\

KadSr
:

Mflsmroglii
ifV-i \~ r
'
' :

DEGERLt

OKUYUCUL
OLDUGU HALDE LOZAN'DA KURTARILAMAYAN AZIZ VATAN PARgALARINDAN BIRI DE
;

,|J[

"MlSAK-I MiLLl'TE DAHiL

.''..'.

M?->
K;

'

,".'

BiZIM ESKt "MUSUL VILAYETiMiZ"DiR!..

:A
'"" v
, ! :

/
...
r

SON ZAMANLARDA DEHHAMELEEN "KURTCULUK MES'ELESi" JLE KATLANILAMAZ BiR CAPA ULAAN "MALI SIKINTILAR" MUVACEHESTNDE BURASI DAHA BUYUK BIR EHEMMIYET AR

J:\:;r^
: '

^fll
'..."

;
;

']
''

"''

'''

/i

'

fl

MUSUL
.

''\;

;'

ZETMEKTEDiR. ZIRA ZENGIN PETROL YATAKLARINI HAiZ BULUNAN BU

jj 'i-:'

'

^TLM
:
,-

1
'

MESELiSD'
ve
'
.

KADtM TURK TOPRAGINDA IKl BUCUK MILYON TURKMEN YAAMAKTADK. BU SEBEPLE, MUSUL'UN HAZIN
MACERASI ILE GELECEKTEKi KURTARILMA IMKANLARI UZERINDE A'SKER-SML BUTUN VATANSEVERLERi DUS.UNMEYE DAVET EDECEK OLAN, MEVZUUNDAKI BU TEK ESERI, umumI efkAra TAKDIMDEN
KAYBEDiLiS.

"'-*'

Ul

11 V }
'

f\'

Ik-

'

){
1

IhhK

in
1

1
r

|V"' 'ft,

TURKLERi

1
1
!
.

Vi.,1

SEREF .DUYMAKTAYIZ!.

SeMfajmixi

M
'

ISNB 975-7480-34-7

Be

Bir Sebil Yayinitjir.

If

nvmi MES'Ewssi w mm, tommm

KADIR MISIROGLU

My

41

iieSiSi

Sralk Tlrfclari
Copyright ScbilYaymevi

BEINCi BASIM

t,

-34 -7 ISBN 975 -7480

LOZAN

Zafer mi, Hezimet mi?*

isimli eserin ikinci cildinden ayri

ve geniletilmi basim.

Bab-i Ali Cad. Vilayet

ievi Han

Kat:

Cagaloglu

ISTANBUL
-

Istanbul
1994

Tel:

526 38 96

Fax: 527 20 99

ITHAF:
Tarihin tamdigi en cihangir milletin Qocukldn olduklan bugun ce^itli emperyalist devletlerin kahir ve zulmil altmda inleyen esir karde.flerimizin necip hdtirdlanna...
halde,

KISALTMALAR:
sh.
:

sahife

C.
P.

:Cild
:

page (sahife)

V.
s. a.g.e.
v.d.

Volume
Sayi

(cild)

adi gejen eser ve devami

a.y.
miit.
a.g.t.

aym yerde
muteakip adi ge^en tefrika adi gecen makale

a.g.m.

bkz.

bakmiz

x4lF
SEBil.YAYlNLARINu:
181

&

j>

KAPAKTERTiB! BASK!
CtLD

BRIAN DURSUN YAZI OFSET IRFAN MUCELLIDHANESi

^j^
MEAL-1 KERIMI
Ya Muhainmed! De
ki:

Ey

miilkiin sahibi olan Allahim!

Sen mulkii diledigine vcrirsin; Sen miilkfl dilediginin clinden alirsin; Sen diledigini aziz edersin; Sen diledigini zelil edersin; hayir yalmz Senin elindedir! Sen, hie iiphe yoktur
ki,

her sey'c kaadirsin.

(Kur'an-i Kerim, Al-i imran Sflresi)

H-lNDEKILER
Bibliyografya
'

Mt'JEI.LiFiN

YAYINLANMIS ESERLERi

Be^noi Baskmin Takdta

^
13
,

Onsbz
BIRiNCi BOLUM:

fi

# GECMIS GfiNi) ELERKEN C. I (1991) *CBMRB(1992) #UiCRET(1990) # fSLAMCI GENgLIGiN EL KLTABI (1981)

MUSUL MES'ELESI

# ALi i)KRU BEY (1978) # ZAFERDEN ZAFERE (1978) a- KANLI DUGUN b- UZUNCA SEVINDiK
c-

1- MUSUL'UN STRATEJlK, tKTIS ADI BESERI EHBMMiYETl VE TARiHCEST A- MUSUL'UN STRATEJtK, IKTASADi ve BESERI EHEMMIYETi

a) Stratejik

Ehemmiycli

h) iktisadi c)

Ehcinmiyeti

19 "Z.22
'

K1RIK KILig
BI.

Besert Ehemmiyeti

jj

# OSMANOGULLARI'NIN DRAMI (1974) # LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. (1965) LOZAN ZAFER Mi, HEZtMET Mi? C. II. (1974) # LOZAN ZAFER Ml, HEZiMET Mi? C. III. (1977) # YUNAN MEZALlMi (TURK'UN SiYAH KITABI)
(1966)

MUSUL'UN TARIIigESi
a) Ilk Devirler b) Miisliiman Araplann Hakimiyelinden, Osmanlilara intikaline Kadar Musul

35

40
45

Musul'un Osmanlilar Tarafindan Fethi ve Burada Osmanli idaresi

c)
II-

# MACAR
(1967)

il-ITtLALi (1966)

# AMERIKA'DA ZENCi MUSLUMANLIK HAREKETi # KURTULU5 SAVASI'NDA SARIKLI MUCAHIDLER

(1967)

MUSUL'UN KAYBEDiLiSi A- ASKERi SAFHA VE ONU HAZIRLAYAN A MILLER

a) Birinci

# MOSKOF MEZAlJMi C. (1970) # MOSKOF MEZALlMi C. II. (1970) # MUSUL MES'ELESi ve IRAK TURKLERI (1972 # USTAd NECtP FAZIL'A DAiR (1993) # DOGRU TURKCE REI-IBERi YAHUD BIN UYDURMA KELIMEYi BOYKOT (1993) # HiLAFET (1993)
I.
'

Giinlerde
ekil
b) c)

"

Cihan Harbi ve Ona Tekaddum Eden Jark Mes'elesi"um Aldigi Girift

ZZ....1

Harb-i Umumiy'ye Bit Nazar Harbi Umumi'dc Irak Cephesi

53 60

...".",.65

B-

MUSUL'UN KAYBEDILiSiNDE SIYASI SAFHA

a)

Lozan Konferansi'nda
.

75
[qq ."112

b) Halij Konferansi'nda c) Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde

Say fa
Nolayic-i

Uinumiye (Umumi Neticeler)

123
141
.

BIBLiYOGRAFYA
EdonuardDIRlAUlT - Sark Mes'elesi, Istanbul 1329. Hans RODHE - Asya 19111 Mucadele, 1. Kitap, Jark
Mes'elesi, Istanbul, 1932.

Ttirkiye, tngiltere ve Irak rlukiimelleri

Atasmdaki Muahedename iKlNCi BOLt'JM: IRAK.

I-

TCRKLERI

ANAVATAN'DAN AYR1LISTAN GUNUMUZE KADAR IRAK TURKLERi'NIN

AHVAI.i
A- tctimfit, iktisadi ve Siyasi Durumlarma Toplu 153 BirBaki
B- Kcrkiik Katliami
II-

Max SILBERSCHMIDII
Istanbul, 1325.

Veuedik Menbalanna Nazaran

ve Bogazlar
Mes'elesi

Sark Mes'elesi, Istanbul, 1930. RenS I'fTHON Karadeniz

Albert

SOSEL

Onsckizinci Asirda Mes'ele-i Sarkiyye

165

Istanbul, 1911.

IRAK TURKI.ERi'NiN ISTIKBALi

A-

BARZANi HAREKETl VE MUHTEMEL

174
177
181'

Habil ADEM - Rusya'mn ark Siyaseti ve Vilayat-i Sarkiyye Mes'elesi, Istanbul, 1332. Halil HALiD - Turk Hakimiyeti ve ingiliz CihaneirliB
Istanbul, 1341.

NETICELERi
a) Irak Tiirklugtt

b)

Bakimmdan Turkiyc Bakmundan

Mir YAKUB
1928.

Beynelmilel
-

Siyasette

Petrol,

Istanbul

185 DUSEN VAZIFELER 90 SONSOZ OCONCO BOLUM: 1VIUSUL MES'ELEStNDE YENI 'GELISMELER VE BOLGENIN GELECEGINE KISA BIR

B- TtJRKlYE'YE

RaifKARADAG
Daniel
Istanbul, 1966.

Petrol Firtinasi, Istanbul, 1969.

-

DURAND

Millctlerarasi

Pelrol

Politikasi

Ebubekir

B&um TEPEYRAN
-

"Canlt Tarihler"serisinden

9ikan Hatualar, Istanbul, 1944.

BAKIS

MUSUL MES'ELESiNDE YEN! GELISMELER VE BU GELtSMELERtN TARIHI KOKLERi

I-

Edip
1968.

YAVUZ

Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Ankara,

-

a)

b)
II-

Ortadogudaki tstikrarsizhk Koifez Harbi

193

M. Fahreddin KIRZIOGLU
1964.

Kurtlerin TiirkluM

Ankara

200

BU ISTiKRARSiZLIGA MtlESSlR YEN! UNSURLAR

a) b)

Mehmed EROZ
Dr.
1334.
Rattling

Kurtlerin

Tiirkliigu

ve Tiirkmenlerin
Istanbul

Kiirtlesmesi, Istanbul, 1966.

Su Mes'elesi

213

FREL1TZ
-

Turkmen

Asiretleri,

c)

Sovyet Rusya'mn Yikihgi Ermenc Mes'elesinin Aldigi Yeni ekil

aa) Beyrut

214 216 221 222

Ibrahim

DAKUKi
-

Irak Tfirkmenleri, Istanbul, 1970.

Planrmn Coklisu

bb)

PKK. Tezgaln

Ahmet REFIK Tarih-i Umumi, tslanbul, 1327. Boca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tcvarih, Istanbul,
Rtisdii (Piyadc Mirlivasi)

1280.

III- MUSUL MES'ELESt VE IRAK TURKLERiNlNGELECEGi.

Musul Salnamesi Musul, 1325. Akabe

-

Mes'elesi,

Istanbul,

1326.

General Ali ihsan SABIS

1951.

Harp Hatiralanm, Ankara,

M.
1928.

LARCHERE

Biiyuk Harb'te Turk Harbi, Istanbul,.

Kur. Alb. Dadayb Halid Beg, Istanbul,
V.F.

Dr. Ziya
1954.

GOGEM
Charles

Gnl.

Sir

TOWSHEND

Irak

Seferim,

BEINCI BASKININ

Istanbul, 1337.

TAKDIMi
Hatiralanm, Istanbul,

A.
1960.

FdikHursidGUNDAY - Hayat ve

Bu
gecti.

eserin ilk baskisi uzcrinden yirmi yildan fazla bir

zaman

IrakRaporu - Istanbul, 1333. CdvidPasa - Irak Seferi ve Ittihat ve Terakki Hukiimeti'nin

HaySiat ve Cehalat-i Siyasiyesi, Istanbul, 1334. M. Kemall'asa - Nutuk, Ankara, 1927. inonu'niin llatiralari - Lozan Kismi - Ulus Gazetesi,
1968.

Bu

milddet zarfmda vaki yeni yayinlanmalarda pek bir

degisiklik

veya ilave ihtiyaci dogmamis, bu yiizden sirf Barzani Hareketinin sebep olabilecegi miistakbel gelisme-

lere ijaretle iktifa edilmisti.

Gotthard

JAESCHCE
-

Halbuki imdi, Musul Mes'elesi ve Irak Turklugu bakimmdan fevkalade ehemmiyetli hadiseler cereyan etmektedir:
Irak'in

Turk

Inkilabi Tarihi Kronolojisi,

Kuveyt'i iggali

ile

baslayan

ihtilaflar,

bu

Istanbul, 1939.

iilkeye karsi
1.

Taktm, 1. Cild, 1. Kitap. Dr. Riza NUR - Hayat ve Hatiratim, C III, Istanbul, 1968. Earl ofRONALDSHAY - The Life of Lord CURZON, T. III. London, 1928. Kadir M1SIROGLV - Lozan Zafer mi, Hezimet mi,
Istanbul 1971.

Lozan Zabitlan

beynelmilel bir koalisyon kurmasina muncer olmu ve Irak fiili bir bolilnme noktasina kadar gefirilmistir. Bugiin 36. paralclm kuzeyinde Irak Hukiimeti'mn
hakimiyeti cari buiunmamakla ve bu bolge Amerikan <Jevik

Amerikanm

Kuvvetinin himaye ve garantisi

goiuntiisu
arz

ile fiilen bir

Kurt Devleti

ctmektedir,

Bflylece

Gazi Pasa Izmir Yollannda - Ankara, 1339. Feridun KANDEMIR - Hartralan ve Sbylcrnedikleriyle Rauf Orbay Istanbul, 1965. YusufKcmal TENGIRSENK - Vatan Hizmetinde. Ali Fuad CEBESOY - Siyasi Hatnalar, II. Kisrm, Istanbul,
1960.

gOrilnen Irak'taki TUit varligi

(f e'ni) bir

parcalanmaya namzed ve kadim menfaatlerimiz akttiel

Bu

yeni

durama gilmi? buiunmaktadtr. baeimda ski Musul Vi%ettmiz va KerkUk

TOritlup'nan ple#{.baktmmdsin bu ytni gellpnelw d ele b!ibhii5 vj ssre yen! bir bMUin Hive etmk mttvmi Imsil

stafter,
-

Avukat Ata TERZIBASI

1968.

Kerkuk

airleri,

II,

Kerkuk,

Bu

boliifflde,

Turk, Kurt

m tota Itmsni msitfaaflsri

ili

em=

Suleyman Nazif - Firak-i Irak, Dersaadet, Suleyman Nazi/ - Hitabe, Istanbul, 1927.

1918.'

peryalist

devletlerin

hcsaplan

tahliJ

edilmis

ve

bciylecc

mes'elenin

gclecegine 151k tutulmaya caiisilmistir.

Tiirkiye

bakmimdan, Ankara'da bir lrak Mill! Turkmen Partisi kunilmasma mtisaade edilmesiyle basjayan iirkek bir siibip cduna siyasetini biraz daha cesaretlendirmeye ve mes'elenin
efkiirca hahigkat bir surette benimsenmesine yardimci olmaya yarayacagi iimidiyle eserimizin bu besinci basinum yaparken, yinni yd soura da olsa, Musul'un aynen Kibns gibi, Milii bir dava haline gelmektc oldugunu gdrmenin bahtiyariigi

umumi

ONSOZ
.Kasdim budur, gains varam, I'eryad-u figan koparan.

icindeyiz.

YVNUSBMRE
KADIR MISIROGLU
12 ubat 1994 Dikilitas/lSTANBUL

[slam

en gu'nu haksiz ve
tariliinin

biiyiik devleti olan

Osmanli tmparatorlu-

feci bir tasfiyeye

.

uzak bir istikbalde yeniden alemsumiil bir rol oynamasmi Bnleyecek, idcve stratejik takyidler va'z etmijtir.*' Gercekten Tiirk ictimaT bayatma - asirlik tecriibelcrin
dalii

MuahedenSmesi,

maruz kitan Lozan

Tiirk Milleti'nin

olojik, beseri, iktisadi

mahsultt

Daha once LOZAN Zal'er mi, Hezimet mi?! isimli 05 cildlik escrinlizi okumarms olanlar, Lozan Mufihedciiamesi hakkmda izhar etmis oldugumuz su klymct hukmunil muMIagali bulabilirler. Ovle ya snf Mr muahcde lie bir niilletin uzak bir istikbalde dahi yeniden aleinsuinul bir rol oynamasmin 6nlcnebilecc ini anlamak ve kabul ctmek kolay edgildir g
*-

Zira -dogru veya yanllj- izhar edilmis bir beseri iradc ile gclccek ncsillerin llamhayc ipolek aldna konulmasi diisuiuilemcz... Bu lie liilen vc lie de hukiiken miimkUndiir. Adeta esyamn tabiatma aykindiv!.
bir

Ne yazlk ki, Lozanin tcmelleri iizevine oturluian Yeni Tiirkiye* boyje inad vc mantiksizltgm zebunudur. Krsaca sdylcmek gcrekirse, Lozan Muahcdenamesi'nm
ruhu, Mtisliinian
Milleli'nin asirlarca karsisinda yer almts.
leslira

I'lirk

Alemi'ne serfuru etmesi (bas cgmesi),

yam Islam Dunyasi'mn lideiliginden istifa davasina yabairalasmasiclir. Bu rub icah

kaidirjlmis, HiIafet ilga olunmustai.

bulundugu Hristiyan Ban olmasi ve mukabil alemin edip kendi taiiM sahsiyyct ve
ettirdigi

icin
i

Saltanat
? in a!fabe

Bu ruh

icab ettirdigi

degi$tmlmis, resmi
brcligi

tatii

Cuma dan Pazar

a ahnmistir.

Bu

rah icab

et-

Bu

15m sapka giyilmis ve bildiginiz digcr biitiin inkiliiplar yamlrmsur ruh icab eltirdigi icin M. Kemal labulastinlmisllr.
-giiya-

imdi

demokrasi

ile

idare edilmeklc

olmamiza ragmen, yakm

ta-

olan

niilH

husflsiyetleri

tahrib

mahiyetindeki-

miiteseisil

inkilftp darbeleriyle iras edilen

sarsintinm hukuki ve ruhl mes-

mualiedename ve onun lesisine ami! oldugu yeni zihniyetth\ Lozan Muahedenamesi'nin bu inaksadi temin i^in tesis
nedi, bu

hakika, boyle yapdmamis olsaydi o devrin efsanelestirilmek istenen fogu krymetsiz sahsiyetlerine izafe edilen ttlsimin bozulacagi muhakkakti. Fakat bugiin, simdiye kadar ihmal edilen esir vatan parjalannin hatirlanmasmda iktisad? ve stratejik bakimlardan sayisiz menfaatler bulunan bir mevsime

manileiden biri do Tiirkiye'nin stratejik ve iktisad? bakimlardan dart asn miitecaviz bir muddetle idaremiz altlllda ya$amis olan bir Yunanistan seviyesinde kalmasmi temin maksadiyla cizilmi; anomial hudutlardl. Bu noktadan bakildigi zaman, Turk-Yunan Muharebesinin gftyesini tekil eden ve asgari vatan bududlanm 9izen Misak-i MilIImizin hedeflerindcn oldugu halde, Lozan MuahedenSmesi ile aziz vatammizdan tefrik edilerek halS devam etmekte bulunan lzdiraph bir esaret hayatma itilen vatan par9alannin basinda Musul gelmektedir. Bu ehemmiyctine binaendir ki; once snf Lozan Zafer
ettigi fiili

gelmig bulunmaktayiz. Gerjekten degisen Diinya sartlariyla birlikte Tiirkiye, artan niifusu ve kendisinden aynlarak mustakil (!) devletler haline gethilen eski topraklarinda istikrarm bir tiirlii saglanamamasi sonunda bajgosteren inhiltl hareketlerini degerlendirerek yentden biiyiik ve kuvvetli olmamn imkanlartn aramak ihtiyaciyla kargi karsiyadrr. Boyle
-

bir mevsimde elli yildan beri Tiirk millf suurunu ifsad ve idlal i9m sarfedilen bunca gayretlere ragmen, yeni bir hiz ve heyecanla mill! tannine yonelmek meyltni gosteren vatan

mi, Hezimet mi? isimli eserimizin Lozan MuahedenSmesi ile maiuz kaldiguniz maddi kayiplan anlatan ikinci eildi i9in ele almij bulundugumuz Musul Mes'elesini, Irak Tlirkleiine hasredilmis bir boliim ve diger bazi ilavelerle
ncsrctmek liizumunu hissettik. en tabii bir hakkimiz oldugu halde, her safhada biraz daha katmerlesen hatalara kurban giderek kaybedilmij bulunan Musul hakkinda - aradan gecen elli yila ragmen - heniiz arasUrma mahsulii hicbir eser nesredilmis degildir. Zaferden sonra tesis edilen yeni zihniyetin biitiin mill! kayiplanmizi unutturmaya cahstigi malflmdur. Filbirlikte mustakil cild halinde

90cuklarma yakin ve uzak birtakim millt hedefler gostermenin

zarflretine inanmaktayrz.

Rum jekSvet ve sarlatanligintn bir aksiifameli olarak ortaya 9ikan Kibrts Mes'elesinden sonra, Irak'da Kerkiik Turkltigu'ne karji oynanmak istenen feci oyun vesilesiyle
Musul Mes'elesi'ni ele almak ve bnradaki kadim haklanmizin kurtonlmasi i9in dogacak frrsatlan degerlendirmek flzere bunu yeniden davS haline getirmeniri en miis5id zamam gelmekte olduguna kaani bulunmaktayiz. Ostelik bu mes'eleyi ele almakta ge9 kalmamayi zarurl ktlan hayatl ehemmiyeti haiz baska sebepler de vardir: oyle ki:
Irak'i par9alamaya kafi gelecegi gorulen Barzani Hareketinin muvaffakiyeti halinde bunun, Giiney ve Dogu Anadoluda sSkin olup aslinda bzbeoz Turk ojduklari halde, kendilerine ayn bir irk suuni venlmeye 9aliilan kardelerimiz

Ne

hazindir

ki;

rihimizc aid beyanlann bayi'am

mmiklan

scviycsi'/ligindca kunnnlaniayi$i,

betonl(ismi,5, dogmatism ve enutt idameal l$ln tegaShlansug fiill, luikuki ve psikalojik ongcllor Boyeslndedlr. Nassa dayanaii islami rata kiddinp nis-

HBhf dun o iiizamcla bile tobedddlil He trteddiilil inkji' oluiwmag| gereagins y verilmljken, Ke> rtenkid dis wtmaya acuta daha ne kadar muvaffak olaMtesekteini sanmakiadirlav, VSdBBii nwn!Brl snvBimiiakian parksw plan rps'iii nsikluii wtebiyic Tmkiye'nin uffiii elli yildir dwnlulmis ve
yatia
terkstlcnler,

mmum

sliktam
malisrii

iizerinde pegitli tahriklere Smil olacagi muhakkaktir. Bu tehlikeye karsi Musul'un bize intikali ile Turkmen 9enberinden
ibaret bir mania tesisi imkto dahilinde goriilmekte ve bunda Tiirkiye ipin sayisiz menfaatler bulunmaktadir. Bu yttzdendir ki, Musul Mes'elesi'ne Tiirkiye i?in srrf bir iktisadf veya
rektir.

tsrafiilitiif

da, bu durum dalia ftrJa dram cdem??,'sira be^srt Meier i!4M Mtalir ye guro bit iKaliiitil olan labial tamnlan katstsinda akitet

magluls plmaya ml*8ffldw!,(

haricl mes'ele nazariyla bakmak da dogru olmasa geBu itibarla Tiirkiye'de gitgide daha vahim bir ekil al-

18

maya ybnelen KUrlciiUik Hareketine

karsi almabilecek

en muessir tedbir mill! vc din? asabiyelin bihakkin ihyasiyla bii'liktc gtiney hududlarumzi Elcezire Tiirk3.ugii He de
lahkiin c-tmek olacaklir.

uzaklajtirmaya eye ragmenhalfi vc eskisinden ziyade istikbali garanti odecek bir uur uyamkligi gosterebilinektedirler. Ardarda gelen liyakalsiz. idaYillardan beri din ve cahsdan vatan cocukiannm
larih

suurundan

biiyiik bir kisrru -her

recilerin

miilevali acz ve gal'letlerinc

mayan iimitvarhgimizin
Milieti'nui her tarihi
litri

yegfuie kaynagi olan

ragmen asla zaii olbu keyfiyct, Ttirk

edilmis. olan

BIRINCI

BOLUM

buhranda daima rnujahede

eserde mill! suuru zedelenememis, bu imanii Turk genclerinin dogacak miistakbel sadece Musul icin degerlendirebilmeleri imkanlan
kabiliyetinin yeni bir Lezahurudiir.

Bu

'

MUSUL MES'ELESI
I-

haklarmnzin ilmi mulalarmi kisa bir suretle nakletmeye calitik.'Yeni bir gbriis ufku acacagindan iiraitvar olarak imanii Turk genclerine takdim ettigimiz bu eserle milli hedeflerimizden sadece birine iaret etmis, bulunuyoruz. Muhakiizerindeki

MUSUL'UN STRATEJIK. (SEVKULCEYST), BESERI EHEMMIYETi VE TARIHgESi

MUSUL'UN STRATEJIK, IKTiSADI VE
BESERl EHEMMIYETi

kak

ki,

Tiirk Gencligi'ne gbsterilecck hedef'ler

Kibris ve
A-

dan ibaret degildir. Boyle olmakla beraber, Turkiye icin hayati bir ehemraiyeti haiz bulunan ve yakin bir istikbalde kurtanlmasl melhuz gorunen Musul'a dikkatleri cekmeyi bu vadide yapilacak i$lerin ilki olarak telakki etmekteyiz. Bu ve diger mill! davalanmlzi halletmek icin Birlesmi Milletler Tekilati edebiyatma ragmen hakkm hala ve

Musul

a) Stratejik

Bhemmiyeti:
genis,

ancak kuvvet gdz onune getirmek, bize tululacak yolu gostermeye kafidir. Ne mutlu daha simdiden, imau dalgalarmin makarn olacak yannki Biiyiik Tiirkiyenin yapicdan arasmda yer
le almabildigine dair cesitli yeni misalleri

iyasi

edebiyatta

ve

kiymetli

xOsmanh

to-

ipraklarimn taksimi manasmda kullamia gelmi bir tabir olan ark Mes'elesil Diinyada yeni bir devir
1-

almanm
Selam

liyakatini iktisiiba meyletmis, imanii Tiirk gen9lerine!..

Size!..

ark Mes'elesi hakkrada

tefsilat icin bkz:

-

Size ve gerceklestireceginiz biiyuk ve mukaddes Turk-islam inkdiibma!...

Eduard DIRIAUL.T - ark

tercemesi)

Mes'elssi,

Istanbul 1329
kitap,

(Mehmed

Nafiz Bey

HansRODHE
-

Asya

t^in

Miicadele

1.

ark Mes'elesi, Istanbul

1923 (Bnb. Nihad tercemesi)

Kadir

MISIROGLU
ISTANBUL

Max SILBERSCHM1DT Istanbul 1930 (Kbpriiliizarie

Vcnedik Menbalarina Nazaran ark Mes'eiesi

20Arahkl971
Serencebey/

Ahmed Cemal

tercemesi)
-

'

Rune P1THON

Karadeniz vc Bogazlar Mes'elesi

Istanbul 1325

(Hiiseyin Nuri tercemesi).

20

KADIR MIS1ROGLU
acan
dar

Avrupa sanayi inkilabi2 nm ger?eklesmesinden

girift bir

mahiyet iktisap etmitir. O zamana kaKudiis, Istanbul ve Bogazlara muteallik bulunaii ve ekseriya birbir.iy.le catisan Rus, ingiliz ve Fransiz emelleri, Sanayi inkilabi ndaii sonra ima.U Afrika Ulkeleri nden Misir ve Bahreyn e kadar
sonra gayet
bihhassa
Albert SOKEL
fiabil ABfiM
Istanbul 1332.
-

yapilmi ve genilemi|tir.
bir

Aynca bu
tesis

devletlerin ateden beri

Cihan hakimiyeti

etmek hususundaki maksad-

larim setretmek icin kullanageldikleri dini hisler in yerini

iktisadi menfaatlei almaya balamitir. Geni Osmanh

topraklarmi pai-calayip ele gegirmek maksadi lizerinde bazan anlamak ve bazan da birbirlerini baltalamak suretiyle siirtip giden bu emperyalist faaliyetler, bu devrede aruk daha ziyade

Onsekizincl Asirda Mes'ele-i arkiyye - Istanbul 191 1. Ritsya'nm ark Siyfiseli vc Viliyet-i Sarkiyye Mes'elesi

Aynca:
Yiiz

Cent Projest dc Partage La Turquie* yaol Turki.yenin Taksimi lcin Proje adh eser veya bunun Donanrna Mecmuasi'mn 49'uncu ve

ve pazar terain ihtiyacindan doguyordu. 1869 yUmda Siive Kanalinm acilmasi, biiyiik bir ifctisadf menfaat kapisi olarak Hindistani daha once ele ge9irmi bulunan ingiltere'nin ark Mes'elesi ndeki tutumunda
geni
blgiide
bir

ham madde

miiteakip sayilannda yayinlanmis bulunan terceme ve tahlilt. 2- Avmpa'da, islam Alemi'iiin miisbet ilitnler sahasmda bStiin Ortacag boyunca kaydettigt tcrakkinin Hafli Seferleri nelicesinde Bati'ya inttkal

degiikligin

vucuda

gelmesine

sebep

eden mu'taianyla yeni keifler ve yeni ticaret yollan nin sagladigi maddi imkanlarin raeczediimesiyle dogrnus, bulunan sanayi inkitabi tnemleketimizde maalesef zamamnda ve layiki ve^hile gerfeklestirilememisiir. Bu durum; Tiirk yari-mUncvvcrimn dehsetli bir asagilik duygusuna kapilarak kendisinden kagraasina amil ohnutur. O derecede ki; dint, hatla" irkt hasletlcri uzerinde jjuphc ve tereddiide duar olan TXirk idarecileri, her gelen gidcni aratacak tarzda.milii kiymetlerimizi daha edid bir s.urette yikmayi sanayilegm ck icin zamrl addetmislerdi. Halbuki Avrupa kargismda geri kaliinuzin'sebeplerini din vc milll klilttir iimuzun hususiyctlertnde degii, dahili ve harici diisman faaliyeiierinde ve degisen Diinya sartlannda aramak lazundi. Bu goriisii teyid eden fok kiymetli bir tarihi vak'a, istanbul'da misyoner faaliyetlerinin ilk koprii bagim teskil eden Robert Kolej in kuruculanndan misyoner Cyrus Bamlin'm Amoung Turcs (Tuikler Arasinda) isimli bltrratmdaycr aimis bulunmaktadir. Cyrus Hamlin telgraft icad eden Samuel Morse'vm, bir Ihtira Berati almak icjn muhrelif Avrupa devlctlerine vSki muracaatlanndan higbir netic;e alamaymca bir kere de Osmanh Devleti'ne basvurmayi dti$undugiiini ve bu maksadia bir arkadagi ile birlikle kendisine kcsfcttigi aletin Osmanh Sultani Abdiilmecidt takdim edilmesi vazifesini verdigini, bu vesileyle Bcylerbeyi Sarayi'nda yapilan tecriibeleri anlattiktan .sonra Sultan'm mcmnuniyet ve arzusuna ragmen lelsizin Tiirkiye'de tesisine aid projenin dahili baltalainalaria akim kaldigmi anlatmakta ve: .tkinci bir telgraf vcrilmedi. Biz sonradan buna 50k sevindik, ^iinktl aletlerden birinin teli kopmustu. ikinci ielgraf denemesi baanh olmayacakti. Telin kopina ssklinden bunun, telgrafm Turkiye'de kurulmasini istemeyen biri tarafmdan kopanldigi anla$iliyordu. demektedir.

a^kca gorUldtigii gibi Osmanh topraklari uzerindeki agin Rus isteklerinden - devletlerarasi rauvazene bakimindan - daima endieye kapdan
raisalinde

olmugtur.

Kinm

Harbi

bu tarihten itibaren Ruslan bile gblgede birakan bir islam diismanhgi siyaseti takibine koyularak Hindistan Yolu uzerindeki yerleri ele gecirmek maksadma
Ingiltere,
-

Tiirk

yonelmilir.

O'nun

sirasiyla

ve merhale merhale Kibns,

Misir ve Irakda

hakimiyetini tesis i?in Islam tarihinin

Mtftcakiben Sultan'm kendileri ve Samuel Morse'u c/esitli hediyeler ve berati ile taltiflerini naklettikten sonra: Sultan'in ilgisine ragmen Istanbul ile Edirne araanda telgraf hatti kurulmasi ii tahakkuk et-

ihtira

medi.

Paalar,

Sultan'm

aleyhine

viiayetlerinde, bdyle siir'atle haber verecek bir

kacirabilirdi, demektedir. (Bkz: a.g.e.

birlesmiglerdi. Memleketin uzak makina onlarm rahatlarmi den nakledilen Hilal Mecmuasi, sayi:

101, sh: 10-12, Istanbul, Mart 1970.)

Bu mevzuda,
kunf
bir

sinesinde en yuce sa'y ve ftmel kanunlarim toplamis buise,

lunan IsISm Dini'nin ittihami

ya 50k kotu bir maksadin, veyahud da koryillai'dir stiregelini?

ceMletin

eseridir.

Ne

yazik.ki/bu istikamette

olan bir propaganda

hSiz

Mia Turk

yari munevverini ifsad edebilecek bir tesiri

yersizligini

bulunmaktadir.

Bu

ittihamm

inkilapfi

bir

partinin

bagvekilligine kadar yiikselmi bulunan Gunaliay'in

Molla emsed-

din oldugu zaman

Sid bir beyani ile cevaplandinlam:

22

MUSIJL MES'ELESI

KADIR MIS1ROGLU
roliin bilhassa

23

en

biiyiik devleti olan

Osmanli imparatorlugu'nun

yikili.sma

kadar devam eden canhira siyas! faaliyetinin birinci sebebi

budur,

biiyiik askeri

Ondokuzuncu Asrin iKinci yansmdan ilibaren ve iktisadi ehemmiyeti sebebiyle, cihan siyascroliin

tinde
stratejik

yn ad lgi

Musul'un bu

ehemmiyeti, Tiirkiye

i9in hSla

devam

son

bir asir icindeki cesjdli tezahiirlerinin

korkunclugu asikardn\3 ingiliz siyasetinki petrolle yakia

i Partisi'nin

etmektedir. Bizim eski

vilSyetlerimiz birlestirilerek vticud verilmis, olan

Musul, Bagdat ve Basra Irak Devile

alakasim kavramak t$in Ingiliz

tindan allium* u bir
-

resmi ncsriya-

iki

cUmlenin

bile kfifi geiebilecegi ka-

Ieti yillardir

devam eden Kiirt isyanlari sebebiyle

kari karsiyadir. Esasen

mmtmdeyiz:
l914'den
lenusth* ki;

bugiin ciddi bir bolimmc tehlikesi

sirf ingiliz

1918 senesine kadar olan

ticaret

ispat

ey-

istismarma zemin bazirlamak ve erif Hiiseyin Paga'ma bize karsi vftki ihsmetine bir miikSfat vermis olmak

lQvHztm-t harbiyye icinde en

muhirnmmin

petrol

maksatlanyla sun't bir surette tesis edilen Irak Devleti'nin omurlii olmayacagi da baslangicta beiliydi. Ancak mes'elenin dikkate ayan olan ciheti sudor ki, bbyle bir bdlimineden
husule gelecek parcalardan
ortaya
ciktigi
birr, bir

oldugu bedihtdir, Bu petrol olmaksizin (eyyareler ucamaz, tahiclbaliirlcr yiizemez. Diger bircok askext ve babri istigalatta, donamnalarda, ticaret-i bahriyye nierakibinde, karadaki nakUyatta olan istimali de baka...

Muhaberatta mevadd-i
olan

ip-

Ktirt Devleti olarak

tidaMyyeden

bulunmak
icin

takdirde

bu hadisenin ashnda su katiksiz

layidir ki; Diivel-i

Tiirkler olduklan halde kendilerine zoraki bir surette

irk

ayn

bir

man kendileri
taht-i

ehemmiyetinden doMuazzama onun mukcmmelen ve muntazatedlirikini taht-i temine almisjardt. Iste bunu
suretiyle
te-

suuru verilmeye cahsdan arki Anadolu halki iizerindcki

temine almak maksadiyla kiymelli petrol havalisinin

-

tesirlerini

daha imdiden hesap etmeye mecburuz.

Bu

noktayi

mellukii igin

hattfi

muhaj-cbeyi de mucip olsa

niiinazattan

da

Musul'un BeerT ehemmiyeti serlevhasiyla biraz asagitafsil edecegimiz icin burada bu kadarla iktifa ediyoruz.
b) iktisadiEhemmiyeti

geri durmazlar.4

Musul'da pctroliin mevcud oiduguna dair emSreler 50k eskidir.

kinleri

Gercekten bu bolgenin Siimerler, Asurtler gibi eski sSzamamnda burada yeryer kendiliginden yanan ateslcr
ki;

Musul'u
amillerden

Ingiliz
biri,

isgal

ve

istila

emellerine

hedef kilan

mevcuddu

halk bunlara bir kudsiyet. izafe etmekteydi.

ve bununla
-

bu bolgenin Hindistan

niyeti bakinundan taidigi biiyiik stratejik

digeri de sahip oldugu zengin

Yolu'nun emehemmiyet ise,

dir.

3- Pctroliin cihan siy2setinde oynadigi miilhi^ rolti

Tiivk-tngili!'.

aliikali

olan

catimasinm sebeplerini kiivtamiik

-

iein hkz:

petrol yataklan

Pet-

Filhakika islamiyet mani-i lerakki ve medcniyet bulunsaydi, Bagdat'da Semerkand'da am'da, EndttluYtc, Kudiis'te, Misir'da, Herat'da ve istanbul'da

HALID - Turk HSkimiyeti vc ingiliz Cihangirligi Istanbul MtrYAKUB Beynelmilcl SiyflsctLe Petrol Istanbul 192S. RaifKARADAG - Petrol irtinasi Istanbul 1969.
Halil
f : -

1341.

kadar abidat-i muhallede o kadar mebSnT ve mUessesat-i mede-

M. Liitfi BAUJSOY - Tiirkiye'de Petrol Davasi Istanbul, 1965. Tank Dursttn K, - Bir Damla Kan. Bir Damla Pelroi (Derleme)

Istanbul,

niyye o derece eser-i lerakki gSrttlmez, bugiin bizi menSzir-i bedianiimiiian karismda vakfegir-i hayret eden SsSr-i medeniyye ve smaiyyeden hi?bir sey miiahcde olunamazdi. Musliimanlar arasmda bir Farabi, bir el-Kindi, bir ibn-i Sinft, bir Ibn-i Musa, bir Gazali, bir Razi, bir Ibn-i Riid, bir ibn-i Kemal, bir Ulug Bey yetismez, yetieme2di... (emseddin Giinaltay -

1965.

Daniel DURAND
Pierre

Milletlerarast Petrol Politikasi

-

islanbul, 1966.
-

FONTAINE

Turkiye'nin Petrol Mes'eleleri

(Ozetleyerek

ter-

cemc eden Erdogart Alkan). 4- Haiti HAUD'ia, a.g.e. den naklen

Istanbul 1341, sh: 15.

Servet-i Fiinuii Mecniuasi,

Nu: 1551,

Zulmetten Nuia

Istanbul 1331, sh: SO)

KADIR MISIROOLU

Meshur Asuri hukiimdan Buhtunnasir devrine aid kaynaklarda da bu devamh yanan mukaddes (!) atesJerden bahsedilmektedir.

m i olmustur.
Osmanh

lazim gelir. aiakadar milletler arasinda bu miiessiri en yikici bir sOrettc kullanan da tngilizler olmustur. Ancak emperyalist vo cikarci ingiliz siylsetini C e z i r e t - ii 1 r a b* ve bilhassa M u s u 1 un zengin petrollerini ele gecirmeye imale eden, her karanlik ism mizimi Cihan Siyoniz

Musul petrolleri, ilk defa Osmanli hakimiyeti zamanmda ealisttnlmaya basjanmista. Bu devletin sukutunu intac eden sebepler arasinda petroliin en basta zikredilmesj
ile

yi iptal etmesiyle Musul'daki petrol sahalarmm, kisa zanianda ecnebi $ahis ve sjrketlerine intikali saglanmijtir.s Ileride tafsil edilmis. oldugu flzere bu kiymelli gelir kaynaklaruim elimizdeii ciktsmda ittihatcilarm gaflet ve ihanetle-

irade

ark Mes'elesi

Lozan Konferansi ve muteakip Musul miizakereeden lurk Murahhaslan'mn 9ejitli hataian da biiyiik bir rol oynamisur. Ancak Musul'u arazi olarak kaybetmemize ragmen Hanedan-i Al-i Osman m bu
rine ilSveten
lerine istirak

50k

bolgenin petrolleri uzerindeki ahsi miilkiyet haklarmdan6

tifade yine

is-

de miimkundu. Ne yazik

ki,

saltanatin

ilgasim

muteakip

Hanedan

Zira bu mes'ele,

mensuplanmn Turk

il

s t i

vatandashgmdan

in yahudilerce

ele gecirilmesi

yolunda pek ciddi mania

teskil

eden kudretli

Devleti'nin bertaraft iein miiessir olabilecek bir

ma-

hiyet arzetmekteydi.

Gercekten bu maksadla once Bagdat Demiryolu imtiyazt ile bu bolgedeki ingiliz emelleri karjisina
cikaran Osmanli Devleti'nin siyonizm aleyhtari dahi padi$2hi //. Sultan Abdiilhamid Han, tahtindan indirilmls, ve Devletin Cihan Siyonizmi ile hajir neir olan

cikanlarak dogup buyiidiikleri aziz vatanlarmdan siirgun edilmeleri, Turk Milled iein bu haktan istifade imkanlarini busbiitun ortadan kaldirauste. Zira bu kararla artik tabiiyetsiz duruma gelen Hanedan mensuplanmn, Musul petrolleri
uzerindeki jahst miilkiyet haklarmi miidafaa edecek bir devletin mevcud olmamasi gibi bir durum ihdas edilmis. ve bu sebeple Turkiye iein hayatl bir ehemmiyeti haiz bulunan Musul
petrollerine miiteallik bu son firsat ve

Almanya

bir

imkln da kacmlmiti.7

Ittihat ve Terakki mensuplan eline gecmesi temin edilmistir. Onlann gayet kisa ve fakat binbir gaflet ve ihanetle
dolu
olan
iktidarlan

esnasinda

bu

gayenin

nasil

gerceklestirilerek

rulujunun
soyliyelim

saglandtgi

bugunku israil Devleti* nin kumalumdur. Biz burada u kadarini

Musul'un yillik petrol istihsali 1970 yilmdaki istatistiklere gore 67.000.000 tondur. Asirlarca Turk idaresinde kalmt, Tiirkler tarafmdan muhafaza ve miidafaa edilmig ve sekenesi de sutbesiit Tiirk olan bu bolgenin haiz bulundugu bu servet
Tiirkiye'ye intikal etmig olsaydi, muhakkak ki bugiin -en azindan- Amerika'ya el acmak gibi bir hacaietle karsdasdmazdi. Ustelik de ttteden beri bu bolgedeki petroller, Musul
Tafsiiat iein bkz: RaifKARADAC - a.g.e. sh: 85 ve mat. 6- Gercekten Musul petrolleri Uzerindeki imtiyaz haklarmm Saltan Abdiilhamid veresesi ile diger bazi Hanedan mensuplarma Sid bulundugumi
5-

cihan siyasetindeki ehemmiyetini herkesten iyi kavramis. bulunan //. Sultan Abdiilhamid, Musul havalisinde petrol zuhur ettigine dair haberleri
ort-bas et-

ki; petroliin

mekle kalmami, 1890 yilinda

Seniyye
melliikiinu

ile petrolil

isdar eyledigi bir lrade-yi haiz topraklarui ecnebiler tarafmdan teburalari

onlemek maksadiyla

Emiak-i ahane

yani ahst
miistakbel

ittihat ve Terakkinin yahudi amaiini gercekletirmek maksadiyle bu

mulku

ve bilhassa Sullan AidUlhamid Harim jahsi mallannin kendisini tahttan indiren Ittihat ve Terakki erkanmca hatir ve havsalaya gelmez baskilarla

haline getirmisri.

almmak isfendigini gosteren vc Akam Gazetesi'nde Eski Bir Politikacmm Sandlgmdan pikanlaro scrlevhasi ile nesrcdilen tefrika cidden calib-i dikkattir.
nasil elinden

7-

RaifKARADAG - a.g.e.

sh:

08.

26

MUSUL MES'ELESl
asil

KAD1R MISIROGLU
kaynaklar
kudret

27

petrolleri adiyla taninmi olmasina ragmen,

menbai

olacak

bu

topraklari

isgal

edecekierini9

sekenesi kesif bir surette Tiirklerden ibaret bulunan Kerkiik kesimindedir. Sultan Abdiilhamid devri Musul Valilerindon

soylemistir.

dukca

olup hatiratinda bu petrollerin mahiyet ve yerleri hakkmda oltafsilat veren Ebubekir Ilazim Tepeyran bu gercegi

soyle ifade etmektedir:

Ebubekir Hdzim Tepeyran'm hatiratinda Musul arazisinin inbat kabiliyeti hakkmda son derece calib-i dikkat ve teferruatli miisaliedeler mevcuddur. Bunlardan 90k az bir kismim nakledelim:
servet menbalanmn foklugu ve pek az memlekete nasip olan bir derecededir. Vilayetin hemen her tarafmda, her nevi degeili madenler bol ve petrol kaynaklan meshur olmakla beraber Dicle Nehri'ne yakm maden komtirleri bulundugu gibi, civardaki bazi kaynaklardan biraz kinlmca arasira parlak, fakat kacici birer flvilliyettoki

Musul

petrolii denilince, petrol

kaynaklan yalmz Musul

Bu

tabit

civanndadir samhr. Musul'da en yakin kaynaklar hatmmda kaldigina gore sehrin cenubunda ve yedi-sekiz saat mesafede erkat mevkiin.de ve Musul'a labi Kerkuk Livasi dahilindedir.R

gesitliligi yeryiiziinde

Musul'un iktisadl ehemmiyeti, sadeee petrol bakimmdan goz atanlar daglik Hakkari Bblgesi'nde nihayete eren Turkiye topraklarmdan Itibaren genis ve munbit
degildir. Haritaya bir
bir arazinin Basra Korfezi'ne kadar imtidat ettijini goriirler. Gercekten Araplar'm Beyn-en-Nehreyn dedikleri Dicle
iki kere mahsul alman boyunca Mezopotamya adiyla Orta-sark'in en mahsuldar arazisini teskil etmis ve bu

kir gibi tag iginden firlayarak otlar

arasma kayan

sal'

civa ma-

deni de gormustum.

K e r k u k kasabasinda yagmurlardan sonra bazi kaynaklardan civalar aktigini ve bunlardan en ziyade musevl ahalinin istifade eltiklerini

ve Firat Nehirleri arasmdaki, yilda

aliivyon

genis

ovalan

tarih

mevsuk olarak ijitmistim. HatirS notlarmia mahsus karneye kaydi nasilsa ihmal edilmis. oldugu
icin, yerini kat'l surette hatirlannyorsam da, galiba K e r k ii k Livasi dahilinde bir dagdan getirilen kiikiirt renginde sari ve ince bir kum tahlil ile tedkike deger bir seydi. Tadi asit
tar-

medenl gelismelere sahne olmustur. ingilizler, Musul havalisinin Nil Vddisis kadar ehcmmiyetli olan zirat degerini 90k evvel f'arketmisler ve buna
dair cesitli tetkikat ve seyahatnameler nesretmislerdir.

vasfiyla beer tarihinde ilk zirai ve

ora ahalisi limontuzu gibi kullanarak hicbir zaran gorulmemistir. Musul civariiidaki, 9ikanlan as3r-i

tarik'i

andiran bu

kumu

Hindistan ve Misir'da nehiiierin kanallar acilarak lslaht

ovalannm sulanmasi isini deruhte etmis bulunan Ingiliz miihendisi Wiltyam Vilkoks'un Misir'da irad ettigi bir nutukla Irakdan ikinci bir Misir veya

suretiyle genis aliivyon

Pencap imis gibi bahsederek Hindistan ve.Misir'dan gelecek iscilerki Irak'ta yapilmasi lfizimgelen sed ve kanallan,
meydana getireceklerini ve bundan sonra milyonlarca Hindli ve Misirlt'nin Irak'a hicret ederek istikbalde servet ve
bendleri
8-

atikadan dolayi meshur Koyuncuk tepesi etrafinda yagmurlardan sonra Ninua 90cuklanmn kugtik elmas kirintilan bulduklan da vaki imis. Vilayetin muhtelif mevkilerinde erimis altm ve yakut gibi, 9ukurlarda dalgalamp bos yere akip giden bircok petrol veya neft menbalan butiin dunyaca maruf ve Musul'un Miiterakc Anlasmasi'ndan sonra ugradigi feci istil&iin en ziySde bu miibarek ve miihmel mayilerden ileri geldigi de

malumdur.

Ebubekir lltemi
1

TEPBYRAWm

Canli TariMer serisinden cikan

hStl-

ralan; Istanbul

944, sh: 264.

HansRODHE

a.g.e. sh:

69

28

MUSUL MES'ELESI
vilayet

KADlR MIS1ROGLU

29

Bu

dahilinde

bulamk
k

akan

Dicle

ve

sayisiz

jaylardan baska

u 9 ii k Z a p denilen ve daima berrak akan hayli biiyiik irmaklar da vardir. Musul Vilayeti topraklarmin yetitirme kuvveti hakikaten fevka-

B u y

ii

Z a p, K

uzaktan uzaga gozleri ferahlandiran daglan da bulunan bu sicak vilayetin yuksek mintikalarmda soguk ve mutedil ikiimlere mahsus meyveli, meyvesiz aga9lar yetistigi gibi, bu

daglarm eteginden balayarak uzayip giden

hurma, limon, portakal,
renginde iki nevi
incir, zeytin, fistik,

genis,

ovaiarda
tiiyii

ladedir.

Ben orada

iken ziraat usulti pek iptidaf

idi.

Bazi ma-

beyaz ve deve

ucunda demir bulunmayan aga9 sapanlarla suriildugtinu bizzat goirailjtiim. Toprak, bu suretle siiriilup ekilen tohumlarm cogunlugunu kata denilen bildircin veya 9U keklik renginde ve giivercin buyiiklugiinde olup binlercesi birden kara bulutlar halinde gelerek ekilmis. tarlalara konan kuglarm zararlari ve diger tiirlu kayiplarla beraber bire onbeten yukan mahsul verir. Hele pirin9 ve kuyemi ekimi-nin bire besjiiz ve daha ziyade nisbette verdigini Kerkiik'te 6grenmihallelerde arazinin,
tim.

pamuk da

yetismektedir. Vilayet dahilinde

bazi yerlerde ve bilhassa

nikotini az bir nevi tutiin
lerce degil giinlerce

Koysancak kazasinda avur denilen de yetisjr. Yatagimn iki tarafmi saat-

sulamaga kafi olan Dicle Nehri'nin kenasfiretiyle, goklerin pinti bulutlarmdan su damai'lan dilenilmesi, tabiatin bunca lfitftmdan istifade hu-

rmda yagmur sulan

susundaki kabiliyetsizligin en

hiiziln verici delillerinden idi.

Ben gormedimse de
kilerdeki

(Diyarbakir'la

Musul arasmda

bazi

mev-

ResmI
tarihli

vilayet gazetesinin 551 No'lu 16/Mart/1316 (1900)

akijlarmdan dolayi olsa gerek) ibrBni, Latin ve Yunan lisanlarinda ve bunlardan almarak Fransiz dilinde.
luzli

pek

sayisinda yazili oldugu ve9hile, bir 9avdar tanesinden

yiiz
dir.

otuz baak hSsil olmasi gibi bereket mucizesi nidir degii-

Bir bugday tanesinden yirmibes. baak {lkmis. oldugunu bendegordiim, Her ne kadar Diyarbakir'tn bir deveye ancak dort tanesi yiikletildigi rivayet olunan dev karpuzlan kadar degilse de, Musul'da Dicle kenannda ve tamalardan sonra meydana 9ikan adaciklarda, Diyarbakir'dan baka bir yerde gbriilmeyen
bir biiyiiklukte

Kaplan adi verilen bu nehre Araplar'm altin suyu manasim da ifade eden ve Dician kelimesinin kisalulmii gibi duran Dicle adim vermi olmalan, kiymetbilirlik eseri sayilabilir. Tabiatin
bu viMyete mahsus fevkaiade' liituflarma bir itave olmak Uzere, avSmin Hamam Ali dedikleri Hamam-i Alii, Musul'un cenubunda ve 119 saat mesafede, Dicle kenarmda olup 60 santigrad derecede sicak kukiirtlu su kaynaklarmdan kara yilanlar gibi muttasil 9tkarak, havuzlar i9inde yiizmege baslayan zift-

kavun, karpuz

yetisjr.

Anadolu'da dahi

yetijti-

rilen ve nihayet yirmi,

yirmibeg santimetre uzunlugu ge9me-

lerden Musul'da bir9ok suretle istifade edildigi gibi, keleklerle Bagdat'a dahi gonderilir. Babil harabelerinde 'Bagdat Vilayeti

yen hiyar nev'inden acurlarm Musul'da birbu9uk metre kadar uzun, on onbes, santimetre kadar kuturda ve iki kijinin omuzlari iistiinde

dahilindeki Hind kasabasmda bulunan

aym

sularda

zuhur

eden ve ocaklardan 9ikarilan

gibi,

ziftlerin vaktiyle kire9

ve 9imento

dam

diregi diye satildiklarmi hayretle gordiim.

bir tarlada, uzaktan taiim

Musul'da
ta9

Musul kenarmda
iistune 9ikip

esnasmda yere

yapi ijlerinde kullanilmij oldugunu gormusttim. patates ziraatmi ben ihdas ve tohumdan

yetistirdigim fidanlarla

yatmis. askerlerin kirmizi fesleri gibi gbriinen seylerih toprak

galgam oldugunu, yanlarina gelince saarak anladim. Bunlarui her biri insan bajmdan daha buyiiktii. Temmuz ve Agustos aylarmda bile, tepelerdeki karlarla

Musul ve nriilhakatinin en ziyade muholdugu okaliptiis aga9larim ben temin ettim. Musul'dan infisalimden sonra patates yetijtirenlerden
ile

Omerizade Hasan Efendi tarafmdan posta

bana gonderi-

KADIR MISIROGLU
beraber, kutru 14 sanlimetre
idi.

u"

k'te

gbrdugiim bam-

y alarm saplar)
tleride

tic

metreden ziyade

yiiksekti...io

maklazenginliginden bahsedcrck uzun uzun istatistik bilgileri nakletmeye Jtizum gormuyoniz. Herhangi bir fiziki haritaya
6yle bir goz atanlar,
arazisi
ile

tafsil

edilccegi iizere Lozan'da Tilrkiyc'nin giiney

yes,ile

boyanmts, geni bir miinbit Irak

hududlan
iunan

tesbit

olumuken sadecc Musul

u talcp etmi bu-

Turkiye'de

ingilizler,

bilahare yine bu rnes'eleyi halletmek iizere

daglarla

kapli

kisrmn korkunc ve verimsiz bulundugunu derhal favkederek gerekli mukaian

Istanbul 'da toplanan Halic Konleransi nda

giderek

Hakkari
iktisadi

i 1

a y e ti

nin

bit*

kismmm

daha da da

ileriye

kayeseyi ynpabiliricr.
c)

Irak'a

Be$ett Ekemmiyeti:

birakilmasi LSzim geldigi gorusunu mtidafaa ctmisJerdir Hiebir

eograft,

Musul'un

bulundugu

Mezopotamya

Bblgesi

ve tarihl esasa istinad etmeyen bu talep,

i?in

ashnda Musul'u garaniiye almak

marjdaii ibaretti.

ortaya konulmus, bir

Bu

yukarida da ifade edildigi Uzere geni aliivyon ovalarma sahiptir. Bu yiizden ilk caglardan beri ceitli kavimlerin iggal ve

gibi

hududlan
sini

tesbit edilirken, o

saglayacak iktisadi

muahedenamelerle bir memleketin memleketin hayatiyet ve temadive bir giiciin mevcud olup olmadigmi

istUSsma maruz kalmitir. Fakat bu bo'lgede cok onceleri sik

sik taan

Firat ve Dicle

nehirlerinin hu.suie getirdigi

geni^

batakhklar sebebiyie kimsecikler oturmtiyordu.

tarihte ilk defa milfittan

dikkate almak teamiil icabidir.

Bu

gercek. Tiirkiye

bakimmdan

Me-

zopotamya
iclerinden

4000 yd kadar once Asya

go? eden Siimerler bunlar batakhklan ku-

goz online getirilirse Musul'un bizim igin mustakbel hayati ehemmiyeti dc daha ziyade ortaya cikar. Muhtemeldir ki, tngilizler'in Turkiye'yi ge?it vermes sarp daglarm bittigi noktada hududlandjrarak miinbit araziyi ve bilhassa petrolii diarida birakmalari, onu Garbe ve hassaten kendilerine muhta$ bir istikbale sevkederek bu ihriyaclarm tatmini muka'uilinde arzu ettikleri birtakim i^timat degisjklikleri genjek-

kalkaiak doguya dogiu

iskSn
edilmi|tir,

tarafindan

Qunkii

rutarak zirai istihsale e]veri]i hale getirmeyi

ve kanallar acarak bu araziyi sulamayj 90k onceden bifiyorlardi.

Tarihce kisrainda hulasaten anlatdacagi uzere, son devirlerde yapilan feptli hafriyatla medeniyetin bciklerinden
biri oldugu tebeyyiin etmi bufunan bu bolgeye Stimerleri takiben Sami irka mensup Akadlar, Babilliler ve en son olarak da Araplar gelip yeiiemilerdir. Boylece bu-

lesurmege icbar
bir
ioII-

icindir.

Burada Musul havalisinin

patates,

zirai gelirlerinden

ve petroliinlen
kufulmus,
ol-

kutu
fnonft

icinde

hayli

burumug,
260
vd.

rada toplanan muhtelif irk ve kavimler, asirlar siiren

ihtilatlara

ceitli

Ebubehir Ha/im
Gerjektfin

TEPEYRAN

a.g.c. sh:

ragmen hala

milli hisier ve lisani hustlsiyetleriyle

Lozan Konferansi'ndan her bahsediinde Lord Giirzon'wn kendisine Lozan 'dan memniin aynlmadigim, bir^ok tcklifiuin rcddcdjlmi$ oklugunu fakal bunlan cebine koydugumi, harap bir memleket devralan ycni Tiirkiye idarccilerinin vatanlarmi imar
iciii

bariz bir surette aynliklarmi

muhafaza etmektedirler.

kendisinden yakin bir

gelecekre mutlaka istifaraz taicbinde bulunacaklarini, i^te o zaman bu reddedilmis, tekljfleri cebinden ^ikarip bircr hirer onlann .dniine koyacagmi ifade etmi otduguridan bahseimektedir. inonu'nmi gilya Lord Giirzon'h istediklerini
a^iktir:

ve kavimler arasmda Turkler tarih boyunca hem kemiyyet ve hem de keyfiyet bakimmdan h<akim
cesit irk

Bu

unsur

olarak goziikmu^Ierdir. Zira bu havaliye valci Tiirk

g69leri son asirlara kadar

devam

etmistir. Bilhassa miladi

Do-

vermemig oldugu
geri

tarzda oviincrck naklcttigi bu sdzlerin manasi

tan

Tiirkiye

kaimistik

kurtulmak

i^in

gerekli

iktisadi

kuzuncu Asirda islSmlasmis.

bolgeye gelip yerleatikleri

cesitli

Oguz Boylan nm bu
Yavuz Sultan

imkanlardan mahrumdiir. Bugii.nk.ij Mes'elesi kadar bu sGzlerm ihtiva sfirette ortaya cikmiyor mu?

iktisadi
ettigi aci

sikmiilar iJntinde, Musul gercekler de daha bariz bir

tarihl bir ger9ektir.

