2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

103

HIDROLIK SILINDIR TASARIM VE IMALATINDA KULLANILAN TOLERANSLAR VE FORMLLER

Mehmet ARSLAN Murat SERER

ZET Bilindigi zere lineer motor olarak ta tanimlanan hidrolik silindirler akiskanin hidrolik enerjisini mekanik enerjiye eviren hidrolik ekipmanlardir.hidrolik sistemlerin tamamina yakini nihai olarak bir hidrolik silindiri tahrik ederler. Hidrolik nite ekipmanlarinin seimi ne kadar isabetli yapilirsa yapisin, bu seimin is olarak karsiligini hidrolik silindirler sayesinde grrz. Belirli prensiplere dikkat edilmeden tasarlanan ve retilen hidrolik silindirler servis sirasinda istenildigi gibi performans gstermeyebilir. Sonu olarak bundan hidrolik sistemin tamami etkilenir ve byk maddi kayiplara neden olabilir. Bu bildiride hidrolik silindirlerin tasarimi ve retimi asamasinda en sik karsilasilan problemler, bu problemlerin neden oldugu sorunlar ele alinarak, zm yollari ile dikkat edilmesi gereken noktalara isaret edilecektir.

1. HIDROLIK SILINDIRI OLUSTURAN PARALAR

Resim 1. kati model silindir resmi 1.1. Kovan (Silindir Borusu) Malzemesi zel bir talep olmadigi taktirde st 52-3 kalitedir. Kovan i yzeyi honlanmistir.

1.2. Rot (Mil) Malzemesi genel olarak i piyasada Ck 45 dis piyasada St 52 alisma sartlarina gre paslanmaz trevleri, islah eliklerinden imal edilebilirler. Silindir ierisinde hareketli, alisma esnasinda dis ortamla temas oldugundan korozyona dayanikli kaplama mevcuttur.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

104

1.3. n Kapak (Kep) Malzemesi pik, sfero dkm veya alasimsiz imalat eliklerinden yapilabilir. Kovana baglantisi vidali veya civatali baglanti olarak gereklestirilebilir. Sizdirmazlik elemanlarini tasimasinin yani sira yataklama grevi de yapar.

1.4. Piston Malzemesi pik, sfero dkm veya alasimsiz imalat eliklerinden yapilabilir. I kaagi nleyen sizdirmazlik elemanini zerinde tasir. Ayni zamanda yataklama grevi de yapar.

1.5. Arka Kapak Malzemesi kovanla uyum saglamasi aisindan St 52- 3 kalitesinde seilmelidir. Sayet bulunamazsa karbon orani dsk alasimsiz elikler tercih edilmelidir. Grevi kovan arka kismini kapatir ve baglanti elemanini zerinde tasir.

1.6. Rot Basi ve Kovan Basi Malzemesi kovanla uyum saglamasi aisindan st 52- 3 kalitesinde seilmelidir. Hazir olarak retimleri yapilmakla beraber, makine konstrksiyonunda talep edilen, degisik baglanti sekilleri de mevcuttur.

1.7. Sizdirmazlik Elemanlari Blm 4 te anlatilacaktir.

Sekil 1. 2 boyutlu montaj resmi

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

105

2. HIDROLIK SILINDIR TIPLERI Hidrolik silindirler genel olarak grupta ele alinabilir. Bunlar;

2.1. Tek Etkili Hidrolik Silindirler

2.1.1 Dalma Tip Hidrolik Silindirler

A
F

2.1.2 Geri Dns Agirlikli Hidrolik Silindirler.

2.1.3 Geri Dns Yayli Hidrolik Silindirler.

2.2. ift Tesirli Hidrolik Silindirler

2.2.1. Tek Rodlu Hidrolik Silindirler.

2.2.2. ift Rodlu Hidrolik Silindirler

A
2.3. Teleskopik Silindirler

2.3.1. Tek Etkili Teleskopik Silindirler

2.3.2. ift Etkili Teleskopik Silindirler

3. HIDROLIK SILINDIRLERDE DOGRUSALLIK Hidrolik silindirler birden fazla paranin bir araya gelmesiyle olusan komplike ekipmanlardir. alisma sartlari incelendiginde ileri geri hareketi yapan paralar tek baglanti ekseninde alismaktadir. Bu nedenle silindiri olusturan tm paralar ayni eksen zerinde konumlandirilmalidir. Aksi taktirde; Eksen farkliliklari silindirin yaslanarak alismasi demektir ki, buda keelerin hizla asinmasina neden olur. Farkli eksen istenmeyen ykleri de silindir elemanlarina tasitmak anlamina gelir, sonu olarak silindir elemanlarinin mr kisalir. Silindir sayet gl sase baglantisindan gl ise makinenin sasesini zorlar ve sasede deformasyona sebep olabilir. Sistem abuk isinir.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

106

Elektrik motoru ve pompa zorlanir. Sonu olarak gereksiz g kayiplari olusur ve verim dser.

