Mitleen Aydnlanma, Arasallaan Rasyonalite zlem Duva1 Bilindii gibi Aydnlanma, esas olarak dini, hkim doa anlaylarn,

toplum yapsn ve devlet dzenini kyasya eletiriden geiren bir kar k hareketidir. Bu kar k hareketi aslnda modern an bilmeye ynelik olarak yntem anlaynda yaratt krlmadan beslenerek, metafizie, hkim bilgi otoritelerine ve kurumsal yaplara kkten bir biimde ynelttii itiraz, insani-toplumsal meselelere, yani genel olarak pratik felsefenin de alanna tam ve insandaki kapasitelerin aa karlmasn hedeflemitir. Bu yzden Aydnlanmann mottosu olarak konumlandrabileceimiz akln kullanma cesareti gster deyii, akln her trl belirleyicilikten uzak, otonom bir biimde kullanlmasnn ama ayn zamanda bu yolla bireyin kendi yaantsnn aktr olarak kendisini kurmasnn, ina etmesinin de bir yolu olarak anlam kazanmtr. Dier yandan akl adna ortaya atlan doay ve toplumu deitirme talepleri, bireylerdeki bu kapasitelerin eitlii dncesiyle birlikte ilerlemekteydi ve bu Aydnlanmaya ynelik olarak gelitirilen en temel eletirilerden birini, homojen toplum ideali eletirisini dourmaktayd. Aydnlanmann amaz olarak nitelendirilen bu boyut, bir yandan burjuvazinin yenileme taleplerini dier snflarla birletirdii, dier yandan ise zellikle Frankfurt okulu teorisyenlerinin eletirileri ierisinde kapitalist retim mantn besledii iddias ile eletirilmitir. Frankfurt Okulu teorisyenleri, zellikle Horkheimer ve Adorno, ilkece herkeste eit olarak bulunduu kabul edilen akl kavramnn Aydnlanma felsefesi ierisinde soyut, kesinlikten uzak ve snfl toplumun elikili doasna kar kacak gten yoksun olduunu iddia etmilerdir. Aydnlanma, Horkheimer ve Adornoya gre Kartezyen bilin tasarmlarnn totaliter yapsn srdrmektedir. Bilindii gibi modernitenin en byk iddialarndan biri kozmosu insan iin bilinebilir hale getirecek, evrenin gizlerini, srlarn zecek bir yntem ve dayanak noktas bulmak idi. Bu dayanak noktasn insan aklnn kendi kapasitelerine dnerek ve hatta zihnin kendi i kapasitelerine hapsolmu bir biimde salamaya alan mode rn bilin tasarmlar, eninde sonunda bir tahakkm arac olarak akl, doaya hkmedecek tek g olarak konumlandrm; bylece insan aklna duyulan gvenle birlikte akln yasa koyucu kapasitesi de dier btn insani yetilerin nne gemitir. Aydnlanma, zellikle Kantn Aydnlanma tanmn ele aldmzda bilincin kendi iindeki tasarmlarn topluma projekte etmesine ve tahakkm retmesine bir itiraz olarak ortaya kmt; bu yzden Kant, zneleraras bir zeminde akln ileyiini konu edinmeye alm olsa da; genel olarak Aydnlanma hareketi ve zel olarak da Kantn temellendirmeleri daha sonraki dnemlerde Kartezyen bilince geri dn olarak nitelendirilmi ve eletirilmitir. rnein Zygmunt Baumanna gre doann insan aklnn egemenliine sokulmas, yeni biimini onsekizinci yzyla gelindiinde Aydnlanma felsefesinde bulmutur. Oysaki Aydnlanmann byk filozofu Kant, akln yasa koyucu niteliini, tam da tahakkmn ortadan kaldrlmasna ynelik bir giriim olarak okumak eiliminde idi. Aydnlanmann hem bilmenin sonucu olarak dzenleme, kurma ve biimlendirme etkinliini varsaymas hem de zel alan ile kamusal alan arasna keskin bir snr koymasyla, akln genel kullanmnn nndeki engelleri amak maksadyla da olsa, insan akl kamusal otoritenin disiplini altna sokulmaktayd. Bu yzden Frankfurt Okulu teorisyenlerinden Horkheimer ve Adorno, Aydnlanmann programatik yapsnn, aslnda mitleri paralama ynnde bir ynelimden hareket etmi olmasna ramen modern ve tam anlamyla rasyonellemi bir toplum idealiyle, bireylerin zerinde kat bir tahakkm kurduunu, bylece akln arasallatrldn ve sonu olarak Aydnlanmann kendisinin bir mit haline geldiini vurgulamlardr. Elbette buradaki sorun akln nasl tanmland, aslnda genel olarak insann nasl tanmland ve toplumsal yaam dzenleyen ilkelerin nasl belirlendii sorusudur. Akln bu dnm ierisinde modern topluma hakim olan iki unsur, yani pozitivizm ve pragmatik bak asna dayal bir felsefi bilme etkinlii, Aydnlanmann zgrletirici aklnn, totaliter
1

anakkale Onsekiz Mart niversitesi Felsefe Blm retim yesi.

