun gemii anmsayan grntlerine, taraftarlarn tezahrat sesleri zincirleme ve kesmelerle elik edebilir. Sesin artrma zelliine dikkat eken Robert Bressona gre, sesin katksz bir gerek olma zellii, ona grntye gre daha fazla armc nitelik kazandrr. () Ses seyircinin d gcnde, perdedeki grntleri glendirmek, gl duygular ve tepkiler uyandrmak iin her trl zihinsel uyary yapar. zleyici bir ses ya da ses karm duyduunda, gemiten gelen deneyimleriyle bunu grselletirmeye balar. Bir kiinin grnts zerine kullanlan, araba ve kamyonlarn grltl gei sesleri, o kiinin bir oto yol kenarnda olduu imajn yaratr (Demir

154

1994:132) ki burada sesin (grsel mekan) artrma zelliini ortaya koyar. Ayn ekilde saatin tiktaklar saati ve geen zaman, silah sesi silah, silah sesiyle birlikte uuan kular ve bir sre sonra gkyznde dnmeye balayan akbabalar lm artrr. Sesler ereve iindeki ve ereve dndaki eylemleri btnletirici etkiye sahiptir. rnein, aalarn arasnda soluk solua ilerleyen ve endieyle etrafna baknan birinin grntsne uzuklardan dk ses younluunda at kineme ve nal sesleri sesleri elik ettiinde izleyici, bu kiiyi izleyen ve gittike yaklaan bir grubu atllar olduunu anlar. 3.4.4.2. Filmde mzik ve zaman-mekan etkisi Bir sanat farkl bir sanattan soyutlayarak aklamaya almak bir bal akvaryumdan ya da denizden soyutlayarak tanmlamaya benzer. Mziin grsel olmadn sylemek, romann iirsel olmadn sylemek, sanatlar arasndaki ilikiyi reddetmek anlamndadr. Bu gn artk mziksiz bir sinema dnemediimiz gibi mziksiz bir iir de dnemeyiz. ok bilinen arklar bir yeri belirlemede kusursuz frsatlar yaratr. nl rlanda, Fransz, talyan, Rus, Lbnan veya Kba halk arklar ya da dier ulusal paralar bir lkeyi sunmak iin kullanlabilir. () Sava, askeri birlik meslek, sevgi, evlilik, umak, yelken amak, otomobil, kovboylar, uygun bir arknn birka satrnn ierilmesi yoluyla yeni bir mekana gei abucak salanabilir (Mascelli 2002:149).Mzik zamansal adan belirli dnemleri yanstc ara olarak ilev grebilir. Dneminde hit olmu arklar, o dneme geriye dnte yardmc olabilir. Mzik filmde ses dekoru olarak kullanlabilir veya gerek seslerin yerine geebilir. Filmde, anlatlan yk mekan ve zaman, filmsel anlatnn ieriine gre, mzik ile pekitirilebilir. rnein, dini mekanlar anlatan bir belgeselde, mzik byk olaslkla, yava ritimli ve dini ezgiler tayan mziklerden seilecektir. Bir polisiye filminde, filmin yks gerei bir cinayetin phelisini arayan dedektifin, bir disko veya gece kulbnde, pheliyi tanyanlardan onunla ilgili ipucu aradn varsayalm. Dedektifimiz gece kulbnn kapsndan girdii anda, mekann ses-mzik-k zellikleri hemen kendisini gsterir. Renkli spot klarla aydnlatlan, filmde anlatlan yknn temsil ettii zaman yanstan, bir arkc veya mzik grubunun, mzii eliinde birok insan dansederken grrz. Dedektifimiz eer, mzii, dans seven enerji dolu

155

bir kii olarak tantlmak istenirse, girdii gece kulbnde alnan mzie ksa sreliine elik ederek, dans eden insanlarn arasndan geer ve yava yava filmsel yk gerei asl yapmak istedii eyleme geer. En sakin, durgunluk hissi veren bir grnt, mzikle desteklendiinde, mziksizken tad anlam btnlne, yeni bir boyut eklenir ve ikisinin birlikte sunulmasndan doan daha yksek bir anlam btnlne ular. Ayn ekilde, bir video klip, sadece mziiyle grnt unsuru olmakszn radyodan veya cd playerden dinlenirken, dinleyiciye verdii duygu younluu, ayn video klibin grnt unsurlaryla birlikte vcd playerdan ekranda izlenirken (ayn zamanda dinliyoruz), dinleyici-izleyiciye verdii duygu younluu kukusuz birbirinden ok farkldr. Mzik filmin ritmine hzlandrc veya yavalatc bir etki yapar, ayrca filmde gerilimi arttrc bir unsur olarak kullanlabilir. rnein, bir filmde, filmsel anlat gerei, amacna ulamak iin abalayan ve bunun iin her trl zorluu ve riski gze alan bir film kahramannn, gece (burada zaman unsuru devreye giriyor) kimsenin olmad ve grevlisi haricinde girmenin yasak olduu bir odadan (burada mekan unsuru devreye giriyor) gizli belgelere ulamas gerektiini dnelim. Byk ihtimalle filmin kahraman odaya girerken grntlere, yava, ar ritimli, gerilimi arttrc ve biraz da rpertici (korku duygusu uyandracak) bir mzik elik eder (ancak yine de seim, ynetmene ve vermek istedii etkiye baldr). Ayn mzik, kahramann istedii belgeyi ararken de srebilir. Kahramanmz evreden bir grlt veya ortama bal doal bir ses veya sesler iittii zaman mziin ritmi veya vurgusu hzlanma ynnde bir eilim gsterir. Kimi filmlerde korkuyla herhangi bir mekanda, koridorda veya bir bahede, gerilimi arttrc mzik eliinde ilerleyen kahramanmz, aniden bir kedi veya o an iin o mekann zelliklerini yanstan ve pekitiren bir nesnenin (bu kedi de olabilir, yarasa da olabilir veya ortamn gerektirdii, o ortam tantan bir canl veya nesne olabilir) ani bir hareketiyle, bu kedi ise kedinin miyavlama sesiyle korku ve rahatlama hissi ard ardna yaatlarak gerilimin seyrinde deiiklik yaratlabilir. Yeniden kahramanmzn arad gizli belgeleri, girilmesi yasak olan odaya girip ekmeceleri ve dosyalar kartrp bulmas (almas) rneimize dnecek olursak, gerilimi arttrc mzikle mekana giren kahramanmz, belgeleri ele geirdikten sonra, zor ve riskli bir ii baarmann verdii kahramanlk duygularyla ortamdan kaarken, (ayet bir de peine koruma grevlisi veya o odadaki belgelerden sorumlu kiiyi taktysa) grntlere elik eden mziin ritmi byk olaslkla hzl bir tempoda seyredecektir.

156

Filmin ritmini, hzn, gerilimini arttrc/azaltc bir unsur olarak kullanlan mzik, ayn zamanda filmde, yknn temsil ettii zaman ve mekan tantc ve pekitirici bir unsur olarak kullanlr. Mzik, filmde rol alan karakterlerle, onlarn her hareketiyle, dnceleriyle, anlaryla ve hayalleriyle de zdeletirilebilir. rnein kahramanmzn gemiteki anlarna flashback yapldnda grnle elik eden mzik, filmin ilerleyen aamalarnda ayn kahramann anlarna yaplan btn flashbacklerde kullanlarak, o mzikle kahramann zdelemesi salanr ve seyirci, o filmde mzii her duyduunda o kahraman anmsar. Filmde kahramanmzn hangi tr mzikten holandn izleyiciye anlatmak iin, onun sevdii bir ark izleyiciye, filmsel yknn baz aamalarnda aktarlr. rnein, bu kahramanmz otomobili ile giderken, radyoyu aar ve eitli radyo istasyonlar arasndan sevdii mzii bulur ve dinlemeye balar. Ayn mzik, baka grnlklerde de birka kez tekrarlandnda izleyicinin belleinde hemen yer edinir. Kurtlar Vadisi dizisinde filmdeki karakterlerle, onlara elik eden mzik, karakterle rttrlmekte ve onlarn kiiliini yanstmaktadr. rnein, dizideki Laz Ziya karakterinin, ykdeki einin intihar ettii sahneye yaplan btn zamansal geri dnlerde kullanlan Asiye trks adeta Laz Ziya ile yle bir rttrlmtr ki, trk her duyulduu anda, izleyici Laz Ziyann einin intihar sahnesini dlediini ve grntlerde de bu zamana ve olaya flasback yaplacan anlar. Ayn dizide, Testere Necmi karakterinin grntye her geliinde, Cendere mzii ona elik eder. Vizontele filmi mziklerini hazrlayan Karde Trkler Grubu, anlan filmin mziini hazrlarken temel hareket noktalarn, Mzik filmin grsel atmosferini sese dntrmek gibi bir tercme ilevi stlenmekten kanmal, tam tersine, kendi anlatm tarzn oluturarak filme katlmalyd. Bu sayede mzik, sahnelerin anlamn glendirme/ vurgulama gibi hedeflerle yetinmek yerine, o grsellii kendi alannda, bir atmosfer olarak yeniden kurmann yolunu zorlayabilirdi. O nedenle, film-mzik ilikisini birbirini gzeten bir zerklik ilikisi olarak tasarlamak daha doru grnmektedir. Vizontele filminin mzikleri bu dnceden yola klarak hazrlanmtr szleriyle zetler (http://www.vizontele.com/arsivbasin.htm) (25.04.2006).

157

Filmin anlatc bir esi olarak mzik, filmsel mekann havasn, zelliklerini yanstmas bakmdan da nem tar. Bir filmde, lokantada konuan iki karakter dnelim. Bu durumda mzik, hem filmsel mekan, hem de konuan iki karakterin o anki psikolojik durumlar ve lokanta sahnesinde konuacaklar yk ieriini tantlayc bir e olarak karmza kar ki, burada konuan kiiler eer iki sevgiliyse, filmsel temann ieriine gre onlara elik edecek mzik tr ve ritmi de byk ihtimalle (seim ynetmene ait) romantik bir mzik olabilir. Lokantada bir mzik grubu alyorsa, o grubun ald mzik grntlere elik edebilir. Lokantann bir kesinde oturan iki kiinin alak sesle yaptklar bir konumaya yakn ekim yapldnda lokantada alnan mzik tamamen kesilip atlmaz. Mzik grubu her zaman grlemeyebilir, ama sesi her zaman duyulabilir. Bu iki kiinin fsldamalarn hemen yanlarnda oturuyormuuz gibi duyabilmemiz iin mziin tamamn susturmamz da gerekmez. Yakn ekim, lokantann tm akustik ortamn ierecektir. Bylelikle, yalnzca konuan insanlar deil, ayn zamanda konumalarnn etrafndaki seslerle ilikisini de duyabileceiz. Konumay, kendi akustik evresi iine yerletirebileceiz (Balazs 2003). Mzik dinleyen bir insann yz iki tr ey gsterebilir. Mziin etkisinin yansmas, insan ruhuna, ayrca mziin kendisine de k tutabilir ve dinleyicinin yz ifadesi yoluyla, bu mzikal etkiyle balayan baz olaylar nerebilir. Eer ynetmen bize grmediimiz bir orkestra alarken bir efin yakn ekimini gsterirse, yalnzca efin yapmakta olduu pantomimle mziin karakteri aklk kazanmakla kalmaz, ayn zamanda efin yz ifadesi de seslerin bir yorumunu verip onu bize iletebilir. Ve bir insanda mzik yoluyla oluturulan ve bir yzn yakn ekimiyle gsterilen duygu, bir para mziin gcn gzmzde sesin herhangi lde ykseltilmesinden daha ok artrr (Balazs 2003). 1990l yllarda Abel Gance, sinemay n mzii diye betimlemiti. Walter Ruttman da ayn izgide bu n mzii her zaman sinemann z olarak kalm ve kalacaktr diyordu. 20lerin sonlarnda Germaine Duclac, ki ar sinema taraftarlarndan biridir, Abel Gancen anolojisini kendi iddiasnda kullanyordu: Sinema ve mziin ortak noktalar u: Her ikisinde de devinim yalnz bana, kendi ritm ve gelimesiyle duygu yaratabilir. Senfoni vardr: ar mzik, neden sinemann da senfonisi olmasn? Buradaki iddia, bir biimin z (ne), birekenlerinden

158

(components) birini soyutlayarak varlnabilir. z den teki zellikler, biimi inkar edecek ya da sulandracaktr. Ama rnein mzikte devinimi tek bana alglayamayz. Daima kendine zg karakteristikleri olan devinimdir bu. Volm gibi, tam perdesini verme gibi, ses rengi gibi (Ghan 1981:193). Mzik bir lde mekanda yer alyormu duygusunu uyandrsa da, ayn anda alglanan motiflerin uyumu, birlemesi, ka, akmas mzikal bir mekan yaratrsa da, bu ancak verdii bir izlenimdir. Mzik, Mitrye gre gerekte bir zaman sanatdr (Zllolu 1981:165). Bergsona gre melodi, notalarn zaman iinde bir dzen yaratacak biimde birbirini izlemesiyle oluur. Ancak melodinin zaman iinde bir boyutu yoktur. nk ilk nota, melodinin ilk esini yaratr, izleyen notay artrr ve tm notalarla ilikisini srdrr. () Melodi ilk nota alnr alnmaz zaten tamamlanm bir varlk olarak zaten vardr (Demir 1994:76). indeki tempo esinin ok nemli olmas, mzii filme en yakn sanat durumuna getirir diye belirten Gilbert Selder, bu zellie ayrntl bir rnek verir: Onun en basit formunda bile, duyduumuz nota melodiyi yaratan notalar dizisinin parasdr. Ve pencerede grdmz kadnn yznn, o an kadn aramakta olduunu dndmz dedektif ile ve hemen jaluziyi indiren dier adamla balantl olmas ve grdmz bu ekimin her birinin zaman uzunluu ve onlarn beraberce oluturduklar grubun filmin ritmini yaratmas, mzik iindeki tempo gstergesini yaratan notalar zerindeki vurguya ve sresine benzer (Lawson 1994:23). Alexander Nevskyde yaratc gcn dilediince kullanan Eisensteinn bu filminde, her alg tam zamannda, izlekle uyum iinde kendini gsterir. Eisensteine gre, renk de mzik de gerektiinde kullanlmal. Ynetmen iletmek istediini en iyi renkle iletebilecekse rengi semeli. nk Eisensteine gre, siyah beyazla ok deiik anlamlar yaratlabilir. Ona gre siyah beyazn anlatm sonsuzdur. Bunu kantlamak iin mzikten rnekler verir. aykovski, olanta vertrnde yalnzca flemeli alglara, Prokofiev, Romeo ve Julietin ikinci blmnde yalnzca mandolinlere yer verir (Bker 1985a:50-51).

159

Ses paralar, grnt paralarna almak dzende deil, zamandalk dzeninde uymaktadr. lgin olan nokta, bu ses-grnt ilikisinin, ilke olarak mzik iindeki ilikilerden de sessiz kurgunun yapsndaki i ilikilerden de deiik olmamasdr (Eisenstein 1984:77) Eisenstein (1984:73), dey kurgudan ilk kez Alexander Nevsky zerinde alrken sz amtr: Herkes bir orkestra partiturunun nasl olduunu bilir. Partiturda birok dizek (porte) vardr, her biri bir algya ya da benzer alglara ayrlmtr. Ancak, dey yapnn da rol bundan nemsiz deildi; belirli bir zaman diliminde orkestrann tm elerini birbirine balar. Dey satrlarn ilerleyii iinde, tm orkestray kapsayarak ve yatay olarak i ie geerek, tm orkestrann karmak uyumlu devinimi srp gider. Eisenstein bu benzetmeden yola karak unu ekler: Bu orkestra partituru grntsnden, grsel-iitselin partituruna dnecek olursak, alglarn blmne yeni bir blm eklemenin gerekli olduunu grrz: Bu yeni blm birbirini izleyen ve kendi yasalarna uyarak mziin devinimine uygun den ya da bunun tersine ileyen- grntler dizeidir. Eisenstein (1984:84-85), Film Duyumu adl yaptnda, Bir Grsel Mzik Kuram bal altnda, mziin seslerinin bir melodramda yazarn szckleriyle uyumas gerektii gibi, renklerin de szcklerle uyumas gerektiinden sz eder. Bunun daha iyi anlalabilmesi iin renk mziine elik eden ufak bir iir yazdn ifade eder ve bunu yle betimler:
Szckler: Kzlarn en gzeli, zgnce dolar Mzik: Fltn yaknan sesleri Renk: pembe ve akla kark zeytinrengi Szckler: . iekli ayrlarda Mzik: Sevinli, gittike ykselen tonlarda Renk: Mor ve papatya sarsyla kark yeil Szckler: Tarlakuu gibi sevinli, trk syler Mzik: Birbiri ardndan ykselip alalan sesler. Renk: Kzl ve sar-yeille birleen koyu mavi Szckler: Yaratnn tapnanda Tanr iitir onu Mzik: Grkemli soylu...

160

Renk: Gz alc renklerin -mavi, krmz, yeil- karm, afan sars ve kzlla ycelip ak yeile ve solgun sarya dnr. Szckler: Gne dalarn stnden doar Mzik: Orta sesleri belli belirsiz doduu grkemli bir bas sesi Renk: afan rengiyle karan ak sarlar, yeile ve akms sarya dnr. Szckler: Vadideki menekelerde parldar Mzik: Yumuak, alalan sesler Renk: Yeillerle almaklanan mor.

Eisenstein, grsel-iitsel birleimlerin ortaya kard dzenleme sorunun zmnn, bir mzik kua ile bir grnt kuann ll uyuumunun bir anahtarn bulmakta yattn belirtir ve yle devam eder: yle bir ll uyuum ki, iki kuan deyine ya da zamanda olarak birletirebilmemizi salasn; srp giden her mzik tmcesinin buna kout olarak srp giden grnt kuana her evresiyle, -yani ekimlerimiz arasnda- uyuumu salasn. Bu ekimleri yatayna ya da srekli biimde birletirmemizi salayan yasaya tpatp uymamz kouluna bal olacaktr: Yani sessiz filmde ekim ardndan ekimle, mzikteyse gelien izlein tmce ardndan tmcesiyle (1984:138). Mziksel ve grsel grntler, darack gsterimsel eler yardmyla ortak bir lye gerekten vurulamaz. nsan, mzik ile grnt arasndaki gerek ve derin ilikiler ve orantlardan sz aarsa, bunu ancak mzik ile grntnn temel devinimleri, yani dzenlemeli ve yapsal eleri arasndaki ilikilerle ilgili olarak yapabilir. nk, grntler ile mziksel imgelerin rettii grntler arasndaki ilikiler alglama ynnde ylesine bireyseldir ve ylesine somutluktan yoksundur ki, bunlar tmyle yntemsel kurallarn herhangi birine uygulanamazlar. Bu konuda gerekten ortak bir lye vurulabilir olandan, yani hem belirli bir mzik parasnn yapsal yasasnn hem de belirli bir grsel gsterimin yapsal yasasnn temelindeki devinimden sz aabiliriz. Burada dengelemeyi salayan dizemin ve srecin yapsal yasalarnn anlalmas ve bu ikisinin gelimesi, ikisi arasndaki birlii salamakta yalnzca salam bir temel oluturur (Eisenstein 1984:143).

161

Devinimsiz bir resim, uzam iinde, yani ayn anda yer alr; resmin ne solu, ne sa, ne de ortasnn zamanda herhangi bir sras olduu dnlebilir; oysa mzikteki dizein (portenin) zaman iinde belirli bir devinim sras vardr. Dizekte sol, her zaman nce, sa ise sonra anlamna gelir. () Bir resmin devinimsiz olan tm ile bunun paralar algmza bir anda girmez. (Dzenlemenin yalnzca byle bir etki yaratmak iin gerekletirildii durumlar dnda.) Yorumsal dzenleme sanat, izleyicinin dikkatinin bu dzenlemenin yaratcs tarafndan doru yolu, doru srada izlemek zere ynlendirilmesine dayanr. Bu kural gzn, dzenleme resimde yaplmsa kanavann yzeyinde; film erevesi sz konusu ise grntlk yzeyindeki devinime uygulanr (Eisenstein 1984:163). Kukusuz en vurucu ve dolaysz izlenimin, mzikteki devinimin grsel evre izgisinin (erevenin izgisel dzenlemesinin) devinimiyle uyumundan salanacan yadsyamayz. nk bu evre izgisi ana izgi ya da izgi, devinim dncesinin en canl vurgulaycsdr (Eisenstein 1984:150). Eisenstein (1985:237), Sesli film konusunda ilk almam, 1926da Potemkinle ilgiliydi derken, Potemkinin -en azndan yabanc lkelerdeki datmnda- kendisi iin zel mzik bestelenmi ender filmlerden biri olduunu belirtir. Potemkinin mziinin besteci-ynetmen arasnda daima bulunmas gereken yaratc dostluk ve yaratc ibirlii sonucu hazrlandn ifade eden Eisenstein, Benim besteciden (E Meisel) istediim uydu: Filoyla karlama ayrmnda allm ezgisellii bir yana brakarak, btnyle vurma alglarn dizemsel vuruuna dayanmakla kalmasn, ayn zamanda hem mziin hem de filmin bu dnm noktasnda ses kuruluunda yeni bir nitelie geii salayarak bu isteimi somutlatrsn. Bylece Potemkin bu noktada, biemsel ynden mzikle rneklenmi sessiz filmin snrlarndan kendini kurtararak, yeni bir alana, sesli film alanna girer. Burada sanat biiminin gerek rnekleri, mziksel ve grsel imgelerin kaynam birliinde yaar, yapt grsel-iitsel grntyle oluturur der (ss.237-238). Sessiz Potemkin, sesli filme bir ders verir ve durmakszn unu vurgular: rgensel bir yapt iin, tek bir kurulu yasas, kesinlikle bu yaptn tm anlamlarna ilemelidir ve mziin

162

kyda kalmamas, tam tersine filmin rgensel bir paras olmas iin, yalnz ayn grntler ve izleklerle ynetilmekle kalmamal, ayn zamanda yapt bir btn olarak yneten ayn temel yasalara ve kurulu ilkelerine uymaldr. Ben bunu byk lde, dorudan doruya sesli sinemada, ilk sesli filmim olan Alexander Nevskyde yerine getirebildim. Bunu olanakl klan da Sergey Prokofiev gibi olaanst ve parlak bir sanatyla ibirlii yapmamd (Eisenstein 1985:238). Mzik, ses efektlerinden daha yaratc olanaklar sunar. Kula zayf bir ynetmen bile mziin nerede ve ne lde gerekli olduu konusunda srarl olacaktr. Normal olarak mziin oran ya da yeri konusunda ok az gr ayrl olur ve eer ynetmen (genellikle yapmcyla ibirlii iinde) daha nceki almalarna dayanarak bir besteci semise, biem konusunda gr ayrl ortaya kmayacaktr. Ksa bir toplant alglarn seimini de kapsayan bu tr konular abucak zecektir. Bir senfoni orkestras m istiyorsunuz, yoksa tek bir alg m? () Byk oranda her ey filmin trne ve ieriine baldr ve alnmas gereken baz kararlar yaamsal olabilir. Bir phe ve korku iinde bekleme sahnesi lm sessizlii mi yoksa esrarengiz bir mzik mi gerektirir? Bir sava sahnesinde fon mzii bir mar m olacak yoksa savan sert ve dramatik sesleri daha m etkileyicidir? Pek ok film mzikal temalarnn yaygn n sayesinde baarya ulamtr. Bu mziklerin onlara hayat veren filmlerin daha fazla tecimsel baar elde ettii baz rnekler vardr (Dmytryk 1990:133). Besteci Eleni Karaindrou'nun ezgileri, kullanld filmlerde elik ettii bir grntnn altn izmenin, bir film karesini kadns duyarllkla derinlemesine ilemenin yetkinliini tar. Onun krlgan mzii, ait olduu filmi varsllatrr, oaltr Bu mzikler, yalnzca bir filmin paras deildir, onlarn her biri tek bana da vardr Terk ederler filmlerini, terk ederek oalr, varolurlar. Bir grntnn deilse binlerce grntnn, bir ann deilse birok anndrlar. (zdemir 2004). Kamerann hareketleriyle ilikisinin her zaman senaryo ile ilikisinden daha nemli olduunu syleyen Karaindrou, Bir filmin anlam her zaman senaryoyla snrl deildir. Grnt ve mzik, szlerle her zaman kolaylkla ifade edilemeyecek olann bir bileeni olmaldr. Bazen senaryoya baktnzda hi bir ey gremeyebilirsiniz. Mzikle yapmaya altm filmin tm

163

bileenlerinin-senaryo, mekn, oyuncular, montaj- etkiledii ykye bir yank yaratmak, onlarn seslerine ses vermektir der (aktaran: zdemir 2004). () Yunanl ynetmen Theo Angelopoulosun, yolculuk, snr, srgn izleklerinin hakim olduu tarihi ve insani yanklarla dolu filmleri, zamann ve uzayn, sesin ve sessizliin, mziin ve efektlerin birbirlerini tamamlamaktaki dengeyi yanstrlar (zdemir 2004). Mziin mekan ve zamansal olarak kullanma vereceimiz bir dier rnek ise Ruttmannn ektii Berlin: Bir Kentin Senfonisi adl filmdir. Filmde Berlinin bir gnlk yaam anlatlrken, gn iinde deien zamansal deiimlerle birlikte mziin ritmi de deiir. Potemkinden iki yl sonra Walther Ruttmann Berlin: die Symphonie Grosstadt (Berlin: Bir Kentin Senfonisi, 1927) eker. Der letzte Mannn alc ynetmeni Karl Freund, bu filmde de alcsn kentin sokaklarnda kaydrr, raslant ile karsna kan yakalar. Ama filmin montaj Eisensteininkine benzer. Film Berlinin bir gnlk yaamn anlatr. Filmin yks de yoktur, kahraman da. Daha dorusu filmin kahraman Berlindir. Montaj ve ritim kentin zelliklerini vurgular. Mzik de filmin ritmine uyar: film uyuyan kente yaklamakta olan bir tren grntsyle balar, mziin temposu allegro moderatodur. kinci ayrmda kent uyanr, tempo allegro vivacedir, yemek saatinde andantedir, kenttekiler yeniden ilerine baladnda allgegrodur, gece evlerine dndklerinde andantedir, gece yaamna baladklarnda, neon klar yandnda, gece kulpleri aldnda, presto finaledir (Bker 1985a:117). Hitchcock, kesme ile sesi birletirdii gibi, kesmeyle mzii de birletirir. Kendisi ile yaplan bir syleide kesmenin mzikle birlikte olduunda ok etkili olduunu syler (Weis (bt), aktaran: Buker 1985a:118). Ernst Lubits, Moulian, Rene Clair gibi ynetmenlerden etkilenmi gibidir. Yalnz bu ynetmenlerin filmlerinde mzik filmle btnleir. Hitchcock ise kesmeyi mziin ritmine uydurur. Mzik ar olduunda, kesme de ardr, hzl olduunda kesme de hzldr (Bker 1985a:118).

164

3.4.4.3. Dses ve zaman-mekansal kullanm D ses, sesin grntde bulunmayan bir kaynaktan kmas durumudur. Grntde olmayan bir kaynaktan kan ses dikkati odaklama zelliine sahiptir. Anlatc, aklayac, dramatik etkiler yaratmada ve zaman-mekan vurgulamak amacyla d sese bavurulabilir. Zamanda ileri veya geri dnlerde karakterin dnceleri, hayalleri, kendi sesinden d ses araclyla anlatlabilir. Yksek sesle dnen oyuncunun dudaklar kprdamaz ama ses ne dndn anlatr. Anlatlanlar, gemie veya ileriye dnk dnceler olabilir. Bir filmin balangcnda filmde geen yknn zaman, mekan ve karakterlerine ilikin bilgiler dses veya ara yaz ile izleyiciye anlatlabilir. Ayn ekilde film sona erdiinde, film karakterlerinin akbetlerinin ne olduu hususunda d ses veya kapan yazs ile birlikte anlatlabilir. rnein, be arkadan katld bir savan anlatld filmde, her trl zorluklar yenerek savatan yaral veya yara almadan kurtulan nn evlerine dndkten sonra sivil hayatlarnda ne yapacaklar veya ne yaptklar dses ya da yazlarla filmin sonunda izleyiciye aktarlabilir. rnein, sava srasnda arkadalarna srekli karides lokantas amaktan bahseden karakterin, sava bittikten sonra evine dndnde (film bitmitir, ama d ses ile karides dkkann ap amad) d ses ile bu dncesini gerekletirip gerekletiremedii belirtilebilir. Dses anlatm btn filme yaylmaz. Brian Henderson (1986:20), Filmde Zaman, Kip ve at adl makalesinde dses kullanmna, Vadim O Kadar Yeildi Ki ve Eve adl filmlerden rnekler vererek dsesin ilevlerine deinir: Dsesin ilevi, yalnzca karmak bir durumu tantmak deil, anlatnn imdiki zamandan gemie geiine yani, filmin geri kalannn tmn ya da byk blmn kapsayacak bir deiiklie kpr oluturmaktr (aktaran: Tutumlu 2002:62). Seymour Chatmana gre Sinemasal anlatc sadece dsesle tanmlanamaz. Dses, sinemasal anlatcnn bir parasdr. () nk sinema birok paradan oluan karmak bir yapya sahiptir. () Sinemasal anlatcnn iitsel ve grsel olmak zere iki temel yaps vardr ve sinemasal anlatc, bu balklarn altnda yer alan ses, mzik, efekt, k, renk, dekor, oyuncular, kurgu, kamera alar ve hareketleri gibi birok parann btnlemesinden olumaktadr (aktaran: Tutumlu 2002:62).

165

3.5. Ik-renk ve zaman-mekan etkisi Zaman ve mekanda n varl gndz (aydnlk), yokluu ise geceyi (karanl) ifade eder. Renk, n cisimlere arparak yansmas sonucu insan gznde brakt etki sonucu alglanr. Renk insan gznn gznn grebildii k tayfnn belirli elektromanyetik

dalgaboyudur. evremizdeki (mekanda) nesnelere boyut kazandran renk, gerekte ktr. () Resim sanatnda renk denildiinde boya, fotoraf ve film sanatnda renk denildiinde ise k olarak renk anlalr (Kl 2003:26). evremizdeki btn nesneler renk ile ortaya kar. Nesne ile rengi arasnda yapsal bir iliki vardr. Nesnenin rengi grsel alg olarak iinde bulunduu mekann kllna gre deise bile, nesnenin renginin yapsal zellikleri deimez. () Nesneler renklerini artrr. Aa dendiinde yeil, deniz dendiinde mavi akla gelir (Kl 2003:26). Rengin fiziksel alglanmas yannda znel alglanmas da sz konusudur. Fiziksel olarak rengi gzlerimiz nnde grrz, gzmz kapal iken de renkleri bilisel olarak alglayabiliriz. () Krmzy bilincimizde tasavuur edebilmemiz iin a ihtiyacmz yoktur (Kl 2003:30). Renk, insanlar zerinde farkl psikolojik etkilere sahiptir ve her biri deiik anlamlar artrmada kullanlabilir. () Arnheim, scak renlerin kan basncn ykselttiini, souk renklerin ise drdn sylemektedir (aktaran: Kl 2003:33). Sosyal hayatmz asndan dnrsek, krmzlar ve turuncular bize atei, kahverengiler topra artrd iin scaktr. Oysa buzu, denizi, glleri, gkyzn artran maviler, yeiller ya da mavimsi yeiller souktur. () Scak ya da souk renkler onlar ilikilendirdiimiz olaylara ya da nesnelere bal olarak; grnt boyutu iersinde uzaklk-yaknlk, genilik-darlk ve psikolojik zaman kavramn aklamak iin estetik bir e olarak kullanlr (Kl 2003:33). Kamerayla elde edilen grntler asndan kamerann nndeki k, (d k) grntnn rengini ekim aamasnda etkiler. () Ikl-glgeli mekanlarda renk, nesnenin iinde bulunduu

166

ortamn nn ve yzeyinin yanstma oranlarnn renge etkisi, rengin evresindeki renklerle ilikisi, hangi teknikte (film veya video) allrsa zerinde younlalmas gereken konulardr (Kl 2003:38). Filmde grntnn oluabilmesi iin kamerann nndeki nesnenin belli bir kllk seviyesinde olmas gerekir. Bu ynyle k teknik bir gerekliliktir. () Kamerann bir nesneyi grntleyebilmesi iin, nesnenin aydnlatlm olmas gerekir. Aydnlatlm olan nesne, iinde bulunduu mekanla birlikte kamerann yaratt grnt boyutu iinde de bir hacim oluturur (Kl 2003:14). Nesnelerden yansyan n younluu, aydnlk-karanlk alanlar, yani kglgeyi yansyan n ierii ise rengi ortaya karr (Kl 2003:11). Mekan iinde yer alan her trl kat nesneler bir hacim olarak mekan dzenleyicidir. Nesnelerin hacimlerinin insan gznde alglanmas ise nesnenin iinde bulunduu mekann kll ile ilgilidir. () Nesnenin iinde bulunduu mekann k deeri deitirildiinde, insan gznde nesnenin hacmi de yanlsama olarak deiir. Keli nesne yuvarlak, yuvarlak nesne keli alglanabilir. () Bilimsel olarak nesnenin aydnl, iinde bulunduu mekanda k yanstma miktarna baldr. Nesnenin aydnlk ya da karanlk grlmesi bulunduu mekanla ilgilidir. Eer koyu tonda bir yuvarlak ktle, evresi karanlk kalacak ekilde aydnlatlrsa, yuvarlak ktle aydnlk grlr, ktlenin iinde bulunduu mekann k younluu arttrlrsa, ktle giderek kararmaya balar. Konuya kamera asndan bakarsak, kamerann grd nesnenin kll btn grnt alannn (mekann) kllyla ilgilidir. () Aydnlatma konusu kglgeyi tanmay gerektirir (Kl 2003:12-15). eitli aydnlatma trleri vardr ve bunlar ynetmenin isteine ve film anlats paralelinde dzenlenmek istenen grnt kompozisyonuna gre seilir. Burada bizi ilgilendiren zaman ve mekanda birlikte dzenlenmeleridir. rnein, Rembrant aydnlatmas, nokta k veren aydnlatma kaynaklaryla gerekletirilen seici bir aydnlatmadr. Grnt alan iindeki konunun belirli yerleri aydnlatlrken, dier yerler tam ya da yar karanlktr. Bu aydnlatmann temel zellii, zayf bir aydnlatma ekli olmasdr. Ikl alanlardan glgelere gei ok yumuaktr. Grnt boyutu iindeki arka alan zel bir nem kazanr. Bu alan iindeki nesneler

167

temann ilevini destekleme kaygsyla n alana gre greli olarak daha az aydnlatlr (Kl 2003:18-19). Ik ve glgeyi dzenlemek zaman boyutunun yaratlmasna yardm eder. Bir grntde sadece kl-glgeli alanlarn dzenlenmesiyle gece gndz, gnn belli saatleri ve mevsimlerin etkisi yaratlabilir. Basit ekliyle gndz aydnlatma parlaktr, gece ise parlaklk azalr. Atlan glgenin kullanl biimi de rnein glgenin uzun ya da ksa olmas grntde gndz, gece ve gnn belli saatleri etkisini yaratr (Kl 2003:21). Filmde renk kullanm ve k ve renge yklenen anlamlar kltrden kltre, ynetmenden ynetmene deiiklik gsterir ve zaman-mekan ynnden anlam yaratmada ok deiik biimlerde kullanlr. Eisenstein da sanatnn diledii rengi semesinden yanadr. Bker, sinemann parast birimleri diye nitelendirdii, renk, alc devinimleri ve geilerin zaman ve uzamda yer kapladn belirtirken, ynetmenlerin filmsel anlam ve armlar yaratmada renge bavurduklarn belirtir. (Bker 1985a:77) Griffith, ntolerancede drt yky birbirinden ayrmak iin renklerden yararlanr. () Filmde gece sahneleri mavi, gneli gndz saatleri sar, sava sahneleri ise krmzdr (Bker 1985a:42). Ikl bir ortamda, rnein bir sokak sahnesinde aydnlk blmlerin bize yaklatn, karanlk blmlerinse bizden uzaklatn hissederiz. () Mekanda n deiimiyle deiik anlamlar ortaya kar. Grdmz herey n bir ksmn tutar, kalann da geri yanstr. Bir fotoraf ya da film ekimi yapldnda yansyan k kaydedilir. Yani mekanda, mekan oluturan nesnelerce deiime uratlm k filme kaydedilir. Mekan iinde nesneler tarafndan deiime uratlan ve yanstlan k, mekan deitiren bir zellie sahiptir (Edmonds 1994:149150).

168

 boyutlu bir mekann derinlik duygusunu verebilecek deiik younluklara sahip bir
mekann kla yaratlabileceini belirten Edmonds, yine k yardmyla iinde kiilerin ya da nesnelerin hareket edebilecei aydnlk ve karanlk dzlemlere sahip mekanlarn yaratlabileceini ifade etmektedir. Nesnelerin aydnlk ve karanlk ortamlar iinden geerek hareket etmeleri, mekann boyutlar konusunda yeterince fikir verebilir (Edmonds 1994:153). Edmondsa gre bir sahneyi, bir yeri ya da bir aksiyonu duraan vaya hareket halinde grntlerken yaplmas gereken, gerei kopya etmek olmamaldr. Bu yle kolayca mmkn olan bir ey de deildir. Ama, gerek olduuna inanlabilir bir grnt yaratmaktr. Yaratlan gerek deildir, ancak gerein bir grntsdr. Bylece bir kez daha sanat ortamnda yaratcln gizli gcnn, gsterilen boyutlarn bozulabilme ve bozma derecesine dneriz. () Youn dzlemler, deiik alanlar, n plandan arka plana doru kat kat deildir. Buna karn, kii ya da nesnelerin, bize mekann kalnln, boyutluluu, derinliini hissettiren deiik k younluklarna sahip alanlar iinde, nasl hareket ettikleri grlr. Byle yapmakla, hareketli nesne kendi boyutluluunu da yanstm olur (Edmonds 1994:154-155). Henri Alekan , mekan ve aksiyonu dinamikletirirek modle eden bir grsel mzik, heyecann yaratcs hareketli bir mimari olarak tanmlamaktadr. Ik, sadece zaman deil mekan da devindirir. rnein Hitchcookin pinde (The Rope) gn 90 dakikada batar; Hint arksnda (Indian Song) ise ufuktaki gne yuvarla 15 dakikada kaybolur. Gnein doup batmas, pencerenin kepenklerinin alp-kapanmas vb. sonucu k younluundaki azalpoalmalar yaama dinamizm katan doal efektlerdir. Sinemaclar iin bunlar, psikolojik anlara karlk geldiklerinde, anlam desteklediklerinde ilgin hale gelirler (aktaran: Gngr 1994:69). 3.6. Zaman-mekan kesintisizlii Profesyonel bir sinema filmi, filme ekilen olay, tutarl bir biimde veren, ses tarafndan desteklenen, kesintisiz, dzgn, mantkl bir grsel izlence ak sunmaldr. Filmin baarsn ya da baarszln belirleyen ey, filmin kesintisiz yndr, onun kesintisizlik zelliidir (Mascelli 2002: 71).

169

Tek bir ortamda yer alan bir film yalnzca zaman kesintisizlii ile anlatlabilir. Bir yar, bir yolculuu ya da takibi grntleyen srekli hareketli bir film, yalnzca uzam kesintisizlii ile anlatlabilir. ou yk, sras ile hem zaman hem de mekan (uzam) kesintisizliini kullanr. Bir film seyircileri, yabanc bir lkeye tayarak zaman kesintisizlii ile balayabilir, ardndan yky zaman kesintisizlii iinde anlatmak iin yerleir. Bir aratrma gezisi filminin bile eitli yerlerde duraklamas ve aratrmaclar kamp yaparken, halkn geleneklerini incelerken ve kendi grevlerini yerine getirirken zaman kesintisizliine gemesi gerekir. Yaln, dmdz ve kronolojik kesintisizlikler sunan zaman ve/veya uzam ykleri pek az filme alma sorunu ierirler. yknn zaman ierisinde ileri geri gidip geldii uzam iinde oradan oraya gittii karmak bir film, seyircinin kafasnn karmamas iin titizlikle ele alnmaldr. En nemli nokta, eylemin nerede gerekleme olduu ve neler olmakta olduu konusunda filmi izleyen kiinin asla kukuda braklmamasdr. Yalnzca gerilim filmleri, seyircinin kafasn kartracak biimde tasarlanrlar, ta ki, son film makarasnda gizemin aklamas gelene kadar (Mascelli 2002:79). Normalde, film sreklilii bir kesintiye uramayan bir grntler sekans halinde akmaldr. Tm bir filmi kesintisiz bir tarzda grntlemek her zaman iin uygulanabilir ya da istenir trden olmayabilir, bu tr bir ekim yk anlatmn bozacak, anlamsz paralar beraberinde getirebilir ve ilk al sahnelerinden gelime sahnelerine ve doruk noktasna kadar anlatm hzlandracana yavalatabilir (Mascelli 2002:141). Kesintisiz bir sekansta gerek tam saat zaman kullanlabilir, ancak i ara ya da d ara ekimler seyircilerin zaman sktrldn ya da geniletildiini fark etmesine frsat vermeden devinimde karmalara ya da eklemelere gidilmesine olanak salar. Filmler birer yanlsama olduu iin zaman ya da uzam grntlemek iin hibir kesin kural koyulamaz. Bu unsurlar, nasl ele alnrsa alnsnlar, seyircilerin olaylar btnsel olarak izleme izlenimini edinmesi gerekir (Mascelli 2002:141-142).