Simdi silindiri olusturan paralarin islem metotlarini ve dikkat edilecek detaylari kisaca inceleyelim.

3.1. Kovan

Sekil 2. Kovan imalatlarinda daima referans kovan i apidir. Imalat esnasinda kovana yapilacak tm islemler i ap referans alinarak gereklestirilir. Ayrica yag giris rakoru sayet kaynakliysa bu proses tornalama islemi ncesi yapilmalidir. Resme dikkatlice bakildiginda kovan apindan 1 mm byk 101 ls mevcuttur. Bu blge n kapagin oturma blgesi olup, sayet kaynak sonrasi ovallik ngrlen sinirlari gemis ise yine kovanin i api referans alinarak dis ekimi ile birlikte bir seferde islenmelidir. ap 101 lsnn islenmesinde dikkat edilecek diger nokta ise yzey kalitesidir. Komple resme bakildiginda sizdirmazlik elemanlarindan o-ring diye tanimlanmis eleman bu blgede yataklandirilmaktadir. Yzey kalitesi ve dairesellik bu sizdirmazlik elemaninin saglikli olarak alismasini engellemektedir. Resim zerinde ap 100 lsne bakildiginda yzey kalitesinin rt<=0.3 my mertebesinde istendigi grlmektedir. Bu yzey piston keesinin ve yataklama elemanlarinin alistigi yzeydir. Yzey kalitesi bozuk ise kee mrn azaltarak silindirin i kaak yapmasina neden olabilir. Piyasada bu borular honlanmis veya honlamaya hazir olarak temin edilebilir.

3.2. Rot (Mil) Silindir rodlarinda alisan yzey ile piston, yastiklama elemanlari gerekli es merkezlilik toleranslarini karsilamalidir. Resimde 20 derece olarak gsterilen pah montaj asamasinda sizdirmazlik elemanlarinin hasar grmeden gemesini saglar. Sayet rod hazir kapli milden imal ediliyorsa, isleme sirasinda dis yzeyi muhakkak korunmalidir. Rot yatakta iken yatakla rod arasina talas girmesi nlenmeli ve yatagin dnme esnasinda iz yapmamasi iin aparat kullanilmalidir.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

107

Sekil 3.

3.3. n Kapak (Kep) Kovana konstrksiyon prensiplerine gre esitli metotlarla baglanan n kapak, imalati nemli proseslerden biridir. Disi kovanda sabit ii rod yzeyiyle temas halinde oldugundan kovan ve rod ne kadar saglikli imal edilirse edilsin, kapakta olusabilecek geometrik tolerans sapmalari, btn sistemi riske edebilir. Bu nedenle kovana yataklayan blge ile roda yataklayan blgede es merkezlilik toleransi ok nemlidir. Ayrica alindaki diklik toleransi da alisma esnasinda strok sonunda nem arz eder. Alinda eksene gre bir egrilik mevcut ise, strok sonunda basincin etkisiyle piston n yz, egri yzeye yaslanmaya alisir. Egrilik miktarinca rodu esnetmeye ve pistonun sizdirmazlik ve yataklama elemanlarina farkli eksenlerde istenmeyen ekstra ykler uygular. n kapaklar sizdirmazlik elemanlarina da yataklik yapmaktadir. Sizdirmazlik elemanlarinin takildigi kanallarin yzey kalitesi elemanlarin mrn dogrudan etkiler. Kanallarda karincalanma, setler, tolerans disina ikmis ller dogrudan dis kaak sebebidir. Hidrolik silindir yataklama elemanlari n kapaklara monte edilmektedir. n kapak alasimsiz elikten imal edilmisse kesinlikle rodla temas ettirilmemelidir. Prensip olarak ayni zellikteki iki malzeme birbirleriyle temas ettirilmemelidir. Byle oldugu taktirde birbirlerini asindirma ve sivanma riski vardir. Bu nedenle n kapak elik yapilmis ise muhakkak yataklama elemani kullanilmalidir. Sayet n kapak imalinde kullanilan malzeme alminyum alasimi, pik, sfero trevleri, bronz alasimli malzemeler ise rodla temas etmesinde bir sakinca yoktur.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

108

Sekil 4.