Selim'in ark fiituhatindan sonra Iran tehlikesine kari

Ana

32

MUSUL MES'ELESl
edilmesi
dandadir.
gibi
bir

KAD1R MISIROGLU
feklkete

33

dolu'dan getirilip yerletirilen Tiirkmenler de hesaba katihrsa,

Tiirklerin

dogru gbtiirmekte oldugu meygelecegi

iizerindeki
tesirleri

bu bolgede ekseriyet
ki,

tejkil etmelerinin tarihl se-

bebleri anlasilmi? olur.

Bu durumun Anadolu'nun
miithisrit.

aslinda halis Tttrk Boylari'ndan olduklan halde kendilerine zoraki ve gayri ilmt bir surette ayn bir irk olduklan

Ne

yazik

Sun'i bir devlet olan Irak, ergec parcalanacaktir.

uuru

verilraeye

calisdan

Irak

Kiirtlerii2

umuini

Turk

raeydandadir.16
15-

Zira Yahudilerin Kurd Hareketine nasil yardim ettikleri Irak'in parcalanmasi icin bu parcalanmada

niifusundan haric teiakki edilmektedirler.

Yalmz Irak'ta degil, Dogu Anadolu'da bile siitbesiit Tiirk olduklan halde kendilerini ayn bir irk sanan Tiirk agiretleri ha19 mevcuttur.13 Bu Kurt asjretlerinin aslinda Tiirk olduklan
gerceginin unutulraasi yetmiyormus, gibi bir de
rin

Tlirkmenle-

Rusya'nm sicak dcnizlere cikmak islikametindeki tarihi emellcri, devmuvazenesi bakunmdan sail- Avrupa Devletlerinin rekabctini icab etve bu emeUcriu tahakkuku Bogazlar'a miileallik bulundugu miiddetce, mcs'ele dalia da nezaket kesbediyordu. Bogazlarin slratejik ehemmiyeti! onlari elc gecirecek bir Rusya'nm, ingiltcre, Fransa ve Almanya gibi biiyuk
lctlcr

liriyor

Kiirtlesmesii4 taranda

aci bir tarihi gercekle karsi

kargiya bulunmaktayiz. Agir bir gafletin eseri olarak ortaya

devletlcr aleyhine bir muvazanesizlik ihdasina sebep olacagi cihetle Rusya, hedcfine dogru attigi her adimda, 50k kere bu devlclleri karxrsinda buluyordu. Tarihen sabittir ki, Harbi nde nail oldugumuz

Kmm

yardimm

bulunan bu durumun memleketimizi tanh! Brmeni Mes'elesis nin yerine bir Kiirtculiik Cereyani mo ikSmeis
cikmis.

iimili

bu rekabettir.

sebeplc sicak denizlere cikmak icin Bogazlar'dan gayri bir yol arayan Rusya, Kaikaslar'dan Iskenderun'a kadar olan sahalarda kurulacak bir Ermenis'tan'i himsyesi aluna alarak Akdeniz'e iskonderun'dan cikma siyasetini lakibe koyulmustu. Tarihteki mcshur Ermcni HarekiUi nin ilk

Bu

12- Ycryiiziinde K ii r t I r k i diye bir irk mcvcud olmayip, bunlann zamanla Arapca, Acemce vc Tiirkce'nin kansimiyla husfile gelmis bir dil konusmalarmdan ibavet bir ayrilikla ayn bir irk suuruna ybneldikleri muhakkaktir. Bu yonelisin de Tiirk- Kiirt ihtilafinda siyasi ve iktisadT menfaai umanlarm eseri oldugu siiphesizdir. Bunlann aslinda Tiirk Boylan olduklannin ilmi delillerini ta'dad ve lahlil etmek mevzuumuz haricidir. Ancak bu bapia aydmlaninak isteycnler su kaynakiara basvurabilirler: Kdip YAVVZ - Tarib Boyunca Tiirk Kavimleri - Ankara 1968. M. Fahreddin K1RZIOGLU Kurtlcrin KOkii - Ankara 1964. M. Fahreddin KIRZIOGLU -.Kiirtlerin Tiirkliigil - Ankara, 13- Buna d&ir cski Van Meb'usu Ibrahim Arvas'm hatiratmdan ahnan su satirlar nc kadar aci bir gercegi aksettirmektedir: Ashnda Turk olup da lisamni degistiren bu muazzam kiitleye kotil birsey atfetmek giinali ve vebaldir. Bendeniz emdinan Kaymakami iken, Gerdi Asireti Reisi 0 g u z Bey'e sordum: Bu ad, Tiirk adidir. Sana nereden gelmi'? Cevaben: Bcn deniz yirmibirinci Oguz'um. Bizdeki an'ane, baba kendi evlSdma kendi babasimn israini verir ve bfjylece miiteselsilen devam edcr. Maalescf Oguz Kabilesi'nden olan Oguz Bey ise bir kelime Tiirkce bilmiyordu. Amcasi Kihc Bey de 8ylc. Ve Koc Beyi Kabilesi'nin Reisi Mehmeinmin Bey de boyle idi... (Bkz: Ibrahim ARVAS - Taribi Hakikatler Ankara 1969, sh;25, 26.)
.-

bu maksada bagh Rus tahrikleridir. Tiirk Millcti'nin azim ve bu musterek Rus- Ermeni plain yerine, yine bugun bir Kllrt Devletix mes'elesi ikame edilmistir. Gercektcn tarih boyunca Tiirk Miileii ile hicbir ihtiKfa dusmemi bulunan Dogu Anadolu'nun Kurt sekenesini tahrik edenlerin yerli kiziilar oldugu dikkatten kacmaraaktadlr. Bu sfiretle kurulacak bir Kiirdistan aynen Ermeni Devleti icin varid oldugu gibi Rus emellerinc bagli olarak ptatUanmis ve bu maksadla masum Dogu Anadolu halkl, cesitli sekillerde
iimili

sebep ve

celideti sayesinde suya diisen

aym

devletin lahrikiyle

tahrik edilmistir.

Tiirkiye'dc I960 thlilaii'nden sonra Rusya'ya uciincu bir agir sanayi rnerkurma hakkt bah^cdilince, bu is ifin iskenderun'u tercih ctmis olmasi da aym Rus planina bagli bir haickettir. 16- Bkz: Hulfisi TURGUT - Barzani Dosyasi - Istanbul 1969.

kczi

Paris'teki Kiirl ihtilaline Yardim Komilesix uyeleri arasmda pek 50k Yahudi bulunusu dikkati cekmektedir.

Hollanda'nin Amsterdam gehrinde kurulmus olan Kiirt

Cemiyoti*

nin

baskam

Silvio

yahudidir.

Van Raay basta olmak iizere, iiyelerinin bijyiik bir kisnn da Acaba bu Avrupall yahndiler babalarmin haynna mi Kiirt Ce-

14- Tafsilat icin bkz:

Mehmet EROZ -

Kiirtlerin Tiirkliigii

ve Tiirkmenlerin

Kiirtlesmesi

miyetleri kuruyorlar dersiniz? Yahudi, elini attigi igde menfaat gdrmese yamndan bile gecmez. Yahudinin amaci. Araplaiia Kurlleri birbirine diisiirmek ve Orladogu'da at oynatmaktir.x (Bkz: MulHii -age sh. 41 - 42) Tabii jimdi de Turkler'le Kiirtleri...

TURGUT

Istanbul 1966.

34

MUSUL MES'ELESI
Bu
takdirde
Tiirk'tiirler.

KAD1R MISIROGLU
Miktarlan iki milyonun mutlaka ustundedirio. Arap ve Aeernlerle tarih boyunca daha yakin miinasebetler icinde bulunduklan halde Tiirkluk e mahsus husflsiyetleri Anadolu halkmdan daha ziyade muhafaza etmiIerdir20. Bunun
ruhl ve
igtimai miyetli oian bu
sebepleri raevzuumuz haricindedir. EhemvSkiamn Musul ve havalisindeki milli ve tarihi

menfaati oian Rus ve Yahudi entrikalari kafidir.n

Tiirkiye oradaki irkdasjan ve
edecektir!..

kadmi haklarmdan

feragat

mi

Boyle bir parcalanmadan sonra kuruhnasi kuvbir

vetle

muhtemel bulunan
19113

Kurt Devleti Dogu Anadolu

olmayacak midir?
Biitiin

halki

ciddi bir tahrik vasitasi

bu

hakikatler muvaeehesinde
tikalinin

Musul havalisinin Tiirkiye'ye inDogu Anadolu'da oynanmak istenen Kiirt$tilUk

kilometre
giiney

haklarimizi isbata yeten bir keyfiyet olugudur.

Aynca

giiney

oyunu

iizerindeki tesiri miithigtir.

ve

Dogu Anadolu 'nun, kendini ayn

bir irk

zanneden

Kiirt se-

Haleb'in 40
cekilen
iki

ve kuzeyinden Bahreyn'e

kenesi, Musul'un Tiirkiye'ye intikali halinde Haleb'den Bahreyn'e kadar saf bir Turk cenberi i^ne

hat arasinda kalan 80-100 kilometrelik bir erit

almmi ve bu

silretle

iizerinde kesif bir

ve milli

Turk kOtlesi mevcuddur.is Bunlar lisaa, otf uur bakimindun en az Anadoki Turkliigu kadar

Barzani Hareketi'nin Tiirkiye

kargl ciddi bir

Kiirtleri iizerindeki tahrikatina

mSnia

tesis

etmek imkani saglanmi

olacaktir.

Bu noktadan Musul'un
B-

lurkiye'ye intikalinin zaruret ve ehem-

Rarznm'iiin De Gaulle'c mcktup yazdigi glinlerde yahudiler Kiirtiertc kurmak icin temasa gcctilcr. Yahudi temstlcisi, Kflrt temcilcishie gunlan soyliiyordu: Fransa'daki harb sanayii bi^.im elimizdedir. imdi biz Irak'm istcdigi ucaklan vermeyecegiz, Verdigimtz lakdirde bunu size kargi kullanacaklanm biliyoruz. Gelin iitifak edelim. Yahudi temsilcisi Klirtlerle anlamak i$in boyle bir numara cevirirken General De Gaulle cic: Biz bu ucaidari vermeyiz. Araplar Mivage'lerimizi
ili$ki israil'c kargi

miyeti iizerinde ne soylense azdu:!..

MUSUL'UN TARIHCESI
ilk.

a) ilk Bevirler:

Ditnyada
19-

medern

eseiierin viicuda geldigi yerlerden biri

Tiirklerin hakiki mikdarlarmi gostercn Osmanli Salnamelerindeki rakamlar da ve vergi mukelleftyctleri bakimindan tcsbit

17-' KUrtctilUk
KiU'tieri'nc

kuHanacaklardn\ diyordu. (a.g.e. sh. 45) mes'elesinde R.usya'mn tahriki yalniz Dogu Anadolu kat|i degil, Irak Kurllcri'ne kanji da ayni istikamcttc ccrcyan etdircktir'i

Bugtin

Irak'da

yaayan

giivenilir bir

kaynak mevcud

degildir.

mektedir;
Kurtcii gefinen bir grap ogrenci,
yetler Birligi'ndcn ahrken,

hem
Dogu Almanya kanabyla Sov-

cski ve

hem de

sirf askcrlik

baska bir grap da Hclianda vc ingiltere tarafindan besletiiyor. Isin garip tarafi Avwpa'da Kiirt alevini yakanlarm icinde ogrenci olmayanlar, Araplar, ErmenilcrTn dahi buluniigudur.

AkiUan

sira

Irak'daki Kiirt

Ccmaatine mSnevi destek olduklanm

ileri

Rusya'dan Ben Kitrd'um ! dlye gelip, Avrupa'daki Ogrenci gruplan arasma sizanlar da var. Ruslax sizar da biekiler durur mit? Amcrika ve tngiliz c'ntellijansi tarafindan bzel Qnlversltelerde bedava okusiirenler arasinda

tulan

Ortadogulu

casuslar yinc bu gruplann arasma

girip,

onlan

kiskirtiyorlar (a.g.e. sh. 51).

Arife gore Kurt mes'elesini Ruslar, tngilizler ve AmerJkahlar yaratmaktadir. Ruslar bu dlvayi yaratmakla Ortadogu'ya inip yerlesmek sevdasindadirlar. (a.g.e. sh. 71) 18- Bkz: Mukrimin Halt!
-

Mosul ve

EIcezire"'de

Oguz

Tilrkteri

KbpriiliizMe

FREMTZ

Fuad - Oguz Elnolojisine DSir Tarihi Notlar - (Tiirkiye Mecmuasi'ron Birinci sayisindan ayn basim) Istanbul 1925; sh. IB - Dr. Untiling - Turkmen Asirctlcri - Istanbul, 1334, sh. 13 vd.

oldugu iipinyaniUtcidir. Gelip gecen butiin hukiimetleri ile Ttirkler'c tivey evlad mufonelesi yapan vc yanibagindaki kudretli Turkiyc'den cekindigi icin Tiirk sekenesini rniktar itibariyle daima eksik gostenneyi itlyat haline getirmi^ oian Irak resroi oegriyati, yanm milyon civannda gasiennektedir. Halbuki Irak'da yajayan Tiirkmenleriii gercek mtktan muhakkak ki iki milyonun cok Ustundedir. (Tafsilat fcin Bkz; Necmettin EStN Irak Tiirkleri - TUrk Kuiturii. sayi. s. sh: 48 Ankara 1962, - Turk.Kulturii - Sayi; 5, sh. 42) Musul VilSyeti dahilinde Tiirkler'in niiJfus itibariyle iki milyonun cok ustunde. yaiii eksen.yet teskii ettiklermin fiili dchllennden biri de Lozan Konferansi miizakereieri cinasinda murahhaslanmrzca ileri suriileri rey-i Sm (plebisit) teklifimizin kabul cdilmeyisidir. Bu teklif kanjisinda buradaki halkin rey vermek hususundaki cchUctleri gibi sudan sebcplcr ileri suren Ingilizler, hi? siiphcsiz Turk nufusunun ckseriyet oldugunu, bu cihetle de plebisit neticesinin Tulkiye lehine cikacagira gayet iyi biliyorlardi. Aksi halde mehur Vilson Prensipleri de gozoniine alindigi takdirde, bu kadar mSmul bir sebebe Hayir! demelerine mantiketi imk2n yoktur. 20- Tafsilflt icin bkz. Ibrahim DAKUKI - Irak Tiirkmenleri - Istanbul 1.970.
edilrni^
-

olan bu bolgenin 50k eskilere giden bir tarihi vardir. Ger9ekten beser tarihinin en eski devirlerini anlatan efsineler buraya
aiddir.

KADiR MISIROGLU

37
kabileler

gon admda

bir

reis

cikararak

ayrt

ayrt

halinde

Gecen yiizyildan beri - bilhassa petrol arasttrmalarmi setretmek 19m yapilan kazilarda - Civi yazisi21 ile yazilmi bircok kerpi9 levhalann ele ge9tnesi ve okunmasi, iki nehir arasi manHsma Mezopotamya denilen bu bolgenin tarihinin gerii betide aydmlan nasini terain etmitir. Civi yazismi icad eden Silmerler miladdan 4.000 sene evvel bu
.

yaayan Akadlart birlestirerek onlan Siimcrlere hakim vaonun Sliimiinden sonra Stimer - Akad miicadelesi yenidcn bastamtshr. ikiyiiz sene siiren bu miicadelenin sonunda Siimerler, istiklallerini tekrar kazarrmtslardir. Fakat bu siralarda yine Sami trka mensup olan Amuru
ziyete getirdi ise de,
larin

kurduklan Babil Devleti tarafmdan esaret altma

bolgeyc

yerlc.jmi.5ler

ve yiiksek bir medeniyet viicuda geelverijli

ahndilar.

tirmilerdir.

Batakhklan kurutarak ziraata

genis

Amurular. M. O. 3000 ytllarmda bu bolgede goziikmeye

baslamislardt. Bir ktsmi Filistin ve Suriye'ye, diger bir kismi
ise Siimer ve Akadlara komsu topraklara yerleserek kisa zamanda kuvvetlenmislerdi. Daha ziyade Akadlartn kurduklan Babil adiyla amlagelmislerdir.

aliivyon ovalan ortaya 9ikarmislar, takvimi icad edip seneyi

oniki aya taksim etmis.ler, madenieri igleyerek 9eitli esyalar

ve medeni eserler ortaya koymulardir.

Kurduklan

sehirler

zamanla
sehir,

niifus ve

medeniyet9e gelisip

kuvvetlenmitir.

Her

dahilde miistakil bir goriiniije

edi-

malikti. Fakat, bunlar dts tehlikelere karst bir nevi federasyon

tekil ediyorlardi.

Bunlann en kuvvetli krallan tarihen meshur birka9 kanun vaznndan biri olan Hamurabi'Ak. Etrafmdaki kavimleri maglup

Her sehrin basinda yan ilah kabul

Bunlardan
biri,

len

bir

kral

bulunurdu.

federasyona

ba

Mezopotamya havalisini tek bir devlet haline getirdikten sonra kendisini imar islerine vermis, birjok tapinaklar, kaleler
edip
viicuda getirmijtir. Aynca o giine kadar can olan hukuk kaidelenni toplayip tabletler uzerine yazdirmitir ki; bunlar tarihte
BIbilliler,

se9ilirdi.

bu federatif devletler arasmda zamanla ihtilaflar cikti. Federasyona bas olmak isteyen sehirler arasmda muharebeler zuhur etti. Bu kansikhklardan istifade eden Akadlar M. O. 2750 yilinda zengin Stimer ehirlerini ele gecirerck idareleri altina aldilar. Bunlar Mezopotamya'ya Stimerlerden soma gelmis ve daghk kuzey
iyi idare edilen

Uzun zaman gayet

Ukyazdi kanunlardir. Hamurabi'nin bllimunden sonra

iistunliik

ve

hatta istiklallerini uzun miiddet koruyamamislardir.

Kuzeyden
(M.

gelen

devamh

taarruzlara

maruz

kalarak, once Hititlerin,

daha sonra da Asurlular

1710).

in esSreti altina ge9tiler

bolgeye yerlejmis

Sami

trk a

mensup kimselerdi. Me-

deniyet9e Siimerlerden 90k geri olmakla beraber zamanla yakrn komsuluk miinasebetleri i9inde onlardan yaziyi ve muhlelif san'atlari ogrenmis, ve kuvvetlenmislerdi. Aralarmda Sar21- Siimerlerin
rihi vesikalar
-

Mezopotamya'mn kuzey kisimlarma yerlesmis olan Asur2000 yillarma kadar miistakil bir devlet haline gelememislerdi. Onlan bu tarihte birlestirip miistakil hale getiren reisleri Sargon olnrujtur. Bunun zamanmda bassehir
lular M.' 6.

Istanbul 1933

icacil olan civi yazisi* ve ele gc^en bununla yazilmig tahakkinda malumat icin bkz: Ahmet Cevad - Alfabe'nin Mensei - Ferik Cemal - Yazi Tarihiiiuen - Servet-i Fiinun Mec-

Asur

sehri idi.

Sonradan Ninova ya tajmmistir.

yerlesmis,

Ziraate

gayn miisaid daghk araziye

bulunan

muasi.

S: 1947, sh.

370

S:

1948,

sh.

386.

Asurlular, daha ziyade avcilik ve hayvanctlikla istigal ettiklerinden komsulardan daha muhariptiler. Buna ragmen

38

MUSULMES'ELESI
dagmik
kabileler halinde yasiyor ve giineydogu

KAD1RMISIROGLU
sQretiyle bastanbaija imar
etti,

39

Bilhassa Babil'dc mabedler,

cmceleri

Ana-

dolu'da yaayan

Mitanniler

Devleti'nin hakimiyeti altin-

da bulunuyorJardi.

Bu

devletin Hititler tarafmdan yikilmasmdan sonra oldukca

kuvvetlcnip civar sahalara yayildilar. Anadolu'da Kayseri do-

laylanna kadar uzanan

genis. bir

dana
dular.

getirdiler. Irak, Suriye, Filistin

sahada bir9ok koloniler meyve hatta" Iran ve Misir'i

asma bahceler gibi efsanevi eserler viicGda ge~ tirdi. Dunyanin yedi harikasi ndan biri sayilan mehur Babil KulesideO'nuneseridir. Ancak bu devletin san ve sevketi, Buhtunnasir' dan sonra fazla devara etmedi. M. 0. 532 yilinda Perslerin hUcumiryla ikinci Babil Kralligi da son buldu. Bundan sonrasi burasi,
saraylar ve

ele gecirerek biiytlk bir iniparatorluk tesisine

muvaffak
surette

Iran'm bir vilayeti haiine geldi.

ol-

Iran
B.n

Hukiimdan U^nncu Ddrffmn M. 6. 331 yilmda

Erbil

genis

devlet,

komsularmin

devamh

ta-

arruzlanna miltruz kalarak yava yavag yipranmaya basjadi.

Misir, Asurlulann boyundurugundan kurtuldu. Arkasmdan Kafkasya uzerinden giineye sarkan iskitlerin birkolu olan Kimerler Asur topraklanna hiicum ederek onlan zayif diisurduler. Bu durumdan faydalanan BSbilliler Medlerle

Once

civarmda Biiyiik hkender'c yenilmesiyle Mezopotamya'nm idaresi Makedonyahlar'a gecti. tskender'in HindistanSeferi'nden sonra M. 6. 321 yilmda
Babil'de olmesi U2cri.ne istHa" ettigi genis topraklar,
neralleri arasinda taksime ugt:adi.

onun ge-

3u taksimde Mezopotamya
diis.tii.

hkender'in general lerinden Selefkus'xm hissesine

buleserek Asurlulara kargi harekete gecriler. Uzun siiren muharebeler sonunda onlari maglup ederek M. 6. 612 yilinda bu
devlete son verdiler.

Yahudileri'

amilden
rct, igte

biiiiin beseriyetc kargl kinlendiren bin;ok ehemmiyclii tarihi biri olan ve Yahudi taribinde BSbil EsSreti diye adlandinkm esabu Yahuda Devleii'nm M. O. 586 yilmda Babilliler tarafmdan i$gal

Bu

devletin yikdismdan .soma eski Babil Kralligi ikinci

ve

istilSsiyla ortaya tjikmijlir.

Bu

devletin mehiir hiikiimdan Buhtunnasir,

hukiimdan olan Buhtunnasir (frenklerin ifadcsiyle Nabukadnezar) M. 6. 586 yilinda Suriye ve Filistin'i fethederek buradaki Yahudi Devdefa olarak ihya edildi,
devletin en
iinlu"

Bu

letine son verdi. Kudiis'ii yakip yikarak Yahudileri esir edip

Babil'e gdttirdu.22

esirlerini gayel agir imav ve in$a i^lerinde esir olarak galigurmigtL Fakat clli yil surcn Babil esaretinin sommda Iran htikumdai'fannm lutuf ve yardimlanyla knrtulan Yahudiler (M. O. 538) yeniden Filistin'e doniip dfjnmemckte bir hayli tereddud gec.irmilcrdir. Zira esir olarak girdikleri Babil gehrinde, zamanla ticareti ve bir^ok ehemmiyetH mevkii ele gefircrck hakim bir vaziycte gelmi^ bulunuyoiiardi. Buna ragmen Yahudiler'in bugunc kadar muhafaza edebildikleri fanatik irkT asabiyet roluaii oynayarak Fil-

Yahudi

Buhtunnasir, meraleketi, bu esirlerden de istifade etmek

22- Ne zaman yasadigi kat'i bir surelle tesbit edilemeycn fJazreti Musa, jsrailogullan'm Firavun'un esaretinden kurtararak Misir'dan cikarmis, fakat

istin'e avdelleri tahakkuk etmijdr. BSbil esareti, Yahudi tarihi boyunca hemen her devir ve yerde tekrarlanan, esarct ve magiubiyetle baIayip goriinmez bir Mkimiyet tesisine

yiikselmeleri, sinsi faaliyetlerinin lipik bir misaiidir. Bugiin dc bu hSdisenin benzerleri, memlek'etimiz de dahil olmak iizere, Diinya'mn birjok yerlcrinde,

Arz-i mev'ud a gircmcdcn yolda

olmtifjtiir.

Fakat yerinc gecen .Ye$u

aym ruhu muhafaza

etmis buhinan Yahudiler tarafmdan .gcr5ekletirilmi

Kenan

e r i

denilen topraklan ele gecirerek, israilogullan'ni iskEna

muvaffak olmustu. Bilahare komsularma kiyasan bir krallik haiine gelen Israilogullari, en muhtcscm devirlerini Hazreti Suleyman zamamnda idr3k cttiler. Onun M. 0. 877 yilinda vefati tizcrine bu devlet ikiye aynlarak gtineydeYahuda kuzeyde ise lsrail kralhklan tesekkul etmisH. israil Devleti M. O. 719 yilinda Asurlular, Yahuda Dcvleti ise M, O. 586
yilinda Babilliler tarafmdan isga! ve istilS edilerek ortadan kaldmldilar.

bulunmaktadir. Bilhassa TQrkiye'ye, tspanya'daki biiyUk Yahudi KatliSmindan sonra Osmanli Sultanlannm lutufkSr ve insanl kabulleri sayesindc gelip yeriesen Yahudilerin milletimizi ifsadla kudret ve sevketimizi zarafa ugratip buyiik

imparatorlugumuzun elde gikmasina sebep teskil eden ayn bir cild teskil edecek kadar genis bir mevzudur.

sinsi faaliyetlcri,

40

MUSUL
iizere

MES'ELESt

KADlR MJS1ROGLU
tarafmdan

Malum oldugu
O'nun
dmiirlii

hkenderin

generalleri

eden

Iraklilar,

isgal ettigi tilkelerin taksimi ile

O'nun jehadctinden sonra biiyuk oglu Hazreti

kumlan devletler uzun olamarmslardir. Bu sebeple Mezopotamya sirasiyla

Hasarii Halife

Partlar,

dinci

gefti. Sistofler'in bircok ie ve dig gSilelerle zayifladtklart miladi yeasirda, Arabistan'da yeni ve zinde ebedi bir imaii

RomaMar

ve

Sasaniler'in

idaresi

altma

ilan edip kendisini Kiife'ye dvet eylediler. Harb, darb ve kan dokrnek gibi islerden hazzetmeyen, alim ve tialfik bir jahsiyet ohm Hazreti Hasan, kisa bir mticadeleden

sonra Hiiafeti bazi artlarla Hazreti Muaviye'ye devretti.

Bu hMise

mes'alesi parlamis bulunuyordu: Islamiyet....

efkari biraz yati.stirmi gibi goriindiiyse de

Haz-

b)Muslutnan Araplann Hakimiyetinden Osmanhlara

intikaline

Kadar Musul
bir me'ale olan

Rabbin insanliga

son Peygamberinin, ebe-

mazhar olatak getirdigi Vahdiniyet o ana kada dehset, dalllet ve gejitH ihtilaflar icinde bulunan dagimk Arap kabilelerini birletirerek zaptedilmez
bir

dt bir teyid-i ilahiyeye

23- Otedcn beri bazi kimseier Hazreti Muaviye'yi, Islam tarihinde Verftset usulunti ilk defa olarak ihdas ettiginden dolayi tenkid edegelmijlerdix Halbuki islamda idare 19m muayyen bir ekil emderilmi degildlr Bu sckil, ister saltanat, ister cumhuriyet olsun, islami sayilmak icin muayyen vasiftan Miz olmak mecburiyetindedir. Bu vasiflar unlardir:
1-

23-

Ahkam-i {jer'iyye'nin tenfizi, Emanetin ebline tevdii,

Sura
sartlar ne sGretle

kuvvet haline getirmisti.

4- Biad.

Daha
riye'nin

Birinci Halite Hazreti

Ebubekir zamamnda

Bu
hfilen

tahakkuk ederse

Su-

ctsin,

mevcut

olsalar, o idare

Humus

islamidir,

sehrinde

Velid kumandasmdaki bir

medfun biiyiik miicahid Halid bin Arap ordusu, Irak'in bir kisim ehir

Bunun dismdaki hususlar zainatia, zemine gore tgyin ve tesbit edilmek iizere bir maslahal mesclesi telakki ediimistir. Yani islami idare,
nev'i ahsina miinhasir bir idaredir. Tabiatlyla su veya bu idare tarzimn islam'a bir baskasindan daha yakm veya daha uzak oldugunu sbylemek de her zaman mumkiindur.

ve kasabalarim fethetmisii. Boylece baslayan Irak'in fethi, Hazreti Omer zamamnda buraya gonderilen Sa'dtbni Vakka's

kumandasmdaki islam Ordusuyla ikmal ediimistir. Sa'd ibni Vakkas, 636 yihnda Sasani Ordusu'nu mtithis bir surette maglup ederek bu havaliyi Hilal'e rtai eylemisti.
Fethi

Islam'da devlet reisi, yani Halife'nin haiz olacagi sartlar bakimmdan _ Islam Hukuku nazariyatinda ycr aian hususlarm izahi ayn bir mes'ele ise

miiteakip

burada kurulan

sehirleri bilahare Dordiincii Halife

KQfe ve Basra Hazreti Ali ile O'nun am

gecen muharebe, Basra civannda cereyan etmistir. Bu vak'adan sonra Medine'ye donmeyerek Kufe sehrini merkez ittihaz edip siyasi faaliyetini bu havaliye teksif eden Hazreti All, 661 yihnda bu sehirde Hariciler tarafmdan sehid ediimistir.
Islam tarihinin en aci ve iiziicii bir vak'asi olan Hazreti Ali Hazreti Muaviye ihtilafmda, Hazret Ali taraftarligi illemayu-.

Muaviye arasinda zuhur eden ihtilaflarda son derece ehemmiyetli bir roi oynamistir. Bu ihtilafta milium bir mevkii olan ve islam tarihine Cemel Vak'asi adiyla

Valisi Hazreti

muhim bir noktaya temas etmek istiyoruz. Hilafet'in otuz senc edecegini, ondan sonrasmin ise aci bir mclikiyyet yani saloldugu yohtnda hadis-i erife istinaden Hulafayi Rasidinden sonraki halifcleri kabul etmek istcmeyen kimseier g6riilmiitar. (Bkz: Hilafctin Mahiyet-i Jer'iyyesi Hakkinda Bir Nutuk iinvaniyle Seyyid Be/in T.B.M.M.'nde irad eyledigi nutku ihtiva eden istatibul,- 1341 tabi taribli
de, burada

devam
tanat

eser.)

Hakikatte bu hadis-i erifin bu tarzda telakkisi yanli^tir. Zira:

Peygamberin dbrt esasli vazifesi vardir: 1) KSinatin Halikmdan ahkam telakki etmek, y3ni vahye muhatab olmak. 2) Bu ahkami jerh ve izah etmek, ySni hadis-i eriflerle varid olan
ictihadlarda bulunmak. 3) Allah'dan telakki edilen, hadis-i seriflerle gerh ve izah olunan

ahkami

ve icrS eylemck, Ruhlarda tasarruf etmek, yani manevi islamT emirlcri kuvveden fiile cikarmak.
tatbik
4)

bir iktidar ile

miicehhez olarak

42

MUSUL MES'BLESI

KADIR MISIROGLU
Alevilerce

red Muaviye'mn veraset usulii23 nii ihdas ederek yerine oglu Yezidi birakmasi (680) Irakhlarm yeniden galeyamm
mflcib oldu.

matera

gunii2S ilan edilmi bulunan bu

Bu

defa

Hazreti Ali'nin

kiiyttk

oglu

Hazreti
.

HUseyirii Halife ii&n edip KQfe'ye $agirdilar. Hazreti Hiiseyin Kufe'yc gelirken yolda Site efradi ile birlikte 10 Muharrem 680
tarihinde feci bir surctte ehid edildiM.

Peygamber

vekiliigi manSsina gclsen Hilafcti deruhtc eden

gahlSta mibiivvel Slfatl ile kiiim nlan birinci

madde

haric;

digcrierinin bi-

ihtillfl, edebe mugayir olarak bir ahsiyetler mukayesesi jekline dokineyip bir igtihad mes'elcsi telakki etmek ve Allah'a havale eylemck en dogru yoldur. Hikmcti tarn olarak ancak Ccnab-i Hak tarafmdan oilmen bu ihtilaTiarm tasavvufi cereyanlarla ilmf paUsmalamn bajlamasma amil olmak gibi umulmadik neticeler tevlid etmig oldugu da tarihi bir vitkiadir. Gct'9ckten bu ihtilaflara kanfarak giinaha givmckten korkan hirlakim ziibd ve Iakv3 ehli, tasavvufT bir ya^ayi^a yonelmi bir kisim kimseler de jahaddiis eden kargajaliklar ytizunden kaybolacagindan korktuklan - islamt esaslan tcsbite koyulmuj ve bu suretle islamt ilimlerin te-

BUmulUyle Hilafet'i temsil vc icraya kaadir lam bir halifcniu ortaya cikmasi miimkiin olur. islam tarihi bid fiye Linden nihayetine kadar tcikik edildigi zaroan gdcflHlr tot bu 119 garti da ncfsine cem edebilmi? olaalac, Peygamber aleyhisselStu vesselSmin vefittim fakip eden ilk otuz yil ieinde gelmig olanlardir. Ondan sonrakilcr ise, bu (f$ sifimn bir vcya ikisinde eksik kalmak suretiylc bu kemali ihraz edememitrteidir. Aralann Omer Ibn-i Abdiitaziz ve bir^ok Osmanli Halii'esi gibi biiyiik gahsiyetler oldugu halde bunlar daima bu tig sifati da nefislerinde cem edememi; oimalan noktaswda birlegmektedirler. Osmanblar bu ekk ve :*air miicsscselerle lelafiye gayret etm'15siklikleri y h ti 1 s S m
hakkin mevcud olmasi halmdedJr
ki;

biitiin

mellerini atm^lardir.

lerdir.

gcccn hadis-i jerifin Peygamberin vefalmdau Binaenaleyh) yukanda Otuz yil gectikien sonraki halifclcrin halife olmad.iklan manasma degil, cem' edememi? bulunacaklan ve bu da jarti nefislerinde halifeye aid her tic yiizden de tarn vc kamil bir Hilafett gercekietireniiyccekleri hususunda bir ihbar-i peygamberi olarak kabul ctmek ISzim gclir. Yani bu hadTs-i gerifle Hazreti Peygamber otuz seneden sonra gelecek halifeleri, halife sayzikri

Bu hususta serdcdilecek din! delillcr pek 50k tur. Biz. bunlardan s3dece bir iSnesini nazar-i dikk alien nize arz lie iktifa ediyoruz. Biiyiik islam alimterinden Kadi I'yaz'm ifayi erif adiyla telif cyledigi escrdc deli ilmektedir ki: Resullah (s.a.v.) Hazretleri Muaviye'ye memleketlere hakim olmasi 19m dua buyurmujlardir. Bu scbcplc, Hazreti Muaviye dc HilSfet makaminanSil olmusjur. ibn-i Mes'ud (r.a.) Resulullah'm bu husustaki duasiru oyle hvayet etmitir: AlIahim!... Muaviye'ye Kitabm ilmini, fikhmi ogrct, beldelew hukim kul vc O'nu azaptan muhafaza eyle!.. Diger bir rivSyette ise Muaviye kat'iyyen maglub olmaz buyuruldugu rivayet edilmisjtir. Hazreti AH bunu duyunca: Egcr bu hadts-i crif i bilseydim Hazreti Muile barb etmezdim! demljtir, (C. I. sh. 660). Ancak junu ifade etmek lazim gelir ki, her miisliiman icin tabit ve zaruri olan Hazreti AH ve EhI-i Beyt* muhabbetini bir paravan oiarak kullanmak sQretiyle bu ihiil3.fi koriiklemeyi mill! siyaset haline getiren Iran, Islam tarihinde 90k rac^'um bir rol oynamjtir. Hakikatte dint olmaktan ziyfide siyast maksadlara bagli olarak ortaya cikan bu ^ia Siyaseti her jeyden evvel On Asya Turkiugu" ile Orta Asya Turkliigii arasina bir karakedi gibi girmi ve Biiyiik Tiirk Alerni'nin parcalanmasina veya en azmdan birlejememesine sebep olmutur. Iran, On Asya'da kurulan Selcuklu ve Osmanli impaiatoiiuklanndan, kendi irkt ve millT varhgi i?in duydugu endijeyj bcrtaraf ctmek maksadiyla .jia'yi mutaasstbEnc bir surettc benimsemitir. O kadar ki, Anadolu'nun gizli gizli ^iilejtirilmesi hususundaki gayretlerle iktifa etmeyerek, Rumeli'ye sicrayip Osinanhlari hem onden ve hem de arkadan han9erlemeye 9ali53rak onlarm, kiifiir ve ilhSd alemi olan Garba karsji cansiperane miicadelesini zaa-

aviye

mamaya

kil'ayet

edecek
fiili

bir kistas

beyan ctmek yerine, onlarm vasiflan

itib-

ariyle vaki olacak

eksikligini bildirmis, olmaktadir.

Diger taraftan bahsi ge?en hadis-i gerifteki !bareyi meliken aduda seklmde okuyarak, otuz- seneden sonrasmi wisinci saltanat telakki etmek hususunda da ittifak yoktur. Bazilan bunu mulken adttda suretinde okumakta adud kelimesini de daha dcgru olarak meakkatfi manasina hamederek bununla Peygamber'den otuz sene sonra baslami olan siyasi

bunlann idareye iras cyledigi metjakkale iaret edilmis. buetmek tedirler. (Tafsilat icin bkz: Kadir Misii'Oglu - Gecmis.i Istanbul 1993 sh. 29 vd.) 24- Oteden beri iizerinde 90k sey yazilmig, r,oylenmi^ bulunan Hazreti AH - Hazreti Muaviye ihtilafmi tazelemenin miisltimanlara hi9bir f'aydasi yoktur. Hazreti Alt, nefsinde Aere-i miibeerre, cihar-i ya r-l Gu9alkantllara ve

hmdugunu

iddia

fa

ugratmak

i9in asirlarca caligmijtir.

ve Geleccgi

ile HiUtfet.

zin, vahiy kS.tipleri gibi en jerefli zUmrelere dahil olmak, Sevgili Peygamberimizin amcazMesi ve damadi bulunmak kabilinden emsalsiz gerefleri ccm'elmitir. Bu yuzdendiv ki, O'nunla Hazreti Muaviye arasindaki

iranlilann iS ySni Hazreti AH taraftarligi dSvasmdaki samimiyetsizlikleri ununla da sabittir ki, insanligm en biiyiik nasibi olan islam kendilerine Hazreti Omer'in cihad gayreti sayesinde ulas,tigi halde, onun adini h212 kiifiir makammda kullanmaya devam eunektedirlcr. Yoksa normal bir dinihisle hareket etmis. olsalardi. Hazreti AU ile hi9bh ihtilSfi olmayan Hazreti Omer'i tslSm'in kendilerine utasmasina vesile olmu bulunmasi bakimmdart ba? tgci etmeleri gerekmez miydi? 25- Eger islam'da m'atem tutmaya cevaz verilmij olsaydi siinnilerin mii-

l^AI71K

M1.MKUULU

44

MUSUL MES'ELESi
Tiirk gbcleri,

had safbaya ulajmistir.

Turkler'den

derecede

ki,

Abbasiler
icin

hMse,
devam

miinhasiran
Irak halkimn ruhunda derin tesirler husule getirdi.

kurulu

ordunun

ikameti

Bu

suretle kurulan
ettiler.

Emevi Buna

Hilafeli aleyhine gizli gizli jalijmalsua

amarra admda hususi bir sehir bile tesis etmislerdir. Bu devlefte bircok kiymetli ilim adamlan, vezirler ve

kari

Emevi

Halifeleri

ve Yezid de

dehsetli bir baski ve takip ile aleyhtarlanm bertaraf igin elin-

Reid

hiikumdarlar yetismistir. Bunlarm en iinliisu olan Ildrunur 27 (767 - 809) in zamaninda Bagdad'in niifuzu, Hindistan'dan Atlas Okyanusu'na kadar uzaniyordu. Fakat ondan soma gelen Halifeler bu durumu devam ettiremediler. Siyasi
iktidar
iince

'

den geleni yapmaktan geri kalmadilar. Nihayet Horasanli bir Turk olan Ebu Mttslim'in sevk ve idare ettigi bir ihtiiai sonunda Emevi Devleti yikilarak yerine Abbasi Devleti
kuruldu.

Buveyh Ogullanna
gecti.

sonra da

Buyuk

Selfuklularxa

Halifeler artik sirf bir marievt kudret

Emeviler zamaninda (661 - 750) Hilafet merkezi am'di. defa Bagdad Hiikiimet merkezi yapildi. Bu suretle Irak, Islam Alemi'nin merkezi durumuna yiikseldi.

Bu

remzi olarak kaldilar.

Selcuklu Devleti'nin yikilismdan sonra Musul'da Nureddin

Hazreti Peygamber'in amcasi Hazreti

Abbasiler,
Hilafet'i

Abbas'm ahfadi olan

Tiirkler

sayesinde elde etmisteidi.

oynamisjardir.

Bu

Zengi bir Atabeylik kurdu. Hulagii'mm Irak iizerine yuruyerek Abbasi Devleti'ne son verdigi, 1258 yilmda Halife'nin niifuzu, Bagdat sehrmin hududlan dahiline miinhasir bulunuyordu. Mogol istilasi, yalap yikan bir sel halinde gelip gectikten sonra, Musul, iran'da kurulan ilhanblar Devletinin
tlhanhlar burasmi bir vali marifetiyle 1340 yilmda Bagdat Valisi mustakil bir hukiimdar gibi hareket etmeye basjayarak mensup oldugu

yiizden 1258 yilma kadar

Tiirkler

devam cden Abbasi

rol

Devleti'nde
Tiirkler

50k

hakim

bir

Zira

Kipcak havalisine dogra go? etmektelerdi. Fakat Islamiyeti kabul ettikten soma bu istikamet guneydoguya dogiu degiserek, Irak, Suriye ve Anadolu'nun buyiik olciide ttirklesmesi hSdisesi gerceklesmi;tir.26

islamiyet'ten evvel kuzeydoguya,

hakimiyeti altma

girdi.

idare ediyorlardi.

Bu kesif Turk kitlesinin askeri guciinden istifade etmek isteyen Abbasiler, Hilafet'i onlar sayesinde ele gecirdikleri gibi
ordulanm da tamamen Tiirkler'den teskil ettiler. Bu durum, muhafaza ve miidafaalarmm bin yillik azametli tarihini, daha da geriye gotiirerek Hicri Ikinci
Turkler'in Islamiyet'i

Celayir
iizere
iki

ailesinin

hanedanmi

kurdu.

Bunlarm

idaYesi

zamaninda bu
bajtanbasa
gecirildi.

havali, biri, 1393, digeri de 1401

yilmda olmak

kere Timurleng'in hiicumuna maruz kaldi. ehir yagmalanarak ahalisinin bir kismi kilictan
hareket esnasinda buradan ka9an Ahmed Celayir,

Bu

Asirdan bajlatmaya hakli

Bizans'tan

bir esbabi

mucibe

teskil etmektedir.

aldiklan

araziyi

maliklne

olarak

Tiirklere

intac etmi

birakmalari bu havaliye daha fazla Tiirk muhacirinin gelmesini ve binnetice Tiirkler bu devlette gayet itibarli ve

imtiyazh bir mevkie yiikselmisterdi. Bilhassa Miladi Dokuzuncu Asir bajlarindan itibaren Irak havalisine akin eden
1

27- Abbasi Halifclcrinin besjncisi olan Himn-ur Repd 7S6 yilmda 22 yajlnda Halite olmutur. tdareyi daha ziyade Tiirk asiili Bermekli Ailesi ne birakmisur, Fakat sonralari ceitli endi$clerle bu aileyi tamamen imha ctmesi, bilytlk bir haksizhk olmutur. Tertip ettigi sefShSt aiemlerinde okunan binbir gece masallanyla ark'ta ve Garp'ta sahret kazanmitu\ Alman imparatoru $arlmarila dostluk kurmu, ona hediye ettigi bir fi! ile calar saat, Garplllarm pek fazla hayret ve korkulanni mficip olmustur. Bu hadise dc, O'nun deviinde islam Diinyasi'mn Garb'a
Ustiinlugimu gostci'en caiib-i dikkat bir misttldir.

barek Peygamberimizin sevgili Ehl-i Beyt ine kars.1 rev gGriilen bu korkunc zulumden dolayi, Alevilerden daha ziyadc matem tutmalan gerekirdi. 26- Ahmet Refill - Tarih-i UmOmT - Istanbul 1 327, C: 4, sh. 282.

40

MUSUL

MbS'ttLtiSl

KADIR MISIROGLU
geldi.

47

Timur'un blilmu uzerine ,1410 yilmda tekrar Bagdat'a

Celayir

A/i'nin oglu idris-i Bittisi adindaki bir kiirt ileri geleninin

Fakat Karakoyunlu Hukiimdari Yusuf tarafmdan olduriilcrek

Hanedam

sonduriildii.

90k makbul hizmetler ifa ettigi hususunda btitim kaynaklar muttefiktirler.29 Yavuz Sultan Selim Han da Kiirt beylemiiessir ve
rine,

1468 yilina kadar Karakoyunlular, bu tarihten 1508 yilina kadar da Akkoyunlular idaresinde kalan bu bblge, bu tarihten Osmanhlar'a intikalinc kadar SafevT da Devleti'nin
hakirniyetinde kaldi.

bu

itaatlerine karilik olarak

eskiden sahip olduklan top-

tamyan beratler vermitir. Bu durumun tabii bir neticesi olarak Musul ve Kerkuk de dahil olmak iizere butiin bu havalide hutbelerde Yavuz Sultan Selim Han'm adi okunmaya balarni$tzr,30 Bu suretle
raklar uzerindeki beylik haklanni

c)

MusnVun Osmanhlar Tarafmdan Fethi Burada Osmanh idaresi

dev
salts iyetlerinden

ve

Musul, tarihte

ilk

defa olarak

Osmanh

Hakimiyeti altina

gir-

mi oluyordu. Dogu Anadolu'daki bu

bin olan Yavuz
9ikttgi

Osmanh HSkimiyeti

giineye dogru

Tiirk- Islam tarihinin

inildik9e

sirf

l&fzi

bir

maliiyet

Sultan Selim Han, azamctli

Osmanh TahU'na

zaman

CaldtranSef'eri'ni miiteakip

Bu yuzden Diilkadir ogulIan arazisiyle

arzetmekteydi.
gibi ehirlerin fethi mecburiyetiy-

(1512), ia yi milli bir siyaset olarak benimsemi bulunan

.trau,

Diyarbekir, Mardin
ie karsjlas.ihms.ti.

Anadolu

iclerine kadar yayilan bir

siikfin

ca.su.s-.5i1

kadrosilyla,

Devletin

dyhili

ve huzurunu

ihlal

etmek ve O'uu

parcalayip eic ge^irciek istikametindeki faaliyetlerini had saf-

haya

vardirmig buiunuyordu.2B Bu yuzden tertip edilen akhran Seferi nin ah hmaifin hezimeti ile neticelenmesi, (1514) Dogu Anadolu'nun tamamen Osmanh Hakimiyetine
gefmesiili saglamigtir.

Bu

neticenin istihsalinde burada sakin

Mardin yakmmdaki Eski Ko9hisar da gergekle^en Zaferi uzerine (1516 Mayis balarmda) fiilt fetih, Musul ve Kerkuk'e ulami oldu. Nihayet 7 Nisan 1517'de Mardin Kaiesi'hde devam eden son Safevt mukavemeti de kmlmca Musul ve Kerkiik fulen fethedilmis, oldu. Yavuz Sultan Selim Han'dan sonra bazi Tiirk ve Kiirt Bey-

Osmanh

Kiirt
feri'nden

Beyleri nin Osmanhlari iltizam etmeleri gayet

bir rol

ehemmiyetli

oynamitir.

Gercekten

Caldiran

Se-

once

Dogu Anadolu'yu nufuzu altmda bulunduran

Kurtlere kari cok siki bir siyaset takip

Osmanh niifuzundan ciktp Iran nufuzuna gemil6rdi. Osmanh Iran miinasebetleri de bir ttirlii istikrara kavugmuyordu. Bu yuzden devrin Osmanh Sultani Kanuni
leri

Ustelik

Sah Ismail buradaki

Irakeyn3i

Seferini

tertib

ederek ordusunu onceden Ve-

etmi ve bir^ok Kurt Beylerini tevkif ve'hapsetmi,

ellerinden almigtrr. Hutbelerde

maiianm
Safevilere
takdire
ettiler.

mecMren Sah

Ismail'm adini

okuyan ve cogu siinm olan bu Tiirk baghhgi sirf korkuya dayanmaktaydi. &y3rt bir tehaTukle Yavuz Sultan Selim

Kiirtler'in

Bu yuzden Hani iltizam

29- idris-i BitHsiwn bu hizmetteri sayesinde butiin Dogu Anadolu'yu ko!ayca idaresi altina alan Yavuz Sultan Selim, bu zata o kadai' lutuf ve ihsaniarda bulundu, itimad ve tevecciihte o derecc ilcri gitti ki, kcndisine tugrasini haiz ve fakat isim ycrleri bo birakilmi^ iermanLar g5nderei'ck istedigi isimleri yazip luziim gQrdugti Kiirt Beylerine Padi3h adina beylik

Butida vSark'm niifuzlu ahsiyetlermden Seyh Husameddin

SeWiaddin TANSM, - Sultan tkinci Bayexit'in - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969.

28- Dr.

Siyasi Hayati-

vermek selShiyetini tamdi. (Bkz: Hoca Sadeddin Efendi - Tac'ut-Tevarih C: H, Istanbul 1280, sh: 322) 30- Dr. Setahaddin TANSEL - Yavuz Sultan Selim - Istanbul 1969 sh. 78. 31- Arap^a'da lki Irak manSsma gelen Irakeyn ta'birindcn maksad, Irak-i Arab* denilen, Bagdat SavaKsiyle Irak- 1 Acem denilen

istanbul 1966

bunun kuzey

dogu kisimlandir.

KADiR MISIROGLU
misti.

ziriazam Ibrahim Paa kumandasinda bu bolgeye gonder-Bu ordu 1534 yih Mayis ayi ortalarmda Halepten Di-

49

lanmalan ve

tabii afetler gibi

yarbekir'e

haieket

etmistir.

Maksadi Musul ve Bagdat'a

taya cikmistir. Fakat

sarkip oralan yeniden t'ethederek Safevi niifuzuna gecen beyleri yola getirmekti, Fakat Ibrahim Pa$a ile Basdefterdar

huzur bozucu vakMar sik stk orMusul yine de az cok rahat bir nefes ala-

rakgelisme imkam bulabilmistir.

Geng Osman'm

hkender ekbi arasinda vukua gelen

tetmitir.

ihtilaflar

yuzunden bu

hailevi bir surette 61diirulmesi32 (1622) ve

gaileli saltanatiyla

ordu tince Tebriz'c yonelmis ve ikiuci defa olarak bu sehri zapTebriz'in fethini mtiteakiben giineye inen

onu takiben Birinci Mustafa'nm kisa ve

32-

Osmanb Ordusu,
diger kuvvetlerle

arkadan bizzat

Kanuntmn kumandasmdaki

birleserek ileri harekata devam etmistir. 23 Kasim 1534'de Veziriazam Kumandasmdaki bocii kuvvetler Bagdat'a girmeye muvaffak olmuslardir.

Bagdat sehri AbbaaUer devrinden beri ehemmiyetli bir mevkii haizdi. Ustelik siinnl mezhep imamlarinm en buyiiklerinden
tiirbesi
biri

olan

Imam-i Azam Ebu Hanife Hazretlerinin

bir yerin jit
etti.

de buradaydi. Boyle
merasimle genre
kabrini
ziyaret

tanlmasi biiyiik bir sevinc tevlid

biiyiik bir
girdi.

tahakkumiinden kurKanuni, 30 Kasim'da

ilkonce imam-i

Azam Hazbir
tiirbe

Muazzam Osmanll tahlma 18 yastnda bir cocuk olarak gecen Gene cidden vicdanlan sizlalan feci bir surette sehid edilmesini din tave insanlik olcilleri mnvtahraiiide tasvibe imkan olmamakla beraber bu ncticenm husOliindc kendisinin, hasimlanndan daha ziyade dahli bulundugunti itado elmck istcriz. Osmanlt Devlcti'uin dahili bunyesinde bir sikimimn mevcud oldugu bu devirde, haslahgi liakkiyle teshis ve tcdavi carclcnni dc mill! btinyenin ycrlesmis orf, adet vc hissiyalina muvjtik bir surette ortaya koymak gerekirken Gene Osman, cesitli tesirlerle mill! vicdantn aksoliimel duyacagi hatalt davranislara yonelmistir. Bu baktmdan feci Sktbetttu genclik ve tccrubesizligi kadar fikir ve davramslanran yanhsllih ile dc bizzat hazulam.s bulundugunu soylemek milmktlndur. Haremi tasfiye ederek, Hanedan mensuplanmn yerii Jilelerle evlenraelerini temin, klyafet dcgisikligmden yeni kanuri ve nizamlar isdar etmege kadar S e|itli sahalara muteallik bulunan gbrtlj ve [asavvurlarintn en hatali tezahiiro, YeniccriliSi

Osmanm
nii

retleri'nin

ederek

burada

biiyiik

yapilmasim emretti.

Anndoln'ya gefip buradan toplayacagt askerlerle Istanbul uzerine yuriimeyi dtisiinmlls olmastdir. Devlet'i mutlaka ikiye aytracak ve ciddi bir kardes kavgastna miincer olarak boyle bir tasavvurun kuvveden
title

ilga

maksadtyla

Kanuni yeni
dort

gikmasina YeniS erilerin

-

fethedilen yerlerin dahili mes'elelerini hal icin

'

aksettiren
F"'.ih

- ekscri ahvalde mill! kar^i koytnalari m<1ni olmustur.

vicdamn aksMtaellerini

kadar burada kalarak kisi Bagdat'ta gecirdi. Bu miiddet zarfinda Musul da daiiil olmak iizere bu havali, yeni hasten, fetholunarak Osmanb idaresi buralarda metin bir
surette tesis olundu. Irak Basra,
eyaletleri ile miistakil ehr-i

ay

Musul.ve Bagdat
yuzunden sarsilmis bu-

Zor livSsma aynldi.

idaresinin yeniden ve sonra ticari ve zira! bakmilardan

Uzun
lunan

siiren

siy8si istikrarsizbk
havalisi,

Musul ve

Osmanb

saglam

bir surette tesisinden

lunduklarmdan bu
nolojisi

ihtiyaca kimyet etraeyecek derecede esktdigi tnu Shazasiyla yeni kanunlar pkamtak derecesi raaMm olmamakla beraber - ktyafet degiskiligi yapmak, merkez-i hiikiimeti istanbul'dan Anadoluya nakletmek Ustelik mill! ve an'anevi temeller uzerine milcsses olan yenicenligi ,lga etmek gibi tasavvurlan yuzunden Tflrk tarihinde lnkila-pctlik zihniyeti. nin mubesgiri sayilan OTf Osman'm fikirlerinde devrm icaplan yuzunden ancak zimnen ade edilcbilmif laiklik zihniyetinin mevcud bultmdugumi iddia eden muellifler bile vardir. Bunlar, ekseri muelhtler gibi kendisini buyak bir sahsiyet olarak takdim etmekto buartlk

K"unnamei:i:mn

tavsifte bir siiiniyct, tevehliilmiine

gelisip serpilmege basladt.

tranlilar'm

Bununla beraber bu devrede de

Siretlerin

misai olmak iizere bkz: Ismail - C: III, sh. 292).

HSmi Dinismend

de imkan yoktur (Bir Osmanli Tarihi Kro-

bu havaliye taarmzlan eksik olmadigi gibi zaman

vffilerin

zaman mahalli

baskaldirmalan,

ayak-

Oercekten hangi inkilSpci kalemsortta eserine bakarsamz bakintz Gene Osmani daht bir 5 ahsiyet olarak takdim edilmis goriirstinuz. Halbuki milli an aneleri, HanedSn ve Ordu ile alakali ana mtlesseselerde bile cignemeye varan tasavvurlarm sahibi olan Gene Osman\

ywine tek2mul metoduMit benimsemis bulunan milliyetci ve muhafazakarlann tasvip etmelerinin hi bir suretie imkani olmadigi meydandadir. s

inktlapcihk zibniyett,

50

MUSUL MES'ELESI
(1623) ve yerine
12 yasurda bir 90cuk olan Sultan

KADIR MIS1ROOLU
Abdiilkadir-i Geylani gibi sunn?

51

hal'i

ileri

gelenlerinin mezarlarmi

Dordiincu

Muradm

gC9raesi gibi buhranlar, birfok eyaletlerde

firsat

da tahrip

ettirmisti.33

oldugu gibi Musul'da da

kollayan dost kiliklt diismanlara

imkan kazandirmistir.

Sah Abbas Kumandanlanndan Kara Qakay Han'i bir kisim kuvvetle Musul ve Kerkuk uzerine gonderdi. Musul Valisi
elindeki mahdud kuvvetlerle birkac giin mukavemet ettiyse de Kerkuk Valisi sehri tahliye edip savusmus bulundugundan bu mukayese kabul etmez kuvvetler arasindaki miicadele kisa

mevcudu onikibini bulan mahaltt asadmda niif'uzlu bir kumandan vardt. Bekir Subasi Bagdat Valisi Yusuf Pasa ile aralannda 9ikan anlasmazhk sonunda ehre rakipsiz bir surette hakim olarak merkezi dinlememeye baslamtsti. Bu ihtilafta kabahao

Bu

sirada Bagdat'taki

kerlcrin basina Bekir Subasi

surmiij ve Musul, Iran hakimiyeti altma ge9mistir.