170

4. Zaman ve Mekan ile lgili Balantlar Dekupaj tekniinde, zaman ve mekan, tek anlatml biimsel bir yap ortaya koymak iin birleirler (Burch 1994:118). Bu ilem ard arda gelen iki ekimde grlen zaman ve mekan paralarnn birletirilmesiyle ortaya kan deiik yntemlerin snflandrlmasn mmkn klar. ki ekimdeki zaman ve mekann birletirilmesi sonucunda ortaya kan formlarn snflandrlmas bir akademik aba gibi grlebilir, ancak bilindii kadaryla daha nce bu tr bir giriimde bulunulmamtr ve yeni ufuklarn almasnda bir tartma ortam yaratabilir (Burch 1994:118-119). Gemeler ve silinmeler gibi noktalama efektleri, bir kenara braklacak olursa, iki ekim arasndaki kesme ile ilgili be farkl zaman balants yaplabilir. Her eyden nce iki ekim kesinlikle srekli olmaldr. Bu anlamda zaman srekliliine en ak rnek, grnt st seste kesilme olmakszn, konuan bir kiinin ekiminden dinleyen kiinin ekimine kesme yapmaktr. phesiz bu durum bir ekimin, kar a ekim tarafndan izlenmesi sonucu ortaya kar. Terim direk uyumlu kesme olmasna karn, zellikle mekan srekliliini belirtir. Terim ayrca zaman sreklilii iin bir rnek oluturur. ekim A, bir kiinin kapya doru ilerlediini, kap kolunu tuttuunu, evirmeye ve kapy amaya altn gstersin. ekim B ise, kapnn dier tarafndan bir neki ekimde aksiyonun kesildii noktadan balayarak, aksiyonun geri kalan ksmn gstersin. Kap alr, o kii ieri girer, vs (Burch 1994:119). ki ekim arasnda zaman ilikisinin ikinci bir tr ekimler arasnda bir zaman boluunun varlyla ilgilidir. Bu boluk, zamanda atlama, ya da zamanda ksaltma diye adlandrlr. nceki konularmzda da deinmi olduumuz zamanda atlama trnn ilki, bir zaman dilimini darda braklma ilemidir. Atlanlan bu zaman dilimi, alglanabilecei gibi llebilir de Atlamann oluu ve uzunluu, hem grntde hem de seste az ya da ok farkedilebilecek bir kesinti ile gsterilir. Mekan srekliliinin yeterince korunmas seyirciye kesintisiz bir aksiyonun iinden baz blmlerin kartlm olduunu belirleme ve hatta kartlan blmn gerek uzunluunu lebilme olana salar. Bylece bir ekim geii, bizi bir ortamdan bir dierine, daha uzak bir ortama, aralarnda hibir iliki olmayan iki farkl mekana gtrrse aralarnda zaman sreklilii belirsiz olacaktr. Zaman balantsnn nc, zamanda ksaltma yapmann ikinci bir tr ise sresi belirsiz atlamadr. Bu zaman atlama trnde, atlama bir saati, bir yl kapsayabilir,

171

zamanda atlamann gerek uzunluu sadece, bir konuma, bir balk, bir saat, bir takvim veya modada deiim vb. gzle grlr bir eyin yardmyla llebilir. Bu senaryo ile asl yk ve grntnn ierii ile ok yakndan ilgili olmasna karn gerek zaman ilevine sahiptir. yk sresi, filmin sresi ile ayn olmad halde, iki zaman aral tamamen mantksal bir yntemle birletirilebilir. () Bir eyin birka gn sonra olaca dnldnde bunun sresi belirsiz atlama olduu sylenebilir (Burch 1994:120-121). Geriye dn zamanda geriye dnme ileminin bilinen bir formudur, birka saniye ya da birka yl sreli bir zaman atlamas, zamanda geriye dnme biiminde de olabilir. Zaman balantsnn beinci ve son tr sresi belirsiz geriye dntr. Bu sresi belirsiz zaman atlamasna benzer ve llebilir geriye dnn tersidir. Geriye dn gnmzde ounlukla modas gemi bir film teknii olarak grlmesinin yannda, geriye dnn biimsel ilevi ve dier zaman balant biimleriyle kesin ilikileri hibir zaman anlalamamtr. Her ikisi de bugn baka ilevler stlenmilerdir (Burch 1994:122-123). Ardarda gelen iki ekimde gsterilen mekanlar, arasnda tr balant yaplabilir. Zaman balantlarna benzemelerine karn, onlardan farkl ve bamszdrlar. ki ekim arasndaki mekan ilikilerinin ilk tr, mekan srekliliine benzer bir yntemle kurulmasyla ilgilidir. Mekan sreklilii, zaman srekliliine elik etse veya etmese bile () Mekan uyumu ile ilgili szck daarc bir anahtar terim ortaya koyar: Uyum (match) ya da uyumlu kesme (match-cut). Uyum, iki ya da daha fazla ekim arasnda srekliliin korunmasnda rol oynayan herhangi bir enin varln ifade eder. rnein sahne donanm uyumlu ya da uyumlu deildir (Burch 1994:123-124). Sahne uyumu iin konum, hareket, bak olmak zere nokta gereklidir. Sinema perdesi sabit bir mekndr. Oyuncu ba ekiminde erevenin sol tarafndaysa, ayn grnt ekseninden yaplan yakn ekimde kesme yapldnda da erevenin ayn tarafnda olmaldr. Konum uyumuyla ilgili bu kurala uyulmamas grnt sramalarna sebep olur. Hareket uyumunda ise, hareketin yn, oyuncunun kesintisiz hareketinin ekildii art arda gelen iki ekimde de ayn olmaldr. Yoksa seyirci hareketin ynn kestirmede yanlgya debilir (http://www.bulentozalp.net/filmdilinindogusu.doc) (12.09.2006).

172

Sahne donanm uyumu, mekandaki kiilerin bak ynnde uyum, objelerin hareket ynnde uyum ve perde zerinde nesnelerin ya da kiilerin pozisyonunda uyum biimiyle mekana aktarlabilir. Bak yn uyumu ve hareket yn uyumu, mekansal olarak farkl fakat ok yakn iliki iinde olan iki ekimle ilgilidir. ki ekim, birbirine baktklar farzedilen iki farkl kiiyi gsterdii zaman, A kiisi erevenin sana, B kiisi de erevenin soluna bakmalyd. Eer her ikisi de ard ardna gelen iki ekimde, ayn yne bakarlarsa, seyirci onlarn birbirlerine bakmadklar izlenimini edinir ve ereve mekanyla ilgili oryantasyonun aniden yok olduunu hisseder. Bu gzlem uyumun zgn amacnn ok tesinde temel bir gerei ierir ancak, bunun gerekte ne demek istedii ile Rus ynetmenler ilgilenmeye balamlardr. Bak yn uyumunun bir sonucu olarak film yapmclar hakeret yn uyumunu buldular. Bir kii ya da bir ey, erevenin solundan karsa yeni bir mekann tantld bir ereveye her zaman sadan girmelidir. Eer byle olmazsa kii ya da nesnenin hareket ynnde bir deime olduu grlr. Son olarak una dikkat edilmelidir. ki ekimle ilgili herhangi bir durumda mekan srekliliini korumak ve bu iki kiiyi ayn yakn ekim leinde gsterebilmek iin oyuncularn perde zerindeki pozisyonlarnn ilk ekimde tantlmasna dikkat edilmelidir. rnein, oyuncularn bir sada, dieri solda olabilir, ard ardna gelen ekimlerde bu pozisyonlar deimemelidir. Perde zerinde pozisyonlarda meydana gelebilecek herhangi bir deime, gerek mekanda bir deimeye benzeyeceinden, seyirci tarafndan hemen fark edilecek ve onu bir karmaa iine itecektir (Burch 1994:124-125). Zaman, sinematik balantlarn hem tek tek ekimleri arasnda, hem de filmin tmnde yaps ve ilevine ilikin tutumumuzda bir deimeye neden olur. Artk ekimler aras biimsel dzenlemelerin ve uyumun ok nemli bir sinematik grevi olduunu anlamaya balyoruz. Grld gibi balantlardan her biri, birincisi zaman, ikincisi mekan olan bu iki parametrece tanmlanr. Bu nedenle be tr zaman ve tr mekan geiinin yaratt saysz olaslkta kombinasyon yaratlmasna karn iki ekimi balamak iin onbe temel yntem vardr. Bu olaslklarn her biri, sadece zamanda atlamalar ya da geriye dnlerin uzunluu tarafndan deil, ayn zamanda sonsuz sayda tr sunabilecek bir baka paremetre tarafndan da belirlenen

173

hemen hemen saysz deiimin ortaya kmasna neden olur. Bu parametre, kamera asndan ve kamera zne aras uzaklkta bir deimedir. ekimler aras geite sadece bu elerin rol oynadn sylemek istemiyoruz, ancak, kamera ve zne hareketleri, erevenin ierii, kompozisyon ve benzeri eler, genelde balantlarn ilevi ile deil, sadece ekimler aras uyumun kendine zg yapsn belirler. Film grntsnn ierii, gz nne alndnda bir adamn ifadesiz yznn yakn ekimini bir orba kasesi izlediinde o adamn a olduu etkisinin yaratldn bilmek ilgin olabilir. Ancak bu iki ekim arasndaki ierik ilikisi, szdizimseldir ve aralarnda anlaml bir iliki kurmamza yardm eder. Kamera hareketleri, ereveye giri-klar, kompozisyon ve dierleri, filmin amacnn organizasyonuna yardm eden aralar olarak ilev grrler. ()Gei annda iki ekim arasndaki balant, zamanla ilgili be, mekanla ilgili kategorinin herhangi birine uyum gsterebilir (Burch 1994:127). ok sk kullanlan bir dier teknik, bir kiinin uzak ekimini bir yakn ekimin izlemesiyle ilgilidir. Bu ikinci ekimle bir baka zamana, hatta bir baka mekana tanabilir. Bu ilem yaygn bir ekilde geriye dnlerde ve zamanda atlamalarda kullanld halde ok karmak biimsel yaplarn yaratlmasna izin veren gizli olanaklara sahiptir. () Buna karn, bu tr uyumsuzluklarn uyumlu bir zaman ve mekan srekliliini gerektiini de belirtmek gerekir. Zaman ve mekan sreklilii ekimler arasnda kolayca anlalabilir ilikiler erevesinde ncelikle yaratlmas gereken bir nkouldur (Burch 1994:127-128). Sonu olarak, deiik ekimler aras gei trleri ve onlar belirleyen parametreler, ritmik deiim, zetleme, geriye dn, kademeli eleme, ritmik yineleme ve seri bir deiim gibi aralar yardmyla zenli bir geliime olarak salar (Burch 1994:128). 5. Filmsel Mekan Yaratlmasnda ereve i ve D Mekan Kullanm Bir ereve resmi ksmen ya da tamamen evreleyen herhangi bir n plan esinden oluabilir. () ereve, grntsel bir n plan ncesi salar, devinimi ierir ve izleyicilerin baklarn perde dna kaymasn engeller (Mascelli 2002:245). ereve, ana konu ve arka plan arasnda kesin bir ayrm olmas gerekir. () ereve yk anlatmna yardmc olabilir; byk bir uan binmekte olan yolcular ereveleyen kanad ve

174

ini takmlar, annda uzak yerlere hzl yolculuu artrr. Uzaklardaki bir ehri ereveleyen bir kpr, seyircileri bir su yolu boyunca sahnenin ortasna tamakta bir ara olabilir. Bir tekne gvertesinin tentesi gemi limana yanarken, liman iin ereve oluturabilir. Uzaklarda alan bir vin iin ereve oluturan dumanlar saan fabrika bacalarnn siletleri endstri arm yapabilir. Bir iftlik sahnesini ereveleyen uzun ve alak bir dal ile kvrlarak uzanp giden bir it, huzur dolu krsal yre atmosferlerini yanstabilir. Eski bir spanyol kilisesini ereveleyen bir kemer, hem yakn ekimde, hem de genel ekimde eski dnya mimarisini resimler. Uzaklara gidildike klen bir kemer dizisi, yinelenen ve klen izgileriyle ho bir ritm olutururlar (Mascelli 2002:247). Film bir yk anlatma arac olduuna gre, ynetmenin en nemli grevi, setii yaam paralarndan iinde her eyin kesintisizce akp gittii izlenimi verecek, seyircinin bilisel dzeyinde btn olarak alglanacak bir yk mekann oluturmaktr (Demir 1994:131). Ynetmen tm bunlar baarabilmek iin, Robert Bressonun da szn ettii, daha nce de deindiimiz, sesin grnt artrma zelliinden, yn duygusu ile ilgili merkezleri yaratma dncesinden, oyuncularn ereve iine giri ve k hareketlerinden yararlanr. () Sesin grnt artrma nitelii ona mekan yaratma, mekan (ereve ii ve ereve d) btnletirme zellii kazandrr. Bir adamn bir at eerlediini gren seyirci, bilgi olarak sadece adamn, atn ve diyelim ki arkadaki itin bir blm verildiinde, bu bilgi ile seyirci sahnenin nerede getiini, ne olduunu ya da adamn at niin eerlediini bilemez. Oysa bu bilgiler, evreden gelen seslerle desteklendiinde hem ne olduunu anlayabilir, hem de grnmeyen yk mekan konusunda bir fikir edinebilir. ereve dnda aksiyonun getii mekan, iindeki kiileri, hareketlerini zihinde grselletirerek mekan btnselletirebilir. (Demir 1994:132). ereve d aksiyon Stage Coach filminde olduu gibi, sesin gizlice yk mekanna sokulmasyla hissettirilebilecei gibi anszn olabilir. Dikkatin sesteki ani deiimlere kar duyarl olmasndan yararlanlarak yaplan bu uygulamalarda, seslerden farkl bir sesin anszn duyulmas, o ses kaynan yk mekan iinde ilgi merkezi durumuna getirir. yk mekannn oluturulmasnda ve geniletilmesinde oyuncularn sese kar tepkileri kadar grmek ve duymak istedikleri de nemli rol oynar. Howard Hawks, The Big Sleep filminde, Harry Jones ile bulumaya, Jonesun brosuna giden Marloweun evresinde oluturduu bir merak esi yardmyla sahnenin yk mekan kurmaya alr. Marlowe broya geldiinde mekan d sesler

175

kullanarak hem Marlowun ilgisini mekan dna yneltir, hem de iki yeni kiiyi yk mekanna sokar (Demir 1994:133). Grnt dndan gelen sesler grntnn alann geniletir ve grmedigimiz olaylar tanmlar. Onlar anlamamza yardmc olur. (http://geocities.com/mustafa939/senaryo/) (12.09.2006). Top gibi yuvarlak nesnelerin (hareket etmedike) dnda herey bir yne sahiptir ve ereve iine alnan herey bir yn yaratr. Gerek yaamda bir kiiye herhangi bir noktadan baklabilir ve kiinin bulunduu yere gre yn duygusu srekliliini korur. Oysa filmde, kamera konumu deitike seyircinin yn duygusu da deitirir. Filmde yn duygusunu ereve iindeki kii ya da nesnelerin hareketleri, baklar ve konumlar belirler. ereve iinde bir kii sola baktnda, o kiinin neye ya da nereye bakt konusunda bir beklenti oluur. Sonra seyirci saa doru bakan bir baka kiinin ekimini grrse bu kiinin birbirine bakt izlenimi edinir. Bylece ynn kullanm ile soyutlanm bu iki kii arasnda bir iliki yaratlm olur (Demir 1994:134). Paralarn bir araya getirilmesiyle oluturulan yk mekan aslnda gerekle oynamann bir rndr. Gerek paralara blnr ve filme zg kurallarla yeniden yaplandrlr. Bu tr bir yaplandrmada, gerek mekann kendisi tam olarak gsterilmez. Sadece fark edilmesi salanr. Mekanda soyutlamalara gitmek, ereve mekannn dndaki mekann bilinmemesinden kaynaklanan gizemlilik, ereve iindeki aksiyon ile ok arpc biimde oyananmasna izin verir (Demir 1994:135). Noel Burcha gre, ereve mekannn dnda, drd ereve kenarlarna bitiik, dierleri setin ve kamerann arkasnda bulunan alt mekan belirler. Bu mekanlardan ereve mekanna yaplacak ani giri ya da klar aksiyonun gcn arttrabildii gibi bu mekann varln da aa kartr (Burch 1994:135). Oyuncu giri ve klar, kamerann ve dekorun arkasnda uzanan mekanlarn duyumsanmasnda da etkin rol oynar. Bu mekan paralar da ounlukla erevenin kenarlarna bitiik mekan paralarna benzer ekilde kullanlr. Renoirin Rules of the Game filminde yumruk yumrua kavgaya tutuan Andre ve Robert, birden ereve mekanna girerler. Kavga srmektedir. zleyen ekimde Andre bir divann zerine savrulur. Sonra erevenin st kenarndan seyircilerin bulunduu taraftan ona doru dergiler uar (Demir 1994:136).

176

ereve d mekanda ne oluyor dncesi, bu mekan nasl ilgi merkezi durumuna getiriyorsa, arkada bo bir mekan brakacak ekilde ereve dna yaplacak klar, ereve mekannn vurgulanmasn salar. () Sahne bo bir mekanla da balayabilir. ekim byle baladnda oyuncunun ereve mekanna nereden girecei tam olarak kestirilemez. Aksiyonun herhangi bir annda oyuncunun ereve mekan iine girii, girdii tarafta bir mekan parasnn varln seyirciye hissettirir. Buna karn, ereve ve mekan bo kaldka yk mekan da ayn oranda gizli bir gce sahip olur (Demir 1994:137). Grnt erevesinin snrlar dndaki mekann bylesine gizli bir gce eriilmesi, ynetmenin gerekle oynamasnn bir sonucudur. Kiiler ereve iine girer-kar. Bir sonraki ereveye birgn sonra, yllar sonra ya da zaman da yaplan bir geriye dn ile daha nce girer. Onlar kimi zaman ereve iinde grrz, kimi zaman da sadece seslerini duyarak yk mekan iindeki varlklardan haberdar oluruz. yk mekannn paralanarak, aksiyonun denetlenebilmesi, ynetmenin anlatmna itici bir g katar (Demir 1994:137).

177

BLM III ZAMAN-MEKAN KURGUSU BALAMINDA BR RNEK FLM ZMLEMES: ERET GELN FLMNDE ZAMAN-MEKAN 1. Filme likin Genel Bilgiler ve Filmin yks Sinema sanatnn geni yelpazesinde, Sinemada Grsel Zaman ve Mekan Kurgusunu inceledik. Bu blmde ise almann balangcndan buraya kadar anlatlanlarn nda Ynetmen Atf Ylmazn, hayata gzlerini yummadan nce ynettii son filmi Ereti Gelin, zaman ve mekan kurgusu asndan incelenmektedir. Herhangi bir sanat yapt ya da film iin yaplan deerlendirme ve yarglarn ounlukla birbirinden farkl olduu grlr (Altardan aktaran: Esen 2006:175). Ortada bylesine bir fark olacana gre, deiik gr ve anlay llerine hedef olan filme ynelik yorum, yarg ve deerlendirmelerin bilim dallarnda olduu gibi kesin yasa ve kurallara bal olarak yntemletirilmesinin olanaksz olduu sylenebilir (Esen 2006:175-176). Ayrca bir filmi deiik ltler gz nne alnarak ok farkl biimde incelemek ve deerlendirmek olasdr. rnek vermek gerekirse, psikanaliz, bilinaltnn zmlenmesidir (Esen 2006:176). ster psikanalitik isterse baka yntem olsun bir filmin doru deerlendirilebilmesi iin ilk ve onsuz edilemeyecek tek adm filmi anlamaktr. Ynetmenin hangi karakterlerle, onlarn yaant ve eylemleriyle, kullandklar ya da birlikte grndkleri nesnelerle, temay, alt metin ve btn bunlar filmsel zaman ve mekan iinde nasl odrtaya koyduunu, bunu da ne lde baardn belirlemek gerektir (Kuuradiden aktaran: Esen 2006:176). Byle bir deerlendirme filmin snrlar dna klmadan doru aklanmasyla olur. Ynetmen filmini olutururken mutlaka filmsel mekan ve zaman dnmek gz nne almak durumundadr. Sineme sanat bu konuda ynetmene snrsz imkanlar sunar. Ynetmen, gerek zamanda gnler, aylar, yllar, hatta yzyllar iinde gelien bir yky filmde ortalama 1.5 saatlik bir sre iinde anlatmak durumundadr.

178

Gerekte birbirinden ok farkl ve uzak mekanlarda cereyan eden olaylar, filmde yan yana getirilir. Ynetmen isterse gerek zaman yavalatr, ksaltr, uzatr, gemi, imdi ve gelecek zaman ayn film iinde birlikte ele alabilir; yine isterse birbirinden kilometrelerce uzaktaki mekanlar yan yana getirerek, tek bir mekanm gibi gsterebilir. Tm bunlar sinema sanat ve teknolojisinin sunduu olanaklar kullanlarak gerekletirilir. Bu konudaki snrsz olanaklar yannda filmin her bir sahnesi iin zaman ve mekann nemini ve karakterleri nasl etkilediini tanmlayabilmek iin standarlam birka soru vardr. Bunlar: a) Sahne nerede geiyor?, b) Mekan karakterleri nasl etkiliyor ya da etkiliyor grnyor?, c) Karakterler mekana ilikin imlemeler yapyor mu?, d) Ynetmen zaman ve mekan hakknda neler sylyor?, e) Karakterlerin davranlar zaman ve mekanla dorudan balantl m?, f) Sahne neden burada geiyor?, g) Karakterler baka bir zaman ve mekanda farkl ilikiler kuruyor ve farkl davranyorlar m? (Morrisden aktaran: Esen 2005:178). Tm bu sorularn yantlar verildiinde ancak filmin zaman ve mekan doru olarak belirlenebilir. almann bu son blmnde zaman-mekan asndan zmlemesini yaptmzEreti Gelin filmi, bir dnem filmi niteliine sahiptir. Bilindii gibi dnem filmi, gemi dnemlerde yaanan veya yaand varsaylan bir olgu, olay ya da olaylar konu edinir. Bu bir sava, deprem, yanarda felaketi, veba ya da mnferit bir olay veya olgu olabilir. Dnem filmlerinde karakterler, yk veya olay ne kabilecei gibi, dnemin kendisi de ne kabilir. Dnem filmi eken bir ynetmen, filminde zaman-mekan asndan dnemin gereklerini de yanstmakla birlikte, karakterleri veya yky n plana kartabilir. Kimi dnem filmlerinde de, karakterler ve yk ak nemini korurken, zaman-mekan n plana kartlarak o dnemin ruhu da yanstlr. Dnem filmi ekmenin zellikle zaman-mekan asndan baz zorluklar vardr. Son olarak ynetmen Semir Aslanyrekin Osmanl mparatorluunun Birinci Dnya Savana girdii bir dnemde Anadolunun gney ve gneydousunda, bugnk Suriye topraklarnda byk bir ak, fedakarlk ve intikam yksnn anlatld Eve Giden Yol filminde rol alan, Trk sinemasnn nemli oyuncularndan Metin Akpnar, dnem filmi ekmenin zorluklarna iaret ederken, Eve Giden Yol filmine ilikin yle der: 1914te giysiler nasld, kumalar neydi, slup, tavr neydi, baston o baston muydu, izme o izme miydi, kpe takar myd takmaz myd, sakal by nasld, pousunu nasl balard, ok ciddi alma gerektiren bir olay. Gayet tabi ki bir dnem filmi

179

sadece giydirerek veya dekor yaparak olmaz; dnem filmi o dnemin insann, o dnemin bilgi daarcyla, o dnemin diliyle, o dnemin tavryla sunmaktr. Onun iin zor bir i, ok ciddi alma isteyen bir itir (Gksu 2006). Ereti Gelin filmi, Anadolu'da gen erkekleri evlilie hazrlayan ereti gelinlerin hikayesini beyazperdeden yanstr. Zengin ve nfuzlu bir kk bey ile onu kocala hazrlayan gen kadn arasndaki imkansz ak yksn anlatan film, bir Trk-Yunan ortak yapm (http://www.sinema.com/film_ozetbilgiler.aspx?FilmID=5293) (03.10.2006) olup, usta ynetmen Atf Ylmazn lmeden nce ynettii son filmidir. Olan on sekizine gelmi ve akl bir kar havada. Evlilik ona oyun gibi grnyor. Oysa kz evi hazr. Aileler arasnda ortaklklar kurulacak, dzen ileyecek. Olan kukla oynatyor, adr tiyatrosunda horoz klna giriyor. Nianls ya sabr ekiyor... Anas ya da babas olsanz ne yapardnz? Ereti gelin mi getirirdiniz? O da ne demek? Ereti... Gelin... (http://www.showtvnet.com/sinema/vizyon/egreti.shtml) (20.09.2006). Yazar kran Kozal ereti gelinlii, "Anadolu'nun belli bir blgesinde, Osmanl mparatorluu dneminde var olan, Trkiye Cumhuriyeti'nin kuruluundan sonra da 1935'e kadar srd bilinen bir kurum. Toplumun saygyla karlad bu kurumun yeleri ereti gelinler, zamanla oluan kurallar erevesinde 15-17 yalar arasndaki erkek ocuklar evlilie hazrlayan eitici konumundadrlar" diye tanmlar ve o srece tanklk edenlerle de grerek ereti gelin yksne ulaarak, bunlar romanlatrr (Balang 2005). Var olduklar dneme ilikin verdikleri egitimin kaynag, daha ok slamiyet'in temel kitab olan Kuran'daki evlilik, kadn erkek ilikileri ve cinsellikle ilgili hadisler, ayetler ve bunlarn daha sonra yaplm yorumlardr. ogu kaynaklar bu egitimin, sadece szl degil ayn zamanda uygulamal oldugu yolunda bilgiler vermektedir. lgin olan, gnmzde bat toplumlarnda bile hala tam olarak zlememi olan cinsel egitimin; o dnemde, slami bir toplumda, zgrce kullanlyor olmasdr. Film, ereti gelinliin kurallarna, duygularna kaplp ters den, bir Egreti Gelin'in hikayesini anlatmaktadr (www.maxximumfilm.com/tr/filmarsivi.php?islem=detay&fid=8# (20.09.2006).

180

Filme adn veren ve bir dneme k tutan, ayn zamanda tartmalara ve tepkilere de yol aan Ereti Gelin olgusuna, romann yazar Kozal u szlerle aklk getirmeye alr: 1930'larda, Denizli'de varlkl aileler erkek ocuklarnn cinsellii temiz bir ekilde renebilmesi iin eve ereti gelin alrlarm. Yani geici, emanet gelin. ocuk gerek bir evlilik yapnca da ereti gelin eline bohas verilip gnderilirmi. Ereti gelinlik iin bizim Denizli'de kula kesik, aya yorgandan km gibi deyimlerle ifade ettiimiz, ne fahie ne ok namuslu fakir aile kzlarn seerlermi. Bu kzlar para karl deil, sadece karn tokluuna, zengin ailelerin yannda iyi bir yaam srmek iin bu ii yaparlarm. Tabii baz kurallar da var: Hamile kalmayacak, ak olmayacak, gitmesi istenirse bohasn alp gidecek (Koralp 2004). Alt haftalk bir n almann ardndan Ynetmen Atf Ylmaz, Ereti Gelinin ekimlerine 6 Eyllde Kastamonu'da balar. 60 kiilik bir ekibin grev ald filmin byk blm, olaanst bir tarihi dokuya sahip olan bu ehirde ekilir. Toplam 6 hafta sren ekimler, Kastamonudan sonra Uak ve ardndan da stanbul'da devam eder ve Ekim ay ortalarnda tamamlanr (http://www.showtvnet.com/sinema/vizyon/egreti.shtml) (20.09.2006) ve 18 ubat 2005te gsterime girer. Trk sinema ve tiyatrosunun en sekin oyuncu kadrosu ile ekilen filmde dnya apnda baarsn ispatlam bir teknik kadro da grev almtr. Sesli ekim ve dolby digital ses sistemi ile ekilen filmin, bask ve laboratuvar ilemleri Almanya'da Bavara Stdyolar'nda ve Yunanistan'da yaplmtr. (http://www.maxximumfilm.com/tr/filmarsivi.php?islem=detay&fid=8#) (17.10.2006) Filmin yks yle geliir: 17 yana gelmesine ramen davran biimi ve ruhen ocuk kalm olan, ehrin Belediye reisinin olu Ali'ye, annesinin sraryla, o dnemde, o blgede hala yaayan ereti gelinlik kurumundan bir ereti gelin tutulur. Ereti gelinlerin grevi, 15-16 yalarna gelmi erkek ocuklar evlilie hazrlayan, evlilik yaamnda mutlu olabilmeleri iin gerekli bilgileri veren bir nevi eitimcilik, hocalk, mrebbiyeliktir. Ali'nin kar kmasna ramen, Ereti gelinlerin en donanmls olduu sylenen Emine, biraz da zorla ikna edilerek eve getirilir. Emine o srada, sevgilisinin hapisten kaca gn beklemektedir. Bylece, ailesinin liseyi bitirip, Ahilik trelerine gre petemal kuanp, dokumaclk yapan babasnn yerine gemesini ve szls Nee ile evlenmesini bekledii 17 yandaki Ali ile ok farkl eyler amalayan 35 yandaki Emine bir araya getirilirler. Bu iki insan arasnda, atmayla balayan,

181

retmen renci ilikisi, zamanla nce Ali'nin etkilendii daha sonra, Emine'nin etkilenecei bir kadn erkek ilikisine dnr. Sevimli, serseri, saf, sanat kiiliiyle Ali, Emine'nin o gne kadar rastlamad bir erkek tipidir ve aralarnda tutkulu bir ak yeerir. Bu Ereti gelinliin kurallarna da ters dmektedir. Ali'ye ak bir szls olmas ve o sralarda hapishaneden kan, Emine'nin sevgilisi Hasan, bu iki insan arasndaki ya ve snf fark bu ak imkansz hale getirmek iin yeterlidir ve ortalk karr (http://www.haftasonu.com.tr/sinema_tv/08221/) (03.10.2006). Ancak, "Ereti Gelin"de de, dier filmlerinde olduu gibi, insan hikyeleri zerinden Trkiyenin meselelerine gndermeler yapan ve ak-kadn sorunlarn beyaz perdeden ustaca yanstan ynetmen Atf Ylmaz, filmin sonu iin dnd 7 ayr finalden, mutlu sonla biteni semitir.

ERET GELN Yapm Yl: 2004 Sre: 100 dk

Oyuncular

Nurgl YeilayEmine/Ereti Gelin. Mjde Ar....ffet Onur nsalAli Fikret Hakan...Talat Metin Akpnar..Tavid evket oruh......Hasan Fsun Demirel..eneto Eylem Yldz .Nee Mehmet Esen..bi
Ynetmen

Atf Ylmaz
Senarist

Atf Ylmaz Gl Dirican

Yapmc

Jale Onan
Mzik

Selman Ada
Grnt Ynetmeni

Kenan Ormanlar
Hikaye

Tark Gnersel

182

2. Ereti Gelin Filminde Zaman-Mekan Ereti Gelin gelin filmi, gen Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllarnda (1930lu yllar) yaand varsaylan bir ykye dayanmaktadr. Filmde, yk ve karakterlerin birbirleriyle ilikileri filmin yk dnemine ilikin zaman-mekan unsurlarna gre daha fazla ne kmaktadr. Filme, konu bakmndan Yazar kran Kozalnn Ereti Gelinler romannn bir esin kayna olarak etkisi olduu dnlebilir ancak, filmin tmyle romanla rtt sylenemez. nk, romanda yknn 1930lu yllarda Denizlide getii anlatlsa da ynetmen Atf Ylmaz, filminde kesinlikle belirli mekan ad ve belirli bir tarih kullanmamtr. Filmin, Trk sinemasnn nemli ynetmenlerinden biri olan Atf Ylmazn lmeden nceki son filmi ve yks bakmndan bir dnem filmi niteliine sahip olmas, bu alma iin seilmesinde etkili olmutur. almann bu blmnde Ereti Gelin filminin, yk dnemi asndan, siyasi, kltrel ve ekonomik koullar ile filmdeki karakterlerin giyim, konuma, vb eitli zellikleri, yk mekanlar, filmde, hangi l ve yntemlerle anlatmn bulduunun ortaya konulmas ve sonularnn yorumlanmas amalanmtr. Film zmleme almasna balarken, yntem olarak nce filmle ilgili literatr taramas yaplm, ardndan film, bu tez almasnda daha nceki blmlerde zaman ve mekana ilikin ortaya konulan gr ve yaklamlar nda, yeterli sayda izlenerek, kuramsal temele dayal olarak zmlenmeye allmtr. zmleme srecinde film, karakterler ve aralarndaki ilikinin, zaman ve mekana (dnem) gre daha fazla ne kmas nedeniyle yk ve olaylarn geliimine gre 4 blme ayrlmtr. Her blm, zaman-mekan balantlar, mekan-gn deiimleri, yk ve izleme sreleri asndan incelenmitir. Son admda ise bu alma ortamnda batan sona ortaya konulan gr ve yaklamlar erevesinde almann seyri tekrar film zerinde younlam ve filmin, blmblm, ayrm-ayrm, sahne-sahne, ekim-ekim ve hatta zaman zaman kare-kare defalarca izlenmesi suretiyle, mekan ve zaman zmlenmesi yaplarak sonular yorumlanmaya allmtr.

183

Filmde Alinin, Hisseli stikbal Kumpanyas nndeki grntsyle balayan ekimden, Emine'nin, Alinin Eretisi olmak zere belediye reisinin evine gelmesi ve akam yemeinden sonra odalarna ekilmelerine kadarki olan sahneler, birinci blm olarak; Ali ile Eminenin odalarna kapanmalarndan Eminenin belediye reisinin evinden ayrlmas, Alinin Emineyi evlerine kadar izlemesi ve Hasann hapisten kmasna kadar olan sahneler ikinci blm olarak; Eminenin Alilerden ayrlmas, Hasann hapisten k ve Eminelerin evine geliinden, Hasann karakoldan kna kadar olan sahneler nc blm olarak; Hasann karakoldan k ile trenin istasyondan ayrlmas ve grntnn kararmasna kadar olan ksm drdnc (final) blm olarak kabul edilmitir. Ayrca filmde, bir blm olmaktan ok, karakterlerin dncelerinde cereyen eden, onlarn yaadklar karmak duygular ve ruhsal durumlarn yanstan, diyaloglarn olmad, grntlere sadece mziin elik ettii ve adeta bir klip havasnn estii bir sahneler btn daha vardr. Ynetmen, filmin yk geliimine gre ikinci blmde, yk ileri doru geliimini srdrrken adeta, diyaloglu ekimlere ara vererek, (tpk izleyiciyi dinlendirir gibi) klip tarzndaki bu (yk sresinde birka gn atlama yaparak) blm gsterir ve sonunda bu ksm yine diyaloglu ekimlere balar ve yk geliiminde ikinci blm devam eder. nceki sahneleri anmsatc, sonrakileri zetleyici, e deiyle sanki olaylarn, (grnt ve mziin birlikte kullanmyla) bir sentezi ilevi grdnden, -nk baz ekimlerin tekrar nitelii tad gzlenmektediranlatma yardmc ve tamamlayc bir ilev grd gzlenen bu sahnelerin, yk sresi asndan birka gnlk bir yky zetledii dnlmektedir. Karakterler aras ilikiler ve olaylarn geliimi, filmin 4 blme ayrlmasnda etkili olmutur. Ayrlan her bir blm, ehirde akamlar gsteri yapan kumpanyada almalar izleyen Alinin (Onur nsal) ekiminden balanarak, filmin sonuna kadar; kiiler, mizansenler, diyaloglar, mzik, kamera hareketleri, zaman-mekan gz nnde tutularak, ekim-ekim incelenirken, bu inceleme srasnda tutulan notlardan bir ekim senaryosu ve zaman-mekan izgelgesi oluturulmutur. Bylece zmleme srasnda, grsel iitsel malzeme yannda, hem filmin uyarland Ereti Gelinler romanna, hem de tutulan notlardan oluan ekim senaryosuna ve filmin zaman-mekan izelgesine bavurulmutur.

184

Ereti Gelinde filmsel zaman, 1930lu yllarn Trkiyesinde var olduu savunulan bir olguyu yanstrken, filmsel mekanlar, romandaki kadar belirgin deildir ve filmde bir mekan ya da yer ismi belirtilmemekte, izleyici sadece grlenler ile yetinilmektedir. Cumhuriyet'in ilk yllarnda geen yknn, hangi kentte yer ald da filmde zellikle belirtilmez, zira ynetmen Atf Ylmaz, mekann deil karakterler ve aralarndaki ilikinin n planda olduunu dnmektedir (www.sinema.com/film_ozetbilgiler.aspx?FilmID=5293) filme ynelik tartmalar (03.10.2006). Filmin barol oyuncusu Nurgl Yeilay da,

deerlendirirken, Bence tm itirazlar bouna. nk filmde zaten belli bir yerin ad gemiyor. () Denizli ismi kitapta geiyor. Ama biz filmi ekerken Denizli ya da Kastamonu gibi bir ehirden yola kmadk. Kastamonu'nun tarihi dokusu korunduu iin filmi orada ekmeyi uygun buldu Atf Hoca. Herhangi bir yer olabilirdi der (Erdoan 2005). Filmin ekimlerine Kastamonu'da balanr, nk 1930'larda geen bu dnem filmine en uygun meknlar Kastamonu'da bulunur. in zorluunu filmin ynetmeni Atf Ylmaz yle anlatr: "Senaryo srasnda baladmz mekn aratrmas, yerel dokuyu koruma konusunda hi zen gsterilmeyen lkemizde, bir dnem filmi ekmenin ne kadar zor ve masrafl olduunu gsterdi bize. Hikyenin getii yerlerin ounu ya yeniden ina etmek ya birtakm deiiklikler yapmak zorunda kaldk." () Atf Ylmaz, tartmalarn youn olduu bir dnemde, Daha gsterime girmemi filmi iin yaplan eletirileri, "ektiim filmde hibir kent ad gemiyor" diye yantlar (Balang 2005). Atf Ylmaz, (romana gre Denizlide geen) yknn Kastamonuda ekilme sebebine, "Denizlinin mimarisi ok bozulmu. Biz, 1932de geen bir olay anlatyoruz. Bunun iin Kastamonu tarih mimarisiyle daha uygundu. Ancak filmde yer ismi kullanmadk" szleriyle aklk getirmitir [(Tunca (bt)]. Filmde anlatlan yk, zaman asndan incelendiinde gn, ay ve yl olarak keskin llerle snrlar belirlenmi, net bir tarihten sz edilmedii, sadece belirli bir dnemde (1930lu yllar) zengin ve varlkl ailelerce uyguland belirtilen Ereti Gelin uygulamasnn anlatld anlalmaktadr. Filmde yknn anlatld dneme ilikin zamansal adan bir balang, geliim ve biti hususunda yine kesin ve kronolojik tarihler belirtilmemekle birlikte, yknn getii dneminin daha ok 1930lu yllarda younlat gzlenmektedir.