3.4. Piston n kapak gibi sizdirmazlik elemanlarini zerinde tasimakla beraber, disi kovanda hareket eden ii rodda sabit oldugundan kovan ve rod ne kadar saglikli imal edilirse edilsin, pistonda olusabilecek geometrik tolerans sapmalari btn sistemi riske edebilir. n kapakta bahsi geen konular piston iinde geerlidir.

Sekil 5. 3.5. Arka Kapak Silindire kapaklik yapan eleman olup, silindir arka baglantisini zerinde tasidigindan iki yzey arasindaki paralellik ve bu yzeylerin fatura apina gre diklik toleranslari hatiri sayilir bir neme sahiptir. Bu blgelerde olusabilecek tolerans disi olumsuzluklar, silindir baglanti eksenini bozacagindan silindir ve konstrksiyonda istenmeyen ykler meydana getirecek, hatta silindirin yerine montajina izin vermeyecektir.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

109

Kapagimiz ek saglikli bir sekilde imal de edilebilir, sayet kapak kovana kaynakli birlestirmeyle baglaniyorsa kaynak operasyonu da kritik bir prosestir. Kaynak esnasinda arka kapakta arpilma meydana gelir ise yeniden yukarida saydigimiz olumsuzluklar meydana gelecektir.

Sekil 6.

3.6. Rot Basi ve Kovan Basi Konstrksiyona gre yzlerce baglanti sekli mevcuttur. Baglanti tipi ne olursa olsun temel esas baglanti aninda eksenel sapmalari nleyecek sekilde talasli imalat ve kaynak operasyonlarinin gereklestirilmesi saglanmalidir.gerekli grldg hallerde kaynakli baglanti yapilmissa rod ve kovan baslari kaynak sonrasi da islenebilmektedir. Bu tip imalat hata risklerini azaltir. Ancak iseme sreleri uzar ve malzeme ebatlari byr.

Sekil 7. 3.7. Sizdirmazlik Elemanlari Blm 4 te anlatilacaktir.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

110

4. HIDROLIK SILINDIRLERDE KEE SEIMI Silindiri kendi iinde kapali devre haline sokan, sistem iinde ve disinda yag sizintisini nleyen ve bu sayede basin olusumunu saglayan hidrolik silindir elemanlaridir. Sizdirmazlik elemanlari seimi, dizayn asamasinda planlamasi yapilacak bir prosestir. Yanlis seim bir makinenin veya byk bir tesisin komple durmasi anlamina gelir ki bu da ehemmiyetlerini aika ortaya koymaktadir. Silindir sizdirmazlik elemanlari seimi, asagidaki sartlar gz nnde bulundurularak yapilmalidir. alisma basinci alisma sicakligi Kayma hizi alisma sivisi alisma periyodu Dizayn spesifikasyonlari Akiskan vizkozitesi

Yukaridaki faktrler gze alinarak yapilacak kee seimi sonrasinda kullanilacak sizdirmazlik ve yataklama elemanlarinda muhakkak imalati firmanin n grdg tolerans ve yzey kaliteleri dikkate alinmalidir. Sizdirmazlik elemanlari retimi lkemizde basariyla gereklestirilmektedir. retici firmalarimizin rn kataloglari dizayn iin yeterli bilgileri iermektedir.