Sah Abbas tarafmdan Musul

bir ara

Valisi tayin edilen

valilige

Bagdat Valiligi'nin kendisine tevcihini talep eden bir ariza ile yaptigi miiracaat is'af edilmeyince sahte bir fermanla kendini Bagdat valisi ilan etmistir. Ozerine kuvvet gonderilince Bagdat'ta mahsur kalan asi
yiikleyerek

500

kisilik

mahalli bir

Osmanh
bir

kuvvetine

eden Kiiciik daha

Ahmed admdaki

sipahinin

Kasim Han kumanda mukavemeti

karsisinda Bagdat'a

kajmaga mecbur kalrmssa da MlShare

kumandan Bekir Subasi, tran'dan yardim isteyerek bu yardim mukabilinde sehri, Sah Abbas'n teslim etmek vaadinde buetmistir.

biiyuk bir kuvvet gelerek burasmt yeniden gele ge9irmistir (1624). UsteJik bu sQretle baslayan Safevi ileii harekatt daha kuzeye dogru sumullendirilerek iran'm hu-

lunmus, bunu muteakiben de Safevt tabiiyetine gepigini ilan Sah Abbas, siilerce MakamSt-i Miibaieke ad-

dedilen

Necef ve Kerbelayt
(!...)

siirmi

hakimiyetinden kur-

Mardin vilayeti yakmlarma ulasmisti. Bununla beraber Safevfler Musul'u ellerinde ancak U9 yil tutabilmislerdir. Musul'da bu hadiseler olup bitirken Osmanh Tahti'na 12
dudlan
.

tarmak

firsatimn ciktigina sevinerek Bekir Subasi'nm

elcisini ihsanlara

garkedip 300 kisilik

bit iran hey'eti ile geri

yasinda ge9rni bulunan DbrduncU Muradu, yavas yavas bedeii ve ruhca gelisiyor ve Devlet dizginlerini kudretli eline

gonderdi.
bit

Arkasmdan kendisi de Kerbela'da

kisilik bir

haci

olmak

gibi

bahane ihdas edip 30.000

tuttu.

kuvvetle Bagdat yo-

lunu

almaya basliyordu. Once 1625 yrhnda Veziriazam ve Serdar-i Ekiem Hafiz Ahmed Pasa kumandasmda bir ktsim Osmanh Kuvveti Musul uzerine sevkedildi. Bu ordu Diyarbekir
33- Musul Salnamesj - Musul, 1325, sh. 96 34- Osmanli tarihinde gayct sert ve kanh bir idareyi gerceklestircn Dtmluncii Sultim Murad, bilhassa hunharhk la ilham edilmistir Fakat daha ziyade ikbal pesindcki pajalann rckabellerine diet

Osmanlilar, iran'in bu

sfirctle

ihtilafa

dahil

olmasmdan

husfile gelen nezaketi takdir

Valiligi'ni

ederek Bekir Subasi'na Bagdat tevcih edip tehlikeyi bertaraf etmek istediler. Bekir

Subasi

bu tevcih Uzerine Sah Abbas 'a yaptigr vaadden donerek sehri Iran Kuvvetlerine karsi miidafaaya koyuldu ise de uzun siiren muhasara sonunda aflik ve cesitli miizayaka-

mn

tesiriyle bizzat oglu

tarafmdan tertiplenen bir ihanet so-

nunda kale sukut

miithis bir

etmistir (1623).

Bagdat'i ele ge9iren

Sah Abbas, burada siinmlere

karsi
ile

mezalim

icrS ettirmis,7HjfB-i

/Jzam Ebu Hanife

olan yenlcerilerin Padisall'm gSzli onlindc Devlet ricalini parcalainaya kadar varan tasklnhklarrai bertaraf etmek icin DSrduncii MumrTm sert tutumundan daha milessir bir care bulmak mitmkiln degildi Bu ilibarla, devrinin dahilt galleler, nazar-i ittbare almdigl takdirde, O'nun icraalmin sertligini mazur gormek tariht bir zarurett.r. Bugun de ce itli anarjilcr ifinde kivranan 5 TUrkiye'nin boyle, tehdldim jkaa kfidir bir ba;a muhtaf bulundugu nazar-i dikkate alrairsa Ddrdiincii Mumitm sert davramslarinda ne derece

mazur bulundugu daha

iyi anlasihr.

MuauLMtSEUiSl
civarindayken, Altinkoprii denilen mevkide 10.000 kadar sitnin toplandig. haberi geldi. Karaman Beylerbeyi
kigiJik oncu kuvvel bunlari Keridjfc'e kadar kovalayarak, Kerkilk dahil bu bolgeyi Safeyilerden istinted jotti. Aym ordu Kerkiik'iin istirdadin. miiteakiben Bagdat, muhasara etmi se de yedi ayhk bir beklemeden sonra erzak kifayetsizligi sebebiyle muhasara kald,ri!mi s tir
itaate
-

KADIR MISIROGLU

53

Hasan Pasa,
yetitirerek

Kumandasmda 4.000

Cerkes Hasan

bircok Cerkes ve Abaza $ocuklarmi ahp bunlarm muhtelif civar vilayetlere vali olarak tlryinini temin sfiretiyle mevkiini kuvvetlendirmek siySsetini takip etmistir. Buniar 1831 yilma kadar merkezin hitbir mevilayeti dahiline sokmamilardir.
//.

murumi Bagdat mezkur tarihte

Bu durum
vil&yetler
ile

Sultan

Makmudun

diger

meyamnda
bnlmusuir.

Bagdat'i

da

merkeze

baglamasi

nihayet

Civan tamamen taht-i kadar Bagdat icin Osmanli

dular.

Bu mucahidlerden birisi de gelenGenc Osmandir.

Bagdat etrafmdaki Osmanli
yigitlik
-

inucadelede bircok vezjrler, babayjjit delikanlilar sehid'

turkUsii giiniimiize

ahndigi halde 1638 yilina Safevi miicadelesi devam etti Bu

ol-

Bu
Asrm

tarihten itibaren Irak havalisinde gayet istikrarli bir

teessiis etmitir.

Os-

manli idaresi

kadar
artik

nihayetleri ile

Ancak burada Ondokuzuncu Yirminci Asnn basjarmda zuhur eden

'

Petrol*

dolayisiyla

cesitli

arkeolojik

aragtirmalar

ba-

Safevi miicadelesi

hanesiyle buraya hulul etmeye balayan Ingilizler'in $ikardikIari

cagina gelrms. bulunan Diirduncu

temp

Mumdw

ettigi

Bagdat

1638'de

bazi gaileler g6riilmiise de, bu

bir

durum Harb-i Umumi'ye

Seferi,>ni

zaferle

uzerme mhayet bulmustur. Padijah Istanbul's domisiinde bu seierin hatirasma Topkapr Saray, millhakatindan olan Ba5dat Kasnni yaptirrmjtir,
Bagdat Seferi'nden sonra bu havalide umumf bir istikrar saglanmis olrnakla beraber zaman zaman bazi valilerin
is-

neticelendirmesi

kadar biiyiik

nezaket kasbedememitir. Ancak

sanayi

inkilabim coktan yapmi bulunan Avrupa Biiyiik Devletleri icin ham madde ve pazar ihtiyaci bakimindan Musul Petrollerinin haiz oldugu ehemmiyet, Fransa, Ingiltere ve Almanya'mn bu bblge iizerindeki emellerini ciddi bir catigma safhasma intikat ettirmis. ve bu durum bilahare ingilizlerin rakiplerine kars.i sagladiklan iistiinlEikle onlarin lehine donmuftur.

HwmPw,

bu hal Birinci Cihan Harbi'nde bukadar devam etmistir. Esasen buradaki siyasi istikrarsizhgm tarihi cok eskilere gitmekteydi Mesoia: Birinci Sultan Ahmed zamamnda Basra VSlisi bulunan Efmsiyabi merkezin emirlerini dinlememeye bastarus yerine gecenler de aym yolda yiiriimuslerdi. Kopriiliiler devrine kadar bu minval uzerine devam eden Basra Vilayeti ancak bunlar tarafmdan itaat altma almarak Basra kat't bir ekilde merkeze baglanabilmistir. Bil'ahare Bagdat'ta da buna benzer bir durum ortaya fikmistir. 1704 yilinda Bagdat Valisi taym edilen ve Enderun'dan yetisme bir kole olan Eyyubt burada K61emen Ocag!ni kurmustur. Sehir 1831 yilma kadar bu kolenin yetistirmelerinin
ralarin elimizden cikijina

yanlari lie karsilasilmis ve

Musul'un kaderine birinci derecede mtiessir olan Irak Projesi etrafmdaki ingiliz, Fransiz ve Alman rekabetiyle Harb-i Umumt'deki Turk - ingiliz mficadelesinin Irak Cephesinde cereyan eden ehemmiyetli vak'alarini bir nebze tafsil etmeye ihtiyac hissediyoruz.
itibarla

Bu

Buyuk

n.

MUSUL'UN KAYBEDlliSi

a)

askeri safha ve onu hazirlayan

Amiller
Cihan Harbi ve Ona Tekaddum Eden Giinlerde ark Mes'elesinin Aldigi drift Sekil
a) Birinci

elinde kalmistir

Bosna-Hersek'i ilhak

etmis. olan

Avusturya'nin gen9 ve-

54

MUSUL MES'ELESI

KADIR MJSIROULU
ijtihalanru kolayca tahrik ederek, onlari,

Fransuva Ferdinands -bu ilhaki hazmetmek istemeyen Sirplar'm mtiterek hissiyatina terciiman olmak iizere- 28 Haziran 1914 taiihinde Bosna - Saray'da milllyetp bir sup
Jiahdi
taet-

bu bolgenin Osmanh

Mkimiyetinden 9ikanlmasi lediler. Zira bu tahakkuk

ktl^tik devletlerle

ifin gayret sarfetmeye imale eyettigi

takdirde kurulacak kiiciik

lebesi larafradan sikilan kursunlar, hakikatte birbirini

yok

meye soktan azmetmis ve bu sebeple gruplasmi.; bulunan buyuk Sanayi devletlerine aralarmdaki rekabetin had
safhaya ulashgi bir anda verilmis. bir kapisma isareti gibiydi. ayan-i teessilftur ki; bu canhiras rckabet birinci dcrecede, genis ve bakir iktisadi menbalara sahip olan Ttirk ve Islam
topraklarmin ele gefirilmesi emelinden

hesaplasmak, binnetice Filistini ele gecirmek kolaylasacakti. Esasen krallan bile

bir istikbalde

yakm

Siyonizm teskilatma mensup olan ingilizlerin idaresi, boyle bir neticenin husulu icin 90k milsait bir intikal devresi olarak telakki edilmekteydi.
Filistin ve onlara bagh olarak Petrol mes'elesi Cihan Siyonizmi nin Turk - islam Alemi'ne hailevi bir son hazirlamakta oldugunu tehis etmekte gecikmeyen Sultan ikinci Abdttlhamid 1890 yilmda isdar eydolayisiyla
ledigi bir idare-i seniyye ile
i

dogmus bulunuyordu,

Gerfekten Birinci Cihan Harbi'nin askerl sebeplerini miistemleke pesinde kojan sanayide ileri gitmis. devletlerin ark siyasetinde aramak lazimdir.

Musul

petrol sahalanni

Emiak-

Bu miicadelede Hindistan'i ele gocirerek MSverl-yi Ebhar Britanya imparatorlugu unvanmi alan Ingiltere,
ve tefevvQk eyiemisti. Ancak Hindistan'i elde tutabilmek - bilhassa Siiveys. Kanah'nin agiklamasmdan sonra - Akdeniz Hakimiyetinin teminine baghydi. ingiltere'nin Malta, Kibns ve Misir'i ele gecirerek buralara yerlesmesi boyle bir stratejik zamretten dogmustu. Ancak bu
istikamette
biitun rakiplerine tekaddiim

ahane

haiine sokarak ecnebilere intikalini bnlemistir.

Aym

sekilde Filistin'de araz! satin almaya baslayan Ya-

alt-iist ederek buraya gonderdigi emin kimseler vasitasiyla mulkiinu satmak isteyen Araplardan degerini fazla fazla vererek asagi yukari biitun Filistin'i ahs!

hudiler'in pianlarmi

miilkii haiine getirmisti.

Filistin (Jiftliktt-t aiianesi

tam

bir muvaffakiyet temini, Suriye

dahil bulundugu halde

ve Irak da Arap Yanmadasi'na hakim olmayi geiistelik, artik

boylece viicud bulmus. ve bu arazinin Yahideler'e intikali bnienmiti. 24 Temmuz 1909'da Emlak-i ahSne olan petrol
sahalarini Zifaat ve Ticaiet Vekaleti'ne intikal ettiren ittihat ve Terakki idaresi Sultan Abdiilhamidm bu yerinde tedbirlerle diisman emelleri oniine cektigi setleri birer birer yikrp Ceziret-ul Arab'rn Tiirkler ve hatta Miislumanlar elinden

rektirmekteydi.

Bu bblge

beynelmilel siylsette

ana muessir haiine gelen petrol baktmindan da oldukfa itah idi. Filhakika Iran petrollerinin isletme imtiyazim bile elde etmis olan ingiltere, bilhassa Musul'a birtakim arkeolojik arastamalar bahanesiyle hulfll edip buradaki zengin
kabaruci
petrol

9lkmasina en

biiyiik

imkam

saglamisjardlr.

Sultan tkinci Abdttlhamid

Ban

bu

tedbirlerle

de

iktifa et-

menbalanm

ogrenmisti.

Bu sirada asrrlardan beri Filistin'i ele gejirmek emeli peinde kosan Yahudiler, siyasi ve iktisadi hadiselerde gayet muessir bir rol oynayabilecek gizli bir kuvvet haiine gelmis
bulunuyorlardi.
ingiltere
idi.

meyerek Ingiliz emelleri karpsma Almanya'yi 9ikararak devletier muvazensinden mahirane bir sflrette istifade imktalanni aramitir. Bu maksadla Almanlara bahettigi Bagdat De-

En

fazla tesir altina alabildikleri devlet de

miryolu imtiyazi ingilizler ve onlarla isbirligi halindeki Rus ve Fransizlan ciddl bir endiseye sevkettiyse de ileride
tafsil

Bu

sebeple

ingilizlerin

petrole

muteallik

edilecegi

iizere

Almanlar bu

irriktni

hakkiyla

kul-

KADIR MISIROGLU
lanamamiflardir.

57

Gercekten Almanya'mn bilhassa Bismark'dnn sonra sanayi sahasinda jngiltere'ye karsi ajikar ve ciddi bir rekabete

ginsmeye bajladigi goruliiyordu. Yedi B (Berlin, Budapeste, Belgrad, Bosfor, Bagdat, Basra ve Bombay) ile'ifade edilen ark'a Dogru (Nach Osten) siySsetini takibe koyulmustu. Sultan ikinci Abdulhamid Han Almanlar'm bu yeni siyasi meyilleri ile devletinin menfaatlerini mukemmel bir
sfirette

verdigi Almanlan fiilen kendi yanmdaymi gibi gostererek kari takibettigi Hilafet Siyaseti nin yeni ve parlak bir zaferini temin ederek tehlikeyi atlatmca taahhiidlerin zamanmda
ifa"

edilmedigi

bahanesiyle

bu imtiyaz mukavelesini

fes-

hetmiti.
ingilizler,
karilasli.

Sulta n ikinci

Abdulhamid Han'm

takibettigi

telif

ederek onlari
demiryolu

fngilizler'le

karsi

tirnnstir.

AlmanJarm bu

kar5 iya

ge-

Cereyan eden uzun miizakereler sonunda eski durumun muhafazasi artiyla bir anlama olmu?, Takat bu aurctle ingilizler, Ceziret-iil Arab'in iki stratejik
noktasindan birinde kendilciine tutunaoak bir siyasi vc gecirmig oidular.
fiili

gtinkli hain Em?r, derhal ingiliz himayesini istemigtt.

vesileyle elde ettikleri menfaatler,

nufuz noktasi ele

daha
g-lileyi

ziyfide

imliyazlarma

munhasir kaliyordu.'

Hatta bu bile cok kere Sultan Abdulhamidm muayyen bir atlatmak icin verdigi gecici bir taviz olmaktan ileri gitmiyordu. MeselS 1906 yilmda ingilizlerle

aramizda

bir

Akabe Mes'elesi35 pkinca Hicaz Demiryolu

imtiyazi'm

list

35- Tahta ciktigi andan itibarcn gayet miiessir bir Hiiafel Siyisctb lakibme koyulan Sultan Abdiilhamid Han, Misir vc Hindistan'da emperyalngihz idaiesi 9 in ciddi bir miiskilat ifadc eden
i

Sultan Ikinci Abdiilhamid, bu ingiliz rnuvaffakiyetine bir mukabele teskil etmek iizere Ceziretu'l Arab'in iki stratejik noktasi olan Akabe'nin ijgaline tesebbus etmisti. Hicaz Demiryolu'nun Kizjldeniz'e ba^lanan en kritik noktasmdaki Akabe, Kavalah Mehmed Ali Pasa g3ilesini halleden anlama snasinda Misirli muhafizlarm idaresine tcrkolunmujiu. Bunun sebebi, SUvey; Kanah'nin kapali olmasi dolayisiyla, Misir hacilarinm buradan Hicaz'a gitmeleriydi. Kanalm acilismdan sonra, tabiatiyla bu sebep bertavaf olrnu^ ise de Misir'in bir Osmanli VilSycti olmasmdan dolayi cski tatbikatin

devaramda

bir

mahzur

goriilinemiti,

Fakat Misir

1882 yilmda Ingiliz

manevi

bir

mukavemete

arail

olmuslu,

yolu msaat

"!a sla !? kar5 <"S' ^fer vc nihayet Hicaz DemirvJUVjS^ onun Islam Alemi uzenndeki niifuz ve kat daha
ri
>

Yl

kl

ilibarini bir

niifuzuna girince, tabiatiyla Akabe'nin Misir'a tabi olmast ciddi mabzurlar tevlid edebilirdi. Gerpckten ingilizler burasmi, Misirh muhafizlar idaresinde bulunmasindan bilistifade bir Ingiliz kit'asiyla takviye ve tahkim etmeye niyetlenmisjlerdi. Fakat Sultan ikinci AbdiiUiamid Han, Hicaz Demiryolu'nun
Ingilizlerin protestolanna vc

hattmm

rauntehasmdaki Kuveyl digeri de Kraldemz'in dogusundaki Akabcydi. Kuvcyt, Osmanli hakimiyeli allmda Mubarek-m

pararak ele gccirmek icin korkung bir siyasi miicadeleye eiristiler Cez.relul- Arabw iki stratejik noktasi vard.. Biri Haydarpasa - BaSdat

cannier, Hallfe ye yardim dilcyen dualaria cmhyordu Bu nutau kirmak isteyen tngiiizler, CezireUi'IArab'i Halife'dan ko-

buraya ulatigi bir sirada ani bir hareket planlayarak Akabe'yi ele gecirdi. donanmalaiiyla yaptiklan numayi^lere aidit'15

kuzey y

beyhinm

Sabbah admda Bir Aran

MUbarek-m Sabbahm
reden

ammar Emiri devamli siirette tnlicadele eltiklcri bir sahaydi (Bu iki asireim miicadelcleri hakkinda lafsiliil icin bkz: Nici KStf Kiaman - Mediae Mudafaas, - Islanbul 1971, sh. 153 e mill.) Bu mlicadele esnas.nda Osmanlilar icin eskiden beri gaile olan Vehhabiler ve onlarin Ingiliz ntifiizunu bemmsemis bulunan liderlcri Suudiler ttn.tr Resitts maglub olim Mkimiyetlenndeki araziyi kaybedince Kuveyl
Ibn-ur

Necid

Repdm

idaresine terkedilmis bir emirlikti. Bu Emirligin hinterlandi olan Ingiliz tesirindeki Suudilede Osmanlihga bagh

etti. Ingilizler'in sevkettiklcri bir bedevi kuvveti de kolayca bertaraf edildi. ingilizler, Sultan Ikittci Abdiilhamid'in kararli ve enerjik davrami karsismda hududun yeniden tesbitine rzi oidular. Fakat Sultan Abdulhamid, Misir uzerindeki ingiliz isgalini meru addetmedigini bildirerek hududun, yalmzca Mmrh vc Turk zfibitlerden mUtcsekkif bir komisyonca tcs-

etmeyerek herakSti intac

bitinde jsrar

etti,

ingilizler

btmu da kabule

ziyete dujtiiler.

Bu yuzden Kahire'de
-

razi olarak a9ikca maglup bir vaHalife lehine numayiler yapildi. Ortafiili

Dogu

uzerindeki Turk

ingiliz catismasinin ilk

tezahiirunij tekil

Akabe Mes'elesi Sultan Abdulhamidm dirayet ve cesareti sayesinde TUrkiye lehine haltedilmis oldu. Sultan Abdulhamid, bu suretle Arap Yarimadasi'm Kuveyt Akabe ve San'a cihetlerinden bir kiska?
(

eden

Emirligi'ne

sigmdilar

Ikma

Vehhabilere yatakhk elmesi yiizunden tenkilini emSultan Abdulhamid Han, ingiliz muhalefei ve nrukavemeti
ilo

almak isteyen Ingiliz emperyalizmine ciddi bir darbe vurarak HilSfet siyasetinin yeni bir zaferini temin etm:.lir, (TafsMt icin bkz: PiyMe Miraltina
livasi

Ril$tU

Akabe Mes'elesi

Istanbul 1326

1 H. Danismend

a e e

s-

351^355.

muauL
Hilafet Siyasetine
igin sistemli bir sflrette

ivina JlLIiai

KAD1R MIS1ROGLU
Araplan kullanmak
tahrik yo-

59

karsi bilhassa

Arap Milliyetciligini
is icin

luna basvurmusjardi.

Bu

Misir; bir us olarak secilmisti.

istifade

layan Ingilizler, diger taraftan da Buyuk Irak pltoindan vazgecerek petrolsiiz Suriye ve Musul petrollerinden ciiz'i bir hisse ilc FranSa'yi da tatmin edip O'nunla miittefik ve
mris.terek hai'eket eder hale geldiler,

Arap Alemi'ndeki kuvvetli mevkiinden

edilerek brr

Halbuki Almanlar, ingiliz

Arapcihk cereyanmin
rifetiyle

Kahire'de ingiliz entellijansi ma-

emellerine karsi cidden raiiessir bir miicadeleye giriebilirlerdi.

milessir

bir

karargahi kuruldu.'

Once Misir

halki

Zira

tamamen

petrol

sahasi icinden gecen Bagdat De-

Buyiik Misir MySline imale

miyetciliginden

edilecek bunun,

Arap kav-

sflir Arap ulkelerine de sirayeli temin edilecekti. Gercekten Misir'm siyasetinde bugiin bile bu ingiliz propagandasmin izlerini gormek murnkiindur. Bu

mz

alinarak

miryolu imtiyazt'ni haizdiler. Fakat bu rekabetin miiessisi olan Sultan ikinci AbdtilnamicT'm bir avuc Makedonya sergerdesi tarafindan

meg'um

bir ihtilal

sonunda tahtindan

in-

dirilmesiyle, Almanlar, ingiliz taktiklerine kurban giderek bu

stiretle

Sultan Abdiilhamid'in

Panislamizm
Bu
hareket,

adini alan

imkana ragmen Irak

bir

petrollerini isleten sirketten yiizde yir-

mukavemet hareketine

karsilik bir ingiliz

fikti.

icMi olarak Pan-

mibes. nisbetinde bir hisse ile iktifa

etmeye

rlzi

olmak37

gibi

egyption siyaseti ortaya'

Arap Alemi'yle

hataya
bir

diistuler.

Halbuki
olan

aym

sjrkette

ingiliz

hissesi

Osmanh
Bu yakm

Hilfifeti'nin arasini

acmak

icin Misir'l bir tissulharake

yiizde elliydi.
ciddi

Aynca Musul
menbai

petrollerini

olarak secmis bulunuyordu.

ingiliz siySsi faaliyetine karsi

gelir

nakletmek bakimmdan Bagdat Demiryolu'ndan isile

Almanlar Akdeniz'e

bir

tifadelerini sifira indiren bir

anlasma

de ingilizlere resmen
Basra'da
gibi,

donanma gondererek Musul

hicbir surette

petrollerine Kahire'den 50k daha olan iskenderun Limani'na yerlesmege kalkistilarsa da

boyun
denize

egdiler.

Bu anlasmayla Bagdat Demiryolunun

ulastmlmasi

kadar

hakkindan

vazgectikleri

bu miicadelede ingilizler'e karsi iistUnKik elde edememislerdir. Esasen iskenderun'da otedenberi Ruslar'm gozii vardi. Ancak 1904-1905 yilmda Japonya'ya kar$i biiyiik
bir maglfibiyete

ittihateilar'rn biiyiik bir basiretsizlikle tasdik etmis,

olduklan

Kuveyt Emirligi
ettiler.

iizerindeki ingiliz himayesini de kabul

ugrayarak

donanmasmm

buyiik bir

kismmi

Almanlann hatalan bu kadarla da kalmadi, Bagdat Basra arasindaki hattin isletilmesine ingilizleri muayyen nisbette ortak aldiklari gibi Dicle ve Firat Nehirleri Seyriisefer

kaybetmis bulunan Rusya, heniiz Ortadogu Mes'elelerinde ciddi bir rol deruhte etmek imkamna malik degildi. Tahminlere nazaran bu imkana 1916 yilina kadar da sahip olamayacakti.

irketi'nin ingiliz idaresinde faaliyetini kabul

ve yiizde yirmi

hisse ile

bu

irket'e ortak oldular.38

sifira

Halbuki bu Silket, Bagdat

Bu

yiizdendir

ki, ingilizler,

Ruslann

fiilen

harbe hazn hale ge-

Demiryolu'nun ehemmiyetini
Biitun bu

indirmekteydi.

lebileceklerini timid ettikleri

1916 yilrna kadar Almanlar'i 0yalamayi maharetle basaracaklardrr. Ancak Rusya'nrn harbe
hazir hale gelmesinden sonradir ki, rnaskeler atilacak ve Al-

Alman

gaflari Irak'da ingilizleri rakip kabul

etmez

bir hale getirmisu. Fakat

bu hatalarm

frill

neticelerini

gormeye

vakit kalmadi, Zira az sonra bu anlamalan hiikumsiiz kilan

Birinci

manya'ya bu rekabette harb mi, inkiyad mi?36

rulacakti.

suali so-

Cihan Harbi

biitiin

dehsetiyle ortaya cikn.

Bu
36-

sualin sorulacagi ana kadar bir taraftan

-

Almanlan oya38-

Hans RODHB

a.g.e. sh:

70

31-HamRODHE Hans RODHE

a.g.e. sh: a.g.e. sh:

70 67

00

MUSULMBS'ELESi
KADlR MISIROGLU
61

b)

Harb-i VmAmt'ye BirNazar.

gerceklestirmis bulunan devletler arasmda coktan beri ciddi bir rekabet husule getirmis

Sanayi inkilabi, bunu

bakimmdankendisi iyin tehlikeli addeden Fransa da 1894 yilinda Rusya ile anlasU. tngiltere her zamanki iki yiizlii

carpan iki oncii devleti Almanya ve lngilt e re idi. Gercekten Alman tarihinin en buyuk sahsiyetlerinden bin olan Bismark, Alman Birligi'ni tesis eltikten sonra Ingiliere'ye karsi adeta meydan
tar tavir

bulunuyordu.

Bu

rekabetin goze

takmrmS ti.

ingilizlerin

siyasetlerine bagli olarak giristikleri ve devletimiz icin cidder. milz'ic olan cesitli faaliyetler, ikinci
ketmifti.

Yolunun Emniyeti

okuyan Petrol ve Hindistan

kalmaya cahsti. Fakat gelisen hadiselerin onu da Almanya'nm karsismda yer almaya zorlayacagi muhakkakti. Nitekim 1904 yilinda o da Fransa ile bir anlasma imzalamaya mecbur kaldi. Boylece miistakbel Cihan Harbi'nin f t a f ziimresi de tesekkiil etmis oldu.
siyaseti ile bttaraf
i 1

Avusturya, Bosna
liyetci sirplarm

Hersek'i ilhak etmi; oldugundan mil-

husflmetine maruz bulunuyordu.

Bu

husfimet

sebebiyledir

ki,

28 Haziran 1914'de Avusturya Veliahdi Sakaldi,

Sultan Abdiilhamid Harii bu rekabetten istifade yoluna sevSanayide gen birakilmis olan Osmanli

raybosna'da milliyetci bir sirp talebesi tarafindan feci bir

sflikasde

Devleti'nin

maruz

Bu hMise

iizerine Avusturya, Sirbis-

Demiryolu Imtiyazini
Irak

ancak muvazeneyi diivel den istifade sflretiyle idame eturebilecegini pek iyi miidrik bulunan bu siyaset pin hukiimdar, Almanlar'a bu maksadla

hayatiyetini

Bagdat
bal-

bahsetmisti.
devleti

Bu

suretle bilhassa

havahsinde

bu

iki

birbirinin

emellerini

talaraaya o olciide azmettirdi ki, her ikisiiiin de ciddi bir

faat

ve

men-

Mkimiyet

temini

tahtta

bulundugu

miimkun olmadi. Diger taraftan Fransa da, kaybettigi Alsas - Loreni Almanlar'dan gen almak icin hummali bir faaliyete girismis bulunuyordu. Bu yiizden Almanya'nm kuvvetlenip genislemesinden endise duymaktaydi.

miiddetce

Muteakiben her iki tarafin muttefikleri de daha once gerceklestirilmis bulunan ittifaklar geregince birer hirer yerlerini aldilar ve harb biitiin dehsetiyle baslamis oldu. Osmanli Devleti, Ittihatcilarm yiiz kizartici gaflet ve hatta ihanetleri yuzunden 1911 Trablusgarp, 1912 Balkan Harbleri'nden maglup ve perisan bir halde cikmi bulunuyordu. Yeni bir harbe dahil olmak icin hicbir hazirhgi yoktu, bu sebeple once Mtaraf bir siyaset takibetmek istenildi ise de, zamanla bunun imkansizhgi gorulerek miittefik aranmaya
tan'a harb ilan
etti.

baslandi.

Fakat artik

is

isten
Itilaf

gecmis, 90k gee kalmmiti.

ziimresi

Gercekten bu maksadla
muracaatlar
is'af

mensuplanna vaki

edilmediginden zaten Kabine'de hakim olan

Bu

suretle sanayi hamlelerinden

dogan Alman

ingiliz re-

kabeti ve buna bagli olarak ortaya cikacak olan miistakbel <<Cihan Harbi nin gruplan yavas yavas belli
baslamisti. Ilk olarak

Alman taraftarhgi, daha da kuvvetlenerek Mdiseler yavas yavas Almanya'nm yanmda yer almaya dogru inkisaf etti.
telafi

olmaya 1872 yilinda Berlin'de Almanya Avus-

Diger taraftan Enver Pa$a da Balkanlar'daki kayiplanmizi edecek bir harekete girisrnek icin Ruslari garantiye alabir

Fakat onun

Rusya arasmda U 5 imparator ittifaki tesekkul ettiyse de, Rusya az bir miiddet sonra bu ittifaktan cekildi yeri, italya tarafindan doldurularak bu ittifak
ettirilebildi.

turya ve

cak

anlasma zemini teminine caliiyordu. Ruslar, sa-

mimiyetsizlik gostererek miizakereleri kasden uzattilar. Esasen bu muzakerelerden az bir miiddet once 2 Agustos 1914'de
Tiirkiye

dagilmadan devam

ve

Bu

ittifak.

Almanya'dan

duydugu

endiseler

lunuyordu.

Almanya arasinda bir ittifak imzalanmis. buHukiimetin yaklasan harb tehlikesi karsismda

62

MUSUL MES'EU3S1 Bu beklenmedik

ki
iki

KADIR MIS1R0C-LU
hldise

63

hazirhga girmesi gerekirken dahili siySset dalaveralanna ne

olcude kendini kaptirdigma bakmiz
bir
ki,

Goben ve Breslav
Fransiz
sahillerini

adinda-

bu derece ehemmiyetli

Alman zirhhsimn

bambaladiktan

anlagma itilaf Devletleri'ne meyyal olan Maliye Nazin Cavid Bey ile Bahriye NazLri Cental Paga'dan habersiz imzalanmi bulunuyor ve Talat, Enver, Said Halim Pa^a'Iaria
Meclis-i Meb'usSn Reisi BalilBey'm teskil ettikleri kabine
bir
191

sonra takipten kurtulmak icin Canakkale Bogazi'ndan iceri girmis. olmalanydi. Bu ise, devletler hukukuna, Bogaziar re-

jimine ve Osmanli Devleti'nin

ilfin ettigi

bitarafhk siyasetine

grubun eseri olarak ortaya cikmis, bulunuyordu.

fctihat

ve Terakki erkzmi, Tiirk-Alman Anlarnasi'nm tabii

ve zaruri olarak doguracagi harbe girme keyfiyetini goz online alarak, askerf hazirhklara girigmek ve fiili imkSnlari nazar-i itibare almak mevkiindeyken gerceklerden uzak birtakim hayaller pesinde kouyorlardi.

ve bu gemilerin kendilerine teslimi hususundaki ultimatomlanna ittihatcilar siimmettedarik bir care ihdas ederek cevap vermeye kalkitilar. Buna gore bu iki gemi tarafimizdan kiralanmi veyahud da satin alinmigtir. Hakikatte bu, Alman

fahig bir surette aykinydi. ItilSf Devletleri'nin protestolan

derecedc

ki,

yeniden

fetihler

yapmak

15111 Cihan Harbi'ni adeta bir firsat telakki ediyorlardi. Du|unmuyorlardi ki, eskiden fetih yap an Osmanlilann, hareketten 50k evvel yapihm ciddi hesaplari ve miikemmel

Osmanh Devleti'ni harbe itmek icin giristigi bir emrivakiden baska bir ey degildi. Fakat bu tertipte* bizim Ittihatci kodamanlar da Alman Entellijansi ile beraber hareket
Entellijansi'nm
etmilerdir.:'9

Derhal gemi murettebatinin iiniformalan

lariyla degitirilmi, gemilere Tiirk

Osmanh

uniforma-

hazirhklan

vardi.

Diinya tarihinde

umflmiyetle
ugrayanlar,

ic.

siyaset

Bayragi cekilmi, fakat

birakil-

mes'elelerinde

muvaffakiyetsiziige

milletlerini

gemi kumandam Amiral Souchon (Suon) yerinde

migti.

avundurmak ve bu suretle onlann dikkatlerini ba$ka cihetlere tevcih etmek icin birtakim di gaileler veya fetih hedefleri ihdas edegelmisjerdir. ittihatcilar da bu durum day dilar.
Gergi
ItilSf

39-

Cemal Pa$a'nm Haliratmda yer

Ittihatci

ziimresine kari vSki olan sulh tekliflerimiz redIttihatcilar 'in

Milletini,

dolunmu^tu.
almis.

Bu bakimdan

AJmanya

safinda yer

olmayip

alan u satirlar, Amiral Su$on'\m Tiirk Cihan Harbi yangimna atan bu emrivSkii ger9ekletirmekte yalniz kodomanlanyla biriikte hareket eyledigini ifS eder ma-

hiyettedir:

olmalarmi kinamamak lazim gelir tarzmda duunmek mantiki goriinmekle beraber, unutmamak gerekir ki, bu durum

da

ittihatgilar'm ileriyi

gayet

gee

kalmi
ki,

yiizdendir

goremiyerek muttefik temini hususunda olmalarmdan dogmus bulunuyordu. Bu 2 Agustos 1914 tarihli Tiirk - Alman ittifaki
hale gelmitir.
bir bitarafhk siySseti ta-

Karadeniz'dcki hareketler hazi korkaklarm zannettikleri gibi sirf Afman Amiral'in HukftmeM Osmaniye'yi bir cmrivaki karisinda bulundurmak icin kendiliginden yaphgi bit tejebbtis degildir. Bu hareket emr-i mahsus ile
yaptinlrmgtir. Esasen AImanlar'111 harpten sonra ncrenikleri kitaplarda da ifja edildigi veghile, Enver Pa$a'nm Amiral'e verdigi emir dahi $11 ma-

hiyeUeymijj.

biraz da ittihat ve Terakki erka'mnin miitevalT hatalari ne-

TUrk Filosu Karadeniz'de zotia h&kimiyet kazanmahdir. Rus filosunu

uraymiz ve nerede tiulufsamz harp
ildn etmeksizin hiicum ed'tniz!..

ticesinde

mecburt
iln

Bu

ittifaka

ragmen once yine de

edilmi,

Jmza Bakumandan

Vekili

kibedebilecegi

fakat

bu ittifakm imzasmdan
fill?

dokuz gun sonra da unutulmadik bir h&dise Tiirkiye'nin surette harbe girmesini mecburi kilrms.tir.

bir

Enver Sonradan negredilen bu devre aid Mtiratlarda bu emrin, Amiral'in emrivakisine esas tekil edecek bir sarahat tagiyip tajimadigi - lehto veya aleyhte -mtitalaalar serdiyle 50k miinakaga edilmigtir. (General Alt Ihsan SABIS - Harb HStirafarim - Ankara 1951, C: EI, sh. 39 ve mUt.)
'

64

MUSULMES'ELESi

KADIR M1S1ROGLU
Fakat hicbir taraf kafi
diyordu.
bir netice

Degistirilmeyen Amiral Sufon, askerlerinin

daki mahzurlan bahaiie ederek
si'na kar!

atil

kalmasin-

alamiyor ve harb uzayip gi-

Enver Poja'mn Rus Donanma-

Osmanli

ustiinlugiinu hissettirmek istikametindeki

arzularmdan da istifadeyle Karadeniz'e fikmig ve bir emrivaki ile Osmanli Devleti'ni harbe sokmak ifin 29-30 Ekim

Bu harbin dogurdugu iktisadl ve siyasi buhranlar ifinde kivranan Rusya'ya yardim ijin apian CanakkaIe Cephesi Muttefiklere
Rusya'da Bolevik
bir
tiirlii

1914'de

ge9it vermiyordu.

Bu

yiizden

Odessa ve SIvastopol'u bombardiman etmis. ve Rus Donanmasi ile harbe tutusmusta. Amiral Su$on, Almanya'nm
yiikiinii hafifletmek i in vatani bir vazife ifa ediyordu. 5 zimkiler?.. Birinci Cihati Harbi'ne nifin girdiklerini,

ve Ruslar'm harpten cekilmelerine sebep oldu. Esasen daha 1915 Mayisinda

Ihtilali ortaya 9iktt
s i

Ya

bi-

kazansalar

italya gruplar arasindaki yerini degijtirerek itilaf ziimrene ge9miti. Bu defa Rusya'nm 9ekilmesiyle Msil olan

bile ne elde etmeyi umduklanm anlamaya imkan yoktu. Zaten pek cogu yaptiklannin hesabmi vermeden, ithamlara cevap teskil eden miidafaalarma makes olacak hatualar bile birakmadan kacmis. ve her biri bir ecnebf memlekctte ya katledilmi, yahud da kaybolup gitmiglerdir. Bu sebeple onlarin ne timid ederek bu harbe diklerini anlamaya cidden imkan yoktur!..

bojluk da Amerika tarafindan dolduruldu. Amerika'mn harbe girmesi agirhgin iyice itilaf Ziimresi tarafina kaymasim neticelendirdi.

Bu

sebeple bir mtitarekename hazirlanarak harbe

nihayet verildi.
Tiirk Ordusu yedi ayn cephede dogugmustiir: Kafkas Cephesi'nde tek basma Ruslarla, Gali9ya'da Almanya,

Bu harbde

Avusturya-Macaristan'la

birlikte

yine

Ruslarla,

Romanya

Osmanli Devleti'ni bir macera mantigi iferisinde harbe sokan bu hadise oylesine bir deh$et inisule getirmiti ki, Kabine'nin itilaf Devletlerine meyyal olan mensuplari bu durumu ogrenince cilgina d6nmiilerdi. Fakat i isten gecmi buhmuyordu!..

Cephesi'nde Bulgar ve Alman askerleriyle birlikte Ruslar ve Romanyalilarla, Suriye Cephesi'nde tek bama ingilizlerle, Canaklade'de pek az Alman askeriyle birlikte ingiliz ve Fransizlar'Ia, Irak ve Hidaz Cephelerinde ise yine tek basma
Ingilizler'le yillarca ve kahramanca harb etmijtir. Biz bu cephelerden Musul'un elimizden 9ikmasma ilk ve ehemmiyetli miiessir olan Irak Cephesi'nde cereyan eden vak'alar iizerinde

Harbin basinda
Fransa'ya
Ingilizler'in

siir'afle

Beljika'yi isgal eden Almanlar,

ydneldiler,

Fakat bu sirada harbe dahil olan yardimiyla Fransizlar, Almanlar'i, ohretli Marn
ile

bir

nebze durmak
c)

istiyoruz.

Mtidafaast

durdurmaya muvaffak

oldular.

Bundan soma

bu cephedeki Alman - Fransiz carpijmalari asagi yukari harb nihayetine kadar ehemmiyetsiz siper muharebelerine dbndii. Diger taraftan Sirbistan ve Lehistan'a taarruz eden Avusturyahlar, Romanyalilar ve Ruslar'm miisterek taarruzlanyla
Fakat Alman ve Turk askerlerinin yardimiyla onlan Gali5ya Cephesi denilen bu cephede maglup ederek geri pttskiirttiiler. Almanlar, Baltik sehirlerini birer bixer ele gecirmeye baslaymca Ruslar 90k kotii bir duruma diisffiler.
karilatilar.

Harb-i Umumi'de Irak Cephesi:

Ingilizler, Alman Amirali Sugon'un 29-30 Ekim 1914'de Karadeniz'de icra ettigi emrivakilerle Osmanli Devleti'ni fiilen

sokmasindan 50k once bu durumu tahmin ederek olan Irak Cephesi 19m hazirliktara girismisferdi. Daha Ekim ayi bajlannda bir kisim ingiliz ve Hind kit'alanndan murekkep bir kuvveti gizli olarak Bahreyn'e
a9ilabilecek

harbe

gondermijler ve boylece Abadan Adas; ve Basra Limam'ni

66

MUSULMES'ELESI
bulunduklanni

KADlR MISIROGLU
etmisJerdi-40

57

zaptetmek karannda

belli

Bu

durum

ingilizlerin, iizerinde ehemmiyetli petrol tesisleri bulunan Abadan Limam'ni korumak icin tedbir airnak Itizumunu

baglayarak koca.Irak Bolgesini mudafaasiz birakmish. Halbuki Irak'da Trablusgarp'teki Seyh Sunussi
gibi niifuzlu

ma-

hissettiklerini gosteriyordu.

sonlannda buradaki ingiliz bu husustaki beynelmilel kaidelere riayet etmemek gibi hareketleri goriilmeye baglamisti.
Ingilizler 5

daha Eyliil ayi filosunuu karasulanmrza girmek ve

ki,

derecedc

mevcud degildi. Nitekim bilahare aralarmda ptedenberi kavga elcsik olmayan Residilerin Reisi Ibn-iir Repd ile Suudilerin Reisi inb-iis Suudun barisUnlmasi ve ilan edilen Cihad-i Mukaddessten de istifade suretiyle
halli bir lider

bu mak-

Kasim 1914'de Osmanh Devled'ne

ilan-i

harb

.sadla kullamlmalari icin girisHen tesebbiislerden hicbir netice elde edilemeyerek hiisrana ugramlmisU.

edince buradaki kuvvetlerini 15.000 kisiye iblag ederek General Barrett kumandasina verdiler.

Basra'yi kolayca isgal etmis olan ingilizler, ileri harekata

Bu kuvvetler blrkac ehemmiyetsiz carpismadan sonra 22 Kasim'da Basra'yi kolayca i$gal edebildiler. Zira buradaki
Tiirk

devamla 9 Arahk'ta Dicle ve Firat nehirlerinin birlestikleri yerde ve Basra'dan 70 kilometre kadar kuzeydeki Korne kasabasina kadar bu isgal ve istilalanm ilerletmislerdi. Burada cereyan eden muharebeler sonunda Otuzsekizinci Firkanm kumandani Albay Suphi Bey ile kirkbes subay ve 989erin Ingilizlere esir diismesi Irak Cephesi'nde aleyhimize gellsmekte olan liarekati bir facia haline getirmisti.

Kuvvetleri

hem

sayi

ve

diismanla

ingilizler'in hazirhklari

kiyaslanamayacak daha Ekim ayi icerisinde istanbul'ca

de silah bakimindan derecede zayiftilar. Ciinktt

hem

haber almdigi halde herhangi bir tedbire tevessul edilmedigi gibi, bu bolgeyi korumakta ise yarayacak yegane kuvvet olan Oniiciincu Kolordu Kaikas Cephesi'ne, Musul'daki Onikinci

Bunun
hametini

uzerine buradaki kuvvetleri saga sola gondererek

da Halep civanna gonderilerek mintikasindan uzaklatinlmilardi. Burada

Kolordu

bciylesine ehemmiyetli bir bolgeyi

asil

muharebe

mudafaasiz biiakmanm va-

idrak

eden

Enver

sadece gayet dagmik bir halde mevzilenmi bulunan 109 subay ve 6747 liefer mevcudlu ve silah bakimindan da gayet zayif olan Otuzsekizinci Fuka (tiimen) birakilmijti. CavidPasa emrindeki bu kuvvete ilaveten bir kisim perakende Jandarma Birlikleri ile hudud karakollarinda mevcud olan efrad zikre deger bir varhk ifade etmemekteydi.

Paga,

Carid

Pasa'yi

ku-

mandanliktan alarak yerine Balkan ve Trablusgarp Harplerindeki cesaret ve fedakarhklariyla tanidigi Suleyman Askeri Bey'i yarbayliga terfi ettirerek Ocak (1915) ayi basmda Basra Valisi ve Irak ve Havalisi Kuburaya gondermiti. Diger taraftan da Onikinci ve Oniiciincu Kolordularm yollardan geri cevrilerek Irak Cephesi'ne avdetlerini emretmisti. Fakat bu kuvvetlerin
sifatiyla

mandam

Umum

Bir taraftan da mahalli gonulluler toplamaya caliiyordu. Esasen Irakm miidafaasi icin basjangictan beri mahalli goniil-

bunlarm gosterecekleri mukavemete giivenilniisU. Trablusgarp Harb'inde bu usulden oldukca istifade etmkj olan Enver Pasa, burada da ayni taktige bel
hi

birlikler

teskili

ile

avdetlerini bile beklemeden harekete gecmesi emredilen Suleyman Askeri Bey de Enver Pasa gibi, sirf mahalli
gbniillulerle
ki,
is,

goriilebilecegiiie kani bulunmaktaydi.

kadar
bir

Istanbul'dan ayrilmadan

Muntazam ve ehemmiyetli

40- All

Ihma SAB1S

a.g.e.

sh.

48
-

LARCHERE (Mehmed
II,

Nihad
-

Terclimesi) Biryilk Harbte Tiirk Harbi

Seferi, sh: 10.

C:

Istanbul 1928, sh.

209

Irak

gayet safiyane ve magrurane bir sekilde ifade etmisti. Gercekten Trablusgarp

askeri kuvvete ihtiyac olmadigrm, ingilizleri icabinda kahp siipurge sopalanyla bile kovabiIecegini

Mine

68

MUSULMES'ELESI
KADIR MISIROGLU
69

Harbi'ndeki
mti,

fil

c;arpimalannda fedakarane hizmetleri

ise Bati

goriil-

Balkan Harbi nihayetlcrinde

Trakya'da kurulan

kiymasi iizerine Irak ve Havalisi Kumandanhgi'na Kolordu Ku-

HUkumet-i

Muvakkate

Reisliginde

bulunmu

olan

Suleyman Askeri Bey,

karilaacak

butiin cesaret

ve

iyi

niyetine ragmen,

Cephe'ye muvasalatindan az bir miiddet sonra aci ger^ekle ve ugradigi hezimeti izzet-i nefsine yediremeyerek intihar edecektir. Cunkii Suleyman Askeri Bey,
Basra'yi geri almak
igil)

Albay Nureddin Bey (Paa) tSyin edilmis. ve Fakat Kafkasya'dan geri 9evrilen tecriibeli tiimenler henuz yolda bulunduklarmdan bu-

mandani

sifatiyla

vaziyet kurtanlmaya $ahjlmiti,

radaki zayif kuvvetlerimizin kifayetsizligi yiizunden ric'atimiz

Selman-i Pak'e kadar devam etmi, gayet kiymetli stratejik

mevkiler ingilizler'e kaptinlmiti. Fakat bu noktalar yeni
gelen birliklerin mudafilere iltihaki ger9eklesjnce cephedeki

hazirhklar yapar ve gbniilluler top-

ingilizler de buradaki kuvvetlerini Irak'in addetmediklerinden ubat I915'de Misir'dan kolorduya kuvvetlerini bir birlikler getirerek, yeni yiikseltmilerdi. ubat bas,inda Cental Pasdmn tertipledigi ve

lamaya cahirken,
igali i9in kafi

muharebeler 9etin bir bogazlasma halini almi ve takviye alan

ordumuz mevcudiyet ve kudretini

isbat

etmeye baslamisu.
tamamlanmis,,

Kumanda kadrosundaki

eksiklikler

siir'atle

bir

ham

hayal mahsulii olan

Kanal Harekah mn mu-

vaffak olamamasi, ingilizler'e bu imkani vermi bulunuyordu.

Ordu Kumandanhgi'na da Alman Golg Pasa tayin edilmiti. ingilizler Turk Ordusundan ilk darbeyi 22 Kasim 1915'de
Selman-i Pak'de yiyerek Kiit'ul-Ammare'ye kadar 9ekilmeye

Suleyman Askeri Bey, ilerleyen Ingiliz Kuvvetlerinin elinden Basra'nin 130 kilometre kuzeyindeki Ehvazi'yi -emrindeki kuvvetlerin kifayetsizligine ragmen- geri almi, Korun Nehri boyunca Abadan petrol borularmi tahrip ede ede Nuhayle'ye
gelmisti.

Burasim karargah
az

ittihaz

ederek carpi mal anna

kuvvetlerle, en

devam
ciddt

etraig, fakat

soma bu derme-catma

son sistem silahlarla mticehhez bir Ingiliz Kolordusu'na karsi bir inuvaffakiyet elde etmenin imkansizhgim aci bir
surette gormu^tii. Gercekten 14 Nisan'da

mecbur kalmilardi. Bu ric'atte Ingiliz Ordusuna kumanda eden General Townshend esir edilmitir. ingilizler! Kut'iilAmmare'de muhasara eden Golg Pasa burada tifiisten vefat etmis. kumandayi Haiti Bey (Enver Paa'nm amcasi) almiti. Ingilizlerin General Townshend'm. kurtanlmasi i9in giritikleri taarruzlar muvaffakiyetle puskurtulmus,, bu taarruzlar esnasmda 13. 000 kiilik bir ingiliz kuvveti biitun miihimmat
,

uaybe civanndaki

ve mevcudiyle
feri denir.

esir almmigti.

Buna tarihimizde

'Kiit

Za-

ormanlarda
perian

ingilizler'le

9etin ye muvaffakiyetsiz bir gerilla

Ne

yazik

ki,

bu zaferin musbet neticelerinin

in-

harbine mecbur kaiim, emrindeki

kuvvetlerin
izzet-i

maglup ve
nefsine
yeta-

olmasi

uzerine,

maglubiyeti

ahnmasina mani olan yeni bir durum ortaya 9ikmiti. ingilizler General Townshendi kurtarmak i9in basansiz

diremeyerek intihar

etmitir.

Bu muharebelerle dokuz
ki.fi

tikam taarruzlari yaparken, heniiz harb sahnesinden 9ekilme-

burluk Turk Kuvvetleri 3.800

ytizde elli nisbetinde erimiti.

z&yi&t vererek takriben

best bir surette ilerlemesine

Bu durum, diimanm daha serimkan vermis, Ammare, Nasiriye

.

ve nihayet 29 Eylul'de Kut'iil-Ammare'yi alarak Bagdat'i tehdid edebilmeyi imkSn dahiline sokmustti.

Ger9i Suleyman Askeri Bey'in feci bir surette hayatma

mi olan Ruslar, Iran iizerinden Bagdat istikametinde harekete gecmisjerdir. Ali thsan Bey (Paa) kumandasinda muhim bir kuvvet bu Rus taarruzunu karsjlamak iizere Iran'in Kermansah Bolgesi'ne yurumu ve parlak muvaffakiyetler elde etmistir. Fakat bu durum, Dicle boyunca ingiliz taarruzlarim kargilayan Turk Birliklerini ddrt tiimene indirmiti. Ingilizler bu tarihten itibaren alti ay miiddetle bir taraftan

70

MUSULMES'ELESi
Cebel-i

KADlR MISIROGLU

71

Turk Kuvvetlerini oyalamui, diger taraftan da yeni birliklerle ikmal yaparak 1916 yili Arahk ayi basknnda kuvvetlerini
karsilarmdaki dort tiimenlik Turk Birlikleriyle kiyas kabul etmez bir duruma yukseltrneye muvaffak olmus. ve taarruza

gecmistodi.

Turk Ordusu, FeUthiye ve Kiit'uT-Ammare'de cereyan oden korkunc muharebelerde insaniistii bir cesaret gostermis. olmasina ragmen, diisman birliklerinin ezici iistunlugu karisinda 10 ubat 1917'de Kut'iil-Ammare'yi Ingilizlere kaptirmaya

Burada cereyan eden bu kuvvetleri daha kuzeye itmek niyetinde olmayip, asil hedefleri olan Musul a yonelmek kararinda olduklanm gdstermeye baslamis.tir. Musul cografi mevkii sebebiyle bu ana kadar ingiliz taarruzlarmdan masun kalmistt. Fakat Irak'a attii'l- Arab del-

Hamrinde

tuttinulabilmijtir.

ehemmiyetsiz muharebeler

ingilizler'in

tasindan

hulfll

ederek, buradaki miidafi Tiirk Kuvvetleri'ni

ric'at ettiren ingilizler, artik

Cebel-i Hamrin'e kadar

daha ku-

zeye ilerlemiyerek,

asil

hedefleri

olan Musul'a yonelmek

mecbur kalnusti. Bu sflretle General Townshendm intikamim neden sonra almaya muvaffak olan ingilizler, Dicle'nin guneyinde tamamen hakim vaziyete geldiler. Ric'ate mecbur kalan Turk Kuvvetleri, Bagdat'a dogru cekilmeye basjadilar. Burada bir mudafaa hatti tesis etmek isteniliyordu. Fakat bunun icin Bagdat ehri daha once tahkim edilmis. olmak geHalbuki bu yapilmamiti. Bu yiizden ileri harekata devam eden ingilizler 11 Mart 1917'de mukavemet gormeden
rekirdi.

imkamm elde etmis.

bulunuyorlardi.

Oniicuncii Kolordu ile Iran iizerinden Ruslara kari

basanh

muharebeler yapan AH thsan Paa, Mondros Miitarekentimesi nin akdinden birkac giin once Irak'dan aynlrms. olan Halil Pafa'nm yerine Altmci Ordu Kumandanr eayin edilmis. ve

1918 Agustos ayi icinde vazifesine balamiti. Altincr Ordu'nun merkezi Musul'daydi. Buradaki birliklere Ordu adi verilmesi, cephenin ehemmiyetinden dogmu bulunuyordu.

Bagdat'a girdiler.
ediyordu.

Ordumuz kuzeye dogru cekilmeye devam

Yoksa biinyesindeki

birlikler

ancak birkac tiimenden

ibaretti.
is-

Bu

sirada Suriye Cephesi'ndeki Kuvvetlerimiz de Halep

Gerek tngiliz Birlikleri oniinde ric'at eden bu kuvvetlerin ve gerekse Rus taarruzunu karsilamak iizere iran'a sevkedilmis. bulunan Alt ihsan Pa$a kuvvetlerinin muvaffakiyetli ric'atlari esnasinda pek cok act hadise ve bircok da muharebe cereyan
etmistir ki, maksadimiz, harb tarihi

tikametinde 9ekilmekteydiler.
Mtlttefiklerimiz ya miinferid sulh akdederek veya maglttbiyeti kabul ile birer hirer harb sahnesinden cekilmij, Turkiye

ortada yapayalniz kalmisti.

yazmak olmadigmdan bun-

lann tafsilatma yer vermiyoruz.4i

rada daha

muzdaripti.

Diinya efkar-i umflmiyesi, uzayan harbin sikmtilarindan Bu suretle Avrupa'da sulh taraflan liderlerin
bir

Muvaffakiyetle Tekrid mevzilerine cekilen birliklerimiz, bualtr yedi ay kadar tutunabilmijlerdir. 5 Kasim

secim ansim artiran

hava esmeye baslarmg bulunuyordu.

1917'de buradan da ric'ate mecbur kalmarak daha kuzeydeki

Dileyenlcr bu tafsilSt itjin su kaynaklara bakabilirler: Dr. Zlya - Kurmay Albay Dadayli Halid Bey - C: 1, Istanbul 1954, sh: 35 ve General Sir Charles V. F. TOWNSHEND - Irak Seferim - Istanbul 1337, sh: 431 ve mat. - M. IARCHERE - Biiyiik HartYde Turk Harbi {Mehmed Nihat Tercumesi) C: II, Istanbul 1928, sh: 284 ve miit, - A. Faik HursidGONDAY - Hayat ve Hatiralanm - Istanbul 1960, sh: 102 ve mm.