bir tahakkm aracna dnmesinin temel nedenleri olarak grlebilir. Bilme etkinliinin inanma, duyumsama, hissetme gibi btn insani etkinlik alanlarnn nne yerletirilmesiyle rasyonel bir toplum ina etme abas, Aydnlanmann vaz ettii zgr ve zgrletirici akl nosyonu ile ne kadar uyumaktadr? Bugn Aydnlanmay dnrken kanlmaz olarak hesaplamamz gereken bu sorular, akln yeniden yaplandrlmas ve genel olarak Aydnlanmann ideallerini yeniden mal etmek adna gerekli olmakla birlikte, kamusalln yeniden inas konusunda da yol gstericidir. 1. Pozitivizm tehlikesi: Pozitivizm akl olgusallatrarak akln ideallerini eyletirmektedir. Akln kendisine duyduu gvenden beslenen pozitivizm, nesnel hakikatler olarak konumlandrd gereklik algsn tek ve yanlmaz bir postla olarak alr ve bunun zerinden ilerler. 2. Pragmatizm: Akln faydaya dnk kullanmn hedefleyen pragmatizm, eletirellikten yoksun, sadece stratejik bir zeminde kavrad akl ikincilletirmekte ve heteronomiye neden olmaktadr. Horkheimer ve Adornonun gzlemledii bu olgular, basite akln arasallatrlmasna itiraz olarak bildiimiz eletirilerinin dayand zeminlerdir. Akl, bu iki ynelim nedeniyle toplumsal srece boyun emi ve arasallatrlarak doa ve toplum zerinde kurulan egemenliin tek lt haline gelmitir. Bylece Aydnlanmann zgrletirici akl, yerini totaliter bir tahakkm arac olma haline brakmtr. Horkheimera gre modern dnem entelektelinin zihninde tek otorite olarak dolanp duran bilim, sadece llebilir olanla ilgilenmekte ve insan da dahil olmak zere hereyi bir l kabna sdrmaya almaktadr. Bylece Aydnlanmann ykmak istedii mitler, bilimin hereyi belirleyen yapsyla yeni biimler ve adlar ierisinde srmektedir aslnda. Aydnlanmann raydan k olarak tanmlanan bu durum, sanayi toplumunun pozitivist aklnda standardize edilen, otomatikleen ve arasallaan, arasallat lde kendi balarna anlamlarn yitirmi olan dnce ve davranlar gelitirmitir. Arasal akl, sadece kapitalist retim mant ierisinde anlaml klnabilir bir hale geldiinden, akln tarihsel rol de dzen idesini, yani sistemi pekitirmek ve devamlln salamak olmutur. Bylece zgrletirme projesi tahakkm projesine dnmtr. Horkheimer ve Adornonun bu tespitleri aslnda halen gncelliini koruyan, Aydnlanmann idealleri ile gerekliin uyumamas gibi bir durumu ifa eden eletiriler olarak okunabilir; ancak onlar bu eletiriyi Aydnlanmann ideallerinin formelliine ve aslnda Aydnlanmann kendisinin bir mit olduu gereine dayandn syleyerek bir adm daha ileriye tarlar. Bu yzden mitten arndrma projesi olarak balangta ilericiymi gibi grnen Aydnlanma, btnyle negatif bir phe tarafndan oluturulduundan, mitin ve dinin eletirisi olarak balayan ey deerlerin ortadan kaldrlmasyla srmektedir. zdelie dayal bir yntem, matematik ve mantk gibi zihnin kendi kendine dnme biimleri dnda hibir eyin ierisinde yer bulamad bir paradigma ierisinde Aydnlanmann doa zerindeki mitsel bys de aa kmaktadr. Aydnlanmann Diyalektiinde bunun sadece tarihsel deil ayn zamanda bat aklna ikin olan yapsal bir sorundan kaynakland iddia edilmektedir. Bandan beri akl, kendisini bir mit olarak gstermitir ve onun mitsel doasna iaret etmek tahakkm reten yapsn da zmlemek anlamna gelecektir. Bu iddialar da Odysseus miti ile aklanmaya allmtr. Truva savandan dnen Odysseus arzu ve tutkularnn deil, aklnn esiri olmutur ancak; burada arasallam akln boyunduruuna girmi olduu sahte hazlar sz konusudur. Hazlarn ve tutkularn akl adna trplemi ve bastrm olan insan, kendi yaratt haz ve kltr endstrisi yoluyla tpk Lotus iei yiyen biri gibi bir sarholuk ve illzyon ierisindedir. Bat Aydnlanmas insana vadettii zgrlk, mutluluk ve bar salayamamtr ve bunu baka yerlerde deil, onun tam da balangtaki konumunda aramak gerekir. Grld gibi Adorno ve Horkheimern oluturmu olduu kuram, Aydnlanmaya son derece ktmser bir boyut iermektedir. Adorno ve Horkheimera gre toplumun tek yanl rasyonalizasyonu, insan yabanclam ve brokratik bir tarzda tanzim edilmi bir elik kafes e hapsetmitir. Frankfurt Okulu teorisyenleri, elik kafes benzetmesiyle pragmatik ve pozitivist temellerdeki bir rasyonalizasyon srecinin amazlarn kefetmi olmasna karn