5. MONTAJ ESNASINDA DIKKAT EDILECEK HUSUSLAR Imalati basariyla yapilmis tm silindir paralari, sayet egitimsiz personel tarafindan montaj edilirse bu ana kadar verilen tm emeklerin bosa gitme riskiyle karsi karsiya kaliriz. Montaj esnasinda dikkat edilmesi gereken noktalar asagida maddeler halinde verilmistir. 1. Imalati tamamlanan tm paralar apaklarindan arindirilmalidir. Bu noktada atlanmayacak en nemli blgeler yag giris delikleridir. Yag giris deliklerinden montaj sirasinda piston zerine takili sizdirmazlik elemanlari gemek zorundadir. Delik ileri yeterince yuvarlatilmazsa kee o blgeden geis esnasinda hasar grr ve islevini yitirir. Silindir paralari geometrisi geregi bez vb. Malzemelerle temizlenemez. Vida dis dipleri, kanallar, kk delikler kesinlikle yag ve metal tozlarindan arindirilamaz. Bu nedenle en uygun temizleme metodu, basin altinda kapali bir ortamda uygun solisyonlarla yikamadir. Silindir montajinin yapilacagi blge imalatin yapildigi blgeden uzak ve steril bir ortam olmalidir. Silindir sizdirmazlik ve yataklama elemanlari montaji yapilirken kesinlikle keskin ulu tornavida, biak gibi metaller kullanilmamalidir. Sizdirmazlik elemanlari yerine takilirken kesinlikle esnemesini saglamak amaciyla isitilmamalidir. Bu elemanlarin mrn direk etkiler. Ancak ortam isisi ok dsk ise bir miktar sicak hava altinda bekletilebilir. Sizdirmazlik elemanlari yuvalarina takildiktan sonra, temas edecegi diger malzeme ile rahat alismasi iin bir miktar yaglanmaktadir. Kullanilan yag sistem yagi olmali sayet, farkli bir yag kullaniliyorsa bu sizdirmazlik elemanlarinin zelligini bozmamalidir. Statik sizdirmazlik elemani olarak kullanilan o-ringler montaj sirasinda yerinde dnk ve kivrilmis olarak durmamalidir. Baglanti elemanlari sikilirken uygun tork degerleri gzetilmeli ve tork anahtariyla torklanmalidir. Silindir ne kadar titizlikle toplanirsa toplansin silindirin performansi montaj sonrasi muhakkak llmelidir. Bu nedenle montaji tamamlanan her silindir %100 teste tabi tutulmalidir.

2.

3. 4. 5.

6.

7. 8. 9.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

111

Bu testler; 1.Basin testi 2.I kaak testi 3.mr testi olarak gruplandirilabilir. Basin ve i kaak testleri %100 periyotta uygulanmali, mr testi numune bazinda yapilmalidir. Basin ve i kaak testi, sayesinde silindirde ilk anda grlebilecek kusurlar ortaya ikar bunlar; Montaj sirasinda sizdirmazlik elemanlarinin hasar grp grmedigi, Silindirde i kaak olup olmadigi, Silindirde eksenel bozukluk olup olmadigi, Silindirde asiri isinma olup olmadigi, Kovan ve baglanti elemanlarinin istenen test basincinda hasar grp grmedigi Silindir alisma strokunun dogru olup olmadigi Sayet silindirde yastiklama var ise silindirin yastiklama mekanizmasinin alisip alismadigi gibi nemli verilerin toplanmasini saglar. mr testleri ise tm silindir elemanlarinin istenen alisma mrn saglayip saglamadiginin cevabini verir.

6. TEMEL DIZAYN HESAPLARI VE YENI TEKNOLOJILER Semboller: P: F: A: A: D: d: h: t: V: v: ALISMA BASINCI (BAR) BASIN KUVVETI (daN) ALAN (cm2) ALAN(cm2) BORU I API(mm) ROD API (mm) STROK (mm) STROK TAMAMLAMA SRESI (sn) STROK HACMI(lt) STROK HIZI (m/sn) ?: Qth: Q: K: F: Sk: E: J: S: HACIMSEL VERIM (0,90 0,95) TEORIK DEBI (lt/dk) GEREK DEBI (lt/dk) BURKULMA YK (kg) MAKSIMIUM ALISMA YK (kg) SERBEST BURKULMA BOYU (cm) ELASTIKIYET MODL (kg/cm2) ATALET MOMENTI (cm4) EMNIYET KATSAYISI (BURKULMA IIN 2.5- 3)

6.1.1. Silindir Itme Kuvveti Hesabi F= PxA (kg) 2 2 A= pxD /4x100 (cm ) 6.1.2. Silindir ekme Kuvveti Hesabi F=PxA 2 2 2 A= p(D -d ) /4x100 (cm ) 6.1.3. Silindir Piston Hizi Hesabi v=Q/Ax6 (m/sn) ( ITMEDE) v=Q/Ax6 (m/sn) (EKMEDE) 6.1.4. Silindir Strok Tamamlama Sresi Hesabi t=Axhx6/Qx1000 (sn) ( ITMEDE) t=Axhx6/Qx1000 (sn) ( EKMEDE)