41-

de -en azmdan bir miitareke akdiyle harb haline nihayet vermenin uzak olmadrgim gostermekteydi. Nitekim Istanbul Hukiimeti biitiin birliklere Ekim ayi sonlarma dogru bir miitareke akdinin melhuz bulundugunu bil-

Bu durum

Tiirkiye'yle

GOOEM
mot.
-

dirmisti.

ingilizler Miitareke

masasma oturmadan
etmek
istiyorlardi.

getirerek Musul'u igal

el cabukluguna Esasen devletler

"

MUSUI. MES'ELESl

KAD1R MISIROGLU
isgal
rildigini

hukuku kaidelerine gore harb haline nihayet verilmeden

edilmemis, bulunan bir arazinin, sulh imkans.zd,. Bu yuzdendir ki, Ekim

ifade etmesine ragmen, sonradan anlasddigma na-

masasmda

talep ediimesi

zaran yerine ulasUnlamamitir.43

yarelermm Musul Havalisinde kesif ucusjar. yapmakta olduklan goriilmUsHi. Bundan da ingilizlerin bitfcac gun icinde
taarruza gececekleri anlasihyordu. harekat olamk iki Ingiliz

ayi ortalarinda fngihz tay-

29 Ekim'de cereyan eden muharebelerde

bir

kisim Turk

Kuvvetleri, ingilizlere esir diimii, Cirnaf ve irkat zilerinde korkunc carpismalar cereyan etmistir. 30

mev-

Ekim

Nitekim 18 Ekimde
Bolugu,

ilk

1918'de

Dicle

Slivari

guneymdeki

Kerkiik'un

lometrelik bir

Kumandam Ali Ihmn Pasa

Mural a ddnmnsm. Tarn O'nun karargahma dflndugQ gun Ingil.zlerm D.cle boyundan esasli bir tararruza gectikleri
gomlmiijtu.
teskil

birliklerimize taarruza tesebbiis etmislerdi Ordu Kerkiik'e kadar giderek 22 Ekim'de

grubumuz Cimafin giineybatisinda lie kicember icine sikujtinimis, ve cetin bir bogazla;-

madan sonra esir edilmijtir. Bu biiyiik kaybin bilincosu sekiz piyMe alayi, elli top ve yetmi makinali tiifektir. Fakat asil
felaket bu kuvvetlerin esareti degil, artik bnlerinde hicbir mania bulunmayan Ingilizler'in Musul uzerine harekata devam

cekilmest icin

Ihsan Pasa, bu gruba cesur suvarilerle Gayyare ye cekilmelerine dlir yeni bir emir gbndermis, fakat bu emir de All Iksan Pasa'nm emri gotiiren subaya atfen ve42- Dr. Ziya

Ekimde Ali

verilen emri grup uzerine attigim soylemesine ragmen, aldigi vazifeyi yapmami tir.42 29
S

anlaswmstir

miikafat vaadedllerek bir kesif yaptinlm.s. ve grubun Gayyare mevziine sifteli bir emir gonderilmistir. Fakat sonradan
ki,

Dusman 24 Ekim'de daha kuzeydeki Fetha'ya taarruz etti ve 25 Ekimde Kiiciik Zap'! gecerek ahid Koyti'nli isgal etti. Dicle grubumuz, birlikleririi Dicle'nin sag sahilinde toplamaya caliiyordu. Burada cereyan eden cetin mubarebeler yflziinden, bu grupla Ordu Kumandanliginin muhaberesi kesilmisti Bu yiizden 28 Ekim'de bir Alman havacisina

etmesini kat'i bir lisanla emrctmrgti. Maksadi, mutareke akdine, yam en ge ay basma 5 kadar Musul u diismana kaptrrmamakti. Ustun kuvvetlerle taanuz eden diismana karst ric'ate mecbur olan b.rl,klerimiz 23 Ekim'de Cebel-i Hamrin'i bosalttilar

pahasina olursa

Ordu Kumandam, Dicle boyundaki Turk Kuvvetlerinio etuklen grubun kumandam Ismail Hakki Beye her ne

etmeleriydi.

okun mukavemet

30 Ekim 1918'de resmen mutareke akdedilmis. olmasma ragmen ingilizler, 31 Ekim giinu ileri harekata devam
etmijlerdir.

Kendilerine mutareke akdedildigi ve buna gore

birliklerin olduklari yerde kalmalari lazim geldigi bildirildigi

halde bunu kaale almayarak

hicbir

ileri harekata devam ettiler. Besinci Tiimen Kumandam'nin bu husustaki resmi tebligine

ehemmiyet atfetmiyerek, 1 Kasim 1918'de Hamam-i Burada Musul'u ijgal edeceklerini ve Turkler'in be mil daha kuzeye cekilmelerini ihtar ederek ileri yuriiyiise devam ettiler. Bu durumun milletllerarasi harb kaidelerine
Alil'e girdiler.

aykin oldugu meydandadir. Fakat bizim icin asil ehemmiyetli olan nokta bunun, Musul'un Misak-i Milli ye dahil addedilmesini temin eden bir keyfiyet olmasidir. Zira
hatirlanacagi uzere Misak-i Millf

30 Ekim 1918 tarihinde im-

Alman havacm

akd! esnasmda ordumuzun fiilen bulundugu yerleri hudud kabul etmekteydi. Buna gore, Mutareke amnda kuvvetlerimizin Gayyare'de bu-

zalanan

Mondros Mutarekenamesinin

lunduklan yerli ve yabanct kaynaklarla sSbit oldugundan Musul, Misak-i Milliye dahildir. Esasen ingilizler de Miitarekenin akdini miiteSkip devam
43- Dr. 7Aya
ettikleri

igal

ve

istilS

ha-

G&GEM - a.g.e. sh.

44

OtiGEM

a.g.e. sh.

45

74

MUSULMBS'ELES!

KADIR MIS1ROGLU

75

Ordu Kumandam AH thsan Pasa'am itiraz ve protestolanm bu ijgallere Miitarekenin yedinci maddesine
reketlerine kars.i

tarafindan tahliyesini binbir tehdid altmda geroekletirmi bu-

lunan

ingilizler,

sadece
itibarla,

fiill

bir

istinaden giiitikleri tarzinda cevap]andirmiIardir. Yine hatirlanacagi iizere, mezkur Miitarekenamenin yedinci maddesi
Itilaf Devletleri'ne

lunuyorlardi,

Bu

mes'elenin artik sulh

durum ihdas etmis masasmda

buhal-

kendi emniyetleri mulahazasryla herhangi

i.sgal

bir stratejik

mevkii

linden baska 9are kalmamis oluyordu. Ne yazik ki, Musul; sulh masasinda da kurtanlamayarak bu aziz vatan parcasimn

edebilmeleri

hakkmi vermekteydi. Bi-

halt

devam eden

naenaleyh
Milllye

esSret ve felSketlere suriiklenmesine sebep

ingilizler'in

daM

bu cevaplan dShi, Musul'un Misak-i oldugunu kabul maliiyetindedir, Buna gore

olunmustur.

Musul'un 3 Kasirn 1918'de gerceklesen isgal ve istillsiyla Yunan Ordularmm bilffliare Anadolu'da tejebbiis ettikleri isgal ve istilfflar arasmda hicbir fark mevcud degildir, Hukuki bakimdan mutlak olan bu keyfiyeti, aralarindaki zaman farki bertaraf edemez. Zira her ikisi de Mutareke'nin akdinden
sonra cereyan etmistir. Bu hususta nenin hukuken hicbir farki yoktur.44
iki
-

flc

gun

ile iki - tie se-

suretle MiMreke ahkamina ve devletler hukuku kaidelerine mugayir bir surette 3 Kasim'da muharebesiz olarak Musul'a giren ve 15 Kasim'da da burasinm Turk Kuvvetleri

Bu

Musul'un Lozan Sulh Konferansi'nda kurtanlmayiindaki setretmek maksadiyla sonradan menkflb vaziyete Kumandam Ati ihsan Pasa'yn karsi cesjtli hiicutnlar cereyan etmistir. Halbuki takibettigimiz askeri harektt gostermistir ki, Ati ihsan Pasa, Dicle grubunun esSretine ragmen, Mfitareke akdinden en az tic gun sonrasina kadar Musul'u Turk hakimiyetinde tutabilmistir. Bununla beraber Dicle Grubu nun esaretinden dogan mes'uliyet vesilesiyle All ihsan Pasa ve O'nun Erkan-i Harp Reisi Dadayk Halid Bey arasmda miinakagalar cereyan etmistir. Fakat bu
hatayi

gelen Altmci Ordu

miinakasalardan once de U. Kemal Pasa'mn Nutku'nda4S Halid Bey'in tanzim eyledigi bir rapora istinaden Aft' ihsan
Pasdyss. hiicumlar yer almis, bulunmaktaydi.

44- Harb-i UinQmi'de Irak Cephesi'nde cereyan eden asker! harekSt hakkinda okuyucuyu sikacak tafsiiattan ve dipnotlar gSstcrmekten ictinab eltik. Bu hususta tafsiiat almak ve Musul'un ne surette isgal ve istilSya maruz kaidigim tesbit etmek istcyenlere su kayttaklart tavsiye ederiz: M. LARCHERE - Biiyiik Harbte TQrk Harbi (Ter. Mehmed Niltad) - Istanbul
1928, C:
Istanbul
1

Hakikatte

asil

II

337

General Sir Charles V.F. TOWNSHEND - Irak Seferim Dr. Ziya Kurmay Albay Dadayli Halid Bey - C-

ehemmiyetli olan DicIe Grubunun es&retinde Ismail Hakki Bey'in mi, yoksa Ali ihsan Pasa'nm. mi mes'ul oldugu keyfiyetinden ziyade, Mondros MutarekenSmesi'nin akdi
atiinda elimizde bulunan Musul'un, Misak-i Militarize dahil

GOGEM

Istanbul 1954, C:

II,

Istanbul 1956

Irak

Raporu

(Irak Harekat-i Aske-

nyesrndeki Hat'iyyat ve Mes'uliyetin Tesbit ve TSyini Maksadiyle Tesekkul Etmij Olan Hey'et-i Tahkikiyenin HiilSsa-i Tetkikatmr Muhtevi olup 27 Haziran 1917 tarihli Times Gazetesi'nden tercilme cdilmitir) (Istanbul 1333 - CividPasa - Irak Seferi ve ittihat Hiikumeti'nin HayJlat ve CehMat-i Siyasiyesi - Istanbul 1334 - 1941 ytlinda Ctvad Abbas ile General Alt lhsan Sabis arasmda Turk Matbuatmda cereyan eden bircok muhaxririn de kattldtgi miinakasalar - General AH thsan SABIS - Harb Hatrralanm C: II OREN'm All thsan Pofo'ya dair Diinya Gazetesi'nde yayinladlgi Eski Hatiralar Serisinin Musul'a temas eden ktsnnlan - Ziya ArlfStSEL -

oldugu kat'l bir askeri ve tarihi hakikat olarak ortada dururken, Lozan'da neden kurtarilamadigi mes'elesi idi. Simdi biraz da Musul'un Lozan'da hangi sartlar altmda ve ne suretle

mudafaa

edildigi ve

ne

gibi taktik hatalarma

kurban giderek

kaybedildigini tafsil edelim.

mam
-

Bir Emrivaki

ile tngilizlcr

Musul'u Nasrl Alduar

Yakm

Tarihimiz Mec45- Bkz:

muasi

C:

I,

sh.

9 ve

miit. ilh...

M. Kemal Pasa - Nutuk - Ankara

1927, sh. 407 ve milt.

76

MUSUL MES'ELBSt

KADlR MIS1R0GI.U
Tiirkiye ise,

77

Ba)

MUSUL'UN KAYBEDHiSINDE SIYASl SAKHA

Lozan Konferansi'nda:
hududlannin cizilmesi dolayisiyla ortaya
Konferanst'mn,

Mondros Miitarekenanesi

nin imzasi

anmda
telftlcki

elinde olan topraklan vazgecilmez

asgari vatan
tabit

sayan Misak-t Millt muvacehesinde Musul'u

defini teskil eden

hakki

ediyordu. Gercekten Mill! Mlicadele'iiin baslica he-

Tiirkiye'nin 'guney

cikmis bulunan

Musul Mes'elesi Lozan

iizerinde en cetin miinakaa ve miicadeleler cereyan

eden

mes'elesi olmulur? Zira bu Konferans'm tek basma bir tarafmi teskil eden Tiirkiye icin hayati bir ehemmiyeti h0iz

Misak-t Millf ancak en asgari haklanmizi ifade etmekteydi. Zafer miiyesser olduguna gore bu asgari haklardan dahi fedSkMikta bulunmayi Turk mill! vicdamntn
-

asla tecviz

etmemesinden daha
ricSli icin
-

tabii

ne olabilirdi?

Musul, miizakerelcre ve hatta biittin miittefiklerine ntoim ve hakim olan Jngiitere icin de gerek zengin Pertol kaynaklan ve gerekse Hindistan Yolu'nun emniyeti bakimindan ele geciriJmesi coktan zaruri addedilmis,
olan
idi. Haiti Cihar Harbi'ne katilmasinin de Musul dShii olmak tizere biitup Irak havalisine sahip olmak hususimdaki canlnras arzusuydu. Bu yiizdendir ki, 30 Ekim 1918'de imzalanan Mondros

Fakat Tiirkiye siyasi

5etin bir

bilhassa

Musul Mes'elesinde

mukavemet ve muhalefetle
bunun
join

karilailacagim tahmin

etmek

gut; degildi. ihtimal

olacak ki Dr.

Rko rVar'un
git-

dogrusu inanilmasi imkansiz beyanma gore, daha Lozan'a

olan stratejik ve iktisadi ehemmiyeti haiz bir bolge

denilebilir ki, ingiltere'nin Birinci

meden kendilerine Musul if in hig ugrasmayinw denilmistir. Eger dogmysa Lozan'a bu telkin ve -daha dogru tSbiri ile
soylemek gerekirse- emrin
tesiriyle

giden inbnti, Musul'u ge-

belli

bash amillerinden

biri

rektigi sekilde miidafaa etmemistir.

ederler ciimlcsine
istinaden
yiiruyiis.e

devam

eylemisti.

Binaenaleyh,
309) de-

Miitarekenamesi,
lunduklari yerde

taraflan askerl harekatt durdurarak buktldigi halde, ingilizler

ingilizler 4, Tesrinisani 1918'de

Musul'u

isgal eylemislerdi. (sh.

mektedir.

durmaga mecbur
ederek,

anda heniiz ele gecirememis olduklan Musul'a karsi

harekata

.ileri

Bagmurahhasi Lord Giirzon tarafindan bile Bu durum inkar edilmemis ancak, bu gayr-i m'esru hareket, S.U tarzda bir mugalata ile
Lozan'daki Ingiliz
miidafaa edilmisrir.

devam

burasmm

gerceklesurmiste ve bu suretle kaidelerini cignemekten 5ekinmemi.5lerdir.46

Kasim 1918'de ijgalini devletier hukukunun alakali

2-3

46- Musul Vilayetimizin ingilizler taraiindan Mutarekenamenin akdinden sonra isgale maruz kaldigi biitlin kaynaklarm ittifah He sabittir. (Bkz: Inonii'nun Hariralan - Lozan Kismi - Ulus Gazetcsi 21 Eyliil 1968 tarihli

Musul'un Miitareke'den soma isgal edilmis olmasi mes'elesine gelince: Ismet Pa$a'mn daimS Mondros Mutarekenanemesi'nin hiikiimsiizliigunu ve her seyin Mudanya Miitarekenamesi'nden balamasi lSztm geldigini ileri MOtarckeye dayanarak, ingiltere'nin Musul'u isgal etsiirerken, bugun mesinden bahsctmesi gariptir. Miilareke habcri gelmeden 1.11. 1918'de Britanya Ordulan Musul'a 13 kilometre mesafede idi. Ayin ucuncii gunii gehre Turk Kumandani, Mutareke hllktlmletini 4 TesrinisSni'den evvel dgrenemcdi ve-Dokuzda bosaltma emrinj aldi. Hem Mutareke sartlarmm
gildiler.

misha - Onl. AH thmn SABiS - a.g.e. C.V. Ankara, 1951, sh. 7. Dr. Ziya - Dadayli Halid Aktttansil'niin Hatnalan a.g.e. sh. 45 ve miit. Kirmizi Kilap - sh. 123 - Gulhard Jaechke - Ttirk Inkilabi Tarihi Kronolojisi -

G0GEM
C:

sulh hiikumleri

ile

ne miinasebeti var? Miitareke'den sonra askeri harekltta

I, istanbul 1939, sh. 22 - M. LARCHERE - Biiyiik Harbtc Turk Harbi - C: H, istanbul 1928, sh. 309 ilh...) Bilhassa en son olarak kaydettigimiz M. Larchere'mn eseri bir ecnebi kaleminden cikmis bitaraf bir eser oldugu halde: Bu kol, 1 Tesrinisani 1918'de Hamam-i Ali'ye vannca hal-i harbe nihayet veren Mondros

{Mehmed Nihat Tercumesi)

maahaza

MiitarekenSmesi'nin imza edilip dunden beri mer'i oldugunu ogrenmis ve Miittefikler, kendi emniyetleri icin nuk2t-i sevkulceygiyi iggul

bulunulmayan harp yoktur..." (Bkz: Lozan Zabitlan - 1. Takjm, I. C. 1. Kitapta yer alan 23 Ocak 1923 tarihli Birinci Komisyonun Miizakere Zapti.) Bu sozlerle gercegin nasil tahrif edildigini anlatmak icin yukanda zlkredilen kaynakiara sathi bir nazar atfetmek bile kSfidir. Mutareke akdinc ragmen askert harekara devam olunduguna dair bagka misallerin de mevcud bulundugu yolundaki itirazm cevabi da su olmaliydi: Suimisdl misal olmast... Ama bunu iniinii mii sdyleyecekti?! 47- Dr. RlmNVR - Hayat ve Haciratim - C: III, istanbul 1968 sh. 982.

">

MUSUL MES'ELBSi
unun akabinde
Paris'e

KADIR MISIROGLU
ahsi
gorii
teatisi

79

Ger9ekten bu mes'eleyi once ingilizler'le husflsi mahiyette goriisme ve pazarhklarla halletmeye kalkismistir Halbuki biitun Dfinya efk&r-i umumiyesi ingilizler'in Musul'u sirf petrolun hatin icin terk etmek istemediklerini 90k iyi bir

bmakim

dSvet

eder.
der:

Buna
giiriiltu

iaretle

yazdigi

19m Bonar, Gurzorin bir mektupda

Gurzon 6yle

Bonar'i bir kavga

koparmaktansa, Musul, Bogazlar

arasmda ingiliz karn tasiyan tek bir fert bile mevcud olmadigma ve burasjnm tanhte bir gun bile ingiliz hakimiyetinde bulunmadigma gore iktis-adi istismardan baska bit mana ve maksad tasamayan Ingiliz talebinm tasvip gotmemesi 90k normaldi. Zira amk harpten bAmis olan Dunya efkar-i umumiyesinin sirf ingiliz
menfaati

sfirettc

biliyordu.

Musul

sekenesi

ve istanbul'u terkedip herhangi bir seyden ve

hand her seyden

vazgecmeye gokhevesli buldum. ..50

Musul

gibi

Turkiye icin

stratejik, be^eri

ve iktisadi ehem-

miyeti son derece biiyiik olan bir vatan parcasinin, gerek

Lozan'da5i ve gerekse Lozan'dan sonraki safhalarda ciddiyet,

gecikmesine infill duymamasi lmkansizdi. Mes'eleyi /nonSMsniin halletmek istedigi tarzda

icin

sulhtin

azim ve dirSyetle miidafaa edilemedigi inkari gayn kabil bir Halbuki Musul ustuste on yil devam eden harplerin sonunda madden harap bir hale gelen Tiirkiye'nm yakeyfiyettir.

dokmek, Diinya efkar-i umumiyesinin Ingiltere aleyhine ve binnetice Turkiye lehine tezahuru melhuz olan aksulamelinden mahrum kalmak domekti. Gercekten bu mes'elemn alehen miizakereye' konulmasmdan sonra Dunya efkar-! umumiyesinin bu alika ve aksulameli derhal ortaya cikmissa da lehteki diger bir 5 ok unsur gibi bu da degerlendmlememistir. Lord Gunonxm hayat ve miicadelelenm, O'nun hususi evrakim da tetkik ederek gayei mufassal bir surette yazmis bulunan Early of Ronaldshay, bu kanatimizi
teyiden su bilgiyi vermektedir:
ingiltere

Irasus,

goriismelere

medar olabilecek yegane imkandi. Fakat etmek gerekir ki, boyle bir imk&nin ziy&mda tn&nii kadar Turk Murahhas Hey'eti'ne dahil soztim ona miis&vir sifatmi haiz kimselerin de dahli 9oktur. Bunlarm pek gogu kendilerine verilmi olan vazifeleri ifa ederek Murahhaslara yardimci olacaklan yerde52 Lozan'a dolmu bulunan ingiliz Entellijans Servisi mensuplan ile
ralanni sarmaga
il&ve

hemen

Musul

Petrolled uzerine imtiyaz dalaveralarina girimilerdi.

iiphesiz petrol irketlerinin adamlariymi gibi goriinerek bi-

zimkilerle imtiyaz pazarhgina kalkian bu Ingiliz casuslari,

Ba S vekili

umitsidige yaklapig, bir anda Gurzon'a

Hey'etimizin mes'eleye baki tarzini ve niyetlerini kefe me50

-

yazdigi bir mektupta soyle diyor:

imdiye kadar aS maga muvaffak oldugun guqlukler cogalmakta. Cazetelere bakdacak olursa, Turkler'in Musul'u bir munakasa mevzuu yapip anla^mamalan muhtemeldir Her halukdrda bundan daha bir sey olamaz. Zira bu takdirde nalkmnzm en az yansi ve biitun Dunya, petrolun hatin icin

a.y.
...

51-

Fakat

hmet Lozan'da Musul

igin

daima bana Camm, gel unu

km

Ben 01maz, biitiin muyapahm derdim. Camm sonra boca ederiz, sulha kasinnz. Verelim derdi. Boca, Onun tabiridir. (Bkz: Dr. Rtza NUR - a.g.e. sh.
birakahm
da, sulh yapatim. der, beni zorlardi.

kavemetleri

sulnii reddettigimizi sdyler.49

982). inonU'niin hStiriUaTinin Ulus Gazetesinde 24

Temmuz

1968

26 Ekim

1968

tarihleri

arasinda yayinlanan Lozan Kismi'm inceleycnler, Musul

cJl'^'irf?, GazetKl, Dr. K0 Nur

r

M,iralar'
-

si

ge 5

M 23 Ocak 1923

a.g.e., sh,

larihli

mt~*x2

0fR0NALDS"Ar

Lozan Ey" 1968 'iWi Ulus \ 1019 Klsml - Lord GORZOWun yukanda bahcelsedeM beyanall

Mes'elesine tahsis edilcn hSuralarm kemiyyet ve keyfiyetce kifayetsizligini takdirde giicliik ^ekmezler. 52- ... HSsih bizim istihbarat ve negriyat teskilStmdan habbe-i v^hide
istifade

'

Tte

Lift of Lord

'

m ^"i
>

edemedim.

Ingilizlerin istihbarat biirolari ise

-

mukemmel 9aUpyor-

lardi> {Dr. Riza

NUR

a.g.e. sh.

1002)

80

MUSUL MES'ELESt
KADJR MIS1ROGLU
81

immhilar.53

Ancak bu

gibi hareketlcre tevessiil etmeleri ayni

zamanda kendi zaaflarmi gosteriyordu. Fakat Hey'etimizde

bu gibi kimselerin tngiliz Hey'eti'nin muhtac oldugu istihbarati saglamaga mecbur casuslar oldugunu farkedecek dirayctte bir
fert

gitrnitir.54 Ne tuhaftir ki, bu tgvizlerin dahi kopanlamadigina hayiflanan Dr. Riza Nur, Lord Giirzon'un hususi bir goriismede kendisine Musul'dan^ vazgecmek

Iigma kurban

yoktu

ki,

isjerin

ic

yiizii

anlasdabilsin.

Yoksa Tiryaki

artiyla Fransizlann eJindeki Suriyeyi alip

ettigi halde,

vermeyi

teklif
taf-

Hasan Pasa

mantigiyla, yani tecahul-i aiifane suretiyle bu ca-

Murahhaslan'mn rnaneviyatim sarsacak yanlis. bilgi vermek de mumkundu. Esasen Musul Mes'elesinde Ingilizlerin nefislerinden emin olmadiklarint gosteren bir husus da onlann daha husus? gorusmeler esnasinda bazi tavizler versuslara Ingiliz

anlailmaz bir mantikla bu tavizi reddettigini silatiyla nakletmekteriS5 hicab duymamaktadir.

Musul

Mes'elesi'nin Ttirkiye Lehine halline higbir surette

dUmti olan General Townskend de geldi. Bunlan bize hep Nihad Re$ad getiriyor. Buniar diyorlar ki, Musul petrollerinin imtiyazini bize verin, biz

meye

taraftar gbriinmeleriydi. Fakat bu tavizler de yine Hey'etimizde muavir sifatim haiz bir kimsenin anlayisiz-

Musul'u size verdirtiriz. Ala ey! Isledigimiz zaten bu. RUstem adli bir geldani de bu ajanlardan biri... {Dr. Riza NUR - a.g.e., sh. 1035). 54- ... ingiliz'ler ile hususi gfjriismelerde epey terakki oldu. Bir gun
Ingilizler bize geldiler. Yeni teklil'te bulundular. Ellerinde haritalari vardi. Hududu cizmi^lerdi. lte dcdiler. Musul'un hemencik imalinden, hududundan gefiyor, ve SUleynianiye sancagim tamamiyle bize birakiyorlardi. Bu, biiyiik bir eydi. Demek Musul'u almak igin tlmit arhyordu. Bizim askert mii.avir Tevfik: Suleymaniye"den ne 9ikar? Buralari daghktir. Musul olmayinea oralara gidilemez bile. Baa belS olur.. dedi. Ben oralan bilmem, asker de dcgilim. Giirtiyorum. Umet de bunlan O'ndan soruyor...* (Bkz' Dr.
- a.g.e. sh. 1030). ... Tevfik Siiteymaniye'dtn ne 9ikar? sOzii ile beni kandirdi. Bciyle oisaydi da bari Suleymaniye'yi alsaydik. Iki yil sonra bunu da alamayarak hmet biitun Musul'u terketti. (Bkz: Dr. Riza - a.g.e. sh. 1031).

hususta inonii'nun yukanda zfkrl gecen hatiralan mesk*Lit ise dc Ikinci Murahhas sifatmi haiz bulunan Dr. Rim Nur'un verdigi sayfatar doIlisu misal ve malGmattan agagiya aldigimiz birkaf satir, Turk Murahhas Hey'etinde mfigavir sifatiyla vazifc almis bulunanlardan bazilannin ne kadar Sans? mcnfaat temini pc^inde kojtuklanm anlamaya kifayet eder saninz: ... Nihadin getirdigi erkckler de cok. Erkekler imtiyaz isiiyorlar, Ezciimle Musul petrol ierini. Megerse bu adamlar hep ingMz istihbaratinm

53-

Bu

Riza

NUR

mcmurlan

Sonradan anhyoruz. Bir tancsi de dedektif imig, ilk gOrugtc anladim. Hcrif bana rtiijvet tckif etti. Kovdum. Bimun hikayesinin nih3yetmi
imi.

NUR

sonva anlatacagim. Nihad in bize gctirip takdim ettigi adamlann digcr bir tanesi Seliye adinda bir geldani. En miihim petrol ticarethanesi tarafindan geliyormus.. Bir dalaveraci serseri. Odama bir kutu .sigara yolluyor. Biraktirmif Bir de gravat. Gen yoltadim. Baktrni hali supheli, bunu da kovdum. imdi bu adam Paris'tc. Tiirk Ticarc! Odasi'na reis yapmiskr. Bir sefer
hatla Paris'te
sarct

tte
disi

benim tiitiinlerimi satmak istedi. Ben de isledim. Fakat ceedemedim. Nikad'm getirdigi ^eylcr, kadindan, erkckten hep boyle scyler. Kende imtiyaz almak, zengin olmak pesjnde. Hiilasa kan getiriyor, imtiyaz

konuguyorduk, dedim: Bagka eye gectim. Yine oraya MusuU diyordum. O da odasinda degnegi ile do!aiyor, soyltiyordu. Nihayet pek giilerek yanima geldi ve yavag bir sesle: Musul, Musul.. Ne yapacaksimz, burnunuzun dibinde Suriye var. Onu ahn! Bir darbe k3fidir. dedi. Bu da beni cok keyiflendirdi, Demek bana 50k emniyel hSsil etmi. BOyle miihim bir geyi soyluyor. Bc yilhk kan ifinde dostluk ettikleri ve MIS aziz ve samimi dostu, dcdikleri Fransizlar'm Suriyesi'ni almannzi teklif ediyor. Buna hayret etmedim. Zaten
gelelim.

55-'... Giirzon'lo,

Ben

yine O'na bir duziye

RizaNur - a,g.e sh. 99S). kendixi gibi diisman emellerinin kdr bir Sleti olan Prens Sabakaddin'm uzun zaman hususi katipliginde bulunmu$ olan Nihad Re$ad
avcisi getiriyor.. , (Bkz: Dr.

rmitareke iptidasinda Misir'da iken bilirdim. Ingilizler Suriyeliler'den komiteler yapmiglar; miiseliah tekiiat viiciida getirmiler. Fransizlar'i

Bu Nihad

Su-

Belger'dsr.

Bu esnada Lozan'a
petrol gruplan

birtakim insanlar da geldiler. Buniar muhtelif tngiliz

miihim
tngiliz

iioi.

ajam olarak da geldiler. Bu ticaret evleri pek zengin ve Her biri milyonlarinm sitedeki nufuzlanndan. Kabine'deki
i$i

nSzirlanndan, bunlarm uciinCin, besmin kendilerinden oldugundan

icin

dem

defetmek istiyorlardi, Biitun son Diirzi isyanlan hep ingilizler'in Cilnku bu mes'ele Hindistan mes'eiesidir. Tarih bu bapta fasihtii. Birbucuk asirdir suren ingiliz - Fransiz Akdeniz rekabeti, koloni rekabeti var. Nitekim Napolyorixm Misir'a ve Suriye'ye girmesi, Ingilizler'in bizirnle beraber Fransizlar alcyhine harb etmesini mucip olmus, ve nihayet Fransizlar buralardan tardedilmiIerdir. Napolyon Suriye'den sonra Hindistan'a gitmek istiyordu. Suriye'de Fransiz buiunmasi, Ingilizler'ce Hindistanriye'den
tertibidir.
'in

vuruyorlar, Hatta bu pelrol

Kut'ul-Ammara'dz eelimize

esir

tehlikede olmasi demektir.

Ben

igte

soyluyorurn. imkani yoktur ki; ingi-

lizler Fransizlar'i Suriye'de biraksinlar. Bir

gun

nasil olsa terkedeceklerdir.

82

MUSUL MES'ELESl
dokunmak
ihtimali

KADIR MISIROGLU

83

faydasi

olmayan hususi
ilk

gdriigmeictimainda

lerden bir netice cikmayinca Lord Gurzon

defa olarak 23

rahhasi,

Biz miizakereye balamak ilzereyken, Turkiye Birinci Mubenden mes'elenin zapta gecirilmemesini ve ken-

Ocak 1923

tarihinde akdedilen birinci

komisyomm

mes'eleye aleniyet vcrdi. Zira artik

Tfirfc

Hey'etinin zaaflanm

disiyle hususi pazarhk etmemi istedi. Ben buna 90k meranun oldum. Zira mes'eleye ve bilhassa petrol iine verilen ehem-

bu mes'eleye bakis. tarani tamamiyle ogrenmi, Konferans'a hakim oimus. ve nefsine tarn bir itimat gelmis. bulunuyordu. Gercektcn Lord Gitrzon da bu mes'eleyi aleni gqrumelerie halletmeyi kerhen ve mecburen ktbul ettigini sonradan Ingiliz Parlamentosu'nda yaptigi uzun ve teferruath konugmada ifade
etmitir:
...

miyetten nefret ediyordum ve Musul Mes'elesini Lozan'a gitermek, Diinya nazarmda bu mes'eleye dair alakayi artiracakti.

Turk Basmurahhasi ile yapilan pazarliklarm bir netice vermemesi ve O'nun, kanaatlerimin zapta gecmesini istemesi

Asil Vikont mes'elenin u ciheti hakkinda konuurken

bir iki sual sordu.

iizerine, son care olarak Muahede'ye dahil edecegimiz seyi halletmek icin bu mevzuu acik olarak miizakereye koyduk. Miizakere bajladiktan .soma Kraliyet Hiiktimeti'nin bana

bana
dolayj

suriilmesinden ve buna cok fazla

bana esef

etti.

Musul Mes'elesinin Lozan'da one ehemmiyet verilmesinden Bu noktayi yanhs, anlami. Musul

verdigi selahiyeti kullanarak mes'eleyi Cemiyet-i

gdtiirdum...56

Akvam'a

Bu
...

mes'eleyi Earl of Ronaldshay de zikri gecen eserinde

Mes'elesi oy!e cikti: Kendisiniii de anlayaacagi gibi, Sevr

bir tekran ve onun yerine konulan bu MuShedede Turkiye'nin Asya ve Avrupa hududlarim tesbit etmemiz Mzimdi. Turkiye'nin Avrupa'da, Trakya hududunu

siiyle anlatmaktadir:

Muahedesi'nin

kendi dJvSsini Avrupa'mn dogacak bir firsati sabirla bekledi. Ocak ayi sonlarma dogru Turk Murahhasi tsmet Pasa, ihGiirzon,
miitautasina arzetmek
15111

Binaenaleyh

9izmemiz icap ettigi gibi, Asya'da da Suriye ve Mezopotarnya hududlarim tesbit etmemiz de lSzimdi. Bu sebepten Asya'da Irak'm kuzey ve Turkiye'nin giiney hududu t&yin mes'elesinin de Muahede'de yer almasi icabetmekteydi.
Bunlan biliyoram, Giirzon'un leklifi ciddidir. Ve biz isrersek Suriye gizli bir miizakere ve bize yardim da yaparlar. Bununla da bizim gayclcrimize ermek miimkundur. Bununla beraber Bu adara pek zeki ve tecriibeli bir diplomattir. Belki bizim arazi i$gali peginde olup olmadigimizi anlamak istiyor* diyor, akhma geldi. Bu diiiince ile u diplomat^ ccvabi verdim ki; hem oyle bir sondalamaya karji menfi cevap, hem de fngiltere'ye iki kath hulfls cakmaklir. Biziin yer almaya, bunun icin kan ve para dokmeye hibir arzumuz yoktur. Ancak sizinle dost olmak ve sami-

tiyattan ziyade cesaretle Gurzoriim arayip

firsati verince,

da bulunmadigi bu

kavradi.

Giirzon bunu canlilik ve dramatik bir tesirle tsmet Pasa, bu firsati verdiginden dolayi celse

hitammdan evvel 50k pieman olmus, olmalidir.57 demektedir. Aslmda sirf Turkiye ve ingiltere'yi alakadar eden bu
mes'ele icin
muttefiklerinin de destegini saglayan58 Lord Gurzon, yukanda arzedilmij oldugu iizere 23 Ocak 1923 ta56- Lord Giirzon'un, ingiliz Parlamentosu'nda Lozan. Miizakereleri hakkinda iki konujmasi vardlr. Bunlann birincisi muzakerelerin inkuaa ugramasmdan sonra, ikincisi ise muahede metninin tasdiki esnasindadir. ingiliz Parlamentosn'nun Lordlar Kamarasi'ndaki muzakcrelere aid zabltlardan aynen nakledilmi? olan bu satirlar, intikadan sonraki konumasmdan
.

hakkmda gayet

miyetimize maddeten isbat etmek icin Suriye'yi Fran sizlar' dan alinz, size
veririz.

almtmstir.

Keyfinden 5yle gtildti ki, gormeliydi, O'nun bu sirrtm bugline kadar sakladim. imdi bu hatiratim olan kSgida zaruri tevdi ediyorum. Bir miiddet sonra izin isiedim; Vine gOrtigmck arzusu gosterdi. Aynid]k. (Bkz: Dr. RizaNUR - a.g.c, sh, 1034-1035.)

57- Early of Ronaldshay - a.g.e., sh. 333. 58- ingilizlerin dteden beri miittefikleri Fransizlar'la aralannda biiyiik bir mevcud oldliguna vc bu ihb'lafin Suriye ve Irak havalisindcki taleplcrinin catismasindan dogduguna evvelce temas etmi5tik. Hatirlanacagi
ihtilaf

84

MUSULMES'ELESi

KADIR MISIROGLU
rihli

85

Birinci

Komisyon'un

celsesinde

ilk

defa

olarak

bu

mes'eleyi alentlestirmek uzere dedi ki: Toplanti acilrmstir. Imzasim diledigimiz

Tiirkiye'nin Asya'riaki

lantida tekrar miinakasa edilmesi

retferine teklif ettim.

fikrini

Ismet Pasa haz~

biittin
is-

Bundan Fransa ve

italya hey'etlerini de

sulh

ile

tanzimini

arzu ettigimiz mes'eleler arasinda en miihimlerinden biri de ccnup hududlandir. Yam Irak ve Suriye hududlan... Bu mes'elenin Konferans'm acdismdan bir hafta sonra, yani 27.11.1922'de miizakereye konmasi kararlastml-

haberdar ettim.
tedim.

Bu
icin

sfiretle

mes'elenin umflmf toplantida

devletler nazarmda, Diinya karsisinda ortaya

konmasim

Onun

bu

sabah

toplandik.

Turkler'in

nokta-i

Ismet Pasa, 26.11. aksami bana bu mes'elenin aleni muzakeresindcn vaz gegilmesini ve husOsi
mistir.

nazanni dinledikten sonra cevap vermek hakkmi muhafaza ediyorum. Soz ismet Paa'mndir\...59

Bu
tafsil

suietle kiirsliye divet edilen inSnii,

Musul Mes'elesi-

goriismelerle hal-

Kabul ettim. Ancak husus! goriismelerde bir anlasmaya vanlamadi. Turkler taleplerinde israr ettiler. Ben
etti.

Imi teklif

nin Ingilizler'Ie afamizdaki husOsi g6rumelerde aldigi ekli

ettikten

sonra Musul'un Tiirkiye'ye birakilmasi lazim

de reddimi teyide mecbur kaldnn.

Mes'elenin

umumf

geldigini anlatan, bu

luzumun
dile

irki siyasi, cografi, askeri, tarihi

top-

ve

iktisadi

sebeplerini

getiren

yirmi

iki

sahifelik

bir

muhtira okudu. Miitehassis elemanlara evvelce hazirlattmFransislar bidlyelten beri ingiltere'ye karsi Turkiyc yi tatan bir siyaset iakib etmekteyditar. Gcrck Fransiz matbuati ve gerekse FransB siyasi mahfillerindcki hava buydu. Hatta Mill! MUcadeleyi gerccklesMeii kuvvctlere, Kum-y, adini takan da Fransiz. malbuatidir Bu Fransiz, Ingiliz rck.beti yiizilndendir
ki;

u/eie, bu

ihUUf sebcbrylcdir

mi| bulunan ve muhtevasi itibariyle de haklarimizi oldukga

guzel
aksettiren

bu muhtirnin okunuu esnasinda Lord

soziinii

*>

Gurzon, birkac defa Inonii'nun

J

keserek bazi

itirazlar

mcsele kan,tulasyo n lar,>di. Halbuki

Antakya islenmcdiginc gore ararnizda ciddi bir ihtiiaf o taamasi ve bu yiizden Fransizlar'm lugiliz taleplerinc karsi kullanabimclcn kolayhkla miimklindii. Lozan Konferansi'nda miizakere edilen ihulafil meselcler arasmda Frans.zlar'i birinci derecede aiakadar eden tek
ve

Halcp

Ankara yakadar gelcrek Ankara IfflSMmesW imzalairiasi ve cermp hududlarmm Sanyo havalisinde bugiinkii sekliyle tesbiti milmkiin olabilmistir Loaanda Mistt-i Mffli'ye daliil oldiigu cihetie talep
cditaesi gereken

k.

Franklin

iWfcWun

serdetmi o da bu itirazlara mezkQr muhtirada yer alan

delilleri

muknt
eden

serdetmek suretiyle cevaplar vermistir. Bu

ileri

itirazlar

sirasmda inonWnun

surdiigii istatistiklere

itiraz

mevcud

Lord Gurzon, Turk istitastiklerine giivemlemeyecegini soylemitir. inonii, Turk istatistiklerinin, Musul'u asirlardan beri idare etmi bulunan TUrkiye'nin asker olma vesair hizmetler
doliiyisiyla ortaya ciktigmi

kapitfflasyonlann

ilgasi

islabi kabul cdilseydi, Fransizlar'i tatmin elmek ve bu stiretle Konferans'm acilmasmdan tea bir miiddet sonra fngiliz emellerini destekler vaziyete gelmelenni dnlemek miimklindii. Zira bu takdirde, Fransizlar'a, kapiliilasyon adi istcr muhafaza edilsin, isler edilmesin, verileeek birtakim imuyazlann bilahare kaldinlmasi liphesiz hudud lashihinden cok daha kolay oJucakii.Surasi muhakkaktir ki, Frans.zlar Ortadogu'da rakipleri
Ingilizlc, Irak gita mtinbil ve petrolii haiz bir mintlkayi alarak kcndilerinin' corak Suriye topraklarmda kalmasiyla aralarmda Msil olacak muvazenesizlikcn, onlarin Irak a hulfll etmcge basladiklan andan itibaren endise duymaktaydilar. Bu yiizdendir ki, Musul

yerine

ve bunlarm

Umumi

Harp'ten evvel

gerceklesmi olmasmdan dolayt hicbir menfaat mtilahazasi

tagimadan tanzim edildigini, ingiliz zabit ve memurlaruiin ise

ancak sehirlerin civarinda dolaarak

masindan dolayi kapitiilasyonlar
i^in

icerlere giremediklerin-

olan

lercih edecckleri suphesizdi. fjstelik edilims olarak muhafaza edilecek olan kapitulasyonlar dolaymyla Turkiyc uzennde iktisadi mcnfaatlcri de mevzuubahs olacagindan bunu seve seve yaparlardi. Fakat, inonii, sirf bir psikolojik degeri haiz oltadil

V.

""*' Tiirkiyc'ye birakilmasim

pelrollerinin

ingilterc'nin

eline

ilga keyfiyetini o derece inat ve isravia miidafaa etmitir ki, Fransizlar bu mes'elede yardim gbidiikleri Ingilizleri Musul mes'elesinde desteklemege mecbur kalmis,lardir. Kapitiilasyontann ilgasim, Lozan'in kazan? kayip lablosunda musbet birurisur olarak kabul elmekle beraber, Musul'u almak bahasma bu mevzuda tavizler verilebileceginin bu tavizlerin Musul'a kiyasi kabul olmadigimn izahtan vareste oldugunu samnz. 59- Lozan Zabitlan - 1. Takim, I. Kitap'da yer alan Biriaci Komisyonun 23 Ocak 1923 tarihli celsesinde irad edilen nutuk.

86

MUSUL MES'ELESi
iyi

den

Kiirtlerin

maifimat toplayamadiklanm ifade etti. asillannm irani oldugunu iddia eden Giirzon'a

da Ansiklopedia Britannicayi mchaz gbstercrek bunlann Turtaf bir kavim olduklarmi, burada konusulan Tiirkce'nin Anadolu Turkcesinden hicbir farki bulunmadigini, Lord Gurzoriun Turk ve Tiirkmen tefriki yapmasmin
karsi

kiymeti haiz olmadigmi anlaltl. Bundan sonra tarihi dezikredcrek Musul'un Abbasiler ve Selcuklular'dan beri Tiirkler'le meskfln ve Turkiye'ye aid oldugunu delilleriyle tafsil
ilnii bir liller

ettikten sonra:

Tiirkiye bugiine kadar

lete verilebilecegini

hicbir

Musul Vilayeti'nin baska bir devzaman goz oniine getirmemitir.

icin vaziyet bbyle degildir. Ingiltere'nin simdi Musul'un Irak'dan aynlmaz oldugunu iddia etmesi icin getirdigi delilier 1915 senesinde Mekke erifi Hiiseyin ile

tngiltere

muzakere ederken, 1916'da bu havalinin Fransiz mandasma

verilmesine razi olurken, nihayet 1919'da erif Paga'yi tesvik ederek miistakil bir kurdistan yapip Musul'u Irak'tan ayirmak
isterken getirdigi delillerle
dir.60 demitir.

aym

cins ve

ehemmiyette degil-

inonii'den sonra soz alari Lord Giirzon, Harb-i Umumi bidayetinden itibaren Araplar'a verdikleri sozlerden bahsederek

mandayi, 1919 Paris Sulh Konferansinm kabul etmis oldugunu, binaenaleyh Sevr Sulh Projesi ile de teyid edilen tnanda usuliinun neticesi olarak bu bolgenin mandater
sifatiyla

Dr.RizaNUR
.

kendilerine birakildigmi

soyledi.

Miiteakiben

MuBirinci

-1879-1942olmak
ifin

sul'un
itiraza

MiMrekeden sonra

oldugu hususundaki gecerek bunun normal oldugunu, baska muharebelerde

ijgal edilmis

Murahhas

inOnii'niin bir an evvel sulha nail

Musulu

pe$ke$ $ekmek isteyi$inin karjisma sikarak, bu vatan parfasinm kaybini bir

miiddet daha geciktirebilen vatanperver bir sima...
Diiriist bir tlslQpla

ve Mutarekeye ragmen askeri harekata devam edildigine dalr misaller mevcud oldugunu zikretti ve dedi ki: Zannediyorlar
ki,

ve mertce yazip biraktigi

hitirati ile

yakm

tarihimizin

Britanya'nin

Musul'u

alikoymak

istemesi

gerc;eklerine iik tutan 1939'da tekrar gelip yerletigi Tiirkiye'de atur

petrol

te-

Omriinti dindarane gefirmij olan rahmetlinin Birinci Biiyiik Millet

lisi'ndenki resmi.

Mec-

60- a.y.

MUSUL MES'FXESI
Boyle
degildir.

KADIR MISIROGLU
dts

39

siriyledir.

Memlekelimin

politikasiyla

ugrasirken hicbir petrol kraliyla goriismedim. Bu meyandan Tiirk Hey'etinden tic kiginin Londra'ya gidip haberim ol-

hususta hicbir tecriibeleri olmadigmdan maksadin anlasilamayacagmi ve muhtemelen miimanaatla kargilagilacagim iddia
etti.

Mtiteakiben de tehdide kalkisarak;

Daha

bir sey ilave

Cemiyet-i Akvam'a havale

maksizm bazt teklifler yaptiklarmr iittim..6i Bundan sonra Misak-i Milli'ye hiicum eden ve bunun miizakereler icin hukuki bir mesned tegkil edemeyecegini soyieyen Lord Giirzon, anlasma olmadigtna gore, meselenin
edilmesi gerektigini, bu

isterim: i bu maddede kalamaz. Imdi, Turk Hey'eti'nin hakikaten reddettigini ve reddinde israr eyledigini farzedelim. Yapilacak ne kaliyor? Mes'eleyi bu halde birakamam. Bu,

etmek

Diinya sulhunu fazlaca tehlikeye koyar. Matbuatta gordiigum ve aldigim malOmatla biliyorum ki; mes'ele Tiirk Heyeti'nin
dilegi gibi tasfiye edilmezse,

yapildtgi takdirde Cemiyet-i Akvam'in verecegi karan kabul edecegini soyleyerek bu teklife cevap bekledigini bildirdi. Inonil, ogleden sonra cevap verecegini bildirmekle celse ni-

Musul istikametinde

Tiirk askeri

tarafmdan hareketler yapilabilir, tec&viiz v&ki

vasitalarla
isj

olabilir, askeri

diizene

hayete erdi. Ogleden sonra saat altida baslayan ikinci celsede yeniden mtinakasalar cereyan etti. Bu miinakasalarda

zuhur

edebilir.

baglamak tesebbusit yapilabilir, harb Ben burada sulh akdetmek icin bulunuyorum.

tarafmdan teklif edilen

kanligi, olmadigini,

rey'i

am

(plebisit) teklifi

Inbnu Lord Giirzon

tarafindan kabule sayan gorulmedi.ffi Halkin rey

buyuk

bir

verme allskismimn gocebe bulundugunu, bu

icin degil. Harbe miincer olacak bir vaziyetin miisaade etmek icin degil! Bu sebeple eger hakikaten Tiirk Hey'eti reddediyor ve reddinde israr ediyor ise,

Harb yapmak

devamma

miistakii surette hareket etraeye kendi

Hukumetim namma

61- Inonil, petrol imtiyazi icin tavassutta bulunmak Uzere gelen ajanlara kanarak bu mevzuda gortiijmeler yapmak uzcie Londra'ya tic kisilik bir hcy'ct gondermijti. Tabiatiyla hifbir nctice clde edemeyen bu hey'etin fa-

mecbur oIacagim. 63
Firak-i Irak adh eserinden alarak dikkatlerinizc arzedelim; Bu parsa, Irak Cephesi'nAen dfinen esirlerimizden bir 9avu5la yapilmi? miila"kattan ahnmigtir.

ahyetme tcmas eden Lord Giirzon: Dr. Rim Nur'nn beyanma gore joyle demiftir: Tiirkler bana haber vcrmeden Londra'ya petrol imtiyazi vcrmek icin adam gonderdiler. Bu efendilor 9abuk dfindtllcr. Qilnku bcnden habersiz
yapilamayacagim cabuk ogrendiler. Ve Londra'da miizeleri onlara mjallah ben gezdiririhw diyc alay ctti. Notasina cevapta timet, onlann Londra'ya miizeleri gezmek icin gittiklerini yazmistl. tjocukfa bir eydi.
bir ij

BASRA'DA ISLAM TEZAHORATI

Sabah yine kciep9eler bileklerimizde oldugu halde ikiger olduk, Vc iktidan olan, olmayan hepiratz, Basra'ya dogm ileilemeye bagladik. Ingilizler bugUn dtger gilnlerden fazla bir tekayyiid gosteriyorlardi. Eski muhafizlara refakat eden Hindi mtislumanlan Gorgo ve Ingiliz
ytiriimcye
neferStiyla tebdif etmijlerdi.

Buliin bu islerden hasili Gurzon'a bir alay vesilesi yermekten ibaret olmu;tu... (Dr.RizuNVR a.g.c.. 1038) 62- Lord Giirzon, Musul'un istikbalini tiyin icin halkin reyine miiracaat edilmesini pek tabii olarak kabul edemezdi. Qunku mahallin
Tilrk
se-

kenesinden maada Ktirtler ve hatla Araplar'm bile kahir bir ekseriyetle Turkiye helinde rey kullanacaklan bircok defalar tezahlir etmi bulunuyordu. Esasen deride anlanlacagi uzere, Irak dahilinde Ingiliz idaresine
yanlar baagBstermljti. kadar ki, mcselS Siilcymaniye havalisi, Lozan Konferansi esnasinda bile .Jey/i Mahmud admda mahalli bir Reisin idaresinde miistakii bir vaziyette bulunuyordu.

karl

is-

ehre dghil olurken me'yfis feryadlar aksetmeye bajladi. ehrin sokaklanndan ge^crken bir miisliiraan mahjeri arasinda bulundugumuzu samimt bir memnuniyetle gordtlk. Ve her aglayarak bagiran, Cenab-i Hak'dan din kardejleri i^in niygz-i merMmet ediyordu. Evlerin damlan iizcrine gikan musliimanlar, kadin, erkek tngiJizler'in biitiln jiddet-i mumSnaatlarma ragmen iizerimize ekmek, eker, sigara yajdiriyorlardi. Kadmlar bu havaliye mahsus olan mStem hifkinklariyla ferySd ediyor ve elierindeki
labaligi

yiyecekleri

atiyorlardi.

Bu

bize, elimize veiTnek i9in muhafizlarin tizerlerine siiahsiz tehSctim, gittikge (ezayiid ediliyordu. Gorgolar, ka-

Mahalli halkin her vesile ile TUrkiye lehinde oldtigunu gostercn bircok tezahurattan sadece birini, Tanin Gazetesi'nin 21 Muharrem 1335 (18 Tcjnnisani 1916) tarihli niishasmdan nakleden Sukyman fVazi/merhumun

dagitmak i?in ahHyi dip^iklemeye, itmeye ugra|tilar, isiamlar buna biisbiitim mdnfail olarak eskisinden daha iddetle, ellerindekilerini esir dindajiarina vermck 19m atilimglardi.* (Stileyman Naaf - FirSk-i Irak - Dersaadet 1918, sh. 58-59) 63- Lozan Zabitlan, I Takim, I. Cild, I. Kitapta yer alan mezkQr celseye
Sid zabiln^me.

90

MOSUL MBS'ELESI
dedirtmek
i9inde
efkar-t
19111

KADIR MISIROGLU
defaatle tehdidler

91

Lord Giirzon, bu tehdidin arkasindan Cemiyet-i Akvam Misaki'nm onbirinci maddesini okuyarak tehdidini daha vazih hale gelirdi. Bu madde, harb tehlikesi vukuunda Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin toplanmasmi ve Misakda yazih birtakim tedbirlerin alinmasi icin tegebbiise ge^lmesini amirdi. Maddeyi okuduktan sonra Turk Hey'etinin kendisini buna icbar etmeyecegi temcnnisini izhar eyledi. Muteakiben soz alan Muttefik murahhaslan da Lord GUrzon'u teyid eden konusmalar yaptilar. inonii bir kere daha cevap vererek Turkiye'nin MusuI'dan vaz geymiyecegini katl bir lisanla ifade etti. Bunun iizerine hi?bir anlagma olmadan
celse
tatil edildi.

savurmasma ragmen ken-

disinin de bu hususta ciddi ve kararh hareket edecek gartlar

bulunmadigi muhakkakti. Ger9ekten biitlin Avrupa umumiyesiyle birlikte ingilizler'in de harpten bikrmg
eflcar-i

bulunduklarim ve Ingiliz siyasi ricalinin boyle bir

ummniyesinin

tesiri

altmda vazife gormekte oldugu Gurzon'xm

yer yer takibettigi seat tutumu,

tiyacini hissetraesinden

zaman zaman yumugatmak

ih-

de

anlailabilirdi.

Earl ofRonatdskay,

Lord GUrzorixm bu

kurusiki tehdidlere

ragmen i9inde bu-

lundugu gartlarm h\q de gostermege fahgtigi gibi olmadigim ifa eden ve ingiliz Bagvekili tarafindan ingiliz Bagmurahhasma 9ekilmi u telgrafla ortaya koymug bulunmaktadir:
ihtilafi

Lozan Konferansi miizakerelerini

tarihli

inkitaa ugratan

4 ubat

celseye kadar gekigme gitgide daha hararetlenerek

etti.

Kanaatlerimi tarn olarak bilmcne ragmen muhtemel bir onlemek igin kanaatimce hayati ehemmiyeti haiz iki

devam

eyin
asil

Hakikatte Musul Mes'elesinde

Ingilizler'e

yapilacak

ig,

petrolii

s.udur ki;

terk ederek ariziyi kurtarmaku.

Gerci ingilizler,

mevcud oldugunu tekratiamam belki iyi olur. Birincisi Musul igin harbe gitmemeliyiz. Sevr Muahedenamesi'nden arta kalam mer'iyete sokmak igin Turkler'le yanhz basi-

Musul Mes'elesiyle

yuzunden alakadar olmadiklanm suret-i hakdan gorunerek birkac. defa alenen beyan etmilerdi. Fakat bunun dogru olmadigi Ingiliz kaynaklari kadar, vukuatin
petrol

kadar miza savasmayacagiz. Bu noktalar hakkindaki fikrim kat'idir ki, onceden kestirilemeyecek bir sebep harig, higbir
seyin fikrimi degistirebikcegini zannetmiyorum. Binaenaleyh,

seyir tarziyie de sabitti. Ger9ekten ingilizler

esiyle petrol

Musul Mes'el-

bundan baka higbir

mem.te

siydset

hakhnda

mes'uliyet kabul ede-

yuzunden meggul olmadiklan kanaatini izhar sadedinde o derece m&hirane bir rol oynarmglardi ki, buna Turk Murahhas Hey'eti'mn ikinci mes'ul gahsi Dr. Riza Nur bile inanmak temayiilii gostermigti.64 Ger^i petrolii pegkeg 9ekerek araziyi kurtarmak hususunda bazi tegebbiisler yapilmig ve bu arada evvelce zikredildigi
iizere

Bu

vesikayi

Lord Gurzon'un harbe girme

fazla degildi.66

derceden yazar, muteakiben ilave ediyor: niyeti de Bagvekilininkinden

Bizde hasmin burada a9iklanan en

kii9iik bir istihbarat

19

durumunu bgrenmek

i9in

olmadigi

gibi,

kendi sirlanmizi dahi

Londra'ya U9 kiilik bir hey'et dahi gbnderilmigti. Fakat

ki;

bundan hasil olan netice Lord Gurzon'xm istihzalarma maruz kalmaktan ileriye gidememigti. Lord Giirzon un Musul Mes'elesi'nde Turk Hey'etine pes
boyle bir tegebbus i9in o derece ge9 kahnmiti
64- Dr. Riza

saklayamiyorduk. Ger9ekten Turk Murahhas Hey'eti i!e Ankara arasindaki istihbarat Kostence iizerinden yapiliyordu.
Burasi
ise,

tamamen

Ingiliz kontrolu altmdaydi.

ChurchUt'm,

hatiratinda adetS alay ederek bu muhaberenin Londra'da her

65-

EarlofRONALDSHAY
a.y.

a.g.c, sh. 333

NUR - a.g.e., sh.

1035

66-

KADIR MISIROGLU
sabah kahvaltisinda miizakere ve munakagasi yapildiktan sonra yazmakta oldugu dusiiniilurse Hey'etimizin ne dlciide sir saklayabildigi kendiliginden anlasilir. Kendi sirlarrm diijmana kaptirdigi ve iistelik de, dtismamn

serbest birakildigmitf

ki,

hakkmda en kiiciik bir malumat elde edemediji icindir Gurzon'im bloflerine boyun egen tsmet Pa$a, Musul Mes'elesi'ni Muahedenin imzalanmasindan itibaren bif'yU icind'e&
ahvali
sulh yoluyla halletmesini, bu olmazsa Cemiyet-i
teklifini ileri siirdii.

iki tarafin

Akvam'a havalesi

Kanaatimizce Musul'un iste bu anda kaybedilmis oldugu kabul edilmelidir. Ciinku Musul Mes'elesinin kaderini umumi

onu yalniz Tiirkiye ve Ingilteeder bir raes'ele haline getirmek bu mes'eledeki hatalann en buyugii olmustur. Ciinku, biltiin Diinya efkar-i iimumiyesinin sulhe istiyak ve ihtiyaci, Turkiye'den daha az
rc'yi alttkadar

sulhiin kaderinden tefrik ederek

degildi.
bir

Bu itibarla Musul Meselesi umumi sulha mini olacak mes'ele olarak sulhiin kaderine bagh kalsaydi, taviz ver-

mek

ihtimalleri daha biiyiik bir kuvvetle melhuzdu. Bir kere sulh tahakkuk ve takarrur ettikten sonra sirf Tiirkiye ve

ingiltere'yi alakadar eder bir mes'ele icin

Diinya milletierinin

fazla bir gayret sarfetmiyecekleri ve hele ingiltere gibi Birinci

Cihan

Hai'bi galipleri arasinda bir numarali yeri igal

devlete karsi Tiirkiye'yi tutmayacaklari muhakkakti.

Cemiyet-i

Akvam

gibi ingilizler'in

eden bir Hem de son derece muessir ol-

duklari bir teskilattan Turkiye lehine bir karar

cikarmanm

imkansizhgi asiktrdt. Ciinku ingiltere, Cemiyet-i Akvam'da belli bah soz sahiplerinden biriyken, Turkiye bu teskilltta aza
bile degildi.

WRDCVRZON
-

Musul Mes'elesi'nin Cemiyet-i Akvam'a havalesini kabul ve hatta tekliften baslayan hatalar, birbirini kovaladi. Tiirk
.

Lozan Konferansi Muzakereleri'nde

Ingiliz

Bajmui ahhasi

indnii'yil binbir taktikle bunallarak

Musul un mukadderatim, umumi

67- Bkz: Churchiltin Haiiralanna atfen Feridun

103.

KANDEMIR

a.g.e

sh

sulbun mukadderatmdan tefrik etmeye muvaffak olan kurt diplomat...

68-

Su muddet, sonradan dokuz

aya indirilmitir.

94

MUSSJL MES'ELESl

KADIR MISIROGLU
kara'ya donii icin hazirliklara baladi.

95

Murahhas Hey'eti'nin devam eden zaaflan ve tehdidler karjisinda yilginligim goren ingilizler ve onlarla agiz birligi
etmis olan Miittefikler, hep birlikte taarruza ge9tiler. (Jekismeii gecen Ocak ayi nihayetine gelindigi zaman yeni bir sulh porjesi hazirliyarak Tiirk Murahhas
Hey'eti'ne imzalatmak tesebbiisiinde bulundular. Bu projede Musul Mes'elesi'nin de Cemiyet-i Akvam Meclisi'nce bir karara baglanacagi kaydedilmekteydi.