185

Ereti gelinlerin 15-16 ve 17 yandaki genleri evlilie hazrlad belirtildiine gre, gerek romann, gerekse filmin yk zamanna ilikin zmlemeler ve yaplan aratrmalardan Kostak Emine ile Alinin evlilie hazrlk amacyla (ereti gelinlik) buluturulduklarnda, Eminenin yaklak 35, Alinin ise 17 (romana gre 16) yanda olduu anlalmaktadr. Filmin ana yks Ali (Onur nsal) ile Ereti gelini Kostak Eminenin (Nurgl Yeilay) ereti gelinlik ilkeleri erevesinde balayan ilikilerinin, aka dnmesiyle yaadklar gelimeleri yanstr. Filmde anlatlan ana ykye paralel ve onu tamamlayc yardmc ykler de anlatlmaktadr. Ynetmen Atf Ylmazn filminde, Eminenin Aliye ereti gelin gidiiyle birlikte, Eminenin kardei Nazlnn filmsel yk dneminde faaliyet gsteren Millet Mektebindeki hocasyla yaad ak, ana ykye kout kesmelerle anlatlrken, filmsel yk dneminde gndemde olan ekonomik gelime ve siyasi tartmalara gnderme yaparak anlatmaktadr. rnein, filmsel yknn kapsad zaman diliminde Ankarann sanayilemeyi tevik ettii, Belediye Reisi Talat Bey (Fikret Hakan) ile olu Alinin dokuma atlyesindeki diyaloglarndan; benzer ekilde gerici-ilerici tartmalarnn 1930lu yllarda da var olduu, ehirde akamlar sahne alan kumpanyann, horozlardan birini Alinin oynad sahne diyaloglarndan anlalmaktadr. Filmin izleme sresi, orijinal cd kutusundaki tantc brorn yan sra, filmin knyesini de gsteren sinema ierikli eitli web sitelerinde 100 dakika olarak gsterilmitir. Ayn filmin izleme sresi, bir baka kaynakta [http://www.denedim.com/Vizyonda18subat2005.htm (03.10.2006)] ise 117 dakika olarak gsterilmitir. Film cd ortamna aktarlrken birden ok cd kullanm nedeniyle, cd deiimlerinde ikinci cdde grntlerin birinci cdde tam kesildii yerden balamas yerine, nceki cdnin sonundaki ayn zaman ve sre dilimlerinin -Ereti Gelinde bu yaklak 10 saniyedir- ikinci cdde tekrar tekrar kaydedilmesi, filmin gerek izleme sresini tam olarak saptamada glkler dourmaktadr. Ereti Gelin filminin, her iki cdsi zerinde yaplan sre hesaplamalarnda, film balamadan nce gsterilen yapm irketi isimleri ve telif hakk uyar yazs (1:04 saniye) ile jeneriin (1:38 saniye) gsterilme sresi yaklak 2.42 saniye olarak hesaplanm ve bu sre dilimleri, kolaylk olmas iin filmin blm, gn ve dier zaman dilimi sreleri ve toplam izleme sresinin saptanmasnda gz nne alnarak

186

hesaplamalara dahil edilmitir. Balangtaki film yapm irket isimleri, uyar telif hakk yazs ve sondaki kredi ak sresi ile ikinci cdnin bandaki yaklak 10 saniyelik tekrar grntleri hari, filmin izleme sresi [(+6)(-6) saniyelik bir hata (telorans) pay ile], jenerik dahil yaklak 107 dakika 9 saniye (jenerik hari 105 dakika 31 saniye) olarak hesaplanmtr. Yaplan bu sre hesaplamalarna gre denilebilir ki, ynetmen Atf Ylmaz filminde, Kostak Emine ile Alinin yksn jenerik dahil yaklak 107 dakikada anlatmaktadr. Karakterleraras ilikiler ve yk geliimine gre 4 blme ayrdmz filmin, zmlenmesi srasnda hazrlanan zaman-mekan izelgesi ile zaman-mekan kurgusuna ilikin tutulan notlara dayanarak oluturduumuz ekim senaryosunun olduka uzun olmas, bu almada tamamna yer verilmesini olanaksz klmtr. Bu nedenle bu balk altnda, sz konusu zmleme senaryosunun, sadece zaman-mekan ile ilgili argmanlar ve balantlar, etkileri ve filmin temel yap talar zerinde ne derece belirleyici olduklar zetlenmeye allmtr. Filmde her bir blmn yk sresi-izleme sresi, balama zaman-biti zaman, balama mekan-biti mekan ve bir sonraki blme gei biimi; benzer ekilde batan sona filmde izlenen gnlerin de balama zaman-biti zaman, balama mekan-biti mekan, yk sresiizleme ve sonraki gne gei biimi saptanm ve her bir deer, hazrlanan zaman-mekan izelgesindeki ilgili hanesine yazlarak, filmin zaman-mekan balantlar, oluturulan zamanmekan izelgesindeki verilere gre yorumlanmaya allmtr. Filmde zaman-mekan, zmleme almas srasnda kurgu, kamera hareketleri, grnt boyutu, gei trleri, ses-mzik, mekandaki k ve objeler, karakterlerin diyalog, davran ve giyim tarzlar ve zaman-mekan imlemeleri asndan, filmin ilk jenerik grntlerinden, son kapan ve kredi akna kadar ayrntl bir ekilde analiz edilmitir. Filmin yk geliimine gre perdede fiilen izlenen gn geilerinin kronolojik ak izgisi zenle takip edilerek, filmin btnnde tutarl bir zaman-mekan btnl ve srekliliinin olup-olmad aranmtr. Filmin jenerii, bir fskiyeden akan su, bu suyun akt anak ve zerine konmaya alan gvercin grntleriyle balar. Ses de doal su ve gvercin sesleri (tme ve kanat rpmalar) ile balar, grntlere ayn zamanda filmin orijinal mzii elik eder ve jenerik yazlar kararp-

187

almayla akar. Filmin ilk jenerikte duyulan orijinal mzii, daha sonraki baz sahnelerinde, (ikinci blmdeki klip tarznda verilen ksm ile Alinin Emine ile belediye dairesinin koridorunda karlatmasnda ve filmin kapan jenerikleri akarken) de duyulur. Gvercin grntlerinden, ku motifleriyle ssl el ilemelerine zincirleme yaplr. Mekann neresi olduu belirsizdir, film ieriini tantc bir aksesuar olarak verildii dnlebilir. Bu grntler ayn zamanda filmin jenerik ksmn tekil etmektedir ve sresi yaklak 1 dakika 38 saniyedir. Jenerikteki, el ilemeleri gelin eyizlerini artrr. Motifler, filmin ilerleyen blmlerinde belediye reisinin evinde, Ali ve Eminenin kald odada ya bir perde veya masa rtsnde gze arpar. Jenerikten filmin ilk balang grntlerine zincirleme yaplr. Ali standtan ald, zerinde bir olan leende banyo yaptran kadn figrnn bulunduu mendili incelemektedir. Ali ilerlerdike onun panayr yerinde, olduunu standlar gezdiini, geride panayr adrn grrz. Panayr adrnn ehrin neresinde olduu belirsizdir. Yakn evresini gsteren genel ekim kullanlmamtr. adrn bulunduu duyurulmaktadr. Ali adra girmeden nce, adr ivisini akan bi (Mehmet Esen) ile konuurken, adrdan sz edilir. Bu, filmde bir mekanda iki karakter arasndaki diyaloglarda sz edilen mekan, bir sonraki ekimin mekann oluturduu kanaatinin ilk belirtisidir, nk Ali, adr m kuruyorsunuz? dediinde bi, Ne adr dnya kuruyoruz evlat cevabn verir, izleyen ekimlerde ise Ali adrn iine girdiinde kendini gerekten bambaka bir dnyada bulur. ki karakter darda konuurken, mekan (adrn ii, dnya), diyalogla tantlyor, bir sonraki ekim mekan (adrn ii), bir nceki ekimde (adrn dnda) diyaloglarda sz edilen mekandr. Ali adrn iine girdiinde, grntlere elik eden ses, i ve ve d mekan farkn hissettirecek ekilde baaryla salanr. adr dndaki evresel sesler Ali ieri girdiinde, yerini adr iindeki seslere brakr. adr iinde gelien olayda, horoz rolndeki oyunculardan birinin sarho olmas nedeniyle yerine sahne alacak yeni biri aranmaktadr. Horoz imgesi, Denizliyi artrr ve hissettirir. Filmde yk mekan dolayl olarak bu tip imlemelerle hissettirilir. yer, vatandalara Panayr Yeri olarak

188

adrdaki grntlerin ardndan kumpanyada grevli oyuncularn, akamki gsteriyi vatandalara duyurmak iin yaptklar yry grntlerine kesmeyle geilir. Panayr grevlileri adrdaki hazrlklarn tamamlamlar, at arabalarna binmiler, kostmlerini giymiler, kimileri yaya, kimileri at arabasnda caddede yryorlar. Oysa biz anlan bu aksiyonlar filmde grmeyiz. Burada ynetmen aksiyonda gereksiz grd paralar atarak, zamanda ve mekanda atlama yapm ve adr iindeki grntlerden, dorudan caddede yryenlere kesme yapmtr. Mekan, ehirde herhangi bir caddedir. Eski evler ve geii seyreden insanlarn giyimi, dkkanlar ve nlerindeki eyalar, dnemin zelliklerini yanstmaktadr. Panayrda sahne alacak oyuncularn geii srasnda grntlere, ege yresine ait harmandal trks (efe ya da zeybek mzii) elik etmektedir ki, bu da mekan asndan Egeyi artrmaktadr. Kumpanyada grevli oyuncularn geii srasnda, erevede bir elektrik direi grnmektedir. Elektrik direi, fark edildii ilk ekimde, o dnemde yknn yaand yerde elektrik ne gezer yargsna erken kaplmamak iin ilerleyen ekimlerde de bu hususa zellikle dikkat edilmitir. Oysa filmin ilerleyen sahnelerinde, gerek belediye reisinin evinde, gerekse Eminelerin evinde gaz lambalar grnmekte ki, bu da o dnemde filmsel yknn yaand yrede henz elektrik olmadn ortaya koymakta, en azndan bu kanaatin doruluunu glendirmektedir. Kumpanya oyuncularnn Ali ve szls Neelerin evinin nnden geii srasnda, kamera Alilerin (ayn zamanda ehrin Belediye Bakan Talat Beyin) evini gsterir. Ev katldr. Alinin annesi ffet Hanm ve enetoyu pencereden bakarken grrz. eneto ile ffet Hanmn giyim tarzlar her iki karakter arasndaki snf ve mevkisel ayrm gzler nne serer. Ayrca, burada ekimlerden Ali ile Nianls Neenin konutuu bir karede, Neenin arkasnda kalan evlerden birinin atsndaki elektrik direi st ksmlar neenin tam bann hemen arkasnda arka plannda grnr. Pencereden bakan ffet Hanm ile eneto, Ali hakknda konuurken, kamera onlar alt kamera asndan grntlemektedir. Pencerinin perdesi kapanr ve i mekana (belediye reisinin evinin iinde) konumakta olan eneto ve ffet Hanma dorudan kesme yaplr. ki karakterin, ikinci katta bir odada olduklar, bir nceki ekimden anlalr ancak, bu odalarn dier odalara

189

gre evin neresinde bulunduu belirsizdir. ffet hanmn giyim tarz, filmsel zaman asndan yk dnemini (1930lu yllar) baaryla yanstr. ffet Hanm, yeni kurulmu gen Trkiye Cumhuriyetinin bir belediye reisinin eine uygun ekilde betimlenmitir. enetonun giyimi ise tipik Anadolu kadnn yanstr. eneto, o dnemin nl ereti gelinlerini sayarken ikisini iki mekan (ehir) ad ile birlikte anarken, Kostak Emine ile ilgili bilgiler verir ve ereti gelinlii de tanmlar: Ereti gelinliin (filme gre) parayla yapld diyaloglardan anlalmaktadr. ffet Hanmn evinde, Kostak Emineyi ereti gelin getirmesi iin eneto ile yapt konumalarn ardndan, kamera Eminelerin evine doru yryen enetoya kesmeyle gei yapar. eneto Eminelerin evinin kapsna doru ilerler. Bu srada Horoz sesi duyulur, bu ses izleyicide sabah saatlerini artrsa da iki ayr mekan ve zaman arasnda kararma-alma veya zincirleme deil, kesme yaplmtr ki, ayn gn iinde baka bir zaman ve mekan (bu kez Eminelerin evinde) diliminde yknn devam ettii anlalmaktadr. Burada birbirinin ard sra eklenen enetonun kapya doru yaklaarak, kapy almas ve beklemeye balamas srasnda bak yn, mekandaki karakterlerin bak ynne gre kurgu prensibi asndan ztlk arzetmektedir. nk, birbirini izleyen iki ekim dikkatlice incelendiinde, enetoyu kapya yanaarak nnde durup kapy aldnda erevenin soluna doru baktn, ancak bir sonraki ekimde erevenin sana doru bakt gzlenmektedir. Emine evlerinin arka bahesinde amar sererken, eneto yanna gelir. enetonun Emineye Hasann amarlar m? diye sormasyla, izleyiciye o ana kadar filmde henz hi grnmeyen ancak, belediye bakannn evindeyken sadece sz edilen Hasan-hapishane olgular izleyicinin kafasnda yer etmeye balar. Emine, eneto ve Eminenin kardei Nazl, Eminelerin evinde mutfaktalar. Nazl Emineye bugn ereti gelin olmas iin bir kadnn geldiini, Eminenin ise Hasana sz verdii iin gitmediinden sz eder ki, gn iinde olup bitenler karakterler araclyla anlatlr. eneto Emineye, belediye reisinin ei ffet Hanmn, olu Aliye kendisini, ereti gelin istediinden sz aar. Karakterlerin konumalar, yknn gemi ve geleceine ilikin eitli ipucu verir. eneto Emineye, katlanacan en fazla bir ay, o zamana kadar Hasan da km olur der ki, bu zaman

190

aralndan, Eminenin belediye reisinin evinde, en fazla 1 ay sreyle ereti gelin olarak grev yapaca anlalmaktadr. Eminelerin evindeki ekimler yakndan incelendiinde, grntler evde aydnlatma iin gaz lambas (fener) kullanldn gstermektedir. Karakterlerin diyaloglarnda sz edilen mekanlar: Nazlnn okuduu mektep, Alinin okuduu mektep, Hasann yatt hapishanedir. Burada bahsi geen mekanlar, sra ile izlee gelirler. rnein, Emine evde kardei Nazlya sen okula gitmiyo musun bugn? der, Nazlnn ders grd snfn kapsndan kan kadnlara kesme yaplr. Emine evde enetoya, olan bi greyim hele der, diyaloun ilgili grntsnde Emine fayton ile Alinin okulunun nne yaklar, Ali okuldan kmaktadr. Emine evde, Hasan kana kadar biraz sabr diyorum der, ilgili sahnesinde ise Hasann yatt hapishanin grme odasna kesmeyle gei yaplr. Ynetmen tm bu sahneleri paralel kurgular ve olaylar paralel ilerler. Nazlnn okulu ile ilgili grntler incelendiinde, kamera snf kapsndan kan kadnlar grntlemektedir. alan zil ve snftan kan kadnlardan, dersin bittii anlalr. Snfta duvardaki objeler (heceleme fileri) karatahta, karatahtadaki yazlar, ilenen dersin ierii hakknda bilgi verir. Koridor ile snf arasndaki mekan deiiminde, ses younluu fark ustaca verilmektedir. Nazl snfn kapsn kapatr, kapanan kap kararma etkisi yapmaktadr. Ynetmen, defterini almak zere snfa giren bir kadnn, snfa giriini gsterirken, solda kalan giri kapsnn alma sesini ekrann solundaki ses kaynandan yksek sesle verir, erevedeki karakterler sesin geldii yne bakarlar. Snftaki (mekandaki obje) karatahta, filer, yazlar vb okuma-yazma rendiklerini gsterir. Snfta Nazl ile sevgilisi (hocas) fotoraftan szederler ki, daha nce de belirtilen diyalog-mekan ilikisi burada da kendini gsterir. nk, Nazl snftan knca koridorda komaya balar ve fotoraf ektirirkenki grntlerine (nceki grntlerde diyaloglarda ad geen mekan-bir sonraki grntnn ekim mekan) kesme yaplr. Nazl snftan kar. Koridorda birden komaya balar, doru fotorafya gidecektir. Ynetmen burada baka bir olaya (Eminenin evinde enetoya olan bir greyim hele demiti), Alinin okulunun nne, yanaan faytona kesme yapar. Atlar ereveye soldan girer ve durur ancak kamera sola doru kaymaya devam eder ve Emineye gelince durur. Ayn erevede okul bahesinden faytona doru gittike yaklaan talebeler grlmekte ilerinde Ali de vardr.

191

Nazl, sevgilisine vermek zere fotoraf ektirmek zere gittii fotorafda, fotoraf makinesnn krkl olmas ve kenarndaki siyah-beyaz fotoraflar, izleyiciyi yk dnemine gtrmekte baarldr. Hasan ile Eminenin hapishanedeki ilk grme sahnelerinde, grme esnasnda grntye elik eden mzik, hapishane ortam ile btnleir. Hasann yakla diyerek Emineyi koklamas ve zlemiim kokunu diyerek sze balamas, uzun sredir ieride olduunu anlatrken, gn sayyoruz artk demesiyle kmasna, yaklak bir ay veya bir aydan az bir sre kaldn ifade eder. ereve dndan ykselen gardiyann herkes koua sesi ile Emine ile Hasan, ereve dna sesin geldii tarafa bakarlar. Yine diyaloglarda Hasann, hapisten knca yapmak istedikleri (gelecee ynelik planlar) anlatlr. Gardiyann Her kes koua! demesi, d ses gibi veriliyor ve yine ustaca ama bu kez, Hasann gr salonuna girdii kap tarafndan yani ekrann sandaki ses kaynandan ykselir. Ve Hasan ile Emine sesin geldii kaynak tarafna (ekrann sana) ani bir bak refleksi ile irkilirler. Kullanlan mzik de hapishane ortamn tamamlar. Eminenin Hasana, sen kncaya kadar alsam demesi; Hasann imdi gn sayyoruz, sonra yl saydrmayn bana demesi; Eminenin Aliye ereti gelinlik sresinin Hasann k gnyle snrl olduunu ve Hasann kmasna bir ay veya daha az sre kaldn (eneto Emineyi ereti gelin olmaya ikna ederken dayanacan bir ay demiti) gsterir ki tm bunlar, filmin yk sresini yaklak (bir ay) ortaya koymaktadr. Filmde, belediye reisinin evinde enetonun ffet Hanm ile konuma grntlerinden itibaren, kullanlan zaman-mekan uyumuna baktmzda, ayn gn iersinde (1.gn) srayla, Eminelerin evinde, Nazlnn okuduu okulda ders grd snf (koridor ve snf), Alinin okuduu okulun nnde, Nazlnn fotoraf ektirdii yer (bahe), hapishane grme salonunda gerekleenler paralel kurgu ile anlatlr. Eminenin kardei Nazlnn okulunda ders hocas ile arasnda geenler ve okuldan ayrlmas gsterilir. Ardndan, eneto ile birlikte Aliyi grmek iin onun okulunun nnde faytonda bekleyen Emine gsterilir. Daha sonra yeniden Nazlya dnlr. Nazl Fatoraf ektirmektedir. zleyen ekimde ise Emine hapishane grme salonunda Hasanla konumaktadr. Bu mekanlar aras geiler kesmeyle salanrken, gereksiz zamanmekan paralar atlmaktadr. rnein, Eminenin snftan kndan fotorafya gidiine kadar olan ksmlar atlanmtr. Ayrca Emine ereti gelin olmak iin nce olan grmek istediini

192

syler. ykye gre olayn devamndaki grntde eneto ile Emine faytonda okul nende beklemektedir. Evden okulun nndeki grntlere kadar pek ok zaman-mekan atlamas yaplmtr. Ayn ekilde Eminenin Hasan grmek zere hapishaneye gidiini, giriini, grmeyiz, dorudan grme salonunda grme yaparkenki grntlerine kesme yaplmaktadr. yknn geliimine gre filmde, Hasan ile Eminenin hapishanedeki grme grntlerinden panayr adr nne kesmeyle geilir. Birinci gnn akamdr. nk kumpanya gsterilerini akamlar gerekletirmektedir. adr giri kaps stnde Hisseli stikbal Kumpanyas yazs vardr. Kumpanyann gsterilerinde Ali, ok gzel horoz tme taklidi yapmas dolaysyla sahne alacaktr ve yobaz horozu oynayacaktr. Alinin anne-babas, nianls Neenin anne babas ve Nee, adra girmekteler. D ekimde ses ierden, ieride ise tam i mekandan duyulma younluunu yanstr. eride de, kulis-sahne ayrmnda yine ses dengesi uyumludur. Sahnede Trk bayra almas, yaa gazi Mustafa Kemal Paa ve yaasn Cumhuriyet sloganlar, tiyatro sahnesinde horoz rolndeki oyuncularn (horoz kostmn giyenlerden biri Alidir) diyaloglarndaki gerici-ilerici diyaloglar, izleyiciyi gnmz ile filmsel yknn getii dnem (gen Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllar-1930) arasnda yolculua karmaktadr. Horoz imgesi hem Denizliyi, hem erkeklii imgelerken, horozlarn dvrken yapt gerici-ilerici tartmalar, gnmzde de hala yaanan bu tartmalara gnderme yapmaktadr. Filmde, ilk grntlerden kumpanyann ilk gsteri grntlerine kadar olan ksm mekan kullanm asndan incelendiinde, Panayr yeri-adr d ve ii, Tiyatro gsterisi duyurusu yaplrken geilen sokaklar, Alilerin evinin st kat penceresi, Belediye Reisinin evinin iinde bir oda , Genel ekim leinde Eminelerin evinin n , Eminelerinin evinin arka bahesi, Eminelerin evinin ii , Nazlnn Okulu, koridor ve snf; Fotorafnn fotoraf ektii bahe ve duvar n, Alinin Okuduu okulun k blm, Hapishane grme odas, Panayr adr girii, adr ii, tiyatro sahnesi ve kulisi vs. blmleri, filmsel yk geliimine gre en ok gze arpan mekanlar olarak ne kmaktadr. Tiyatronun ilk gsterisine kadarki, zaman kullanmn yakndan incelendiinde ise, geri dn kullanlmamtr. Zaman-mekanda yk, grsel ynyle zaman asndan bir ynde

193

geliimini srdrr. Gemi zamandaki olaylar ya da ileriye ynelik planlar (konumalar) karakterlerin diyaloglar araclyla imdiki zaman srekliliinde anlatlr. Konutuklar, dndkleri ya da hayal ettikleri eyler gsterilmez, gemiten ya da gelecekten sz ederken, grnt yine onlar gstermeye devam eder, bu da olaylarn imdiki zaman srekliliinde getiini gsterir. Hasan ile Eminenin hapishanedeki ilk grmelerindeki diyaloglardan, Hasann faytoncu olduunu, kmasna gnler kaldn ( bir ay gibi sre), dar knca faytonculuk yapmay hedeflediini anlyoruz. Burada zaman, daha ok karakterler ve onlarn diyaloglar araclyla kendini hissettirmektedir. Filmde karakterlerin eylemleri ve zaman-mekan (ne zaman neredeler?) balantlar incelendiinde ise, Alinin bir gnlk eylemi: Okula gitmek, panayra gitmek, atlyeye gitmektir; Belediye reisi: e gider, arada bir atlyeye gelir alanlar ve ileri kontrol etmektedir. Hasan: Hapishanededir. Kendisini grmeye her geliinde Emineye yana bakim der. Filmde hapisten kncaya kadar bir tehdit unsuru olarak, ykye gerilimi arttrc tesiri olan Hasann, hapisten ktktan sonra periyodik nitelie sahip bir eylemi gze arpmamaktadr. Emine, evde ev ileriyle urar, arada bir Hasan hapishanede grmeye gider. Bohac eneto, Belediye Reisinin evinde, Eminelerin Evinde ve bu evlere girerken grnr. Nazl, millet mektebine gider, Nazly kendi evlerinde, fotorafda, parkta grrz. ffet Hanm evinde grrz. Ev dnda eiyle tiyatro salonunda, kendi evinin yatak odasnda ve bir de piknik yerinde ama genellikle kendi evinde grnr. Emine, kendi evlerinde, daha ok (ereti gelinlii sresince) Alilerin evinde grnr. evlerinin bahesinde amar asarken, faytonda Alinin okulunun nnde, evlerinden ayrlrken, belediye reisinin evine girerken-karken, belediye resinin evinde, yatak odasnda, tiyatro kulisinde, tiyatrocularla elendii mekanda, Alilerin evinden ayrldktan sonra ise, kendi evinde, belediye binasna doru giderken, belediye dairesinde Bakann makamnda, yine kendi evlerinde, kumpanya adrnda ve son olarak istasyonda ve trenle uzaklarken grnr. Aliyi panayrda, adr nnde, adra girerken, adrda, kendi evlerinde, atlyede, Nee ile kendi evlerinin arasndaki caddede, atlyede, yatak odasnda, ehirde, pazaryerinde, belediye dairesinde, istasyonda ve Emine ile trende grnr.

194

Tiyatro kulisinde Talat Bey ile kumpanyada grevli oyuncularn grntlerinde, Belediye Bakan tiyatrocularla konuurken, Muasr medeniyetler seviyesine ancak onlar gibi deerli sanatlarla eriilebileceinden (gelecekten) sz eder. Temsilden sonra belediye bahesinde kendilerini bekleyeceini syler fakat, oyuncularn belediye bahesine gitmeleri, belediye bakan ile grmeleri vb grntler filmde yoktur. Bunlar filmde olacak ya da olmu gibi kabul edilir. Ayrca, ekim ya da planlar aras geilerde, seslerin duyuluu ile ses kaynann yeri arasndaki uyum dikkat eker. Perdedeki konumlarna (ereve) gre, Talat Bey ile yanndaki adam erevede adrn sandan yrrken, adrn iinden ykselen ses soldaki ses kaynandan gelir. eri girdiklerinde, ses younluu tam da iinde bulunulan ortamn sesine uygundur. Film yk sresine gre, birinci gnn akam, kumpanyann gsterisi izlendikten sonra belediye reisi ve ei gece evlerinin yatak odasnda konuurlar. Karakterlerin konumalarndan zaman-mekana ynelik eitli (Ali ve ereti gelinlik) hakknda bilgilendirmeler yaplmaktadr. Belediye reisi Aliyi bir by ile daha nce (gemite), umumhaneye yolladndan sz eder. Film yks 1930lar anlattna gre, ereti gelinliin artk kalktn syleyen belediye reisi, bu uygulamann ok daha nceleri kendi genliinde de olduunu sylemek ister ki, bu da ereti gelinliin uyguland zaman aralnn balangc asndan yk dneminde 1930lardan daha gerilere gidilmesini gerektirir. Film, balangcndan belediye reisi ile einin evlerinin yatak odasndaki grntlerine kadar, yk sresi ve izleme sresi asndan karlatrldnda, 2.41 saniyede balayan birinci gn, 20.46da Reis Beyin ei ile yatak odasnda ereti gelin almaya karar vermeleriyle sona erer, ancak balangtaki film yapm irketi logolarnn gsterildii sre dilimi (1.04) kartldnda, birinci gnn jenerik dahil yaklak 17 dakika 1 saniyelik bir izleme sresine karlk geldii saptanmtr. Birinci gn ile ikinci gn aras gei kararma-alma ile yaplmaz. Ancak bir yatak odas (uyku ncesi) sahnesi ile sona ermesi ve ertesi gn Neenin evlerinden kp belediye reisi ile

195

karlanca Sabah- erifleriniz hayrl olsun Talat Amca demesiyle bir gnden dier bir gne gei ve bunun da kesme ile yapld gzlenmektedir. kinci gn sabah (filmde 20.47de balar 41.02de biter: 20 dakika 15 sn.) Nee evden kar, Alilerin evine doru yrr ki, grntlerden iki evin ayn cadde zerinde olduu anlalr. Burada Alilerin eviyle szls Neelerin evinin ayn cadde zerinde ve birbirlerine komu olduu, tek bir ekim ve evrinme hareketiyle verilir, ancak evlerin (ayn zamanda panayr yeri, Eminelerin evi, hapishane vb yerlere gre) ehrin neresinde, en azndan tam olarak hangi sokanda olduunu kestirmek zordur. ki evin nnden geen caddeyi, iki evin arasndan dikine geen bir caddenin kestiini anlyoruz. erevede iki ana karakter konuurken, yanlarndan arkalarndan veya sa ve solundan birka kii geerler, bylece mekana zenginlik katlmaktadr. rnein belediye reisi faytonuna binerken, ereveye iki ocuk soldan girip sadan karken, yine bir adam ve yannda kk bir ocuk ereveye sadan birlikte girer ve soldan karlar. Alinin kiilii, odasndaki (mekan) poster ve dergi kapa ve tiyatrosal figrlerle anlatlmaktr. Kamera, Alinin odasndaki posterleri, tiyatro figrlerini yakndan gezinerek (ayrnt-aktel ekimlerle) odadaki kuklalar, afileri, sinema dergisini objeleri, gsterir. Cinemonde dergisi, Hacivat-karagz, ubuklara bal iplerle oynatlan tiyatro figr vs. den Alinin kiilii hakknda bilgiler ediniyoruz. Resimler siyah-beyaz, sayfalar hafiften sararmtr. Kap alr. eriye Nee girer. Belediye reisi uzaklarken, Neenin eve ve Alinin odasna gidii gsterilmez. Dorudan Alinin odasndaki eyalara kesme yaplr. ffet Hanmn Ali ile Neeyi, Alinin yatak odasnda grlt yaptklar gerekesiyle azarlad sahnede (filmin 22. dakika 56. saniyesinde) zerinde durulmas gereken bir kamera a deiimi sz konusudur. ffet Hanm odaya girdiinde, Ali ekrann solunda, Nazl sanda, ffet Hanm ortadayken, kamera kar n cepheden her n de grntler. ffet Hanm, Ali ve Neenin az dalana sinirlenerek, ekseni etrafnda 180 derece dnerken, kamera 180 derece yer deitirir, bu kez kap tarafndan onlar grntlemeye balar. A deiimi ffet Hanmn dnyle, harekette sreklilik izlenimi baaryla verilmitir. Kamera yer deitirince Ali ile Nee de ekranda yer deitirmi, bu kez Ali sada, Nazl solda, ffet Hanm ortadadr. Ayn mekandaki bu 180 derecelik yer deitirmeyle, oyuncularn yeri 180 derece simetrik yer deitirdiinden ve aksiyonda sreklilik salandndan gzleri rahatsz etmez. Ayrca ffet Hanmn ekseninde 180 derece dn, iki ayr adan grntlendiinden (kar a), zamanda uzatmaya rnek verilebilir.

196

Yine burada diyaloglar araclyla yk geliimine ilikin zaman ve mekanlar vurgulanr. Ali ve ffet Hanmn diyaloglarnda, Aliye ereti gelin geleceinden sz edilir. ffet Hanm Aliye Babasnn kendisini atlyede beklediini sylerken, izleyen ekimde diyalogda sz edilen mekana (atlye) dorudan kesmeyle gei yaplr. Dokuma atlyesindeki grntler yakndan incelendiinde; dokuma tezgahlar, iplikler, ynler, kaynayan boyama kazanlarnda ynlerin boyanmas ve alan iiler grnr. Grntler, zaman-mekan vurgusu ynnden dnemin el ilerini (insan gcn) anlatmakta baarldr. Belediye reisi atlyede alanlar kontrol etmektedir. Alinin atlyeye girmesi, babasnn onu armas, konuurlarken fabrikadaki dokuma tezgahlarnn sesinin devam etmesi mekann atmosferini tamamlar. Diyologlarda Alinin her gn ie gelmesi gerektii sylenir ki bundan gndzleri mektebe giden Alinin, ayn zamanda babasnn atlyesinde altn, akamlar da panayrda horoz taklidi yapt anlalr. Babas Alinin dne kadar (gelecek zaman) usta olmasn ister. Atlyedeki ekimleri, karakterleri ve diyaloglar zaman-mekan asndan zmlemeye devam edecek olursak, Reis Bey, Cemil Bey ile ortak kurulacak fabrikann fotoraflarnn Almanyadan geldiini syler (imdi, u an). Resimlerde makine tezhgahlar vardr. Gelecekte fabrikasyona geme dnlmektedir. Belediye Bakan Talat Bey, Ankarann (bakent-hkmet) sanayilemeyi tevik ettiinden sz eder. Dnden sonra Ali ve Neeyi Almanyaya gndermek istiyor. Cumhuriyetin yetimi genlere ihtiyac olduunu belirtirken, Cemil Beyin serveti, kendisinin Ankaradaki itibarnn birlemesiyle ok gzel eyler olacan dile getirir. Burada evlilikte aile byklerinin sznn geerlilii ve ocuklarn evlendirirken onlarn grlerini hie sayarak, kendi maddi hesaplarn dnmelerine gnderme yaplmaktadr. Alinin babasna ereti gelini olup-olmadn sorduunda zamanda geriye dn, karakterin konumas ile salanmtr. Babas, Alinin sorusuna yant verirken, gzlerini bir noktaya odaklar, derinlere uzaklara dalarak (adeta yksek sesle dnr) konuur ki, bylece zamanda gemie dnlr; ancak grntler (klasik geri dnlerde olduu gibi siyah/beyaz ve o zaman ki genlik grntleri deildir) Alinin babasn gstermeyi srdrr ki gemi, imdiki zaman srekliliinde anlatlr. Ayrca, Talat Beyin Ali gittikten sonra, elleri telefona gider. Telefon, yandan evirmeli (kolakl) telefondur ve filmsel yk dnemini yanstmada tamamlayc obje grevini yerine getirmektedir.

197

Ynetmen filminde, ykde (senaryo) anlatlan zaman ve mekan unsurlarn grsel elerle desteklemeye alr. Grsel elerin yetmedii yerlerde diyaloglar ve oyuncular devreye girer. Belediye reisinin gemite ereti gelini olduu, grnt yardmyla zamanda geriye dn (flashback) yaplmadan belediye reisinin anlatmlaryla, gelecekteki fabrikasyona geilme hedefi ise fotoraf ve diyaloglarla salanr. Filmde, atlyede Talat Beyin telefon ama grntsnden, Alilerin evide alan hizmeti kadna kesme ile geilir. eneto, ffet Hanm ve Hizmeti Kadn (Naciye Kalfa) konumalarnda, Hasann gemite Emineye sarkntlk eden birini bakladndan ve hapse girdiinden sz ederler. Odada gaz lambalar gze arpar. eneto bohasndan Emine iin ayrd elbiseleri kartr ve yatan zerine aar. Elbise grntlerinden Eminelerin evinin nnde bekleyen faytona kesmeyle geilir. Gece (ykde ikinci gnn gecesi) olmutur. Eminelerin yanmakta ve fayton darda beklemektedir. Evin duvarnda gaz lambas yanmaktadr. Emine hazrlanm, elinde uduyla odadan kar. Karakterler, diyaloglarnda yakn gelecee ynelik (Emine ereti gelin olduu zaman) neler yapmalar gerekteinden szederler. Emine Alilere yerletikten sonra enetonun Eminelerde kalacak ve Nazlya gz kulak olacaktr. Emine ve eneto Belediye Belediye Reisinin evine gitmek zere, faytona binerler. Gidilecek adres bellidir. Film iin yazlan ve bestelenen ve zel mzik Sezen Aksunun sesiyle grntlere elik etmektedir. Emineyi Alilerin evine gtrecek faytonun sadece ereveden kn grrz. Fayton ereveden knca, grnt kompozisyonunun faytondan boalan yerinde arka planda Nazl, ieri girer ve kapy kapatr. Bu srada grntye uzaklaan at araba ve nal sesleri elik eder. Faytonun uzaklamas grnt ile deil, ses younluunun gittike dmesiyle salanr. Fayton, Neelerin evi ile Alilerin evinin arasndaki caddeden yaklar ve durur. Geri planda Alinin szls Neelern evi vardr ve Nee gelenleri grmtr. Emine faydondan iner grntden kar. Emine, bir sonraki ekimde Reis Beyin evindedir ve Ali ile tantrlmaktadr. Eve girii, st kata klar vs. gsterilmez. Bu srada Nee, pencereden dar bakar ve gelenleri grr ki, buradan iki evin birbirine yakn ve ayn cadde zerinde olduu anlalr. Belediye Reisinin evinde Ali ve Emine tantrlrken, evdeki objeleri yakndan incelendiimizde, yk dnemine ait gaz lambalar gze arpar. Evdeki odalarn nerede, birbirlerine gre hangi yerleimde olduu pek belirgin deildir. Aliyle Emine tantrldktan sonra yemek masasnn bulunduu odaya geilir. Belediye Reisi, Emineye Ho geldin kzm, gelinliin gelip-geici olsun, olum sana emanet der ve besmele ekip kan orbaya daldrr. Ynetmen Atf Ylmaz, yemek masasn, stten 198

de grntyerek karakterlerin oturu dzenlerini zetler. Sofra ile kararan grnt, (birinci blm sonu) Ali ve Eminenin kalacaklar odaya ilerlemeleri ile alr. Kararma-alma efekti, ykde iki farkl blm aras geii salamaktadr. Yemek yendikten sonra alan grntyle artk Ali, ereti gelinyle ayn odada kalacaktr. kinci gn gece, Ali ile Emine ayn odaya girerler. Ali ile Kostak Eminenin ayn odaya kapanmalarna kadar olan birinci blm (buraya kadar olan ksma, giri ve yky tantc blm denilebilir), zaman-mekan kurgusu ynnden zetleyecek olursak; genellikle filmin karakterleri, kiilikleri, yknn iinde getii mekanlar, anlatlmak istenen yky tantc sahnelerle anlatlmtr. Tm bunlar yaklak iki yk gnnde anlatlmtr. Birinci gn Alinin panayrda horoz roln kabul etme grntleriyle balar. Panayr grevlilerinin akamki gsteri hakknda duyuru yapmak zere getii cadde, Reis Beyin evi, Eminelerin evi, Nazlnn okuldaki snf, Alinin okulu, Nazlnn fotoraf ektirdii yer, dokuma atlyesi, hapishane, Ali ile Eminenin kalaca oda ne kan mekanlar olarak gze arpmaktadr. yknn gelime blmne (ikinci blm denilebilir) Ali ile Eminein ayn odaya kapanmalaryla geilir, gei karar-almayla salanr. Ali ile Eminenin odalarna ekilmelerine kadar, yaklak 1.5 gn getii sanlmaktadr. Zira, birinci gn; Alinin adr nndeki grntsyle balayan film, akam yaplan tiyatro gsterisiyle, gsteriden sonra da gece ge saatlerde Belediye Reisiyle einin, ereti gelin gelmesi konusunda uyumadan nce yatak odalarnda konumalaryla devam eder ve bu yatak odasndaki konumalardan sonra (devam uyku ) ile sona erer. kinci gn ise Alinin nianls Nee ile Belediye Reisinin iki evin arasndaki caddede karlamasyla sabah balar, Ali ve Eminenin kendi odalarna kapanmalarnn ardndan, Alinin odadan anne-babasndan habersiz tiyatro gsterisine gitmesi ve ardndan tekrar eve Emineyle birlikte kaldklar odaya gelip, Emineye baktktan sonra odadan kmasyla gece sona erer. Birinci blm ile ikinci blm aras gei kararma-alma ile salanr. kinci gn gece, birinci blm sonunda sofrann stten grnts kararr ve birinci blm biter, ardndan ayn gn gece grnt Ali ve Eminenin odalarna doru ilerleyii ile alr ve ikinci blm balar. Birinci blmde sabah Neenin Alilerin evine doru yrrken belediye reisi ile karlamas ile balayan ikinci gn, ikinci blmde devam eder ve gece Ali ile Eminenin kapandklar odada gece biter. zleme sresi yaklak 20 dakika 15 saniye olan ikinci gnn, 15 dakika 24 saniyelik ksm birinci blmde, 4 dakika 51 saniyelik ksm ise ikinci blmde izlenir. Birinci ve ikinci gn izleme sresi asndan karlatrldnda, birinci gnn yaklak (jenerik dahil) 17 dakika 1

199

saniye, ikinci gnn 20 dakika 15 saniye, iki gnlk yknn ise toplamda yaklak 38 dakika 20 saniyelik bir izleme sresine karlk geldii gzlenmitir. Buraya kadar olan yky perdeden yanstrken ynetmen Atf Ylmaz, zaman ve mekanda geri dn ya da ileriye sramalar, filmdeki karakterlerle, onlarn diyaloglaryla ve mekandaki objeler yardmyla salamtr. Ayrca nemli saptama da, bir nceki ekimde diyaloglarda ad geen mekan, bir sonraki sahne ya da sahnedeki ekimlerin mekann oluturmakta ve genellikle bu mekanlara (zaman zaman diyaloglardaki sraya uygun, zaman zaman da paralel ekilde anlatlrken) kesme yaplmaktadr. enetonun bohasndan kan elbiseler, dikkat ekicidir nk, zellikle Emine, ffet Hanm ve Nazlnn giydii baz elbiseler, daha nce bu elbiseyi eneto vermiti diye dndren elbiselerdir. Ayrca, yatak odasnda yanan gaz lambalar ile filmin jeneriinde dikkat eken ku motifi ilemeli perdeler dikkat ekicidir. Kamera hareketleri asndan deerlendirecek olursak ynetmen, optik kaymaya (zoom in/out) bavurmamtr. Zaman-mekan farkllklar optik kaymadan ok, sabit kamerann yan sra, evrinme ve kayma hareketleriyle verilmitir. Karakterler dar al merceklerle grntlendiinde arka plandaki mekandaki grntler bulanklamaktadr. Ynetmen d mekanda, karakterleri geni ada pek fazla gstermez. Onu ilgilendiren sadece kurduu ereve kompozisyon ve anlatmak istedii tutarl bir akclkta yknn geliimidir. Ali ve Eminenin yatak odalarna kapandklar ilk grntleri incelendiinde,

diyaloglarnda yakn gelecek ve gemie dnk yk geliimine ilikin (zaman ve mekan ierikli) konumalar ne kmaktadr. Odadaki gaz lambalar, yine yk dnemine ait bir gerei yanstmaktadr. Ali, ehre kurulan panayrda sahne alan tiyatro kumpanyasna gitmesi gerektiinden, odada yokken Eminenin, kendisi ierdeymi gibi taklit yapmasn ister. Ali tiyatroya gitmek iin odadan kar. Tiyatro sahnesine kesme yaplr. Alinin tiyatroya var, kulise girii vb zaman-mekandaki paralarnda atlamalar yaplmtr. Tavid Usta, sahnede gsteri yaparken, tiyatro sanatnn zaman-mekan kurgusu film iinde kendini gsterir. Sahnede sallanan bez ile dalga efekti, kuliste ii su dolu kovann alkalanmas dalga sesi, rzgar sl, sahne gerisindeki yldzlar, tamamen filmdeki tiyatro sanatnn sahne dzenlemesiyle ilgilidir. Ali tiyatroda iken, yatak odasnda Emine uyumak zeredir. Ayn zaman dilmindeki iki farkl mekan paralel kurgu ile gsterilir. Tiyatro kulisinde Alinin Tavid Ustaya tiyatroyu

200

brakmas gerektiinden sz ettii sahnede, iki karakterin konumalarnda, ereti gelinlik ve Alinin yakn geleceine ilikin neler yapmas gerektiinden sz edilir. Tiyatro sahnesinde, dans kadn gsterisini tamamladnda ayr mekan btnl, gerek ses ve gerek grnt asndan bir arada verilerek salanmtr. yle ki: Dans kadn gsterisini tamamlar ve izleyici selamlar, Kamera Ali ile Tavidi ayn karede grntlerken ara planda kadnn izleyici selamlad gsterilir ki burada ynetmen alan derinliinden yararlanr. karekter ayn erevede yer alrken, sada gsteriyi izleyen seyircilerin varlk duygusu, hem ses (alk sesleri) hem de kadnn saa dnerek dnerek selamlamasndan anlalr. Emine yatak odasnda, Ali tiyatro kulisindeyken, iki farkl mekandaki gelimeler, paralel kurgu yoluyla birbirlerinin yerine geerek sra ile anlatlrken, ayn zamanda farkl mekanlarda cereyan eden bu gelimeler aras geiler kesmelerle salanr. Tiyatro kulisinden kmakta olan Aliyi grntsn, izleyen ekimde evlerinde merdivenlerden st kata karken grrz. Alinin tiyatrodan ayrlndan evlerinin merdivenlerine kadar olanki zaman-mekan paralar atlanrken, gei kesme ile salanmtr. Ali merdivenlerden kar ve yatak odasna girer. Emineye bakar. Emine uyanktr, fakat numara yapar. Yatan stten ve iinde uzanan Emine yakn ekimlerle grntlenir. Yatakta birden yn deitiren (srtn kameraya eviren Emine) nceki kadrajda, bir anda ba kadrajn sanda iken, yn deitirince ba kadrajn soluna gelmitir. Burada Yatan yn m deiti yoksa kamera aks m atlad? sorusu kafalarda soru iaretlerine yol asa da oyuncunun srtn kameraya dnme hareketi, izleyicinin gz nnde balam, bir sonraki ekimde de tamamlanmtr. Hareket, izleyicinin gz nnde cereyan ettiinden, en azndan o izlenimi verdiinden, pek rahatsz edici gibi grnmemektedir. Yatak odasndaki son grntde Ali odadan kar, (Ali, baka odada uyur, bu gsterilmez, yine zamanda atlama sz konusudur) ikinci gn, -uykuyla devam edeceinden- bylece biter: 20.47 ile balayan ikinci gn, 41.02 ile biter ve ikinci gnn yk sresinin 20 dakika 15 sn izleme sresine karlk geldii anlalr. Ali odadan karken kameraya kar, kapy kapatr. Kapann kapatlmas bir noktalama efekti gibi ilev grmektedir. Kesmeyle (ertesi gn: nc gn sabah) Alilerin evine doru ilerleyen szlsne geilir. Alilerin evinin duvarndak sokak tabelas dikkat ekicidir, ancak burada kamera evrinme yaptndan ve genel ekimle grntlediinden tabeladaki yaznn okunmas (bu ekimde) olduka gtr. Yaz okunabilse evlerin ehrin hangi sokanda olduu kukusuz anlabilecektir.

201

nc gn, Neenin Alilerin evine doru yrmesiyle balar. [kinci blm, ikinci gn gece Ali ile Eminenin ayn odaya girmesiyle (33:59) balamt. kinci gn, Neenin kendi evlerinden kmas ile sabah balam, Alinin yatak odasnda gece uyumadan nce Emineye baktktan sonra odadan kmasyla (41.01) bitmiti; nc gn ise yine Neenin sabah evlerinden kp Alilerin evine doru yry ile balar, iki ev arasndaki sokakta gece biter. Alilerin evinde, ffetin Emineye Bize kahve yap szyle biten ekimden, kahve fincanndan fala bakma grntlerine kesmeyle gei yaplr. Ereti, Neenin kahve falna bakar. Fal ile ilgili sylenenler, yazn yaplmas dnlen Aliyle Nee arasndaki iliki ve dnleriyle ilgilidir ki karakterlerin diyaloglar araclyla gelecek zamana ilikin olabileceklerden szedilmektedir. Kahve falna baklma grntlerinden sonra Nee ile Alilerin evlerinin arasndaki sokaktan kemeraya (izleyiciye, ekrann hafif sana) yaklaan ve Alilerin evine ynelen enetoya kesme, izleyen ekimde ise enetonun grntsnden de Alilerin evinin nnden ayn ekilde kameraya (izleyiciye, ekrann hafif soluna doru) ilerleyen Nazlya kesme yaplr. eneto, Nazly gsteren ereveye soldan girer ve ikisi kede karlarlar. Nazlnn enetoya dnerken ura demesine karn, enetonun Neelerin evine urad gsterilmez ancak, izleyici uram kabul eder. enetonun urarm dedikten sonra aksiyonda zaman-mekan atlamas yaplarak, dnp-gidii gsterilmez. Dorudan Alilerin evinin iinden kapya kesme yaplr. Emine, alan kapy aar. Gelen enetodur. eneto, Emineye kardei Nazlnn Millet mektebindeki hocasyla ak yaadn syler, enetonun burada baka bir mekan ve zamandan sz etmesi, Neeyi, okulu, Hocay anmsatrken, konumalardaki Millet mektebi ifadesi, Trkiyede millet mekteplerinin faaliyette olduu dnemi anmsatr. eneto ile Eminenin, Alilerin evindeki konumasndan sonra, grnt Emine ile biterken, Eminenin grntsnden hapishane grme salonuna giren Hasana kesme yaplr. Emine Hasan grmeye gelmitir, bu ikinci grmeleridir ve 3. gnde gereklemektedir. Mekan geileri kesmeyle yaplrken, enetonun Alilerin evinden ayrl, Eminenin hapishaneye gelii ve ayrl gsterilmez.