modernist projeye bal kalm Weberin aksine, arasal akla duyduklar gveni yitirmiler ve modernizmin inac pratiklerini eletirmilerdir. Bu eletiri ayn zamanda, yaadklar an onlar zerindeki etkilerini gstermektedir. Bu nedenle de onlar, Weberin toplumun rasyonellemesi adna bu sreleri kanlmaz olarak kabul eden tavrna karn, eletirilerini elik kafesten bir k yolu bulmak ynnde srdrmlerdir.2 Bir baka deyile, Aydnlanma tasars, Webere atfla dnyann bysn bozmaktr, ama bu proje uyarnca modern ve tam anlamyla rasyonellemi dnya yalnzca grnte byy bozmutur; gerekte eytanca bir eyleme, lmcl bir yalnzlk laneti halen zerindedir. En nemlisi, Adorno ve Horkheimer Aydnlanmann mite gerileyiinin sebebini, zelikle gerileme amacyla icat edilmi milliyeti, pagan ve dier modern mitolojilerde deil de, hakikat karsnda donup kalm Aydnlanmann kendisinde aramak gerektiini gstermeye almaktadrlar.3 Aydnlanm akln doaya hkmetme ve mutluluu gerekletirecek aralar gvenceye almaya dayanan kar konulamaz ilerlemesi, sonuta iinden klmaz bir gerilemeye dnmtr. Bu gerileyiin sebebi, eylerin kendilerine zg niteliklerini, onlara duyusal, toplumsal ve tarihsel biricikliklerini veren zelliklerini gz ard ederek ve tikeli sadace evrenselin ierisinde bir yere yerletirerek kavramak, salt znenin amalar ve hedeflerine, yani kendini korumaya (z-saknma) ve bu yolda kavramsal ve teknik hkimiyet salamaya odaklanan arasal rasyonalitenin, rasyonalitenin btn hale gelmesidir.4 Bylece dsal anlamda etkin olan doa gleri zerinde rasyonel egemenlik kurma arzusu, zneyi, salt korunma uruna retken gleri snr tanmakszn arttran, ama salt korunmay aacak uzlama glerini de krelmeye brakan bir oluum srecine sokmutur. Giderek bir paranoya halini alan kendini koruma gds, kanlmaz olarak farkl olan yok etmeye ynelir ve Nazizmin temelinde de bu vardr. Bu durumda Aydnlanmann en temel belirtisi, nesneletirilmi dsal doa ve bastrlm isel doa zerinde kurulan egemenlik olacaktr.5 Bir baka deyile, arasal rasyonalitenin geliiminin mmkn kld doann zerinde egemenlik kazanma, insanlarn dier insanlar zerindeki egemenliine dnmekle kalmam, nihai olarak z-egemenlii de ieren mutlak bir tahakkme dnmtr. Buradaki nemli husus, Adorno ve Horkheimern, sorunun moderniteden ya da Aydnlanmann rasyonalizasyonundan da nceye uzandn, arasal rasyonalitenin tohumlarnn Bat rasyonalitesinin kaynanda, en bandan beri bulunduunu iddia etmeleridir. Aydnlanm uygarln aslnda barbarla dntne ynelik zmleme, kendini yok etmeye ynelik sadece dnsel deil uygulamadaki eilimin de en bandan beri rasyonaliteye zg olduunu, yani hibir biimde bu eilimin plak olarak ne kt devreye zg olmadn gsterir. Bu adan Adorno ve Horkheimern Weberin rasyonalizasyon srelerine dair tezini kabul etmekle kalmadn, bu tezi daha gelitirdiklerini ve genelletirdiklerini iddia etmek mmkndr. Hatta Weberin grlerinde bile halen alternatif rasyonalite srelerinin tarihsel imkn dhilinde bulunmasnn, onun bu srecin tarihsel bir zorunluluk olarak kabul etmediinin bir gstergesi olarak okunabileceine dikkat eken Bernstein, Horkheimer ve Adornonun ise, ge dnem yazlarnda (zellikle Aydnlanmann Diyalektiinde), bu tr bir tarihsel kanlmazl kabul etmeye ynelmi gzktklerini syler. Habermasa gre ise eletirel teori, 1940da Aydnlanmann Diyalektiinin yaymlanmasyla birlikte politik-pratik amal, kapsaml bir eletirel sosyal bilime ynelik orijinal programlarn imknsz bir hale sokan karanlk ve vahim bir dn yaamtr. Adorno ve Horkheimern Aydnlanmann zgrleimci gcne imkn tanmayan trden bir btnselletirici eletiriye ynelmelerinde, faizm, II. Dnya Sava, daha sonraki souk sava dnemindeki umutsuzluk yaratan bir dizi gelimeyi ieren sreten duyulan hayal krkl etkilidir. Nitekim Habermas da bu noktaya, ncellerinin btnc akl eletirisini benimsemelerinin arkaplan olarak dikkat eker ve Mitle Aydnlanmann Krdm adl yazsnda bunu yle ifade eder:
2 3