Miizakereler kesilip hicbir neticeye vanlmadan Konferans

dagihnca, Tiirk Murahhas Hey'eti de digerleri gibi Lozan !

ketti.

ter-

halli
aldi.

donen inonii, Bukre'te maIngiliz Sefareti vasitasiyla Lord Gurzoridan bir mesaj Bunda, sulhiin behemehal gerceklegeceginden bah-

Romanya

iizerinden yurda

sedilmekte ve /t'den sulh i?in miizakereler esnasinda

4
likte

ubat'ta

Hey'eti'ni

mizansen ile Turk bu yeni Muahede projesini imza etmesi icin hep- birbir

giizcl

hazirlanraij

oldugu gibi Ankara'da da feragat ve fedakarhkla calismasi istenmekte ve sulh hakkmdaki limit ve temennilerini tekrarlamaktaydi.74
Ilk defa inonii tarafrndan ifa edilen bu mesaj, Lord Gurzon'un Konferans'daki tehditkar tavirlarina ragmen neticeye sulh yoluyla varmak hususundaki arzulanni bir kere

Paa, bir aralik bu projeyi imzaiayarak ism icinden cikmak istedi.vo Fransrz Murahhasi Bampar'm alenen ifade ettigine gore71 bu hususta kendilerine Inonii tarafrndan soz verilmijmis. Riza Nur'un sedid

icbar ettiler.69

hmet

mu-

halefeti

ile

bu

projenin

inonii

onlenmistir.

Bu

yiizdendir ki.

imzalamnasi Lord Giirzon sonradan ingiliz

tarafrndan

Parla*mentosu'nda yapugj
demistir:

Basmurahhas

konusmada bunu ifsa ederek soyle bana imza seWhiyeti oldugunu

soyledi. Aynlma guniimiiz belli oldu. Fakat son auda araya kotu bir ruh girdi...72 Bu kotii rah hie siiphesiz Dr. Riza Nur'da. Nitekim O da bu tasviftcn kendisinin kastedildigini

daha ifade etmek ihtiyaemi hisseyledigini gosterdigi gibi, bata Musul Mes'elesi olmak iizere halledilmemis. mes'eleler icin herhangi bir -surette harbe caseret edemiyecegini de aksettirmekteydi. Ingilizler'in Musul Mes'elesinde Turkiye ile anlama gerceklemedigi takdirde, harbe tutu $amiyacak Ian hususunda Earl of Ronaldshay'm evvelce
dercedilmi bulunan Ingiliz Bavekilinin
settiren
karai'

ve niyetini akharpten

ifadesi

bilinmedigine

nazaran Inonii'nnn

kabul etmektedir.73

Bu
ugradi.
ledigi

stiretle teklif

edilen projenin binbir tazyik, cebir ve

ri-

korkmasmi makul addetmek miimkun olabilirdi. Fakat kendisinin teraas ve ifade ettigi bu mesaj bile tek bama O'nu
ikaz ve irada kifayet edecek bir kuvveti haizdi. Bu'itibarla,

caya ragmen imza edilmeyerek reddiyle Konferans inkitaa En evvel Lord Giirzon saatlerdir hareketini tehir eytrene atlayarak Lozan'i terketti.

temas

ettigi

bu vesika, korku ve indiselerinin

yersizligini

Hey'etimiz de An-

gosteren ve ke'ndinden menkul olmasi itibariyle de mariidar olan bir vesikadir.

69- Bu heyecanh celsenin tafsilSt] icin bkz: Dr. Riza NVR - a g.e sh1 144 ve milt. Kadir MISIROGLV Lozan Zater mi, Hczimel mi? Istanbul 971, C: I, sh, 245 ve milt. 70- Dr. Riza NVR - a.g.e sh. 1 154-1 155. 71- a.y. - Lozan Zabitlan (Jnkita Celsesi.)
72-

Muteakiben Istanbul'a gelen inonii, burada da ingiliz mumessili Amiral Bristol'iin Lord Giirzoriu teyid eden temenni ve tavsiyelerine muhatap olmutu. Istanbul'da fazla kalmayarak Ankara'ya dogm yola cikan
siy^si
74- Bkz: /nomi'niin HaHtrSlan
-

Lord Giirzon'un Lordlar Kamarast'nda gecen, evvelec zikredilmis

fconusmasi. 73- Dr. Riza

NVR

Lozan Kismi

Ulus Gazetesi, 22 Eylul

a.g.e, sh. 1158.

1968

tarihli ntisha.

96

MUSUL MES'ELESI
KADIR MISIROGLU
97

inonu, Eskisehir'de M. Kemal ve Fevzi Paja'Iara miilalci olmus ve kendilerine miizakereler hakkinda liizumlu izahati vermis,tir. Bu sirada Izmir'de Iktisat Kongresini acarak orada o giine kadar devam eden beyan ve ifadelerin uslubunu
degistererek uzun ve teferruath bir konusma'S yapmis olan

dedik.

Musul

Vilayeti'ni derhal igal edelim.

Fakat onlann

ik-

tisadi inkisafi
vai'sa,

ve petrollerden istifade etmek gibi menfaatleri veyahud birtakim unsurlarr kendi aleyhlerine tahrik

edeceklerinden endiseleri varsa, onu tatmin edelim, bir suret-i

hal bulalim dedim. Onlar da bir suret-i hal ararmslardi. Diyorlardi ki,

M.

Kemal

ile

goriismeler

Hayim Naum Efendi aiasmda cereyan eden ve tebelltir etmeye basjayan yeni siyaset le
ve
faaliyetleri, bir

Musul

sehrini

muhafaza edelim. Eger

bir menafi-i

alakali hareket

iktisadisinden ve petrolimden dolayi Musul'u vermiyorsak,

baska eserimizde76 geregi

ile,

kadar

tafsil etmitik.

Eskisehir'de, Lozan'dan

donmekte bulunan inonu

herkese verdikleri gibi bize de bir hisse ayiracaklardi. Umumi celsede mes'ele bu safbaya girmiti. En sonunda Miittefikier
miittehid bir cephe olarak inkita tehdidi ile bizi tehdid ettiler..77

An-

kara'da karsilasilmasi melhuz sert muhaiefet ve ten alakali hareket ve faaliyetleri bir baska escrimizde76 geregi kadar
tasfil etmistik.

Asil ihtilaf

mevzuu zahirde Musul

gbriilmekte

idiyse de, hakikatte Hilafet pazarlrgrydi.

Gercekten Murahhas Hey'eti'nin Ankara'ya vansmdan

baren sert bir muhaiefet
ile

Biiyuk Millet Meclisi ve bilhassa onun biinyesinde bir nevi muhaiefet partisi rolunii oynayan ikinci Grupa mensup meb'uslar tnSnttniin vcrdigi teferruath izahati tatmin edici
bulmadilar. Kendisine muhtelif sualler sorarak derhal ve
tat-

iti-

karsilasilacagi anlasdmistr.

zaman Meclis'de ikinci Grup

muhaiefet
partisi,

adiyla rhevcud olan bir nevi

minkar cevaplar almak istediler. Karrlikh atismalar ve cetin miinakasalar cereyan etti. Bu munakaalar esnasmda Birinci
Biiyiik
biiyiik

Lozan'da haklanmizin layiki vechile miidakanaatinde bulunuyor ve

Millet

Meclisi'nin

atesjn

hatibi

faa edilemedigi

bilhassa Musul Mes'elesi'nde tavizkar davranilmasim hazmetmiyerek miithis bir asiibiyet izhar ediyordu.
Tiirkiye Biiyiik Millet Meclisi 21 ubat 1923'de Alt

vatansever merhun All iikru Bey

Trabzon Meb'usu ile Huseyin Avni

(Ula) Bey, grup sbzciileri tavnyla tekrar tekrar sbz alarak

inonu'yii sual

Fuad

Cebesoy'm

riyasetinde akdettigi gizli celse

ile

Konferans'da

cereyan eden hadiselerin miizakeresine basladi. ilk olarak sbz alan inonu, Konferans'in seyri hakkmda saatler siiren

yagmuruna tuttular. Bunlar Miittefiklerce teklif muahcde projesiyle Musul Mes'elesin-. deki tavizkar tutumu bir turlii hazmetmek istemiyorlardi. Gercekten Meclis, Musul'u vermeyiz, gerekirse bu ugurda
edilmi bulunan yeni

uzun bir konusma yapti. Miizakerelerin cereyan tarzmdan, neden miisbet bir neticeye visil olunamayarak inkitaa maruz kalmdigindan uzun uzun bahsettikten sonra sozii Musul
Mes'elesi'ne getirerek dedi ki:
-

tekrar harbe gireriz diye heyecan icindeydi.78

RaufBey de

Kizian bu munakasa esnasmda Hey'et-i Vekile Reisi sdz almis ve iki tarafi yatigtirmak icin 90k biiyiik

bir gayret sarfetmeye ve ter

ddkmeye mecbur

kaimiti.

Onun

Biz Musul iizerine kendileri

ile bir suret-i

hal bulalim

bu konusmasimn ruhu kendi ifadesiyle su idi: Biz, M. Kemal Pa$a ile ismet Paa'dzm gereken izahati
77- Bkz: Zabillardan miklen All
Istanbul 1957, sh. 235.

75- Bkz: Gazi Paa Izmir Yollannda - Ankara 1339. sh. 102vd. 76- Bkz; Kadir MISIR06LU - Lozan Zafer mi, Hezimet mi? C.I. Istanbul 1971 sh. 267 ve mat. veya Gecm>s. ve Gelecegi ile Hilafet Istanbul 1993.

Fuad CEBESOTmi
-

Siyiis!

Hatiraln

78- Bkz: FeridimKANDEMiR -Istanbul 1965, sh. 115

Hatiralaii ve Soyledikleriyle

RaufOrlmy

98

MUStIL MES'ELESI

KADIR MISIROGLU
<*ii

99

alip

durumu

tahlil ile tetkik ettiktes sonra,

esas itibarjyle

landigi
lis

9am

harbc gitmeden halletmenin

mutiibik kaldik. ?y

bir earesini

bulmak nokiasinda
Turk topragi
bir

tarihinde

ofkeyle miinakasacilarm arasina atmissi ve Mecilk defa cereyan eden boyle bir hareketle
sozcusii

miinakasalar kismen yatismistir.82

gibi birka bin yiLUk
asi!

Kanaatimizce Musul

Bu
Bey'in

sirada muhaliflerin
feci
bir

mevkiindeki Ali $ukrii

gitmesi3
Ikinci

vatan parcasmin ziySmda

amil,

Rauf Bey'm

yukarida

suikasde

kurban

Grap'u

ahnan ctimlestnden ifadesini bulan harbi gftze a\amamak (Harb ctmemek degil, sadece gdze alamamak) oimu^tur. FUhakika bu mes'ele icin harb gfize ahnabilseydi, muhakkak
olacakti. Zira
ki,

bambaka

ugrasmaga sevketmis, ve bu surettealtindan kalkamadiklan tenkitlere ragmen yine hey'et vSki

mes'elelerle

boyle bir ^cy' vakT olmadan Musul'un kuilanlmasi mumkiin

davete uyatak ikinci defa Lozan'a gitmis ve taviz iistune taviz vererek muzakereleri neticelendirip Lozan Sulh Mua-

yukandan beri yeri geldikce cegitli delilleri serMusul icjtoi Ingihzler'in de harbi' gijze alamayacak bir durumda bulunduklan, Lord Giirzoriuw tehdedilmis. oldugu iizere

hedenamesini imza etmisti. Bu muahedename'nin iiciincu maddesi Irak ile Turkiye arasindaki hududun tespiti mes'elesinde su hukumii vazetmitir:
Tiirkiye ile Irak arasindaki hudud isbu muahedendme'nin mevki-i meriyete vaz'mdan itibaren dokuz ay zarfmda Turkiye ile Buyuk Britanya arasmda sdret-i muslihanede tdyin edilecektir.

didlcrinin ise suf bir blof oldugu anlagilnu olsa gerektir.

Bu

baska tezahiir gekillerinden de bahsedecegiz. urasmi hemen ifade etmeliyiz ki, fngiliz Entelltjansi gibi her yerde g6zU vc kulagi olan bir tegkilHtin Tiirkiyc'nin Musul iui harbi goze alamamak gibi bir kararsizlik

mevzudaki

tereddiidfin ileride

Tdyin oilman mtiddet zarfmda

iki

ihtilaf husUle geldigi takdirde ihtildf, Cemiyet-i

lisi'ne

HukUmet arasmda Akvdm Mec-

icinde

bulundugundan habersiz olinasma imkan yoktu. Gerci Lozan Konferansi'nin bagansizliga ugramasi halinde

arzolunacaknr.

karilaUacak giicllikler icin

.

Erkan-i Harbiye-i

UmOmi-

ye Riyaseti nee cok gizli kaydiylabir harcket pl&tuHQ hazirlanmiti. Fakat bu pl3n, Musul'un kaybini bnleyecek bir
taanuzi
Ikinci

hudud itlihaz olunacak karara intizaren ^iirkiye ve Huktimetleri mukaddercu-i kat'iyyesi bu karara muallak olan arazinin h&l-i hazmnda herhangi bir tedbil ik&ma bais olacak m&hiyene hicbir harek&t-i askeriye veya sairede buHatt-i

Britanya

mahiyet

tagimasma

ragmen

hicbir

zaman

kul-

lanilmayarak bir kenara atilmitir.

raftarlan

Grup meb'uslanyla M. Kemal, tsmet Pa%a ve taarasindaki bu cetin munakaa Rauf Bey'ia mil-

tavassit ve mutedit gbriinmekle beraber haddi zatinda tsmet Pa$a ve taraftarlanm tutan konusmalanyia girift bir m&hiyet alinca, Meclis Reisligi Kursusu'nli igal eden Ali Fuad Cebesoy elinde tuttugu ve miizakereleri idare etmek icin kul-

lunmamagi mutekabilen teahhiid ederler.n Bu maddenin birinci fikrasina istinaden TUrkiye ve ingiltere arasmda Musul Mes'elesinin suret-i muslihanede tayinini temin zimmnda istanbul'da 15 Mayis - 5 Haziran 1924 tarihleri arasmda bir Konferans daha toplanmistir. ingilizlerin
Ali Fuad CEBESOY

81

a.g.e. sh.

288

79- a.y. 80- Bkz:' Bclgelerde Tiirk Tarihi Dergisi

sayi.

Eyllil

1970

tarihli,

36 numarali

celse hakkinda tafsilSt ifin bkz: Feridun KANDEMiR 115 ve milt. - AH Fuad CEBESOY - a.g.e., sh. 233 ve miit. /non;niin Hatirllan {Lozan Kismi) a.g.e. 83- Tiirk milliyetci ve mukaddesatcilarinin mucadelelerinde bir doniim noktasi tejkil eden bu feci suikasd hakkinda tafsilat ijin bkz: Dr. Riza NL'R'
a.g.e., sh:
-

82-

Bu heyecanh

a.g.e., sh.

171 vd.

KADIR MISIROGLU
100

MUSU1. MES'ELESI
ti

101

mes'eleyi Cemiyet-i

faatleri iklizasinda sirf

Akvam'a havale hususunda mevcud menmaddenin hiikmiinu yerine getirmek

Konferans'da Musul'la birlikte

nev'inden dlhil olduklari bu

Binasinda cereyan etmitir. 16 Mayis 1924 tarihinde Istanbul'a gelen Ingiliz Hey'eti, tstanbul'da Ankara Hiikumeti'nin. siyasi miimessili sifatim haiz olarak bulunan Adnan (Adivar) Bey namma Macid Bey
tai'afmdan istikbal edilmisjerdir.
Ingiliz

Hakkart Vilayetimizin bazi kazalanni dahi istemege kadar varan yersiz ve mesnedsiz beylnlan yiiziinden hicbir netice
elde edilememis. ve bu yiizden mes'eienin, Cemiyet-i

Hey'eti

ayni

gtin

ogleden

sonra

eski

Bahriye\
zi~

Akvam'a
sirf

Nezaxeti Binasi'na giderek Turk Bamurahhasi Fethi Bey'i

yaret

arzuu zaruri kilan bir durum hSsil olmugtu. Bugiine kadar

latin asilh

etmi

ve

bu

ziyarette

miizakere

giiniinun

tesbiti

yeni harflerle

okm

yazar olanlar icin hifbir kay-

mes'elesi gbrus.ulmusUir.

Aym

gtinun akami Tiirk Hey'eti

nakta malfimat verilmemi olan v zamaninda Halic

Kon-

Pera Palas otelinde

iMmet etmekte

olan Ingiliz Hey'etine

feransi adiyle yadedilmi bulunan bu Konferanstan da bir nebze bahsctmek istiyoruz

iade-i ziyarette bulunmus, ve muzakereleri 19

zartesi gu'nti basjamasi kararla|tinlmi|tir.

Mayis 1924 Pa-

Kasimpaja'da eski Bahriye Nez3retine aid binada tbpUtnildigi igin Halic Konferansi namiyla yMedilen bu Konferansa ingilizler'in anlasmak niyetiyle gelmedikleri daha
ilk

Birinci ictima

Musul

Mes'elesi'ni

haUe memur

iki

taraf,

murahhaslari

goriismelerde

derhal

ortaya

cikmistir.

Gercekten

bu
ki,

hazn* oldugu halde kararlasUnlan giin ve yerde muzakerelere

mes'eienin Cemiyet-i
sayisiz menfaatler
bir

Akvam

Meclisi'nce hallufashnda onlarca

balamlnutir. Celseyi a?an Tiirk

- Suret-i
ta'lik

B amurahhasi Fethi Bey:

bulundugu muhakkakti. Bu yiizdendir

taraftan

Halic

Konferansi nda

netice

ahnmasmi

imkansizlasUran anormal teklifler ortaya atarken, diger taraftan da Tiirkiye dffliilinde Mardln Dajlan'ndaki Marunileri

Lozan Ahidn&mesi ile tehir hududunun tahdidi mes'elesini mtizakereye memur hey'et-i murahhasa azasryla muivhierini Hukilmet-i metbuam namina kem&l-i hiirmetle selamlamakla
muslihSnede
-

tesbiti,

ve

edilen Tiirkiye

Irak

silahlandumak gibi birtakim kansilikhklar >-cikarmak yoluna gitmijlerdir. imdi biraz da bu iki yiizlii ve samimiyetsiz
ingiliz siyasetinin tipik bir tezlhurUne

kesb-i eref eylerim. Evvelce Lozan' da ingiliz ve Tiirk Hey'eti

sahne olan Halic

Murahhasasi, arasmda uzun muz&kerJlta zemin teskil etmis, olan ve miizakeresi daha sakin bir devreye tehir ediimek mecburiyeti tahassiil

Konfei ansi ndan bahsedelim:

b- Halig Konferansi'nda

eden bu mes'eienin rhemnuniyetbah

bir

tarzda tasfiyesine muvaffak oimakhgimiz ziy&lesiyle sSyan-i

temennfdir.
Tiirkiye Cumhuriyeti
ile

Halic Konferansi, bu konferansta muzakereleri Ingiltere

Britanya imparatorlugu arasmda

HUkiimcti nainina yilriitmeye

memur Sir Persi Koks riyasetin-

teessus edecek olan munasebat-i miistakbele bu mes'eienin

raptedilecegi dostHne suret-i tesviyeye tabi bulunuyor.

deki bir hey'etle Tiirkiye nSmina Fethi (Okyar) Bey riyasetindeki Tiirk Hey'eti
rihleri

arasmda 19 Mayis - 5 Haziran 1924 ta-. arasmda Kasimpasa'daki simdi Kuzey Saha Deniz
olarak kullamlan eski

Bu

konferans'da mevbuubahs

edilecek olan

mes'eienin

miiz&keresi ve halli esnasinda hak ve adalet hislerinin

hkim

Kumandanhgi

Bahriye Nezare-

olacagi iimmid-i kavisiyle hasmetlu Ingiltere Krali Hazretleri

102

MUSUL MES-ELESI
iiKlaki

KADfR MlSIROGLU
vilayet

LIB

tarafmdan i'zam buyrulan hey'et-i murahhasaya. beyan-i hoa-

hududlan nazar-t

itibare

alinmak sure.

medi eder ve Konferansin kusSd edilmis oldugunu kemal-i memnuniyetle beyan ederim.s4 demitir. Fethi Bey'den sonra sdz. alan Ingiliz Basmurahhasi, kendilerine gosterilen saratmi misafirperverlige tesekkiir ettikten

iirkiye'yc devri
s.
.i

gerektigine dair iddia ve taiebini

ileri

buna
ill

irtukabil Persi

Koks, ingiliz nokta-i nazanni aksehri dc dahil

bir muhtVrayla

MumiI

olmak

Lizere Firat

nin

sahilim dc lalep etmistiv.

Buna

yine bir muhtira

sonra bu mes'ele hakkinda bir Anlasma hasil olabilecegi hu-

up vcren Fethi Bey, Tiirk Heyeti'nin nokta-i nazannin

CC>lth scbcpler muvnccfrcsinde kabul edilraesi lazim geldigini
siffihi

susundaki temenniierini izhar

mes'elenin

etti.

anlasma olmadigi takdirde

gidecegini, fakat bu su-

Cemiyet-i Akvama

retle hallinin Ingiltere icin tabiatiyla ayan-i tercih

olmadigmi

hazjrl; uiriwk suictiylc

oJarak izah cuius, buna kargi Ingiliz Basmurahhasi'nm ancak Cumartesi gunii cevap verebile-

soyledi. Halbuki biraz sonra ortaya atacagi ain tekliflerle,

cegini sfiyleraesi [izcrtne rniizakere o gtine birakilmisUr.

anlasmak niyetinde olmadigmi ve bu iin Cemiyet-i Akvam'a havalesini temin icin pes, in bir karar sahibi bulundugunu gosterecektir. Bundan sonra murahhaslar mutekabil bir surette selahiyetnamelerini teSti ederek ogleden sonra toplanmak iizere eelbilakis

Oguncu

ictinxd

Halic Konferans.''nin iicttncu iclimai 24 Mavis 1924 tarihinde ogleden sonra akdedilmistir. Bu ictimada Fethi Bey 'in

seyi tatil etmilerdir.

evvelce Musul Viiayeti'nin bize birakilmamasi lazim geldigine dair serdettigi mukni delillere cevap vermesi gereken Ingiliz

Ogleden

sonra

yeniden

calismalanna

baglayan

KonTiirki-

feransta Tiirk Hey'et-i' Murahhast,

hududun Musul'u

ye'ye birakilacak tarzda cizilmesi

lazim geldigini beyanla,

bunun

irki,

cografi, tariht

ilh.

delillerini serdetmitir. Bilahare

Basmurahhasi, Musul goyle dursun, HakkarT Vilayetimize bagh olup da o anda tamamen idare'miz altinda bulunan Beytiiebab, 6lemerik ve Revandiz kasabalanni dahi talep edecek kadar ileri.gitmisti. Halbuki Konferans
yalniz

soz alan ingiliz Murahhasi bu mtitalSalara cevap veren bir

Musul

Vilayeii'nin kinie aid olacagwi tSyin icin top-

konusma yapmr,
bir

iki tarafin iddia

ve

talepleri

arasmda

biiyiik

lanmi bulunuyordu. Bu durum Ingilizlerin istanbul'a anlas-

mutSbakatsizhk qldugu g6riimiuttir.

(^arsamba gunii ogleden sonra tekrar toplaniJmak iizere

mak

icin gelmediklerinin ajjikar bir deliii idi.

Fethi Bey, ingiliz Bamurahbasi'nin nokta-i

icin ibraz eyledigi haritada gosterilen yeni

nazanm

tcyid
et-

celseye nihayet verilmisve miiteakiben Tiirk Bagmurahhasi

hududu kabul

Fethi Bey tarafmdan Ingiliz Hey'eti erefine bir cay ziyafeti

verilmistir.

memize imiau olmadiginh mutekabil

ti'nin

olarak Tiirk HiikOme-

de kendilerine Turkiye'nin nokta-i nazanna gore cjzilmis

bir haritayi tevdi edecegini bildirmistir.

Bunun

iizerine Persi

Ikinci ictimd

21 Mayis 1924 Qaiamba

giinii

Halic Konferansi'nin ikinci

Koks, yeniden muzakereye baslayabilmek igin vaadedilen haritayi bekledigini sdylediginden celseye nihayet venlmisth\
Fakat ingilizler'in
attiklan
sirf

ictimihna baslayan. hey'etler, nokta-i nazaiianni daha ziy&de

muhtira

tefitiieri, sflretiyle

izah etmislerdir.

bu yeni ve asm

anlasmayi unkansiz kilmak igin ortaya teklif iizerine, Konferans yeni bir mu-

Ogleden evvel Fethi Bey, Musul'un eski Osmanli idaresi

84-

zakere gunii tSyin etmeksizin nihayete ermitir.

Aym Tarihi

Ankara 1350,

C.

Ill, sh.

171-171

Bu
sonra,

suretle birkac ingiliz

Hey'et-i

gun ne olacagi belli olmadan gectikten Murahhasasi ile 28 Mayis 1924

Sefarethanesi'nde
bir

Qaramba
yapUmishr.

giinu

Ingiliz

ictima

daha

Yeni

bir

anlama umidi belirmesi

Murahhasasi 'na
ki; ingilizler

tizerine Tiirk

Bagmurah-

hasi Fethi Bey, 29 Mayis'ta, Eski Bahriye Nezareti binasinda

ingiliz Hey'et-i
bir ziyafet vermisrir.

Bununla

beraber bu ziyafette de hicbir

urasi muhakkaktir

fikir teatisinde bulunulmami.|tir.

bu

taktiklerle Tlirk

Hiikumeti

ve onun murahhaslanmn nabzim yoklamak ve zaman kazanraak maksadlarlm takib ediyorlardi. Bu yiizdendir ki, Musul'u
garantiye almak icin HakkSri Viiayeti'mizin bazi kisimlarim da
taleb ediyor ve

bu talebin

kai'ilaacagi aksulimeli dikkatle

takip ediyorlardi.

Bu siyaset karismda mukabele bilmisil olraak Musul'u garantiye almak igin Bagdat Vilayeti'ni
etmek
SiS PERSi KOKS (COCKS)
-

iizere

taleb

hig

kimsenin

aklina

gelmemistir.

tlstelik

bbyle

miizakerelerle gecen
-

Halic Konferansi'nda ingiliz Basmurahhasr

-

lanilabilecek bazi kozlann da

Ingilizler'in

zaman esnasmda Ingilizler'e kari kulmevcud oldugu muhakkakti.

bu-

Sir Persi

Koks (Cocks)

bizlcr icin

son deiecc cllib-i dikkaL bir

Irak Hiikflmeti'ne kari tekiif ettikleri anlasma

SahsiyetUr.

Ingiliz

Entcllijansi'nda calisan,

Sark
biriydl.

ve bilhassa

petrol
gibi

metni,

heniiz Irak Parlamentosu'nca tasdik edilmemi

gibi

iSlerindc mfltehassis belli bash

adamlardan

Aynen we,,s

Arap memleketlcrinde cabstmlmak

tizcie husilsi bir silreltc yetistirilmiti.

lahsil

Gercekten Londra'daki casus mcktebini bitirdikten sonra sarkryat

etmis ve tam bir miistesrlk hiiviyetini iktisab etmisti.

bu tasdikten imtina manasina gelen bazi alametler de zuhur etmeye balamiti.8S Aynca Irak dShilinde ingilizler'e kari bSzi isyanlar da vaki olmakiaydi. Irak'i ellundugu
lerine gecirdikleri giinden beri her yerde tatbik edegeldikleri

derecedc ki Misir'in
bir

meshur Cimi-lll Ezher Oniversitesi'nde

hiiviyetle-

lakma ad ve degisik

istismarci hareketlerine karsi mahall? seyhlerden

mukavemet

on yildan fazla Profes8r

sjfatiyla calijmis

ve Kur'an-r Kerim'i
ingiliz

ingilizce'ye tcrciime etmistir. Birinci

vetlcti

gqsterenler

mevcud

olagelmisti. Gercekten
Ingilizler

daha 1920 yihnda

bu isyani ancak

Cihan Harbi'nde hakdaki

kuv-

emrinde Siyasi raiis6vir olarak vazife gSrmiis ve bu bfjlgenin

Irak'da btiyuk bir isyan cikims.,

jeolojik hususiyctlerini inceleyen cesitli eserler nesrctmistir.

100.000

kisjlik bir

Bu

kuvvetle ve

giicliikle bastirabilmilerdir.

jeolojik

arastirmalann pelrol eirafmdaki calismalarr setrctmek i s in bas vurulmus bir taktik oldugu her tiirlli siipheden beridir. Hasili Sir Persi Koks,
Pelrol

HattS Lozan Konferansi basjarkerr Ingilizleri tard ve teb'id

85- Irak Parlamentosu'nun bu muahedeyi tasdike taraftar gCziikmemesi karismda ate piiskiiren ingiliz matbuatinda ^lkan yazilara bir misSl olmak ijzere bkz: I Mayis 1924 tarihli Near East Mecmuasi'ndaii naklen Aym Tarihi,

mcs'elesinde bizimMlerin kendisiyle asla at oynalamiyacaklari mlithis bir

canbazdr.

C. HI, Ankara 1340, sh. 53 vd.

106

MUSUL

MHS'KI.P.SI

KADIR MISIROGLU
olabilmislcrdi. Tiirkiye,
sfirette

ederek Suleymaniye'ye hakim olun eyJi Mahrnur! bu bnvalide miistakil bir vaziyette bulunmakta ve iiigiiizlbr'e nicy-

Lozan Muahedenamesi'nin

a^ikar bir

ihlali

demek olan bu hareket

ile iktifa

dan okumaktaydi.
Bi Share goriilecegi gibi, Musul'u bize kaybetlirmek makI

kurusikt bir protesto

tiklere ba vuramamitir.

sadece etmi, mukabil olarak aym takHalbuki ingiltere gibi bu hareketlere

karsisnida

sadiyla Tlirkiye dahilinde isyanlar cikaran ingilizler'e kar]

mutekabil olarak Irak dahilinde bu gibi kipirdanmalan deger-

sadece Irak'da degil, Tiirkiye dahilinde de tegebbfis etmitir. Ger9ekten Mardin DagJan'ndaki NesEurilerfii silfihlandirarak isyan ettiren Ingiltere, Turkiye'yi'bununla me^gul etmek

lendirmek ve onlari yipraunak inumkundii.

oldugu
uciincj

sununla da

sabitti

ki;

Bu imkfinin mevcud Lozan Muahedenamesj'nin

maddesmin uci.incrj fikrasi, bu gib] hareketlerde bulunmamagi miitekabil olarak yasaklayan bir ifade ile tanzim olunmuftur, tngilizler maddenin busflretle sarahat tamiasina ragmen, aradan bir ay bile gecmeden Suleymaniye'yi havadan bombard iman ederek bir yil devam eden muharebe sonunda buradaki mukavemeti ktrmit- ve bdlgeye muflak surette hakim
Irak
lima,
ahalisi

ve Musul mes'eiesinden ahkoymak maksadini takib ediyordu. Halbuki Musul Mes'elesi'nin kismen Halic Konferansi ve kismen de Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde muzakeresi sirasma
rasthyan bu isyan, Musul'a sarkmak igin mukemmel bir vesile oldugu halde, ne yazik ki, bu firsat da kafinlmigtir. Bu hususta mes'eleye yakXnen vaktf olan RaufOrbay su izahati vermektedir:
ikinci Devrede Edirne Meb'usu olan Cafer Tayyar Paa, Meclis'e gelip de tesri? vazifesinc henuz baIadigi gunlerde, cephelerin mgvi ije kolordu tekilati yapilmasina karair ve-

ingillere'nin

tarafwdari memleketin yeni batan iratr ve iajaasmda muSvenel ve miizShereti arzu olurimadigina dair bbyle a;ikea
bir

kalamaz, Irak Meclisi'nin MuShede bakkinda. hSsimane ita-yi rey etmesinin ilk ve en sen bir ttisiri, Musul mcs'elesine Sid ingilterc ile Tiirkiye arasinda vukua gelmek fizere olan miizakcratm gev^emesinde giirli!ecekiir. (a.g.e., sh. 54) Diger taraftan Arap - tngiliz anlagmasmm Irak .Parlumentosu'nda muzakercsi esnasinda Musul Mes'elesine temas cdeh ve bu miidahaleyi ktfayetsiz goren Bagdat Meb'usu NSci Bey'in sbzlerinc ccvaben Hlikfimel Erkam'ndan Diyale Meb'usu Cafer Pa$a'mn askcri hukumet adina vcrdigi cevapta yer alan u salirlar son derece cSllb-J dikkat olup, bizim icin ne detece ehemmiyetli bir firsaun kacmlrms, bulundugunu gBstermektedir: .:. Evet Musul hepimiz icin hay'ati bir mes'elcdir. Fakat biiyilk bir esefle size beyan cderim ki, Musul Mes'elesini Ichimizc haflcdecek elimizde ne bir hiiccet ve ne bir vesika vardir. ttimad-i Diiveli'yi haiz degiliz. Musul'u Ivak'a raptedceck tarik olsa olsa siyasettir. Maalesef size diyorum ki, gen? hiikumetimiz hadSsct-i bmriine binacn Irak'm biittin hududlannda tedabir.-i muktaziye ittihazma muktedir degildir. Bu bir hakikatlir ki, ilk defa meydana koymak izdirabim hissettim ve-bunu itiraf etmek -Itzimdir. Dinime, erefime
vaz-u lavra karsj
Iftkayit

olunacak

onu da Diyarbekir'e Kolordu Kumaxidam olarak M. KemalPaa yamna davetle, pek ehemmiyetli olan Musul Mes'elesi'nin hala muallakta oldugunu, ne
rildigi

iciu

gbn'dermek isteyen

86- Nes[Qrilik rahip Nestorius'm fikirlerinden dogmu hiristiyani bir mczhebin adidir. Aslen Mara;ll olan Nestorius, 428 yilmda IstanbuI'da patse?ilmis.ti.. Bu vazifedeyken. yaymaga basjadigi fikirteri biiyuk bir aksiilamele sebep olmustur. Nestoruis teslisi vc66cdeiek Hazreti isa hakkinda.tslami goru^lere gok yakin fikirler ileri stirhyordu. Bu yiizden 431 yilmda Ef es de toplanan bir konsul O'nu kUfUrle itham etli, Azledilip An-

rik

talya'ya surgtin edildi.

idairi,

Buradan dort yil sonra Libya'ya gonderilerek ^egitii i^kenceler altmda Slduriildil. Taraftarian jiddelle takip edildi! Bir kismi diger bir kismi da tevkif ve surgtin edildi. Mallan musadefo olundu.
kacabilenler
ce|itli

Bunlardan

tilkelere

dagilarak

fikirlerini

yaymaya

mukaddesatiina yemin cderim ve sizi temin ederim ki, evvel Shir milletin hurriyet ve istiklali ugrunda sabil kadem bulunuyorum. Bu sifatla ve aym. yemin ile sizi temin ederim ki, Hukumet halihazmyla memleketi harici tecaviize kari muhafazaya ve milel-i miistakile meyamnda"ahz-i mevkia muktedir degildir. Bu cihebtlerin temini olsa bugtin tetkikinize vaz'olunan muahede ile kabul olabilecektir, (Bkz: tkdam Gazetesi - 23.4.1340 tarihii

ve

5'alrgmi5lardir.

biitiin

Bir ara ilim ve fende son derece

tlniversite aemijlardi.

Bu

titlivcrsitenin

ve

Imn'z

dag]lmilardir.

BugOn

bile

ileri gitmiler ve Urfa'da, bir 489 yilinda kapatilmasiyle Qin, Hind Hind ve gin'de Uf milyon kadar

Neslfiri (!..) kurmak

vardir. Tiirkiye'de bunlar 'bile misyonerlerin tahriki ile bir devlet iizere ayaktanmilardi. Halbuki o zaman toprakfanmizda

yaga-

yan- Nestflrtlcrin

miktan

yiiz bini bile

bulmuyordu. Son derece geri bir toptck bir kii bile

luluktular. Bugiin

nusha).

yurdumuz da bunlardan

mevcud

degildir.

108

MUSULMES'ELESi
KADlK MIS1ROGU)
109

suretle hajledilecegi de heniiz

kir'e fazla

malum olmadigi kin Diyarbe Diyarbekir'e gidisrmden bir miiddet sonra, hie hesapta ol-

kuvvet toplamak mecburiyeti duydugunu anlatarak:

Bu kuvvetin ba$ma itimtt ettigimiz kiymetli bir arkadajm gitmesini istiyoruz. Bu sebeple Fevzi Pafa (Marejal) ile de
I

mayan

bir

Ne\sturi' mes'elesi patlak verdi. Van'in giine-

yinden, Siirt Vilayeti'niu dogusuna ve Mardin Vilayeti'nin ku-

mutabik kalarak,

zat-i Minizi intihab ettira,

Kabul ederseniz
baki
kalip kal-

memnun
Cafer

olurum. diyor.

zeyinden ve dogusundan Irak hududuna kadarki genis, sahada bulunan Nesturiler Irak ve Musul'daki Ingilizlerin tahrikiyle
aralanna
devlet

Tayyar Paa,

milletvekilliginin

memuru
ile
i

sokmak
biiyumus,

istemeyerek

sadece
iki

mayacagmi soruu LizeiineM. Kemat Paga'dim: Evet zaten kanunu kaldirmayacagiz. Diger kumandanlar
gibi milletvekilliginiz baki kalacaktir...

balanna buyruk hareket ederleiken giinun birinde

jan-

darmannzin vumlmasi
iizerine

ve
kisa

biitiin

o bolge

cevabim ahnca:

Ingilizlerin gizlice verdikleri silahlarla ayaklanmisti.

halde rauvakkat bir

zaman

icin Diyarbekir'e gitmcyi

temizlik

harekStnia

balayrp,

bir

Bunun zamanda

kabul ederim. diye su

teklifte

bulunuyor:

Nesturiler'in
Vilayeti'ni mtitareke-

kamilen

Aneak bilirsiniz ki; den soma bir olup bitti

cikarsa,

ingiiizler

Musul

Ingilizler'in tesirinden kurtarip

ile isjal ettiler.

Aym

hareketi ben de

vaffak olmustum. Lste

hakkindan gelmeye ve o bolgeyi niifuzumuz altma almaya mubu hareket esnasmda, bana Ankara'dan

yapabilirim. Eger bu hareketim, Hukiimetin politikasma

uygun

en ufak bir iaret verilmis, olsaydi, Musul Vilayetini bir hafta,

nihayet on giin icinde kSmilen igal edebilirdim.S7
Ileride goriilecegi uzere, Tiirkiye'nin

Musul Vilayeti kazamlmi ve diva halledilmis, omr. Aksi fialde, tariht mes'uliyet benim iizerime ytiklenir. Siz de: Kumandan, Hiikumetin istegine aykm olarak bu hareketi
yaprhljtir. Kendisini Divan-i

bu

at&letine mukabil,

ingiltere bu hususta gitgide o derecede miiteaddi bir tavir ta-

Harbe verdik, mes'ul edecegiz

ile

kmrmsUr
sonra kadar

ki,

Halic_ Konferansindari nihayet beg

tecaviiz

alti

ay

dersiniz ve

ifi

yine politika yotu

teklif

halledersiniz.

Hakkari Vilayetimize havadan

ileri gitmitir.

etmeye

M. Kemal Paa, bu
su cevabi veriyor:

karjismda hie tereddud etmeden

tngiliz
ii

Murahhaslan bu

suretle Tiirk Hey'etini bir hafta

Zaten
degildir.

sizi

bu

bu tarzda yapabileceginizi duiinerek

kadar oyaladjktan sonra ve nabiz yoklamasma devam ettikten

sonra Ingikere'den beklemekte oldugu talimatm geldigini, 3 Haziran .1924 tarihinde Turk Basmurahhasi Fethi Bey'o. yazilt

intihab ettim. Rastgeie bir

kumandamn

ba^arabilecegi bir

is,

Bu

hususta, sizden eminim;

'<

Cafer Tayyar Paa bu'eevap uzerine: itimadimza tesekkiir ederim. ingallah muvaffak olacagiz.

meydan vermemek icin, duruma gore bana hareket zarnamm tSyin edecek bir
Yalniz herhangi bir sakatliga
verin, kafi Paarn!,.. diye

siyasi
iaret

Bunda evvelce serdettikleri ve Turkiye icin cSiz olmayan haksiz taleplerini tekrarlamakta ve bu hususta israr etmek igin kararh olduklannrbilolarak bildirmisu.
dinlenilmesi bile
dirmekteyditer. Tiirk Hey'eti de, mes'elenin Cemiyet-i

AkvSm

ve bu suretle tam
birkac giin

bir mutSbakatla

Meclisi'nin hakemligine tevdiinden baka <jare kalmadigini

M. Kemal Paga'dm aynlarak

geliyor.

soma

Diyarbekir'e

soyleyen ve ingiiiz miitalaasina karsi esld nokta-i nazanni bir

kere daha teyid ve tekrar ederek cevap vermistir.

Cafer TayyarPa^a bunlan anlattiktan soma derdi

ki:

Bu

Konferans

sirasinda
-

ingiltere'de
121-122.

Muhafazakar

87- Feridun

KANDEMIR

a:g.e., sh:

110

MUSUL MES'ELESi
birakmamn

KADIR MiSIROGLU
c&resini buluruz.

111

ij bamdan aynlmis, yerine t 5 i Partisi gelmis bulunuyoidu, Lozan'da emperyalist Muhafazakar Partisi'nin Hariciye Nazin Lord Giirzoriun sadece Musul'u talep et-

Parti

tngiliz petrol

kralmin bu

teklifini

Yusuf Kemal Bey, Ha-

riciye VekMet'i'ne bikiirmilL Fakat o sirada Hariciye Vekili

mesine mufcabil bu defa ondan daha az emperyalist meyil gostermesi gereken isci-Partisi Murahhasi Persi Koks Musul'dan maada Hakkari Vilayetimizin de yarismi taleb etmekteydi. Ustelik bu Parti tarafindan kurulan Hiikiimetin hem
de Hariciye Vekili olan Mac Donald, daha muhalefette iken aienen Musul'un Turkiye'ye birakilmasi geReisi,

olan ismet Ptt$a\\im. cevap alamanuti.

tngiliz
pertdlctileri

Bundan sonra
bu
sefer

galiba

Istanbul's

gelerek

dogrudan

dogruya Ismet Paa ile gdttlmiiler, bir netice alamamisjardi. Sonra bir tegebbUs daha olmu, bu defa da araya bir
.

hem

takimlanmn

giriiyle

is.

blisbiitun neticesiz kalmi...8y

in.gjiizl.er' in

Halic
kabulii

(Confer ansi
teklifleri

rektigini ifade etmis bir kimseydi.

imkansiz

yiiziinden

yukanda izah edilen bir cikmaza girdi.

Bu

tezadi dikkate alart

YusufKemal Tengirsenk bu
bilistifade,

sirada
ziySret
.

Miizakereler on giin kadar rnkitaa ugradi.

Bu

sirada Fethi

Londra'da bulunmasindan

Mac Donaldi

Bey, yeni tngiliz

tekliflerini

Ankara'ya bildirmigti. Oradan geteklifati,

ederek vaadini hatirlatmasini soyle anlatmaktadir:

Iccek cevap beklenmekteydi. ingilizler tarafindan Fethi Bey'e

sirada 1591 Partisi iktidara gelmisti.

Mac Donald

Bas-

son birm.ckt.up daha gbnderilerek bunda: Tarafeynin

mes'elenin

vekil ve Hariciye

Nizin

idi.

Bu

zat, iki

sene evvel tstanbul'a

Cemiyet-i

Akvam'a havalesini

zaruri

kilmakta

gelmis ve Tanin gazetesi yazicisina: Biz iktidara gelirsek Musul Mes'elesini sizin lehinize halledecegiz demisti. O gazete

oklugunu, tngiliz Hey'et-i Murahhasast beySn eder ve tara-

fmizdan

aym

suretie telSkki edilirse itasiyla zabitnSmelerin

yammda oldugu
bir

halde kendisine gittim. Turk Milleti bu

imzasi icin son bir celse akdini rica ederim.90 denilmekteydi.

vaadinizin

boyle

sbz

tahakkukunu bekliyor. dedim. Evet, vaktiyle soylemistim. Fakat kendimi Hariciye ma-

Bunun

iizerine

Ankara'da He'yet-i Vekile, M.

Kemal Pasa'nm

riyaseti altinda

durumu uzun uzadiya miizakere ederek Mu-

kinesine kaptirdim.

Onun

birtakim an'aneleri var.

Ben

sozti

rahhas Hey'etimize yeni bir talimat gonderdi.

.Hali'c

Bu

talimat

yapamiyorum. dedi.88 Rauf Orbay da herhalde Yiisuf Kemal Bey'den dinlemis

oldugu bu mes'eleyi asagi yukari aym mahiyette olarak izah ettikten sonra petrolle alakah baska calib-i dikkat vak'a ve
tesebbtisler
...

Konferansinm

<<son ictima

olarak cereyan

de zikretmektedir:

eden 5 Haziran 1924 Per^embe giinii celsesinde Ingiiizler'e tebiig edildi. Fakat cereyan eden getin miinakaalar9i sonunda her iki tarafm da kendi nokta-i nazarlannda israr etmeleri iizerine anlasma temin edUemeyerek miizakere! ere son
verildi:

mevsuk bir kaynaktan aldigim bir habere gore, ingiltere'nin meshur petrolciilerinden Lord invertBir miiddet sonra
ford, Buyiikelciligimize gelerek

YusufKemal Bey'e

su teklifte

Musul Mes'elesi icjn 1925 yilmda 9ikarilmi Kirmizi Kitabi nda yer alan haritaya bir goz
Ingilizlerin

Tu'rk
atanlar,

bulunmus: Musul mes'elesi, biz ingilizler icin petrol mes'elesidir. Petrol isini aramizda halledersek Musul VilSyetini size
-

Irak'in

kuzey

hududlarmi

bu

mes'eleye

aid

89- Feridun KANDEMIR ? a.g.e., sh: 122-123. 90- Aym Tarihi: C: III, Ankara 1340, sh. 76

YusufKemal

TENG!KENK

Vatan Hizmetinde

Istanbul 1967,

91-

Bu karjihkli

mQnakas. alarm

tafsilSti ifin

bkz:

Aym Tarihi

C:

III.,

sh.

176-181.

112

MUSULMES'ELESi

KADIR MISIROOLU

miizakerelcriu her safhasinda biraz daha

sflretiyle

yukanya cikarmak
Gercekten

zarfinda Sfiret-i

geniglettifcierini

kolayca

goriirler.

An-

digi takdirde ise Cemiyet-i

muslihanede halli, bu miimkiin olmaAkvam Meclisi'nin hakemligine

siklopedia Britannica'nw 1910 yilmda basilan onbirinci tabinda Irak'in kuzey hududlan niliayet Bagdat'taii 60-70 kilometre kuzeyden gecirilmisken, Mondros Miitareke-

tevdn kararla.stinlmis ve bu husus, mezkur Muahedename'nin ucuncii maddesinde yer almisti. Bu maddenin mes'eleye tercihen ve evveliyetle suret-i,

muslihanede

soma burm 300 kilometreye cdHffrmslardir. Garibi su ki, Lord Giirzon Lozan Konferansi'nda 100 kilometre daha Mve edcrek Irak hududlanm Bagdat'taii 400 kinderi

namesi

mak esasim

bir care bul-

vaz'etmis.

olmasindan dolayidir

Halic Konferansi

istanbulda adiyla anilan konferans tertip edilki,

lometre

daha kuzeyden gecirmis.

ve

teklifini

bu

sfiretle

yapmisu. Halio Konferansi'nda ise Persi Koks ondan da baskin cikarak bu 400 kilometre ile de iktifa etmeyip 100 kilometre daha ilavesiyle Irak'111 kuzey hududlanm Bagdat'dan

miti. Fakat ingilizler'in, bu Konferansa, sirf mezkur maddenin emir ve icabini yerine getirmis sayilmak icin katild 1 klari tebeyyun edilince - izah edilmis oldugu iizere

hicbir netice

almamamis, ve bu yiizden mes'elenin Cemiyet-i AkvSm Meclisi'nin hakemligine tevdii mecburiyeti hasil olmutu.

500 kilometre daha yukan vardnmisU. Bu da, tngilizler'in anlasmak niyetinde olmadiklarmi ve akiiklan her tavizle sunararak taleplerini daha da ajinlastirdiklaiim gbsteren tipik bir misaldir. Gercekten tllgilizler bu meseleye aid miizakereierin

leyi gitgide

her safhasinda ummadiklan tavizleie nSil olunca, mes'edaha da cikmaza sokmulardir.

Bu vesileyle u husus da ehemmiyetle tebaruz ettirilmelidir ki, yakin tarihimizin girift mes'elelerini gercek vecheleriyle
edegeldikleri

Once ingiltere Hukiimeti, Cemiyet-i Akvam Kltib-i Umumiligi'ne muracaatla, Musul Mes'elesi'nin miistakbel ilk toplantimn ruznamesine ahnmasim istemistir. Bu muracaat, Cemiyet-i Akvam Misakimn onbirinci maddesivle birlikte 19 Agustos 1924 tarihinde Turk Hukumeti'ne tebiig edilmi| ve cevap istenmistir. Mezkur onbirici madde Cemiyete Sza olmayan devletlerin kendileiini alakadar eden bir mes'eie icin cereyati edecek miizakerelere murahhas gbndererek
iijtirak

kavrayabilmek, tngilizleri ve onlarin an'anevi bir sfirette takip igvicacli siyaseti bihakkin tammaya baghdir.
bir teshis iciri de,

edebileceklerine dSirdi.

Bu

istege Basvekil sifati ile cevap veren inbnu, mes'elenin

Musul Mes'elesi tipik bir misaldir. dolayi blze, bugiin uzerinde iki milyondan ziyade esir irkdaimizin yaadigi halis bir vatan parcasimn ziyaina ve yilda takriben yetmis. milyon ton petrol gelirinden mahrum kalBundan

Boyle

Cemiyet-i

Akv8m

Meclisi'nce mfizakeresini esas itibariyle

dokuz aylik bir muddet gecmis ve bu muddet zarfinda da suret-i muslihanede!* tahakkuku derpis edilmis. olan bir carenin bulunamamis olmasi gerektigjni, halbuki: heniiz Lozan Mu-

kabul etmis bulundugumuzu, ancak bunun icin Lozan ahedenamesi'nin mer'iyete giris/inden itibaren

Mu-

mamiza sebep olan bu mes'eleyi, mustakil bir kitap teskil edecek derecede geni olarak ele altnis. bulunmaktayiz.
c- Cemiyet-i Akvam Mectisi'nde

Musul Mes'elesis nin, Lozan Muahedenamesi'nde TUrkiye-Irak Hududunun Tahdidi seklinde ifade olunarak
iki tarafca (Tiirkiye-ingiltere)

ahedenamesi'nin tasdik edilerek mer'iyete va'zedildigine dair herhangi bir resmi yazi alinmis olmadigun bir kayd-i ihtirtzi olarak ileri surmii ve demistir ki:

Muahede'nin

otuzikinci

dokuz aylik

bir miiddet

istimali s&retiyle ingiltere

maddesinde mundiric hakkin Hukumeti tarafmdan icra oilman

'

114

MUSUi, MBS'BLESl

KADlR MISIROGLU
istanbul'a gelmij, burada Cemiyet-i

115

murdcaat,
tarikindiin

lngiltere. Hiikiimeti'nin

dogrudan dogruya muzdkerat

ve

istifade

etmek

istemedigini

Musul

Vildyeti

iizeri.nde.ki hukukunun Cemiyet-i Akvdm tarafindan tdyin edilen ddildne vasita He mevki-i mer'iyele vaz edilemeyecegine kani

Akvam'm mumessili Mr. muteaddid goriismelerde bulunduktan soma Cemiyet-i Akvam'a takdim edecegi muhtirayi hazirlaEyliil'de Ceyip, gerekli vesaiki lemin ve tasnif ederek 10
Qaylds (Childs)
ile

bulundugunu gdstermektedir. Tiirkiye, ihtilqfm icdbi lakdirinde bdldda mezkiir meclise havaliiini Lozan Muahedendmcsi He
kabul etmekte
tereddiid

nevre'ye haieket etmistir.

Fethi Bey hareketinden evvel

etrafindaki nokta-i

etmemisti,

Bu

serdit

ddhilinde

ve

habirine verdigi beyanalta Tiirkiye'nin

Tan Gazetesi muMusul Mes'elesi

butiin

amfuzzikir takayyiiddd- ddiresinie Tiirkiye Hiikiimeti Irak ve Tiirkiye arasindaki hudud mes'eksinin Medis'in gelecek
ictinidlarmdan birinin ruzndmesinc idhal ediimesine etas itibariyle muvafakat etmekiedir. Bununla beraber zabdndmenin
siiret-i

nazanm

su suretle hiilSsa etmistir:

Turkiye
lngiltere

Cumhuriyeti,

Cenevre'de

eski

Musul

Vilayetiriin millf

de

dahiline avdetini talep edecektir. bu araziyi talep etmektedir. tngiltere, nokta-i

hududumuz

yiiz

musaddakdsimn resmen tevdiine ve Sttlh muahedesinin oluz uciincii maddesinde miinderie tasdik keyfivetinin tie

devler tarafindan icrdsma inth&r edilmesi zamretine binaen,

Tiirkiye Hiikiimeti 'ran Meclism rnuzakeratina anifii-.-.ikir suretin ahzim lakip eden yirmi gim zarfindan istirak edilecegini size ihbar He kezb-i $erefeylerim.92

miidafaa icin Lozan'da ve Kasunpaa Konferansi'nda hakk-i fetihden bahsetmisar. Bu iddia hicbir yechile sayan-i kabul degildir. Ciinku Miitareke esnasinda jtagiliz Kuvvetleri Musul VUSyeti'ni igSl etmemisti. Bilahare harekat-i har-

nazanm

biyenin

tati!

edilmi
ali

olmasma ragmen,
iizerinde yapilan
isjal
etti.

istanbul'un

isgali

esnasmda Bab-i

siyasi tazyikler ne-

Hey'et-i Vckile 3 Eyliil 1924 tarihinde toptanarak MusuJ Mes'elcsinin Cemiyet-i Akvam Meclisi'ndeki miizakeresine
katilarak- Turkiye'yi temsil

ticesinde ingilizler

bu havaliyi

Binaenaleyh, bu iddia

edecek hey'eti

secti.

Bu

hey'et

vSrid degildir. lngiltere Hiikiimeti de bunu anladigi icindir ki, Cemiyet-i Akvam'a verdigi muhurada bu ciheti meskflt

sbyle tejekkul etmisti:

gecmistir.
lngiltere,

Basmurahhas: FethiBey (Okyar) (TBMM Reisi) Askeil Murahhas: IshakAvniBey (Kurm.iy Yarbay)
Miisavir:

Musul

Vilayeti'nde Tiirkler'in zayif bir ekalliyet

teskil ettiklerini

gostermeye cahsmaktadir. ingiliz

istatistikler,

zabMm

MiinirBey (Hariciye Vekaleii hukuk Miisaviri)

tarafindan

tanzim edilen

Tiirkler'in

mikdanm

Miisavir: Satih
Katip: Hiiseyin

Ksiip:

Bey (Umur-i Siyasiye Avni Bey Stmt Tevfik Bey

Umum Mudurii)

birkac bin kii olarak gostermektedir. Halbuki bu mes'elede mezuubahs oian yalmz Turkler degildir. Ahalinin ekseriyel-i

azimesini

tesM eden

Kurtleri de

unutmamahdir. Bu suretle
nazardan, Ttirkiye'nin

FethiBey, Basmurahhas
istirahatte
f'ikir

secilijini miiteakjp

once Bursa'da

Musul

Vilayeli'nin irki

nokta-i

aym

bulunan M. Kemal Pasa'nm yamna giderek O'nunla teStisinde bulunmuj, bilahare de Ankara'ya giderek tsmet
ile

Pasa

gorusiip-gerekli izahat, vesalk ve talimatlari almistir.

manzarayi irfle ettigi anlajihr. Turkiye Cumhuriyeti'nde Turkler ve Kurtler yan yana yasamaktadrr ve iki unsur da aym hukuka mSliktir. Irak ise, lisani ve medeniyeti bizimkine asla

6 Eyliil 1924'de Ankara'dan aynlan Fethi Bey, 7 EyluTde

92- Bkz:

benzemeyen Araplarla
lisinin ekseriyetini

sakindir.

Binaenaleyh,

Musul aha-

ecnebl bir lrkm hukmii altmda birakmamak

Aym Tarihi

C: IV, sh: 134,

116

MUSUL MES'EI.ESi
tabiidir.

KADfR MISIROGLU
olacaktir. Nesturiler'in menfaati

117

pek

Bu

ahaliye, Turkiye Cumhuriyeti'ne iltihak ile

ve devamh

bir sulh icin

bu

yaamak imkam

verilmelidir.

kabil sun'i vasitalara miiracattan istinkaf edilmelidir.

Blittin ingiliz istafistikleri

Arap unsurunun Musu! Vilayegbstermektedir.

ti'ndc ckalliyet halinde

buhmdugunu

Bunun

icindir ki,

Musul Araplan Faysal'm

idaresi allmda

yasamagi
bir

arzu etseler bile -vaziyet bunun aksinedirekseriyet halki buntan takiben ne Hsan, ne irk itibariyle merbut olmadiklan
idareye tabi olraaga sevketmek, adalete mugayirdir. ingiliz istatistikleri bu suretle Tiirk nokta-i nazanm takviye etmektedir.
ingillere HiikOmeti, Musul Vilayeti ahalisinin Irak KralligYna iltihak elmeyi arzu ettigini iddida etmektedir. Giiya miinaziunfih arazi aMlisi Emir Faysal'i Krai intihab

Davamiz halkm reyine muracaat edilmesini istiyoruz. Halkm arasmi kabul etmeye hazinz. Teklifimizin biiyiik bir bitarafi ile tedkik edileceginc ve Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin karannm, Meclis'in yainiz adalet fikrinden miilhem oldugunu
Cenevre'ye biiyiik bir ehemmiyetle gidiyoruz.
aciktir.

Biz

cihana gbsterecegine kaniyiz.

Tiirkiye'nin Cemiyet-i

Akvam'a

duhulii mes'elesi, simdilik

raevzuubahis olmayacaktir. Biz simdilik miinhasiran Musul

mes'elesiyle mesgul olacagiz.