202

Emine ve Hasann ikinci grmelerinde (yk sresi 3. gn), Hasan Emineye yine yana der. Burada, Hasan Eminenin her zamanki gibi kokmad iin, darda baz durumlarn deitiini anlar. Ayrca Hasan, kokuyu nceki haftay anmsatan bir imge olarak kullanr. Gemite Emine iin yaptklar yine diyaloglardan anlalr. Emine gzlerini kapatarak Hasan sevdiinden sz ederken onun da gemite Hasan iin yaptklar diyaloglarndan anlalrken, burada grntler araclyla geriye dn yoktur. Karakterler gemiten szederken, kamera onlar gsterir ve yk imdiki zaman srekliliinde geliimini srdrr. Hasan, Eminenin gzlerini kapatp gemiten sz ettii srada, Eminenin gzleri kapalyken grme odasn terk eder. Zamanda geri dnler karakterlerin szleriyle anlatlmaktadr. Hasan ile Eminenin hapishane grntlerinin ardndan, izleyen ekimde, d mekanda (muhtemelen ay bahesi) siyah-beyaz resimleri tutan ellere kesme yaplr. Resimde Neenin bandaki beyaz earp ya da fular, izleyiciyi, Nazlnn fotoraf ektirme sahnesi ile daha nce Eminelerin evindeki bir ekimde (ayn fular takm, aynada kendisine bakyordu) enetonun bohasndan kard beyaz fulara gtrmektedir. Eminenin Hasan ile ilikisi, Alilerin evinde gelien olaylar, Nazlnn okulda hocasyla yaadklar ve ilikilerinin seyri, paralel kurgu yoluyla birbirlerinin yerine geerek, srayla anlatlmaktadr. Ynetmen Atf Ylmaz, grnt kompozisyonda oyuncular ereve dna karmamaya zen gstermektedir. Zira mekanda kk bir zamansal uyumsuzluk, filmin dnem filmi olma zelliine zarar verecektir. Dolaysyla d mekandaki ekimlerde, kamera sadece oyuncular izler. Oyuncularn olmad bir mekan genel hatlaryla grntlemekten kanr. Ancak ayrnt ekimiyle bir mekann paras verilmektedir. Ynetmen filmin yksnn getii dnemin zamansal tutarlln salamak iin ncelikle oyuncular ve onlarn yaadklarna odaklanr, mekan ikinci plandadr. Oyuncular, genel ekimden ok dar a ve yakn ekimlerle vermeye almaktadr. Karakterlerin mekanlar aras yer deitirmeleri, birka sahne (Emine Alilerden olayl bir ekilde ayrldktan sonra, Alinin onu evlerine kadar takip etmesi; Hasann Emineyi belediye dairesine kadar izlemesi) dnda pek fazla gsterilmez. Nazlnn parkta sevgilisi (ayn zamanda hocas) ile konutuktan sonra yanndan ayrlrken, bir sonraki ekimde, kesme ile Ali ve ffet Hanma geilir. Mekan Reis Beyin evidir ve muhtemelen Eminenin kald odadr, filmsel yk zaman ise yine 3. gndr. ffet Hanm 203

fkelidir ve Aliyi Emineye teslim eder odaya brakr. Ali ile Emine evlilik hakknda konuurlar. Emine evlilii dini retilerle Aliye anlatrken yn sararlar. Yn sarm srasnda Ali Eminenin gslerine hafiften bakar, bu; film erotik bir hava verir ve duygusal younluu arttrc bir etki yapar. Ali, ortamdan ve konudan sklr, hzla kapy aar ki, kapdan onlar dinleyen annesi, kap alnca bir anda ieri der gibi olur. Alinin annesi ile Emineyi odada brakrken, odadan k gsterilmez, grntde ffet Hanm ve Emine olduu halde, sadece kapnn arplma sesiyle odadan ayrld hissi verilir. Ali gittikten sonra kapanan kap sesi ekrann solundaki ses kaynandan duyulur ki, zaten kap da soldadr. Ses kayna ve sesin geldii taraf arasnda ynde tutarllk baaryla salanmtr. Ayrca Emine ile ffet Hanm konuurken, Eminenin Olan asi, biraz rahatlasn dediydim cmlesindeki dediydim szc, o dnemin ivesini yanstmaktadr. Gnmz stanbul ivesinde bu demitim eklindedir. Filmde ayrca Reis Beyin konumalar (biraz resmiyet katlmaya allsa da) da yk dnemi ve yk mekannda (Denizli yresi) yaayan yerel iveyi yanstmaktadr. Ynetmen, d ekimlerde mekann yavan, bo ve durgun grnmemesi iin hareketli objelere bavurmay ihmal etmemi ve arka planlara hareketli insanlar yerletirmitir. Bu insanlar, erevedeki ana karakterlerin aksiyonu grntlenirken, ayn erevede geri planda grnrler ve geip giderler. Ana karakterlerle ilgileri yoktur. Nazl ile hocas (sevgilisi) parkta otururlarken arka mekanda nargile ien adam, sadan girip-soldan kan ocuk, yine Belediye Reisi faytona binerken arka planda gemekte olan ocuklar, bunlara rnek gsterilebilir. Ali odasnda, annesi ve Emineyi brakp ktktan sonra Eminenin grntsnden evlerinin pencesinde kasnakta oya ileyen Neeye kesmeyle gei yaplr. Nee, Aliye seslenir ve bu kez izleyen ekimde Aliye kesme yaplr. Ali, evlerinin kesinde, Neelerin eviyle kendi evleri arasndan geen cadde zerinde yrmektedir. Neenin sesini duyan Alii onu bekler. Alinin kendi odasndan k yukarda belirtildii gibi ses efekti (kap arplma sesi) ile salanmt. Ynetmen, bu sahne ekimlerinde, Alilerin evinin duvarndaki sokak adn bile izleyiciye okutmaktan adeta kanr gibidir. Duvardaki tabela ereveye tam olarak girse de kamera Ali ile evrindiinden, zerindeki yaz glkle okunabilmektedir. Defalarca yaplan izlemelerin ardndan bu sokan adnn daha ok Dilruba (Dilara da olabilir) sokak olduu kanaatine varlmtr. Ynetmen karakterleri duvar dibinde konuturur, arka planda sadece duvar olduundan evre hakknda doyurucu bilgi edinmek mmkn deildir. Sokaktaki konumalarnn

204

sonunda Nee Aliye yumruk atar ve ieri kaar. Ali de peinden ieri girer. Ali girdii anda, Nee evde kimsenin olmadn syler. Konuurken Neenin sesindeki titreklik ve Aliye kar aitlik ve samimiyet duygusu ve baklar, daha cmlesini tamamlamadan bile, mekanda (evde) ba baa olduklarn izleyiciye hissettirir. Ali, Neeyi evde tek bana brakp ktktan sonra, bir kasann kapsn aan ve iine para yerletiren ele (ayrnt ekim) kesme yaplr. zleyen ekim lei ncekine gre daha geni aldr ki, bu ekimden kasaya para koyan elin sahibinin Ali, grntlere elik eden dokuma tezgah seslerinden mekann atlye olduu anlalr. Alinin Neeyi evde brakp, atlyeye varnda, nceki pek ok sahnede olduu gibi, yine zaman-mekanda eksilti (atlama) yaplarak, aksiyonun gereksiz yerler gsterilmemitir. Ali kasaya paray koyduktan sonra babas yanna gelir ve konuurlar. Konuurlarken, dokuma tezgahlarnn kard sesler, konutuklar yerden duyulmaktadr ve fabrika ortamn kusursuzca tamamlamaktadr. Reis Beyin diyaloglar onun, evlilik nesi cinsel ilikiyi (tecrbe kazandrr diye) savunduunu ortaya koymaktadr. Ali ile babas konuurken, arka planda usta ba grnr, alanlar kontrol etmektedir. Ustaba kontrolunu yapa yapa Ali ile Talat Beyin yanna gelir. Usta ba Talat Beye, Alinin almadn, ancak iyi bir sanat yn olduunu syler. Ali, babasnn isteiyle odadan kar. Usta Ba Aliyi babasna ikayet ederken, ii boya dolu tabaa kesme yaplr. Kamera taba stten gsterir. Ali, bask kalb ile bez zerine bask resimler yapmaktadr. Ancak, grntlere Usta Ba ile Alinin babasnn konumalar elik etmektedir. Alinin bask resim yapma grntlerine, Usta Ba ile Talat Beyin konumalar bindirilir. mekan-ses btnl asenkronizasyonla salanr. Ali atlyenin baka bir yerinde kalp basarken, grntlerine elik eden sesler, atlyede babasnn odasndaki konumalardr. Ynetmen, iki ayr mekandaki grnt ve sesleri yk birlii iersinde birletirerek btnletirmitir. Ayrca Alinin bast kalptaki resim, izleyiciye filmin balangcndaki ilk (Alinin ayn desenli mendili inceleme) grnty anmsatmaktadr. Ayrca Alinin babas ile Usta Ba, Alinin sanat ynnden sz ederken, bir sonraki ekimde, ereveye soldan girereler ve Alinin yanna gelirler. Diyalogdaki konu (Alinin sanat yn), iki karakteri mekana (atlyede Alinin bask resmi yapt yer) ynlendirerek balant yapar, her de ayn mekandadr ve ayn erevede grntlenirler.

205

Atlyedeki Alinin bask resimleri yapt sahnedeki son ekimin ardndan izleyen ekimde, yerdeki bir sofraya kesme yaplr, kesme yaplr-yaplmaz kamera hemen evrinmeye (tilt) balar ve elindeki aletle (mur) kalp ilemeye alan Alide (gs ekim leinde) durur. zleyen ekimde Emineye kesme, daha sonra ikisine birden (Emine amors, Ali kardan grntlenir) kesme gei yaplr. Muhtemelen yk sresi asndan 3. gnn gecesidir. Dardan kpek havlama sesleri duyulmas, gecenin ilerleyen saatleri olduunu gsterir. Aralarndaki diyaloglar incelendiinde karakterler, gemi zamana ilikin imgelemeler yaparlar. zellikle Emine, Adem ile Havvadan szederken, evlilikte ak, sevgi ve kadn-erkek ilikisine vurgu yapar. Grntlere elik eden mzik ritm ynnden balangta ar ritimli iken, Eminenin birden bire, anlatlanlara kaytsz kalan Aliyi yataa yatrmas ile (57. dakika 47. saniyede) yerini yksek tempolu mzie brakr. Aksiyon, yk ve heyecan ynnden tempo birden ykselmeye balar. zleyici bu sahne iin yaklak, 57 dakika 47 saniye beklemitir. Baka deyile, Ereti gelinliin uygulamal olarak icra edilmesi iin 57 dakikalk sre geer. Buradaki aksiyon be ayr ekimle srekli hale getirilmi ve yatan stten ekimi ile btnletirilmitir ve izleyici ayrntlar gzden karmaz. Ynetmen odann geni al grntsn yatay bir adan vermekten kanr. Karakterler konuurken, arka plandaki objeler gze arpsa da odadaki masa, yatak vs yerleim plan hakknda detayl bilgi edinmek gtr. nk, nemli olan karakterlerin gerekletirdii eylem ve yknn yn ve srekliliidir denilebilir. Ancak, iki karakterin gerekletirdii aksiyon esnasnda, geri planlarda duvar, perdeler, perdedeki desenler (ku motifli perde), divan, divandaki yastk ya da rtlerin desenlerini grrz. Ku motifli perde, filmin balangcn anmsatmaktadr, nk filmin balangcndaki gvercin ya da kumru grntlerinden, perdedeki el ilemeli ku motifine (jenerik balang grntleri) zincirleme yaplmt. Perdedeki ku ilemeli motifleri Ali ile Eminenin kald odann penceresinde grlmektedir. Odada bulunan divan rtsndeki motifler yine filmin balangcnda (jenerikte) grdmz desenleri anmsatmaktadr. Bu sahnede son olarak yatan ve yatakta geen aksiyonun sten grnts, oda hakknda izleyiciye detayl bilgi verme frsat vermektedir. Ar tempoyla balayan, Eminenin Aliyi yataa frlatmasyla ykselen ve ilk deneyim srasnda dorua kan bu sahnelerin sonunda, Alinin oday terk etmek iin kapy at srada ffet Hanm bir anda grntye girer. ffet Hanmn daha nce de birka kez kap nnde yakalanmas onun, srekli Ali ile Emine odada iken onlar dinlediini gstermektedir. Ali oday terk eder ve hzla merdivene ynelir; Emine ise ffet Hanmla tartrtktan ve ffet Hanm odadan

206

ktndan sonra kapy ierden kapatr ve alamaya balar. Daha sonra darda yalnz bana oturan Aliye kesme yaplr. Zaman, gece gayri muayyen saat diye tabir edilen bir zamandr. Bir nceki duygu younluu yksek yatak odas sahnelerinin sonunda, Alinin sadece odadan kp, merdivenlere yneldiini grrz, izleyen ekimde de Emine ile ffet Hanmn tartmasna geilmiti. ffet hanm ktktan sonra, kapy kapatan ve alamaya balayan Emineden darda yapayalnz oturmakta olan Aliye kesmeyle geilir. Kamera, Aliyi grntlerken, ayn zamanda arka planda grnen szls Neelerin evinin kaps alr ve kapnn almasyla grntye giren Nee, Aliye doru yaklar. Dardan duyulan kpek havlama ve bcek sesleri, gecenin atmosferini tamamlayc niteliktedir ve geceye rpertici bir derinliin yansra yalnzlk duygusu katmaktadr. Kadrajda Ali net grnrken, szls Neelerin evi ve kapy ilk at srada Nee, flu grnmektedir. te tam bu noktada yeri gelmiken, ynetmenin filmin bandan sonuna kadar pek ok sahnede yetkin bir ekilde, baaryla kulland, vurgulanmak istenen (nemli) e net-vurgulanmak istenmeyen (nemsiz) e flu tekniinden sz etmek gerekir. Ynetmen, vurgulamak istedii temel (nemli) bir eyi [karakter, obje, konu (iki kii konuurken diyalog) ya da bir mekandaki ses] daha baskn, daha youn ya da yksek derecede [(vurgulamak istenen oyuncu ise n plandaki (rnein konuan) oyuncuyu net, dier (dinleyen) oyuncuyu flu; mekan ise, n plan net, arka planlar flu; ses ise nemli sayd oyuncularn sesini yksek, dierlerini dk veya sfr dzeyde (mesela hapishanedeki grme sahnesinde sadece Emine ile Hasann sesi duyulur)] kullanr. Ynetmen Atf Ylmaz grnt kompozisyonunda, zellikle n plandakileri net-arka plandakileri flu gstererek, bu teknii filmin pek ok sahnesinde kusursuzca kullanmaktadr. Yeniden gece darda tek bana oturan ve kesme gei yaplan Aliye dnecek olursak; Ali tek banda otururken, arka planda Nee kapy aar (Nee, ev ve kap flu) ve Aliye doru yaklar ve onunla konumaya alsa da Ali yant vermez ve aniden kalkar ve uzaklar. Ali uzaklarken grnt kararr ve izleyen ekimde bask resim yapan el grnts (Ali atlyeye gitmi ve yine kalp ile bez zerine bask resim yapmaktadr) ile alr ki filmde, bu noktada kararma-alma ile yknn bambaka bir tarzda anlatld blme geilir.

207

Neenin (41. dakika 2. saniyede) kendi evlerinden kp, Alilere doru ilerlemesiyle sabah balayan 3. gn, iki evin arasnda bulunan sokakta Alinin szlsne yant vermeden uzaklamas ile (55. dakika 06. saniyede) gece biter. Burada, yk sresi olarak, 3. gnde cereyan eden (1 gnlk) olaylar dizisinin, 14 dakika 4 saniyelik bir izleme sresine karlk geldii sylenebilir. Filmde anlatlan ykye gre yaanan 3. gecenin ardndan ynetmen, kararma-alma ile baka bir anlatm (tpk bir klip) tarz uygulad blme geer. Bu blmde, oyuncular konumazlar, yaadklar duygu younluu nedeniyle dnmekteler ancak, grntler onlarn dncelerinde cereyan edenler deil, bizzat kendileri ve tepkiledir. Zaman da geri dn (flashback) karakterlerin dncelerindedir. Ali yaad karmak duygularn etkisi altndadr. Hasan hapishanede gn saymaktadr ve gnlerin gemedii ya da zor getii yakt sigara ile pekitirilir. Emine odasna kapanm, aynada kendini szerken yaadklarnn tesiri altndadr. Belediye Reisi Talat Beyde Emineden etkilenmitir ve birgn gece Emine yatanda uyurken gizlice onu izler. Talat Bey ayrca, kahvalt srasnda Emineye ok deiik (arzulayc) bakar. Ynetmen, bu blmde ksa ksa ekimlerle film yksnde geri ve ileriye ynelik bir zetlemeyi, deyim yerindeyse tam bir klip havasnda (ses sanatlarnn ark veya trklerine ektikleri klipleri andran bir yntemle) gerekletirmektedir. Karakterlerin duygu younluuyla bezeli grntlerine Sezen Aksunun sesinden film iin zel bestelenen ark elik etmektedir. Bu blmdeki ekimleri yakndan inceleyecek olursak, nceki blmle arasndaki gei kararma-alma ile salanmtr. nceki ekimde nianlsna yant vermeyen Ali, oradan uzaklarken grnt kararr ve bask resmi yapan el grnts ile alr. Mekan, atlyedir ve bask resmini yapan da Alidir. Yaklak 8 saniye uzunluundaki bu ekim, ayn zamanda daha nceki (atlyede) bir ekimin tekrardr. nk bu ekimin ayns, daha nce Usta Ba, Aliyi atlyede babasna ikayet ederken, Ali yanlarndan ayrlm ve Usta Ba ile konuan babas Talat Beyin grntlerinden, kalp ile bask resmi yapan el grntsne kesme yaplm, izleyen ekimde bu elin sahibinin Ali olduu anlalmtr. Her iki ekimin de 8 saniye olmas ve her ikisinde de bask yaplan figrn soluna den siyah damlack ile bask ksesindeki svnn (boya) hareketi, ayn ekim olduklarn gzler nne sermektedir.

208

Ynetmenin tpk bir klip gibi, ksa ksa grntlerle yky zetledii, karakterlerin konumayp karmak duygularyla yaadklarn, ruhsal durumlarn, Sezen Aksunun seslendirdii filmin orijinal mzii eliinde sunduu, bu blm yaklak 2 dakika 20 saniyedir. Geri dnler grnt ile deil, karakterlerin dncelerinde gerekleirken, yk ileriye doru geliimini karakterlerin gn ya da gnler iersinde yaad nemli (dm) anlara kesmeler yaplarak anlatlmaktadr. Ynetmen, bu ekimlerle yk gnlerini de ksaltt ve atlamalar yapt sanlmaktadr. Bir dnem filmi olmas ve ynetmeninin ifadesiyle, filmde mekan esinden ok, anlatlan yk ve karakterlerin yaadklarnn tutarl btnlk ve akclkla anlatlabilmesinin ncelikli olmas dolaysyla, zaman-mekan ayrmlarnn zaman zaman belirsizletii Ereti Gelin filminin, bu blmne zellikle dikkat etmek gerekmektedir. Filmin bu ksmnda zaman-mekan ak analiz edildiinde: nceki ekimde (3. gn gece), Ali szlsnn yanndan ayrldktan sonra grnt kararr, sonraki ekimde kalp resmi basan el grntsyle alr ki, kararma-aalma iki blm aras geii salamaktadr. Ali doruca atlyeye gitmitir ve Aliyi burada kalp basarken gryoruz; bast figrler, filmin hem balangcnda inceledii kadn erkek figrl mendili, hem daha nceki bir ekimde, ayn kalp basma grntsn anmsatr; Ali kalp resmini basar (8 sn) ve oturur, otururken dncelere dalar (4 sn). Belli ki Emine ile yaadklarnn etkisindedir. Grntlere elik eden ses ise Sezen Aksunun ses verdii arkdr. Film iin zel bestelenen bu arknn filmin atmosferine katks byktr. Alinin atlyedeki dnceli grntsnden, Reis Beyin evinde, kendi odasnda aynaya bakan Eminenin aynadaki grntsne kesme yaplr. Emine kokular srnrken kamera hafife saa evrinerek aynadaki grnts ile birlikte Emine de ereveye dahil olur (13 sn). Eminenin aynadaki grntlerinden, Okulundan kmakta olan Aliye kesme yaplr (Oysa, Ali son olarak, atlyede kalp resmi basarken grlmt. O halde Alii atlyeden eve gitti, okul elbiselerini giydi ve okula gitti diye bir varsaym ileri srlebilir ancak, bunun Alinin atlyedeki o, kalpbask resmi yaptktan sonra, okula ilk gidii olduunu(arada birka gn gemediini) kim iddia edebilir?). Atlyedeki bask-resim yapmakta olan Aliden, yatak odasnda koku srnen Emineye, ondan da okuldan kmakta olan Aliye kesme yaplr. Alinin okuldan karkenki dnceli hali, nceki gece Emine ile yaadklarn dndn gstermektedir. Geri dn karakterin dncesinde gerekleirken, filmsel yk ilerleyiini srdrr. yle ki, Alinin okuldan karken, bir nceki gece yaadklarn dndn varsaydmzda (karakterin

209

dncelerinde gemie dn), ertesi gn okula gitmi, derslerini tamamlam ve u an okuldan kmaktadr (9 sn). Alinin (yk sresinde) ka gn sonra okula gittii belirgin olmamakla birlikte dier blm ve geilere gre, Ali okuldan ktnda yk sresinin 4. gn olduu tahmin edilebilir. Karakterler aras ilikiler, yaadklar ruh halleri, psikolojik durumlar ksa ekimlerle, filmin orijinal mzii eliinde gsterilirken, Sezen Aksunun seslendirdii arknn (filmin orijinal mzii) szleriyle de adeta, eylemleri rtmektedir. Bu mzik filmin jeneriinde ve sonunda kredilerin geii srasnda da duyulur. Yeniden grntlerin klip eklinde akna kaldmz yerden devam edecek olursak, okuldan kan Alinin dnceli grntsnden hapishane grme salonunda Emineye (erevenin soluna) bakmakta olan Hasana kesme yaplr. Bu Emine ile Hasann filmin bandan bu yana 3. grmeleridir. Kamera nce Hasan ardndan evrinme yaparak Emineyi profilden grntler. Ancak, Hasandan Emineye doru evrinirken, aradaki tel rgy de (hafif bir kararma ile) atlar ve Eminede durur. Hasan yine yakla demitir (nk Emine kamerann evrinmesiyle birlikte tel rgye yanamaya balyor) ancak, grntlere filmin arks elik ettiinden konumalar duyulmaz (6 sn). Bu grntler bir ynyle de sanki nceki sahneleri hatrlatr bir ilev de grmektedir. Hapishanedeki Eminenin (Hasann koklamas iin) tel rye yanat grntden, demir pervazl pencerede kasnakta oya ileyen Neenin grntlerine kesme yaplr (3 sn). Devam eden ekimde ise, Reis Beyin evinde yemek masasnda mavi renkli aydanlktan bardaa dklen ay grntsne kesme yaplr. Kamera bardaa en yakn (bardan sahibine) oturan Talat Beye (yukar) evrinme yapar, oradan sola-yukar (yay izerek) kayma hareketiyle ay koyan Emineye geer, Emineden de bu kez sola-aa (yay izerek) kayma hareketiyle ffet Hanm gelir ve durur (8 sn). Kamerann bu hareketi ile (hibir diyalogun olmad bu grntlerde) ereveye giren karakterlerin dnceleri adeta okunmaktadr. Kahvalt masasnda Ali yoktur. ay, zaman asndan kahvalty (sabah saatlerini) artrr. yk sresi muhtemelen 5. gnn sabahdr. Diyaloun olmad ve grntlerin ksa ekimlerle kurguland bu ksmda, yk zamannda gemi ve imdiki zamana ynelik sreler zetlenmektedir. yknn imdiki ve ileri

210

dnk gelime srecine, Reis Beyin kahvalt masasnda Emineye, onu arzular nitelikte bak ve ffet Hanmn bunu yakalamas rnek verilebilir. Zira nceki grntlerde byle bir ekim yoktur. zleyici bu sahneyi ilk kez burada (imdiki zamanda) grmektedir. Eminenin Hasan ile grmesi, daha nce de birka kez (ilk grmelerinde Eminenin almak istediini sylediinde; ayrca Hasann Emineye, kokun deimi dedii, Aliye ereti olduktan sonraki grmelerinde) gsterilmiti. Neenin kasnakta oya ilemesiyse yine ilk kez (imdi) grlmtr. Alinin okuldan k srasnda nceki gece Emine ile yaadklarnn etkisinde olduu gzlenirken, yk geliimi imdiki zamanda ilerleyiini srdrmektedir. Ancak, Alinin okuldan ktktan sonra geceyi nerede geirdii belirsizdir, zira ertesi gn kahvalt masasnda yoktur. Kahvaltda ffet Hanmn Reis Beye bakn gsteren ekimden, odasnda yatana uzanm Emineye kesme ile geilir. Eminenin dnceli hali dikkat ekicidir. O da yaadklarnn etkisindedir. Muhtemelen akam yemeinden sonra (5. gnn gecesi) herkesin odasna ekildii bir zaman dilimini (gece) yanstmaktadr ki, bu Alinin kolunda ceketiyle, herkes yattktan sonra merdivenlerden odasnn bulunduu yere geli grntsnden anlalmaktadr. Ali merdivenleri kar, duraklar, Eminenin odasnn kapsna ynelir, kap koluna elini uzatr ancak girmekten vazgeer. zleyen ekimde, hapishane kouunda yatana uzanm halde sigarasn yakan Hasana kesme yaplr. Sigarasn yakan Hasan, akman hemen sndrmez ve bir sre yanan alevi izler (5 sn). Hasann akman alevini izleyen dnceli grntsnden, yatana uzanm halde kukla bebei elinde tutan Aliye kesme yaplr (4. sn). Emine ile yaadklarnn etkisindedir ve uyku tutmamaktadr. Aliden Eminenin kapsn dinleyen Talat Beye kesme yaplr. Talat Bey, usulca kapy aar ve uyumakta olan Emineyi szer (7 sn). Talat Beyin gznden znel kamera teknii ile yatanda sereserpe yatan Emineye kesme yaplr (3 sn). Bir sonraki ekimde ise nce Talat Beye, ardndan kapanan kapya kesme yaplr (4.sn). zleyen ekimde kamera, meyhanede arkadalar ile imekte olun Aliyi gsterir (6. gnn gecesi). Kesme ile geilen ekimde, Ali kendini ikiye vermi ve Emineyi ve onunla yaadklarn dnmektedir (5 sn). Alinin bir nceki gn (5. gn) gece yatanda grlmesi ile bir sonraki gn (6. gn) gece arkadalar ile imesi, ardndan eve gelmesi ve evde Emine ile konutuktan sonra odasna girmesine kadar olan yk geliimi, sre gstergesi asndan dikkatle incelendiinde, yaklak 1 dakika 39 saniyelik izleme sresine karlk geldii gzlenmektedir. Dolaysyla, ynetmenin burada bir gnlk yk sresini 1.39 saniyede anlatt sylenebilir. Ynetmen, Alinin meyhanede itikten sonra gece ge saatte evlerine giriini, gece olduu iin

211

geni a ve genel ekim leinde rahata gsterir. Kamera, Alinin eve giriini geni ekimde 20 sn grntler. Ardndan ieriye Alinin merdivenleri karkenki grntsne kesme yaplr. Ali odasna yneldii srada, Eminenin Aliye seslenmesiyle grntlere elik eden ark da biter ve karakterler konumaya balar. Ali merdiven trmanrken, sol ses kaynandan kap alma sesi duyulur. Eminenin odas merdivenlerin solundadr ve kapy aan Eminedir. Ali kendi odasna yani saa doru yneldiinde Emine Aliye seslenir, konuurlar ve Emine odasna dner ve kapy kapatr. Kapanrken kapnn kard ses yine sol ses kaynandan gelir, Zira Emine ekrann solundan kmtr. Burada yatak odasna giri ve kapanan kap, gece uyku ve ertesi gne gei efekti etkisi yapmaktadr. Reis Beyin evindeki ekimler incelendiinde, Eminenin kald oda ile Alinin tek bana kald odann ikinci katta, karlkl olduu, mutfan giri katnda merdivenlerin solunda, oturma odas ya da yemek yenilen odann ise ikinci katta olduu anlalmaktadr. Ancak, evdeki odalarn birbirlerine gre konumlar belirgin deildir. Neelerin evi ise 3 katldr. Bu, daha nce Eminenin Alilere yerlemek zere faytonla gelii srasnda (ikinci gn gece) kamerann yapt evrinme ile Neeyi gsterirken anlalmaktadr. kinci blmde cereyan eden ve klip gibi gsterilen blmde, ana yk ekseninde gelien olaylardan etkilenen karakterlerin yaad gelimeler ksa ekimlerle zetlenmektedir. Karakterlerin neler yapt ksa 3-5-10-15 saniyelik ekimlerle gsterilir, Alinin atlyede baskresim yapt ekim, nceki ekimin bir tekrardr. Ancak Talat Beyin Eminenin odasn dinlemesi, ayrca Alinin meyhanede arkadalaryla imesi ile Hasann hapishane kouunda yatanda sigara imesi, e deyile; karakterlerin neler yaad, psikolojik durumlar, dnceleri vb ruhsal durumlarnn yanstld bu blm, ayn zamanda bir klip havasndadr. Aliin okulu, Emine ile Hasann hapishanede grmeleri, Hasann yana demesi, koklamas; evde belediye reisinin eretiyi arzular ekilde bakmas vb Grntlere, Sezen Aksunun sesinden film iin zel bestelenen ark elik eder. Ynetmen ksa ekimlerle yky, karakterlerin dncelerini, ruhsal durumlarn izleyiciye aktarr. Bu blmde, yaklak 3 gn deiimi gzlenmitir. nk, Alinin nianlsn gece (3. gn gece) sokakta braktktan sonra bir kez atlyede grnr, ardndan da gndz okuldan karken grnr, ertesi gn sabahleyin Ali kahvalt masasnda grnmez. Alinin geceyi nerede geirdii belirsiz ancak kahvalt sofras grntsnden, bir gn getii anlalmaktadr. Alinin ayn blmde iki gece ge saatte eve 212

gelmesinden 3 gn-4 gece (fazla da olabilir) sren bir yk anlatld tahmin edilebilir. Ancak, yk sresindeki gn ayrmlar arasnda birka gn gemi de olabilir, nk Alinin birbirini pe pee izleyen iki gece, eve ge geldii iddia edilebilecei gibi, aralarnda birka gn bulunduu da ileri srlebilir. 3 gn-4 gece olduu tahmin edilen (ancak daha fazla bir yk sresini de kapsayabilir; nk ileriki bir sahnede Hasann Emineye, 3-5 gnm kald dayan demesiyle bu sre daha belirginleecektir) bu blm, 4. gn atlyede bask-resim yapan Alinin grnts ile balar, 6. gn gece Eminenin salonda Aliye seslenmesi ile sona erer ve izleme sresi 2 dakika 20 saniyedir. Bu sreye 6. gn gecesi Emine ve Alinin salonda konutuktan sonra, ayr ayr kendi odalarna ekilme sresi de eklendiinde, toplamda yaklak 3 dakika 6 saniyelik bir izleme sresine karlk geldii gzlenmektedir. Klip tarzndaki blmn ardndan ynetmen diyaloglu ekimlerle, ykye kald (2. blm) yerden devam eder. Klip tarzndaki blmde ynetmenin ka gnlk yk anlatt kesin ve net ayrmlarla belirgin olmadndan, film zmleme almamzda, bu noktadan itibaren yk sresi asndan fiilen perdede izlenen ve ykde hissedilen zaman olarak iki yaklak deer zerinden tahminler yrtlmeye allarak, zaman balantlar ortaya konulmaya allmtr. Filmde diyalogsuz klip eklinde akan grntlerden sonra, ikinci blm yk geliimi asndan diyaloglu ekimlere devam eder. Alilerin evinin arka veya yan bahesinde Emine amar sererken (filmde izlenen 7. gndr. Ancak hissedilen yk gn sresi daha fazla olabilir) Ali yanna gelir, iek verir ve akamki tiyatro gsterisine davet eder. iekleri koklayan Emineden, akam tiyatroda horoz gsterisini izleyen Emineye kesmeyle geilir. Zamanda eksiltinin en ak rneidir. Gndz bahedeki grntlerden (izlenen 7. gn), akamki tiyatro sahnesine kesme yaplrken, burada akamki tiyatro gsterisine kadar olan zaman atlay yaklak 50 saniyelik bir izleme sresinde gsterilir. Ayrca, tiyatroda sahnesindeki horoz dv grntleri ve diyaloglar, tekrarlarla nceki sahneleri anmsatr. 7. gn gece, tiyatro gsterisinin ardndan Emine, Ali, tiyatrocu Tavid Usta ve dier tiyatro oyuncular, kasabann herhangi bir elence yerinde canl mzik eliinde eleniyorlar. Elence yeri olduu servis yapan garsonlardan anlalyor. Ancak arka planda aalarn yapraklar arasndaki renkli ampuller, eer filmin yksnn anlatld yrede 1930lu yllarda elektrik yoksa, ne ile alyor sorusunu akllara getirmektedir. 213

Buradaki ekimlerde ayrca Emine ud alerken ellerinin hareketi ile ud sesinin senkronizasyonundaki uyumsuzluk gze arpmaktadr. Emine playback yaparken udu sadece tutmaktadr. Burada dikkati eken bir husus da Tavid Beyin Emineye syledii Gelinliin hakiki olsun sz, daha nce Belediye Reisinin Gelinliin geici olsun szyle ztlarken, akn kurallara balanmamas gerektiine ynelik bir gnderme olarak deerlendirilebilir. Ali ve Emine elence sonunda (izlenen 7. gecesi), eve gelirler. Elencede oynarkenki grntlerden, Alilerin evinde Ali ve Eminenin merdivenden karkenki grntelerine kesmeyle gei yaplr. Salonda Ali ve Eminenin duygu younluundaki art yz ve el detay ekimleri ve evrinmelerle aktarlr. ki karakter geceyi ayr odalarda geirir. Kararma-alma ile br sahneye geilir. Burada izlenen 7. gnn sona erdii anlalmaktadr. Alinin Emineye iek vermesi ile balayan akam tiyatro gsterisi ve gsteri sonras elence ile devam eden ve Ali ile Eminenin evlerinde ayr ayr odalarna ekilmeleriyle sona eren grntlerden, filmde izlenen 7. gnn 6 dakika 43 saniyelik bir izleme sresine karlk geldii gzlenmitir. Kararma alma ile ertesi gne (izlenen 8. gn) gei yaplr. Sahne, odasnda rg ren Eminenin grnts ile alr. Arka planda kap gzkr. Kap alnr. Kapdan Alinin kuklas bi grnr (kuklay tutan ve konuan Alidir) ve sabah- erifleriniz hayrl olsun demesi gnn sabah saatlerinini artrr. Ali ieri girer, aralarndaki diyalog, evrim teorisi ile yaratl grne ilikindir. Ancak yatak odasndaki objeler mekan asndan dikkat ekicidir. Divandaki ve duvardaki kilimler kilim motifleri Anadolu halk kltrnn z bez z kendisidir. Alinin baylma numaras yapp Emineye, kendini ayltmaya alrken, bir anda onu pmesi aralarndaki akn kvlcmn daha da alevlendirir. Emine de karlk vermekten kendini alamaz ve o dnemde yaanan ereti gelinlik geleneinin doasna ve ilkelerine aykr davranmaya balar. Emine, ffet Hanmdan izin almak iin merdivenlerden karken, (izlenen 8. gn, le) masada iskambil katlarndan fal aan el ve katlarn yakn grntsne kesme yaplr. Emine

214

alt kattan yukar doru karken ynetmen yine n plandaki net-arka plandaki flu tekniine bavurur. Ynetmen burada masa, iskambil katlar ve elleri net, basamaklar trmandka ereveye giren Emineyi flu gsterir. Emine ekrann alt snr gibi ilev gren masann kenarndan ereveye girer. Bulaklar ykadm yemek de hazr cmlesi bizleri leye doru olan (izlenen 8. gn le saatleri) bir zaman artrmaktadr. nk Ali, bir nceki ekimde odaya girerken kuklaya sabah- erifleriniz hayrl olsun dedirtmiti. Emine ile ffet Hanmn buradaki konumalar, mekana ilikin baz ipular vermektedir. Ali ile Neenin mahalle arkada olduunu, ocukluktan beri yan yana bydklerini diyaloglardan reniyoruz. Zaten filmde tek bir ekim ve kamerann evrinmesiyle evlerinin ayn cadde zerinde olduu ve arasndan bir sokak (Dilruba Sokak) getii, birka kez gsterilmiti. Nee evlerinin nnde (izlenen 8. gn le) ibrikle iek sulamaktadr. Alilerden Eminenin ktn grr ve konuurlar. Emine, nceki ekimde ffet Hanmdan izin almt, ancak aksiyonun izleyen ksmnda, iki ev arasndaki sokakta Nee ile konumaktadr. Her iki karakter de konuurken, arka plandan veya evreden mekana ait herhangi bir ayrnt verilmez. Konumalar sonunda Emine ayrlrken kamera onu evrinmeyle izler. Ynetmen, Emineyi grntlerken, konuyla alakas olmayan birka kii oradan geirtir ve mekana dinamizm katarak sahneye doal bir hareketlilik kazandrmaya alr. Emine, Nee ile konutuktan sonra sokakta yrmeye devam eder, kamera evrinmeyle gidiini gsterir, bir sonraki grnt, Nazlnn okulunda ders grd (1-A) snfn kapsdr. Bir nceki ekimde Ali ile Neelerin evinin ara sokandan uzaklaan Eminenin grntsnden, Nazlnn snfnn kapsndan kmakta olan kadnlara kesme gei yaplr (izlenen 8. gn). Zil sesi dersin sona erdiini ifade eder. Tpk nceki ekimin tekrar gibi ancak bu kez kapy kapatan Nazlnn hocasdr. Kameraya kapanan (izleyenin yzene kapanma hissi) kap, gei efekti gibi ilev grr. Bir sonraki ekim snf gsterir. Mekandaki (snftaki) objeler, snf ortamn btnler nitelikte. Cmle ve hece fileri, vs. okuma-yazma renme dersi ilendiini anlatr. Diyaloglar hoca hakknda da eitli ipular verir. Diyaloglarda geen mektup ve fotoraf gibi unsurlarn yan sra, retmenin Nazly istemek iin Mdr Beye rica ederiz demesi, ailesinin kz istemek iin filmin yksnn getii kasabaya (Denizli) gelemeyecek kadar uzakta olduunu akllara getirir.