West, David; Kta Avrupas Felsefesine Giri, ev: Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul, 1998, s:94 Adorno, Theodor W. ve Horkheimer, Max, Aydnlanmann Diyalektii, ev: Nihat lner-Elif ztarhan Karadoan, Kabalc Yaynevi, stanbul 2010, s. 13. 4 Bernstein, J. M., Sunu, Theodor W. Adorno, Kltr Endstrisi,lin Gen -Nihat nler-Mustafa Tzel, letiim Yaynlar, stanbul, 2008, s. 14. 5 Habermas, Jrgen, Mitle Aydnlanmann Krdm, ev: Blent. O. Doan, Cogito, Say: 36 Kitle, Melankoli, Felsefe, YKY, 2003 (s. 85-108), s. 89.

Eletirel kuram ilk olarak Horkheimern evresinde, Batda devrimlerin gereklememesi, Sovyet Rusyada Stalinizmin ortaya k ve Almanyada faizmin zaferi zerinde dnlrken biimlenmiti. Marksizmi zedelemeden Marksist ngrlerin hatalarn aklayaca dnlyordu. Bu arkaplanda, kinci Dnya Savann en kt yllarnda, akln son krntlarnn da kaybolarak, uygarln kalntlarn tamamen umutsuz brakt izleniminin nasl ortaya ktn anlamak zor deil.6 Eletirel teorisyenlerin iinde bulunduklar bu eilime kar kmakla birlikte modernliin tamamlanmam bir proje olduuna inanan Habermasn dnceleri de ncellerinin grlerine ynelik eletiriler zemininde biimlenmitir. Bir baka deyile, Aydnlanma tasars, Habermasa gre de -Webere atfla- dnyann bysn bozmaktr, ama bu proje uyarnca modern ve tam anlamyla rasyonellemi dnya yalnzca grnte byy bozmutur; gerekte eytanca bir eyleme, lmcl bir yalnzlk laneti halen zerindedir.7 Habermas Kamusalln Yapsal Dnm'den itibaren Adorno ve Horkheimern ge dnem dncesi ile arasndaki farkllklarn mahiyetini netletirmeye baladnda, refah devleti demokrasilerinin kamusallna ynelik zmlemelerde bulunur. Bu zmlemelerde de Adorno ve Horkheimern kltr endstrisi eletirisi etkilidir. zelikle burjuva kamusallnn arkasnda bulunan ilkeler uyarnca gnmzde kamusal alann yeniden inas ynndeki arsnda Habermasn, bireylerin, rasyonel bir tartmay giderek daha da imknsz klan btn olumsuz etkilere ramen, temel iletiim becerilerini yeniden elde edebileceklerine ilikin inancndan vazgememi olduuna da bir kez dikkat ekmek gerekir. Habermas, Frankfurt Okulu ilk dnem teorisyenlerinin arasal rasyonalite eletirisinden sonra izlenecek yolun akldan vazgei deil, akl yeniden yaplandrmak olduunu dnr; bu konudaki zm ise bireylerin politik meseleleri