Maamafih Turkiye, Cemiyet-i

Akvam'a
cektir.!>3

dahil olmagi Lozan'da esas itibariyle kabul etmistir.

etmek

Binaenaleyh, ergec Cemiyet-i Akvam'a girmeyi talep ede-

sQretiyle bu arzusunu izhar etmi$, halbuki Suleymaniye Sancagi bu miinascbetle toplanan reylere istirak etmedigi
gibi, Kerkiik

Cenevre'ye vasil olan Fethi Bey, muhtelif murahhaslari

ziyaret ve

Sancagi ahalisi de Faysal'l hiikiimdar tammagi

iadeyi

ziyaretlerini

kabul gibi faaliyetlerde bu-

suret-i kat'iyede reddetmistir.

lunduktan sonra
miyet-i

ilk

defa olarak 24 Eyliil 1924 tarihinde CeHey'et-i

Lord Giirzon Lozan'da Persi Koks (Cocks) istanbul'da Musul Vilayeti ahalisinin Irak ile ittijiadi arzu ettiklerini iddia
halde, her ikisi de arSya (reylere) muracaat mes'elesine muvafakat etmemislerdii;. Su halde ahalinin Irak'a lltihaki arzu ettikleri iddiasi nasil kabul edilebilir?
eyledikleri

Akvam
Bu

Meclisi'nin

Umumiye

toplanttsina

katdmisur.

celsede ilk olarak soz alan Ingiliz Murahhasi

(Ingiliz

Lord Partnor,

Adliye Vekili) halledilecek ihtil^fm

degil

Musul'un mukadderati

Turkiye

Irak huettikten

dudunun
sonra:

tesbiti

mes'elesi oldugunu beyan

bir parcasidir.

Fikrimizce en munasip 9are-i haf artya miiracaattir. Esasen Cemiyet-i Akvam bu tarz-i halli bu kabil ihtilaflarin
hal-

Musul, goktanberi Irak'm

burada mevzuubahs olamaz.

Bu mukadderat,
ki,

lmde
riciye

istimal etmistir. ingilizler'in delaili

arasmda
edilen

Ingiliz
iki

Ha-

Bu
Iste

halledilmistir.

Nezareti

tarafmdan

tasvip

proje

hududunu cizmek
aramizda bir
miyorura.
miistenid bir ihtilaf

lazmidir.
vardir.

anlasihyor

Simdi bunun Turkiye ile

iizerine

gbriilmektedir.
vasitasiyla Tiirk

Bunlardan

birincisi

hiristiyan

Nesturiler

ihtilaf
.

Hem

de

husniiniyet

teminSt elde etmek. Sunu soyleyebilirim ki, milletlerarasinda sulh, iyi bir askeri hududla temin edilemez. Etatampon mes'elesine gelince, bu tahakkuk ettigi takdirde Nesturller icin pek vatum

- Iran hududu boyunca yeni bir hukumet, bir etatampon teskil etmek, ikincisi daghk havaliyi i'$gal etmek icin kabil oldugu kadar shnale giderek askeri

Ben

Tiirk

arkadaslanma

sfliniyet isnad et-

Evvela bu

ihtilaT halledilmelidir.

Tiirk

muhturasi

Lozan'da Lord Gurzon'un beyanatim mevzuubahs ediyor.

{Parmor burada bu parcalan okuyarak) bu da bizim nokta-i nazanmizi teyid ediyor. Simdi evvela bunu halletmeli. Ondc-:n
93-

Aym Tarihi

C: IV,

sh.

35

37.

118

MUSUL MES'ELESI

KADIR MISIROGUJ
ifade etlilmekle esastan

19

sonra da hudud meselesinin nasil halledilecegi hakkmda,

usul

yam
He

ayrilmaja imkan olmadignn,

zira:

hakkmda
Hey'ct-i

bir karar ittihaz edilmeli.

Rey-i am'a gelince,

rey-i

Turk

Murahhasasi bu hudud mes'elesini

bahsediyorlar.
ile

am

halledebileceginden

zaman
Fakat

rey-i

am

halledilemez.
gibi

Hudud mes'elesi hicbir Bu asken bir mes'eledir.

ihtilatin

Musul Mes'elesi, hudud meselesidir, hudud mes'elesi de Musul Mes'elesidir. Mes'ele sudur: Hudud Musul'un gimalmden mi, cenubundan mi cekilecektn9S dedi. Bu konusmadan
sonra celseye nihayet verildi. Cemiyet-i Akvam Meclisi 27 Eylill 1924 tarihinde Musul Mes'elesini goriismek icin tekrai toplandi. ilk olarak Katib-i

evvelce

soyledigim

evvcla

mahiyeti

hakkmda bir karar ittihaz etmelidir. Bunun icin de sunu teklif ederim: Bftaraflardan miitesekkil bir komisyon leskil edilsin
ve mes'eleyi miizakero ederek bu hususta
etsin.94
bir karar ittihaz

Umumi'nin bu mes'ele hakkmda

ahndt.

hazirlamis,

oldugu rapor ele

noktalar

Bupda

alakadarlarca

tavzihi

gerekli

buuzere

lundugu,

Lozan

miizakerelerinde

tasrih

olundugu

Bey, Lord

Lord Parnwr'dan sonra soz alan Turk Murahhasi Fethi Parmo^un konus.masmda temas ettigi esash noktalara cevap vermek hakkinr muhafaza ettigini beyandan sonra Ttirk uokta-i nazanm aksettiren bir muhtrrayi okumaga
basladi.

ingiltere'nin

Cemiyet-i Akvfim Meclisinin kararini peinen

olmasma mukabil, Turkiye'nin bu husustaki karar ve niyetini beyan etmemis. bulundugu ifade olunuydrdu. Aynca
kabul
etmis.

Cemiyet-i
adilfine

Akvam'm

iki.tarafin teklifleriyle bagli

olmayarak

Bu
olan

gorecegi herhangi bir baska hal tarzini tercih ede-

mes'ele etrafinda Turkiye ile ingiltere arasinda

gdriis.

mevcud

ayrillklanni teMriiz ettirdikten sonra:

bilmek hususunda da serbet olmasi isteniyordu.

Fethi Bey, mes'eleyi ingiliz murahhasmin anladigi tarzda anlamadigim, Turkiye icin Cemiyet-i Akvam'm hakemligine muracaatin Musul ilzerindeki hakimiyeti hakkmda feragat manasina telakki edilemeyecegini, ancak bagvurulacak plebisitin neticelerini

Eger

ortada

Musul

Vilayeti'nin

mukadderSti

mev-

zuubahis degilse bizi Cemiyet-i

AkvBm

Meclisi'ne sevkeden,

Lozan Konferansmdan" beri devam eden ihtilfvf nedir? dedi. Lozan miizakerelerme temas ederek mes'elenin dtedenberi Musuf Vilayeti'nin mukadderatim tayin suretinde ele almmis
bulundugunu
bir
anlatti.

kabule hazir oldugunu sbyledi. Miiteakiben

Bu

ihtilati

hal icin Musul'a gbhderilecek

komisyonun

ahalinin hissiyatmi hakkiyle tesbit

imkimnt

bulamayacagim, en iyi carenin plebisit oldugunu izah etti. Benzer bircok ihtilSflarda da boyle hareket edilmis bulundugunu hatirlatti. Musul'un Tiirkiye'ye aidiyetini isbathyan
tiki,

soz alan italyan Murahhasi; iki teklif ileri siirdii: Bunlar iizerinde Turkiye'nin hakimiyeti tanmmis olan yerlerden go? etmis. olan Ermeniler'in eski yerlerine avdet etmeleri icin Cemiyet-i AkvSm'in miizaherette

bulunmasi gibi bir mes'ele

etrafinda olup esasen saded disiydi.

rekir ki, Turkiye'nin

Fakafunutmamak

ge-

tarihr, siySsi

ve stratejik sebepleri saytp doktukten ve

eserlere
verdi.
idattflarla

bunlari

ecnebt

teyid

ettikten

sonra

konusmasma nihayet
dialarr bir kere

gimey hududlarinda yasayan hiristiyanlan miistakil bir devlef olarak ortay.a cikarmak ve bunu Turkiye Irak arasinda bir tampon devlet olarak tesis etmenin ltizum ve
faidelerinden ilk bahseden, ingilizlerdi.

Buna nazaran
ileri

italyan

Muteakiben soz alan Lord Parmor ilk konusmasmdaki daha tekrarladiktan sonra yerine oturdu.
thtilafin

Murahhasmin da bu

istikamette bir teklif

siirmesi, hie

Tekrar soz alan Fethi Bey.

94- a.g.e.,sh.

hudud

siiphesiz ingiliz telkin

ve tesviklerinin eseriydi. Bundan mak-

mes'elesi olarak
95- a.g.e.,
sli.

138-139.

140.

IV1UOUL

IVIfiS

liLEM

KADIR MISIROGLU

121

mevcudmus

sevkederek esasi gozden kacirmakti. Aynca, sanki bbyle ihtilafh bir mes'ele de gibi gosterip sotmnda bunlardan feragat edilmis

sad miizSkereyi saded disi mes'elelere

ve bu suretle bir fedakarlikta bulunulmus gibi bir tavir ahnarak bunu Musul Mes'elesi iizerinde mukabil feragat ve tlvizlere raesned ittihaz etmekti.

karadan da gerekli temaslari yaptiktan sonra Musul'a hareket ettiler. Hey'et mensuplari M. KemalPaja ile de bu sirada bulunmakta oldugu Konya'da gbriiserek gerekli izahati aldilar.

Pa$a murahhas

29-30
ettigi

Kendilerine Turkiye tarafmdan eski Ordu Miifettisi Cevad sifatiyla refakat ediyordu. Hey'et 16 Ocak'ta Bagdat'a vardi. Bagdat ve Musul'da ted-

Eyliil

1924'de topianti ve miizakerelerine

devam

eden Cemiyet-i

Akvam

Meclisi, Katib-i

Umumfligin takdim

rapor mucibince Musul Mes'elesini tetkik edecek bir komisyonun teskilini karara bagladi. Varilan bu karar geregince

komisyon bitaraf devletler teb'asindan Uc kisiden tesekkiil etmek iizere Cemiyet-i Akvara Meclisi'nce secilecekti. Bu komisyon aiakadar devletlerle muhabere ederek liizumiu vesaiki
kikat icra edecekti.
tedarik edecek ve liizum gdrduju takdirde mahallen de tahGerek ingiltere ve gerek Tiirkiye bu ko-

bu komisyonun tedkikatim kolayca yapmasi icin yardimci olmalan gerekirken, akil ve hayale gelmedik guclukler cikardilar. Bu suretle Fethi Bey'ia vaktiyle Cemiyet-i Akvam Meclisi'nde ingiliz isgali altmdayken Musul'da salim bir tedkikat yapilamaz yolundaki itirazi bir kehanet gibi tebeyyiin etmij oluyordu. Gercekten, mahalli ingiliz idarecileri Komisyon'da memur ve yardimci oiarak vazife
ileri

kiklerine basladi. Ancak, ingiiizler,

gorenNaam ve Fettdb

Sey'lmi tevkif etmeye kadar

gitmisler ve ancak Cemiyet-i

Akvam

miimessillerinm

misyona yardimci oiarak miisavirler tayin edebileceklerdi. Komisyonun masraflari iki tarafca odenceekti.
Cemiyet-i
adimdi.

miidahaleleri sonunda serbest birakmislardir.

Akvlm

Meclisi'nin bu karari

mecburi hakem
iizere

Aynca ingiliz tahrik ve tesvikleri ile hareket eden bir kisim parayla tutulmus kimseler tedkik hey'etinin beraberindeki
Tiirk

usulii nun kabulii

mahiyetinde olmak

atilmrs

ilk

Murahhas ve memurlarma
tesebbusunde

karsi aleyhte tezahiirat yap-

mak
teskili ile

bulunmuglardir.

Fakat

birkac

kigiyi

Komisyon'un

Cenevre'yi terkeden hey'etimiz 10

gecmeyen bu menfi
kitleleri

Ekim 1924

tezahiiratcilara karsilik yer yer genis halk

tarihinde Istanbul'a gelmistir.

Cemiyet-i

Akvam
tic

Meclisi'nin

Musul Mes'elesini tedkik

kimselerde miitesekkildi:

icin tesjril ettigi

kiilik hey'et su

Kont Teleki (Macaristan eski Basvekili) AfWrisen (Beljikah, sefir)

A. Poulis (Isvecli, Albay)
Hey'et, 13 Kasim 1924 tarihinde Cenevre'de toplanarak mesai tarzmi tayin ve taraflara takdim edilecek bir sual listesi tanzim etmistir. Once Londra'yi ziyaret eden hey'et

de Turkiye ve miimessilleri lehinde ingilizler'in mani olmaya calismalarina ragmen, coskun tezahuratda bulunmuslardir. Tedkik Heyletinden Kont Teleke'am. anlattigi- su hadise, bunun en iyi misalidir:
giin

Kont, iiniformasmi giymis olan Cevad Pa^a ile birlikte bir Musul'da sokaga cikmij. Halk, Turk Kumandanim gorun-

ce

biiyiik tezahiirlerde

bulunmus, Cevad Pafa'nm

cahsmis, Ingiiizler halki

etmi. Cemiyet-i

Akvam

eltni opmeye dovmeye cahsrnca Kont ise mudShale azasimn oniinde adam dovulmez

mensuplari, ingiliz resmi

makamlarmm

gdriislerini tesbit

ve

ibraz ettikleri vesaiki tedkik ettiler. Muteakiben Turkiye'ye gelerek 4 Ocak 1925 tarihinde Ankara'ya vasil oldular.

demeye mecbur kalmis. Bu kabil hadiseler pek coktur.6 Komisyon Cem iyet-i Akvam Meclisi'ne takdim ettigi rapor96- Ail
184.

fimd CEBESOY -

An-

SiySsi Hatiralar

II.

Kasim, Istanbul 1960

sh.

122

MUSUL MESELES1
tafsil ettikten

KADlR MISIROGLU
soma:
bilecegini
ingiliz

123

da kars,llasUgl giiflukleri uzun uzadiya

Have

eylemistir...08 demektedir.

Musul'da Komisyon'un vaziyeti gitdk<;e nezaket kesbediyordu. Turkiye iehinde tezahiiratta bulunmuf olan kimselerin taht-i tevkife almdiklanna muttali olduk. Bizzat Komisyon Hey'eti dahi miitemadi bir nezaret ve tarassut
altmdaydi. Komisyon'un bulundugu

ile salmi bir tedkikati temin igin yaptiklan uzun miicadeleyle gecen giinler zarfmda higbir i

mahalli memurlan

goremeyen

hey'et,

nihayet binbir milfciiat

ile

mahalli me-

murlaii yola getirerek 5 ubat 1925'de fiilen ise balayabildi.

binanm her

iki

mcthalinde

de viicuda getivilen polis karakoilan az3 ve katiplerine gidip

gelmelerini kaydediyor ve derhal
riyordu.

25 ubat'da Kerkiik'de birle.meye karar verdikten sonra birlerinden aynlarak ayn ayn mmtikalari yardimcilariyla
likte tarayip

birbir-

merkeze

telefonla haber ve-

mahalli

ileri

gelenlerin rey, miitahta ve arzularmi

tahkikat

Bu jerait dahilinde Komisyon azasi bitaraf sfirette yapilmasmm adem-i imkanma hukmetti. Turk ve

tesbit i?in dagildilar.

Boylece, herbiri yardimcilariyla birlikte

ayn

bir ekip testa! ettiler.

Ingiliz azayi

sine

muavenesini bu vaziyet temadi ettikce mesaibasjayamayacagindan haberdar etti...97 demektedir.

Wirsen, sehrin civarmdaki tedkikati sevk ve idare etmek

iizere

CevadPa%a ve M. Jardin

ile

Musul'da ikamet

etti.

MiiteSkiben salmi bir tedkikatta bulunmak 19111 ingiliz mahalli idarecileriyle yapilan 9edn miinakaa ve miiciideleleri anlatan
sil

Hey'et azalari imimkun oldugu kadar 50k kimseyi dinledikten, koy,

asjretlerini dahi ziy&ret ettikten sonra halkin

ve tngilizler'in akil ve hayale gelmez miimanaatlanm tafeden Komisyon raporunda: Fevkal9de Komiser, ingiltere HiikQmet ve efkiir-i
milliyetleri ve hissiyat-i

kasaba ve ehir sakinleri ve hattH gb9men ger9ek arzu ve

hissiyatrni tesbite caligtilar.

Bu

tesbitlerden sonra hacimli bir

kitap te$kil edecek kadar tafsilatli bir rapor tanzim ettiler.w

ingiltere'nin iddia ve taleplerinin bir He bu iddialarin ispatinda kullandiklan delillerin kuvvet ve kiymetini ahsi miiahedeleri ve elde ettikleri ves&ik ile miinakaja ederek nihayet, netayic kisminda u
hiiiasasi

umumiyesinin komisyon SzSlannin

Bunda Turkiye ve

muhtemelelerinin herbirinin kararlan uzerine ika-i tesirden hali kalamamis. oldugunu farz ve tahmine imale edilmesinden
endienaktir.
Reis, gerek kendi, gerek

meslekdaskn namma bu ihtarm

ve

hiilasayi yapmiskirdir ki, hacimli bir kitap teskil

tafsilatli

edecek kadar

nabeca oldugunu

derlial bildirmeyi zaruri telakki ettiginden

burada bir itimad mes'elesinin mevzuubahs oldugundan ve Meclis'in Komisyon Szalanm tffldb edecekleri usul-i mesSiyi
ttyindeki vlsi serbestilerini tasdik ederek, tayin eylediginden

olan raporun oziinu aksettirdigi cihetle sadece bu Netayic Kismmi nazar-i dikkatinize aynen takdim ediyoruz:

ancak huzur-i Meclis'de, ve esnSyi kararda alfflcadar memleketler miimessilleri tarafmdan serdedilecegini ve komisyon mesaisinin safhayi hazirasmda is.bu tenkidatin namebehal bulundugunu cevaben beytn ve isbu mes'elenin
bahisle, tenkidatin

NETAYIC-i UMUM1YE (Vmumi Neticeter)

Komisyon, Cemiyet-i Akvarn Meclisi'ne bir karar veraieyi edebilecek her tiirlii malumat ve tedkikati ve vekayi ve anasu-i takdiriyeyi cem ve tevfik etmek maksadiyle teessus ettiginden, istiksaat-i netayicini bervech-i zfr telhts etmek ve vasil oldugu netayi ce bir sekil vermekle serefyabdir.
teshil
9917,

tekrar

mevzuubahs olmasmin netlyic-i vShime

sh. 322.

tevlid ede-

97-AyinTarihi-C:V.
98- a.g.e sh. 326.

Bu uzun ve tafsilatli raporun tamami Ankara 1341, sh. 315 ve mut.

icin bkz:

Aym Tarihi, C:

V. Nu:

124

MUSUL MES'ELESI
Cografy&i Netayic:
2- Irki Netayic:

KADiR MISIROGLU

125

1-

a)

Hududlarm topografyasi:
HukGmeti tarafmdan
hatt-i

Memleket, ehemmiyet-i
kundur.

adediye

sirasi

itibariyle

Kurt,

Arap; Hiristiyan, Turk, Yezidi ve Museviler tarafmdan rnestalep edilea

ingiltere

hudud pek
silsile-i

iyi bir

hududdur. Cenuba dogru birbirini takip eden

herbiri

cibahn

hudud vlicuda getirebilmcge elverisiidir. Bruksel'deki itibM hudud, ingiltere Hukumeti tarafmdan teklif edilen hudud kadar bir tahdid hatti icin musattir. Zaho,
bir

Tarafeyn-i aliye cSnibinden ortaya konulan istatistik ve hahakikate pek az mukarindir. Irak memurmi tarafmdan tanzim edilen son istatistik, s.iiphesiz bunlann en iyisidir. Bununla beraber, buna dahi bir dereceye kadar ihtiyat ile
ritalar,

miiracaat edilmelidir.

tmSdiye cenubundaki
cibal
birbirini
miisaittir.

silsile

ayni menafii arzeder.

Bu

silsile-i

miiteakib

icabinda

hudud
i

teskil

eimege
garpten
i

Kabil-i istifade olacak en son

Bunlar ne Turk, ne de Araptir. Ayri bir lisan tekelliim ederler. Mem-

Ahalinin ekseriyetini tekil eden Kiirtlerdir.

silsile-i cib&l

arka dogru imtidad eden

Dehiik

imalde Elfu

ve

Akru
tefrik

yi,

cenupta birakan on tepelerdir. Maahaza bu hat

bircok tartk-i munalfaleyi katetmek ve tepecikh araziyi ovadan

etmek mahzurunu arzeder. Turk Hukumeti'nm taleb ettigi hudud, sahradan gecen garb!
iyidir.

Turk Cumhuriyeti dihilindeki Turkler'le ayni Yezidiler de musltiman degillerdir. Kiirtlerle miin^sebet-i irklyyeleri vardir. Lkin dinleri ve miinferit yasaraalan itibariyle pek ayn bir kavim teskil ederleketteki Tiirkler,

irka

mensupturlar.

ler.

Hristiyanlar

ekseriyet-i

Geldatiiler'den ibarpttir.

azime itibariyle Nestun ve Yalniz mutekasif bir kitle halinde

iki
ile

kismi itibariyle
degildir.

Lkin ark kismi

itibariyle o

kadar

iyi

Bahra hududu istep den gecen herhangi bir hatti ve Musul'un elli kilometre cenubundan itibaren bagtayan ve ehri ihata eden mezrtT seahaya kadar cizilebilir. DaliiM memlekette Dicle, Bu.yuk.Zap ve Kuciik Zap gibi tic biiyiik nehir, cografT bir hudud vazifesi gorebilir.
takiben
b)

vasi arazi iggal eden Kurtler'Ie Araplar'dir. Irklar beyninde bir

bulmak veya tesbit etmek, ancak ahalinin bu unsuru arasinda kabildir. Bu hat Dicle'nin Kiictik Zap
hatt-i tefrik

multekasina
miinbit ve

kadar
ahalisi

olan

cereyam takip

edebilir.

Musul'u,

kesif olan

hinterlanddan tefrik ederek,

Cign anayolunu takiben Kiictik Zap cenubuna kadar imtidad edebilir. Boyle birhatt-i hududun ictimli ve mahiyette
Karacuk
-

Mahalli Cografya:
iki itibarla bir

olan mezShir dolayisiyle aySn-i tavsiye olmadigim miiahevusul mintikasidir:

gecitler,

Munaziiinfih olan arazi,

Bir tarafta Kiird

de

ettik.

Daglan

ile

Arap Ovalari arasmdaki

Ne

Iran ve Suriye cihetinde miinaziunfih oian arazinin

siyllsisi,

diger tarafta garp mintikasi (Suriye ve Ermenistan) ve cenub-

hudud-i

ne halihazirda mevcud

muasaa) merkezi Musul sehri olan kism-i sjmalisi Nusaybin, Mardin, Diyarbekir, Urfa mmtiklari ile munasebettardir, Halbuki cenup kismi daha zii

olan

arki mintikasi (Irak ve bil&d-i

hudud,

ne

Tiirkiye ve ne de Irak tarafmdan talep edilen hududlar uruk-i

muhtelif (muhtelif irklar) arasinda bir hatt-i tahdid? teskil edebilir.

yade Irak

He merbuttur. ibu iki mintika arasmdaki hatt-i tefrik Kerkuk ile Erbil arasindadir. Kiictik Zap hatti, zahiren bu hususta en mimasiptir.
ile

ve

Iran'in

Loristan'i

Turkler tarafmdan meskun olan ehirler mtin&zitinfih olan

arazinin kism-i cenubisinde, yani Irak tarafina dogru kanidir.

12 f,

MUSUL MES'ELESI
Arap
sebri olan

KADIR MISIROGLU

127

Halbuki

bir

Musul, kism-i s,imalinin mei-

tarafindan, ister

kezinde bulunmaktadir.

hatta ister ikisi

ahalr-i

Musul

sehri,

Arap

mukimesine ancak ekseriyeti

bir hatt-i

Turk Hiikumeti tarafindan teklif edilen ve arasmda mutavassit bir komisyon bulunsun, hudud netice itibariyle daima revabrt-i tarihiyyeyi

He hiiz-i ilKurt ahali tarafindan meskfin bulunan bir arazi haldedirler. Fakat ekseriyet-i tisaktir. Hristiyanlar daginik bit

kat' edecektir.

azime

itibariyle

Musul'un simalinde buiunurlar.

4- Netayic-i Iktisadiyye:
Kiirtlerin

Us milyon

talimin edilen bir mikdar-i

mecmudan

iktisadt sahada olan miitalcat miinaziunfih arazinih Irak'a

ve besyiizbirbucuk milyonu Tiirkiye'de, yediyiizbini tran'da ettikleri kabul olunabilir. bini de miinaziiinfih arazide ikamet

raptedilmesi

lehinedir.

Ciinkii

Bruksel hatt-i

itibari-

Bunlardan

bir

kisnu

Suriye'de

miiremekkindirler.

Nefs-1

sinin jimaiindeki daglik aksam, en kiiciik bir mahzur bile olmadan Irak'dan tefrik edilebilir. Eger esbab-i iktisadiyyeden

Irak'da mikdarlar jay&i-i ihmaldir. hittada olan Munaziiinfih

maada
Buyuk
Zap'm
jimaunde

esbab-i saire munaziunfih arazinin taksimini istilzam ediyorsa, vakia vahdet-i arazi derecesinde, iktisat nokta-i

irkiyye ve miitemekkin bulunan Kiirder'in lehceleri, kurbiyet-i Tiirkiye'ye munasebat-i sahsiyye ve iktisadiyyeleti itibariyle ceMardin ve Hakkari Kiirtleri'ne yaklasfflar. Kuciik Zap'm

nazanndan sayan-i
edilebilir.

tercih

olmayan

bir

cok

tarz-i haller

kabul

nubunda miitemekkin bulunan

Kiirtleri'ne karibdir.

Kiirtler,

daha ziyade Iran

a) Zaho, Imadiye, hatta belki Dehiik evvelce keza Musul'un hinterlandmdan ma'dud dlmus. olan Cezire'nin va-

ziyetine miiabih vaziyete girebilir.

b)

birizdir la, huMiiEaziiinfih arazide ihtilat-i uruk o kadar dahil-i dudun tesbiti sirf etnografyai mShiyeti haiz anasm,

Kuciik

Zap

simalinde
Irak'a

dahi

Koy,
ve

Taktak,
garbe

Raniye

nahiyelerini

birakarak

dogru

hesap etrnekle kabil olmayacaktir.

3- Netayic-i Tarihiyye:

Musul'un 50 kilometre cenubundan gecerek imtidad eden ve Sencar'm mezrfl' koylerinden ve arazisinden gecen bir hudud nazar-i itibare ahnabilir. Mmtika-i sjmali mahsulatmin umumi
bir antreposu

Munaziunfih olan memleketin asirlarca Turk hakimiyeti halde bu hSkimiyet altinda bulundugu ayan-i itiraz olmadigi vasttasiyla icra edilmisUr. Eger tul-i miiddet Bagdat Pasalan Cezire'nin elyevm Turk hududlart dahilinde bulunan Mardin'in, musterek bir tarihi ve Diyarbekir'in ayni zamanda Bagdatla munaziunfih arazinin bulundugu derhatir edilecek olursa, kalmasi ve ekseriya asirlarca Bagdal'la ayni akibete maruz memleketin musterek bir tarih yaamasi itibariyle, tarihi deiil bir tarz-i halle vahdet-i tarihiyyesini inkisama ugratrmyacak
meylettigi
goriiliir.
.

ve

biiyilk bir sehir

olan Musul, filhal

umumi

ant-

reposu nefs-i Bagdat sehrinde olan cenup arazisi aksamindan Bagdat'a kargi daha ziyade miistakildir. c) Munaziunfih memleketin daha cenubi bir hudud ile tefriki
Irak'a iska (su'lama) mesalinin halline imMn verebilmek ifin behemehal elzem olan Diyale nin mecra-i vasatisi menatikini terketmek icabcder. Cebel-i Hamrin den baskyan hatt-i hudud Aksu Mecrasini, bu mecranm otuz-

halinde

simali arz dairesiyle olan tekati (kesisme) noktasindan itibaren en kisa yoldan Iran hududuna vasil olacak

bejinci

Her nereden

cizilirse

cizilsin,

ister

Ingiltere

Hukumeti

bir tarzda cizilebilir.

128

MUSUL MnS'ELESt

KADLR MISIROGLU
b) Irak Huk&mzti'nin Siyaset-i Dahiliyesi:

129

5- Serkiilceyfi (Stratejik)NetSyic:
Ingiltere Hukflmeti tarafindan teklif edilen

hudud sevkul-

Vaki harpten evvelki vaziyete kiyasen,

sSyesinde
Irak

ingiliz irsadati

ceyi nokla-i nazarmdan gayet iyi bir hududdur.

Hukflmeti

tarafindan

bilhassa

emniyet-i

Bruksel Itibari hatu takriben aym menafii arzeder. Cografyat kisimda izah edildigi vechile birbirine muvaz!
cibal silsileleri zirvesinden cizilecek

umumiye, hidemat-i sihhiye ve maarif-i umumiye sahalarmda

azlm terakkiyat elde edilebilmi? ise de, yine iiphe yoktur ki, pek meskiiktiir. Tecriibei siyasileri bilmecburiye pek yeni olan Irak ricalinin husniiniyetine ragmen, cenup sifleri ile imal siinnileri arasindaki bazan miitezat siyasi teSkkiler, Araplarla Kiirtler arasindaki irki tehaliifler ve ^sayissiken aairi, taht-i inkiyatta bulundurmak mecburiyeti dolayisiyla ciddi miiskilatin tahaddiis
Kraliyet'in vaziyet-i dafiiliyesi heniiz

bil'umum hudud hatlan

dahi bir sevkiilceysf hudud ad ve tel&kki edilebilir. Maahaza cenuba dogru inildikce, bunlarin yekdigerine nazaran kiymetleri tenakus (azalraa) etmektedir.

Turk Hukflmeti tarafindan teklif edilen hudud sahrayi eden garp kismi itibariyle iyidir. ark kismi itibariyle
fenSdir.

kat'

ise

etmesi ayan-i endisedir,

devlet mazhar-i

Nehirler,

ciddi bir

mBnia
biitiin

tekil

mecrisi itibariyle cizilen

velerini

etmediginden, bunlarin hududlar, cibal silsileleri ziricin

Bu muavenetve

muskilSt, Devletin -sSyet bu

irsad olmazsa-, binnefs

mevola-

cudiyeti icin pek miihlik olabilir.

takiben

cizilecek

hududa nisbetle memleket

Komisyon, memleketiii inkisgf edip mazhar-i feyz

sevkulceysi itibariyle evsat bir hudud teskil eder.

6- Netayic-i Siyasiyye:
a) Hukuki Nokta-i Nazar: Hukuki nokta-i nazardan, Turkiye, kendi hukukundan fekomisyon munaziiinfih arazinin Tiirk iilkesinden ma'dud teiakki edilmesi icab ettigi firkindedir.

bilmesi icin daha tahminen yirmibes sene bir miiddetle Cemiyet-i Akvam'in mandasi altmda bulunmaga mecbur oldugu
fikrindedir,

c) Ahalinin

TemmenniyaU:

izhar edilen efkar hakkinda raporda

mevcud kuyud-i

ihti-

ragat etmedikce

yStiyyeyi tekrar etmekle beraber, aynen goriinur ki, arazinin

hey'et-i

umumiyesi nazar-i
temenniyat,

itibare abnirsa, ahalisi tarafindan

araziyi ilhak etmek icin, Irak, ne hakk-i ne de hukuki raahiyette sSir hicbir hakka istinad edemez. Irak, ancak manevi mahiyette olan mu'taleala istinad
galibiyet,
edebilir.

Munaziiinfih

izhar

edilen

Turkiye'den

ziySde

Irak

iehine

meyyaldir. Bununla beraber ekseriyet-i ahalinin vaz'u hareketine

manda

dolayisiyla

mevcud olan

bir miizaheret-i

fii-

Bu da

sbyle

ki:

Madem

ki, bir

Irak Devleti viicuda

liyye temini miilfihazasi ve

bir
hiisn-ii

aym zamanda da Arap

Kraliyet

ile

getirilmistir,

onun

iilkesi,

mahiyet

itibariyle tabi? bir tarzda

tesaniitten
itibare

ziyide iktisadi diisuncelerin hakim

inkisafa miisait olmalidir.

oldugunu nazar-i
hukukryeye
bir bir siklet

almak da muktazidir. Eger bu

iki amil,

Komisyon su
kendisinin
rindedir.

miitalaat-i

vermek
alddir.

icin

fikirlerine miiracaat edilen eshas

tarafindan nazar-i itibare

klfl derecede

selahiyetj

haiz olmadigi fikBi-

alinmis olsaydi,

siiphesiz ki,

bunlarin ekserisi Irak'a rap-

Bunlarin

klymetini

blcmek Meclis'e

tedilmektense, Tiirkiye'ye iade edilmeyi tercih ederlerdi.

naenaleyh Komisyon bunlan miitalaat-i nilutiyyesinde nazar-i

itibare almayacaktrr.

130

MUSUL
As&rt Mes'elesi: ahaliye me'va

MES'ELESI
a)

KADIR M1SIROGLU

131

Memleket yirmibes sene kadar tahmin

fiili

edilen

bir
si

5)

Asfirt

temini

mes'elesinin

miizakerata

miiddet zarfmdan Cemiyet-i AkvSm'in

altinda kalacaktir.
b)

bir

manda

ingiltere Hukfimeti tarafindan Istanbul Konferansi'nda dahll-i

miinakasa edildigi, ne miizakerat-1 miitekaddime ve ne de

Memleketlerinin

idaresi,

Lozan Muahedenamesi'nde i,sbu mes'elesinin zikredilmedigini, bundan raaada da Asuri mes'elesinin Hakkari Vilfiyeti'nin bir kismim ihtiva eden bir hudud talep etmek icin Ingiltere Hukfimcti'nin dermeyan ettigi baslica sebep oldugunu derpis. ederek Komisyon ingiltere Hukumeti'nin, bdyle bir hudud iddia etraesinin muhakkak olamayacagi fikrindedir.
d) tki Devlet Arasindaki

replerdeki tedrisat icin Kurt irkrna

adaletin icrast ve mekmensup memur istemek ve

lisanmm biitun suabat-i idariyenin lisan-i resmtsi olmasim talep etmek hususunda Kurtler tarafindan izhar ediKurt
len temenniyat, nazar-i itibare alinmahdtr.

Munasebat:

Eger, Irak ve ingiltere arasindaki halen can dort senelik muShedenin inkizasinda Cemiyet-i Akvam'in murakabesi hitama erecekse ve Kiirtlere bSzi mahalli idare teminati verilmezse, halkm ekseriyetinin Arap hikimiyetine, Turk hkimiyetini tercih edecegine

Ittihaz edilecek tarz-i hal,

bir sulhiin temini

Asya'mn bu kisminda devamli

Komisyon kanidir.

liizumunu nazar-i itibare almasi lSzim geldigi cSy-i miinakasa degildir. Komisyon bu miitaleanm kiymeti ve sfiir avamile nazaran buna verilecek kuvveti takdir etmeyi
selfihiyeti haricinde addettiginden,

Miinaziiinfih arazinin Irak'a raptinden mutevellid fevSidin o

zaman gayet vahim

siyast

meMzire

tebdil edecegine dahi

dafiili

kani olan Komisyon, bu serait tahtmda mezkur arazinin

bu

ciheti Cemiyet-i

Akvam

Meclisi'nc terketmeyi muvafik gdriir.

ayet isbu miitallat-1 siySsiyeyi nazar-i itibare alarak Meclis miinaziunfih arazinin Turkiye ile Irak arasmda taksimine karar verirse isbu taksimden siyast mahiyette mahzur
husflle gelmez.

nizamnSmesi ve vaziyet-i hariciye-i siyasiyesi Irak'inkinden kiyas kabul etmeyecek derecede s^bit olan Turkiye'nin hakimiyeti altinda yasamaga devam etmesinin daha miifid
olacagmi tahmin eder. Karar ne olacaksa olsun. Diyale havalisini,

isk

mes'elesinin

halli

icin

ihtiyaci

olan

Irak'a

birakmak elzemdir.
isbu delaile verilecek kiymetin takdirini komisyon Cemiyet-i
bilmistir.

7- Netayic-i Nihatye:

AkvSm

Meclisi'ne

sevk ve havale etmeyi vazife

mevzuubahs olan ahalinin menfaati sahasinda kalarak komisyon munaziiinfih arazinin taksim edilmesiyle isbu ahali icin azcok bir fayda mevcud oldugu fikrindedir.
Sirf

ayet bu tedkiki miiteakip, Meclis, munaziunfih arazinin taksiminin Sdilane olduguna hiikmederse, komisyon,
Kiiciik

Zap

hatt-t takribisini

en ziyade tavsiye olaiak

teklif

Bu

miitaiaaya binaen biitun tahkikat-i fiiliyenin herbirine

eder.

Bu

hat isbu raporda en mufassal bir surette tarif edil-

nisbi bir kjymet atfettiginden

cografi mahiyette olan dellil-i

i

Komisyon bilhassa iktisadl ve muhimmenin ve arazinin hey'etdermeyan kalmak uzere izhar ettikleri
fikrindedir.

mistir.

umumiyesi

iizerindeki ahalinin ekseriyet itibariyle

8- Iht&rdt'i Mahsusfi;

edilen kuyudat-i itiraziye baki

temayulStin, serait-i atiye ifa edildik9e, Briiksel hatt-i itibartsi

mevzuuna

Komisyon, belki tedkiki kendisine havale edilen vazifenin dahil olmayan velSkin memleketin teskini ve aha-

cenubundaki arazinin Irak'a rapti lehinde oldugu

132

MUSUL MES'ELESi
KADIR MISIROGLU
133

ehemmiyeti haiz bulunan U9 mes'ele hakkmda Meclis'in nazar-i dikkatini celbetmeden raporu itmam edemez.
bir

lisinin

saadeti ijin

azami

belki mflcib-i faide olur.

Bu mumessil

vazife itibariyle za-

rardfde olduklarmi ve ezaya

dinler ve gdriiniise

Ibu

119

mes'ele, husflsat-i itfyyeden

maruz kaldiklanm iddia edenleri nazaran pek 90k ihtilafati hal ve tesviyeye
ki,

ibfirettir:

a) Siikuneti teinin

b)

edecek tedSbir: Ekaiiiyetlerin ve bilhassa miisliiman olmayan ekaihimayesi,

muhatab olur. unu da zannediyoruz

fikirlerinden

fedakarhk

ya-

iiyetlerin

pamayan bazi eshas

tiirlii

raintikayi terketmek isterlerse

bunlann

c) Tedabir-i ticariyye.

Smaline yalniz sed 9ekilmemek degil, velakin kendilerine her suhulet dahi ibraz edilmek icab eder.

a) Siikuneti temin edecek tedabir:

Maahaza
(mevsimsiz)

asabiyetle

yapilabitecek

bir

bilahare

failleri

Miinaziunfih arazinin son dereoe raiistaid-i tehyif olan ahalisi,

tarafindan kemal-i esefle telitkki edilebilecek

nabemevsim
ifin

Lozan Muahedenamesi'nden

harekatin

icrasina

sebebiyet

beri vaziyet-i miistakbeleki,

vermemek

leri

hakkmda

siiphede kaldilar ve pek tabil dir

halkm

ih-

tirasati diiriist (siddetli) bir

tarzda tezahiir

etti.

Komisyomm
taht-i

hukuk-i hukiimram hakkmda verilecek karardan itibaren alti ay miirur etmedik9e hakk-i hiyar (tercih hakkt) istimali ciz olmamalidir.

istiksaati

mahiyet

itibariyle 'miitebayin

propagandalar

tesirinde bulundurulan efkann, tahrikini bSis-olmustur.

Binnetice biitun arazi sahasmda birbirine muMsim gruplar bulup inkisaf etti. Bir9ok kimseler yakm zaraanda hakimiyeti altma girecekleri devlete kari ketidi vaziyetlerini
viicud

eden dort sene zarfinda ahali her iki taMalik olduklan emvali nakde tahvil edebilmek 19m ihtiyar-l hicret edeceklere aynca bir sene daha musaade edilmelidir. Ani-fulbeyan (beyan olunan) muddetin herhangi bir zamanda komu tatakip biiyetten birini ihtiyarda serbest olmalidrr.
biiyeti ihtiyar

Bunu

3ibedat

zannediyorlar veyahud

ki,

hakikaten

vaziyetleri

libedardir.

ermeden

araziyi terk

tahkikat

Maahaza ahalinin komisyon azalanmn tamamiyle bltaraf yapmaya calistiklannm ve ancak kendi miistakbel
nazar-i
itibare

Ihtiyar-i

edecek hi9bir fert mevzuubahs be sene hitama etmeye mecbur tutulmamalidtr. hicret edecek kimselerin menafiini, oniari, emval-i
teklif
tiirlii

gayrimenkullerini sQret-i seri'ada ve bilmecburiye yok bahasi-

saadetlerini

aldiklannm

tamamiyle farkina

na satmaya icbar etmemek 19m brjyle uzun bir miiddet

vardiklan fikrindeyiz.

etmek

zaruretini hissettik.

Pek ktsa

bir

miiddet her

Araziyi taht-i hakimiyetine alacak olan devlet

kat etmelidir.

memurminin

musaadekar evza ve harekStiyle efkann teskinine sarf-i dikMteideki efal ve harekat 15m de mumkiin

Emvallerine yok pahasma vaz'i yed eylemek isteyen komsulardan memleketi terkedecek kimsuiistimallita kapi a9ar.

selerin gorecekleri iz'acat ve tazyikat

suiistimallerin en eh-

oldugu kadar sumuilii bir afv-i

umumi

venini bile tekil etmez.

bahjedilmelidir.

Kendilerini bilhassa gaibedar addeden veya hakikatte albedar olan bazi eshasm hissedebilecekleri endiseleri bertaraf

Cemiyet-i

Akvam

miimessili terk-i vatan etmek isteyen

etmek

tizere

Cemiyet-i Akvam'in birkac sene ic,w

mem-

muameleye tabi olmalarma nezaret edebilir ve ihtilafin halli hususunda hakem vazifesini gorebilir.
eshasin adilne bir

leket daliilinde ikamet edecek bir

mumessil

tayin edebilmesi

134

MUSUL MES'ELESI
musluman olmayan
min
ktillu viicuh (her cihetle)

KADiR MISIROOLU
digi takdirde

135

pek

asjkardir ki, Irak

memleketin me'kulati hu-

b) Ekalliyetkrin ve bilhassa
ekalliyetlerin himdyesi:

susundaki menabiden istifade etmek icin Tiirkiye ile iktisadi bir itilaf akdetmekte esSsi bir menfaati haiz olacaktir. Bittabii

Munaziiinfih (ihtilSfhJ arazi

musluman

bar devletin taht-i

haJdmiyetinde bulunacagindan

Turkiye dahi boyle bir itilafa muvafakat etmelidir. Ciinkii Bajdat fazlayi mahsulata mahall-i revac olacak yegane

betahsis hristiyanlann ve ayni

zamanda musevi ve

yezidi

mahrec bulundugundan boyle

menafiindendir.

bir itilaf binnefs ahalinin ciimle-i

ekalliyetlerin is'af-i temenniyati icin temin-i him.yelerini kSfil

tedabir ittihazi muktazidir. Devlet-i hakimiye ekalliyetlerin

Miiniziunfih arSzi, Irak'a terk edildigi takdirde ahaliye,

yalniz Turkiye ve Suriye
ile

himayesi icin

teklif edilmesi zaruri oian seraiti

tSdad etmek

serbestce icrSyi ticaret edebil-

selahiyetimiz dahilinde degildir.

Maahaza

Asurtlerin harpten

evvel resmen degilse bile fiilen haiz olduklan eski imtiyaziiun

i3de edilecegi kendilerine temin edilmesi icab ettigini zikretmek fikrindeyiz. Devlet-i hakime herhangisi olursa olsun,

mek

selflhiyeti degil, fakat

Turkiye'nin dahi hudud ehirlerine

mahsullerin Musul tarikiyle ihraci ve ey3yi ma'mulenin ithali zimfnmda keza teshilat verilmelidir. MUnaziunfih hittamn Irak

memurlanni aralannda t&yin etmek hakkini tamyarak ve onlardan patrikleri vasitasiyle vergi tarn etmek
Asflrilere kendi
ile

ve Turkiye arasmda taksim edildigi takdirde bile bu kabil

itilafat

akdedilmelidir.

Cenevre, 16

Temmuz

1925

iktifa

ederek bir dereceye kadar mahalli bir muhtariyet

hristiyanlar ve
yezidtler, hiirriyet-i
edilrni

temin etmesi iktiza eder.

Bilumum
dirlar:

diniyye ve

mektep kiis&d edebilmek hususunda temin

Ekalliyetlerin leketin
tlLbi

bulunmali-

imza AfWirsen imza Kent P. Teleki Imza

A. Po(w.10O

bulunacaklan

erait bizzarur i$bu

mem-

pek hususl olan eraitine tetabuk etmelidir. Maahaza mahalHnde miiessir bir murakebe tesis edilmedigi takdirde ekalliyetler hakkinda taht-i karara ahnacak mevad, pek vahi
bir

Cemiyet-i Akvam'a takdim edilen ve hacimli bir kitap teskil edebilecek derecede mufassal bulundugundan netice kismini

mShiyette kahr fikrindeyiz.

Cemiyet-i

Akvam

miimessili verilen teminatin tarz-i tatile

bu rapor, hey'et-i umumiyesi itibariyle Turkiye lehinde olmakla beraber cesjtli tezatlarla dolu bir rapordur. Mesela; bu raporda yer alan su fikra Turkiye'nin
nakledebildigimiz

bikine mahallinde nezaret etmek

tavzif edilebilir.

Musul uzerindeki hakk-i tabiisini tescil mShiyetindedir: fHukuki nokta-i nazardan Turkiye kendi hukukundan feragat
etmedikge

c) Tedabir-i Ticariyye;

kpmisyon miindziunfih

arazinin

Turk iilkesinden

Miinaziiinfih

hitta

-arzettigimiz

vechile-

bir

taraftan

ma'dud

teldkki edilmesi icabettigifikrindedir.

Tlirkiye ve Suriye diger taraftaia Irak ve Iran arasinda bir ge9it

arSzisidir.

Bu

arazi uzerinde icr&yi h'akimiyet edecek devlet

Buna ragmen rapor bu esas miitalSa ile tezad tekil edecek bir cok noktalar da ihtiva ecmektedir ki, bunlann batnda
100-

her hangisi olursa olsun kendisine ticarl mahrecler temini mu-

hakkak elzemdir. Mtinaziunfih olan

hitta,

Turkiye'ye iade edil-

Ayin Tarihi

C: V. sh.

439

445.

136

MUSUL MESELESi
ve

KADiR MISIROGLU
sifatiyla

137

Irak'in yirmibes. sene miiddetle

mandater

Ce-

Yiirii

Basra!..

Yiirii!..

Onlar sana gelmezlerse sen onlara

miyet-i Akvam'in dolayisryle ingiltere'nin himiiyesi altma vaz'i

teklifidir.

yiirii!.. toi

Bu
bir

Diger

husus da halk ekseriyetinin setbest reylerine

karar

raporu eline alan Milletler Cemiyeti, buna istinaden bir vermek mecburiyetindeydi. Fakat bu karar hukuken

miiracaat edildigi takdirde Irak'i tercih etmek ihtimallerinin galip oldugu hususundaki beyandir. Halbuki boyle bir ihtimal
varid

olsaydi

Tiirkiye'nin

bu

ihlilafh

mes'ele

ele

almdigi

Bu noktayi tesbit icin Cemiyet-i Meclisi raportorii Unden, fngiltere Murahhasi Lord Parmor'n Cemiyet'in verecegi karar her ne malviyette olursa
nasil bir vasfi haiz olacakti?

Akvam

giinden beri

ileri

siiregeldigi

halkm reyine miuacaat

reddolunmazdi. Aksine ve hatta Araplann Mhir

teklifi ingilizler'ce

daima ve

kat'iyetle

olarak Tiirklerden

maada

Kiirtler'in

ekseriyetlerinin bile Tiirkiye lehinde oldugu bir vakiSydi. Bu hususu teyid eden yiizlerce miiahededen sadece birisini nak-

olsun bunu ingiliz Hiikflnieti'nin kabul edip etmeyecegini sormus, musbet cevap almtgti. Unden ayni suali Fethi Bey's. sorunca, Fethi Bey, Milletler Cemiyeti misakmin onbesinci maddesi geregince kabul edecegini bildirdi. Unden ingiliz Mukayitsiz sartsiz kabul ettigini, O'nun da boyle cevap vermesi gerektigini soylemesi uzerine Fethi Bey de mutlak kabul cevabim verdi. Bu durum Turk Hukumeti'nce kabule ayan goriilmedi. Zira bu ihtilaf Milletler Cemiyeti'ne arzedilirken, orada verilecek kararm kat'i bir mShiyet tasjyacagt kabul edilmij degildi. Bu
kat'i bir

rahhasmm

letmekle bu iddiaya cevap vermis, olacagimtzt zannederiz. Harb-i Umflmi bidayetinde Bagdat Valiligi de yapmt olan Suleyman Nazif merhumun istanbul'da Miitareke esnasmda
istanbul'un isgalini bir nev'i protesto

mShiyetinde yaptip,

Piyer Loti konumasi nda

dikkatlerinize arz ediyoruz:

naklettigi bir miisahedeyi

... Bizim eski hudud-i sevketimiz, Suleyman Kanuninin cizmis oldugu hudud, cenub-i sarktde Basra Vildyeti He bi-

tiyordu.

Bu

yuzden Tiirk Hukumeti'nce Cenevre'ye murahhas olarak bu defa Tevflk Riistii (Aras) Bey gonderildi. Bu zat, Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin bu mes'eleyi ancak misakin onbesinci maddesi geregince tedkik edecegi yolunda miidafaalarda bulundu.

vildyet Harb-i

Vmumi'nin dbrduncu ayina kadar

Devletimizin ve Bayragimizindi.

Basra kurbunda ve Sattularab sahiiinde Ma'den adh bir Arap dsireti vardi. Hat-i bedeviyette yasarlar. Cesurlardir. Giifteleri, besteleri de oralarca pek rnakbul sarkdar tanzim ederler. Basra'nm sukutunu miiteakip sdylenmis sarkdardan birini iki
sene evvel Sam'da dinledim. Hdnendeler de, sdzendeler de Arap idiler Nesideyi okur ve galarken hepsinin seslerinde giryan ihtirazlar, gbzlerinde yaslar vardi. Sarki;

Ctmkii Tahkik Hey'eti'nin raporunu akhktan soma 1925 yih Eylul ayi basmda mes'eleyi gbrusmek icin bir kere daha toplanmis olan Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin Fethi Beye kari tu-

tumundan kat'i bir karar vermek arzusunda bulundugu

anlasdryordu.

Bu

yttzden yeni Tiirk Murahhasi Tevflk Riistii

Bey,

mezkur
hliz

hey'etin

raporunun
zira
ile

mffliiyeti

olabilecegini,

diye bashyor ve oyle bitiyordu.

Emst Basra!... Emst... ilk parcasinm haiinmda Man

gideii, ben suda yuriiyomm.

hey'eti olmadigmi iddia

raporda
ileri

ancak istiarl bir bu heyetin bir hakem Cemiyet-i Akvam'in mes'eleyi

baglt

siirulen

tekliflerle
etti.

olmayarak

ka-

medli

iste:
Yiirii!..

rarlastirabilecegini

mudafaa

Aynca bu

rapor gibi Ce-

Yurii Basra!..

Osmanhlar buralardan

cocuga

Satt'a diismus valide gibiyim, goziim

101- Siileyman Nazif'Istanbul 1927, sh: 14.

HMbe {Piyer Loti

Hitabesi dtye mc^hurdur)

138

MUSIX MESBLESl
Akvam'in verecegi karann da Tiirkiye
bu
119
19111

KAD1R MISIROGLU
kayitsiz

139

miyet-i

gartsiz kabulii icabettirmedigini anlatti.

Biltiin

Fethi Bey'e verilecek karar ne olursa olsun, kayitsiz ve artsiz kabul edip etmeyecegini sormaya mahal olmazdi. Bu
noktada, bir suphe ve tereddud ifade eden bu sual bile Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin kat'i bir karar ittihaz ettnek hu-

itirazlara

Eyliil

1925 tarihinde

ragmen Cemiyet-i Akvam Meclisi, 2 Lahey Beynelmilel Adalet Diva-

ni ndan
tundu:
1)

hususta istisM rey ve miitalaa talebinde bu-

susunda selahiyetinin ademi mcvcudiyetini isbata kafi

hukuki
delildir.

bir

Cemiyet-i
U9uncii

Akvam

Meclisi'nin

Lozan Muahedename-

u husus da tebaiuz
tihazi

ettirilmelidir ki,

bu karar, Cemiyet-i
ittifakla
it-

maddesi geregince verecegi. karann hukuki mahiyeti nedir? Yani bir hakem karari mi, yoksa tavs i y e mi yoksa sadece bir ta v a s s u t mudur? 2) Boyle bir karar icin ittifak art nndir? Yoksa ekseriyetin reyi kafi gelir mi? 3) iki tarafrn miimessilleri bu mes'ele icin bagvurulacak rey'e katilabilirler mi? L8hey Beynelmilel Adalet Divani bu sualleri miizakere ederek 21 Kasim 1925 tarihinde rey ve mutalaasmi tesbit etti. Bu kararla taraflar, Lozan Muhedenamesi'nin mezkur iiciincii maddesini imza etmekle, bu ihtilafin mecbOri
si'nin
,

Akvam Misaki'mn besmci maddesi mucibince

harrirligini

gereken bir karardi. Halbuki bu esnada mazbata mu-

yapan isve9 Hariciye Nazm M. Unden karann olmak uzere ahnmasi gerektigi fikrini ortaya atmijti. Zira misakin beinci maddesi bu gibi mes'eleler i9in ittifaki art ko^tugundan, Tiirkiye'nin rey'e
alakadarlarin reyi hari9
istiraki

biatiyla
liydi.

halinde bunu saglamaya imkan bulunmayacakli. Tabu hareket tarzinda maksadin ne oldugu a9ik9a belitiraz

Bu duruma

Bey, Underie bu

teklifi

eden Turk Murahhasi Tevflk Rutii misakin hangi maddesine istinaden

ve

kat'i bir sfirette hallini

temin etmek, yani

ihtilSfli

smirlan

suret-i

kat'iyede

tayin

yiizdendir ki, Cemiyet-i

iigiincu

ve tesbit etmek istemijlerdir. Bu Akvam'm, Lozan Muahedenamesi'nin

fikrasi

yaptigim* sorunca, Unden bunun da asil mes'ele gibi halli gerektiro tarzinda bir mugalata ile cevap vermi|tir. Tahkik hey'etinin pek 90k kisimlari itibariyle lehimizde olan
raporuna ragmen Musul'u Turkiye'den ayirarak hall devam eden lzdiraph bir esarete sevkeden Cemiyet-i Akvam'in, bu haksiz karan karfisinda, Murahhas Hey'eti'miz evvela Meclisi,

maddesinin ikinci
de

geregince alacagi karar

iki

taraf

i9in

mecburi olmak lazim

gelmektedirs
ihtilafi, kat'i

sekfindeydi. Divan, bu kararmi

bir sfirette
tirmiti.

mezkur maddede

soma da

Cenevre'yi terketmisjerdir. Hatta Hey'etin Ce-

halletmek maksadim ifade eden lafizlara istinad

alan Cemiyet-i
Irak'i

et-

miyet-i

Meclisi'ni terkedisj, rey ve niyetlerin belli oldugu, fakat kararin heniiz izhar edilmedigi bir esnada vaki
karar, giyabimizda verilmistir.

Akvam

Bu
Irak'a

miitalaayi ilhak

Akvam

Meclisi,

Musul'u
miiddetle

oldugundan bu

eden ve

da yirmibes.

sene

Bu karan kabul,
Musul
lecegi cihetle,

Tiirkiye i9in 1918

mandasi altina koyan bir karar verdi. Halbuki her iki taraf. da bu ihtilafi Cemiyet-i Akvam Meclisi'ne havale ederken, ona bu hususta kat'i ve mecburi bir karar ittihazi selShiyetini vermemilerdi. Eger boyle olsa, yani kat'i bir
ingiltere'nin

iizerindeki ingiliz emrivakisini de kabul

bunu

suret-i

yihndan beri devam eden manasina gekat'iyyede raddeden Tiirkiye, bu

selahiyet tanmmis. bulunsaydi, yukarida arz edildigi iizere,

hususta ingiltere ile de hi9bir miizakcreye yaklasmamis. ve boylece bir sene kadar bir miiddet ge9migtir. Musul'un ziyainda, evvelkilere ilaveten, Cemiyet-i Akvam

140

MUSUL MES'ELESt
mevcud
olan hatalan 6ylece

KADlR MISIROGLU

141

Meclisi'ndeki tutumumuzda

2 Haziran'da o zaman Irak Harbiye Nfizin olan Nuri Said Paa da hazirlanan anlagmayi imzalamak iizere Ankara'ya
geldi.

siralamak mumkundiir:
1-

Fethi Bey'm Cemiyet-i

Akvam

Meclisi'nce verilecek
et-

karan kayitsiz ve
mesi.
2-

gartsiz olarak

kabul edecegini beyan

L8hey Beynelmilel Daimi Adaiet Divanindan

itirak

6 Haziran sabahi muahedenin bir gece evvel, gece yarisii02 edildigi gazetelerde okundu. O sirada Muhalefet Partisi olarak bulunan Terakkiperver Firka bu muShedenin tas-

imza

dikiiie istirak etmedi.103

istigan rey ve miitalaa talep edildigi vakit, oraya miizakerelere

ederek gerekli izaMti

verecek bir miimessil

teklif edilmig

gondermeyigimiz. Tevfik RUtu Bey, kendisine

Musul'un hala devam eden vatanciidaligina nihat hukuki mesned, igte bu muzihede olmugtur. Turk-Irak Hududunu bugiin hlla devam eden gekliyle tesbit eden ve Musul petrollerinden Tiirkiye'ye yirmibes. sene miiddetle ve o da kagit
iizerinde kalmig olari yiizde

oldugu halde, bu vazifeyi yapmaktan istinkiif etmigtir. 3- Her haliikarda Musul'un kaybedilme ihtimalini goz

on hisse veren bu muShedeye

onune

alarak, Irak Tiirkleri'nin,

Lozan Muaheden&nemesi'nin

olsun, Irak Turkleri icin herhangi bir siySsi, ictimal teminat

otuzyedinci maddesinden itibaren vazedilmig olan Ekalli-

yetlerin

Himayesb

ne miiteallik imkanlardan miitekabil

temin edebilecek bir
teklif ile

etmek lSzim
olarak...

dercetmek yine de duimulemedi. Meghur atasozii ile if^de gelirse, dag bir fare dogurmug oldu, hem de 61U

bir sfirette istifadelerini

bunu

ta-

hakkuk ettirmeye caligmayigirmz.Cemiyet-i Akvam Meclisi'nin mezkur kararimn kabul

meyigi, Turkiye
bir hale getirdi.
-

Mezkur muahede
edil-

gudur:

Irtgiltere

mun&sebetlerini gergin ve muallSk

miiddet, her iki taraffa da

ge^ti.