215

Nazlnn snftan knn ardndan Eminelerin evinde yemek hazrlayan enetoya kesme yaplr (izlenen 8. gn). Ayrca grntye nesneden nce sesin girmesi ve soldaki ses kaynandan kmas ustaca kurgulanmtr. nceki ekimin sonunda Nazlnn snftan alayarak k grntsnden, enetoya kesme yaplmtr, sesler ise zincirleme ile birletirilmitir. nk, Nazl snftan karken kapy kapatrken duyulan ses, bir sonraki ekimde Eminenin kendi evlerinin kapsn aarken duyulan ses ile birleir. eneto gelenin Nazl olduunu sanar, ama gelen Eminedir. Emine ve eneto konuurken, fonda ud sesi duyulur. Nazlnn geliiyle kap alma sesinin (soldaki ses kaynandan) duyulmas ve Emine ve enetonun ereve dna (sola) bakmalaryla, mekan-ses ve karakterlerin bak yn uyumludur. eneto ile Emine konuurken, Emine ben geri dnmek istemiyorum dediinde, eneto ona te bu olmad, daha parann yarsn bile almadk der. Nazl eve geldiinde alamakldr ve enetoya hakaret edince, Emine ona tokat vurur. zleyen ekimde, hapishanede bir asker grntsne kesme yaplr. Kapda bekleyen asker, Emineyi ieri davet eder. Emine ve Hasan hapishanede her zamanki grtkleri grme salonundan farkl bir yerde grrler, nk arada demir yoktur, ikisi ayn odadadr (izlenen 8. gn). Emine ile Hasann filmde yaptklar 4. grmedir. Askerin kyafeti filmsel yk zamanna uygundur. Hasann Emineyi bu odaya zel olarak artt diyaloglardan anlalmaktadr. Grntye elik eden mzik, yine hapishanede filmin bandan beri kullanlan mziktir. Diyaloglar mekana ilikin dolayl ipular verir. Emine ehirde faytonlar olan arkadan vard ya sz film yk mekannn (ehirden kast ayet Denizli ise Denizlinin bir kasabasnda), bir ehre bal kasabada cereyan ettiini artrr. Ayrca, ykdeki aksiyonun zamannda belirsizlikler var. Hasann Emineyi artmasnn altnda onunla ilgili baz duyumlar ald, bu duyumlar da ona Nizamn getirdiinden anlyoruz, fakat Geen gn Nizam syledi demesi bir nceki grme gnnde Nizamla (Hasann kardei) grtn ortaya koyar fakat, yknn kanc gnne rastladn saptamak gtr. nk, karakterler, konumalarnda kesin tarih vermezler. Bu sadece burada deil, filmin genelinde byledir. Hasan, Eminenin Al gtr beni buradan diye yalvarmasna verdii cevapta, zaman ls yine mulaktr. Hasan, 3-5 gnm kald dayan der. Hasann bu sz ile yaklak ykde 17-19 gnlk bir zaman atlamas yapld gzlenmektedir. nk zaten ykde buraya

216

kadar 8 gn deiimi izlenmitir. 17-19 gnlk zaman atlayna, buraya kadar izlenen 8 gn daha eklendiinde, 25-27. gnlere ulalmaktadr ki, bu da Hasann filmin banda diyaloglardan anlalan 30 gnlk hapis sresinin dolmasna 3-5 gnm kald demesi ile dorulanmaktadr. Buradan Hasann kmasna en az 3, en fazla 5 gn kald anlalmaktadr. Bu grme Hasan ile Eminenin filmin bandan bu yana yapt 4. grmedir. Ve filmin balarnda Hasann kmasna bir ay kald belirtilmekteydi. O halde bu grmeyi yaptklarnda, filmin yk sresi 25 ya da 27. gnne ulat. Her ne kadar filmde izlenen 8. gne (yk sresi) ulatmz belirtsek de zaman geileri tam belirgin deildir. Ynetmenin ikinci blmn iinde klip tarzndaki diyalogsuz blmde (yaklak 3 gn-4 gece getii belirtilmiti) birka gnlk yk sresine (17-19 gnlk) karlk gelen gelimeleri anlatt tahmin edilebilir. Zaten 3-5 gnm kald diyen Hasan, filmde bu zaman atlayn dorular niteliktedir. Emine ile Hasann hapishanedeki grme grntlerinden, ailelerin piknik yapt mekana (Emine ile Neenin ailesi) kesme yaplr. Yer bir nehir kenardr. yknn kanc gn olduunu saptamak zordur. Ancak, Hasan ile Eminenin bir gn nce gece grtkleri dnlerse bu piknik yaplan gn bir gn sonra olabilir. Hasann 3-5 gnm kald dayan demesi, yk sresinin 25-27 gnlerin ulatn belirtse de piknik sahnesinde, yk sresinin 2628. gnler olduuna dair kesin bir kant yoktur. Hapishanede Hasan ile Eminenin birbirlerine sarld grntlerden, piknik alanna kesme yaplmtr. Yine arada yk sresinde birka gnlk atlama yapld ileri srlebilir. Piknikte Ali ile Nee koarken, aksiyona uygun olarak ritmi arttrc mzik kullanlr. Ayrca Alinin Neeyi perken, Emineden pek ok ey rendii anlalr ki, bu ayn zamanda yk sresinde de ileri doru uzunca bir ilerleme ve gelime srecini ifade eder. Piknik sahnesindeki Alinin krdaki (gndz) grntsnden, tiyatro sahnesi nndeki Tavid Ustaya (gece) kesme ile gei yaplr. Burada bir gndz (muhtemelen izlenen 9. gnde) sahnesinden bir gece sahnesine gei yaplrken, piknikten tiyatro sahnesine kadar olan yk geliimini 1.15 saniyede gsterir. Tiyatro sahnesi nnde Ali ve Tavid Usta ile konumaktadr. Zamanda ve mekanda yine bir atlay vardr ve bunun izleme sresi yaklak 1.15 saniyelik bir sreye tekabl ederken, yk zaman kesin olmamakla birlikte piknik yaplan gnn akam

217

olduu tahmin edilebilir. Emine ile Nee arasndaki seim yapmakta zorlanan Ali, Tavid Ustaya danmaktadr. Karakterlerin diyaloglarnda gemi ve gelecee ilikin zaman-mekan ierikli imlemleri sz konusudur. Tavid Usta, Aliye gemite verdii kararlar anlatrken, Alinin verecei kararn gelecei iin son derece nemli olduunu anlatmak ister. Grmenin yapld zaman ve saate ilikin bir fikir yrtmek gerekirse; tiyatro sahnesi ve sandalyeler botur, gsteri bitmitir. Salonda sadece Ali ile Tavid Usta vardr. Bu sahne bize Ali ile Tavid Ustann akam gsteri sonras konutuunu anlatr. Ancak yk sresinde kanc gn olduu hususunda kesin bir belirleyicilik yoktur. Sadece, filmin bandan bu yana izlenen 9. gn ya da Hasann hapishanede syledii 3-5 gnm kald dayan cmlesine istinaden bir gn sonra yani, 26-28. gnler olduu hususunda bir tahmin yrtlebilir. Tiyatro sahnesi nnde dnmekte olan Aliden, evlerindeki yatak odasnda, Emineye ayaklarn ykatmakta olan dorudan Aliye kesmeyle gei yaplr. Alinin tiyatrodan evlerine, evlerinde de yatak odasna zaman-mekanda atlama yaplmtr. te yandan, Eminenin ffet Hanmdan izin alrken, birka gnlne diye izin almt ki, burada yatak odasnda Alinin ayan ykarken grlen Emine, birka gnlk izni tamamlam ve Alilere geri dnmtr. nceki ekimde tiyatro sahnesi nnde dnmekte olan Ali, bu ekimde Emineye yatak odasnda ayaklarn ykatmaktadr. Diyaloglarda Ali Biz geen gn Nee ile ptk der. Bu cmle yk sresinde kanc gne rastlad hususunda fikir verebilir. Ali dn ya da nceki gn yerine geen gn demektedir. Zaman ls olduka belirsizdir. Muhtemelen filmde izlenen 9. gn gndz vakti piknik yaparken ptler ancak, piknikte ptkten sonra Tavid (Helvacyan) Ustann tiyatrodaki grntsne kesme yaplmt ve Ali ile Tavid Ustann konumalarnn piknik yaplan gnn akam gerekletiini tahmin etmitik. Piknik sahnesine, bir gn nce tahminen gece gerekleen Emine ile Hasann Hapishanede grntlerinden kesme yaplmt. Mekan sralamas mercek altna alndnda ortaya yle bir zaman-mekan sralamas kmaktadr: Hapishane (filmde izlenen 8. gn akam veya gece-Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 25-27.gn); Piknik yeri (izlenen 9. gn gndz- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 26-28.gn); Tiyatro sahnesi nnde oturan Tavide kesme (izlenen 9. gn akam- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 26-28. gn akam); Tiyatro sahnesi nnde dnen Aliden, yatak odasnda Emineye ayaklarn ykatan Aliye

218

kesme (izlenen 9. gn gece- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 26-28.gn gece). Alinin Neeyi pt sre gstergesi ile bunu Emineye syledii sre gstergesi arasnda 1 dakika 17 saniyelik bir izleme sresi vardr, izlenen gn asndan 9. gn gndzHasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda 26-28.gn gndz saptamas olsa da, burada Alinin sznden yine yk sresinde (yaklak 1-2 gnlk) atlama yapld tahmin edilebilir. Ali ve Eminenin yatak odasnda, Alinin ayan ykatrken Emine ile konutuu grntlerden, Ali ile Neelerin evinin ara sokandan gelmekte olan enetoya kesme yaplr, muhtemelen ertesi gn (bir gn sonra) gerekleen bir yk ve yk sresinde gereklemektedir (izlenen 10. gn gndz- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 27-29.gn). eneto koar adm ara sokaktan geer. Sokak genel ekimde grnrken eneto ne doru yrr, mekana hareket unsuru katmak iin iki kii de ileri doru yrr ve uzaklar. Kamera, Alilerin evinin kesini hzla koar adm dnen enetoyu izler ve evin dndan ikinci katna doru evrinme yapar. Kamera hala evin dn gsterirken eneto ile Emine konumaya balamlardr. Ses mekana ilikin aksiyona bir ka saniye nceden geer ve ieride eneto ile Emineyi konuurken grrz. Burada ynetmen, enetonun eve giri hissini izleyicinin belleinde, sesi kamera dardayken balatarak salamtr. Emine Alilerin evindeki odasnda Aliye kazak rmekte ve eneto ile konumaktadr (izlenen 10. gn gndz- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 27-29.gn gndz). eneto bu sahnede Dn Nizam geldi eve, Seninki yarn tahliye oluyor eklinde iki zaman diliminden sz eder. Bu szlerden Hasann (izlenen 11. gn sabah- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 28-30.gn sabah) tahliye olaca, Eminenin de Hasann kt gn kendi evlerinde olmas gerektii tahminleri ileri srlebilir. Emine ve eneto, konumalarn srdrrken kap alma sesi duyulur. Emine ve eneto ereve dna (sesin geldii yne) bakarlar. Gelen ffet Hanmdr. eneto, ffet Hanma bohasndaki elbiselerden sz ederken, Halep ileri, Hindistan naklar demektedir ki, bu szlerden, o dnemde (1930lu yllar), Halep ve Hindistanda retilen giyim eyalarnn yknn yaand yrede kadnlar arasnda revata olduu kanaatine varlr. Karakterler aras konumalar bize Hasann yarn (izlenen 11. gn sabah- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda:

219

28-30.gn sabah) tahliye olacan, Eminenin de Hasan tahliye olunca Alilerden ayrlacan anlatmaktadr. Film zmleme almasnn banda da belirtildii gibi filmde yaklak bir aylk (30-31) gnlk bir yk anlatld, burada olaylarn geliiminden anlalmaktadr. ffet Hanm ve eneto bu konumalardan sonra Eminenin odasndan karlar. Emine odasnda yalnz ve rg rmeye devam ederken, belediye reisinin evinin gece d grntsne kesme yaplr. Gece olduu iin ynetmen ncekilere oranla evi biraz daha geni ekim leinde gstermekte ve kameray rahata evrindirmektedir. Belediye Reisnin evini gsteren kamera yava yava sola evrinir ve Neelerin evini gsterir (izlenen 10. gn gece- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 27-29.gn gece). Her iki evin de klar yanmakta ve Alilerin evinden ud alarak ark syleyen Eminenin sesi duyulmaktadr. Bu srada Neelerin evinde bir odann daha yanar ve pencereye yaklaan ve Alilerin evine bakan Neeye, Needen de Belediye Reisi Talat Beye kesme yaplr. Talat Bey, ikisini yudumlarken, ark syleyen Emineye elik etmektedir. Talat Beyi gsteren kamera hafif optik kayma ile (zoom out) ayn masadaki ffet Hanm da ereveye dahil eder. zleyen ekimde kendi odalarnda ud alan Emine ve onu dinleyen Aliye kesme yaplr. Belediye reisinin evinin d ekimi ile balayan evrinme ile Neelerin evinin d ve Neenin penceredeki grnts ile devam eden, ardndan Beledeyi Reisnin masasnda iki ierken ark syleyerek Emineye elik etmesinden, Ali ve Emineye kesme gei ile son bulan bu diyalogsuz srekli ekimler dizisinde, mekan-ses uyumu baaryla salanmaktadr. Eminenin ark sylerken duyulan ses younluu, dardan baka (dk), yemek yenilen odada Belediye Reisi ona elik ederken baka (orta), Eminenin bulunduu odada (normal bulunduu ortamda duyulma dzeyi) bakadr ve kamerann gsterdii mekana uygun ekilde duyulma dzeyine sahiptir. Ynetmen mekan deiimlerinde bu sesin duyulma dzeyini de ustalkla dengeleyerek, mekan-ses btnln salamtr. Bu ekimler dizisinin sonuncusunu tekil eden Ali ve Eminenin yatak odasnda Eminenin ud alarak ark sylerkenki grntlerde gze batan tek nokta, fonda duyulan ud sesi ile Eminenin parmaklarndaki uyumsuzluktur. Bu ekimler dizisinde yknn geliimine ilikin zamansal deerlere bakldnda, Belediye Reisi Talat Bey ile ffet Hanmn konuurken, ffet Hanm yarn gidiyor hayrlsyla der. ffet Hanmn sen 15 gn hibir ey yapamamtn hatrladn m? Aslan olum daha ilk gnden becerdi gahbeyi demesi, konumalar araclya kendi evlilik yllarnn ilk gnleri ile 220

iinde yaadklar zaman karlatrr. Olaylarn seyrinde ise yarn Hasan tahliye olacak, Emine ise Belediye Reisinin evinden ayrlacaktr. Bu Eminenin Ali ile geirdii (izlenen 10. gn geceHasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 27-29.gn gece) son gecedir. Bu son gecede Emine ile Ali, kaldklar yatak odasnda konuurken diyaloglarndaki zaman-mekan imlemeleri dikkat eker. Emine Hasan yarn kyor, Ksmetse ben de gidiyorum sabahtan, Hasan byk ehre gidelim der. Zaman-mekan konusunda gelecee ynelik dnceler karakterler araclyla yanstlr. Emine konumalarnda yine Hadislerden rnekler verir ki, bunlar Peygamberin yaad dnemleri artran bir imleme olarak dnlebilir. Ayn mekanda (yatak odas) konuurlarken, Alinin gittike ykselen duygu younluu ayrnt ekimleri ve baklarndan yansr. Belediye Reisinden kesme ile geilen Emineyle Alinin yaklak 41 saniye sren konumalarna, yava ritimli bir ud ve arp sesi elik eder. Ali ile Eminenin yaadklar akta doruk noktas olarak kabul edilebilecek bu son gecede, her iki karakter sevimeye baladklarnda mziin ritmi de artar ve duygu younluunu dorua ulatrc bir etki yapar ve kinci blm (izlenen 10. gn gece- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 27-29.gn gece) son gece kararma ile biter. Ertesi gn (izlenen 11. gn sabah- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. gn sabah), Talat Beyin kendi evi nnde, ie veya atlyeye gitmek zere faytona binerkenki grntlerle alr. Talat Bey, faytona biner ve erevenin solundan kar. ekime devam eden kamera yukar doru evrinir ve Talat Beyin evinin giri kapsn (birazdan kapda olacaklar hissettirircesine) gsterir. zleyen ekimde, kahvalt masasnda Ali ve annesi otururken, Emine bohasn hazrlamtr ve veda etmek zere masaya Ali ile ffet Hanmn arasna yaklaarak ffet Hanmla konuur (izlenen 11. gn sabah- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. gn sabah). Kamara her n de kar profilden gsterir. ffet Hanm Emineye para verir. Kahvalt masasnda karakterlerin ekimini yakndan inceleyecek olursak; Ali, Annesi ve Emine yuvarlak masa etrafnda otururlar.

221

A K:4 E K: K:2 K:3 K:1

izim1: Kahvalt masas ekim plannda K:2 ve K:4n aks atlamas (K: Kamera, A:Ali, E:Emine, :ffet Hanm)
Aks izgisi

Filmde, Emine Alilerden ayrlmadan nce, kahvalt masasnda karakterlerin ekimi srasnda kamerann aks atlad gzlenmektedir. Buradaki aks atlay nedeniyle Emine, nce ekrann solunda, izleyen ekimde sanda grnmektedir. ekimleri gsterim srasna gre incelersek; K1 her n de genel ekimde grntler, ffet Hanm, Emineye Otur bir ay i, gidersin der. Emine masann solundaki sandalyeye oturur. K2; ffet Hanm bann bir ksmn ereveye alacak ekilde Emineyi gsterir, ffet Hanm ekrann sanda Emine ekrann solundadr. zleyen ekimde K3, Eminenin bann bir ksmn da ereveye alacak ekilde Aliyi gsterir. Emine ekrann solunda Ali ekrann sandadr. Bir sonraki ekimde ise K4, K2ye gre aks izgisini atlamtr ve Emineyi bann bir ksmn da ereveye alacak ekilde (Emine bu kez ekrann sandadr) ffet Hanm gsterir. Bir mekanda karlkl konuan karakterlerin, yerleim dzeni ve bak ynndeki tutarllk, aksiyonun sreklilii asndan nem arzeder, ancak bir ynetmen, seyircide brakmak istedii etkiye gre bu ilkeyi nemsemeyebilir. Yeter ki, ynetmenin bir nedeni olsun. Sokolova gre (1995:93), bir mekanda bulunan objelerin bak ynne gre kurgu prensibi, birbiriyle karlkl iliki halinde olan iki objenin ekimlerinin, mutlaka bu objlerin arasndan geen aks izgisinin sadece bir tarafndan yaplmas gerektiini dikte eder. Sokolov (1995:124), her trl yn deiikliinde (aks izgisinde atlama yapmak gerekiyorsa) bunun izleyicinin gz nnde kamera ekim halindeyken yaplmas gerektiini vurgulamaktadr. Tekrar film zmlememize dnecek olursak, Eminenin Alilerden ayrlrken Ali peinden aa iner, ona sarlr ve sevdiini syler, ardndan ffet Hanm durumu fark eder merdivenlerden 222

inerken adeta kyameti koparr. Ereti gelinliin kurallar inenmitir artk. Filmde yknn geliimi asndan 3. blmn balangc olarak kabul ettiimiz bu sahnelerde, ekimler ksa ksa kurgulanmtr. Bu blm ayn zamanda karakterlerin, e deyile ana yk ekseninde gelien olaylarn, ana ykde kesimesine sahne olur. Filmin bandan bu yana yknn geliiminde (Ali ile Eminenin birlikteliinde) bir tehdit unsuru olarak beliren Hasan, hapisten bugn kacaktr (izlenen 11. gn sabah- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. gn sabah). ffet Hanm, Aliyle Eminenin birbirini sevdiini anlamtr. Buradaki ekimler ve ierdii aksiyon paralarna baktmzda, ekimler, ksa ksa kurgulanm ve hzl ritimli mzikle desteklenerek tempo arttrlmtr. Yeniden Eminenin Alilerin evinden ayrl ekimlerine dnecek olursak, ikinci katta kahvalt masas bandaki veda konumas ardndan Emine aa indiinde Ali, peinden koar ve ona sarlr. Durumu fark eden ffet Hanm, ikinci kattan alt kata doru hzla gahpe, by yaptn oluma, byc urusbu diyerek iner ve Emineye vurmaya balar. Ali araya girer, Emine dar atar kendini ve kaar, arkasndan ffet Hanm barmay srdrr, sesleri mahallede yanklanmaktadr. Ve kar pencereden Nee ile Annesi nce pencereye, ardndan sokaa frlarlar. Ali, Eminenin gittii ayn sokaklara girerek onu takip eder. Bu sahnede ynetmen, ekimlerin zaten kendi temposunun hareketliliinden olsa gerek, mekana baka hi kimseyi yerletirmemitir, Emine Alilerin evinden kar ve bombo sokakta (Dilruba sokak) ileri doru koarak uzaklarken, kamera onu evrinmeyle izler ve durmakszn Neelerin evinin penceresine evrinme yapar. Emine dnemin tarihi dokusunu yanstan evlerin bulunduu dar sokaklardan koar adm ilerlerken Ali onu takip eder. Bu ka ve takip grntlerinde mekann geni al perspektifi verilmez. Karakterlerin darack sokaklardan koar adm geiini grrz. Ara sokak ve yollarn ehrin neresinde olduunu ve birbirlerine gre konum ve balantlarn tespit etmek olduka gtr. 12 deiik mekann gsterildii bu takip sahnesinde, ksa ekimlerler ard arda eklenerek hzl bir ritm yaratlmtr. Ynetmen ritm arttrc etki olarak mzik ile yknn ieriindeki (kavga ve tartma vs) unsurlar ile ksa ekimlerin yarataca sinerjiden ustalkla yararlanmaktadr. Takip srasnda karakterlerin getii mekanlarla ilgili tantc genel ve ayrnt ekimi yoktur, nk birinci derecede nemli olan aksiyon ve karakterlerdir. Ayrca ynetmen bu takip sahnesi ekimlerinde Ali ve Emine dnda ilgisi

223

olmayan hibir karakteri ereveye sokmaz. Takip sahnesinde cadde ve sokaklardan geenler sadece Ali ve Eminedir. Takip sahnesi, filmde 1.12 saniyede izlenir. Takip sahnesi sonunda Alinin yere kt grntden Eminelerin evinde, enetonun teselli etmekte olduu Emineye kesme gei yaplr. eneto Emineyi teselli eder. Eminenin su itii kk srahi, duvarda asl kuru sarmsak, yannda asl klle svanm kara kazan, hem yk dneminin zelliklerini yanstr, hem de Eminelerin evi ile Belediye Reisinin evi arasndaki fark (mevki ve zenginlik asndan) gzler nne sermektedir. enetonun su iirmekte olduu Emineden, hapishane kapsna kesme yaplr. Hasan kapdan grnr. erevede, hapishanenin kesinde duvar dibinde harekete hazr fayton ve yan banda Hasann kardei Nizam beklemektedir. Filmin bandan itibaren, eitli diyaloglarda, Hasann kmasna bir ay kald dile getirilir. Hasan hapishane kapsndan kar ve Nizama doru yrr (izlenen 11. gn - Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. gn). Filmin balangtan Hasann hapisten kmasna kadar olan izleme sresi, yaklak 1 saat 26 dakika 04 saniyedir ki, bu Hasann hapiste kald yaklak 30 gnlk yk sresine karlk gelmektedir. Hasann hapishaneden k grntlerine dnecek olursak, grnt kompozisyonunda, erevenin solunda, hemen soldan kmaya hazr fayton beklemektedir. Atn sadece kuyruk ve ayaklar gzkmektedir ki bu izleyiciye erevenin soluna doru uzanan bir yol olduu hissini uyandrr. Hasan kapdan kar, birka adm atar, antasn brakr, Nizam da ona doru yrr ve sarlrlar. Fayton ve hapishane duvarlar karakterlerin hemen arkasnda ve erevenin daha ok solunu kaplamaktadr. erevenin sa ve st ksmlarn ise arka planda ykselen yeil yaprakl aalar kaplar. Hasan ile Nizam birbirine sarldktan sonra faytona ynelirler. n planda fayton olduu oluu halde, faytonun src koltuu zerinden yaklamalarna kesme yaplr. Ancak, bir nceki ekimde faytonun solunda hapishane duvar olduu bu ekimde yeil yaprakl aalar vardr. Sanki bu ekimde faytonun yeri, bir nceki ekimdeki konumuna gre deitirilmi gibidir. Hasan faytona biner deh, deh der, bu karede faytonun harekete getii grlmez ki bu durum, nceki ekimdeki konumuna gre, bu ekimde faytonun yerinin

224

deitiine dair kanaati glendirirken, belki de zorunlu olarak zamanda uzatma yapld ileri srlebilir. nk, faytonun hapishane nnden ayrlmas (aksiyon) tek bir ekimde gsterilebilecekken (tercihin ynetmenin tasarrufunda olduunu elbette unutmamak gerek), iki ekimde gsterilmitir. lkinde Hasan bel ekim leinde grnrken, deh deh diye atlar harekete geirmeye alr, fayton tam hareketlenecekken kesmeye bavurulur bu kez genel ekim leinde Hasan yine deh deh derken faytonun harekete getii ancak grlr. Fayton bu ekimde kameraya doru hareketlenir, yaklar ve ereveden kmadan Eminelerin evinde Nazlya kesme yaplr. Hasann hapisten kt gn, Nazl evde yemek hazrlamaktadr. Eminenin bir kez amar asarken ki grnts dnda, eneto, Nazl ve Emine karakterlerinin her nne bu evde yaplan kesme geilerde, genellikle yemek yaparken grlmeleri dikkat ekicidir. Nazl, eneto ile tartr ve yapmakta olduu (yemek hazrlama) iini brakr ve odadan kar, ayn ekimde odaya Emine girer, doruca duvara oyma ocaktaki tencerenin kapan kaldrr. Tam bu srada dardan (sol ses kayna) Hasann deh deh sesleriyle birlikte yaklaan at nal ve fayton tekerlek sesleri iitilir. Emine ve eneto erevede sola (sesin geldii yne) bakarlar. Ses-mekan uyumunda yn tutarll kusursuzdur. Nazl br odadan, eneto da evin mutfandan hzlca karak ve ara odaya geerler ve buradan d kapya ynelirler. zleyen ekimde kamera, alan ve dar kan Nazl ve kap aralndaki enetoyu gsterirken bir anda ereveye soldan Hasan, hzla (kapdaki Nazl ve enetonun grntlerini kapatrcasna) girer ve kamerann nnden geerek kapya gelir ve Nazly kucaklar. Bir sonraki ekimde kamera ieriden enetoyu da yar profilden ereveye alacak ekilde Hasan ve Nazly gsterir. Gelii ses efekti ile verilen Hasann faytondan inii ve fayton grntlerde yoktur. Hasan ile Eminenin evin ara odasnda (antre) karlatklarnda grntye, hapishanede grrlerken kullanlan mzik elik eder ve izleyiciyi hapishanedeki o zamana geri gtrme ilevi grrr. nceki ekimde bir basamak kan Hasan, bu ekimde basamaklar tamamlar ve ekran kaplarcasna Emineye doru ilerler ve sarlrlar. Eksenlerinde birka kez dnerler. Bu ekimde Ynetmen, konuan net-izleyen flu tekniini kusursuzca salamtr. erevenin sanda (hepsinin de ba ekimleri) Emine net grnrken, geri plandaki Nazl ve eneto ile n plandaki Hasan flu grnmektedir. Konutuktan sonra Hasan, Eminenin elinden tutar ve kapya doru hareket ederler, izleyen ekimde (ierideki son ekim) Nazl ve eneto da kapya ynelirler.

225

Hasann Emineyi ehirde fayton turuna kard (d) ekimler (Alinin Emineyi takip sahnesinde olduu gibi) yine ksa ksa kurgulanr. yknn ieriinden kaynaklanan bir ritim art sz konusudur. nk hapisten yeni kan Hasan, Emineye ehirde fayton turu attracak ve Eminenin kendisine ait olduunu tm ehre gsterecek, ablasnn kavumasn frsat bilen Nazlda koar adm kendi sevgilisine (hocas) gidecektir. Eminelerin evinin nnde bekleyen faytona kesme yaplr. erevenin sandan yaklak 3te birini faytonun adr kaplar, solundan Hasan ile Emine faytona binerler kamera nce sola kaydrma ve durduktan sonra hafif saa evrinme ile onlar gsterir. Fayton erevenin solundan kar kmaz kapnn nndeki Nazl ile enetoya kesmeyle (yakn plan) geilir. Evinden nnden uzaklaan nal sesleri pek duyulmaz. Bir nceki ekimde, fayton ereveden (sol) kmadan, evin kapsndaki eneto ile Nazlya (biraz acele) kesme yaplr. Faytonun ereveden kmas beklense, kamera onlar zaten grntleyecek, ancak ynetmenin kapdaki Nazl ile enetonun yz ifadesini ve tepkilerini tam olarak yanstabilmek iin karekterleri biraz daha yakndan (omuz veya bel ekiminde) vermeyi gstermeyi amalad dnldnde yaplan kesmenin yerinde bir hareket olduu gzlenmektedir. Hasan ve Emine ehir turuna karken, Nazlda sevgilisinin yolunu tutar. Ayrca bu srada Ali ve arkada arda gezmektedir. Ynetmen yine farkl yk paralarn paralel birbirinin yerine gelecek ekilde sralar. Nazlnn evden ayrlrkenki ekimlere baktmzda, kap nndeki Nazl ve eneto bel ekim leinde gsterilir. Nazl birden erevenin soluna doru hareketlenir ve sa alt keye yaklatnda (sadece ba grnr), izleyen ekimde yine ekrann sol alt kesinden ereveye girer ve enetonun znel bak asndan kamera evrinmeyle onu izler. Nazl sola dner ve ekrann solundan kar. Nazldan faytonla hareket halinde olan Hasan ve Emineye kesme yaplr. Hasan, ehrin deiik caddelerinde Emineyi faytonla gezdirmektedir. ereveye sadan girip soldan karlar. Bir sonraki ekimde Emine ile Alinin bulunduu caddeden gemekte olan Ali ile arkadana kesme yaplr. ehirde eitli dkkanlarn bulunduu bir sokakta (muhtemelen pazaryeri) Ali ile arkada (ekranda saa doru) yrmektedir. Alinin arkada ehirdeki bir mekana (kerhane) yeni bir kz geldiinden sz eder. Ali oral deildir ve Emineyi dnmektedir. 226

Ayrca, filmde kullanlan faytonlarla ilgili yeri gelmiken burada alt izilmesi bir husus vardr. Gerek Aliyle arkadann gerekse Hasan ile Eminenin ehirde getii mekanlarda baka fayton gze arpmamaktadr. Bu ayn zamanda filmin btn iin de geerlidir, filmde Reis Beyin makam faytonu ile Hasann faytonu ve ayrca Emine ile enetonun bindii (yolcu) fayton grlmtr ancak, her biri tek balarna grnmtr. Herhangi biri grntde iken, o srada, o civardan gemekte olan baka herhangi bir fayton grlmemitir. Filmin faytonlu sahnelerinde, ayn anda hep tek fayton grlmtr. ki ya da daha fazla faytonun karlat bir sahne ya da ekim yoktur. te yandan sahne zmlemesi srasnda da karmza kacaktr; Emine ile yanndaki gvenlik grevlisi Belediye Dairesine girerken Hasann da onlar takip ettii sahnede evreden birok at arabas, at nal sesleri duyulmaktadr. Filmde sadece burada ki, o da Belediye Dairesinin bulunduu yerin ehir merkezi olduu izlenimini yanstabilmek iin at arabas, fayton ve at nal ses efektlerinden yararlanlr, ancak grntlere ne at, ne fayton ne da at arabas girmektedir. Hasan ve Eminenin faytonla gezerken, Ali ve arkadann onlarla karlama grntlerinden zmleme almamza devam edecek olursak; bu sahnelerin ksa ekimlerden olutuu daha nce belirtilmiti. ekimleri zaman-mekan balantlar asndan ksaca irdelediimizde, btn bunlar yk sresi asndan Hasann hapisten kt ilk gn gereklemektedir (izlenen 11. gn - Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. gn). Ynetmen faytonla gezme sahnelerinde kesme ve evrinmeye bavurur. ehirdeki eitli caddelerde (pazaryeri vb) Emine ile Hasan fayton ile tur aterken, Ali ile arkada da ayn caddede gezmektedir. Ynetmen yine ereveye konu ile ilgisi olmayan insanlar ustalkla yerletirir. Fayton kalabalk bir caddeye (muhtemelen pazaryeri) ekrann sandan girer, kameraya doru yaklar ve sola dner. zleyen ekimde faytondaki Emine ve Hasan omuz ekiminde gsterilir. Eminenin gz ayn cadde zerindeki Alidedir. Alide onu grr ve gz gze gelirler. Emine bakarken Ali, Ali bakarken Emine ayn erevede kalmalar ok ksa bir andr. Ali Emineye bakarken, ereveye Eminenin alnndan yukars girmemitir. Bunun da Alinin yerde, Eminenin yukarda faytonda olmasndan kaynakland ileri srlebilir. nceki ekimde faytonun ekrann solundan kmasyla evrinen kamerann nnde kalan Alinin

227

grntsnden, faytonda geriye doru bakan Emineye kesmeyle gei yaplr. Fayton ekrann yaklak 3te birini kaplar, Emine omuz ekim leinde faytondan geriye doru Aliye bakmaktadr. Bir sonraki ekime kesme geilir: Ali de Emineye bakakalmtr. Arkada ise Hasann gemite Emine yznden birini vurup hapse girdiiden sz edeken, Ali hemen dner ve arkadann yanndan hzla uzaklar. Daha nce de belirtildii gibi Emineyle Hasann evden ayrlma, arda faytonla gezme ve Ali ile karlama sahneleri ksa ksa ekimlerle gsterilirken, ayn zamanda ana ykye yardmc yan yklere de kesme yaplr ve paralel kurgu yoluyla birbirinin yerine geerek anlatlr. Evden sinirli bir ekilde ayrlan Nazl, sevgilisinin evine gelmitir. Nazl kapya yaklarken, ynetmen buradaki darack mekana bile karakterlerle ilgisi olmayan iki kadn yerletirmeyi baarmtr. Nazl kapya doru ilerlerken kamera onu evrinmeyle izler. Nazl kapy yumruklar ve hemen arkasna sana soluna bakar, birilerinin eve girerken kendisini grmesinden endielenmektedir. Kapnn halkal oluu, onun tarihi karakterini yanstmaktadr. Kapy Hocas (sevgilisi-Sadk) aar, Nazly elinden tutarak ieri eker ve o da saa-sola karya bakarak kapy kapatr. Karakterlerin saa-sola ve karya bak haraketleri, filmsel yk dneminde o yrede, evrenin olduka tutucu olduunu, evlilik ncesi kadn-erkek ilikilerinde evre basksn hissettirmesi bakmndan nemlidir. Bu arada, fayton turunu tamamlayan Hasan ile Emine, tarihi ve ksman ahap bir yapnn nnde faytondan inerler. Oraya nereden geldikleri zaman-mekan atlamas yapldndan belirsizdir. Ancak, faytonun Eminelerin evinden, sz konusu tarihi ahap yannn nne kadar, hareket evreninde tuturszlk yoktur ve hep evrenin soluna doru hareket ediyor izleninimini vermitir. Kapanan kap (Nazlnn hocas Sadkn evinin kaps) grntsnden, faytondan inen Hasan ve Emineye kesmeyle geilir. Faytondan inen Hasan ve Emine, tahta ahap balkon benzeri bir yap zerinde ilerleyerek samanlk diye tabir edilebilecek bir odaya girerler. Grntlere elik eden mzik yine hapishane grme salonundaki grmeleri srasnda kullanlan mziktir ve o anlar artrmaktadr. Odann duvarnda gaz feneri vardr. eri girileri odann demirli penceresinden grlr. Diyaloglarnda gemite yaptklar (anlar) ve gelecekte yapmak istediklerine ilikin imlemeler vardr ve bunlar ayn zamanda mekan ieriklidir ancak aksiyon imdiki zaman srekliliindedir. Hasan, gemite Emine ile ilk bu samanlkta

228

halvet olduklarndan sz eder. Emine ise, Hasann hapisteyken tant faytoncu arkada araclyla ehirde i bulmasn ve yaadklar yreden gitmek istediini syler. Hasan ile Eminenin samanlkta sevimeye balarkenki ba ekimlerinden (Emine ekrann solunda yukar, Hasan sanda aa bakar kamera stten ok ksa gsterir) Belediye Dairesinde, Belediye Bakan Talat Beyin odasndaki Aliye kesme yaplr. Ali babasnn odasnda koltukta oturmakta ve kendisiyle konuan babasnn dinlemektedir. Grntde Ali olduu halde duyulan ses babasnn sesidir. Konumalarnda gelecek zamana ilikin yaplmas gerekenler, beklentiler ve olas gelimelerdir. Reis Bey, Alinin ereti gelini ile evlenmesi durumunda ele gne kar ne deriz kaygsn tamaktadr. Ali ile babasnn makam odasnda konuurkenki grntlerinden bir ehirde ilek bir caddedeki (muhtemelen pazaryeri) horoz heykeline kesme yaplr. Kamera, horozdan heykelinden kahve (ay oca) nnde tavla oynayan Hasanna evrinir. Belediye Reisinin makamndan kesme ile gei yaplan horoz heykeli, hem filmsel yk yresine ilikin, hem de erkeklik olgusunu artrc bir imlemedir. Hasan tavla oynarken, kahvenin nndeki caddede yryen Emine ve yanndaki gvenlik grevlisine kesme yaplr. Eminenin yanndaki gvenlik grevlisinden, Talat Beyin onu makamna ardn anlalmaktadr. Ynetmen bu ekimde de, mekana btnl salayac karakterler yerletirmitir. Ftrl iki kadn kameradan uzaklarken, Emine ve yanndaki gvenlik grevlisi (polis veya zabta) kameraya doru yrrler. Cadde zerindeki eyalar filmsel yk dnemini yanstr. Kentin en nemli ulam arac fayton tekerlei de eyalar arasndaki yerini almtr. Ayak sesleri ve tavla zar ve pul sesleri grntye elik eder. Emine ile yanndaki grevli kameraya doru yaklatka kamera nce hafife geri kayar, ardndan evrinme ile onlar takip eder ve tavla oynayan Hasana gelince durur. Durur durmaz da oturmakta olan Hasana bel ekim leinde kesme yaplr. Hasan, hemen yanndan gemekte olan Emineyi tanr ve oyunu brakp takip etmeye balar. Hasann Emineyi fark etmesiyle birlikte grntye gerilim ve ritim arttrc tipik bir takip mzii elik etmeye balar. Hasann Emineyi takip edii srasnda, kamera da aryo hakereti ile (sola kayma) onu izler. Hasan zccciye dkkanlar nnden geerek Emineyle yanndaki adam izlemeye koyulur. Tarihi bir yapnn avlusundan geerler. zleyen ekimde belediye binasna kesme yaplr. Kemara belediye binasn yukardan aa tilt hareketi ile gsterir. Emine ile yanndaki gvenlik grevlisi, belediye

229

binasna doru yrr. Hasan da onlar takip etmeyi srdrr. Ynetmen, belediye binas nnnde de, konu ile ilgisi olmayan insanlar ereveye dahil eder ve mekana dinamizm kazandrr. Ayrca, evreden birok at arabas, at nal sesleri gelmektedir. Belediye dairesinin bulunduu yerin ehir merkezi olduu izlenimini yanstabilmek iin at arabas, fayton ve at nal ses efektlerinden yararlanlr, ancak grntlere ne at, ne fayton, ne de at arabas girmitir. Emine ile yanndaki grevli, belediye binasna girerken, Hasan girmeyip binann yan tarafna geerek Emineyi beklemeye koyulur ve bir sigara yakar. Sigara yakmak, zaman akna ilikin bekleme eylemine balamann simgesel kullanmdr. Ayrca, Hasann sigarasn kard parlak metal kutu, yine filmsel yk dnemine uygun bir ara olup, akma da (pek belirgin olmasa da) muhtar akman andrmaktadr. Kamerann kayma hareketi ile belediye binas avlusunun demirlerinin gerisinden (dndan) Hasan izlemesi, gizlice birini izliyor hissini vermede baarldr. Farkl mekanlardan geilirken, gereksiz zaman-mekan paralarnn atld bu takip sahnesinde, Hasann Emine ve yanndaki grevliyi kahvehaneden belediye binasna kadar olan takibi 58 saniyelik bir izleme sresinde gsterilir. Hasann sigara yakt grntden belediye reisinin olu Ali ile konutuu makam odasna kesme yaplr. Talat Beyin olu ile konumasna devam ettii anlalmaktadr. Ynetmen, farkl mekanlarda, ayn anda gerekleen yk paracklarn, ana yk ekseninde, birbirinin yerine geecek ekilde, srayla paralel ekilde vermektedir. Talat Bey, Ali ile konumasn srdrr. Diyaloglarnn ierii yukarda da ksmen deinildii gibi, gelecek zamana ilikin yaplmas gerekenler, beklentiler ve olas gelimelerdir. Talat Bey, Ben he desem de karnn belalas gebertir seni, bir de evlat acs tattrma bana der. Aliyi ikna edemeyen Talat Bey onu tokatlar ve atlyeye gnderir. Ynetmen, paralel kurgulad yk paralarn ve dolaysyla filmin ana karakterlerini, belediye binasnda dolayl olarak karlatrr, tam karlatrmay ise filmin sonunda (finalde) istasyonda yapacaktr. Ali belediye binasnn makam odasndan karken Emine ile karlar. Emineyi de darda Hasan beklemektedir. Grntlere elik eden mzik, ereti gelin iin bestelenen zel mziktir ve bu mzik, izleyiciyi ikinci blm iersinde (Ynetmenin uzunca bir yk zaman dilimini, ksa ekimlerle anlatt) klip eklinde gsterilen blme gtrmektedir.

230

Sz konusu blmde ksa ksa ekimlerle yk zetlenirken, grntlere Sezen Aksunun sesinden film iin zel bestelenen ark elik etmiti. Belediye reisinin makam odasnn kapsnn nndeki Ali ile Eminenin karlama annda, mziin bu duygusal ana katt dramatik etki byktr. Ali ve Eminenin birbirlerine bakmalar ba ekim leinde gsterilirken, Ali Eminenin yanndan geerken, Emine de Talat Beyin makam odasna girerken uzun uzun bakrlar. Eminenin yanndaki grevli makam odasnn kapsn aldnda Talat Beyin ieriden (derinlerden) geel sesi duyulur. Mekan ve ses younluu uyumu, birbirini tamamlar niteliktedir. Emine ieri girdiinde Talat Beyin masada tempo tutan parmaklar bir gerginliin iaretidir. Talat Bey, masada bir eyler okuyormu gibi yapar. Masasndaki yandan evirmeli, byk siyah telefon filmsel yk dnemini iaret eder. Trk bayra da, 1930lu yllarn gen Trkiyesinde bir seilmiin makam odasna resmi bir hava katar. Talat Beyin konumalar gelecek zaman ieriklidir. Talat Bey, Emineye farkl bir gzle bakar ve gelecee ynelik (metreslik vb) bir takm nerilerde bulunur. Emine kabul etmeyince konuyu Ali ile ilikisine getirir ve brakmasn ister. Emineye eer tuzak peindeyse, kendisini ldrmekle tehdit eder ve ehri terk etmesini ister ve odadan kovar. zleyen ekimin mekan belediye binasnn merdivenleridir. Aa doru inen Emineye kesme yaplr. Grntye, eitli at arabas, at nal, fayton sesleri elik eder ki, bu Belediye Binas ve civarnn ehir merkezinin en youn mekan olduu atmosferi yaratr. Emine belediye binasnn bahesine indiinde Hasan soldan ereveye (srt kameraya dnk) girer ve Emineye seslenir. ki karakterin birbirine bakarken ki grnts, net-flu tekniiyle mkemmel denilebilecek bir derecede yanstlr. Hasan Emineyi az nce bekledii belediye binas duvarnn dibine eker, olanlara ok sinirlenmitir. Emineyi sktrr. Eminenin szleri gemi ve gelecee dnk (Ali ile arasnda geenler ve bir an nce ehirden gitmek istediine ilikin) zaman-mekan iermektedir. Konumalardan sonra Hasan, Emineyi eve gnderir. Kendisi de Alinin peine der. Talat Bey, Aliyi makam odasnda tokatladktan sonra dokuma atlyesine gndermiti. Hasann Emineye imdi git evde bekle dedii ekimde, Hasann erevenin sandan kmasyla, kadrajda omuz ekim leinde kalan Emineden, atlyede babasnn odasnda, 231

bask-resim kalb yapmakta Aliye (Alinin yapt kalb zerindeki resmi daha net gsterebilmek iin, hafif arka ve st yan profilden omuz ekim leinde) kesme yaplr. Kamera Aliyi alt odann dndan bir yerden grntler, Alinn srt ekrann soluna yakndr. zleyen ekimde Alinin srt ekrann sana yakndr nk kamera Aliyi (ve yanndaki gvenlik grevlisini) bu kez odann iinden grntlemektedir. Alinin yapt kalptaki figr, yine daha nceki sahnelerde birka kez grlen, kadn ve leende ykanan erkek figrdr. Bu figrler, filmin balangcnda Alinin inceledii, zerinde ayn figrlerden olan mendile, Usta Bann kendisini babasna ikayet ederken, ama bast kalplar bir grsen diyerek Alinin sanat ynn syledii ekim ile bu ekimin tekrarnn kullanld ikinci blm iersinde gsterilen diyalogsuz klip havasanda verilen ksmn ilk al grntlerini anmsatmaktadr. Alinn kalpresmi yapmaya alt srada, atlye ortamnda alan el tezgah sesleri mekann ses atmosferini tamamlar. Gvenlik grevlisinin, Alinin bulunduu odann kapsndan ayrld srada, Hasan atlyeye (erevenin sandan) girer ve doruca Alinin bulunduu odaya gelir ve Alinin yakasndan tutarak, odann camna yaslar. Hasann Aliyi cama yaslad anki grntden, yine Hasann, ama bu kez odann dndan, Aliyi cama yaslad grntye kesme yaplr. Kamera bu ekimde karakterleri odann dndan gstermektedir. Alinin ceketi, ensesi ve sa, Hasann yaslama kuvvetiyle ekillenmitir ki, Hasann gc ve aksiyonun canll bu ekimde, sadece gsterilmekle yetinilmemi, kamerann yer deitirmesiyle adeta hissettirilmitir. Hasann jest ve mimikleri, lak diye ses kartp Alinin kulana dayad sustal ba, atlyeden ykselen dokuma tezgahlarnn ritmik sesi, sahnenin atmosferini younlatrrken, gerilimi de ykseltir. Hasan (yakn gemite Ali ve Emine hakknda) duyduklarn Aliye, onu cama iyice sktrarak syler. Bir yumruk, bir de tokat atar. Durumun atlyedeki alanlar ve Aliyi bekleyen gvenlik grevlisi tarafndan fark edilmesi zerine Hasan, odaya girmeye alan kiileri bak tehdidiyle uzaklatrr ve Aliye dnerek, bir daha onun yannda grrsem senin slaleni . diye kfreder ve atlyeden kar. Ali olanlara sinirlenir ve oturduu yerden duvar yumruklar. Bir sre dnr ve gzleri erevenin sana ynelir. zleyen ekimde Ali hafif dorulur ve evredekilere grnmeden kasann bulunduu yere doru ilerlerlerken, kasann kapsn aan el grntsne (Alinin eli) yakn ekim leinde kesme yaplr. Ayn el kasadan silah ve bir deste para alr ve kasann kapsn kapatr. Bu srada grntye dardan (derinlerden) bir tellaln anons sesleri

232

elik etmeye balar. Bir sonraki ekim bu ses sahibini anons yaparken konutuu cihaz kesme ile gsterir. Panayrda sahne alan tiyatro oyuncular, akam son gsterisini yapacaktr. Elindeki megafondan duyuruyu anons eden panayrdaki tiyatroda sahne alan karakterlerden bi, erevenin sanda varln hissettiren bir caddeden grntye girer ve soldaki caddeye (kamerann bulunduu cadde) dner. Arkasndan tiyatroda grevli dier oyuncular gelir. Sahne filmin balarnda ayn oyuncularn duyurularn yapmak zere yapt gei grntlerinin benzeridir. Ancak getikleri cadde farkldr ve kalabaln youn olduu bir pazaryerini andrmaktadr. Alinin atlyede babasann odasndaki kasadan paray alrken dardan anons seslerinin duyulmas, atlyenin civarndaki bir caddededen gei yaptklar anlamna gelmektedir. biin anons yaparken syledii cmleler, zaman-mekana ilikin imlemelerle doludur. ehirde kurulan panayr yerinde sahne alan tiyatronun, son temilisi akam gerekleecektir. Tiyatroda sahne alan oyunculardan Tavid (Helvacyan) Usta, Paristen byk fedakarlklarla getirilmitir ve son gsterisinde finten temsili yapacaktr. Grubun akamki gsteriyi duyurmak iin gei yapt srada grntye elik eden mzik, yine daha nceki gei srasnda duyulan mziin aynsdr. Mzik, akordion arlkldr ve daha nceki gei yaplan sahneyi anmsatmaktadr. Grubun geii esnasnda atebazn atee fleme grntsnden (gndzden), Alinin szls Neelerin evinin nnde bekleyen gece bekisine (geceye) genel ekim leinde kesme yaplr. Burada ayn gn iinde, gndz gei yapan tiyatrocu gruptan, gece Neelerin evinin nnde bekleyen bekiye geite, yk sresi ve zamannda sresi belirsiz atlama sz konusudur. yk sresindeki bu atlay, iki mekan arasndaki k-aydnlk (gndz-akam) farkndan anlalmaktadr. Burada seslerde de bir kesme gei sz konusudur. Ynetmen, atebazn atee flemesiyle atein kard sesten, bekinin ddn flemesi ve ddn kart sesi ani bir kesmeyle birletirmitir. Kamera, gecenin lo aydnlnda Nee ve Alilerin evi ve nnde bekleyen bekiyi gsterir (izlenen 11. Gn geceHasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. Gn gece). Beki Neelerin evine daha yakndr ve Neelerin evi Alilerin evine gre erevede daha fazla yer kaplamaktadr ki bu kompozisyon, birazdan grntye gelecek ekim mekannn Neelerin evinin ii olacan sezdirmektedir.