kamusal olarak tartabilmeleri, kendi varolularnn toplumsal koullarn otonom bir biimde tesis edebilecekleri bir kamusal alann yaratlmas ve tartma prosedrlerinin gelitirilmesidir. Bu koullarn oluturulabilmesi ise yine Horkheimer ve Adornonun ortaya koymu olduklar kltr endstrisi olgusunu zmlemek ve anlamakla, doru bir yerden kavramakla mmkndr. Dolaysyla Aydnlanmann ve Aydnlanma projesinin rasyonalizasyon sreleri ierisinde yaratt mitleri anlamak iin kltr endstrisi olgusunu analiz etmek gerekmektedir. Kltr Endstrisi: Eletirel dnrlere gre kitle kltr ve kltr endstrisi eletirisi, modernliin kurmu olduu denetim ann ve elik kafesin toplumun maniple edilmesinde ne derece etkin bir ilev grdn gstermek iin son derece elverili bir rol stlenmektedir. Zira kltr endstrisi yoluyla toplumda sanki grece eitliki bir yap varm gibi bir yanlsama yaratlmakta ve yine kltr endstrisi kendi i dinamiini bireysellemeye destek veriyormu gibi gstererek merulatrmaktadr. Oysaki aslnda kltr endstrisi yoluyla kendi bekasn salayan iktidar bunun tam da kart bir konumda bulunmakta, bireyi eyletirerek/ nesneletirerek tpk makinenin bir dilisinde olduu gibi sistemin bir paras konumuna indirgemektedir. Modernliin bnyesinde balangtan beri barndrm olduu bu elik kafes, bireyi, kltr endstrisi araclyla denetim altna almakta ve denetlemektedir. zellikle teknolojik gelimelerle desteklenen bu denetim ve tahakkm sreleri, giderek daha fazla ivme kazanmakta ve hayatn her alannda yaygnlap gelien teknoloji sayesinde zellikle Avrupada otoriteryan rejimlerin denetimleri daha da glenerek artmaktayken, Amerikada da kltr endstrisinin hegemonyas glenmektedir.8 Frankfurt Okulu teorisyenlerinin, kitle kltrnden deil de kltr endstrisinden sz etmelerinin nedeni, kltrn kapitalist rgtlenii sz konusu olduunda bunun, sermayenin ihtiyalarna deil de, kitlelerin ihtiyalarna hizmet ettii izlenimini veriyor olmasdr. Zira kapitalizmin kltre mdahalesi aslnda bireylerin ihtiyalarndan kaynaklanmamakta, aksine bireylere yapma ve kapitalist retim mekanizmas elinden kma ihtiyalar
6 7 8

Habermas, Jrgen, Mitle Aydnlanmann Krdm, s. 95. Habermas, Jrgen, Mitle Aydnlanmann Krdm, s. 89. Jay, Martin; Diyalektik mgelem, ev: nsal Oskay, Ara Yaynclk, stanbul, 1989, s:312