Yukarida arz edildigi iizere bir sene kadar bir beklemek ve gartlan gozetlemekle Nihayet Turkiye zevaiiiri kurtarmak kabilinden Ce-

TURKIYE, INGILTERE VE IRAK. HUKUMETLERi BEYNINDE MUN'AKID HUDUD VE MUNASEBET-i HASENE-1 HEMCIVARI MUAHEDENAMESI
(METIN)
Ankara, S Haziran 1926

miyet-i
bir

Akvam

Mecli.si'nin kai'arim
ii

kabul yerine,

ingilizler'le
etti.

anlama yapmak suretiyle bu

tasfiye etmeyi tercih

Zira ingilizler tarafindan tekrar silShlandmlan Asuri ve

Yezid?Ier
kalkmuglardi.

1926 Marti'nda giiney hududlanrmza teeaViize Bu hareket esnasinda telefon tellerini kesen
ciddi
bir

Bir taraftan Turkiye Reisicumhuru Hazretleri ve diger

hidesi,

ta-

mutecavizler bir kisim nobetci erlerimizi de gehid etmiglerdi.

raftan Hagmetli Biiyiik Britanya ve irlanda Kraliyet-i Miitte-

Bu

hareketler kargismda Turkiye'nin

tenkil

ha-

reketine girigmesi tizerine Berlin Elciligi'ne t&yin edilen eski

Ingiliz Elgisi Lindzey, yeni

Maverayi EhbSr Britanya Arazisi Krah ve Hindistan imparatoru Hazretleri ve Hagmetlu Irak Krah Hazretleri.
Lozan'da imza edilen 24 Temmuz 1923 tarihli muahedenin Turkiye ile Irak arasindaki hududun t&yini hakkmdaki
102- Ali

memuriyetine gitmeden, Turkiye

hududu meselesini goriimek iizere gelecegini 6 Nisan'da resmen bildirdi. Birkac giin spnra da Ankara'ya gelen Lindzey He muzakereler bagladt.
Irak

FuaiCEBESOY
188

a.g.e.,

187

103-

a.g.e., sh.

142

MUSUL MES'ELESl
derpi ederek Irak'in miistakil bir devlet ve ken-

KADiR MISIROGLU

143

ahkammi

arasmda miin'akit 10 Te-jrinievvel 1922 ve 13 Kanunustai 1926 tarihli muahedelerden miinbSis miin3sebat-t mahsusayi tamyarak hudud mmhkasinda aralarmdaki Shenk
disiyle ingiltere

Maamafih balUdaki hatt-i hudud Auta ve Alamun cenubunda bu iki mahalli yekdigerine rapteden yolun Irak arazisinden gecen kismmt Turk arazisi dahilinde birakmak
uzere tadil
edilmistiir.

ve hiisn-i amizii
hadisati betrataf

(iyi

gecinmeyi)

ihlal

edebilecek hergiina

Bu bapda
ztr

bir

etmek arzusuyla. muahede akdine karar vermiler ve bervechi

ki:

murahhaslanni tayin etmijlerdir. 6yle

Tiirkiye Cumhuriyeti Reisi Hazretleri:

Madde; 2 - Birinci maddenin son ftkrasi kaydi tahtinda mezkur maddede tesbit edilen hatt-i hudud ibu muShedeye merbut 1/250.000 mikyasmda harita uzermde tersira edilmitir.

Izmir Meb'usii ve Tiirkiye Cumhuriyeti Hariciye Vekili Dr.

Tevfik Rustii Beyefendi Hazretleri.
desi, Miiverayr

Metin
olacaktir.

ile harita

arasindaki ihtilaf zuhurunda metin muteber

Hametlu Biiyiik Britanya ve Irlanda Kraliyet-i MiittehiEbhar Britanya Arazisi Krah ve Hindistan ImHametlfi

Madde: 3
arazi

Birinci

maddede

tasrih edilen hatt-i

hududu

paratoru Hazretleri:

uzerinde tayin etmek uzere bir tahdid-i hudud koteskil edilecektir. Is,bu

Britanya

Krali

Hazretlerinin

Tiirkiye

Cum-

misyonu

Komisyon, Tiirkiye Hiikumeti

huriyeti Nezdinde Fevkalade Sefir ve Murahhasi asaletlfl Sir Ronald Charles Lindzey, K.C.M.G.C.B.C.V.O. Hazretleri. Hametlu Irak Krah Hazretleri:

tarafindan tayin edilecek iki ve Britanya

tarafindan tayin edilecek iki

yurdugu takdirde Isvicre

teb'asi
caktir.

ile Irak Hukumetleri murahhas ile muvafakat buReisicumhuru tarafindan Isvicre

Irak Mudafaa-i Mifliye Vekil Vekili Miralay

Nuri Said,
selahiyet-

meyamndan
mevki

tayin edilecek bir reisden miirekkep olasiir'at-i

S.MJ.D.S.O. Hazretleri.
Miijarunilcyhin yolunda ve
mr^iardir.

ibu komisyon

muntazam bulunan

muahedenin

mer'iyete

miimkine ile ve herhalde bu vaz'mdan itibaren alti ay

ekseriyet-i

namelerrni teblig ettikten sonra ahkam-i atiyeyi kararlatir-

zarfinda ictima edecektir.

Komisyonun mukarrerati

ara ile ittihaz edilecek ve bilciimle tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn

icin vScibtir- riHye olacaktu-.

BiRINCi FASIL
Tiirkiye lie Irak Arasindaki

Tahdid-i hudud komisyonu herhalde i$bu muanededeki

tarif&ti

Hudud
hudud Ceta-

sarifi Tiirkiye

pek yakmdan tSkibe gayret edecektir. Komisyonun mave Irak arasinda rruitesaviyen taksim edilecek,
iareti
tai)

alakadar devletler komisyonun vazifesini ifa edebilmesi icin

Madde:
miyet-i
karriir

Tiirkiye ile Irak arasmdaki hatt-i

lazim geien ikamet, amele, malzeme (kazik

miiteallik bilciimle hususatta gerek

Akvam'm 29
etmi

Terinievvel 1924

tarihli

ictimamda
zir

olan giizergaha tevfikan bervechi

suret-i

kat'iyede tayin edilmitir.

dogrudan dogruya, gerek memurin-i mahalliye vasitasiyla tahdid-i hudud komisyonuna muavenet etmeyi taahhud eylerler.

(Briiksd hatt-i htidudunnn tarihi merbuttur)

Hudud

iaretlerinden birinden digeri gbrulecek surette va-

144

MUSUL MES'ELESI
jekavet icrasi icin
tihzaratta

KADiR MISIROGUJ
bir veya birkac miisellah eshlsm isbulunduklarm istihbar ettikleri zaman yekdigerini miitekabilen ve bila ihmal haberdar edeceklerdir.

zedilecek ve iizerlerine numara konulacaktir. Bunlarm mevkileri ile

numaralan bir harita uzerinde gosterilecektir. Tahdid-i hudud zHbitname-i kat'iye ve buna merbut havesaik uc niisha olarak tanzim edilecek ve bunlardan
devletlerin hukiimetlerine ve ucuncusii

ritalarla
ikisi

hemhudud

mu-

Madde: 8 - Onbirinci maddede zikredilen selahiyettar memurin bulunduklan arazi dShilmde ika edilmis olabilecek
bilciimle

teblig

saddak sfiretleri Lozan Muahedesi'ni imza eden devletlere edilmek iizere Fransa Cumhuriyeti Hukumeti'ne ita edilecektir.

yagmagirlik

ve

haydutluk

efalinden

miitekabilen

yekdigerlerini haberdar edebileceklerdir.

Haberdar edilecek taraf

-

memQrmi

yed-i iktidarlannda bufaillerinin

Madde: 4

Biriuci

madde mucibince

Irak'a terk edilen ara-

lunan

bilciimle

vesaik

ile

bunlarm

hududdan

zideki ahalinin tabiiyeti

Lozan Muahedesi'nin 30-36'mci mad-

miiruruna maru olmaga gayiet edeceklerdir.

delerine tevfikan halledilecektir.

Tarafeyn-i aliyeyn-i Skideyn mezkur muatiedenin 31, 32,

34'uncii

maddelerinde

miinderic

hakk-i

tuyann

ibu

rfluahedenin mevkii mer'iyete girdigi tarihten itibaren on iki ay

Madde: 9 - Miisellah bir veya birkac eshas civar hudud mintikasmda bir cinayet veya ciirum ika ettikten sonra diger hudud mmtikasma ilticaya muvaffak oldugu takdirde bu son hudud mintikasi memmini isbu eshasi silahlariyle ve yagma
ettikjeri egya ile birlikte kanuna tevfikan tebaasi bulunduklan tarafmdan memurmine teslim etmek iizere tevkif etmeye mec-

miiddetle cari olabilecegini kararlasurmisjardir.

Maamafih, Tiirkiye baladaki ahaliden hakk-i hiyarlarmi Tiirkiye tabiiyeti icin istimal edenlerin isbu haklanni tanimak hususunda serbesti-i hareketini muhafaza eder. Madde: 5 - Tarafeyn-i akideynden herbiri birinci maddede tasrih edilen hatti hududu kat'i ve taarruzdan masun olniak iizere kabul ve bumi tadile matuf her turlii teebbiisten tevakki etmeyi taahhud eyler.

burdurlar.

Madde: 10- MuShedenin ijbu faslmin tatbik edilecegi hudud mmtikasi Turkiye'yi Irak'dan tefrik eden biitiin hudud ile bu hududun bir ve diger tarafmdan yetmibeser kilometre derinliginde bulunan mmtikadir.

selahiyettar

IKINCi FASIL
Miinasebat-i Hasene-i Hemcivari

Madde: 11 .- MuMiedenin ibu fashm memfirm bervechi ztrdir.

tatbik ile

mukellef olunacak

Umumt

tesrik-i

mesaiyi

tanzim

ve

ittihaz

tedibirin mes'uliyetini deruhte

Tiirkiye tarafmdan: AskerJ

Madde: 6

Tarafeyn-i aliyeyn-i akideyn bir veya birkac

etmek iizere: hudud kumandam

tebligat-i miistacelenin teatisi

Irak tarafmdan:

rmisellah eshasin civar

yahud ekavet

icr<isi

hudud mmtikasmda yagmagirlik vemaksadiyle vuku bulacak istihzaratina

ile

Musul ve

Erbil Mutasarnflari

MalQmat-i mahalliyenin ve
icin:

yed-i iktidarlannda bulunan bilciimle vesaik

muhalefet

et-

meyi

ve

bunlarm
-

hududdan

miiruruna

mam

olmagi

Tiirkiye tarafmdan: Valilerin muvafakati ile tayin edilecek

memurin.
Irak

mtitekabilen taahhud eylerler.

Madde 7
memurin

tarafmdan:

Onbirinci

maddede

Zako,

ImSdiye,

Zivar,

zikredilen

selaliiyettar

Revandiz kay-

makamlan.

civar

hudud rmnukasinda yagmagirlik

veyahud

146

MUSUL MES'ELESI
maddede zikhudud komisyonu marifetiyle ve gerek tarik-i
haberdar ederek esbab-i idariyeden
listesini tadil edebilirler.

KADtR MISIROOLU
Tiirkiye Htikumeti'ne tesviye edecektir.

147

Tiirkiye ve Irak hukumetleri gerek oniicuncii

redilen daimi
siyasi
ile

yekdigerini

a) 14 Mart 1925 tarihli imtiyaz mukavelenamesinin onuncu maddesi mftcibinde Tiirkish Petroleum Kampaniden,

dolayi selahiyettar

memurlannin
Tiirkiye

Madde: 12
teb'asindan olup

ve

Irak

memurlan

diger

taraf

b) Baladaki imtiyaz mukavelenlmesinin altinci maddesi mucibinde petrol ihrac edebilecek olan irketlerden veya

onun arazisinde bulunan asair riiesasi, ile resmi veya siyasi mahiyeti Miz her nev'i muhabereden istinkaf edeceklerdir. Tarafeyn-i akideyn hudud mintikasmda bir veya diger devlei aleyhine miiteveccih hicbir guna propaganda tesjcilatina .ve iqtimaa
bilflil

e^hastan.
c) B&Iada zikredilen imtiyaznamenin otuziicuncii

seyh veyahud diger Izasi

maddesi

mficibince teekkiil edebilecek olan

muavin

sjrketlerden.

Madde: IS
tevfikan
bir

Tiirkiye ve Irak dost devletler

miicruniii
siir'atle

iSde-i

muahedesi

arasmda cSri akdetmek iizere

karar

miisaade etmeyeceklerdir.

miimkiin

mertebe

miizaktirata

girismeye

Muahedenin isbu faslinin ahkaimnin icrasim leshil ve umumiyetle hudud iizerinde munasebat-i hasene-i hemcivariyi idame etmek iizere vakit vakit Tiirkiye ve Irak

Madde: 13

vermi^lerdir.

Madde: 16
eshasi isbu

- Irak Hukumeti kendi arSzisinde ikamet eden muahedenin imzasma kadar Tiirkiye lehindeki

hukumetleri tarafindan miitekabilen tlyin edilecek miisavi adette memurinden miirekkep daimi bir hudud komisyonu
teekkiil edecektir.

efkSr ve harektt-i siySsiyelerinden dolayi iz'ac ve ta'zip et-

memegi ve

kendilerine

tam ve mutlak

bir

afv-i

umumi

bahsetmeyi taahhtid eyler.

alti

Bu komisyon en az

ayda

bir kere

ve ahval icab

ettirdigi

Bu bapda

ita

olunmus. hukiimlerin k&ffesi iptal edilecek ve ibu

takdirde daha ziyade ictima edecektir. Miinavebeten Tiirkiye ve Irak'da ictima edecek olan

der-dest bulunan bilciimle takiMt tevkif olunacaktir.

bu ko-

Madde: 17

muahede tasdiknSmelerin

teStisinden

iti-

misyon muahedenin bu faslinin ahkilmuim icrasina miiteallik mesaili ve alakadar hudud mintika memurlan arasmda bir itilafa miincer ohnayan diger her nevi hudud mesailini sfiret-i
dosttoe halletmek vazifesiyle miikellef olacaktir. Komisyon isbu muahedenin mevki-i mer'iyete girdigi tarihi takibeden iki
ay zartinda birinci defa olarak Zako'da ictimS edecektir.

baren mevki-i mer'iyete girecektir.

isbu muShedenin ikinci fash, mulhedenin mevki-i mer'iyete
girdigi tarihten

on sene miiddetle mer'i

kalacaktir.

isbu muahedenin mevk-i mer'iyete girdigi tarihten itibaren

iki

sene hitammda tarafeyin-i akideynden herbiri isbu fash

kendisine iidiyeti itibariyle feshetmek hakkmi haiz olacaktir.

Keyfiyeti fesih, ihbar edildigi tarihten bir sene

soma

mtiessir

UgUNCU FAS1L
Ahk&m-i Umumiye
Madde: 14 - Her iki memleket arasmda menafi-i miistereke etmek maksadiyle Irak Hukumeti isbu tevsi
veki-i mer'iyete vazt tarihinden itibaren yirmibes.

olacaktir.

Madde: 18
siir'atle

isbu

muahede

tarafeyn-i cUiyeyn-i akideyn

tarafindan tasdik edilecek ve tasdiknameler miimkiin mertebe

Ankara'da

sahasi

suretleri
lecektir.

teati edilecektin Muahedenin musaddak Lozan Muahedesi'ni imza eden devletlere gonderi-

muahedenin

sene miiddetle

bervechi

zir

alacagi

aidatin

yuzde onunu

148

MUSUL MES'ELESI

KADIR MISIROGLU
kadar bir

149

isbu

Tasdikan lilmakal bfilada isimleri zikredilen murahhaslar muahedeyi imza ve zirini temhir etmislerdir.
Ankara'da 5 Haziran 1926 tarihinde
tic

niisha olarak tan-

zim

edilmistir.

hatt-i mustakim; ark istikametini takiben bu bogazdan inen kiictik cay talveginin Habur ayi ile nokta4 iltikasina kadar; Habur ayi mansabma dogru tahminen birbucuk kiLpmetre

imza
Dr. Tevfik M;tii
(Mflhiir)

tmza R.C.Lindzey
(Mtihiir)

boyunca mezkur 9aym Aro ve Ceramos rmntikasindan

bir

iner;

gay

ile iltikasina

kadar;

Imza: Nuri Said (mflhiir)

Bu cayi takiben, Kaijjure'den gelen cayi gimalde birakarak birincisi Ceramosdan ve ikincisi Aros/dan inen iki muhim
kolun yekdigeriyle telakisine kadar;

Bu

miiltekadan

balada
hatt-i

mevzubahis

olan

iki

MERBUT
Tiirkiye ile Irak

arasmdaki surlann

taksimi uzerinde 6571

kolun rakimdan

arasmdaki hudud

sarka dogru muntehi olan

muv&di taivegi;

Evvelkinin arkinda kain 9063 rakimina kadar bu hatt-i tak-

Madde:
miyet-i
karriir

Tiirkiye ile Irak arasmdaki hatt-i

hudud Ceta-

Akvam'm 29
etmis
olari

Tejrinievvel 1924 tarihli ictimamda

zrr

meyah ve sonra Lizen ayi havzasmm cenup tepesiyle Ceramus'dan gelen kol havzasi ve tepesinin nokta-i telakisine
simi
kadar;

guzergaha tevfikan berve9hi

suret-i

kat'iyede tayiri edilmistir.

Oradan Zap Qayi kolu havzasmm sjmal

bu sommcu tepe
hatti;

tepeleri

boyunca
gar-

Habur Qayi'nm nokta-i iltikalarinda bed' ile Habur Qayi'nm hatt-x mutavassit veya talvegini takiben mezkflr caym Hazil ayi multekasma kadai. Siyomez'den gecen Qay multekasmin menbama dogru tig kilometre kain bir noktasma kadar Hazil Qayi.'nm hatt-i mutavassit veya taivegi;
Dicle Nehri
ile

Czkaya'nm
arkisiyle
hatt-i

tahminen

iki

kilometre

garp-irnal-i

bisindeki tepesine kadar;

Ozkaya'nm kurbunda ve imal-i kain bu zirvenin Zap Kolunun menbaina kadar bir

Bu noktadan itibaren Siyomez'den gecen cay kolu havzasinm simalindeki tepeye kadar sarka dogru giden bir hatt-i mustakim;
Bu havzanm simalindeki tepeden
BilSkis Dagi'na kadar;

Bu noktadan itibaren Bayca (Jayi'nm Robozak'daki kolunun menbama kadar; Bu cay ile Robozak'.in ark-cenubu garkisindeki 6834
rakimindan inen cayin Robozak'm cenubunda kain miilteka

mustakim; Zap ayi'na kadar bu kolun mecrasi, Zap ayi mansabma dogru takiben Baycoka'nin bir kilometre cenubunda kain bu noktaya kadar; Bebehi'nin cenubundan ve (al!)m skualinden gecen Qay havzasmm cenup tepesine kadar ark istikametinde; Berican'dan gecen Zap kolunun cenup hatt-i balSsi boyunca imtidad eden ve (ilok)un garb - cenubu garbisinde Avmarakin
Ibu

menbama

yakin bulunan noktaya kadar bir

hatt-t.

mustakim;

kismma

kadar;
-

6834 rakimh tepeden gimal

ark-i jimalindeki

bogaza

menbaa kadar bin hatt-i mustakim, Bu menbadan (Avmarek) m garbi kolu

t

(Kesrik) ve (Mer-

150

MUSULMES'ELESI

KADIR MISIROGLU

151

vek) arasmdaki bogaza

Bu

kiiciik

9ay kendi

men Kiiciik cay muLtekasina menbama kadar,

mer'iyete vazim takibeden on iki ay icinde Turkiye Hiikflmeti

kadar;

Miiltekasi

Nervek sjmalindeki Avmarek'm ark kolunda

miitesaib suya kadar en kisa mesafe;

Bu Bu
hatt-i

su kendi mansabina kadar,

miiltekadan

Avmaiek

ile

Rutbargin sularimn ayrihgi

mezkur rnaddede mevzuubahs olan aidattaki hissesini sermayeye tahvil etmek arzusunda butundugu takdirde, Irak Hiikiimetini arzusundan haberdar edecek ve mezkur hiikumet, ihbar-i v0kiyi takibeden otuz giin zarfmda bu maddenin tamami-i ifsi zimminda Tiirkiye HukGmeti'ne 500.000 Ingiliz
lirasi tesfiye edecektir.

balaya olan en kisa mesafe;

hatt-i bala\ S/eyh

gurubunda ve gimalinde bu caya akan Rutbarsjn kolu menbama en yakin olan noktaya
kadar;

Bu

Muammer

Diger taraftan gurasi da mukarrerdir ki, Turkiye Hukumeti, aidattaki menafiini evvelemirde Irak Hiikumeti'ne bir taraf-i salisin tediyeye amade olabilecegi fiattan daha yiiksek

mezkur

Bu menbaya kadar

bir hatt-i miistakim;

olmamak

iizere

mubayaa etmek
eyler.

firsatini

vermeksizin elinden

Balada zikrolunan Rutbarin kolunun biraz cenubunda ve cayin mansabina kadar mansabina dogru akan Rutbarin'dir.

cikarmamagi taahhiid
ciiz-i

Bu cay kendi menbama kadar; Bu menbadan Rutbarsin ve Herkii'nin

emsidinan kolu sularmi ayiran
mesafe;
hatt-i

TeaTi edilen ibu notalarin bugiin imza edilen muShedenin mutemmimini teskil ettigi takarriir etmistir. Bu vesiieyle

ark ve kurbundaki

ihtirSmat-i faikamizi tecdid ederiz.

balaya kadar en kisa

5 Haziran 1926 Nuri Said Lindzey

Hariciye Vekili Tevfik Rtistu Beyefendi tarafindan Ingiltere Charles Lindzey cenablarma ve Irak Murahhasi Nuri

Bu noktadan
safe;

igbu kolu besieyen en

yakm caya en

kisa

meSefiri Sir

Bu cay ve maruzzikr kol emsidinan suyuna kadar, Bu miiltekadan emsidman suyu havzasinm cenubi tepesine en yakm mesafe; Bu tepe (Boyah) in ark ve kurbundan gecen Hacibey ayi
ve kolunun beynindeki zirve hattiyla tekati noktasma kadar;

Said Pasdyz yazilan muttehid-iil meal mektuplann terciimesidir:

En

kisa bir hatt-i miistakim iizere Hacibey Qayx'na kadar

bir tepe hatti;

Aramizda bugiin imza edilen muafiedenin ondorduncii maddesine atfen bervechi zfr vuku bulan beyanatinizi havi olarak bugunku tarihli gdnderdiginiz notayi ahiz ve senet ittihaz
ettigimi arzederim.

uzanan

Hacibey Qayi
rahhasi

menbama dogru

Iran

hududuna kadar.
Irak

Bu
Mu-

ingiltere Sefiri Sir

Ronald Charles Lindzey ve

icjnde Turkiye
aidattaki

mualiedenin mevki-i mer'iyete vaz'im takiben on iki ay Hukumeti mezkur rnaddede mevzuubahs olan

Nun

Said Paa tarafindan Turkiye Cumhuriyeti Ha-

riciye Vekili Tevfik

Rustu Beyefendi'ye yazilan 5 Haziran

hisesini sermayeye tahvil etmek arzusunda bulundugu takdirde, Irak Hiikumeti'ni arzusundan haberdar ede-

1926

tarihli

notanm terciimesidir:
sunu beyan ederiz
ki,

Bugiin beynimizde imza edilen =mua1iedenin on dbrduncu

cek ve mezkur hiikumet ih-bar-i vakti takibeden otuz giin zarfmda bu maddenin tamami-i ifSsi zimminda Turkiye
Hiikumeti'ne 500.000 ingiliz
lirasi

maddesine

atferi

bu mu&hedenin mevki-i

tesviye edecektir.

152

MUSUL MES'ELESt
ki,

153

Diger taraftan jurasi da mukarrerdir

Turkiye Hiikumeti,

mezkQr

Sidattaki menafiini evvelemiidc Irak Hiikflmeti'ne bir

taraf-i sallsin

tediyeye

taade

olabilecegi Saltan

daha yiiksek

olmamak

iizere mflbayaa.

etmek

firsatmi vermeksizin elinden

fikarmamagi taahhiid
ciiz-i

eyler.

TeSti edilen ibu notalarm bugiin imza edilen muahedenin mtitemmimini tejkil ettigi takarrur etmitir.

Dr. TevfikRu$tiii04

IKINCI

BOLUM

IEAIK
I,

TUEKLEEI
VE SIYASI DURUMLARINA

ANAVATANDAN AYRILITAN<3CJNUMUZE &ABAR IRAK TURKLERI'MN AHVALI

A) iQTlMAI, JKTISADI

TOPLU BIR BAKI:

.rak
Tiirkleri,

Turkmen

dirler. Irak

Hiikumetleri gelip

gecen dost - diiman btittin kadroianyla bu irkdastanmizi T u r k adLyla anmaktan daima cekinmiLerdir. Sanki boyle yapmasalar, yambamdaki kudretli Tiirkiye'ye, bu eski dz topraklan uzerinde hak iddia etmeye medar olabilecek bir
1

delil

vermt olacaklarmi &anmilardir. Halbuki, Irak iizerindeki

en tabu haklanmizi teyid ve isbat icin bbyle bir lSfzi mesnede ihtiyacimiz yoktur. Ne yazik ki; nice zamandir bagimiza ge^en idSrecilerin, gb'Igelerinden bile korkarak zuhur eden
firsatfan degerlendirmekten ictinab edegeldikleri bir vitkiSdir.
104- Dlistur
111,

Tertip C: 7, sh: 1512-1519.

Boyleyken Irak idarecilerinin bu ihttyStina amamak elden gelmemektedir. Gercekten kacinlan bu firsatlara Musul

154

MUSUL MES'ELESI

KADIR MISIROGLU

155

lie Kibns eklenmek iizeredir. dusmanlanmizm T(irk ve Tijrkmen tefrikinden meded ummalan ilmi gercekler oniinde giiliinc bir mugalatadan baska bir sey degildir. Zira Tiirkmenleri05

ve Adalar'dan soma oh
Kaldi
ki,

Tiirk olan bircok ehir ve kasaba yer almaktadir. Bunlardan

Telafer Musul'un 60 kilometre kuzey batisinda ve oraya bagh

bir

kaza merkezi olup 100.000

Tiirk'iin

yaadigi bir ehirdir.

Zammar
sabasi olan

ve imadiye adindaki

bir nahiyesi ile ucyiiz

bir

biiyiik

ve genis Tiirk irkinin en soylu kollarmdan biri olan Oguz boyundandirlar.i06 Daha dogrusu Oguzlar'a
is]amlatiktan

kadar koyii vardi. Daha doguda, 15.000 niifuslu

Turk kaTiirk'iin

Yunus Peygamber

ile,

100.000

ad verilmitir. Vaktiyle Lord Giirzorim da bu tefriki yaparak Musul iizerindeki taleplerimizi cevaplandirmaya caUjmis oldugundan evveice bir
sonra

bu

meskun bulundugu Erbili07 ehri bulunmaktadir. Erbil'in yine tamamen Tiirkler'le meskun Koysancak, Revandiz, Kutepe, Mahmur, Yatak ve Ranya
107- Erbil, eskiden beri zengin bir ilim ve kiiltiir hayatina sahne olmu bir Buradan bircok fllemS ve meSyih $ikmi$tir. Bunlardan biri de 1930 yihnda Menemcn F3ciasi diyc bil-incn mesjiur Mdise dolayisiyla sbhret yapmis olan Nak^I Tarikatirun biiyiiklerinden Seyh Esad EfenddHx. Sultan Abdiilhamid devrinde bazi sebeplcrden dolayi kendi mcmlcketi olan Erbil'e siirglin edilmis bulunan bu z3t hakkinda o devirde Musul Valiligi yapmi bulunan Ebubetcir Hdztm Tepeyran, c&lib-i dikkat bir h3dise nakTiirk schridir.
letraektedir:

nebze bahsetmistik.
Irak Tiirkleri'nin yerle^me

sahalan,

Suriye hududundan

baslayarak

Bagdat'm giineydogusundaki
giineyi

cekilecek bir kavisin guneyinde

zeyi
Kurtler,

Bedre kasabma kalmaktadir. Bu bolgenin kumeskundur.

biitiin

de

Araplarla

Kuzeyde
ile

Telaferden baIayan bu bolgede

105...

hususiyetleri

Hulefa

EtrSk

ki; ekseri

zamamnda Turkistan'dan Oguz uluslanndandir.

diyar-l IstSm'a

gcccn

Ssair-i

Lehce-i Osmanl Tuiklerdcn ve siiphesiz Oguz Tiirklerinden Kuzgun Denizinin sarkinda ve Amu Derya'nm eski mecrSsi tarafinda ve bunun simal semtleriyle Aral ve Hazar Denizleri arasinda oturan halk Turkmen adlamrdi. Bunkum yer-

pek eski zamanlardan ta Heredot asrmdan beri Havarizm natnim almisn. Baska Tiirk millelleri gibi TUrkmenler de etrafa dagildilar. Bir uclari Amu DeryS boyunca Buhara'ya uzandlgi gibi, diger taraftan da Bahr-i Hazer'i iki cihetten ge9ip Tuna Nehri'ne kadar yayildilar. Ve bu yiizden dc Maleri

zenderan, Geylan, Taberistan, Azerbaycan ve Mavera-i Kafkas, Erz-i Rum, Diyarbekir, Adana ve hatta Rumeli iaraflanna kadar miintcsir oldular. Bagdat halifeleri zamamnda gbmillu asker olarak Tilrkmenlerden pekcok adam vardi. Aralarmdan mlihim adamiar da cikmistu-. Bagdat'taki Emirill Omert'Iarm, Misir GOleman EtrSkinin ve MiilOk-i Tevaifin en cogu bu

istanbul'da bulunan tarikat seyhlerinden Esad Efendi nammda bir zat, 90galmasmdan ve belki de bilinmeyen baska sebeplcrden dolayi Musul'a uzakla$tinlrmgn. O zaman ben Musul'daydim. Esad Efendi, istanbul'da mSliyc memurlarindan olan akrabamdan Emin Bey'm pek ziySde iltizam ile yazilmis, bir tavsiye mektubunu getirmiti. Emin Bey akrabaradan olmasa bile her suretle himmete ISyik bir ihtiyar oldugundan Seylt Esad Efendiyi siirgunliigunun benim i?in mflcib olabilecek tehlikeye ragmen her suretle korumagi bir vazife saydim. eyh Efendi Musul'da ikamete memurdu. Kendisi Erbil ahalisinden oldugundan orada evi ve akrabasi vaidi. Erbil'e gitmesi mumkiin olsa sefaletten kurmlacagim soyledi. Musul adim, biitiin vilSyete amil sayarak Vilayet dShilinde bir kazamn merkezi olan Erbil'e gitmesine tniisaade ettim. Bir sene sonra Kerkuk'e giderken yol Ustiinde bulunan Erbil'de iki gun
miirid vc miintesiplcrl dikkati cekecek derecede

kaldim,
Erbil aiiraleri ve eyhleri arasinda

Tiiikmenlerden

idi.

Gaznevller,

Sultan

Mahmud-i

SebUktekin'ler,

Esad Efendi de Hiikumet Konagi'na

Kutbuddin'ler, Celal'iid-din'Ier, Nadir ahlar hep Tdrkmendir. Yakin zamana kadar Iran'da hiikOmet eden Kacar Ailesi de bir Turkmen kabilesine mensup idi. (Bkz: HUseyin KSzim Katlri - TUrk Lugali - C: II, Istanbul

gelerek beni ziyaret

etti.

Bakalanm

ziyaret edip de siirgun oldugu igin

Esad Efendi'nin

evine

git-

memek
kimseyi,

yakisiksiz olacagmdan, iglerimi ve

biitiin vilayet

yorgunlugumu bahane ederek,

dShilinde biricik hey'et mtiderrisi (astronomi aliim)

Fakiiltesi

1928. sh. 140) 106- Tafsilat icin Prof. Dr. Ibrahim KAFESOGLU'nnn I.U. Edebiyat Yayinlan arasinda cikmis olan Tiirkmenlerin Menei Hakbnda*

adh doktora tezine bakiniz.

olma>si ve benim hey'et limine heveskarligim o senede balamasi dolayisiyla tanigtigirn 50k sevdigim Hoca Betcir Efendi, bana tekrar tekrar geldigi halde onun ziyareritini dc dbniijte yinc Erbil'den gecccegimi sOylemijtim. Erbil'den hareket edecegimiz giine tekaddiim eden gece rUyamda merhuni

156

MUSULMES'ELESI
diler.

KADtR MIS1ROGLU
Halbuki nefs-i Musul'da
Tiirk,

157

gibi kasabalan vardir,

olduk$a azdir. Turklerin

Bu

havalinin Tiirkleri eskiden beri

mensup

olduklari vila-

yetin adi olan

Musul a nisbet edilerek

ifade edilmektcy-

meskun bulunduklan saha yine Musul VilSyeti'ne dahil olmakla beraber isbu Erbil - Kerkiik dolaylaridir. Ger^ekten
asil

Kerkuk
nev'i

adi bilhassa son

zamanlarda Irak

Ttirkieri icin bir

babami gordiim. Ne koiHisUigtmuiZu hatirlamryorum. Babam kavuni^i renkli cufta kapli kUrkimii giymigti. Keudisim pck coijkun bir sevgiyle scvdigim i^in heyecanli uyandim. Saate baktim.'GOn dogmasina daha birbu^uk saal vara, Agustos'ta bulundugumuz iin serinlikte gitmck lizere arkadaIanmi uyandirarak hareket etmek istcdim, O tarihten onsekiz yil once ve ki.$ nievsiminde, ilk dcfa Nigde'dcn Ronya'ya giderken babam, binccegiiniz yaysiz yiik arabasinm her tarafini kalin kece ile kaplattirmakla beraber belki lazim olur diye arabaya koydurdugu bu kurku hif giymedigim haldc, nasil arabada
ttstflne

remz mahiyetini

iktisap etmitir.

Bu

yiizden

onlara

Musul Mes'elesi serlevbasi altmda incelenirken bu defa Kerkuk Turkleri iinvaniyle ele
miiteallik mes'eleler eskiden

almtr olmutur.
Kerkiik,
Erbil'in

giineyinde
h'epsi

250.000
olan
bir

niifusa

malik

ve

nufusunun hemen

Tiirk

ehirdir.

Esasen

sigara diigerek gogsiinde kiiciik bir ku:j gdzti kadar yanik deligi
kiii'kle ^b'riince

acjlrmgtir,

Riiyada babaini bu

yanik hatinma geldi. Dikkai edince

Turklerin butiin Irak ulkesi icin bu havaliyi secmeleri de sebepsiz degildir. Zira bu bolgenin arazi ve iklim artlan her ci-

kiiyuk dciigi de gflrdiim.

daha yatak icindc ikcn Esad Efendi'yi ziyaret etmey* diijttndUm. Halbuki emu ziyaret' clmemek ifin kimseye gitmemitim. Dakikalar gectikge bu ziyfiret sabil ve inatci bir fikir halini aldi: Bir tiirlil hatirdan ^ikaramadim, Nihayet hareket zamam geldi. Ahma bindikten sonra mukavemet edemedigim bir sSik bana Erbil Jandarma Kumandani'na $u sd/.ii sftyletti: - eyh Esad Efendi'mn cvi yoluinuzun iizerinde raidir? Kumandan ^u

Uykudan uyanir uyanmaz,

hatta

Anadolu'yn atidinr mahiyettedir. O derecede ki, butiin Arab in bir nevi remzi olan hurma agaci na bile burada rastlanmaktadir. Bu husus bolgenin cografi bakimindan Anadolu'nun tabii bir devami oldugunu isbata yarar bir
hette

Bildd-i

delil

olmasi

dolayisiyla,
bile

hey'etimiz

tarafindan

Lozan'daki

Musul miizakerelerinde
Kerkiik,

ehemmiyetle ifade

cevabi verdi: -Asil yol Uzerinde degil ama, oradan da eder. -Oyieysc oradan gidelim!*

edilmiti.
istihsal

gidilir.

Nihayet birkac dakika fark

kezlerinden
bir sitigim iken Erbil'e

gitmesine milsaade etmek, Erbil'de hi$ kimseniu ziyareti iade cdilmemijken, yalruz oriun cvine gitmek o zamanlar her yerde pck cok olan jumalciler icjn iyi bir mevzu tekil edecegini de dujtinmedim degil. Fakat irademe sahip olaraadim. Giinegin soluk ve iUk igiklan hi? bulutsuz mavi gdgii hafifce yaldizlamaga balarken, Esad Efendi'nin kapisi dntirte vardik. Hizmctci hemen kapiyi acarak beni sclamlik odastna cikardi. Bir iki dakika sonra odaya geleti eyh EsadEfendi, bir bucuk saai kadar evvel rtiyada gdrdiigtim babamin kurkiinii

EsadEfendi, Musul'da oturmaga memur

Ortadogu'da dordiincii sirada bulunmaktadir. Irak petrollerinin

biridir.

Diinya'mn belli bali petrol Yilhk yetmi milyon tonluk

mer-

istihsaliyle

Musul a izafetle 6hret bulmu olmasina ragmen, asil ehemmiyetli petrol yataklari buradadir. Eskidenberi gayet zengin bir kiiltiir ve edebiyata sahip olan Kerkiik'ten Tiirk Edebiyati'nm segkin simalari arasinda yer alan pek cok air ve edip cikmittr. Bunlara misal olmak
Ruht ve Ahmed Haim Bunlara heniiz neredilmemi cok kiymetli bir divanin sahibi Mekmed Rasih Bey'i de ilSve etmek isteriz.i8
tizere FuzUli, Seyyid Nesimi,
i

giymemi mi?
Ge2lerim, o ku gbzii kadar klifUk yanik delige takilip kakh. Ne yapacagimi, ne soylcyecegimi jajirdim. {Ebubekir H&zim TKPEYRAN - a.g.e., sh. 365- 366). Sirf mtlridlerinin coklugimdan ibaret akil almaz bir curumden (!) dolayi Menemen Askeri Mahrekemesi'nde idama mahktim edilen eyh EsadEfendi, infazdan evvel giiya normal eceliyle (!..) Rahmet-i Rahman'a kavugmu?tu, Fakat bata onun 65 yagindaki oglu eyh Mehmed Alt Efendi olmak (izere yirmisekiz kiinin idam edildigi ve gerc,ekten facia tavsifine mtlstehak olan Menemen Vak'asi hakkinda sdylenecek 90k sbz olmakla beraber bunu, ileride nejrini diisundtigUraUz miistakil bir csere birakiyoruz.

zikredebiliriz.

Bu

zat 1071 Malazgirt Zaferi i9in her misrai ger9ekten bir olan;

misra-i berceste

108- TafsMt if in bkz: Avukat Ata Kerkiik 1968, sh. 201 ve miit.

TERZIBAJI - Kerkuk

C.

II,

MUSUL MES'ELESI

KADIR MIS1ROGLU

*
Bir cuma sabahi sem&ya kari
Malazgirt'te ellidort bin cr,

Surme gbze,
Siirmeni stirme goze

Besteledikr en guzel marsv.

Allahu Ekber!... Allahu Ekber!..

yazan, idealist arkadairmz

Namerdin dermanim ifaysa surme goze...

Dalda kalsm, Kupartma dalda kalsm!. Hakka nece revadir, Yurdum yad elde kalsm.
,

stirini

Omer Rasih Ozliirkmen'm

babasidir.

halk edebiyati bakimindan da gayet zengindir. Umumiyetle halkm derin milliyet duygusu ve hayat felsefesini
Kerkiik,
dile getiren ve bizdeki manilere

*
O
yar goziin

benzeyen dortliiklerden ibaret

te-

Kerkiik Horyatlari meshurdur.iw Bu horyadlar, halk

fekkiir

Kim gbriip o yar goziin

Asian giiciinnen diisse Karinca oyar goziin

ve bu kitlenin su anonimkatiksiz Turkliigiinu ispata fcafi olan -umumiyetle mahsulleiidir. Bu horyadlardan burada birkac misal kayve tahassiisiinun emsalsiz
incileri

halk

detmek

isteriz:

Uregimde yara var Damar damar kara var

Gettim tabib yamna Dedi durma yar'a var.
yar'a
I

Oku yara, Ac kitap, oku

Sinemde yer kalmadi Meger ok, oku yara.

Aglama,
Giindi gecer aglama,

Derdim gikti bogaza Moskof goziin oyarim

Yan bakarsan
baglayan

Bogaz'a.

Bu kapmi

Surme goze,
Qekilir surme goze

Birgiin gecer aglama!..

*
Duer
bir

Moskof kor goz

gun
gun

acarsa,

Dermanin surme gbze,

Buhara, Sut karigti buhara

Yikilip diiser bir

Diismana diigen firsat Bize de dtisra birgiin

109-TafsiIatisinbkz: Ibrahim

DAXVKl

a.g.e.,

Kerk,iik,Horyatlari ve Manileri, III Cid, Kerkiik

- Ala TERZiBA^l 1956-57.

Kaldi Moskof elinde

Azer, Kafkas, Buhara.

160

MOSUL MES'ELESl

Irak Turklugii ve onun an'anevi remzi olan Kerkiik havalisi sakinlerinin lisan ve cirf-tdet bakimindan
kalmalan sebepsiz degildir. Gercektcu temlz ve kudretli bir imana sahip olarak asirlardan
bu
derece
saf

TORKlYE

ve

berrak

beri

Araplar

ihtilat

arasinda yasadiklan halde, onlarla bile ctmeyerek mill! benliklerini saySn-r hayret bir surette
cfilib-i

koruyabilmis olmalari
Abbasiler,
biimislerdi.

dikkat bit husustur.

Bunun
elde

hi

siiphesiz tarihi olan sebeplerini soyle hiilSsa edebiliriz:

Hilafeti
harekette
tin

Ttirkier

sayesinde

ede-

Bu

Abbasi Halifeleri,

Elm Miisliim, Horan olan ordulanm tamamen onlardan kurmuslardi.

alan

rildigi icin,

katilan Tiirklere ceitli imkan ve imtiyazlar vebu bdlge kisa zamanda kesif bir Turk muhSrecetine sahne olmustu. AbbasT Halifelerinden Mu'iasim (833-842) Bagdat ile Musul arasinda Samerra sehrjni kurarak, burasmi tamamen Tiirkler'in iskanma tahsis etmiti. Bununla

Bu orduya

yetinmeyerek ordusunda vazife alan Tiirklerin baskalan

ihtilat

ile

ederek cengSverliklerini kaybetmelerini onlemek icin

Turk kizlanndan baskasi ile evlenmelerini yasak etmisti. 'Bu havalide Abbasiler devrinden itibaren imtiyazii bir smif mevkiine yiikselen Tiirkler, gayet yiiksek izzet-i nefs duygulari ve Ustiin ahlSklari ile Arap miiellifi C&kiz'm FezSiliil EtrSk (Tiirklerin Faziletleri) isimli eserindei'O nzun uzun methedilmijlerdir. Filhakika bu havalide yaayan Turklcr'in ekserisi, Turk lrkinm en soylulanndan sayilan
de,

Bayat

Aireti ne mensuplardrr. Bunlar, Oguz ana-

Oguz Han'm ogiu Bayat'dan ttiremis kimselerdir. Yani kadirn Turk Hanedanmdan gelmektedider. Turk Edebiyati'mn medar-i iftihan Fuzuii ve hatirfflari halk arasmda halS yagayan meshur Dede Korkud da bu asjrete mensupturlar. Bayatlar, on iic kabileye aynhrlar ki, bunlar da daha
neierine gore
110- Bkz: Bl-CSiz (Ncreden: Ramamn $E$EN) Menkibcleri ye Tiirklerin Faziletleri - Ankara 1967.
-

IRAK'TA TURKLERIN KESIF OLDUGU

BOLGE

Noktalar icinde,kalan kisim Tiirklerin bulundugu mmtikayi gostermektcdir.

HMfet Ordusunun

162

MLSUl*MiB3JsiLB3l

KADIR M1S1ROGLU

163

tall

olarak bir?ok oymaklara boUinmuslerdir.

kadar unutulmasina imkan olmayan bir ficia cereyan etmistir.

ta

Ruhlarmda meknuz olan

asatet

ve necabete,

Abbasiler

Devrinde baslayarak Sekaiklu ve

Osmanh

devirleri

boyunca
onlan

devam eden
baskalan
biiyiik

fiili

siyast ustunliikleri eklenince

bu

hal,

ile kaynasrp kaybolmaktan korumustur. Bu yiizden ve genis Tiirkluk Alemi nin kultur ve an'ane bakimmdan en saf ve kudretli bir miimessili olarak bugiine

Kerkiik-Katliami, adiyla amlan bu faciadan biraz asagida tafsilatiyla bahsedilecektir. Katun devrinin Irak Turkieri i$in hayati 9ekilmez bir hale getiren eza ve cefalan, bu katliamdan ibaret de kalmamisur.

kadar ayakta kalabilmeleri miimkiin olabilnustir.

Ne

yazik

ki,

bu

milli varlik yillardan beri birbirini

kovalayan

siyast ihmal ve ihanetlere

maruz

birakilmigtlr.

Yasak b81ge ilan vatandasmm veya Tiirk9e mevkute veya kitabin girmesi sjddetle yasaklanmistir. Katliama istirak eden komiinist canilerin pek 90gunun SU911 sabit goriilerek idama mahkum edilmi olmalarma ragmen,
devirde Turklerin oturduklari bolge
edilerek buraya herhangi bir Tiirk
bir

Bu

Ger9ekten Irak
ingiliz idaresi
Ingilizler, binbir

Tiirkleri'nin

ma'kus

talihi,

Irak'm daha
baslarmstir.

hl9birinin cezasi infaz edilmemistir.

altma

konuldugu

giinierde

bu kadim Tiirk bel~ desini, zengin petrollerinden miimkiin oldugu kadar uzun bir zaman istifade edebilmek i9in yamba;jmdaki kudretli Tiirkiye'nin varhglnl bir an bile hatirmdan cikarmadan idareye

manevra

ile gaspettikleri

gelmislerdir.

Halbuki Irak'da Tiirkler daima bir istikrar unsuru olaTariM aliskanhklan itibariyle metbu devletlerini
Tiirkler,
tealisi

mukaddes tamyan
Irak'm terakki ve
ve9hihle

maddi ve man'evi sahada 19m miisbet bir Imil olmuslardir.

baglt, elindeki araziyi layiki

Ger9ekten koyluleri topraga gayet

Kerkiik'de
Sehirlileri

koyuimuslardir.

Bu

yuzdendir

ki,

beige sakini Kiirtlerc

bir-

degerlendiren kimselerdir.

Irak'm

en

iyi

bugdayi

takim idarT ve harsi imtiyazlar tanuurken, Tiirkler'in varligi

kabul edilmek bile istenmemistir. Hakikaten Irak
sahip
olageldikleri
Kiirtleri,

Turklerin

ekip

bi9tigi

sahalarda

yetismektedir.
devletin ka-

ku9flk zenaat

ve ticaretle ugrasir,

KUrtce konusmak ve nesriyatta bulunmak haklanna daima

halde,
Tiirkler

bunu
netice

elde

etmek

icin

yaptiklan

miicadeleden

hala

bir

alamamis.

bu-

lunmaktadtrlar.

Bu

agir siyasi
zail

baskilar

Manda

idaresi nin kalk-

nunlarma her bakimdan miiti ve saygih kimselerdir. Son zamanlarda basta Tiirkiye olmak iizere Diinya'nm bir9ok memleketlerinde yiiksek tahsil yapmakta olan Kerkiiklii gen9ler heryerde ahlak ve 9aliskanliklan ile temayiiz etmis ve etmektedirler.
Biitun bu hasletlerine ragmen, gelip ge9en idarecilerden dSima iivey evlad muamelesi gbren Kerkiik Turkieri, her kahir ve zulmfl bagrina basarak devletine itaatten aynlmamakta ve

masryla dahi
recede

olmamis, bilakis her iktidar degisikliginde

bir gelisme gostermistir.

daha fazla agirlajarak aleyhte

ki,

O deen

sahte dostluk gbsterileriyle Tiirkiye'yi aldatan Irak

Basvekili Nuri Said Paa'nm

zamamnda

bile Tiirklere

ku5iik bir siyasi ve harsi hiirriyet bahseditmemistir.

General Kasim

idaresi,

14

Temmuz
sukut-i

1958 tarihinde Irak

hayale
ugratmisrir.

mensup oldugu ulkenin birligini bozacak nifaktara istirakden daima ka9inmaktadirlar. Fakat Iraki vesile ittihaz ederek
Tiirkiye dahilinde ciddi bir ihtilafa
ingilizler'in, ta

Kraliyeti'nin yikihsiyla iimide kapilan Turkieri 90k kisa bir

zemin hazirlamak isteyen

-

bidSyetten beri bir Turk

Kiirt tefriki yaparak,

zaman

sonra

dehsetli

bir

Kiirtleri bir
ettigi,

Ger9ekten 14

Temmuz

1959'da Irak Turkieri 19m kiyamete

takim hak ve imtiyazlarfa teskilatlanmaya imale

bilinen bir husustur.

Bunun

neticesi olarak Irak Deyleti

164

MUSUL MES'ELESl
KADlR M1SIR0GLU
165

19m basgbsleren ciddi izmihlal alametleri kendisiyle muharrip vaziyette olan tsrail'in do munzam tahrikleriyle, artjk 90k

B)

KERKUK KATMAMI
giillesi var, kal'asi varsa,

vahim

bir

safhaya gelmi bulunmaktadir.

Ne

yazik

ki,

Irak ida-

Zulmiin topuvar,

recileri, illkelerinin

bu oh-Ode

bir tehlikeye

maruz bulunmasina
-

Hakkin
C(iz

biikultnez kolu,

donmezyuzii

vardir.

ragmen, Turk unsurunun kendilcrine zariiri olaii destcklerini temin etmek yoluna gitmemekte ve onlara iivey evlSd muamelesi

yumma gunesten,nuru

ne kadar kararsa!..

Srinmez ebedt her gecenin sabahi vardir!. .

yapmak

gibi ters hareketlere

devam

etmektedirler.

TevfikFikret

Irak Tiirkleri'nin yerlesme sahi

ile

lanndan

bir digcri

de Erbil

Kerkiik arasmda 20.000 niifuslu bir n3hie merkezi olan Altunkopru'diir. Kerkiik'e bagh bir kaza merkezi olup 50.000
Turk'ii

banndiran
vardir.

Tuz Harmutu da

zikre sayan bir yerlesme

adli iki

busumet e karsi kudretle muhafaza ve miidafaa edip onun serefli temsilciligini asirlarca ifS etmis bulunan Osmanli Imparatorlugu, Ondokuzuncu Asir balarmda sanayi inkilabmi ge^eklestirebiitiin

islam Alemi'ni

bir

cihan-i

bolgesidir.

Bunun Kadir Kerem ve Tavuk

memis.

olmanm

feci neticeleriyle yiizyiize gelmis bulunuyordu.

Diger bir Tiirk sehri de 50.000 niifuslu Kifri (islahiye) kazasidir. Bastanbasa portakal ve limon bahyeleriyle kaph olan bu kaza merkezinin hemen yamnda
nahiyesi

Bu

tehlikeleri

bertaraf

etmek 19m Osmanh

dehalarindan

tarihinin cihan

9apinda

btiyiik

siylset

bin

olan

Sultan

50.000 niifuslu Hanekin yer almaktadrr. Irak'm Kerkuk'den sonra en biiyiik petrol merkezidir.
yine

Burasi

Abdiilhamid Hanin sarfettigi hududsuz gayretler, Cihan Siyonizmi ile el ele vermis bulunan ingiliz entrikalarmm ihdas
eyledigi
binbir
gaile

ve

miiskiilat

ile

zaafa

ugratilmaya

Irak Ttirkletinin sakin olduklan saha, ceitli tarihi eserleile

doludur. Hazret-i Sit Aleyhisselam Musul'un giineyinde ve

Yahudilerin hayalci (iitopik) bir tarzda ikibin yildan beri dav8 edegeldikleri Filistin arazisine sahip olacaligilryordu.

oraya onbe dakika mesafede kendi adina miiesses bir camii

bilmek
temin

icin

ingiliz

Musul yakminda Ninova koyiinde medfundur. Peygamberligi ilitilafli olan Hazreti Danyal Aleyhisselam da Musul'un BalViil-Mescid Maserifte

medfundur. Yunus Aleyhisselam

ise,

ettikleri

ingilizleri genis

emperyalizmini kullanmak istikametinde muvaffakiyet, cidden takdire sayandir. ve miinbit Osmanli topraklarimn petrolil haiz

hallesin'deki bir camii serif lgillde gomiiludiir.

Imam Avn'uddin, Imam Abdurrahman, Imam Hamid, Imam Mahmud, imam Ibrahim-i Mttcag gibi evlad-i
Resul'den pek cok eshasin
retleri

ii I Arab* kismt iizerinde birtakim emelleri imale eden Cihan Siyonizmi, Sultan Abdulhamid merhumun ihtiyar ve yorgun bir halde bulunmasindan istifade suretiyle

olan Ceziret-

birka9

mezan

ile

Veysel Karani Haz-

sonra meydani

Makedonya sergerdesi tarafindan tamamen bos bulmustu.

alagagi edilmesinden

ve bir9ok mesayihin miibarek kabirleri de bu havSlide

bulunmaktadir.

Ostelik de tarihin tanidigi en biiyiik yahudi aleyhtarlanndan bin olan bu miibarek Padisahm yerini, onlarm en az Iiigilizler kadar aleti olmaya miiheyS bir kadro alnus bulunuyordu.
Ingilizlerin,

bu kadronun
krsmina

9esitli gaflet

ve ihanetlerinden

is-

tifade

suretiyle

Osmanh

Elcezire
baslamisti.

hululleri

O zaman Osmanh

topraklannm petrolii haiz once Kuveyt iizerinden Sadrazami bulunan Mahmud

166

MUSUL MES'ELESI
Pa$a burasim
igin

KADIR MISrROGLU
miinaferetin

167

Ijevkei

talep

iilkeyi ftitursuzca

tallk ve

eden Ingilizlere bbyle zengin bir kumluk bir araziden ne ikar,

deger

Bu

faaliyetin

meydana gelmesini temin etmek tekil neticesidir ki, Irak'da manda

etmitir.

idaresinin

bunun

dostlan

giicendirmege

mi?

tarzinda

teessiisiinden itibaren Tiirkler, her tiirlu

hak ve hukuktan

ile pcske ^ekmege teebbus edince, bu bolgenin nufuzlu gahsiyetlerinden eyk Vceymi Sadun Paan\ silaha sanhyor. Mahmud Sevket Pafa'mn tahk ve

eblehane bir miilShaza

kumluk
i9in

bir arazi diye istihfaf ettigi vatan-i azizini raiidafaa

tngilizlerle

durup

dinlenmek

bilmeyen

9etin

bir

miicadeleye giriiyordu.
Elcezire mintikasina Kuveyt'den hulul ctmege balayan
Ingilizler,

evvelce

izah

edildigi

iizerc

Irak

Cephesi'ndeki

harekat

sonunda Musul havalisini de 611! igalleri altma aldiktan ve burasim binbir manevra ilc kendilerine malettikten sonra, sinsi bir programla mahallT sekenenin Turkiye'ye kari olan meyillerini kirinak ve burasmin istikbalde Turkiye'ye iltihakim onlemek icjn faaliyete girigtiler. Bu faaliyetin mihrak
noktasim masonik cevreleri kullanmak suretiyle TUrkiye'de Arap aleyhtarhgi, Arap aleminde ise sistemli Tiirk
aleyhtarhgi yaptirmak ve bununla da iktifa etmeyerek bil-

olmazsa nisbi bir muhtariyet neriyat yaprnak hakki tanimyordu. Tabiatiyle, bu hareketle, Dogu Anadolu halki uzerinde buradaki Kurt9uliik faaliyetlerinin tesiri hesabedilerek Turkiye ifin dahili bir mes'ele ihdas etmenin imkani da aramyordu. Irak Kiirtleri'nm desteklenmesi, Dogu Anadolu halkt uzerillde boylesine bir tesiri haiz olunca, bu bblgeyi eline ge9irmeyi oteden beri tasarlamakta bulunan Rusya da ie dahil oluyor ve onlarca da eski Ermeni Mes'elesi nin suya diimesinden sonra Kiirt anasirm tahriki suretiyle yeniden Iskenderun'dan Akdeniz'e gikmanin hesaplan
ktlinirken, Kurtlere hig

mahrum

veriliyor

ve

kendi

6z

dilleriyle

yapilryordu.

Bu

yiizdendirki, Irak'daki

Kurtler i9in balangi9ta bir milli

?iktigi halde, bilahare

Barzani Hareketi asabiyet olarak ortaya

hassa Irak'da ciddi bir Turk-Kurt tefrikine gayret edip, bu hususta,

bugun

artik

meyva vermeye balayan

ciddi

bir

111- Uceymt Siiclun Paqa, Kuveyt'in cenfibundaki Mentefek mintikaSinda oturan airet reislerindcndi. ittihatcjlann, burasim ingilizlere peke .cekmesini tammayarak silaha sarilmi^, kabilesi ve taraftarlanyla IngiJiz kuvvetlcrine kargi iimitsiz, fakal dasitanii bir miicadeleye girimiti. Harb-i UmGmi nihayetine kadar devam eden bu mticadele, onun emsalsiz kahramanhklanna ragmen muvaffakiyctsizlikle neticelenince, Anadolu'ya gecen ve Milli Mticadele'ye de bUtiin varhgiyla katilan UceymtPa$a, Harbten sonra Turkiye'ye yerlemis. ve hattS 1960 senesinde Ankara'da hayata
gdzlerini yummus., eski bir Irak Cephesi'ndeki

bu Rus tesiriyle gitgide soysuz!aiyor komunist hareketi haline geliyordu. Son giinlerde Irak'in israil Devleti ile muharip vaziyete girmesi de Irak i$in dahili bir mes'ele olan Kurtculiik uzerinde bu defa Yahudi amaM ve tesirlerinin de ortaya 9ikmasina sebep olmutur. Bolgede gayet bol olan Petrolleri daJiili ihtilaflarla zaafa diismiis kxi^iik kii9uk Ortadogu Devletleri'nin eline kaptirmadan rahat9a istismar etmek isteyen Ingiltere ile Dogu Anadolu'yu bir Kurt9iiIuk Hareketinden istifade suretiyle pa^alaytp iskenderun'dan Akdeniz'e 9ikmak hiilySsi pe^inde koan Rusya ve kendisiyle muharip olan Irak'in bu
ve
bir
ihtilaf

Osmanii

idi.