233

Evlerin d genel grntsnden i mekanda (Neelerin evi) iki aile byklerinin konumalarn dinlemek zere, onlarn seslerinin duyulduu odadnn kapsna doru yryen Neeye diz ekim leinde kesme yaplr ve kamera, Neeyi evrinmeyle izlemeyi srdrrken, Nee kapya ban dayadnda ekim lei, gs ekim leine ular, Nee ile birlikte durur. zleyen ekimde; Talat Bey, ffet Hanm ve Cemil Bey (Neenin babas), kesme ile gsterilir. Konuan Neenin babasdr ve sesi bu kez Neenin dinledii odadan duyulan sesine gre daha toktur ve iinde bulunduu mekann z be z iinden duyulmaktadr. ki mekan arasndaki ses farkllndaki keskinlik, kesme gei ile (sanki izleyici odaya girmi gibi) yksek dzeyde salanmtr. Bu sahnede Nee ve ieridekilere arka arkaya kesmeler yaplr ve her seferinde ses younuluu-mekan ayrm izlee sra ile gelen grntlerden hissedilir. eride, haklarnda yaplan konumalara ierleyen Nee, dayanamaz ve ieri girer. Neenin ieri girme hareketi, aksiyonun ikiye blnmesi suretiyle gsterilmitir. Nee ieri tam girmeden aksiyon blnr, devam ieriden (Talat Bey ve Cemil Bey, arka profilden gs ekim hizasnda grnrken) ereveye ikisinin ordasnda kalan Neenin kapdan giriiyle tamamlanr. Kamerann Talat Bey, ffet Hanm ve Cemil Beyi gsterdii (Talat Bey erevenin solunda, ffet Hanm ortada, Cemil Bey sada) daha neki ekime (K1) gre, ayn mekanda 180 derece yer deitirdii (kar a) ffet Hanmn bulunduu noktadan (ffet Hanmn bakndan znel kamera teknii ile) konuya bakt gzlenmektedir (K2) Zira, a deiiminde Talat Bey ile Cemil Bey arka profilden bel ekim leinde grnrken, ffet Hanm erevede yoktur. Byle bir a deiimine, belki de ayn mekana dardan gelerek kompozisyona katlan birini daha etkili vurgulamak iin bavurulduu savunulabilir. Ayrca kamara konumu ve a deiimlerindeki seimin, ynetmenin tasarrufunda olduunu unutmamak gerekir. Nitekim, birok ynetmen, sinemada deimez diye bilinen kimi ilkeleri, kendi sanat anlay ve izleyicide brakmak istedii etkiye gre deitirmekte, alt st etmekte ve bambaka bir tarzda izliyeciye aktarmaktadr ki bu da onun kendi tarzn ortaya koyar.

234

K2 T
masa

C
masa

T N

N K1
izim 2: Nee, aile bykleri konuurken odaya girdiinde, kamerann (K1 ve K2) 180 derece yer deitirdii a konumu (K: Kamera, : ffet Hanm, T:Talat Bey, C: Cemil Bey, N:Nee).

Nee ieride Ali ve kendisi hakknda Aile byklerinin (ebeveyn) evlilik zerinden bir takm maddi hesaplar yapmalarna sinirlenir ve onlar sular. Konumas gelecek zaman kipindedir ve Ali ile kendisinin akbetinlerine ilikin olacaklar Ben bamn aresine bakarm, Ali de gider kurtulur inallah szleriyle zetler. Nee, aile byklerinin evlilik zerinden yaptklar maddi hesaplar nedeniyle onlar sular ve oday terk eder. Neenin odadan k, tpk girii gibi kurgulanmtr. Nee dar karken, aksiyon blnr (kesme), dardan (salondan) k (dar karken ki grntsne kesme) aksiyonu tamamlanr. Nee odadan ktnda, erevenin solundaki kapdan ereveye girip, hzla erevenin sandan karken, ayn kapdan annesi de ereve soldan girer ve hzla saa doru koarken, bir sonraki ekimde, odada konumaya devam eden Talat Bey ile Cemil Beye kesme yaplr (izlenen 11. Gn geceHasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. Gn gece). Talat Bey, ayn gn, gndz iinde yaananlardan haberdardr ve akam bunlar dnr Cemil Bey ile paylamaktadr. Hasann Aliyi tartakladn, Alinin kasadaki bir miktar paray ve silah aldn ve ortadan kaybolduunu Cemil Beye syler. Bir sonraki ekimde, iki karakterin diyaloglarna konu alan Aliye kesme yaplr. Ynetmennin, bir nceki ekimde karakterlerin konumalarnda ad geen mekan ya da karaktere, bir sonraki ekimde kesme yaparak, bir sonraki ekim mekan ya da karekteri izleyiciye nceden diyalog yoluyla hissetirdii, nceki baz sahnelerde de dikkat ekmi ve bunlara deinilmiti.

235

Ali gece, kepenkleri indirilmi, dkkanlarn nnde kaldrmada yrmektedir (izlenen 11. Gn gece- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. Gn gece). Kar caddedeki k, Alinin glgesini yan bandaki dkkan kepenkleri ve nndeki kaldrm zerine krarak yanstr. Ali kameraya doru bir sre yrr yanndan geer, kamera onu evrinmeyle izler, Ali bir meyhanenin nne gelince durur. Kamera Aliyi arka hafif yan cehpeden omuz ekim leinde (ieri bakarken) gsterirken, bu srada iki polis ereveye sadan dahil olur ve meyhaneye girerler. Hasana yaklarak ona bir eyler sylerler. Ali ieride olup bitenleri camdan izlerken, ierideki konumalar (derinlerden) ok dk dzeyde duyulur. Hasan zorluk karmaz ve polislerle birlikte nce meyhaneden (ekrann sandan) kar. Ayn kadrajda srt kameraya dnk olan Ali, yzn kameraya dner bir sre saa sola baknr, ardndan o da meyhane nnden biraz eilerek geer ve erevenin sandan kar. Kamera, Ali knca kalan konuyu (meyhane) bir sre daha gsterir ve bir sonraki ekimde Eminelerin evine kesme yaplr (izlenen 11. Gn gece- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. Gn gece). Gecenin ilerleyen saatleri, ortamda karanlk stnln hissettirirken, Eminelerin evinde iki pencerede k yanmaktadr. ereveye sol alt keden Ali girer eve Eminelerin alt katndaki pencerenin nnde durur. Bir nceki ekimde meyhane nnde grdmz Ali, imdi Eminelerin evinin nndedir. Pencereden yansyan lo k Aliyi aydnlatr. Kompozisyona hakim k, Eminelerin iki penceresinden ve ereve dndaki bir kaynaktan Alinin srtna vuran k huzmeleridir. evreden duyulan bcek sesleri gecenin sszln tamamlar. Ali pencereye ta atar ve aralanan perdeden Emine bakar. Emine bakt anda ud sesi arlkl filmin zel mzii grntlere elik eder. Emine dar kar ve arka bahede (Eminenin daha nce amar asarken grld yer) konuurlar. Konumalarnda yakn gemite olanlar ile bunlarn cereyan ettii mekanlar ve gelecee ilikin planlar ve bunlarn iinde gerekleecei olas mekan unsurlar vardr, ancak yine filmimizin yks imdiki zaman srekliliinde geliimini srdrmektedir. Ali yarn sabah ilk trenle gidiyoruz der. Emine Bu yolun kar yok Ali der ve ileride Hasann kendilerini ldrebileceinden sz eder. Ali ise Hasan karakola gtrrlerken grdn (izleyiciye Hasann gtrln anmsatr) ve Hasan kncaya kadar (yarn) da kam olacaklarn syler. Ali, atlyede kasadan ald silah kendi akana dayar ve Emineyi gelmezse tetii ekmekle

236

korkutur ve Emineyi gelmeye raz ederek, ona tiyatroya gelmesini syler. Kamera, iki sevgili karlkl konuurken, onlar yan profilden omuz ekim leinde gsterir. Bir sonraki ekimde Nazlya kesme yaplr. Kamera eliyle duvardan destek alarak saa doru ilerleyen Neeyi yan profilden omuz ekim leinde evrinme ile izler ve Emine ile Ali ereveye girince durur. Grnt kompozisyonunda konuanlar (Ali ve Emine) net, izleyen (Nazl) flu gsterilir. Ynetmen zaten bu teknii filmin pek ok yerinde baaryla uygulamtr. Emine ve Alinin (Eminelerin evinin yan bahesinde) konutuklar mercek altna alndnda, filmin yk sresi ve yknn nasl geliecei az ok sezilmektedir. Ve filmde olaylar bu ynde gelimesini srdrr. Emine ve Ali, gece tiyatroda bulumaya karar verirler ve yan baheden evin giri kaps nne gelirlerken, kamera onlar bel ekim leinde, evrinmeyle izler. Ali tiyatroya gitmek zere buradan ayrlrken, erevenin sol alt kesinden (bulunduu yer meyilli olduundan) kar. Emine de bir sre arkasndan baktktan sonra ieri girer. zleyen ekimde, ieride onu bekleyen Nazlya kesmeyle geilirken, ayn kadrda Emine ereveye, sa alt keye yakn bir noktadan girer ve kar odaya doru ilerlerken, Nazlnn Utanmyorsun deil mi benim yamda bir ocukla kamaya? demesiyle durur, tam durduunda Emine, diz ekim leinde grntdeki yerini almtr. Bulunduklar oday duvarda asl gaz lambas aydnlatr. Aralarndaki diyalogda, zamansal ifadeler gelecekle ilgilidir. Emine, Ali ile katktan sonra yerletikleri yerden kendisine haber yollayacaklarn ve onu da yanlarna aracaklarn syler. Nazl ise Millet mektebindeki hocas (Sadk) ile evleneceini (daha nce Sadka hamile olduunu sylemitir), bu yzden hibir yere gitmeyeceini syler. ki karakterin konumas srasnda grnt kompozisyonunda uygulanan konuan net-izleyen flu teknii, burada da yetkin bir ekilde uygulanr. Burada Nazl ile ilgili bir parantez amak gerekirse; Nazl, daha nce (sabahleyin) Hasan hapisten ktktan sonra, Eminelerin evine gelip Emineyi ehirde fayton turuna kardnda, Nazl da Emine Hasanla gidince sinirlenmi hatta onu kskanm ve doruca kendi sevgilisine gitmi, ieri girdikten sonra, Emine ile Hasann samanlktaki grntlerine kesme yaplmt. Son olarak hocasnn evinde grnen Nazl, bu kesme geiten sonra (imdi kendi evlerinin nnde) ilk kez, burada Emine ile Alinin kama planlar yaparken onlar gizlece dinleyiine yaplan kesme ile grnmekte ve ana yk ile kesimektedir. te yandan, Eminenin Nazlnn

237

hocasna muaillim demesi, yknn yaand dnemlerde (1930lu yllar) retmenlerin bu szckle adlandrlmas gereini gz ard etmemektedir. Emine ile Nazlnn konutuu grntleri yakndan incelediimizde; Emine kardeinin utanmyorsun deil mi?... dedii ekimde, Eminenin durup, ban yavaa geri evirme hareketinde kesmeye bavurulur. Emine olduu yerde genel ekimde konuturulsa yz ifadesi yeterli dzeyde aktarlamayacak. Dolaysyla burada ilk planda Emine ban hafife geri everirken, yan profilden omuz ekim leinde Emineye kesme gei yaplr. Eminenin nceki ekimde kesilen, yzn geri (sol omuz tarafndan) evirme hareketi (aksiyon), bu karede tamamlanr. Zira yan profilden omuz ekim leinde Emineye kesme yapld anda, Emine grntye gelir gelmez, nceki ekimde balad ban geriye evirme hareketini, bu ekimde srdrr ve tamamlar. Bylece ban geri evirirken ki aksiyon, nceki ekim ile sonraki ekim arasnda arada, kesinti yokmu gibi bir sreklilik iersinde, ustaca ve kusursuzca yanstlr. Eminelerin evindeki son ekimde, Emine dnceli bir ekilde yere otururken, kamera onu tilt hareketiyle izler ve o oturduunda yan profilden omuz ekim leinde durur. Bir sonraki ekimde, panayr yerindeki tiyatro sahnesine kesme yaplr. Sahnede horoz temsili oynamaktadr (izlenen 11. Gn gece- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 2830. Gn gece). Horoz temsili filmde daha nce de birka kez gsterilmiti. Zaten horozlarn diyaloglar hep ayndr (tekrar) ve izleyiciyi, hem film (izleme sresi) iinde hem de yk sresi (yknn getii 1930lu yllar, gen Trkiye Cumhuriyetinin ilk yllar) iinde geriye gtrmektedir. Diyalog ve grntleri seyircileri filmde daha nce de grdnden, burada yeniden anmsamaktadr. Horoz temsili sahnesinde, gerici ve ilerici horozun kavgasn ayrmaya alan bi, salona giren polisleri grr. bi temsilde zaman geldiinde, zaten kulis dna itiliyordu, Horozlardan biri (Ali) bii temsilin tam yerinde kulise iter. Sahneden kulise itilen bi, erevenin solundan kar, izleyen ekimde kulise (ereveye) sadan girer. Giriini izleyen ekimde tamamlar bir baka deyile sahnede balayan aksiyon kesme ile ierde tamamlanr. bi kulise girerken Emine, kulisteki sandn zerinde otururken grlmektedir. Emine, evlerinden tiyatroya gelmitir.

238

Polisler belli ki Emine ve Aliyi aryorlar. Alinin babas ehrin belediye bakandr ve sonuta ehrin gvenlik ile ilgili konularndan az ok haberdar olan biridir veya en azndan yle olmas beklenir. Nitekim, Aliye gre bulunmas daha zor olmas beklenen Hasan, elleriyle konulmu gibi meyhanede bulunmu ve karakola gtrlmtr. Acaba, Alinin horoz kostm iinde her gn sahneye ktn ve temsilin sonunda horoz baln kartarak seyirciyi selamladn (onlarca kii izlemesine ramen) kimse bilmiyor muydu? Polislere bu konuda hi bilgi veren olmam myd? Kukusuz bu ve buna benzer sorular akllarda yer etmekle birlikte, filmin tema, karakter ve olay rgsyle ilgili inceleme ve kritikler kapsamna girdiinden burada zerinde durulmayacaktr. Az nce de belirtildii zere, Emine evlerinden tiyatro kulisine gelmitir. Polisler gelince Emine, daha nce Alinin babasna grnmemek iin girdii sanda saklanr. Tavid Emineyi sanda saklarken Aliyi de buraya saklam idik der ve Alinin o saklan ann diyalog araclyla anmsatr. Tavid Usta, tiyatrocu uslubuyla konuurken polislerin de kafasn kartrr. Bu srada sahnedeki gerici-ilerici horoz temsili biter ve Ali (horoz kostm giymitir) sahneden kulise yuvarlanr. Kamera bu hareketi evrinmeyle gsterir. Horoz kostm iindeki Ali, polisleri grnce Tavid Ustay selamlar ve tekrar sahneye (erevenin solundan karak) dner. Sahnedeki oyuncularn, salondaki seyircilerin (alk sesleri) ve kulisteki karakterlerin sesleri grntlere ayn anda (st ste bindirilerek) elik etmektedir. Bu ayr mekann kendine zg sesi ve dzeyi, izlee gelen grntye gre deimektedir. rnein kamera kuliste olanlar gsterirken, sahnedeki oyuncularn sesleri, baka bir mekandan (dardan-sahneden) duyulma dzeyindedir ve sahne ile kulis arasndaki ses dzeyi asndan mekan farklln ortaya koymaktadr. Polisler Tavid Ustann konumalarndan bir ey anlamaz ve kulisi terk eder. Polislerin gidi grntsnden kulise horoz baln kartarak giren Aliye kesme gei yaplr. Ali, Emineyi sorar ve Tavid Usta sandkta olduunu syleyince, bi sandn kapan aar. Kamera her n (Tavid Usta, bi, Ali) de bel ekim leinde gsterirken, sandn kapa alnca Emine sandn iinden dorularak ereveye alttan girer ve bylece grnt kompozisyonda 4 kii olurlar. Emine sandktan kp Aliye bakt anda, grntlere (Ali ile Eminenin genellikle ba baa kaldklarnda duyulan) daha nce, Alinin Eminelerin evinin penceresine ta attnda ve Eminenin perdeyi aralamasyla duyulan ve ayn sahnede Eminenin

239

geleceim deyiine kadar sren (ud sesi hakim) mzik, elik etmeye balar. Mzik, ayn zamanda bir sonraki ekimde de duyulmaya devam ederken sanki Ali ile Eminenin ba baa kalacaklarn nceden haber vermektedir. Tiyatro kulisindeki Emine, Ali, Tavid Usta ve bi grntsnden, bo salona kesme yaplr (izlenen 11. Gn, gece - Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. Gn gece). Sandalyeler botur. Tiyatro gsterisi bitmi, salon boalm ve herkes evine gitmi, deyim yerindeyse el ayak ekilmitir. Bo sandalyelerden saa doru kaymaya balayan kamera, perdeleri ekili sahnenin iinde yerde yan yana oturan Emine ve Aliyi ereve merkezine alnca durur. kisini de uyku tutmamaktadr. Sabahn olmasn beklerler. Grnt kararr. Ertesi gn sabah Hasann karokoldan k grntleriyle alr. Grntnn kararmasyla birlikte, filmin (yk akna gre snflandrdmz

blmlerinden) 3. blm burada sona ermektedir. Belediye Reisinin sabahleyin evinden karken ki grntyle alan ve Eminenin Alilerin evinden ayrlmasyla balayan, Hasann hapisten kmasyla devam eden 3. blmde ynetmen, ana yk ekseninde gelien yan ykleri paralel ekilde birbirinin yerine geecek ekilde srayla anlatrken, birbirlerinden farkl yer ve zamanlarda gelien olaylara geite kesmelere bavurmutur. Ynetmenin ncelikli amac karakterlerin birbirleriyle yaad ilikiler ve yknn kesintisiz geliimi olduundan, filmin bu blmnde de zaman-mekanda eksiltiye sk sk bavurmu, yk ve aksiyonda gereksiz kabul ettii zaman-mekan paralarn atmtr. rnein bir karakterin bir mekandan bir baka mekana geiinde, iki mekan arasnda getii veya gemesi gereken yerler ve bu srada geen zaman (Alinin Emineyi evlerine kadar izlemesi, Hasann Emineyi fayton turuna karmas, yine Hasann Emineyi belediye dairesine kadar takip ettii sahneler dnda) atlmtr. Hatta, parantez iinde anlan takip sahnelerinde bile zaman-mekan atlamlarna buvurulurken, bu sahnelerin takip sahnesi olmas nedeniyle ritmi arttrmak iin eksilti yapld sylenebilir. Filmin bandan bu yana olduu gibi, bu blmde de ynetmen zaman da ileri atlay, ya da geri dnleri karakterler ve onlarn diyaloglar araclyla gerekletirmitir. Eminenin Alilerden ayrlmas ile balayan ve tiyatro sahnesinde Emine ile Alinin kararan grntsyle sona eren 3. blmde yk sresi asndan yaklak 1 gnlk yk anlatld, bu 1 gnlk yknn ise izleme sresi asndan yaklak 23 dakika 20 saniyede anlatld gzlenmitir.

240

3. blmde Hasan, Aliyi dokuma atlyesinde tartaklad gerekesiyle, polislerce meyhaneden alnarak ve karokala gtrlmek zere yola kmt. Meyhaneden karkenki grntde onlar izleyen Alide vard ve kompozisyonda son kalan Aliden Eminelerin evine kesme yaplarak, Hasann karakola gidiine ara verilmiti. te filmin yk akna gre 4. blm (final) olarak adlandrdmz bu blm Hasann karakoldan k ile balamaktadr. 3. blm ile 4. blm aras gei, kararma-alma salanmtr. D mekan (gndz) karakol kaps ve merdivenleri. Emine ile Alinin tiyatro sahnesinde iken kararan grntleri Hasann karakoldan k grntleriyle alr. Hasan kardei Nizamla birlikte Karakoldan kar (izlenen 12. Gn, sabah- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 29-31. Gn sabah). Geceyi nezarette geirmitir. Kendisini bekleyen faytona biner. Nizama eve gitmesini syler ve fayton ekrann sandan kar, devam ekimde de akrann solundan girecektir. Filmin 4. blm (final), Hasann karokol binasndan k grntsyle alr. Ynetmen burada da mekana karakterle ilgisi olmayan bir kiiyi yerletirir. lgisiz kii karakol merdivenlerini trmanrken, Hasan karakol kapsnda belirir. Hemen arkasndan kardei Nizam kar. Hasan kapdan kar kmaz, saa (kameraya) dner ve hafif topallayarak biraz da yorgun halde merdivenleri iner ve doruca karakolun karsndaki binann avlu duvar nnde bekleyen faytona doru ilerler. Kardei Nizam da arkasndan onu izler. Kamera her ikisini de karakol kapsndan faytona kadar evrinmeyle izler. Hasan faytonun yanna geldiinde, yzn karakol binasna evirir ve sinirli bir ekilde bakar. Hasann bu sinirli bak, bel ekim leinde yaplan kesmeyle fark edilir. Kamera ayn ekim leinde ve konumda alrken Hasan, faytona biner, dizginleri alr ve Nizama sen eve git deyip, dizginleri sallayarak, yorgun bir ses tonuyla dieeh der. Fayton erevenin sandan kar, ancak uzaklama hissi kamerann evrinmesiyle deil, kardei Nizamn ban faytonun uzaklat ynde evirmesi (ekrann sana bakar) ve uzaklaan at nal ve fayton tekerlek sesiyle ifade edilir. Nizamn uzaklaan faytonun arkasndan bakt grntsnden, Hasann faytonla Eminelerin evinin nne yaklama grntsne kesme yaplr. Fayton, nceki ekimdeki hareket ynyle uyumlu bir ekilde, ereveye soldan girer saa doru ilerlerken (kamera evrinerek 241

izlemekte), evlerinin penceresinden perdeyi aralayarak bakan Nazlya yaklak 2 saniye sren bir kesme yaplr. zleyen ekimde yine faytona kesme yaplr. Hasan faytonu durdur ve yere atlar. Doruca Eminelerin kapsna doru hzl admlarla yneldii srada, temposu yksek bir mzik gittike ykselerek grntlere elik etmeye ve filmin ritmini de arttrmaya balar. Hasan, faytondan inip birka adm attktan sonra bir sonraki ekimde bel ekim leinde kesme yaplr ve kamera, evrinmeyle Eminelerin kapsna kadar onu izler. Az nce pencereden bakan Nazl, kapya gelmitir. Hasan, onu hzla kapnn sana iter ve ieri girer ve ieriden Emine! Emine! diye barma sesleri duyulur. Kamera ise kapdaki Nazly gs ekim leinde yan profilden gstermeye devam eder. Nazl erevenin soluna bakarken, ierden Hasann sesleri geldike yz ifadesi ve mimikleri alayc bir ekilde deimektedir. Hasan, kapdan tekrar grntye girer. Nazl balangta Hasana kar, Emineyle Alinin nereye katklarn sylemeyecekmi gibi bir tavr taknrken, bir anda syleyiverir. Nazl ayrca, bununla da kalmaz Emine Alinin ereti geliniydi diyerek durumu tm aklyla Hasana gammazlar. Nazl bunu sylerken, nceki ekime gre, kamerada Nazl lehine yaplan a deiikliiyle, erevede karakterlerin nem ve gc arasnda fark yaratlr. nceki ekimde her iki karakterin yan profilden (Hasan lehine vurgu) gs ekim leindeki grntlerinden, Nazly kardan Hasan srt biraz kameraya dnk, hafif yan profilden gsterdii grntye kesme yaplr, bylece Nazlnn syledii Emine Alinin ereti geliniydi sz kamera as araclyla syleyen kii nemli klnarak vurgulanr. Bu sz duyan Hasan, Nazly kapya doru itekler ve hzla erevinin solundan kar ve erevede sadece Nazl kalr. zleyen ekimde, aada bekleyen faytona doru hzla koan Hasana kesme yaplr Bu srada ereveye sadan eneto da girmitir. Hasann faytona binme hareketinde bir kesmeye daha bavurulur ve arka planda Eminelerin evi ve kapda Nazl olduu halde (kar a), fayton ve faytona binmekte olan Hasana kesme yaplr. Hasan, faytonu harekete geirip ve erevenin soluna doru yneldii anda, enetoya kesme yaplr. Bir nceki ekimde erevenin solundan kmak zere harekete geen fayton, bu ekimde faytonu eken atn ereveye alttan girmesiyle enetoyu, nnden geerek kapatr, soldan kmasyla grntde sadece eneto kalr. Faytonun uzaklamas, evrinmeyle deil, enotunun ynn evirmesi ve uzaklaan at nal ve fayton tekerlek sesiyle salanr. Faytonun arkasndan bakan eneto, ok ksa bir sre sonra baklarn erevinin sana (Eminelerin evinin kapsna) evirir. zleyen ekimde, kapda gbek atmakta olan Nazlya diz ekim leinde kesme gei yaplr.

242

Hasann istikameti istasyondur. stasyonda tiyatro kafilesi ilk trenle ehirden ayrlacak, Ali ve Emine de onlarla birlikte gidecektir. stasyonda durgun bir atmosfer hakimdir. Hasann faytonla hzla yol al ve stasyon grntleri, paralel kurgu yoluyla, istasyon ve istasyona doru hzla gelmekte olan fayton (ve onu kullanan Hasan) sra ile birbirinin yerine geecek ekilde ksa karelerle aktarlr. stasyondaki grntler durgun, Hasann grntleri ise dinamik bir kompozisyon ile yanstlr. zellikle Hasann fayton ile istasyona doru yol al ksa ekimlerle kurgulanrken, grntlere elik eden mzik de ritm arttrc etki yaratmaktadr. Ayrca faytonun istasyona doru yol alnda zamanda uzatmaya bavurulduu sezilmektedir. ekimleri yakndan irdelediimizde, Nazlnn evlerinin kaps nnde gbek atarkenki grntsnden, istasyondaki tiyatro oyuncularna kesme yaplr. Tiyatro kafilesi ehirden ayrlmak zere, trenin gelmesini beklemektedir. Bekledikleri tren, ehirden en erken saatte ayrlacak ilk trendir. Ali ve Emine horoz kostm giymiler ve kafileyle birlikte tren beklemektedir (izlenen 12. Gn, sabah- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 29-31. Gn sabah). stasyondaki o kadar kalabala ramen, ynetmen yine de arka plandan, grntdeki kiilerle (tiyatro kafilesi) alakas olmayan kiiler geirmeyi ihmal etmez, hatta trenin yaklat kadrda, erevenin sana bir de simiti yerletirmitir. Kamera evrinme ve kayma (sola) hareketiyle istasyondakileri grntler. Ve horoz kostml iki kiinin (Ali ile Emine) ereveye girmesiyle onlar yrmeye devam ettii iin bir sre daha (sola) kayar, onlar durunca bu kez nlerine (sola) doru kayar ve hafif saa evrinerek onlar odaklar ve durur. Bu srada grntye, yaklamakta olan trenin buhar sesleri elik etmeye balar. Horoz kostmndeki Ali ve Emine trenden ykselen buhar sesinin geldii yne bakarlar. Bir sonraki ekimde, Ali ve Emine arka profilden (kar a), omuz ekim leinde kesme ile grntlenir. nceki ekimde duyulan buhar sesiyle istasyona yaklat ve Ali ile Eminenin sesin geldii yne bakmasyla yaklamakta olduu anlalan tren de onlarn iki ba arasndan onlara (kameraya) doru yaklamaktadr. Tren buharl kara trendir, filmsel yk dnemine uygundur. stasyondaki ekimlerden, ehrin herhangi bir caddesinde hzla yaklamakta olan faytona kesmeyle geilir. stasyon ile istasyona doru hzla ilerleyen fayton kesme geilerle birletirilir. Fayton hzla istasyona (erevenin soluna) doru yol almaktadr ve getii yolun kenarndaki

243

evler, tarihi dokusuyla filmsel yk dnemi yanstmaktadr. Grnt kompozisyonlar incelendiinde, gittike yaklaan trenin buhar basnc ve basn dolaysyla kard kendine zg o klasik tslamayla kark ddk sesi, atmosferi tamamlamaktadr. Sahneye dinamizm katmak iin ilgisi olmayan kiileri kadraja ustalkla yerletiren ynetmen, bir nceki ekimde ereveye yerletirdii simitiye bir de mteri eklemitir. Ayrca istasyona yaklamakta olan fayton grntsne elik eden tempolu mzik, istasyondaki grntlere kesme yapldnda da devam etmektedir. ki ayr mekana yaplan kesmelerde ayn tempolu mzik duyulurken, grnt kompozisyonlarndaki tren ve fayton birbirine kout llerde byyor izlenimi vermektedir. Trenden ykselen buhar basn ve buhar dd vb iyice yakndan ve tok duyulmaktadr. Faytonun istasyona doru hzla yol alnda, faytonun eitli paralarna yaplan ani ve ksa kesmeler zamanda uzatma yaplarak, adeta istasyona kadar alnmas gereken yolun bitmeyecei izlenimi uyandrlmakta ve aradaki gittike daralan zaman basks izleyiciye hissettirilmektedir. stasyona ulaan fayton ereveye soldan girer ve istasyon giriinde ani bir frenle durur. Hasan hemen faytondan atlayarak, merdivenlerde konuyla ilgisi olmayan insanlar arasndan istasyondaki kalabaln bulunduu yere doru koar adm ilerler. nce kalabaln arasnda ksa bir sre duran Hasan, dikkatle saa sola bakarak Emine ve Aliyi grmeye alr. Hasann faytonu durdurma, inerek insanlarn bulunduu yere doru koar adm ilerleme ve bu insanlar arasndaki Ali ve Emineyi arama grntleri kesmeyle birletirilerek, aksiyonda devamllk salanmtr. Hasann durduu yerden evreye bakarken, bir anda ne doru (ekrann soluna) yrmeye balar, ayn anda kamera da onu kaydrma ile izler. Emine ve Ali (horoz kostm) kadraja soldan girince durur. Hasan birka kez daha evresine baknr ve Emine! diye barr. zleyen ekimde, horoz kostmleri iinde gizlenen Ali ve Emine ile Tavid Usta ve tiyatroda ylan dans yapan yapan kadn, Hasana dnerler. Tam bu srada karakterlerle alakas olmayan siyah arafl bir kadn aralarndan geer. Ve gs ekim leinde Hasana kesme yaplr. Emine ve Alinin kostmde gizlendiini anlayan Hasan, silahn eker. Gelmezsen hepinizi ldrrm der. Burada, Hasan silahn ektii anda grntye elik eden tempolu mzik kararma-alma ile yerini daha yava ritmli bir mzie yerini brakr. Dk tempolu mzik sahneye, hem ritmi azaltc, hem de gerilim arttrc etki yapar.

244

ekim sresi, grnt kompozisyonu, gei tr ve diyalog ierii asndan, grntleri zmlemeye alrsak; ekimler kesmelerle birletirilmitir. Kamera karakterleri znel bak asna yakn bir adan grntler. Emine horoz kostmn karttnda, ksa bir sessizlik olur ve Hasann, istasyona gelii srasnda grntye elik eden mzik yava yava kaybolur ve ritmi dk bir mzik yavaa ykselir. Hasan ve Ali birbirlerine silah dorulturlar. Silahlarn ekildii sahnede, Hasann kararlln gren Emine, Alinin nne geerek, Hasan yalvarrm der. Eminenin bu hareketinin hem Aliyi hem de Hasan etkiledii gzlenir. Hasan duraklar, bir anlk Ali ve Emineye (yreinin iinden gelen bir sesi iitircesine) bakar. Ban nce hafif yana (saa) eer, sonra baklarn aa drr, ban eer, silahn indirir ve Hasann gidin hadi der. Hasann bunu sylemesiyle birlikte hapishanede duyulan mzik, grntye elik etmeye balar. Mzikteki deiim, Hasan ve Eminenin hapishanedeki duygu ykl konumalarn anmsatr. Hasann gidin demesine karn, Emine ile Aliin akn akn baklar, onu sinirlendirir. Hasan silahn tekrar onlara dorultur ve defolun der. Emine ve yanndakiler trene binerler. Trenin istasyondan ayrl grntleri yakndan incelendiinde kamera, lokomotifin sa k yanndaki aksamlar, erevenin yaklak 3te birini kaplayacak ve erevenin solunda olacak grncek lokomotife gre biraz daha uzakta kalan Hasan gsterir. Hasann makinist sr trenini demesi ve lokomotife ate etmeye balamasyla birlikte, lokomotif erevenin sana hareket eder, erevenin 3te birini kaplad ksm gittike byrken ekrann tamamn kaplamaya tabir yerindeyse ramak kala, yeniden bir kesmeye daha bavurulur. Yaplan bu son kesme, trenin lokomotifi ile hemen arkasndaki vagon arasnda (vagonun n ksmandaki, basamaklarda) geriye (kameraya ya da Hasana) bakmakta olan Emine ve Aliyedir. Tren yava yava (erevenin soluna) uzaklarken, kamera ok hafif sola evrinme yapar. Ancak, bu son ekim ile bir nceki ekimde trenin hareket yn birbirinin tersidir. nceki ekimde tren erevenin sana hareket ederken, filmin son kapan ekiminde sola dora hareket etmektedir. Film, Ali ve Eminenin bindii tren istasyondan ayrlrken kararma ve horoz sesi ile biter. Tren erevenin soluna doru ilerlerken, nce grntye elik eden mzik sona erer, ardndan Emine ve Ali gittike uzaklaan trende grnmez olduklarnda grnt kararrken, horoz sesi

245

duyulur. Horoz imgesi hem filmde ilenen gen erkeklerin evlilie hazrlanmas temasna uygun olarak bir erkeklik imgesi, hem de film yksnn yaand yreye ait bir imge ilevi grmektedir. Filmin kapanndaki horoz sesi Alinin daha nce filmin birinci blmnde adrdaki horoz tne ve Tavid Ustann bunu ok beendii sahneleri anmsatr. Filmin kapannda duyulan Horoz sesi izleyicide, ykseli frekansn tamamlayp, alalmaya balarken gittike bir bolukta yanklanyormu gibi bir izlenim brakr. Horoz sesinin bitmesiyle birlikte uzaklaan tren grnts kararr ve Sezen Aksunun sesinden film iin zel olarak bestelenen ark balar. ark ile birlikte filmin kredisi (yaz) aadan yukar geer. Filmin son blm, imdiki zaman sreklilii iersinde geliir. Sabah saatlerinde karakolda balar ve yine sabah saatlerinde istasyonda biter. Blm mekan asndan, Hasann kt karakol ile balar. Eminelerin evi ve faytonun istasyona ulamak iin getii caddeler ile devam eder ve istasyonda son bulur. Zaman-mekan geileri kesme ile salanr. zellikle faytonun istasyona doru yol al ile istasyondaki karlama sahneleri ksa ekimlerle kurgulandndan ve kullanlan mziin de etkisiyle ritm yksek, aksiyonda sreklilik kesintisizdir. Ayrca mzik ve horoz imgesiyle gemie bir anmsatma yaplr. Final sahnesindeki zmlemelerden de anlald gibi burada saptanan toplam 33 ekimin byk ounluu 1-5 saniyelik ekimlerden oluur ve tamam kesmeyle birletirilir. 32. ekim 8 saniye, 33. s ve sonuncusu ise 16 saniye uzunluundadr. Son iki ekimde, bir ynde hareket eden nesnenin hareket ynne kurgu ilkesine gre, ztlk sz konusudur. Tren, 32. ekimde saa, son (33.) ekimde ise sola doru ilerlemektedir. Faytonun istasyona doru yol alnda, getii yolun kenarndaki evler, tarihi dokusuyla filmsel yk dnemi yanstmaktadr. Fayton, atn ba, atn ayaklaryla birlikte dnen tekerlekler, atn kulaklar ve Hasann bel ekim leindeki grntsne yaplan kesmeler, ksa ekimlerle kurgulanarak, grntlere elik eden temposu yksek mziin de katksyla filmin ritmi olduka hzlandrlmtr. Ayrca, faytonun istasyona doru yol al, nce genel ekimde kameraya yaklarken gsterilir. Ardndan (sanki ayn aksiyon) bu kez ksa ksa ve ani kesmelerle, atn ba, atn ayaklar, dnen tekerlekler, atn kulaklar ve Hasan bel ekim leinde gsterilir ki, burada ayn aksiyon zerinde yaplan ani ve ksa kesmelerle zamanda uzatma yapld sylenebilir.

246

Fayton, at ve atn ayaklar ve dnen tekerlekler, faytonun hareket evrenine uygun olup yn erevede sola dorudur ki, bu da kadrajdaki objelerin bak ve hareket ynne gre kurgu ilkesine uygundur. stasyondaki ekimlerde ynetmenin, bir mekanda konuan iki veya kiiyi grntlemede sklkla kullanlan a dzenlemesinde daha ok, gen (zaman zaman da kar a) tekniine bavurduu gzlenmektedir. zellikle Ali ve Hasan birbirlerine silah dorulttuklarnda gen kamera konumu belirgindir. nk znel kamera asna yakn olan bu ekimlerde, karekterlerin bak ynnn dorultusu erevenin dna (karsnda olduu varsaylan karaktere) dorudur. zleyici bu dorultuyu sezmektedir. znel a olsa, rnein Hasann gznden Aliye kesme yapldnda, bu karakterin bak dorudan kamera objektifine (izleyicinin ya da Hasannn gznn iine) olmas beklenir. Oysa buradaki ekimlerde iki karakter arasnda olanlar kamera (izleyici) dardan izlemekte en azndan byle hissedilmektedir. Filmin final sahnesindeki ekimleri irdelendiinde, Ali ve Eminenin birlikte ehirden (Denizli) kamay planladklar tren, sabahleyin ehirden ayrlacak ilk trendir. Olay, istasyonda cereyan etmektedir. Zaman ve mekana ilikin imlemeler, karekterler ve yk geliimine ikinci planda kalmaktadr. nemli olan yk geliiminde son vurucu ve etkileyici noktay koyabilmektir. Bu blmnde, Hasann silahn ektii anda grntye elik eden tempolu mzik kararma-alma ile yerini daha yava ritmli bir mzie yerini brakmtr. Dk tempolu mzik sahneye, hem ritmi azaltc, hem de gerilim arttrc etki yapar. ekimlerin fazla uzun olmay, yk ve aksiyonun ierii ile filmin bandan bu yana Kostak Emine-Ali aknda bir tehdit unsuru olarak beliren Hasann ne yapacann bilinmeyiindeki i dinamik, filmin istasyon (final) sahnesinin, korku, heyecan, gerilim ve adrenalin ykseltici bir atmosfer yaratmnda nemli etkenlerdir. Ynetmen, aksiyonu ok ksa ekimlerle birbirine eklerken, gereksiz zaman mekan paralarn atarak, yk geliimine ve izleyicide brakmak istedii etkiye gre gerekli yerlerde (mzik unsuru ile desteklemek suretiyle) ritmi ykseltmi, gerekli yerlerde de ritmi drmtr. Ynetmen karakterler aras ilikiler ve yk geliimini filmin bandan sonuna kadar, akc, kesintisiz ve tutarl bir biimde srdrmeye zen gstermektedir.

247

Son blm zetleyecek olursak, Hasann karakoldan kna, 3. blmn sonunda Ali ile Eminenin tiyatro sahnesindeki grntsnn kararmas ile geilmiti. Bu film yksne gre yaanan son geceydi ve gece ertesi gne kararma-alma ile balanmt. Emine ve Alinin tiyatro kafilesi ile birlikte ehirden ayrlacaklar tren, diyaloglara gre sabahleyin ehirden ayrlacak ilk trendir. Ancak, saat kata ayrldn kesin olarak sylemek mmkn deildir. Varsaymlardan hareket edilerek, yaklak tahminler yaplabilir. Hasann karakoldan k ile balayan bu son blm, istasyondaki son grntnn kararmasna kadar, yaklak 4 dakika 53 saniyede izlenirken, bunun ne kadarlk bir yk sresine tekabl ettii belirgin deildir. Resmi dairelerin sabah 8:00de ald dnlrse ve Hasann karakoldan k iin gerekli resmi ilemlerinin 8:00-8:30 aras bittii, karakoldan Eminelerin evine gidii, oradan da istasyona var ve trenin hareket ediinin birka saat alabilecei eklinde yaklak bir tahmin yrtlebilir. Filmin btnne gre bakldnda, istasyondaki gelimelerin ykdeki sresi, filmde izlenen 12. Gn, sabah saatleri, Hasann ikinci blmde Emine ile hapishanede yapt grmede, Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 29-31. Gn sabah saatleridir. 2.1. Filmde zaman-mekan rgs ve zaman-mekan sreklilii Yaplan zmlemelerden anlalaca zere, filmin btnne bakldnda filmde zamanmakan srkliliinin saland sylenebilir. Film, gemi zamanda (1930lu yllarda), imdiki zaman sreklilii iersinde geliir. Ayn zamanda 3 ayr ehirde ekilmesine karn, izleyici filmi mekansal sreklilik iinde grr. Zaman-mekan rgs, karmak gibi grnmesine karn, filmin zaman-mekan

analizlerinde elde edilen verilerin, zmleme srasnda oluturulan zaman-mekan izgelgesinde, ilgili yerlerine yerletirilmesiyle, btnlk arzettii gzlenmitir. Filmde Hasan karakterinin Emine ile hapishanede yapt 4. grmede Emineye 3-5 gnm kald dayan demesiyle, perdede fiilen izlenen gnlerin yan sra, ayrca ykde hissedilen gnler kavram ortaya kmakta ve bizi yk sresine ulatrmaktadr. Film, fiilen izlenen 12 gn geiine karlk, yaklak 29-31 gnlk yk sresini kapsarken, perdede jenerikle birlikte yaklak 107 dakika 9 saniyelik bir izleme sresiyle izleyiciye aktarlmaktadr.