dayatlmaktadr. Kltr endstrisinin etkisi altna ald kitleler aslnda teknolojinin bir aygt konumuna indirgenmi ve otonom bir biimde karar verme yetilerini yitirmilerdir. Sanat eserleri de dahil her trl insani retim, kr gdsyle birlikte sermaye birikiminin mantna hapsedildiinde, entelektel kltrn eletiri potansiyeli de, bireyin kapitalizme intibakn kolaylatran konformist ya da olumlayc rnler tarafndan snrlandrlm, hatta ortadan kaldrlm olmaktadr.9 Adorno ve Horkheimern ondokuzuncu yzyln sonu ve yirminci yzyln balarnda Amerika ve Avrupada ykselmeye balayan elence endstrisinin kltrel biimlerinin metalamasn vurgulamak amacyla kullandklar kltr endstrisi kavram, elence endstrisinin ykselmesini, kltrel rnlerin standartlamasn ve rasyonalizasyonunu ifa etmeye yneliktir. Adorno ve Horkheimera gre retilen bu kltrel veya sanatsal rnler, kapitalist birikim ve kr elde etme amalarna uygun olarak kitlelerin tketimi iin hazrlanm olduundan, bireylere tketime ynelik bir yaam biimini dayatmak suretiyle onlar artlandrmakta ve nihayetinde pek ok snf tarafndan kolayca benimsenir duruma geldii zaman da kolayca denetim altna alnabilir bireyler, Marcusenin deyimiyle tek boyutlu insan yaratlm ve onun tek boyutlu dnce ve davranlar biimlendirilmi olmaktadr.10 Kltr Endstrisi Eletirisinin Dayanaklar Frankfurt Okulunun kitle kltr ve kitle toplumu kuramnda ne kan temalar aadaki gibi zetlenebilir: 1. Geleneksel toplumsallama kurumlarnn youn ekonomik ve teknolojik gelimeler karsnda zayflamas 2. nsann emek ve etkinlii sonucu ortaya kan nesnelerin, insan kontrolnn dnda gzken bamsz, zerk glere dnmesi, bu glerin yaratlan kltrel evren ierisinde somutlamas ve bylelikle kitle toplumunun paralanm insannn anlalmaz bir zorunluluk tarafndan ynetilmesi11 Grld gibi kltr endstrisi eletirisi, temel olarak ekonominin belirleyicilii zerinde ykselse de aslnda kltrn, belirli bir toplumsal dzeni ve tarihsel dnemi hem ina eden, hem de aan glere sahip bir fenomen olarak kavranlmasna dayanmaktadr. Bu kavray ise statkoyu rasyonelletirmek adna kullanlan ve yaratlan kltrn, kitlelere daha iyi yaam ad altnda sunduu daha ok retim ve tketim ideali ierisinde, bo zaman da dahil her eyin alnp satlabilir hale geldii bir yaam dzenini tesis etmektedir. Bu toplumda her ne kadar retimin tketicilerin ihtiyalarna uygun olarak gerekletirildii savunulsa da temel ama, aslnda yapma ve sahte olan gereksinimlerin kkrtlmasdr. Grld gibi kltr endstrisi ile temel olarak u noktalar eletiri konusu yaplmaktadr: 1. Kltr endstrisi, retime dnk dayatt bir yaam biimi ekseninde bireyin mevcut dzeni kabullenmesini ve onunla zdelemesini salar. Aslnda ihtiya kategorisine dahil edilmeyecek ama ihtiyam gibi gsterilen eyler araclyla bireyler denetlenmekte; bununla birlikte bireyin sahip olduu toplumsal stat ve role uygun ihtiyalar dzeyi belirlenerek simgesel bir biimde bireyin kendisini ait hissettii snfn davran kodlar retilmektedir. 2. Kltr endstrisi, tketiciyi dnyaya ve kendi varoluuna dair bir dnmsellie ynelmekten alkoyarak kendisine hazr bir biimde sunulmu yorumlara ve davran biimlerine adapte etmektedir. 3. Kltr endstrisi, statkonun yeniden retilmesinden ibaret olduundan, toplumdaki eitsizlikleri onaylamak ve hatta yeniden retmek yoluyla gemite snfsal dzeyde farkllam bir biim ierisinde karmza kan kltrel alanlar, popler kltr araclyla birletirip kitleselletirerek uyumu ve ticarilemeyi kolaylatrmaktadr.
9 10 11

West, David; Kta Avrupas Felsefesine Giri, 1998, s:95-96 Marcuse, Herbert; Tek Boyutlu nsan, ev: A. Timuin-T. Tundoan, May Yaynlar, stanbu l, 1975, s: 27 Swingewood, Alan; Kitle Kltr Efsanesi, ev: Aykut Kansu, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1996, s: 32

4. Kltr endstrisi temelde bireye belli bir yaam alan tanyor gibi grnse de aslnda onlarn bireyselliklerine temelden kar kmakta ve sonuta kii hem sistemin gc ile zdelemekte hem de onun tarafndan arasallatrlma basksna boyun emi olmaktadr.12 Btn bu eletirilere katlmakla birlikte Horkheimer ve Adornonun modernlie dair umutsuzluk ve hayal krklklarn, bu umutsuzluk ve hayal krklklarnn balamsal ve konjonktrel boyutlarn amlamaya verdii nemle birlikte deerlendiren Habermas ise modernliin mirasnn eletirel bir toplum yaratmak asndan dikkate deer olduunu dnmektedir. Oysa ki Horkheimern u sz o dnemde akla ve Aydnlanmaya duyulan gvensizlii ak bir ekilde gstermektedir:

12

Adorno, Theodor W.; Minima Moralia, ev: Orhan Koak, Ahmet Doukan, Metis Yaynlar, stanbul, 1998: 206 207