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

112

6.1.5. Burkulma Hesabi K= p xExJ/S k 4 J= p d /64 6 E= 2.1x10 (ELIK IIN) F = K/S Not:sk asagidaki tablodan (Tablo 1) silindir baglanti sekli esas alinarak seilecektir. Tablo1.
2 2

6.2.Yeni Teknolojiler NIKROM 350 Silindir rodlarinin korozyona karsi korunmasi ve kaygan bir yzey elde edip srtnmenin azaltilmasi amaciyla dis yzeyleri esitli kaplamalarla korunur lkemizde ve dnyada en yaygin grlen kaplama sekli krom kaplamadir. Krom ; elektroliz yoluyla taslama sonrasi rod yzeyine alisma sartlarina gre 20-50 mikron arasi kaplanir. Fakat asiri rutubetli ortamlarda, rnegin maden ocaklari, limanlar vb. kromun ok iyi bir performans gstermedigi saptanmistir. Bu nedenle imalati firmalar esitli arayislara girmislerdir.lkemizde pek kullanilmasa da dnyada krom kapli mile alternatif olarak nikel+krom kapli miller yaygin olarak kullanima baslamistir.

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

113

Kullanilan Sektrler Kimyasal retim tesisleri, Yag ve gaz isleme istasyonlari, Nakliye aralarinda, Yer alti insaatlarinda, Tarimsal makinelerde, Askeri aralarda, Uaklarda, Rzgar enerjisi tesislerinde,
1200 1000 800 600 400 200

Korozyona Dayanim Saati

Sert Krom

Paslanmaz elik Nikrom 350 420 431 krom kapli Sekil 8.

Kalinliklar ve Yzey Kalitesi Nikel kalinligi Krom Kalinligi Yzey kalitesi >30 mm >20 mm Ra<=0.2 mm Toleranslar ap Dzgnlk Eksantriklik ISO f7 0.1mm/m %50 f7nin

Nikrom 350 Bilesimi Mikro atlakli Krom Korozyona Karsi anti koruma Nikel Kapli elik
Sekil 9. Imalat lleri Standart uzunluk 6100+100/0 mm Maksimum 6500+100/0 mm F130 dan sonra uzunluk 6100+1000 mm

2003

III. ULUSAL HIDROLIK PNMATIK KONGRESI VE SERGISI

114

Korozyona Karsi Koruma Garanti ISO 9227NSS ISO 9227NSS ASTM B 117 ASTM B 287 Normal rms Ortamda Ortamda Tuz Testi (1000 saat) Tuz Testi (350 saat)

Sekil 10.

ZGEMISLER Mehmet ARSLAN 1953 yilinda Ankarada dogmustur. 1967 yilinda Ankara ATA Sanayinde hidrolik silindir revizyonu yaparak ilk is hayatina ekirdekten baslamis olup, 1978 yilinda bu gnleri dsleyerek hidrolik silindir ve is makinalari yedek parasi reten kendine ait ilk isletmesini kurmustur. Bu sre iinde kendi imkanlariyla orta ve meslek lisesini disaridan bitirerek egitimini tamamlamistir. 1978 yilindan 1997 yilina kadar Ankara OSTIMde isletmesini ve kalitesini gelistirerek 2000m kapali alanda ve 60 alisan deneyimli personeli ile Trk Sanayisi ve mteahhitlerinin ihtiyaci olan is makinalari silindirleri ve yedek paralarini retmistir. 1997 yili sonu itibariyle Ankara 1. Organize 2 sanayi blgesinde 15000 m arazi zerine modern fabrikasini kurup, rettigi %65ini Avrupa lkelerine ihra eden nemli bir g haline gelmistir. Osiad kurucu yesi olup, uzun yillar baskan yardimciligi grevini yapmistir. Ostim Organize sanayi blgesinde baskan yardimciligi grevinde bulunmus, 1. Organize Sanayi Blgesi Yrtc Kurulunda grev almistir. Su anda Ankara Sanayi Odasi Oda Meclis yesidir. Murat SERER 1973 yilinda Ankarada dogdu. 1996 yilinda Gazi niversitesi Teknik Egitim Fakltesi, Makine Ana Bilim Dali Otomotiv Blmnden Lisans diplomasi aldi. Bagli bulundugu Hidrolift Firmasinda Askerlik ncesi 1 yil alisti. Halen Ayni firmada Fabrika Mdrlg grevini yrtmektedir.
2