248

Filmde, her bir blmn toplam izleme sresi (jenerik dahil 107 dakika 15 saniye) ile bu blmlerin her birine ait (perdede fiilen izlenen) gnlerin toplam izleme sresinin (jenerik dahil 107 dakika 9 saniye), saniye olarak aralarnda 6 saniyelik fark olmasna karn, dakika bakmndan birbirine eit olduu sonucuna varlmtr. Blmlerin balama-biti zaman ve balama-biti mekanlarna bakldnda, 1. blm gndz (gnn hangi saatinde balad belirgin deildir) balar panayr adr nnde balar, gece Alilerin evinde biter. 2. blm gece Alilerin evinde balar, yine Alilerin evinde (Emine ve Alinin odasnda) gece biter. 3. blm Alilerin evinin nnde gndz (sabah) balar, tiyatro sahnesinde gece biter. 4. blm karakol binas nnde gndz (sabah) balar, yine gndz (muhtemelen 1-2 saat sonra) istasyonda biter. Filmdeki gn geileri yakndan incelendiinde, balama-biti zaman ve balama-biti mekanlarna bakldnda ise, 6. gn ile ykde hissedilen 26.-28. gnlerin (fiilen izlenen 9. gn) gsterildii ksmdaki 1 gn (ykde kanc gn olduu belirgin deil, 26-27-28. gnlerden herhangi biri olabilir) gece balarken, dier btn gnler gndz balar. Gndz balayan 2., 3., 5., 7., 8. (ykde hissedilen 25-27.), 11 (ykde hissedilen 28-30.) ve 12. (ykde hissedilen 2931.) gnlerin sabah balad, bir nceki gn ile balants, yk ierii ve k etkisi vb elerden anlalmaktadr. Filmde 4. gn ve 12. gn (ykde hissedilen 29-31. gn) dnda btn gnler gece biter. 4. gn atlyede gndz balar yine ayn mekanda gndz biter. 12. gn (ykde hissedilen 29-31. gn) ise karakol binas nnde gndz (sabah) balar, istasyonda yine ayn gn gndz (tahmini 1-2 saat sonra) biter. Alilerin evi, Ali ve Eminenin kald oda, Nee ve Alilerin evinin n, iki ev arasndaki sokak, filmde gnlerin balama-biti mekanlar ne kmaktadr. Filmde, 1., 2. ve 3. gnler; 4., 5., 6., 7. gnler ile 8., 9.ve 10. gnler kesmeyle; 3.- 4.gn, 7.8. gn, 10.-11. gn, 11.-12. gn, 12. gn ve kredi kararma-alma ile birletirilmitir. Birinci blmdeki gn geilerini (1. ve 2. gn) kesmeyle; 2. blmdeki gn geilerini daha ok kesmeyle ancak, her 3 gnde bir kararma-alma ile salayan ynetmen, 3. ve 4. blm aras (ayn zamanda bunlar 11. ve 12. gnlere karlk gelmektedir) geii, kararma-alma ile salamtr. Filmin btne bakldnda, blmler aras geileri kararma-alma ile birletiren

249

ynetmen, gn deiimlerinde ailelerin piknik sahneleri, Eminenin Hasan hapishanedeki son ziyaret grntleri ile Alinin kumpanya yneticisi Tavid (Metin Akpnar) ile grme sahnelerinden sonra, kararma-almaya (Hasan karakoldan karken dnda) pek sk bavurmaz. Bu sahnelerden sonra filmdeki gn deiimleri pek belirgin olmamakla birlikte zaman deiiklii ancak evredeki k faktryle belirlenmeye allsa da filmin sonuna kadar ka gnlk bir yk anlatld hususunda kesin bir rakama ulalamam, ancak gerek karakterlerin diyaloglarna dayanarak, gerekse zmleme srasnda elde edilen verilerin filmin zaman-mekan kurgusu izelgesinde ilenmesi sonucunda yaklak bir aylk (29-31) bir yk sresi olduu kanaatine varlmtr. nk eneto (Fsun Demirel), Emineyi ereti gelinlie ikna etmeye alrken ona, dayanacan bir ay der. Ayrca Emine, yine eneto tarafndan Aliye ereti olmas iin Belediye Reisi Talat Beyin (Fikret Hakan) ei ffet Hanma (Mjde Ar) tavsiye edilirken, Hasann hapisten kmasna yaklak bir ay kald diyaloglarda dolayl da olsa ifade edilmektedir. Hasan hapisten ktktan sonra Emine ile Alinin ilikisini anlar ve Aliyi dokuma atlyesinde tartaklar. Hasan, karakola gtrlr ve burada sabahlar, ayn gece Ali ile Emine, ertesi gn sabahleyin trenle ehirden kamay planlamlardr ve geceyi tiyatroda geirirler. Tm bu sahneler Hasan hapisten ktktan sonra yknn yaklak bir gn daha srd ipucunu vermektedir. Film, blmlere gre balama-biti mekan ve yk sresi-izleme sresi asndan deerlendirildiinde 1. blmn izleme sresi jenerik dahil 32 dakika 25 saniye olup, yaklak 1.5 gnlk bir yk sresine karlk gelmektedir. Tamam birinci blmde cereyan eden 1. gn, jenerik dahil 17 dakika 1 saniyede izlenmektedir. 1. blmde balayan (15 dakika 24 saniyesi 1. blme, 4 dakika 51 saniyesi 2. blme dahil) ve 2. blmde devam eden 2. gn ise toplam 20 dakika 15 saniyelik bir izleme sresine karlk gelmektedir. Filmin 1. gn, birinci blmle birlikte, gndz panayr adr nnde standlar gezen Alinin grnts ile balar, Belediye Reisinin evinde Talat Bey ile ffet Hanmn Aliye ereti gelin almaya karar vermeleriyle yatak odasnda gece biter. Alilerin evinde yenilen akam yemeinden sonra 1. blm biter ve kararmaalma ile 2. blme gei yaplr. 1. blmde sabah Neenin Alilerin evine doru yrmesiyle balayan 2. gn ise, Alilerin evinde, Ali ve Eminenin akam yemeinden sonra kalacaklar odaya doru yrmeleriyle balayan 2. blmde, akn srdrr ve Ali ve Eminenin odasnda gece biter. 1. ve 2. blm aras kararma alma, 1. ve 2. gn aras ise kesmeyle birletirilir.

250

Filmde 2. blm, gerek yk, gerek izleme sresi asndan en uzun sreye karlk gelmektedir. Klip tarz blmleri de 2. blm iersinde gsteren ynetmen, bu blmde aa yukar 27-29 gnlk bir yky, yaklak 46 dakika 31 saniyede anlatmaktadr. 2. blm, 2. gn gece Alilerin evinde Ali ve Eminenin odalarna doru yrmeleri ile balar; 10. gn (Hasann Emineye 3-5 gnm kald dayan demesi dikkate alndnda 27-29. gn) Alilerin evinde, Ali ile Eminenin kald odada gece biter ve kararma-alma ile 3. blme gei yaplr. Filmin 2. blmnde cereyan eden gnlerin zaman-mekan balamnda yk ve izleme srelerine bakldnda 3. gnn izleme sresi 14 dakika 4 saniyedir ve bu blmde anlatlan yaklak 27-29 gnlk ykde, izleme sresi asndan en uzun gndr. 3. gn, sabah Neenin Alilere doru yrmesiyle balar, gece Ali ve Eminelerin ara sokanda kararma-alma ile biter. Bu blmdeki ikinci en uzun gnse 10 dakika 15 saniye ile 8., yk sresi asndan Hasann Emineye 3-5 gnm kald dayan demesi dikkate alndnda 25-27. gndr. Filmin ok ksa izleme sresine sahip gnleri 2. blmdedir. Bu blmde (ayn zamanda klip tarz blm kapsamnda) cereyan eden 4. gn 0:47 saniyelik; 5. gn 1.04 saniyelik, 6. gn 1:15 saniyelik izleme sreleriyle ne kmaktadr. yk sresi asndan uzun (birka gnlk) zaman atlamalaryla ne kan 2. blmde ynetmen iki ayr yerde birka gnlk yky birka dakikada anlatrken, filmin btnne gre zaman kesintisizliini korumay baardn sylemek mmkndr. 2. blmde ne kan, klip tarz blm 2 dakika 20 saniyelik bir izleme sresine karlk gelmektedir. Klip tarz blmn yk sresi ise, filmin 8. gnnde kendini gsterir. Hasann, filmde perdede fiilen izlenen 8. gn, Emine ile hapishanede yaptklar 4. grmede Emineye 3-5 gnm kald dayan demesiyle, klip tarz blmde 17-19 gnlk bir yk anlatld anlalr. Hasan, bunu Emineye fiilen izlenen 8. gnde sylemitir ve bu 8 gnlk sre, 17-19 gnlk sreye eklendiinde filmin yk sresi 25-27. gnlere ular ki, bu da Hasann 3-5 gnm kald demesiyle, karakterlerin diyaloglarna dayanarak tahmin edilen yaklak 1 aylk yk sresini dorulanmaktadr. Filmin ikinci blmnde, yine birka gnlk (yaklak 3 gn) yknn birka dakikaya sdrlan bir zaman dilimi daha dikkat ekmektedir. Filmde fiilen izlenen 9. gne, Hasann 3-5 gnm kald dayan demesine istinaden, ykde hissedilen 26.-28. gne karlk gelen bu zaman diliminde,

251

srayla gndz piknik yeri, gece tiyatro sahnesi n, gece Ali ve Eminenin odasna kesme geilerle ve Alinin Emineye biz geen gn Nee ile diye balayan cmlesindeki geen gn ibaresi ile yaklak 3 gnlk bir yk anlatld, bunun da 2 dakika 51 saniyede izlendii anlalmaktadr. 2. blmde izleme sresi uzun olan gnlerden biri 8. (ykde hissedilen 25-27.) gndr. 10 dakika 15 saniyelik izleme sresine karlk gelmektedir. yk sresi asndan Hasann Emineye 3-5 gnm kald dayan dedii gn olarak nem arzeder. Filmin yk sresini dorulamada temel dayanak noktasdr. nk buradan itibaren filmde hissedilen yk sresi karmza kmaktadr. Hasann bu sz sylemesine kadar filmde (ounluu klip tarz blmde olmak zere), yaklak yk sresi asndan 17-19 gnlk bir yk anlatld tahmin edilmi ve perdede fiilen izlenen 8. gnn ykde hissedilen 25.-27. gne; 9. gnn ykde hissedilen 26.-28. gne, 10. gnn ykde hissedilen 27.-29. gne, 11. gnn ykde hissedilen 28-30. gne ve 12. gnn ise ykde hissedilen 29.-31. gne karlk geldii gzlenmitir. Filmdeki yaklak 29-31 gnlk yk sresini dorulayan bir baka yaklam ise yledir: Hasann hapisten kmasna yaklak bir ay kald daha nce karakterlerin diyaloglarnda belirtilmitir. Hasann 3-5 gn dedii gnden, filmin son gnne kadar, fiilen izlenen gn geii says 4tr. Bylece, filmde izlenen 8. gn ile 25-27. gnler arasnda 17-19 gnlk bir yk sresi olduu ortaya kar. 3-5 gn kavramna istinaden, filmdeki yk gnleri 25-27, 2628, 27-29 vb.birer birer (dikey) art gsterirken, ayn zamanda her artn yatay olarak 3er gnlk yk sresine sahip olduunu ileri srmek mmkndr. nk, 3-5 aslnda, 3-4-5 olmak zere 3 deeri (gn) barnda tamaktadr. Ayn ekilde 25-27 de, 25-26-27 olmak zere 3 gn barnda tamakta ve yukar doru her bir artta, aslnda 3 gn birden atlanmaktr. Filmde Hasann 3-5 gn ifadesini kulland 8. gnden itibaren, filmin sonuna kadar toplam 4 gn geii izlenmitir. Her gn geiinde ynetmenin 3 gnlk yk anlatt varsayldnda, Hasann 8. gnde 3-5 gnm kald dayan demesinden sonra filmin sonuna kadar, yk sresi asndan 12 gnlk bir yk anlatld anlalr. Hasann 3-5 gnm kald diye konutuu 8. gne kadar, 2. blmde izlenen klip tarz ksmda 17-19 gnlk bir yk anlatld daha nce de belirtilmitir. Az nce yukarda saptanan 12 gnlk yk sresi ile 17-19 gnlk yk sresi

252

birbiriyle toplandnda, filmin yk sresi yine yaklak (29-31 gn) olarak karmza kmaktadr. Filmde izleme sresi en uzun gn, fiilen izlenen 11. (ykde hissedilen 28.-30.) gndr ve 3. blmn tamamna yaylmtr ve izleme sresi 23 dakika 20 saniyedir. Yaklak gnlk bir yk sresinin hissedildii bu blm (ayn zamanda fiilen izlenen 11., ykde hissedilen 28.-30. gn) Alilerin evinin nnde Reis Beyin faytona binmesiyle sabah balar, tiyatro sahnesinde gece biter ve kararma-alma ile 4. blme geilir. 4. blm ayn zamanda filmin fiilen izlenen 12., ykde hissedilen 29.-31. gndr. zleme sresi 4 dakika 53 saniyedir ancak, yk sresi belirgin deildir. Karakol nnde sabah balar, tahminen yaklak 1-2 saat sonra istasyonda gndz biter. Filmde, daha nce de belirtildii gibi yer (mekan) ad kullanlmamaktadr. Filmde zamanmekan, dolayl olarak izleyiciye hissettirilmektedir. rnein eneto, ffet Hanma nl ereti gelinleri sayarken, Yeni Hisarl Gl Raziyeyi de sayar. Ayrca filmdeki Horoz imlemeleri Denizliyi, tiyatro grubunun akam yaplacak gsterilerini vatandalara duyurmak iin caddede gei yapt srada, Harmandal mzii grntlere elik etmektedir ki, bu mzik yknn getii ege yresini artrmaktadr. Filmde, yk mekannn Denizli olduu karakterlerin diyaloglar ile yk dnemine ilikin eitli objeler ve mzik yardmyla yaplan imlemelerle dolayl bir ekilde hissettirilmeye allr. ekim mekanlarnn Kastamonu olduu kesin olmakla birlikte, ekimlerin yapld mekanlarn ehrin nereleri olduu belirgin deildir. rnek vermek gerekirse kamera, yine bir roman uyarlamas olan mer Kavurun Anayurt Otelindeki uslubu kadar, mekan bir karakter gibi alglamaktan uzaktr. Ereti Gelin filminde ise Ynetmen Atf Ylmazn, mekandan ok karakterlerin ilikilerine, yaadklarna, olaylarn belirli bir ynde srekli ve tutarl bir gelime gstermesine arlk verdii gzlenmektedir. Filmde, Alinin yaad ev ile szls Neenin yaad evin ayn cadde zerinde olduu, aralarnda bir sokak (Dilruba) bulunduu, kamerann evrinme hareketlerinden anlalmakta, fakat ev ayn anda tek bir ekimde (kamera sabit, evrinme ya da optik kayma yapmadan)

253

gsterilmemitir. Her iki ev giri (zemin kat dahil) 3 katl gzkmektedir. Belediye Reisinin evinin iindeki grntlerde, odalarn birbirlerine gre nerede ve hangi konumda olduunu kesin olarak belirleyebilmek gtr. Ali ile Eminenin kald odann, giriin bir st katnda olduu klan merdivenlerden anlalmaktadr. Ayrca yine ayn karekterin ayr ayr odalarda gecelediklerinde, kaplar birbirine karlkl odalarda kaldklar, Alinin merdivenleri knca sada Eminenin, solda ise kendi odasnn olduu gzlenmektir. Yine yemek yenilen salonun giri (zemin) katn bir st katnda, mutfan ise zemin katta olduu Alinin szls Neenin merdivenlerden st kata karken, Eminenin kahve yapmak zere zemin katta kalmasndan (ki kahve mutfakta yaplr) anlalmaktadr. Filmde en ok ne kan mekanlara, Belediye Reisinin evi, (ii/d), Ali ve Eminenin kald oda, hapishanenin grme odas, dokuma atlyesi, Belediye Reisinin makam odas, kumpanya adr, adrn iindeki tiyatro salonu ve sahne, Eminenin kardei Nazlnn okuduu millet mektebinin koridoru ve snf, Alinin okuduu okulun n, (i/d), Belediye Binas (bir kez grlr, o da Hasann (evket oruh), Emineyi yanndaki gvenlik grevlisiyle Belediye Binasna girerken onlar izledii srada), ekim mekanlarnn ehrin neresinde olduu belirgin olmayan pazar yeri, dar sokaklar (Alinin Emine kovulduktan sonra izledii srada grlr), bir piknik alan, hapishane (i/d), Karakol binas yan cephe, istasyon rnek gsterilebilir. Ynetmen, Filminde zaman-mekan srekliliini salamada eitli yntemlere bavurur. Diyalog-mekan sreklilii teknii buna en gzel rnektir. Kesme geilerle bu tekniin filmde baaryla uyguland grlr. Tekniin zne bakldnda, baz blmlerde bir sahnede geen diyaloglarda sz edilen mekann, devam sahnenin ekim mekann oluturduu gzlenmitir. rnek vermek gerekirse bir ayrmda ffet Hanm, Aliye Baban atlyede seni bekliyor dediinde, kesme ile dorudan atlyeye Alinin babas ile konuma grntlerine geilir. Ynetmen Atf Ylmazn filmde, mekan-diyalog kurgusuna ilikin uygulad bir dier teknik ise, bir mekanda aksiyon gerekleirken bu aksiyon grntlerine, bir baka mekanda konuan iki kiinin diyaloglarnn elik etmesidir. rnek olarak, dokuma atlyesindeki bir sahnede, dokuma ustas Aliyi babasna ikayet etmektedir. Babas Aliyi i bana diyerek yanlarndan uzaklatrr ve Usta ile Talat Bey, konumaya devam ederler ve grntler bu iki

254

karakteri gstermektedir. Ne zaman ki ustas Alinin sanat ynn babasna vmeye baladnda, kesme ile bez zerine bask yapan Alinin grntlerine geilir; ancak, grntlere elik eden ses, dokuma ustas ile Alinin babasnn konumalardr. Ynetmenin ayrca, gereksiz zaman-mekan paralarn atarak, zaman-mekan eksiltilerini, anlatmak istedii yknn olay rgsne uygun ve tutarl biimde salad da sylenebilir. Filmin bir dnem filmi olmasnn da etkisiyle, filmde mekana ilikin tantc, ayrnt ve genel ekimlere pek sk yer verilmezken, sadece olayn getii mekan-zaman dikkate alnr ve gereksiz zaman-mekan paralar atlr. Filmin bandan sonuna kadar, Ynetmenin pek ok sahnede kulland vurgulanmak istenen (nemli) net- vurgulanmak istenmeyen (nemsiz) flu tekniinden sz etmek gerekir. Atf Ylmaz, Ereti Gelinde, bunu yetkin bir ekilde uygulamtr. Ynetmen, vurgulamak istedii temel bir eyi zellikle konuan karakterlerden, n plandakileri net-arka plandakileri flu gstererek, filmin pek ok sahnesinde mekann ok da nemli olmadn gstermek istemitir. 2.2. Grnt boyutunun zaman-mekan etkisi ve ekimde zaman-mekan snrlar Ynetmen, sinama tekniinin olanaklar ve kendine zg yntemleriyle, filminin bir dnem filmi olmasndan doan zaman-mekan snrll ve glklerinin stesinden baaryla gelmitir. Filmde ekimlerin yapld ehirle ilgili mekanlar ve birbirlerine gre konumlar, ayrntl olarak gsterilmemektedir. Nedeni olarak, filmin bir dnem filmi olmas nedeniyle ereveye gnmze ait bir nesne, ya da nesnelerin girmesinin nne geilme abas gsterilebilir. Btn iyi niyetli abalara karn, filmde bir iki sahnede bu tip nesne veya nesnelerin grntlere girdii gzlenmitir. rnein, filmdeki adyla Hisseli stikbal Kumpanyas oyuncular, vatandalara akam yapacaklar gsteriyi duyurmak amacyla caddede yrrken, geri planda ereveye elektrik direi girmitir. Oysa gerek Kostak Eminenin evinde, gerekse belediye reisinin evinde gaz lambalar kullanld dikkat ekicidir. Ayrca Eminenin, Hasann hapisten kmasna bir gn kala, ffet Hanmdan izin alp evlerine gitmek zere Reisin evinden kp, Alinin szls Nee ile karlamas ve konumas esnasnda, bir ilkokul rencisi ereveye girer ki, nl mavidir. Oysa daha birka yl ncesine kadar ilkokul (imdiki adyla ilkretim) rencilerinin nlnn siyah olduu bilinen bir gerektir.

255

Filmde mekana ilikin geni al ekimlere pek fazla yer verilmemitir. Hatta, Ali ile szls Neelerin evinin arasndan geen sokan sokak tabelasndaki yazdan Dilruba Sokak olduu izlenimi olusa da bunu kesinletirmek zordur, nk kamera evreye ilikin tantc, geni a ya da detay ekimler kullanmaz. Mekana ilikin detay ekimler, filmin birka sahnesinde kullanlr ancak bunlarn mekan tantmaktan ok, mekandaki karakterlerin kiiliini ve alkanlklarn vermeye ynelik olduu sezilmektedir. Ynetmen Atf Ylmaz, Ereti Gelin filminde, daha nce eitli balklar altnda da deinildii gibi, genel ekimlere pek sk bavurmamaktadr. Nedeni olarak filmin dnem filmi nitelii tamasndan dolay, ereveye gnmze ait bir nesne ya da nesnelerin girmesinin nne geme abas gsterilebilir. rnein, filmde 3. gn gndz Ali ile Neelerin evinin ara sokanda iki karakterin (Ali ve Nee) konutuklar sahne ekimlerinde ynetmen, Alilerin evinin duvarndaki sokak adn bile izleyiciye okutmaktan adeta kanr gibidir. Duvardaki tabela ereveye tam olarak girse de kamera Ali ile evrindiinden, zerindeki yaz glkle okunabilmektedir. Defalarca yaplan izlemelerin ardndan bu sokan adnn daha ok Dilruba (Dilara da olabilir) sokak olduu kanaatine varlmtr. Ynetmen karakterleri duvar dibinde konuturur, arka planda sadece duvar olduundan evre hakknda doyurucu bilgi edinmek mmkn deildir. Oyuncular mekanda daha ok bel, omuz ya da yakn ekimde gsteren ynetmen, genel ekimlerin zorunlu olduu yerlerde bile oyuncular duvar dibinde dar bir erevede konuturur. Oyuncular grnt kompozisyonunda ereveden karmamaya zen gsteren ynetmen, srf mekan tantma amal zel ekimlere filminde pek yermez. Sadece Alinin odasnda kamerann aktel yntemle eyalar gsterdii gzlenir ancak, bunun da mekan tantmaktan ok Alinin kiiliini (alkanlklarn, hobilerini, vb) tantmak amacyla yapld dnlmektedir. Ynetmen filminde n plandakileri (vurgulanmak istenen-nemli) net-geri plandaki (vurgulanmak istenmeyen-nemsiz) flu eklinde gstererek, filmde mekann ok da nemli olmadn gstermek istemitir. Ynetmen bu teknii karakterlerin birbirleriyle (konuan netizleyen dinleyen flu) konumas srasnda da filmin bandan sonuna pek sahnede kusursuz kullanlr.

256

Tiyatro sahnesinde ikiden fazla oyuncunun tek erevede grntlendii birka sahnede alan derinlii de baaryla uygulanmtr. Tiyatro sahnesinde (arka planda) dans kadn izleyicileri selamlar (flu grnr), Ali ve Tavid Usta tiyatro kulisinde (n planda) konuur ve her karakter ayn erevede gsterilir ki, burada ynetmen alan derinliini kullanr. Ynetmen, dramatik etkiyi arttrmak iin baz sahnelere ayrnt ekimiyle balar. Bu

tekniin daha ok, ana yk eksenine paralel gelien tali yk paracklarna geilerde, kullanld gzlenmektedir. rnein, Ali kasaya para yerletirirken, nce para yerletiren el grntsn ayrnt ekimi ile gsterilir, ardndan elin sahibi (Ali), omuz ya da bel ekim leinde gsterilir. Ayn ekilde, parkta Nazl parkta sevgilisine fotorafn gsterirken, kamera yine nce Nazlnn elinde tuttuu fotoraf ayrnt ekimi ile gsterir, ardndan daha byk bir ekim leinde iki karakteri (Nazl ve sevgilisi) ayn erevede gsterir. Filmde zaman atlamalar ve gn geileri, yk ierii, diyaloglar, gei trleri ve ortamn aydnlk-karanlk durumuna gre kendini izleyiciye hissettirir. Filmin bir dnem filmi tamas nedeniyle, grnt kompozisyonunda oyuncularn ereve dna karlmamaya zen gsterildii gzlenmektedir. nk, mekanda en kk bir zamansal uyumsuzluk, filmin dnem filmi olma zelliine zarar verecektir. Dolaysyla zellikle d mekan ekimlerinde kamera sadece oyuncular izler ve n plandaki oyuncu veya oyuncular, objeleri (vurgulanmak istenenleri) net gsterir, gri plan genellikle flu gsterir. Oyuncularn olmad bir mekan genel hatlaryla grntlemekten kanr. Bir oyuncu boy ekim leinde verilmek istendiinde ve genel ekimin zorunlu olduu durumlarda bile duvarlardan destek alnd gzlenir. Oyuncular duvar dibinde konuturulurken, genel ekimden ok, dar a ve yakn ekimlerle gsterilir. rnein, Eminenin olayl bir ekilde Alilerin evlerinden ayrldktan sonra Ali onu takip eder ve Eminelerin evinin kesine kadar gelir. Kamera, Aliyi Emine ieri girer girmez, Eminelerin evinin kapsnn nnden genel ekimde grntler ancak, erevenin yaklak te ikisini duvar kaplar. Ynetmen yine, filmin bir dnem filmi olmas ve yk btnl ve ile karakterler aras iliikinin n planda olmas nedeniyle, filmde karakterlerin mekanlar aras yer deitirmelerini

257

birka sahne dnda (Emine, Alilerden olayl bir ekilde ayrldktan sonra Alinin onu, evlerine kadar takip etmesi; Hasann Emineyi belediye dairesine kadar izlemesi; Hasann fayton ile istasyona doru yol al) dnda pek fazla gstermez. Filmsel zaman yaratlmasnda grnt boyutu, grnt boyutu yaratlmasnda kamerann konuya bak nemli, ekim lekleri ve merceklerin tr nemli rol oynar. 2.3. Kurgu, gei trleri ve kamera hareketleri Ynetmen grnt kompozisyonunu, oyuncu, (diyalog-yk ierii) ses, ses-mzik ve k eleriyle uyumlu bir ekilde btnletirerek, filminde zaman-mekan geileri, karakterlerin bak ve aksiyonun yn tutarlln kurgu ile ustaca vermeyi baarmtr. Ayrca, film ayr ehirde ekilmesine karn (Kastamonu, Uak, stanbul), tek bir yk mekannda gerekleiyormu (mekan sreklilii) izlenimini vermektedir ki, bununda kurgu yoluyla baarld sylenebilir. rnein, mekan deiimlerinde ses younluu da deimekte, sesin geldii kaynan bulunduu yer ile grntdeki kiilerin bak yn tutarldr. Filmde, gn deiimi geilerinde daha ok kesmelere, blmler aras geiler kararma almaya bavurulmutur. zellikle, blmler aras geilerin tamam kararma-alma ile salanmtr. Gn geilerinin blmler aras gei ile akanlar kararma-alma, dierlerinde ise daha ok kesmeyle gei kullanlmtr. Ynetmen filmde batan sona fiilen izlenen 12 gn geiinin 4nde kararma-almaya, birinde ise (o da son gn filmin bitiinde) kararmaya bavurmutur. Kararma-alma geilerin ikisi ayn zamanda blmler aras (2. blmden 3. blme ve 3. blmden 4. blme) gei; ikisi de ikinci blm iersinde gsterilen klip tarz blme (3. gnden 4. gne) gei ve klip tarz blmn bitiminden sonra yine ikinci blmde devam eden (7. gnden 8. gne) geite kullanlan kararma-alma geileridir. Perdede fiilen izlenen 12. gnde trenin istasyonun uzaklamas ile grnt kararr ve filmin biti kredisi akmaya balar.

258

Filmde, zincirleme gei tr hi kullanlmam, daha ok kesme ve kararma-alma gei trnne bavurulmutur. Filmde kararma-alma ve kesmelerin yerli yerinde kullanld sylenebilir. Blmler aras geilerde ve gece biten gnlerin ertesi gne geilerinde bavurulan kararma-almalar, izleyiciyi dinlendirme, bir sonraki sahneye hazrlama ve izleyicinin yksel geliim asndan iki sahne aras fark sezmesine olanak salama ilevini yerine getirmektedir. Zamanda geri dn ve/veya ileri atlaylar, grntler araclyla karakterlerin anlarnda canlandrd grntlerle deil, onlarn diyaloglar araclyla imdiki zaman kullanlarak anlatlr. Filmin bir karakteri gemiten sz etmeye baladnda, grntler gemiteki olaylar gstermez, karakteri gstermeye devam eder. Buna en gzel rnek, Ali Babasna Ereti gelinin oldu mu? diye sorduunda, babasnn gzleri bir noktaya dalar ve o gnleri adeta yaayarak anlatr. Ancak, bu srada kamera Alinin babasn gstermeyi srdrr. Bu da filmin imdiki zaman srekliliinde getiini gsterir. Ynetmen kurgu araclyla dier filmsel anlatm elerinin de desteiyle (ses, mzik, renk, k, vb) ritim ve eitli zaman-mekan etkileri yaratrken, yknn ileriye doru tutarl akn, zaman-mekan sreklilii iersinde gerekletirerek, filmde btnsellii salar. rnein, ikinci blmdeki klip tarz blmde, karakterlerin yaad ruhsal gerilimi, Sezen Aksunun sesinden duyulan filmin orijinal mzii eliinde (mziin bu sahnenin ruhuna katt dramatik etki byktr), ksa ekimlerle zetlerken, ayn zamanda yk geliiminde 17-19 gnlk bir yky birka dakikaya sdrr. Yine Hasann faytonla istasyona doru yol al srasnda ksa ekimlerle ve mzik unsurunu da kullanarak, istasyon ve faytonun getii mekanlar arasnda yksel geliim asndan zamansal basky (Hasan acaba tren ayrlmadan istasyona varabilecek mi?) ustaca izleyiciye hissettirir. Eminenin Alinin annesi ile tarttktan sonra koar adm evlerine gidiini ve Alinin onu izleyii yine ksa ekimlerle kurgulanarak, mziin de katksyla temposu yksek bir takip sahnesi gerekletirilir. Filmdeki bu takip sahnesinde karakterlerin getii mekanlar, ksa ekimlerle ard arda eklenerek hzl bir ritm yaratlrken, ksa ekimler, mzik ve yknn ieriinden doan sinerjiden ustalkla yararlanlmaktadr.

259

Ynetmen, filmde ana yk ekseninde gelien tali yk paralarn, birbirinin yerine srayla izlee gelecek ekilde paralel kurgular. rnein filmde, Hasan hapisten kmann verdii sevin ile Emineyi ehirde fayton turuna karr. Nazlda sevgilisinin yolunu tutar, bu srada Ali ve arkada da arda gezmektedir. Hasan ve Eminenin faytonla evden ayrlma, arda gezme ve Ali ile karlama sahneleri ksa ekimlerle gsterilirken, ayn zamanda ana yk ekseninde ve ana ykye yardmc yan yklere kesme yaplr. Benzer ekilde, Hasann Emineyi belediye dairesine kadar izledikten sonra binann yan tarafnda onu beklerken, Belediye Reisi Talat Beyolu ile konumaktadr. Eminede yandaki gvenlik grevlisiyle belediye binasna gelmitir. Ynetmen paralel kurgulad yk paralarn dolaysyla filmin ana karakterlerini belediye binasnda dolayl olarak karlatrr, tam karlatrmay ise istasyonda yapar. Kamera hareketleri asndan deerlendirecek olursak ynetmen, optik kaymaya (zoom in/out) bir-iki sahne dnda bavurmamtr. Optik kaymann en belirgin olduu ekime Alilerin evindeki (izlenen 10. gn gece- Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 27-29.gn gece) bir sahnede rastlanmaktadr. Talat Bey ikisini yudumlarken, odasnda Aliye ud alp ark syleyen Emineye ark syleyerek elik ederken, Talat Beyi gsteren kamera, hafif optik kayma ile (zoom out) ayn masadaki ffet Hanm da ereveye dahil eder. Filmde zaman-mekan farkllklar optik kaymadan ok, sabit kamerann yan sra, evrinme ve kayma (aryo) hareketleriyle verilmitir. Karakterler dar al merceklerle grntlendiinde arka plandaki mekandaki grntler bulanklamaktadr. Daha nce de belirtildii gibi, ynetmen d mekanda, karakterleri geni ada pek fazla gstermez. Onu ilgilendiren sadece kurduu ereve kompozisyon ve anlatmak istedii tutarl bir akclkta yknn geliimidir. 2.4. Zamanda uzatma-atlama Filmde zaman kullanmna yakndan bakldnda, zamanda geri dn kullanlmamtr. Zaman-mekanda yk, grsel ynyle zaman asndan ileri doru bir ynde geliimini srdrr. Gemi zamandaki olaylar ya da ileriye dnk planlar (konumalar) karakterlerin diyaloglar araclyla imdiki zaman srekliliinde anlatlr. Karakterler konuurken, dndkleri ya da hayal ettikleri eyler grnt araclyla zamanda geri dn yaplarak gsterilmez. Karakterler, gemiten ya da gelecekten sze ederken, kamera yine onlar gstermeyi srdrr. Bu da olaylarn imdiki zaman srekliliinde getiini gstermektedir.

260

Ancak, btn sinema filmlerinde olduu gibi, zaman-mekanda atlama youn olarak kullanlmtr. Zaman-mekanda atlama yaplmadan film yapmak zaten mmkn deildir. Ynetmen Atf Ylmaz, Ereti Gelin filminde de, yknn tutarl bir ilerleyii ve btnln iersinde zaman-mekan srekliliini salayabilmek iin, yk ierii ve olaylarn geliimine gre pek ok aksiyonda gereksiz zaman-mekan paralarn atmtr. Filmde, yk ve karakterler aras ilikiler n planda olduu iin, karakterlerin mekanlar aras yer deitirmeleri ve zaman deiimlerinde gereksiz olan paralar atlr. rnein, gn iinde sabah balayan bir aksiyon biter bitmez aksiyondaki ana karakter, yknn geliimine gre bir baka zaman ve mekanda (aksiyonda) dorudan kesmeyle ancak bu kez akam grnr. rnein, Ali Emineye 7. gn sabah iek verir ve onu akamki tiyatro gsterisine davet eder. Burada iekleri koklayan Emineden dorudan, ayn gn akam tiyatro kulisinde Alinin gsterisini izleyen Emineye kesmeyle geilir. Filmde yaklak 29-31 gnlk yk anlatlrken, ynetmenin, zaman zerinde tahakkm kurduu gzlenmektedir. nk, yk sresi asndan 2. blmdeki klip eklinde gsterilen sahnelerde bile zaman ak, filmin btn ve genel karakteri gz nne alndnda tutarl ve yerli yerindedir. zleme sresi asndan 17-19 gnlk bir yknn, yaklak 2.20 saniyelik bir izleme sresine sktrld, 2. blmdeki klip eklinde gsterilen sahnelerde bile, zaman atlay srekliliini korur ve normal bir izleyici gzyle bakldnda pek fark edilmez, ancak karakterlerin aralarnda geen (Hasann Emineye 3-5 gnm kald dayan demesiyle) konumalardan anlalabilmektedir. Zaman-mekan atlamalarn filmin pek ok yerinde ustalkla kullananan ynetmenin, filmin birka sahnesinde zamanda uzatmaya da bavurduu sylenebilir. rnein, Ali ve Eminenin odasnda az dalana girdiinde, ffet Hanmn onlar azarlarken, evresinde 180 derece dnmesi (aksiyon) kar a tekniiyle iki farkl adan gsterilmitir. Ayrca, faytonun istasyona doru yol alnda, hzla ilerleyen faytonu nce genel, ardndan (ayn aksiyonda) atn ba, kulaklar, ayaklar, dnen tekerlekler ve fayton zerindeki Hasana yaplan ksa ekimlerle

261

kurgulayarak gsterdii sahnede, edilmektedir.

ynetmenin zamanda uzatmaya bavurduu tahmin

2.5. Ritim yaratmada zaman-mekan faktr Deiik tempo ve zaman aralklarnn dzenlenmesiyle ritmik kompozisyonlar snrsz bir eitlilik yaratr (Jacobs 1994:40-41). Ksa ekimler, ritim arttrc etki yapar. Ritmin artmasyla hareket de hzlanr. Ksa ekimlerin ard arda kesmeyle birletirilmesi, ritim arttrc etki yapar. Ereti Gelin filminde en ok kullanlan gei tr kesmedir. Ynetmen Hasann Emineyi ve yanndaki gvenlik grevlisini belediye binasna kadar izledii, Eminenin Alilerden olayl bir ekilde ayrldktan sonra Alinin evlerine kadar Emineyi takip etmesi ve faytonun istasyona doru yol alnda ksa ekimleri kesmelerle birletirerek ritmi ykseltir. zellikle faytonun istasyona doru yol alnda, iki mekan aras mesafe ve zaman (acaba tren kalkmadan istasyona varabilecek mi?) basksn hissettirir. Ynetmen ksa ve uzun ekimler kullanarak, mziin de katksyla yk ierii ve olaylarn seyrine gre ritmi arttrr/drr. rnein, 2. blmdeki klip tarz ksmda, farkl zaman ve mekanlarda gerekleen olaylar ksa ve uzun ekimlerle gsterilirken mzik etkisiyle ritim olduka drlerek, yaklak 17-19 gnlk bir yk birka dakikaya sdrlr. 2.6. Ses ve mziin zaman-mekan yaratmndaki rol Filmin genelinde yk ierii ve olaylarn geliimine gre ses-mzik eleri ve zamanmekan grsel bir btnlk arz edecek ekilde dengeli ve uyumludur. Ynetmen Atf Ylmaz, filminde ses ve mziin yaratt dramatik etkilerden ustalkla yararlanmtr. Mzii karakterlerle rttrr ve bunu izleyiciye hissettirir. rnein, Emine ile Hasann hapishane grmelerinde grntye elik eden ses ve mzik mekann atmosferini yanstr. Eminenin Hasan ile hapishanede her grmesinde izleyici ayn mzii iitir. Yine Ali ve Eminenin ba baa kaldklarnda filmin zel mzii duyulur.

262

Ayrca, filmin btn sahnelerinde ekim ya da planlar aras geilerde, seslerin duyuluu ile ses kaynann yeri arasndaki uyum dikkat eker. rnein, filmin birinci gn akamki tiyatro gsterisinden sonra kulise giderken, perdedeki konumlarna (ereve) gre, Talat Bey ile yanndaki adam erevede adrn sandan yrrken, adrn iinden ykselen ses soldaki ses kaynandan gelir. eri girdiklerinde, ses younluu tam da iinde bulunulan ortamn sesine uygundur. Ynetmen, ritim arttrc ya da azaltc etkiyi salamada mzie bavurur. Filmdeki takip sahneleri, faytonun istasyona doru yol al, istasyondaki karlama annda ve klip tarz blmde mziin anlan bu sahnelerin ruhuna katt dramatik etki byktr. Mekan yaratmnda ses etkisinden ustalkla yararlanan ynetmen, zellikle belediye binasnn ehrin en ilek yerinde olduu izlenimini verirken ses efektlerinden yararlanr. Emine ile yanndaki gvenlik grevlisi belediye binasna girerken Hasann da onlar takip ettii sahnede evreden birok at arabas, at nal sesleri duyulmaktadr ancak grntlere ne at, ne fayton ne da at arabas girmektedir. Ynetmen farkl zaman-mekanda gerekleen aksiyonlar birletirirken iki sahne arasndaki ses geilerini salamada ustaln da konuturur. rnein, tiyatrocu grubun filmde son yapacaklar gsteri iin duyuru yaparken (fiilen izlenen 11. gn, ykde hissedilen 28-30. gn gndz) atebazn atee fleme grntsnden (gndzden), Alinin szls Neelerin evinin nnde bekleyen gece bekisine (geceye) genel ekim leinde kesme yaplr. Burada seslerde de bir kesme gei sz konusudur. Ynetmen, atebazn atee flemesiyle atein kard ses ile bekinin ddn flemesi ve ddn kartt sesi ani bir kesmeyle birletirmitir. 2.7. Filmde k-renk ve zaman-mekan etkisi Ynetmen filminde belirgin bir tarih, saat, ya da gn ad kullanmaz, ayrca karakterlerin konumalarnda belirgin zaman ltleri yoktur. Ancak, filmin pek ok sahnesinde ekim mekannn aydnlk-karanlk oran izleyiciye, olayn gerekletii zaman yaklak olarak izleyiciye hissettirmektedir.

263

rnein hapishanedeki grme sahnelerinde mekan lo kla aydnlatlrken, hapishane ortamnn atmosferini tamamlar. Filmin (fiilen izlenen 11. ykde hissedilen 28-30. gn gece) Ali gece, kepenkleri indirilmi, dkkanlarn nnde kaldrmada yrrken, kar caddeden geldii anlalan k, Alinin glgesini yan bandaki dkkan kepenkleri ve nndeki kaldrm zerine krarak yanstr. erevenin dndan yansyan n grnt kompozisyonuna katt derin anlam, ynetmenin kamera ve k kaynann konumunu belirlemede titiz davrandn gzler nne serer. Filmde gndz gerekleecek bir eylemin gece suni klandrmayla ekildiine dair bir izlenim olumamtr. Bu da ynetmenin filminde k etkisini baaryla kullandnn bir gstergesidir. 2.8. Zaman-mekan imlemeleri Filmde karakterler ve objeler ve diyaloglar araclyla gnmz ile filmin yk dnemine ilikin karlatrmalar ve gndermeler yapt gzlenmitir. Horoz film yksnn getii mekana ilikin bir imlemedir, ister istemez Denizliyi akllara getirirken, ayn zamanda erkeklii artrmakta ve bu ynyle de filmin temasna nemli katk salamaktadr. Ynetmen filminde, karakterler araclyla sahnelerde zaman-mekan etkisini hissettiren imlemeler yapar. rnein, Emine ile yanndaki grevli, belediye binasna girerken, Hasan girmeyip binann yan tarafna geerek Emineyi beklemeye koyulur ve bir sigara yakar. Sigara yakmak, zaman akna ilikin bekleme eylemine balamann simgesel kullanmdr. Ayrca, Kamerann kayma hareketi ile belediye binas avlusunun demirlerinin gerisinden (dndan) Hasan izlemesi, gizlice birini izliyor hissi verir. Horoz sahnelerindeki gerici-ilerici tartmalar ve tekrarlar, Cumhuriyetin ilk kurulduu yllarda Ankarann (Hkmetin) sanayilemeyi tevik ettii, horoz vb imgelemler filmde karakterler araclyla yaplan zaman-mekan imlemelerine rnek verilebilir. Karakterlerin konumalarndaki yresel ive, giyimleri, kullandklar eyalar dnemin gereklerini yanstr. rnein, Nazl fotoraf ektirirken kullanlan krkl fotoraf makines, atlyede belediye reisinin odasndaki yandan evirmeli (kolakl) telefon, eneto ve ffet Hanmn giyim tarzlar vb. bunlardan ilk akla gelenlerdir.