Eer Aydnlanma ve entelektel ilerleme ile insan batl inanlardan, eytani glerden, peri masallarndan, kr talihten zgrletirmeyi, ksaca korkudan zgrletirmeyi anlyorsak, o zaman bugn akl denen eyi alenen knama akla verilebilecek en byk hizmettir.13 Bu adan Adorno ve Horkheimern, Aydnlanmann kendi kendini yok etme srecini anlattklar Aydnlanmann Diyalektii almas, bu gvensizliklerinin dorua ulat almalar ya da Habermasn da belirttii gibi Aydnlanmann zgrletirici gcne hibir imkn tanmayan en karanlk kitaplar olarak grlebilir. Btn bu eletirilere katlmakla birlikte, eletirel kamunun rasyonel ekirdeini belirginletirmeye ynelen Habermas ise eletiriden ziyade kltrel ve toplumsal rasyonelleme srelerini geni ve derin bir biimde tehis ve analiz eden, pratik hedefli eletirel bir toplum kuramna ihtiya olduu grndedir. Zira Habemasa gre Frankfurt Okulu, Aydnlanmann Diyalektiinin yaymlanmasyla birlikte politik-pratik amal, kapsaml bir eletirel sosyal bilime ynelik orijinal bir program imknszlatran karanlk ve vahim bir dn yaamtr ki Habermasa gre bu, ncellerinin btnc akl eletirisini benimsemelerinin arkaplan olarak okunabilir: Eletirel kuram ilk olarak Horkheimern evresinde, Batda devrimlerin gereklememesi, Sovyet Rusyada Stalinizmin ortaya k ve Almanyada faizmin zaferi zerinde dnlrken biimlenmiti. Marksizmi zedelemeden Marksist ngrlerin hatalarn aklayaca dnlyordu. Bu arkaplanda, kinci Dnya Savann en kt yllarnda, akln son krntlarnn da kaybolarak, uygarln kalntlarn tamamen umutsuz brakt izleniminin nasl ortaya ktn anlamak zor deil.14 Habermas, bu karanlk ve vahim dnmn, bu tr bir bak as ierisinde tarif edilen akl kavraynn snrllklarn grme konusunda da yetersiz kaldn dnmektedir. Bylece Habermasa gre kltrel zeminde ilerleyen bir modernlemenin ierdii bilim, evrensel ahlak ve adalet, otonom sanat gibi rnleri grmezden gelmeye yol aan bu tutumla birlikte, rasyonalitenin ve aklsal kapasitelerin tamamen arasal akl syleminin buyruu altna sokulduu, salt kendini koruma gdsne teslim edildii ve nihayetinde akln geerlilik taleplerinin de sonlandrlm olduu grlmektedir: Kltrel modernitede bulunan akl, geerlilik iddiasndan btnyle soyunur ve iktidar tarafndan sindirilir. Evet ya da Hayr duruu almak, geerli nermeyle geersiz nermeyi ayrmak iin gerekli olan eletirel kapasite, g istemiyle geerlilik iddiasnn dzensiz bir ekilde kaynamas sonucu zeminini yitirmitir.15 Aslnda akln geerlilik taleplerinden vazgeme anlamna gelen bu tutum, zellikle postmodern eletirinin etkisiyle g kazanan gnmz rlativizmi ve kararcl (decisionism) iinde de srdrlmekte ve bu vazgei, yaamlarmz yneten normlarn rasyonel bir biimde ve tartma prosedrleri ierisinde tesis edilmesini imkanszlatrmaktadr. Aydnlanma ve rasyonaliteye dair kkten eletirilerin, paradoksal bir biimde eletirel kapasitenin kendisini yok etmesi ile sonulandn iddia eden Habermasa gre buradaki asl eliki, bu eletirilerin mahkum ettikleri akl kendi sylemlerinde kullanmak zorunda olmalardr: nk betimlemenin yapld anda bile, yok olduu iddia edilen eletiriden yararlanlmaldr. Aydnlanmann kendi aralaryla hareket ederek aydnlanmann totaliterlemesini aa vurmaktadrlar.16 Adorno ve Horkheimern, Aydnlanmann Diyalektiindeki temel iddialar Aydnlanmac akln arasallat, iktidar tarafndan sindirildii ve eletirel gcn kaybettii
Horkheimerdan aktaran; Dickens, David R. (1983), The Critical Project of Jrgen Habermas, iinde: Daniel Sabia ve Jerald Wallulis (der.), Changing Social Science, State University of New York Press, 131-157, s. 134. 14 Habermas, Jrgen, Mitle Aydnlanmann Krdm, s. 95. 15 A.g.e., s. 91. 16 Habermas, Jrgen, Mitle Aydnlanmann Krdm, s. 9798.
13

olsa da, Habermasa gre onlar, bu iddiay ne srerken kullandklar metodlar ve akl yrtme sreleri -sorular retmek, ak ulu bir tartmaya girmek gibi- sayesinde eletirel bir akln halen varolduunu kantlamaktadrlar. Bu yzden onlarn arasal akla ynelik eletirilerini akln btnne yneltmi olmalar ve akldan vazgeecek derecede bir ktmserlik ierisine girmeleri yanltcdr: Eer son maskeyi drmekten geri durmak istemiyor ve eletiriye devam etmek istiyorlarsa, tm rasyonel ltlerin kn aklarken, en azndan bir tane rasyonel lte dokunmaktan kanmalar gerekiyor. Bu paradoks karsnda kendini referans alan eletiri ynn kaybeder.17 Dolaysyla Aydnlanmann Diyalektii her ne kadar Aydnlanmann bir tahakkm arac haline geldii sonucuna varm olsa da Adorno ve Horkheimern, eserin nsznde de grld gibi Aydnlanma kavramna kar eletirilerinde hedeflerini, onu i ie getii kr egemenlikten kurtarmak olarak belirlemi olmalar dikkate deerdir. 18 Habermasn, eletirel teorinin yeniden yaplandrlmas zemininde iaret ettii meselelere ve Aydnlanmaya dair pheci tutumun, modernitenin rasyonel ieriindeki imkanlara dnerek; dahas, rasyonalizasyon srelerinin kazan ve kayplarn dikkatli bir biimde yeniden deerlendirerek dnlmesi gerektii ynndeki arsna kulak vermek, standartlarn llemezlii ve zerinde uzlaabileceimiz hibir evrensel ltn kalmad bir evrende, g ve iktidar ilikilerine kar durabilmenin yollarn aratrmak bakmndan nem tamaktadr. Akl, programatik ve pragmatik biimde tesis ettii mitleri, kendi imkanlar lsnde ve geerlilik taleplerinin evrensel bir biimde denetlenmesi sonucunda paralama gcne sahip olmakla birlikte, kamusal tartma prosedrleri ierisinde kendi taleplerine dair geerlilik iddialarn yarglama ve deerlendirme kapasitesini de kendi bnyesinde barndrmaktadr. KAYNAKA -Adorno, Theodor W. Minima Moralia, ev. Orhan Koak, Ahmet Doukan, Metis Yay., stanbul, 1998 -Adorno, Theodor W. ve Horkheimer, Max, Aydnlanmann Diyalektii, ev: Nihat lner-Elif ztarhan Karadoan, Kabalc Yaynevi, stanbul 2010 Baumann, Zygmunt Bireysellemi Toplum, ev. Yavuz Alogan, Ayrnt Yaynlar, stanbul -Bernstein, J. M., Sunu, Theodor W. Adorno, Kltr Endstrisi, ev: Elin Gen - Nihat nler-Mustafa Tzel, letiim Yaynlar, stanbul, 2008

17 18

Habermas, Jrgen, Mitle Aydnlanmann Krdm, s. 104. Adorno, Theodor W. ve Horkheimer, Max, Aydnlanmann Diyalektii, s. 16.

-Dickens, David R. The Critical Project of Jrgen Habermas, iinde: Daniel Sabia ve Jerald Wallulis (der.), Changing Social Science, State University of New York Press, New York, 1983 -Habermas, Jrgen; Mitle Aydnlanmann Krdm, ev: Blent. O. Doan, Cogito, Say: 36 Kitle, Melankoli, Felsefe, YKY, stanbul, 2003 Jay, Martin; Diyalektik mgelem, ev: nsal Oskay, Ara Yaynclk, stanbul, 1989 Marcuse, Herbert; Tek Boyutlu nsan, ev: A. Timuin-T. Tundoan, May Yaynlar, stanbul, 1975 Swingewood, Alan; Kitle Kltr Efsanesi, ev: Aykut Kansu, Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara, 1996 -West, David; Kta Avrupas Felsefesine Giri, ev: Ahmet Cevizci, Paradigma Yaynlar, stanbul, 1998 Habermas, Jrgen; Mitle Aydnlanmann Krdm, ev: Blent. O. Doan, Cogito, Say: 36 Kitle, Melankoli, Felsefe, YKY, stanbul, 2003 (s. 85-108),s. 89.
3 7 8

Adorno, Theodor W. ve Horkheimer, Max, Aydnlanmann Diyalektii, s. 17.

Bernstein Richard, J. Introduction, iinde: Richard, J. Bernstein (der.), Habermas andModernity, Polity Press, 1985, 1-32, s. 6. Habermas, Jrgen (2003), Mitle Aydnlanmann Krdm: Max Horkheimer ve Theodor Adorno, Cogito, 36, YKY, 85-108, s. 85.
17