264

2.9. ereve i ve D Mekann Kullanm Ereti Gelin filminde ereve ii mekanda gerekleen yk ya da aksiyon, aksiyonun gerekletii yerin yakn evresiyle (ereve d) ile btnlk tar. Ynetmen, ereve dn ereve iindeki elerle, ereve iini de ereve d elerle destekleyerek, grntnn ereve ve yakn evre (ereve d) btnln salar. Grntde iki karakter konuurken, ereve dndan ses duyduklarnda, sesin geldii yne bakarlar. Klip eklinde gsterilen blmn sonunda, Ali merdivenlerden trmanr, odasna ynelir, sol ses kaynandan kap alma sesi ve Eminenin sesi duyulur. Ali sesin geldii yne (sola doru) bakar. Benzer ekilde, Hasan hapisten ktktan sonra Eminelerin evine yaklamakta olduu, ereve dndan (yakn evre) duyulan ses ve karakterlerin o yne bakmasyla anlalr. Faytonun ereveye girmesi ya da ayrlmasnda da ereve ii ve d uyum ses etkisiyle baaryla btnletirilir. Faytonun ayrlmas baz sahnelerde evrinmeyle deil, uzaklaan ve gittike alalan at nal, fayton tekerlei sesiyle (eer fayton gidince erevede bir karakter kalrsa, ban faytonun gittii yne evirmesiyle) salanr.

265

SONU Yaplan inceleme sonucunda grlyor ki, Ereti Gelin filmi, genel olarak gemite (1930lu yllar) imdiki zaman srekliliinde geliir. Filmde, zaman-mekandan ok karakterlerin yaadklar ve yknn ak nceliklidir. Filmde karakterlerin diyaloglarna dayanlarak tahmin edilen yaklak 30-31 gnlk yk sresi varsaym, filmin batan sona yaplan zaman zmlemelerinden de anlalaca gibi dorulanmaktadr. Filmin kapantaki yk sresi, Hasann hapiste yaklak bir ay kalmas ve hapisten ktktan sonra tren ayrlncaya kadar geen (1 gnlk) sre de dikkate alndnda, yaklak 31 gnlk bir yk sresini tamamlam ve balangta karakterlerin diyaloglarndan yola klarak oluturulan zaman akn dorulamtr. Film, 1930lu yllarn Trkiyesinde var olduu savunulan bir olguyu yanstrken, filmde bir mekan ya da yer ismi belirtilmemekte, izleyici sadece filmsel mekanlarn grnen paralar ile yetinmektedir. Filmde karakterler ve olaylar (yk ve ak) ncelikli olduundan zaman-mekan, buna gre, biraz geri planda kalmtr ve mekanlar tantma amacyla genel ekimlere pek sk bavurulmaz. Ancak, aksiyonun cereyan ettii mekana karakterle alakas olmayan ancak filmsel yk dnemini yanstan kii ya da objeler yerletirilerek mekana dinamizm kazandrld gzlenmitir. Filmin ekimlerine Kastamonu'da balanr, nk 1930'larda geen bu yky artk bir sanayi kenti olan Denizli'de ekmek olanakszdr. Bu dnem filmine en uygun meknlar Kastamonu'da bulunur. Filmde zaman-mekan, dolayl olarak izleyiciye hissettirilmektedir. yk mekannn Denizli olmasna karn ekim mekanlar Kastamonu (Uak ve stanbulda yaplan ekimler var) olmakla birlikte, filmdeki mekanlarn hangi ehrin hangi mekanlar olduu ve birbirlerine gre konumlar belirgin deildir. te Ereti Gelin filminde, ekim mekanlar farkl ehirleri kapsamasna ramen, mekansal srekliliini salamas ynetmenin bu noktadaki nemli bir baarsn ortaya koymaktadr. Zira ynetmen, izleyiciye stanbul ve Uaktaki ekimlerin hangileri olduunu fark ettirmeden, filmi mekansal sreklilik iersinde gstermeyi baarmtr.

266

Dnem filmi ekmenin zorluklar bilinen bir gerektir. Atf Ylmazn filminde belirgin bir mekan ad belirtmemesine, filminin bir dnem filmi olmas nedeniyle, ereveye gnmze ait bir nesne, ya da nesnelerin girmesinin nne geme abas gsterilebilir. Cumhuriyet'in ilk yllarnda geen yknn, hangi kentte yer ald da filmde zellikle belirtilmez zira ynetmen, mekann deil karakterler ve aralarndaki ilikinin n planda olduunu dnmektedir. Filmde, Belediye Reisi ile mstakbel dnr Cemil Beyin evinin ayn cadde zerinde olduu ve aralarnda bir sokak (Dilruba) bulunduu, kamerann evrinme hareketlerinden anlalmakta ve her iki ev de giri (zemin) kat dahil 3 katl gzkmektedir. Ynetmen daha nce de belirtildii gibi mekana ilikin geni al ekimlere pek bavurmaz. Mekana ilikin detay ekimler, filmin birka sahnesinde kullanlr ancak bunlarn mekan tantmaktan ok, mekandaki karakterlerin kiiliini ve alkanlklarn vermeye ynelik olduu sezilmektedir. Yine ynetmen n plandakileri net, arka plandaki flu gsterirken mekann ok da nemli olmadn gstermek istemitir. Ali, Nee ve Eminelerin evleriyle hapishane, dokuma atlyesi, tiyatro salonu ve sahnesi, belediye binas, Ali ve Eminenin birlikte kald oda, istasyon, ehirdeki baz cadde ve sokaklar filmde en ok grlen mekanlardr. Film, gemi zamanda (1930lu yllarda), imdiki zaman sreklilii iersinde geliir. Ynetmen, zaman-mekan ve gn geilerinde kararma-alma ve kesmelere bavurmutur. Zamanda geri dn ve/veya ileri atlaylar, grntler araclyla karakterlerin anlarnda canlandrd grntlerle deil, onlarn diyaloglar araclyla anlatlrken, yk batan sona imdiki zaman kesintisizliinde ilerleyiini srdrr. Filmin bir karakteri gemiten sz etmeye baladnda, grntler gemiteki olaylar gstermez, karakteri gstermeye devam eder. Filmde zaman-mekan imlemeleri bakmndan karakterlerin, gnmz ile filmin yk dnemine ilikin karlatrmalar ve gndermeler yapt gzlenmitir. rnein, horoz imgesi, ister istemez Denizliyi artrmas ile yk mekanna, erkeklii artrmas ynyle yk temasna katk salayc unsur olarak ne kmaktadr. Horoz sahnelerindeki gerici-ilerici

267

tartmalar ve tekrarlar, Cumhuriyetin ilk kurulduu yllarda Ankarann (Hkmetin) sanayilemeyi tevik ettii, horoz vb imgelemler bunlara verilebilecek ilk akla gelen rneklerdir. Ynetmen filminde, ykde (senaryo) anlatlan zaman ve mekan unsurlarn grsel elerle destekler. Grsel elerin yetmedii yerlerde diyaloglar ve oyuncular devreye girer. Belediye Reisinin gemite ereti gelini olduunu, grnt yardmyla gemi zamana flashback yaplmadan belediye reisinin anlatmlaryla, gelecekteki fabrikasyona geilme hedefini ise fotoraf ve yine diyaloglarla salar. Ynetmen, grnt kompozisyonda oyuncular ereve dna karmamaya zen gsterir. Zira mekanda ereveye girecek kk bir zamansal uyumsuzluk, filmin dnem filmi olma zelliine zarar verecektir. Ynetmen filmin yksnn getii dnemin zamansal tutarlln salamak iin ncelikle oyuncular ve onlarn yaadklarna odaklanr, mekan geri plandadr. Oyuncular, genel ekimden ok, orta ve yakn ekimlerle gstermitir. Karakterlerin mekanlar aras yer deitirmelerini, birka sahne dnda pek fazla gstermez ve gereksiz zaman-mekan paralarn atarak, kesmelerle sk sk eksiltiye, bavurur. Ynetmen ayrca filmin genelinde, mekanda alanda derinliini yetkin bir ekilde, zellikle n plandakileri net-arka plandakileri flu gstererek, kusursuzca kullanmtr. Filmdeki mekanlarda, iki faytonun ayn anda karlat bir grnt yoktur. Belediye dairesinin bulunduu yerin ehrin en kalabalk yerlerinden (merkez) olduu izlenimi, ses efektiyle salanrken, duyulan o kadar at nal, fayton veya at arabas tekerlek seslerine karn, bir tek fayton grlmemitir. Filmde kameralarn, birka izleyen ekimde birbirine gre aks atladklar gzlenmitir, ancak kamara konumu ve a deiimlerindeki seimin, Ynetmenin tasarrufunda olduunu unutmamak gerekir. Filmdeki horoz temsili sahnelerinde diyaloglar tekrar niteliine sahiptir. Horoz temsili oynayan oyuncular, gerici-ilerici kavgas yaparken, filmde her sahne allarnda ayn diyaloglar

268

tekrarlamaktadrlar. Bu tekrarlar gerici-ilerici tartmalarnn film yksnn getii 1930lu yllarda da var olduunu gstermektedir. Film, yknn geliimine gre 4e ayrlmtr ve her bir blm, zaman-mekan balantlar asndan tek tek tm detaylaryla incelenmitir. ncelemeye gre blmlerin zaman-mekan balantlarna baktmzda; Birinci blm, gndz panayr yerinde balar, Alilerin evinde gece sona erer. imdiki zaman srekliliinde geliir. Bu blmdeki 1.5 gnlk yk, filmde jenerik dahil, 32 dakika 25 saniyede izlenir. Birinci blmde, panayrda grevlilerinin sokaktaki geii srasnda grntler, ege yresine ait harmandal trks (efe ya da zeybek mzii) eliinde verilirken, mekan asndan Ege artrlmtr. Filmin yk dnemiyle tutarl olmas iin, zaman-mekan unsurlar zerinde (bir iki ereve hari, o da mecburen) titizlikle durulduu gzlenmitir. Kald ki, bir dnem filmi ekmenin zor olduu bilinen bir gerektir ancak, usta ynetmen Atf Ylmaz, gemiten gelen birikimiyle, gnmz sinema tekniini birletirmi ve tecrbesini, hayata gzlerini kapamadan nce ynettii bu son filmi iin de kullanarak, yine zoru baarmtr. Filmin yaklak 30-31 gnlk yky kapsad birinci blmde karakterlerin konumalaryla kendini hissettirmitir. Filmin birinci gn, gndz panayrda balar, Reis Beyin yatak odasnda gece biter. kinci gn Neenin evlerinin nnden Alilere doru yryyle gndz balar. Ancak gei tr kararma-alma deil kesmedir. Birinci gndeki, 1 gnlk yk sresi jenerik dahil 17 dakika 1 saniyede izlenir. kinci gn sabah Nee evlerinin nnden, Alilerin evine doru yrrken balar, kamerann evrinmesiyle grntlerden iki evin ayn cadde zerinde ve aralarnda bir sokak getii anlalr. Birinci blm gece, Ali ile Eminenin ayn odaya kapanmadan nce sofrann kararmas ile biter. Birinci blmde balayan ikinci gn, ikinci blme de sirayet eder ve Ali ile Eminenin odasnda gece biter. kinci blm Ali ile Eminenin ayn odaya (ilk geceleri) kapanmasyla balar. Balangtan, Ali ile Kostak Eminenin ayn odaya kapanmalarna kadar olan ksmda -ki buraya kadar olan ksma, giri ve yky tantc blm denilebilir- genellikle filmin karakterleri, kiilikleri, yknn iinde getii mekanlar, anlatlmak istenen yky tantc

269

sahnelerle anlatlmtr. Tm bunlar yaklak iki yk gnnde anlatlmtr. Zaman-mekan farkllklar sabit kamerann yan sra, evrinme ve kayma hareketleriyle verilirken, geiler daha ok kesme iledir. kinci blm, ikinci gn Ali ile Eminenin kendi odalarna kapanmasyla gece balar. nceki blm ile arasndaki gei tr kararma-almadr ve yine Ali ve Eminenin odasnda (izlenen 10. gn-gece, Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 2729. gn-gece) gece biter. nc gn sabah, Neenin Alilerin evine doru yrmesiyle balar. Alinin szlsne yant vermeden uzaklamas ile gece biter. 3. gnde cereyan eden (1 gnlk) olaylar dizisi 14 dakika 4 saniyede izlenmitir. kinci blmde, 3. gnden itibaren, filmde gn geileri yaklak olarak belirlenebilmitir. nk, bu blmde klip tarznda sunulan bir ksm vardr ve bu ksmda yaklak 3 dakikada, birka gnlk yk anlatlmtr. Bu ksmda, yaklak 17-19 gnlk bir yknn anlatld, karakterlerin (Hasann) konumalarndan yola klarak saptanmtr. Filmin orijinal mzii eliinde (Sezen Aksunun sesiyle) klip tarzndaki bu blmn ardndan ynetmen, diyaloglu ekimlerle ykye kald (2. blm) yerden devam eder. kinci blmde klip tarznda verilen ksmda, oyuncular konumazlar, yaadklar duygu younluu nedeniyle dnmekteler ancak, grntler onlarn dncelerinde cereyan edenler deil, bizzat kendileri ve tepkileridir. Zamanda geri dn (flashback) filmin sonuna kadar hi kullanlmaz, ancak diyaloglardan gemiten sz edilir. Sezen Aksunun seslendirdii filmin orijinal mzii eliinde sunulan bu ksm 2 dakika 20 saniyede izlenir ki bunun, 17-19 gnlk bir yk sresine karlk geldii, Hasan karakterinin (filmdeki drdnc grmelerindeki) konumalarndan anlalmtr. kinci blmde iersinde klip eklinde verilen bu ksmda ynetmenin ka gnlk yk anlatt kesin ayrmlaryla belirgin olmadndan, film zmleme almamzda, bu noktadan itibaren yk sresi asndan fiilen perdede izlenen ve ykde hissedilen zaman olarak iki yaklak deer zerinden tahminler yrtlerek, zaman balantlar ortaya konulmaya allmtr.

270

Filmde izlenen 7. gn Gndz Alilerin evinin arka bahesinde balar, akam tiyatroda devam eder, gece Alilerin evinde biter. Geceyi ayr odalarda geirirler. Kararma-alma ile br sahneye geilir. Buradan, izlenen 7. gnn sona erdii anlalr ve 6 dakika 47 saniyelik bir izleme sresine karlk geldii gzlenmitir. Ertesi gn, (izlenen 8.) gn Eminenin odasnda sabah balar. Hasann Emineye, 3-5 gnm kald dayan demesi ile 17-19 gnlk bir zaman atlamas yapld gzlenmitir. nk zaten filmde Hasann bunu syledii ana kadar, fiilen perdede 8 yk gn izlenmitir. 17-19 gnlk zaman atlayna, buraya kadar izlenen 8 gn daha eklendiinde, 25-27. gnlere ulalmaktadr ki, bu da Hasann filmin banda belirtilen 30 gnlk hapis sresinin dolmasna 3-5 gnm kald demesi ile dorulanmtr. Hasann bu sz sylemesinden sonra hapishaneden (akam, drdnc grme iin Emine ieri girerken ve grme srasnda ortamn kllk durumu bunu yanstmaktadr) piknik yerine (gndz), piknik yerinden tiyatro sahnesine (akam) ve buradan da Ali ve Eminelerin yatak odasna (gece) yaplan kesmelerden yaklak 1 gnlk yk daha anlatld tahmin edilmitir. Eminenin Aliyle geirdii son gn, izlenen 10. gn-gndz, Hasann 3-5 gn kald demesi dikkate alndnda: 27-29. gn-gndz, enetonun Alilerin evine gelii ile balar ve gece kararma ile Ali ve Eminenin odasnda biter. Bu ayn zamanda yknn ileri doru geliiminde ikinci blmn bitii kabul edilmitir. Filmin nc blm, ertesi gn (izlenen 11. gn sabah- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. gn sabah), Talat Beyin kendi evi nnde ie veya atlyeye gitmek zere faytona binerken ki grntlere alr ki, bu blmde ne kan ve blmn balangc olarak kabul edilmesinde rol oynayan gelime, Eminenin Alilerden ayrlmasdr. Gndz Alilerin evinde sabahleyin balar (izlenen 11. gn sabah- Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda: 28-30. gn sabah), Gece tiyatro sahnesinde ertesi gn trenle kamay bekleyen Ali ve Eminenin grntsne yaplan kararmaalma ile sona ermektedir.

271

Filmde, yk sresini belirlemede temel l kabul edilen, Hasann hapisten kmasna kadar olan izleme sresi, yaklak 1 saat 26 dakika 04 saniyedir ki, bu Hasann hapiste geirdii yaklak 30 gnlk yk sresine karlk gelmektedir. Eminenin Alilerin evinden ayrlmasyla balayan, Hasann hapisten kmasyla devam eden 3. blmde ynetmen, ana yk ekseninde gelien yan ykleri paralel ekilde birbirinin yerine geecek ekilde srayla kurgularken, birbirlerinden farkl zaman-mekanlarda gelien olaylara geite daha ok yine kesmelere bavurmutur. Ynetmenin ncelikli amac karakterlerin birbirleriyle yaad ilikiler ve yknn kesintisiz geliimi olduundan, filmin bu blmnde de zaman-mekanda eksiltiye sk sk bavurmu, yk ve aksiyonda gereksiz grd zaman-mekan paralarn atmtr. Eminenin Alilerden ayrlmas ile gndz sabahleyin balayan ve tiyatro sahnesinde iki karakterin, ayn gn gece kararan grntsyle sona eren bu blmde, yaklak 1 gnlk yk (22 dakika 10 saniye izleme sresinde) anlatld gzlenmitir. Hasann karakoldan (izlenen 12. gn-sabah, Hasann Emineye 3-5 gn kald dayan demesi dikkate alndnda 29-31. gn sabah) sabahleyin k ile balayan drdnc ve son (final) blm, istasyondaki, son grntnn kararmasna kadar, yaklak 4 dakika 53 saniyede izlenirken, bunun yk sresi asndan karl belirgin olmamakla birlikte yaklak birka saate tekabl ettii sylenebilir. Filmin genelinde olduu gibi gemite (1930lu yllar) imdiki zaman sreklilii iersinde gelien bu blm, sabah saatlerinde karakolda balar ve (birka saat belki de dakika sonra) yine sabah saatlerinde istasyonda biter. Blm mekan asndan, Hasann kt karakol ile balar. Eminelerin evi ve faytonun istasyona ulamak iin getii caddeler ile devam eder ve istasyonda son bulur. Zaman-mekan geilerinde kesmeye bavurulur. Ynetmen bu blmde sahne ve mekan deiimlerinde kulland mzikler vastasyla, ritmi arttrm, zaman zaman drm, karakterlerin yaad nemli anlara dn yapmtr. rnein, istasyonda Hasann silahn indirip gidin hadi demesiyle grntye elik etmeye balayan mzik, Hasan ve Eminenin hapishane grmelerinde duyulan mziktir.

272

Bu blmde filmin kredileri geerken kullanlan kapan mzii, jenerikte, ikinci blmdeki klip tarz ksmda ve daha ok Ali ile Eminenin grnd sahnelerde duyulan (Sezen Aksunun seslendirdii) filmin orijinal mziidir ve yeniden, filmde daha nce bu mziin duyulduu sahnelere ve ykye bir anmsatma yapar. Ayn ekilde kapan efektindeki horoz sesi de yknn getii dnlen mekana ilikin bir imlemedir. Sinemann ok ynl bir sanat olmas ve dier sanatlarla kolayca etkilemesi, ilgili konularna, geni al perspektiften bakmay gerektirmektedir. Sinemada Grsel Zaman ve Mekan Kurgusu kurgusu balkl bu tez almasnda, filmin oluturulmasnda zaman-mekann etkileri ile zaman-mekann yaratlmasnda, filmin temel yaptalarnn ilevlerini ve bunlarn nelere bal olduu nce youn literatr kaynak taramas yaplarak ulalan bilgiler erevesinde Ereti Gelin filmi, zaman-mekan kurgusu asndan incelenmitir. Filmde zamann kullanmnda en sk bavurulan bir yntemle zetlemek gerekirse, geriye dnle (flashback) sinemann gemiten gnmze gelime srecini ve bu srete, sinema sanatnn dier sanat dallaryla ilikilerini inceledik. nceleme srasnda perspektifin (konumekan) genilediini grdk. Gemi dnem filmlerle, gnmz filmleri arasndaki benzerlikleri, zamanda geriye dn ve gnmze tekrar sramalarla kavradk. Trk Sinemasnn usta ynetmenlerinden Atf Ylmazn da filminde, bir dnem filmi ekmenin zorluuna karn, gemiten gelen tecrbesini, gnmz film sanatnn teknikleriyle baaryla harmanladn, filminde karakter ve yaadklar yk n planda olmasna karn, zaman-mekan balantlarnda tutarll ve sreklilii (net ayrmlarla belirgin bir mekan ad ve tarih belirtmemesine ramen) film sanatnn nimetlerinden sonuna kadar yararlanarak saladn sylemek mmkndr. Dier sanatlarla daha nce yaptmz karlatrmalardan da anlald zere filmin yaratt dnya grnts iinde zaman ve mekann snrlarnn akc olduu grlmtr. Plastik sanatlar bir mekan sanatdr. Plastik sanatlarda mekan hareketsizdir, deimez. Tiyatro ise pek ok ynden filme en ok benzeyen sanatsal bir ortamdr. Oysa sinema perdesinin kenarlar, iinde sonsuz bir sreklilik olarak dnlen dnyann bir blmnn grld bir pencere ilevine sahiptir.

273

Sinema soyut bir sanattr. Sinemadaki mekan da znde soyuttur, nk iki boyutludur. Zaman deikendir; belirli bir uzama bal deildir. Geriye, ileriye yana sramalara izin verir. Filmsel zaman, gerek zamandaki gibi sabit deildir. Bu durum ynetmene zamanla zgrce oynama olana salar. Bir olay deiik alardan grntlenen ekimlere blmek, her ekimi gerek zamann deiik bir an yapar. Ynetmen kurguda baz ekimleri karr, deerlerini zgn olay yeniden kurmak iin deiik yntemlerle kurgular. Bir film, zaman ve mekan iinde herhangi bir yere ve herhangi bir ana gidebilir, bylece yk aniden tarihe dn yapabilir, ya da dnyay gezebilir, ya da bir sahne hzlandrlabilir veya ksaltmdan gemi gibi grnebilir. Bir olay gerekte olduu biimde btn ile sunulabilir ya da yalnzca nemli noktalarn ya da izlenimlerin gsterildii eitli paralara blmlenebilir. Mekan asndan birbirinden ayr olan, birden fazla evrim yeri tek bir mekan olarak sunulabilir. Film geni lde bir yerden bir baka yere bir deiim ierir. Bu mekansal hareket, az ya da ok kronolojik bir zaman yaps iinde kurulur. Belirlenen zaman dilimi iinde yk iin nemi olmayan saatler ya da yllar, ve bu zaman dilimi ve yllar iinde gerekleen eylemler atlanr. Ynetmen Atf Ylmaz, filminde sinema sanatnn kendine zg tekniklerini baaryla kullanrken bunu ynetmenlik tecrbesiyle birletirir. Usta ynetmenin filminde, farkl ekim mekanlar (Kastamonu, stanbul, Uak) kullanmasna karn belirli bir mekan ad kullanmakszn mekansal sreklilii; yine belirgin bir tarih yerine yaklak bir dnemi (1930lu yllar) ele almasna karn zamansal sreklilii salad ve bunu hissettirdii sylenebilir. Ynetmen Atf Ylmaz, Ali ile ereti gelini Kostak Eminenin yksn, filmde yaklak 31 gnlk yk gnlk sresine, bu 31 gnlk yky de yaklak 107 dakikaya sdrmtr. Usta ynetmenin, lmeden nce ynettii son filmi, zaman-mekan kurgusu ynnden, bir dnem filmi olmasna karn baarldr. Ynetmen, gemite yaanan ya da yaand varsaylan bir olguyu, uzun bir gemie dayanan sinema birikimini, gnmz sinema teknikleriyle de birletirerek, tutarl bir biimde beyaz perdeden yanstmtr.

274

ZET Zaman ve mekan kiilerin gnlk konumalarnda sk sk kullandklar, vazgeilemez iki szcktr. nsan yaamnda nemli yer tutan zaman ve mekan, sanatn birok dal eitli biim ve yntemlerle kullanmaktadr. Gerek hayatta ne bir baka zamana ne de bir baka mekana atlayabiliriz. Ancak, gerek yaam filme aktarldnda, zaman ve mekan, bambaka bir ehreye brnerek, ynetmenin zgrce ileyebildii, filme zg iki nemli unsur haline gelir. Bir yk ya da anlat filminin var olabilmesi iin zorunlu unsurlarn banda zaman ve mekan gelir. Film, zaman ve mekan dier sanat dallaryla kyaslanamayacak lde zgrce kullanma olana salar. Bu alma, Sinemada grsel zaman-mekan kurgusu ve Ereti Gelin filminde zaman ve mekan kullanmn aratrmaktadr. Bunun iin Ereti Gelin filmi yk akna gre 4 blme ayrlm, her blm zaman, mekan, yk ve izleme sresi asndan incelenmi ve elde edilen bulgulardan, film bir dnem filmi nitelii tamasna karn, zaman-mekan kullanm ynyle baarl bulunmutur. Anahtar szckler: Zaman, mekan, film, sre, Ereti Gelin, kurgu, ynetmen

275

ABSTRACT Time and place are two indispensable words used by people in their daily conversations. Many branches of art have been using the time and the place in various forms and ways, which they have an important part in human life. In real life we cannot pass into a different time or a different place. However, the time and the place are compeletely different in disguise when real life is transferred in film that a director freely works on and they become two important issues special to the film. The time and the place are the first necessary elements in order to be able to exist of a film of stor yor narration. A film gives opportunity to use the time and the place so freely that cannot be compared with another branches of art. This work is studying the visual time and the place fiction in cinema and usage of the time and the place in the film titled Ereti Gelin. For the reason the film of Ereti Gelin is divided into four parts according to the course of story, each part is studied as of place, story and watching time and pursuant the findings the film has been found successful although it is a film of epoch. Key words: time, place, film, Ereti Gelin, fiction, director

276

KAYNAKA Abisel N (1989) Sessiz Sinema, Ankara niversitesi BYYO Yaynlar, Ankara. Adanr O (1994) Sinemada Anlam ve Anlatm, Kitle Yaynlar, 2. Bask, Ankara. Akn S (2002) nce Kadnlar ve ocuklar, nar Yaynlar, 7. Basm, stanbul. Andrew D (2000) Sinema Kuramlar, brahim ener (ev), zdm Yaynlar, stanbul. Arslanyrek S (1998) Senaryo Kuram, Pan Yaynclk, stanbul. Arslanyrek S (2000) Sinema Eitimi zerine, Yeni nsan Yeni Sinema Dergisi, Gelenek-Dnya Yaynclk, Say:7, Mart, stanbul, www.geocities.com/sineplatform/sineyazi/sinemaegitimiuzerine.htm (28.03.2006) Ate E (2006) Fotorafta Zaman, http://hezarfen.net/paralax/erdala01.htm (03.04.2006) Bal B (2002) Zaman Nedir?, http://www.zamandayolculuk.com/cetinbal/ZAMANNEDIR.HTM (04.03.2006) Balazs B (2003) Film Kuram: Ses, E Canpolat (ev), Sinemasal Dergisi, Say: 8, http://kirpi.fisek.com.tr/index.php?metinno=sinema/20041220042809.txt (23.04.2006) Balang C (14.02.2005) Ereti Gelin mi, Ereti Kafalar m?, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=143477 (17.10.2006) Batur Y (1998) Bilim Kurgu Sinemasnda iddet ve deoloji, Kitle Yaynlar, Ankara. Bazin A (1995) ada Sinemann Sorunlar, N zn (ev), Bilgi Yay. Ankara. Belgin T (1994) Yanlsama ve Gereklik, Dortmund, http://zeki.arslan.port5.com/tayfunt1.html (08.03.2006) Benjamin W (1981) Tekniin Olanaklaryla oaltlabildii ada Sanat Yapt, A.Cemal (ev), Oluum, Yl:8, say: 40, (ss.21) Benli L (2002) Sinema ve Fotoraf, http://www.fotografya.gen.tr/issue-14/sinemavefotograf.htm (18.04.2006) Berger B (1986) Grme Biimleri, Y Salman-M Grsoy (ev), Metis Yaynlar, stanbul. Burch N (1994) Film Pratiinin Kuram, Y Demir (ev), Filmde Zaman ve Mekan, Turkuaz Yaynlar, 1. Bask, Eskiehir. Bker S - Onaran O (1985) Film Biimine Eytiimsel Bir Yaklam: S M Eisenstein, Sinema Kuramlar, Dost Kitabevi, 1. Bask, Ankara. Bker S (1985a) Sinemada Anlam Yaratma, Milliyet Yaynlar, Eskiehir. Bker S (1985b) Sinema Dili zerine Yazlar, Dost Kitabevi Yaynlar, 1. Bask, Ankara. Bker S (1987) Lotman zerine, Adam Sanat, Say: 14, Ocak, (ss.9) Bker S (1989) Film ve Gerek, Anadolu niversitesi Eitim Teknolojisi ve Yaygn Eitim Vakf, Eitim-Aratrma ve Bilimsel Yaynlar Dizisi, No: 20, Eskiehir, (ss.24) Demir E (2006) Gerekstclk ve Mimarlk, http://www.angelfire.com/ar2/mimarerhandemir/gu.txt (10.04.2006) Demir Y (1994) Filmde Zaman ve Mekan, Turkuaz Yaynlar, Bilimsel Aratrma Dizisi, No: 94-2, Eskiehir.

277

Derman D (1995) erevenin Saydaml, www.art.bilkent.edu.tr/studies/id-01-tr.html (22.04.2006) Derman (1991) Fotoraf ve Gereklik, Aa Yay. stanbul. Dmytryk E (1990) Sinemada Ynetmenlik, lk Uzun (ev), AFA Yaynlar, stanbul. Dssel C (2006) Btn Dnya Bir Sahnedir, Politika, Kltr ve Ekonomi Forumu, T Say: 2, NisanMays, Deutschland, (ss.43) Edmonds R (1982) The Sights and Sounds of Cinema and Television, Teacher College Press., New York, Y Demir (ev), (1994), Filmde Zaman ve Mekan, Turkuaz Yaynlar, 1. Bask, Eskiehir. Eisenstein S M (1984), Film Duyumu, Nijat zn (ev), Payel Yaynlar, Trke 1.Basm, stanbul. Eisenstein S M (1985) Film Biimi, (Film Form), Nijat zn (ev), Payel Yaynlar, (Trke 1. Basm), stanbul. Eisenstein S M (1986) Sinema Dersleri, Engin Aya (ev), Hil Yaynlar, 1. Bask, stanbul. Erdoan A, (23.02.2005) Kadnlmz Unutmuuz www.tempodergisi.com.tr/life_style/07517/ (17.10.2006) Esen H (2000) Anayurt Oteli Filminde Zaman ve Mekan, Seluk niversitesi letiim Fakltesi Akademik Dergisi, Cilt:1, Say: 3, Temmuz, Konya, (ss.4) Esen H (2006) Gece Yolculuu Filminde letiimsizlik ve Yalnzlk, Seluk letiim Dergisi, Cilt: 4, Say:2, Ocak- 2006, (ss.175) Etike S (2005) Sanat Nedir, http://www.fotografya.gen.tr/issue-6/sanat.html (05.03.2006) Genolu C (2006) Tarkovskinin Dnyas, http://www.kisiselbasari.com/Makale.asp?ID=31 (26.11.2006) Gombrich E H (1997) Sanatn yks, Erol ve mer Erduran (ev) , stanbul Gmen (2003) Fotoraf Sanat, www.cekirdeksanat.com/tr/biriktirdiklerimiz/haber.asp?afft=read&hash=21 (26.04.2006)

Gksu

(2006)

Dnem

filminin

zorluklar,

Rportaj,

Megamovie,

Say:8,

http://www.ozenfilm.com.tr/megamovie.asp?id=60 (10.12.2006)
Ghan N (1981) Bir Film Kuramcs: Rudolf Arhneim, Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi, Kurgu Dergisi, Say: 4, letiim Bilimleri Fakltesi Yaynlar, Eskiehir, Ekim, (ss.196) Gnde S (2003) Film Olgusu: Kuram ve Uygulaym Yaklamlar, nklap Yay. stanbul. Gngr (1994) Sinemada Grnt Ynetmeni, Kitle Yay., 1. Bask, Ankara. Gngr (2005a) Fotorafik Grntde Uzam, (07.01.2006) Gngr (2005b) Grntler Evreni, http://www.sinemasal.gen.tr/goruntuler.htm (29.12.2005) Gzel C (1999) Andre Bazinde Alan Derinlii ve Gereklik likisi zerine, Kurgu Dergisi, Say: 16, (ss.84-85) http://ilef.ankara.edu.tr/fotograf/yazi.php?yad=5798

278

Hauser A (1995) Sanatn Toplumsal Tarihi, Yldz Gln (ev), 2. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul.
nan E (bt) Geleneksel ereve Dzenleri, www.fotografya.gen.tr/issue-14/egitim_14_data/CERCEVELEMEhtm.htm (20.04.2006)

Jacobs L (1994) Zaman ve Mekann Anlatm, Y Demir (ev), Filmde Zaman ve Mekan, Turkuaz Yaynlar, 1. Bask, Eskiehir. Karakaya S (2005) Sinema-Resim likisi ve Sanat Olarak Sinemann Resimsel Estetii, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi (e-sosder), ISSN:1304-0278, Bahar, (ss.134), http://www.esosder.com/dergi/1210-KARAKAYA.pdf (06.11.2005) Kl L (1981) Siegfried Kracauerin Film Kuram, Anadolu n. letiim Fakltesi, Kurgu Dergisi, Say:4, Eskiehir, (ss.219) Kl L (2003) Grnt Estetii, nklap Yaynlar, 4. Bask, stanbul. Koralp E (12.09.2004) www.gecce.com/pages/haber_detay.asp?haber=16895 (15.10.2006). Kse H (2005) Virilio ve Hzlandrlm Hakikat, Yeni Dnceler, Yl:1, Say:1, Haziran, http://iletisim.ege.edu.tr/iletisim/kurumsal/links/dusuncelerdergisi/index.pdf (20.06.2006) Kpolu H (2006) Plastik Sanatlar, http://www.okuyanus.com.tr/icerik.asp?IcerikID=1188 (30.03.2006) Lawson J H (1994) Zaman ve Mekan, Y Demir (ev), Filmde Zaman ve Mekan, Turkuaz Yaynlar, Bilimsel Aratrma Dizisi, No: 94-2, Eskiehir. Lotman M Y (1999) Sinema Estetiinin Sorunlar, Ouz zgl (ev), teki Yaynevi, Ankara. Mascelli J V (2002) Sinemann 5 Temel esi, Hakan Gr (ev), mge Kitabevi Yay. stanbul. Matara B (1999) mge, Gereklik ve Fotoraf, http://www.fotografya.gen.tr/issue-5/birsel.html (01.04.2006) McBean J R (1975) Film and Revolution, Indiana University Press, Ertan Ylmaz (ev), Bazin Sonras Estetik: Marksist Film Eletirisinin Kuram ve Uygulamas, http://www.sinemasal.gen.tr/marksist.htm (02.05.2006) Metz C (1986) Sinemada Anlam stne Denemeler, Ouz Adanr (ev), Tmer Reklamevi, zmir. Millerson G (1974) The Techniques of Television Production, 11th Impression, London: Focal Press. Montagu I (1994) Ritm, Y Demir (ev), Filmde Zaman ve Mekan, Turkuaz Yaynlar, 1. Bask, Eskiehir. Nihal S (2006) Orojeni, Lirik Bir Czzam: Jan Saudek, http://www.fotografya.gen.tr/issue10/orojeni.html (22.01.2006) Nutku H (1999) Oyun Yazarl, Mitos Boyut Yaynlar, stanbul. Onaran A (bt) Sinemaya Giri, www.kameraarkasi.org/kurgu/cesitleri/anlatim.html (07.05.2006)

279

ner (2002) Mhrlenmi Zam(an), www.fotografya.gen.tr/issue-12/muhurlenmis_zaman/m_zaman.html (12.04.2006)

ngren M T (1982) Senaryo ve Yapm, Ankara, http://www.kameraarkasi.org/kurgu/kurgunedir.html (07.05.2006) zdemir S T (2004), Karaindrounun Film Mzikleri, Sinema Defteri, Serbest, Eyll, http://www.sinemadefteri.com/?p=79#comment-223 (30.04.2006) Panofsky E (1979) Style and Medium in the Motion Picture Film Theory and Critisizm, Gerald Must and Marshall Cohen (eds), Oxford University Press. Parla P (2000) Don Kiottan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul. Read H (1966) Towards a film Aesthetic, Film: A Montage of Theories. Edited by: Richard Dyer MacCann, New York. E.P. Dutton Co. Inc. Y Demir (ev) (1994), Filmde Zaman ve Mekan, Turkuaz Yaynlar, Bilimsel Aratrma Dizisi, No: 94-2, Eskiehir. Robbe-Grillet A (1989) Yeni Roman, Asm Bezirci (ev), Ara Yaynclk, stanbul. Rotha P - Griffith R (2001) Sinema Yazlar, Ayzar Ovatman (ev), zdm Yaynlar, 1. Basm, stanbul. Salk (2004) letiim Kavram Asndan Popler Romanlar ve Estetik Romanlar, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim Dergisi, Yl:5, Say:57, Kasm, Samsun, http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi57/saglik.htm (18.03.2006) Sanat Kitab (1996), 500 Sanat, 500 Sanat Eseri, Mine Haydarolu (ev), Y.E.M. Yaynlar, stanbul Saraolu M (2004) Ekspresyonizm ve Sinema, http://www.sinemadefteri.com/?p=10 (26.05.2006) Sarris A (1969) nterviews with film Directors, Avon Discus Edition, New York, F Ikyakar (ev), (1981), Anadolu n. letiim Bil. Fak. Kurgu Dergisi, Say: 4, Eskiehir, Ekim (ss.237) Sipahi N (2001) (22.01.2006) Sokolov A.G. (1995) Sinemada Grnt Kurgusu, Semir Arslanyrek (ev), Antrakt Sinema Kitaplar, 1. Bask, stanbul, 1995. Soylu R (2004) Picassonun Guernicas, http://www.sagusad.org/sayfa/guernica.htm (11.04.2006) Stanzel F K (1997) Roman Biimleri, Fatih Tepebaal (ev), izgi Kitabevi Yaynlar, Konya. ener S (1997) Yaamn Krlma Noktasnda Dram Sanat Yap Kredi Yaynlar, Mays, stanbul. Tunca E (bt) Atf Ylmazn Ereti Gelini Ata Biniyor, stanbul, http://www.zaman.com.tr/?bl=kultursanat&trh=20040828&hn=85558 (03.10.2006) Turani A (1995) Dnya Sanat Tarihi, Remzi Kitabevi, 5. Basm, stanbul. Lirik Bir Czam: Jan Saudek, http://www.fotografya.gen.tr/issue-10/orojeni.html

280

Tutumlu R (2002) Anlat Bilimi Asndan Roman-Sinema Etkileimi ve Bir Uygulama: Anayurt Oteli, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi, Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Uysal T (2005) Sinemann Anlam zerine, www.maksimum.com/sinema/haber/27/45611.php (12.03.2006) nal Y (2003) Diegesis ve Mimesis Dramatik Anlatmn Yanlsamac Nitelii ve High Noon Filminin ncelenmesi, http://www.sinemasal.gen.tr/diegesisvemimesis.htm (11.01.2006) Vertov D (1984) Kino-Eye: The Writings Of Dziga Vertov, Editted By Annette Michelson, University Of California Press. E Canpolat (ev), http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/Erhan.htm#_ftn7 (02.05.2006) Virilio P (2003) Enformasyon Bombas, Kaya ahin (ev), Metis Yaynlar, stanbul. Wenders W (1997) Fotoraf Adaleti Yeniden Kurar, Blindspot Photography, Los Angeles, zgr Gkmen (ev), http://www.korotonomedya.net/theoria/wenders.html (19.04.2006) Wollen P (1989) Sinemada Gstergeler ve Anlam, Zafer Aracagk (ev), Metis Yaynlar, stanbul. Wlfin H (1973) Sanat Tarihinin Temel Kavramlar, Hayrullah rs (ev), stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Yasar (1999) Balta/Zar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Zllolu, M (1981) ada Bir Sinema Kuramcs: Jean Mitry, Anadolu niversitesi letiim Bilimleri Fakltesi, Kurgu Dergisi, Say:4, letiim Fak. Yaynlar, Eskiehir, (ss.170) Zolotuhina A (2006) Montajn Douu, www.kameraarkasi.org/kurgu/makaleler/montajindogusu.html (03.05.2006)

281

NTERNET KAYNAKASI http://azraa.iblog.com/index.php?op=ViewArticle&articleId=21354 (04.05.2006) http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/AndreBazin1.htm (22.03.2006) http://bodabas.tripod.com/ogrencicalismalari/BasakAbacigilbazin.htm (17.12.2005) http://geocities.com/mustafa939/senaryo/ (12.09.2006) http://klasik_muzik.sitemynet.com/klasik_muzik/id4.htm (14.02.2006) http://tr.wikipedia.org/wiki/F%C3%BCt%C3%BCrizm (31.01.2006)

http://tr.wikipedia.org/wiki/D%C4%B1%C5%9Favurumculuk (26.11.2006)
http://vision1.eee.metu.edu.tr/~metafor/galeri/40304munch.htm (08.04.2006). http://www.alka.com.tr/alphtml/leohtml/leo1.htm (30.03.2006) http://www.ayyas.com/murekkep-hokkasi/9272-agatha-christie/ (21.02.2006) http://www.blogcu.com/sinemasal/438286/ (08.04.2006) http://www.bulentozalp.net/filmdilinindogusu.doc (12.09.2006).

http://www.denedim.com/Vizyonda18subat2005.htm (03.10.2006)
http://www.haftasonu.com.tr/sinema_tv/08221/ (03.10.2006) http://www.kameraarkasi.org/sinema/sinema/cekimhatalari.html (18.02.2006) http://www.lebriz.com/v3_artst/san_Bio.aspx?sanID=2897&lang=TR (08.04.2006). http://www.maxximumfilm.com/tr/filmarsivi.php?islem=detay&fid=8# (17.10.2006) http://www.milliyet.com.tr/ozel/sinema/20000714/cut.html (08.04.2006) http://www.privatesozluk.com/show.asp?m=Las%20Meninas (26.03.2006) http://www.showtvnet.com/sinema/vizyon/egreti.shtml (20.09.2006) http://www.sinema.com/film_ozetbilgiler.aspx?FilmID=5293 (03.10.2006) http://www.sinemafanatik.com/memento/mementoexp.html) (25.01.2006) http://www.sinematografi.com/bilgi/haberdetay.asp?detay=64&kategori=Yonetmen (11.04.2006) http://www.vizontele.com/arsivbasin.htm (25.04.2006) www.kameraarkasi.org/kurgu/kurgunedir.html (22.05.2006) www.maxximumfilm.com/tr/filmarsivi.php?islem=detay&fid=8# (20.09.2006)

www.odevsitesi.com/odevler/2005_6/117244-sinemada-mekan.htm (03.01.2006).
www.odevsitesi.com/odevler/2005_6/117244-sinemada-mekan.htm (02.05.2006) www.turkcebilgi.com/Sinema%20sanat (23.01.2006)

282

cclxxxiii