Gercekten Osmanhliga
ric'ati

sayesinde par9alayip bertaraf etmek isteyen

israil'in

bagllligl,

ordumuzun Urfa'ya kadar

esnasinda kendirri teh-

entrikalan sonunda, Irak Devleti gayet karanhk bir istikbale

likeye alarak Tiirk Kuvvetleri'nin salimen ric'aflerini saglamak ve hatt-i ric'ati kesen tngiliz Kuvvetleri'ne karji cesurSne baskinlar tertiplemek suretiyle

bircok kereler isbat etmili. (Bkz: Tarih Konuuyor

C:
1971

I,

S: 6,

Istanbul, 1961 larihli

nushada
-

Hamza Ostnan Erkan'm

Mecmuasi
-

anlattiklan

Halil

namzet hale gelmitir. Bu zaaf ve tehlikeler i^in mahallin yegSne istikrar unsuru olan Turkleri karisinda ciddi bir mania" telaldci eden kuvvetler, onlan manen sarsip yikmamn imkarum

Zafir

Uceymi Sadun Paa

HilSl

S: 113, Istanbul

16S

MUSUL

MES'ELESi

bulamayinca madden imha etmeyi planlami$lardi.

yili

ijte,

1359

14

Temmuzu'nda

ortaya 9ikan insanlik tarihine kara bir adiyla gefen ciniyetler

fife?-

leke halinde

Kerkuk Katliarm*

silsilesinin ortaya ciki sebebi budur.

Islam tarihinin en bliyiik devleti olan Osmanli Devleti'ne isyan gibi bir erefsizligin bedeli olarak Serif Huseyin ve cocuklanna pejkc? cekilniij olan irak Kralligi* kuesasi

rulusundan iiibarcn, siyasetini; Turkler i inkfir ve imha uzerine kurmustur. Gei^ekten Faysal devri, Irak en karanlik devirlerinden biriydi. Bu devirde, destegi olmasa, her an yambagindaki kudretli Tiirkiye

Tflrkleri'nin
iiigiliz

tarafmdan yutulacagun hesap edcn Irak, bu iiikede Turk tesir ve nufuzurm kirmak ve orada bir nev'i tapu senedi gibi duran iman ve ahlak timsali ukdaslanmizm mevcudiyetlerini inkar

etmek ifin Cardura? bir gayret sarretmitir. Bu faaliyete sahte dostluk miivazislerine ragmen devrin iinlii Bavekili Nuri Said

Pa$a da

dahildi.

Bu yuzdendir ki, 14 Temmuz 1958 yilmda Irak Kraliyeti'ni deviren General Kasim Hareketi otuz kusur seneden
beri zuliim altinda inlcyen Irak Turkleri ifin ciddt bir iimid

HENUZ HAYATININ BAHARINDA SOLAN

Canilcr kadm-ertek tefriki bile yapmryor, finlerinc sedlerm. sokaklarda siiriikluyorlardi. i?te

BIR gigEKL
gelirse katlediyor cc-

kim
bir

tevlid etmisti. Fakat

onlann bu samimf iimid ve temennileri

aci bir

yamadan

gelinlik cagda, heoiiz hayata do-

tiunharca seiiid ediicn

masum

Turk

kizi!..

50k kisa bir zaman soma

etmi^tir.
Irak'i

sukut-u haySle inkilap

Kasim
parcalamak emeli pefinde kojan
karjilanna
Ostelik
Kiirtler,

Araplarla

kozlanm gayel kolay

ettigi takdirde iyi

paylajabileceklerini, fakat

bu tahakkuk

Ihtillli'nin birinci sene-i devriyesinde Tiirkler'e karsi miithis bir katliam tertiplediler. Baixani ve O'nun emrindeki

biliyorlardi.

Kerkuk Turkleri 9tkacagim 50k Kerkuk Turkleri 6yle bir sahada

Petrollerb menbalan bu

yerlesmij bulunmaktaydilar ki, tarihen Musul adiyla tanmmi olan Irak Petrollerinin bu'tiin
bolgedeydi.

Kurt militanlanmn tegkilati olan Demokrat Parti mcnsuplan Abdulkerim Kasirriizn soz alarak harekete ge9tiler. Once Turkleri koruyan idareci ziimre arasmdaki ehasi bertaraf etmek Mzimdi. Bu istikamette ilk once Turk muhibbi makla sohret yapmis bulunan General Nazim Tabakceli
ol-

Bu yuzden Kerkuk ve

havalisinin ciddi bir surette

tevkif

kiirtlestirilmesini ve bir dahilf bolunme gerceklejtigi takdirde burasimn kendilerine kalmasmi istiyorlardi. Bu ise, Turkleri

yildinp imha etmedikfe miimkun degildi.

Bu

sebeple General

edildi. Buna bir sebep gosterebilmek icin de daha evvel ortaya 9ikan Musul isyanmi hazirlamts bulunan Sevvaf ile terik-i mesai etmi oldugu iddiasi ileri siiruTdii. Onun yerine
azili

komiinist Davud-el CaWgetirildi.

J_

170

MUSUL MES'ELESl

azih bir Kerkuk Belediye Reisligi'ne Kurt oldugu kadar da Berezenci, komunist olan Moskova'da yetitirilmi Mdruf
getirilmis, Halk Mukavemet Tekiltti'mn basma ise Ojin Katliami'nm bag planteskilat tamamianmisti. Bunlar Kerkuk
cilari

mukellef Ikinci Tiimen'deki

zifelerinden alarak yerlerine
ettirrnigLerdi

miidafaasiyla olarak bir araya gelmisler ve bu havalinin biitiin milliyetci subaylan vakiirt

ve komunist subaylan t&yin

sevk

hareketi Katliam, sahneye konulmadan evvel mukabil bir Turk ve idare edebilmesi mumkun olan milliyetci

miinevvcrlerinden 4.000

kadanm Turancihk damgasini

\
"
.
. . ! i

Kerkuk'de vurarak tevkif edip tecrid kamplanna gonderdiler. Hikmet ve emsah cikan mahalli gazetelerin sayfalarmi Noam
vatan Minlerinin yazilan
ile

;.:."

;..
':

..

.;:
.

',

doldurdular.

Bu

suretle,

General

: '

Kasim

Ihtilfili'nin

birinci sene-i devriyesi olan

14

Temmuz

ettikleri Turk 1959 gimiine gelindigi zaman, evvelce tesbit harekete ge$menin zamam ileri gelcnlerini iirM etmek icin

geldigine kanaatle fiilen tegebbiise gectiler.

Ilk olarak Arslan

sehtd
oldu.

ettiler.

Bu

Boyle bir Firka bahSne olsun diye ortaya cikarmiglardi. Filhakika ikinci Kumandam tarafindan butun sehiide sokaga cikma yasagi ilan igindi. Caniler hazjrhk edildi. Fakat bu yasak, sadece Tiirkler ise, cadde ve yapmis. butun kizil teekkullerin faal militanlari yasagi meydanlarda dolajmaya baslamislardi. Sokaga cikma ettikleri kimselerin evise bunlar icin degildi. Evvelce tesbit sevk ve idare etmesi lerine hucum ederek Turk kitlesini
topladilar. ve melhuz olan ne kadar kimse varsa sehid ettiler. Askeri kijlaya gotiirerek dipcikler ve sungulerle tanmmaz hale Hinclarrm alamayarak bazilannrn cesedlerini civilerle dugelinceye kadar sokaklarda surudiiler. Bazilarim cakarak goktan. ruhunu teslim etmis bulunan

Yuvasi Gazinosu sahibi Osman Bey'i balami fiilt tecavuz ve cana kiyma icm bldiseyi sokaga cikma yasagi koymak
suretle

'
Katliam edilen ytizlcice Tiirk'ten
birisinin cesedi.

..

:
''

v..

zavallilara kari akil

Sokaklar

ve hayMe gelmedik zuliimler icra ettiler. kahrolsun Turkiye!.. kahrolsun Turk-

ler!. . nSralariyla cmliyor, evler, diikkSnlar

yagmalamyordu.
gece devam
etti.

Bu korkunc

katliam butun gehirde

tie

gun

tic

mumkun

Kocasi, kardesj veya yetismis. arslan gibi evlMi gozleri oniinde dipcik ve siingii darbeleriyle oldurulen parcalanan,
siiruklenen, kadinlann aci feryarllari birbirine kansiyordu.

Tuhafi u

ki;

varlar, direklere

lum cok kisa

bir

bu facia ve cinayetler karisinda, zalimle mazzamanda yer degistiriyor ve basta Moskova

KADIR M1S1E0GLU

173

boyle biiyiik bir felaket karjisinda da kuru siki bir protesto ile olsun tcselll etmeyi vazife sayrmyordn. ibtimal ki, Diiirya'da bi9bir hukumel, kendi din, dil ve lrkmdan bir zumrenin,

yambamda ve
Yurt'ta
gecmis

gcizleri

oniinde boylesine

lrz,

can ve malca
artik

kahredilisj karsisinda serefsiz bir siikutu ihtiyar etmemistir.

sulh,

cihan'da

sulh gibi

modasi

kabul etmis bulunan gelmis. gecmis biitiin Tiirk hukumetlerinden, bu gibi hMiseleri vesile ittihaz ederek, ne bolgedeki yiiksek iktisadi kiymeti haiz petrol ve ne
bir siyasi prensipi

de din kardejligi saikastyla Irak Turklugii'niin hatirlaraalarim beklemiyoruz. iktisadi imkanlan artirmayi, sadece zavalli Tiirk halkma hergiin yeni bir vergi yiiklemekle temin edebilecegini zanneden halef selef biitiin hiikiimetlerin boyle bir

sahip olamayacaklan meydandadtr. Beiktisadi goriije nimsedikleri larklik prensibi muvacehesinde, onlari din kar-

.ZALIMLERE BiR CON DEDiRiR KUDRBT-t MEVLA TALLAHi LEKAD ASEREKELLAHU ALEYNA(H2)
ZlYA PAIjA
Hakka aptan masum minik ellen Ya Adil!.. YS Adil!.. Ya Adil!.. Hutlharca kalledilen babasi ve ameasmin arkasinda boynu biikilk kalan bir Tiik Yav-

4eligi

saikasiyla

dtisiinebileceklerini

de

zannetmiyoruz.

Ancak

su husus belirtilmelidir ki, bu gibi mill} mes'elelerde

Tiirkiye'de idare edenlerle, edilenler arasmdaki ziddiyet

daima

mtisahede edilegeJmiijtir. Gercekten miisliiman Turk halki, irki asabiyetle oimasa bile dint hassasiyetle duydugn, ogrendigi
her yerde ve her anda bu zulmii tel'in etmis, Kerkiik'te komiinist mezalimine maruz kalan kardesleriyle Istanbul veya Ankara'da sol militamarm sehid ettigi vatan evladlarma
alakadaki iddet bakimmdan hicbir tefrike diismemistir. Hakikaten Kerkiik katliamindan surada burda bahseden birkay vatanseverin yazdiklarmin veya herhangi bir konferansta
soylediklerinin
milli

Radyosu olmak Uzere komunist aleminin

biitim radyo

ve ga-

zeteleri, Ttirkleri mtitecaviz ve hakstz gostermek icin bir propaganda yansina girerken, Irak reem! makamlan siikutu tercih ediyordu. Fakat ondan daha aci olan bir sey varsa, o da Turkiye'nin, yambasindaki bu katliaina bigane kahsrydi. Ana-

dolu'nun bir Kayseri'si veya bir Konya'sindan hicbir farki bu-

vicdanda uyandrrdigi derin

akisler;

bu

lunmayan, en az onlar kadar bizim olan Kei'kflk'de Irak Turklugti'nun matuz kaldigi bu mezllime kars.1 siikttaet ve
l&kaydisini

hiikmiimiiziin en aldatmaz delillerindendir.

devam

ettiren Tiirkiye, onlari

Musul Mes'e-

lesi nin tniizakeresine miiteallik her safhada binbir gafletine kurban ederek y&d bir hiikumete terkettigi yetmiyormus. gibi,
(1 12)

komunist aleminin butiin radyo ve gave haksiz gostermek icin bir propaganda yansina girerken, Irak resmi makamlan siikutu tercih ediyordu. Fakat ondan daha act olan bir sey varsa, o da Turkiye'nin, yambasmdaki bu katliama bigane kahsrydi. Ana-

Radyosu olmak

iizere

zeteleri, Turkleri miitec&vi'z

iman ve

Vallah Cenab-j Allah seni gerek ilim gerek sefkat gereksc saglam sabir cihetinden bizden iistiin kildl.
(Kur'ftn-i Kerim,Siire-i Yusuf,Ayet: 91)

174

KAD1RMISIROOLU
Rusya, Amerika ve israil gibi devletlerin menfaat zikzaklan arasinda bir muvazene imkani aramaya koyulmus.
ingiltere,

dolu'nun bir Kayseri'si veya bir Konya'smdan hicbir farki bu-

lunmayan, en az onlar kadar bizim olan Kerkiik'de Irak

Tiirklugii'nim

maruz

kaidigt

bu mezalime karsi

siikfinet

ve

bulunmaktadirlar.

lakaydisini

devam

ettiren Tiirkiye, onlari

Musul Mes'e-

lesi nin miizakeresine muteallik her safhada binbir gafletine kurban ederek yad bir hiikumete terkettigi yetmiyormus. gibi,
II-

IRAK TURKIJERiNiN iSTIKBALl

A-

camia haiine getirmek maksadiyla taMolla Mustafa Barzant de bu harekete bajladigi 1943 yihndan beri Irak'm dahilf bir zaafa diismesi ve hatta parcalanmasmda menfaati olan devletlerin - tabir caizse ~ suyuna gitmek sfiretiyle bir huruc imkani aramaktadir.ii4
Kiirtleri bir milli

rihte ilk del'a ortaya cikmis bir sahsiyet olan

BARZANl HAREKETi 113 VE MUHTEMEL NETICELER

biiyiik iktisadi

Ruslar'ln husus'l bir surette yetijtirerek Klzil

Albay
ilk

riitbesine kadar yiikselttikleri

Ordu da Molla Mustafa BarRusya'dan

Haiz oldugu

imkanlar ve

stratejik

ehem-

zant

ehemmiyetli

destegi

hie

siiphesiz

miyetinden doJayi Ortadogu'da emperyalist devletlerin tesir ve niifuzuna kaptlmaktan masun kalabilmis gercekten
muslakil tek bir millt lider bulabilmek adeta imkansizdrr.

Bir9ok

emperyalist
iltika

devletin

girift

menfaatlerinin

Diinya

bu bolgede bir tsrail Devleti ile Amerikaya ka^i mecburen Arap Alemi ni destekleyen Rusya'nm Ortadogu'ya miiteallik tutumunda bu sfiretle tezatli bir durum hasil olunca, Kiirtler, kendilerini desgormiistur. Fakat bilahare

nin kurulusu

uzerindeki

noktasmi

teskil

eden

Ortadogu'nun

bu

tekleme amade baska devletlerin de bulundugunu 50k cabuk

farketmijler ve onlarla tesrik-i mesai yoluna girmislerdir.

menhfls kaderi, bu krymetli topraklarm

tin

miisluman Turk
,

elinden

cikiina

tekaddiim

eden giinlerde baslamistor.

is-

Gercekten, bu bblgeyi asirlarca sulh, siikun ve adaletle idare

etmis olan Osmanlilar'in elinden alarak istismar etraek

Bunlann basmda Irak Petrolleri iizerinde en biiyiik hisseye malik olan ingiltere gelmektedir. Gercekten bu devlet, Irak'm biraz istikrara kavusmasi halinde mahallt petrol sirkefierini
Iran

teyen

emperyalistler,

istismara

daha

ziyade

imkan

bahsetmesi ybniinden

bir taraftan

mahalii liderleri satm almis;

dusiinerek

misalinde oldugu gibi millilestirme yolunu tutacagini buradaki menfaatlerinin istikbalinden endige
ki,

diger taraftan da en kiicuk

kavmi ve dini topluluklari aitik bir daha imtizac edemez sekilde birbirlerine kafsi tahrik etme yolunu
tutmuslardir.

duymustur. ingiltere, bu endise sebebiyledir

ifsad

Irak'm dahilini

bakimindan o derece mahirane

Bu

yiizdendir

ki;

Ortadogu,

bugiin bir

idarecilerinin gozlerini

olgiide korkutmustar ki,

ihtilaflar

kumkumasi
idame

haiine gelmi, mahalii liderlerden herbiri

ettirebilmek
icin

lekette iktidara gelen kralci,

biitiin idareeiler,

oynamis ve Irak bu memkomunist, milliyet9i ve baasct

bir rol

de

mevkiini

bu

ihtilSflara

dahil

takip ettikleri iktisadi sistem ne olursa olsun,

petrolleri uzerindeki ingiliz hissesine

113- Bu esedn ilk Hasiminda Kurt?uluk Hareketta icin su yiiziine cikmi sadece Barzani vardi. Bugiin O'na paralel bir de Talabani Hafeketi vardir. Bu Slrf riyaset ve auet farklanndan dogmu bir ikiliktir ve ehemmiycti haiz degildir. Asil uzcrine parmak basilacak hareket P.K.K. dir. Bu da ehemmiyetine binaen bu basimda ayn bir bdiiim halinde ele alimp tahlil edilmitir.

ctir'et

edememiskrdir.

Bununla

dokunmaga kolay kolay "Waber zannediriz ki,

ingiltere'nin Kiirtciiluk Hareketi ne muzahereti Irak'i parcalamaktan ziyade zaaf icinde tutmak maksadina baglidir.
1

14- O'nun vefatindan sonra bugiin, oglu ayn: yolda yiiriimektedir.

KADIR MISIROGLU

177

Binaenaleyh bu devletin Kiirtleri sonuna kadar tutacagim zannetmek dogru degildir. Boyle olmasa, kurulacak bir Kiirdistan'in kendinden ziyade Rusya, nana israil He tesrik-i mesaide bulunacagini hesap etmek guc degildir.
Irak petrollerinden ehemmiyetsiz bir hisseye mMik olan Amerikanm tesiri ise, ingiltere'ninkinin aksine Irak'r parcalamak raddesine kadar Kurtler lehine tecelli edebilir. Cunkii bu

oz menfaatlerinden ziyade, tsrail'in menfaatlegore hareket etmekten maalesef kurtulamayacak derecede yahudi sultasi altmdadir. Yahudilerin ise Irak'm parcalanmasinda sayisiz menfaatleri bulundugu meydandadir. Yahudiler'in, Fransiz Buyiik ihtiiaii'nden beri beynelmilel
rine
siyasette oynadiklari rol ve sagladiklan hakimiyet nazar-i dikkate almirsa, Irak'm istikbalinden ciddt bir surette endise etmemek imkansizdir. u hale.nazaran BarzanI Hareketi
Irak'i

devlet, kendi

parcalar ve
(!)

tesekkiil

edecek parcalardan birinin bir

olarak ortaya fikmasmi
bii-

miistakil

Kurdistan Devleti

temine muvaffak olursa, bunun, Ortadogu meraleketleri ve hassa Tiirkiye baktmindan 50k biiylik ve ehemmiyetli
tevlid edecegi muhakkaktir.
biliriz.

netieeler

Bunlart su suretle hulasa ede-

a) Irak

Turklugu Bakunindan

Irak'm Turkiyeye yakrn kuzey ve daghk mmtikasinda meskun bulunmaktadirlar. Burasimn iktisadi bakrmdan diger Irak topraklarma nazaran ehemmiyetsizligi

Kurtler

MASKENiN ARKASIL

meydandadir. Bir devletin hayatiyetini idame ettirebilmesi her seyden once saliip olacagi iktisadi imkanlara
baghdir.

Rus

MOLLA MUSTAFA

emu Rus lundugunu gcistermektedir. Masum ve dindar Kurt halkini kandirmak i?m bir seriat tatbikcisi tavn takman Barzani'nin, Rus Ordusunda hususi surette yetistirilmis bir Kizil lider oldugunu ispat eden bu resmi bil- zamanlar O'na inanmis olan saf Kurt kardesleiimize ithaf ederiz! ..

BARZANi'nin hakiki ^ehresini aksettiren bu resim, iinifonnaslyla lesbit etmekte vc Albay riitbesini haiz bu-

kurmay albay olan Motla Mustafa Barzant, bunu dusiinmeyecek bir insan degildir. Bn sebepledir ki, goziimi Ttirkmenler'm meskOn bulundugu
Kerktik havalisine dikmistir.
gtinkii

erkan-t harbiyesinin yetistirdigi bir

Irak petrollerinin

asil

menbai

burasidir.

178

MOSUL MES'ELESt
Mart 1970
tarihli

KADlR MISIROGLU
anlasma
bir tSrihe tehir edilmitir.

179

Irak Hiikumeti i!e imzaladigi 12

ile dahilt bir
alti

muhtariyet elde cden Barzani,

.

Irak*

bakanhkta Lemsil edilmesine, miistakil

bir

Kabme'sinde ordu ve em-

Pakat mezkQr Anayasa degifmedik-

je ve bu degiiklik, Tiirkler'm varligim kabul mahiyetinde

olmasma, Ktirtijc tedrisat yapaa meka^mak, radyo kurmak ve her ceit ne^riyatta bulunmak gibi muhtar bir idarenin buttin icaplanm elde etmi olmasma ragmen, bunlarla tatmin olmu goriinmemektedir. Kerkuk uzerindeki vazgecilmez Kurt talepleri s.ununla da sabittir ki, Barzani, mustakbel devietini kurabilirsc, bu deviate baehir olarak Kerkiik'u se9tigini sjmdiden ilan etniyct teskilatina sahip
tepler

olmadik9a bu
lacaktir.

iki

erden birini tercih mecburiyeti baki kaplebisit icin Kiirt

-

Kerkuk daha imdiden mustakbel

Arap catimasmin en hararetli bir sahnesi ohnutur. Araplar, Kerkuk dimda yeni bir Kerkiik vucuda getirerek buraya Arap
rmiltecilerini yerletirmektc, bata nufus
iizere

memurluklan olmak
uzak-

mahalli

idarelerdeki

Tiirkleri

mevkilerinden

lastirmaktadirlar.

mekten cekinmemektedir. Bu emeline bir dereceye kadar yaklas;abildigini de kabul etmek lazimdir. byle ki, Irak Hiikumeti, Barzantn'm Kerkiik etrafmdaki taleplerini bir neticeye baglamak maksadiyla burada plebisite bavurulmasim 12 Mart 1970 anla^masi ile kabul etmitir. Bu mes'elenin
bizim igin aci olan
birinci
tarafi

Irak Tiirkleri, yukaiida anlatilmis. olan katliam giinleri hari9

olmak

iizere

bu bblgenin eiimizden cikimdan bu yana

Biri komiinist Kiirtler,

en.

zor

gtinlerini yaamaktadirlar.

digeri de

baasci Araplar olmak uzere iki muharib kuvvetin agir siySsi

udur

ki',

1970

tarihli Irak

Anayasasi,

maddesinde: Irak halkinm Arap ve Kiirt

haklarmin

admda

iki

ve iktisadi baskuan altmda yok edilmek istenen KerkUk kalmakta devam eden Tiirk idarecileri de bu tavnyle Tiirk dumanlanna istedikleri gibi hareket etmek
Ttirkleri'ne bigane

temel milletten meydana geldigini,

icinde
milliyet

Kiirtler'e Irak'in biitunHigii

imkaiuni bahsetmektedirler.
gen?lerin
i

olciide ki, milli asabiyet sahibi

tamndigmi bildirmektedir. Bu suretle Tiirkler asla hesaba katilmamakta ve mevcudiyetleri nazar-i itibarc abnmamaktadir. Halbuki Kiirtlere temel bir milli unsur vasfi veren bu anayasa ile Kiirtler, kendisiyle bugiine kadar hicbir edebi mahsul vucuda getirilmemi ve
dolayisiyla iglenmemis. basit diilerini bife
Irak'in

ve

giiglerinden

uzaklatinlmalari

kaTi

gel-

miyormus.
iizere

gibi, yildirma siyasetinin aci neticelerinden

olmak

ortaya

cikan

katil

ve

cinayetler

bile

Sdi

vak'alar

hukmiine

ikinci bir

bulunmaktadu\ Son zamanda sehid edilen milli tiyatro ve televizyon sanatkan gen9 idealist Huseyin Alt Tuzlu bunun tipik bir misalidir.
girmis.

resmi

dili

olarak kabul ettirirken, niifusca onlardan az olmayan

Kiirtler igin Kerkiik'u ele gecirmek, yilda

ve tahkirden masun olmak gibi basit bir insani hakki bile vermeye miitemayil gorunmemektedirler. Mezkfir Anayasanm Tiirkleri be-on bin mevcutlu
Tiirk kitlesine sirf zuliim

ton petrolun geliiine sahip

zani bu davayi halletmedik9e

gbrunmektedir.

Aym

yetmi milyon olmak demek oldugu icindir ki, BarsilShi elden birakmamaga kararii ehemmiyet mukabil olarak hif iiphesiz

Nesturller veya Yahudiler kadar bile himayeye layik gormemesi neticesindedir ki, Kerkiik Tiirkleri, yaklaan plebisitte kendilerini Kiirt veya Arap olarak kaydettirmek mecburiyeti
ile

Baasci Araplar igin de variddir.

Bu

ytizdendir ki, Irak'da Kiirt

kaxi

karsiya

bulunmaktadirlar.

Geri

1971

Ekimi'nde yapilmasi kararlatmlmis. olan bu

plebisit,

mechul

Arap 9atimasinm bafladigi giinden beri sicak ve soguk harb olarak cereyan eden carpismalarm en iddetlisi Kerkuk iizerinde vuku bulmak uzeredir. Hayat ve mematlari bu o^iide tehlikeye maruz bul'unan Irak Tiirkleri Milli varhklarini id^me 39m ne yapabilirler? Her

KADIR MISIROGLU
biri harici bir

veya birka9

btiyiik devlete sirtim

dayami olan

miitecavizler kars.ismda Irak Turklei'i'nin vaziyeti kurt-kuzu

hikayesini hatirlatmaktadir. Boyle tehlikeli bir

kirn destek olabilir? Gerci
Ierin

durumda onlara

son giinlerdc Tiirkiye'de Donme-

hakim oldugu

bir biiyiik gazetede Kerkiik Turkleri'nden

bahsedilmesi

dikkattir. Fakat bu hareketi, Irak'in parcalamnasmi veya en azindan devamll bir buhran ve ihtilaf i9inde bulunmasim arzu eden Israil'in menfaati ile izah etmek
cllib-i

gii9 degildir.

Filhakika son anlasma

ile

biraz yatisan Irak'da

yeni bir ihtilif ihdas edilmek istendigi meydandadir. Fakat

Yahudi ve onun majasi olan Tiirkiye Donmelerinden Tfirkluk ve Miisliimanlik hesabina ciddt bir faide beklemek elbette ki
saflik oluf.

halde Kerkiik Tiirklugu'ne kim yar olabilir? Hl-

betteki ki vatanperver Tiirk

.hakli

munevver

cevreleri ile onlarin

ve yerinde ikazlarma kulak kabartmasi gereken Turk devlet adamlari... Bunlarin yapmasi lSzim gelen iler de biraz aagida Turkiye'ye diijen vazifeler serlevhasr ile incelenmitir.

b) Tiirkiye
Irak'daki

Bakimindan: Barz'ani Hareketi'nin

mu

affajc.iye.ti

halinde

bundan zarar gorecek kom?u devletlerin birincisi Tiirkiye, ikincisi ise iran'dir. Zira Molla Mustafa Barzant, Kiirt istikhtl harekatina basjadigi ilk yillarda gayesinin Tiirkiye ve Iran da dafiil olmak iizere butiin Kiirtleri kurtarmaktan (I) ibaret oldugunu sbylemekten ictinab etmemisti. Gerfekten kendilerine Kiirt denilen ve ayn bir irk suuru verilmeye fahjilan bu unsur Tiirkiye, Iran ve Irak'da yaamaktadir. Gerci Iran,
Irak'la arasrndaki
tutar

Bahreny

ihtilafi dolayisiyla Kiirtleri

tutus.

gbzUkmektedir. Fakat bu

Irak'm zaaf i9inde bu-

lunmasim temin maksadma

zarar gbrecegi muhakkaktir,

baglidir.

Yoksa bu hareketten

miistakil bir Kurdistan ortaya~9iktigi takdirde kendisinin de

Molla Mustafa Barzant her vesileyle Tiirkiye

ile bir

davasi

MUSUL MES'ELESI
olmadigini ifade etmekte ve hattS son yillarda Tiirk Devlet ve

KADlR MIS1ROGLU

omuza d6giismuler ve aralannda en kucuk

bir ihtilaf

zuhur

et-

Hiikumet reislerine gbndeidigi mektuplarla Tiirkiye'yi eski biiyiik ve azametli Osmanh imparatorlugu'nun ycrine koyarak

memistir. Gerci Curahuriyet'in ilamndan sonra arkta bazx tenkil hareketleri vuku bulmus ise dc bunlar Kurt-Turk tef-

ona siginmaktadir. Fakat bu hareket, ashnda Rus ordusunda yetimig birkizil korminist oldugu halde, islam eiiatini Catbik etniek propagandajyndan istifade yolunu tutmasindaki
gibi aik^r
bit'

rikinden

degil

husus sununla

sabittir ki, ayni tenkil hareketleri

tamamen dim sebeplerden dogmutur. Bu Menemenii7

mugaMtadan

ibarettir,

Hakikatte Kur-tgiiluge Sid

Konya, Bo3u ve Yozgat'ta ilh... gibi ehir ve kasabalarda da aynen cereyan etmigtir. Buralarin ahalisi de Kiirt degildix ya!..

propaganda kitaplan asilns hedefin Turkiye ve Iran oldugunu a9ik9a gbstermektedir. HattS Molla Mustafa Barzani bile 1968 yihnda tsvifre televizyonunda asil hedefinin Turkiye oldugunu soylemekten ictinSb etmemitir.H6 Filhakika bu gayet tabiidir. Aksini diigunmek saflik olur.
btitun

Bu
rin

bir eski

yeni catismasindan

ibarettir.

Bugiinkii Kurtgiile-

mesela

bir

Dersim Harekati veya eyh Said

sermaye edinmeleri
yersizdir. unku Bunu kavramak 19m o bile kafidir.

lsyam

ni kendilerine

bunlar bir Kurtculuk hareketi degillerdi,

gunun mevkutelerine

sathi bir surette

goz atmak

Qunkii Kurt ckseriyetinin Tiirkiye'nin dogu bolgesi

ile iran'da

ikamet
Kiirtler

ettigi

inkar kabul etmez bir vakiadir.

Ancak
az bin

Turkler'le

iUyi Kelimetullah ugruna en

hemen hcmen
enstitii
biitiin

yd omuz

117- 1930 yih nihayeilerinde Mcnemen'de bir yedek subay olan KUbil&y'va oldilrulmesiyle basjayan hadisc sirasinda orada mahalli kumandan olarak bulunan Fahreddin Altay, blttratinda talimat almak i?in Antarihinde Cankaya'da M. Kemal Pasa'mn vc mes'elenin miizakcre edildigini anlattiktan mahiyetinde oldugundan not ettim. imdi tarihi bir beige olarak bu riotfan aynen naklettim. diyerek bu milzakereler hakkinda sayi'alar dolusu malumat vermektedir. ... Menemen ve malum koyler ahalisinin tamamen tehcirini Gazi Paa 90k sjddelle ileri suruyor. ismet Pasa muhalcfet ediyor mahzurlanm sayiyor. Kazan Pasa (Ozalp) ile ukrii Kaya, ismet Pasa ile beraber. Fakat Gazh musir olmakla beraber, ki gecinceye kadar kalsinlar diye mtihlet veriyor

kara'ya gittigini, 7
sonra:

Ocak 1931

15- Kiirtlerin

Avmpa
cldcli

mcmlekelleriyle Amcrika'da
vardir.

riyaseti altinda toplanildigi

bircok

cemiyet,

ve

nesjr

vasitalan
bir

Bu

mtiesseselerin

Bu konusma bana

bir talimat

nesrettikleri

propaganda kitaplarmin

imkan yoktur. Zira o dcrccc gok ve

reketinden
asil

gesjtlidir.

bibliyografyasim vermege Fakat biz Kiirtc,uluk habirkac kaynagi

hedefin Turkiye oldugunu isbat

bakimmdan
-

isaretle iktifa ediyoruz.

Jean PRADJER - Les Kurdes - revolution silencieuse Blau JOYCE - Lc Probleme Kurde - Bruxelles, 1963

1968, Bordeaux.

Thomas BOIS - Les Kurdes,

Gerard
-

histoire, folklore,
-

Beyrouth, 1965.

CBALtAND - Le Question Kurde Paris 1961. B. CHRISTOF Kurden und Armenier Heidelberg, 1935. Egon von FJCKSTEDT - Tiirken, Kurdish and Yezidis -

Altertumm

Stutgart, 1961.

ve mtizakereyi oyle hUlSsa ediyorlardi; 1- Vak'a, irticSi, miirettep ve siySsfdir. Umflmi veya mintakavi midir, 2- Nazanmiz yalniz bu mmtikaya munhasir kalmayacaktir. 3- AlSkasi tebariiz edenler tecziye olunacaklardir. Kesif muhitler dagittlarak temizleneceklerdir. 4- idam cexalan beklenmeksizin kisim kisim dcrhal tatbik olunmahdir.

W.G.
S.S.

ELPHINSON The
-

Kurdish Question

London 1946.
,

GAVAN
-

Kurdistan, Divided Nation of the Middle East

London,

1958.

W.D.

HUTTEROTH

dicshen Taurus

JM. KINNEIR
London, 1818.
1 ilh.

- Bergnomaden und Yaylabauern in mitteleren kurHamburg, 1959. - Journey through Asia minor, Armenia and Kurdistan -

16 Bkz: Yeni Istanbul Gazetesi

26

Eyltil

1966

tarihli

(Meclis tasdik edecektir.) 5- Menemen ve alakadar kdylerin mes'ul ilan edilmesi ve gayr-i meskun hale konmasi icin hususi kanun cikarilacaktir. 6- Kadin mensuplar mtihimdir, miisamaha olunmamalidir. ilh! (bkz: Falreddin ALTAY On Yil Savas ve Sonrasi - Istanbul 1 970, sh: 433444) Bu satirlarda ifadesini bulan tenkilin iddeti ile bir Dersim Hareketi esnasindaki jiddet arasmda ne fark vardir? Harekata itirak eden bir askerin agztndan ikan ?u saurlar, o gUnkti idarecilerin bu gibi tenkilleri hangi sebeplerle icra ettiklerini gbstermiyor rau?!

MUSU1. MES'ELESI

KADIR MISIROOLU
B-

185

Kiirtfiiliigun

evvelce izah edilmij oldugu iizere eski Eryerine ikame edilmek istendigi hatirlanir-

TURKIYE'YE DUEN VAZIFELER:

IslSm
bir

meni Mes'elesi
sa,

Asirlarca
Tiirkiye,

Alemi'nin
halinde

temsilciligini

yaprms
miisterek

olan
bir

meselenin, Tiirkiye bakimmdan ehemmiyeti daha ziyade

anlasilabilir.

blitun

Hiristiyanhk

Alemi'ni

ve kolayca

cihan-i
tarihi

husumet

karsisinda bulmu

Turk vatam bblijne boiune adeta kuja dbnmustiir. Bunun bir kere daha boltinmege asla tahammiilu yoktur. Hergiin
biraz daha artan dinamik niifusumuz ve gitgide kuvvetlenen
din! ve millt

tesilinden

kurtulamamis

olacak

ki;

olmanm Yirminci Asnn

baindan beri ugradigi biiyiik kayiplari unutmus ve hazmetmis goriinmege son derecede dikkat etmektedir. Bu yuzdendir ki,
terkettigi topraklar tizerinde

mefkuremizin en gee Yirmirinci Asir basinda

muhakkaktir.

bizi

eski kayiplarirmzm bir kismini telati zarflret ve meebfiriyeti ile

kargilastiracagi

mSruz kaldiklan
yiiz kizartrcr

gefitli felaketlere

Bu

yasayan dinda ve trkdaglarinm bigane kalmak gibi cok defa

sebepledir ki, Tiirkiye'nin

bohinmesine degil razi olmak, bu gibi niyet ve arzulan duymaga bile tahammiiliimaz yoktur. BSliinecek olan, bizden
aynldigi giinden beri istikrarh bir dcvlet olamamig bulvinan

komsulanmizdir. Bunlardan baasci Araplarin igali altmdaki Musul Vilayetimiz i ve sosyalist Suriye idarecilerinin ijgali altmdaki Halep i kurtarmak ilk ve yakm
eski
hedefimizdir. Jurasi dost
ki,

biiyiik

bir

istikbale

- dusman herkese malQm olmahdir namzed olan ebedi iman makarn

durumlara sfiruklenmistir. Vaktiyle en tabii bir hakkimiz oldugu defaatle ve her mes'ul sahis tarafmdan ifade edilmi olan eski Musul Vil&yetimiz icin bile bu lakaydi devam edegelmistir. Bunun resmi bir agizdan yegane ihl&li Hatayin Anavatan'a ilhaki sirasmda olmustur. O zaman aradan sadece oniic serie gegmi bulunuyordu. Mu Meb'usu ilyas Sami Bey Meclis kiirsusiinden Hatay'in Anavatan'a avdetinden dolayi memnuniyetini ifade ettikten soma;
... Vaktiyle ingilizler de Musul i?in aym yolu tutmusjar, Musul'u elimizden almislardi, Bu yara daha icimizde kanarken Hatay icin aym safugi gosteremezdik. demistir. Ne yazik ki,

Tiirkiye'nin parlak talihini degistirmege kimsenin giicii yet-

miyeeektir.

iman

buhramndan

dolayi

aynlik

sevdasina

kapilmij solcu Kiirt Gencleri bilmedirler ki, hareketlerinin cezasim, daha ziyade namlarma vekaietsiz i$ gordukleri Dogu

Anadolu'nun

mSsum

halki

ceker.

Onlari

seviyorlarsa

bu

dSvidan vazgecmelidirler!... Hifbir devlet bir baska devlet veya topluluga babasmin haynna yardim etmez. Unutmamak gerektir ki, bu gibi hareketleri

bu beyandan sonra resmi sifati haiz hicbir sahsm bir kere daha Musul'u hatirladigi gbrulmemistir. Halbuki bu gibi miffi mes'elelerde halk efkarmi uyanik tutmak ve zuhur edecek firsatlan degerlendirmek vazifesi herkesten once devletin mes'ul sahislarma dtismektedir. Devlet

destekleyen

yabancilar,

neticeyi

kendi

lehlerine

fevirebilecek kuvvettedirler. Boyle olmasa zaten yardim etmezler. Bu hain ve gafiller, bilfarz muvaffak olsalar bile - buna

imkan yok ya

- netice, Turk'iin de, Kiird'un de aieyhine cikacak ve ancak her ikisinin de dusmarn olanlara yarayacaktir.

Bu sebeple boyle yad parcalanmn kurtartlma imkanlannm zuhurundan 90k evvel 9alismaya baIamak ve sartlari biraz da bu cahsmalar sonunda hazirlamak ge-, rekmektedir. Gercekten Tiirkiye bu mevzuda bir sey yapacaksa, burasi Yahudilerin veya Barmnimn eline ge9meden yapmahdir. Aksi halde 15 90k gii9lesecektir. Bugiin Kibns Mes'elesi dolayisiyle i9inde buhmduguadami,
ileriyi

gorebilen kimse demektir.

ellere

terkedilmis

kiymetli

vatan

186

MUSULMES'ELESl
bu

KAD1R MiSIROGLU

187

muz

ciddi buhran,

gibi gali^malarda ge?

kalmanm

milletlere

gdrulen zuliim ve gadr karisinda sukutumuzun ?irkinligini

ne kadar pahahya mal oldugunu gosteren en

Hatirlanacagi iizere Kibns'ta

iyi bir misaldir.

daha ziyade anlanz.

Rum

sekavetinin basjamasmdan

50k az

bir miiddet evvel devrin Hariciyc Vekili

Bizim
demek
vermisti.

icin

Kibns

FuadKopriilU davasi diye bir d&v. yoktur!..

yapamazsak bile, birtakim onlann mal ve can emniyetini de mi saglayamayiz? Nerededir Vietnam. i^in gbzyai doken
Irak Tiirklugu icin hicbir ey
faaliyetlerde bulunarak
siyiisi

bu ihmalkarhgjn aheser (!) bir misalini Kibns gibi, yannki Musul'un da kurtanlamaz veya gti? kurtulabilir bir hale gclmesini onlemenin yegane caresi caksmalara bu gunden baglamakhr. Bu cahmalann nasil olabilecegini devlet adamlanna ogretmek
sGretiyle

sahte hurriyet mumldileri?

Bugiin

Bugiin devletlerin miitekabil menfaatleri

almis,

girift

bir

ekil

bizim vazifemiz degildir. Bunu onlar bizden 90k daha

iyi bil-

mek

mevkiindedirler. Bizim onlardan sjmdilik istedigimiz ve

miispet bir sekilde tecellisini mutlak sGrette bekledigimiz tek

bir sey vardir.

Bu hususda devletler arasindaki mesafe ehemmiyet olmaktan crkrmur. Amerika'nm Uzaksark'daki faaliyetleri bu gercegin eseridir. Ancak, mesafe azahnca miitekabil menfaat al&kalan hi? siiphesiz daha da kesafet ve ehemmiyet kazanmaktadir. Hadiselerin siiratli seyri karisinda bazan birgtin bnceden bile tahmini mumkiin olbulunmaktadir.

de coktan bliz-i

da dchsetli

bir siySsi baski

akinda bulunan
ifade
et-

Irak

Tiirlderi'nin

yamnda
milyon

bulunduklarini
bir

a?ik9a

meleridir.
sifatiyla

Kirk
tesiri

niifuslu

devletin
bir rey

miimessilleri

bu hususta izhar edecekleri

ve kanatin cok
tesirin husulii

buyiik bir

haiz olacagi muhakkaktir.

Bu

- Irak munasebetkoz olarak kullanabilecegirniz umulmadik bir imkanin zuhur etmi oldugunu goriiyoruz. Bu da, Keban baraji mn infaasi dolayisiyle Irak topraklanmn

mayan durumlar ortaya 9ikmaktadir. Bu nokta-i nazardan bakddiginda Turk

lerinde, Irak Tiirklugu icin bir

i^in sadece azametli Tiirk Tarihi'nin zihinlerdeki izleri bile

kafidir.

sulanmasi iin bu memleketin Turkiye'ye muhtac bir mevkie

dusmii

bulunmastdir.us
ziral

Ger9ekten

Keban

Baraji

Firat

daha imdiden harbe girilsin demiyomz. Tabiatiyle icabedince onu da istemek hakkimizdir. Fakat idarecilerimizin yambasimizdaki dinda ve irkdaslanrmzm maruz

Musul

icin

Nehri'nden Irak arazisine ge^en sularin azalmasma, binnetice

o rmntikamn

istihsaline

buyiik dl9ude tesir eder bir

kaldiklari
siikfltu

ihtiyar ederek mill? vicdani rencide

istiyoruz.
ki,

veya kalacaklari zuliimler kars,ismda a^agilik bir etmege haklari

gerekir

durum husQle getirmitir. Irak'in Turkiye'ye kari bu yiizden mecbur kaldigi ricaci tavn Irak Tiirkleri'nin haklanm garantilemek veya en azindan onlar i9in birtakim hntiyazlar ko-

olmadigim soylemek

parmaya

vesile

Osmanli Devleti inuvaffakiyetsiz 1948 Macar ihtilali sirasinda Rus tenkiline maruz kalan Macar vatanseverlerine bagnni a^mi? ve onlari harbi bile goze almak suretiyle himaye etmiti. Zayif bir. zamanda dahi
,

Unutmamak

recilerinin her

kilmak miimkun ve elzemdir. Tiirk idazaman zuhum miimkun olmayan bu firsati da

kacirarak mtitevaTi hataiarina bir yenisini eklemeleri Tiirkiye'nin istikMIi

19111

vaMm

neticeler tevlid edecektir. Zira,

bu

mesele sadece oradaki irkdalarimtzin degil,

parcalana
8-

aym zamanda
bugiinkii

insan hak ve hiirriyetlerine bagiihgin bdylesine gogtis kabartici

pargalana

kua

gevrilmis,

bulunan

bir

misalini

vermi

bulunan bir milletin

cocuklari
1

oldugumuzu

diisiiniirsek,

kendi irkda ve dindaslanmiza revS

20

yil sonra,

bugiin

GAP Prqjesi ile bu

durum daha da ehemmiyet

are etmi bulunmaktadir. 3. BOltime bakmiz.

188

MOSUL MES'ELESi
varligim
iizeredir.

KADIR MISIROGLU

189

vatammizin dahili siikiinu ve miilkt tamamiyetinin korunmasr bakimindan da son derece biiyiik bir ehemmiyet taimaktadir.
oyle
ki:

kabul ettirecek hale gelmeleri tahakkuk etmek Bugiinku idareciler vazifelerini yaparlarsa, sadece

onlarin islerini kolaylastirmis olurlar.

kiiltur

Yoksa

bir yildir milli

Irak Tiirkliigu'niin Tiirkiye'nin dahili eomiyeti bakimindan

vahim bir mahiyet almaga baslayan Kiirt9uliik Hareketi ne karsi da miiessir bir pare oldugunu hatirdan pikarmamak gerekir. Zira Musul kurlulabildigi takdirde
artik

ve varhgmi mudafaa eden bir kitleyi eritmek, ne komiinist Kiirtler ve ne de baasci Araplar iprn mumkun olmayacaktir Musul Turk'tiir ve Turk kalacakur!.. O, yannki
Biiyiik Tilrkiye nin, islam Alemi'ni yeniden liderligi altrnda toplayip tedvir edecek olan Biiyiik Tiirkiye'nin vazgepilmez

giineyden bir

Turkmen penberine

alinacak olan

Dogu Anadolu
bugun
Tiirki-

Kurtleri iizerindeki tahrikler de tesirini kaybedecektir.

kiymetli bir vilayetidir.

tarafla

Ne mutlu onun
miistakbel
giinii

vatanciidahgim ber-

urasi ehemmiyetle tebaruz ettirilmelidir ki; ye'nin en ehemmiyetli dSvast hi9 siiphesiz

lzdirabmi

dindirecek

imanh Turk

ida-

Zira

biitiin

mfizir cereyanlar

Kurt9uTuk tur. nihayet mahdud bir flst tabaka

mensubundan kadrolasmis ve halka inememistir. Bunlarin tek istisnasi Kurtculuk tur. Bunda -hi9 siiphesiz- Cumhuriyetenkil hareketleriyle Ttirkler arasmdaki miisterek manevt baglan alabildigine tahrib eden laik icraat m 90k btiyiik rolii olmustur.
tin ilk

hazirlamaya matuf 9ahsmalann bugiinkii miitevazi safhalarmda hizmet ve liyakat hazirhgi yapan imanh Tiirk Gen9lerine!..
Degerli okuyucu!..

recilerine!..

Ve ne mutlu o mes'ud

yiUarmda

girijilen

Bugiin

su

mtruz

diiiincelerin

kagida

aksettirilisi

ve

Kiirtler

iizerinden tarn yirmi iki sene gepmis. bulunmaktadir. Allah

askina, soyleyiniz, bugiin bizim diisiincelerimiz aynen bir ke-

Ancak

surasi

memouniyet

vericidir ki;

bu

tehlikeli

cereyan

karsisinda Kiirt ahalinin -biiyiik ekseriyetinin- Hakkin siyane-

hanet gibi gerpeklesmis ve Kiirtciiluk Hareketi artik kolay kolay bas edilemez bir papa yiikselmis degil midir?!.. Gelmis
biitiin idarecilerin miitevali hatalari neticesi olan bu vahim durum aynca ve tafsiMti ile tahlil edilmesi gereken bir mevzuudur. Bu sebeple O'nu bu besinci basim i9in u^uncii bir boliim halinde ele almak mecburiyetini hissettik. Ancak ondan once 19 sene evvel kaleme alinmis son sbz iimiizii de

ediiememi bulunan din suurunun sihirli bir sigortasma sahip bulunmaktayiz. Bu sigortamn ilanihaye detiyle hala iptal

gepmis

vam

edebilmesinin de -ancak ve sadece- Tiirkiye'deki dint gelismeye kari beslenmekte olan flmidin gerpeklesmesine

bagh bulundugunu soylemeye hacet yoktur.

Umid ve temenni ederiz ki; Irak Turklugii'nii dtisunmek hususunda Klbns mevzuunda oldugu gibi ge9 kahnmayacaktir. Ancak surasim ifade etmek isteriz ki, bugiinku Turk idarecileri
bir ilk hareket olarak vazifelerini yapsalar

dinle!

Demek

ki gerpekte

sihatlar dinlenip

son soz degilmis. Neden?! Nagereken yapilmadigi ifin!..

da yapmasalar da

Tiirkiye'nin yakin bedeflerinden biri olan

Musul, mutlaka kurfazla

tanlacak,

onun yadellerde kalmasina daha

daha
takviye

musaade

edil-

meyecektir. Zira gayri resmi miitevazi gayretlerin tesiriyle

herglin
biraz

olunan

Turk

mill!

suurunun

terciimani olacak gen9lerin kemiyyet ve keyfiyet itibariyle

190

MUSUL, MES'ELESi
mektedir.

KADiR MISIROGLU

291

SONS07,
Kasdim budur, sehre varam, Feryad-u flgan koparam.

Ustelik Musul'un kurtardmasi, -ehemmiyetinden kat'annazar- Kibns'dan da kolaydir. Bunun belli bash sebebleri var-

YUNUSEMRE
Degerli okuyucum!..
_

Bir kere, Yunanistan, hiristiyan bir devlet olmasi sebebiyle hizimle ihtildflarmda hemen ddima hiristiyan Ban Alemi'nin destegine ndil olmaktadir. Bu durum Irak icin mevzuu bahs
dir.

Ayrwa bu memleket dahili ihtiidflarla parcalamnak' uzeredir. Gercekten heniiz miistakar bir devlet huviyetini iktisab
degildir.

Bu

eserin iki tab'i arasinda

hdiz bulundugu ehemmiyeti

Musul Mes'elesi'nin Turkiye icin daha da artiran bircok hadise zuhur

etmistir. Bunlann basinda, petrol mustahsili olan memleketlerin son zamanlarda -biraz da- hrail'e vdki destekleri bertaraf

etmek ve onu tutan devletleri dize getirmek sebebiyle petrol flatlanm fdhis bir surette artnrrnis bulunmalari gelmektedir. Bu durum, petrol mcvzuunda heniiz miistehllk sifatindan kurtulamamis

Esdsen, Osmanh imparatorlugu'nun parqalan kurulan devlelciklerin hiqbiri Mia bu vasfi kazanabilmis degildir. Bu da, gdyet tabiidir. Zira, o azametli Devletin genis ulkesini parcalayanlar, iktisadt istismar gdyesi giittuklerinden, bum temin icin, anormal hududlarla cizilmis
edememistir.
iizerindc
kiiciik kiiciik devletcikler

kurma yolunu tutmuslardtr Bahmz

.

bir

Arap Alemi kac

tundan kirk
arslan olamazlar!

devletten miitesekkildir?!.. Bir

bulunan

Tiirkiye'mlzin

miilevdzi

hiitcesine

ta-

tilkiye kiirk

arslamn posolur.fakat bunlann hicbiri hirer yavru

hammutii imkdnsiz bir yiik yiiklcmistir. Adedi milyonlan asan vatan evtddinm yddellerde coluk, cocuk ve vatan hasretiyle hvranarak, binbir giicliik icinde kazandigi bir avuc dovizin
ziydina ve Tiirkiye'nin heniiz nesviinemd halinde bulunan sindi
tesebbiislerinin

Ancak, bir de su nokta belirtilmelidir

Ban
millt

ki; Turk idarecileri Devletleri'nin tarihl husdmetkrini celbetmekten cekinerek-

agir

bir

sadrne

He duraklamasina mimcer

hak ve menfaatlerimize blgdne kalmayi itiyad haline ge-

olmustur.

Turkiye; iktisadt, beseri ve stratejik bakimlardan

Mes'elesi'yle kiyasi kabil

Musul

hulunmaktadirlar. Bunun psikolojik saiki dsikdrdir. Fiituhdt devirlerimizden b&ki kalan bir tesirle yine cihdngir

tirmis

olmayan Klbns icin - ydlarca oyalamp zaman kaybettikten sonra da olsa - nihdyet zedelenen haysiyetini

tdmir

maksadiyla

fiilen

harekete

gegmls ve adina

Bans Harekdti

denilmis olsa bile, buraya karsr asked bir

olmak arzusunu tasidigimizin zannedilmesinden cekinilmekteHalbukl Turkiye'nin yanm astrdanberi boyle uzak hedefler bir yana, en yahn ve tabii haklarim dahi muddfaa ve muhafaza hususunda takindigi pasiftavir, bSyle bir zanna asla imkdn verdir.

gikarmayi gerceklestirmistir. Bu durum, Musul Mes'elesine muteallik olup, -tahakkukunu dziedigimiz- icraal icin daha
cesur ve sahsiyetli davranislari talep ve arzu etmek imkdmmizi
arttirmis bulunmaktadir. Ktbris Mes'elesi, bize milletce

dirmezken, bu tesir altmda kahnarak blnnetice elde edilmesi kabil olan davalanmm dahi yuzustu ve kendi haline birukmaktaki agir vebdl asikdrdu:

sunu

yakini bir surette ogretmis olmakdir ki; bugiin Diinya'da hicbir milletin, hak ve menfaatlerini kuvvete miiracaat etmeden, rica ve niyaz yoluyla elde elmesine irrikan yoktur. Hal boyle olunca

Turk idarecileri, bu gibi davalardan s&dece halka intikal eden, halkin takip ve aldkasma mazliar olanlarmi rey dagilimina vdki tesirinden dolayii, -kerhen ale olsa- ele al-

maya

kendilerini

mecbur
ki;

sali Kibris'nr.

Demek

Musul

icin

tutulmasi gereken yol kendiliginden tebelliir et-

ciddi ve sahsiyetli bir

hissetmektedirler. Bunun en tipik miMusul Mes'elesi'nde neticeye muessir adim atabilmenin ilk sartt,' burnt haiku

192

MUSULMES'ELESl

193

maletmektir.

O
leni

halde, bugtin vatan ve miiletini seven her ferdin

Musul

Mes'elesine e'niyet (aktualitc) kazandirmak iizere elinden ge-

yapmasi hayati ehemmiyeti hdiz bir vatan borcudur. Ya-

zarak, gizerek, konusarak ve akla gelebilecek herturlii vasitayi

kullanarak bu davayi halka maletmege ve bu syrette dev-

muldhazalanyla da olsa- matltib Bu husus bir kere tahakkuk ederse, ekserisi mevki ve itibarmdan baska bir ey dusunmeyen ve giinubirlik siydsetin anaforunda donmeye ahsmis buiunan sozumona buyiiklerin (!) bu mevzuda birbirleriyle nasd yarqir bir hale gelecekleri ibretle goriilecektir. Oyleyse, bu davamn haiine giden yolda ilk hareket, her tarihi kritik anda basiretle davranmasini bilmis olan yiice milletimize .diismektedir. Btiyuk Turk Milleti'nin bu ii topyekUn ve miittehid bir cdmia hdlinde kavramasi ise, korpe dimagian vatan endiesiyle, temiz yurekleri memleket mes'elelerinin ulvi heyecamyla dolu vatansever genqlerin dikkat, gayret ve aldkatanna vdbestedir. Biz, yarim asirdanberi ifsad ve idldl edilmeye calisddigi halde, din ve tarih suurunu -ilahi bir siydnete mazhar olarak - muhafaza edebilmis buiunan kiymetli genglerimizin bu astl vazifelerini idrdk ve ifd ederek iki milyondan ziyade magdur ve mazlumun devam edegelen dh-u
letimizin baindakileri -rey

UgUNCU BOLUM

olan neticeye imdle etmeye mecburuz.

MUSUL MES'ELESINBE YENt GELIgMELEK VE JOLGEMIN GELECEGlNE MSA BER BAKI

I-

MUSUL MES'ELESINDE YEM GE1 JSMELER VE BU GELISMELERlN TARiHf KOKLEKI

a)

Ortadogu'daki istikrarsizhk

ugiin Ortadogu, Yeryiizu'niin en istikrarsiz bolgelernv

figdmm

dindireceklerine

inanmaktayiz.

Ne

mutlu

giinii

den biridir. Bunun sebebi - kisaca soylemek gerekirse Osmanli mirasimn taksimindeki gayri tabii diizenleme ve bunun neticesi olan otoritesizli tir.
Gercekten bazi yerlerde
irk bir

yasayacak ve yagatacak olan

talihii kardelerimize.

kavimler mozayigi olan top-

KABIR MISIROGLU
27 ubat 1975
Beylerbcyi/

luluklar tek bir devlet yapilmi;, dijer bazi yerlerde de din, dil,

ISTANBUL

ve hatta cografya birligine ragmen bir millet, bircok par9alara aynlarak cesitli devletcikler meydana getirilmistir. Bunlan'n birincisine misal, artik tarihe kanmakta olan Yugoslavya, ikincisine misal
ise,

Arab Alemi'dir. Halbuki, her

iki

sekil de, 1789 Fransiz ihtilali'nden beri Batililarca benimsenmis goriinen devlet ve millet anlayisma mugayirdir. Peki ama nicin?!. Acaba kimlerin hangi menfaatleri bimu gerektirmistir?!.

194

MUSUL
anlailabilmesi

MES'ELESI
195

Bunun

19m kisa

bir tarih9eye ihtiyac vardir:

dolayi

gitgide

biitiin

insanhga

kari

kinlenmi

ve

Roma
uzcrine

ego-

imparatoiiugu'nun

bzi^langi^ta

sedid

bir

surettc

istlemitir.

Bunda

-hi^ iiphesiz-

muharref Tevrat'a daysman

gittigi

Hiristiyanhgi resmi bir din olarak kabul et-

inaglarimn da

rolii biiyiiktur.

mesioden (M. S. IV. asir) sonra bu dinin peygamberini gfiya garmiha germis, olmak tbhmetiyle itham olunan ve bu sebeble
Filistin'den

Bati edcbiyatinda, Yahudi'yi mefkuresiz, hifbir ideal kiy-

cikanlan

Yahudi'ler

biittin

Diinya'da

Roma

mete inanmayan, hasis ahsi menfaatlerini temin hususunda

her vasitaya bavurabilen vatansiz serseriler olarak gosteren sayisiz roman vardir.
vetlenen

haldmiycti dimdaki

iilkelere gidip ye:rle{jmilerdir.

Buralarda

da aym sebeble nor ve bakir gorulen, ancak eskicilik nevinden siifli ugrasmalarma mtlsaade edilen Yahudiler, ilerle
umuniiyetle
bilmisjerdir.

Tuttugu tahsil ve ticaret yolunda gitgide geligip kuvve bunun beynelminel bir sfirette menfaat agmi

kozmopolit
Zira

biinyeli

biiyiik

ehirlerde

barina-

kuran Yahudi, Avrupa'da Sanayi inkilabi

siyle

nm

ger9ekle.5m.e-

ufak

ehirlerde

insanlar

birbirlerini

ez-

kapitalizmi

dehhame'etirmenin
bir

bir

numarah

am ill

berledikleri
degildir.
lar

19m istenmiyen insanlann yaamasina miisaid Ancak Yahudiler'in yerles.tikl.eri bu yerlerdeki msanhiristiyan olmulardx.

ohnuH9 ve boyle
vatanlarina

palazlanma sonunda kendilerinde eski

donme

arzulan uyanmigtir.

da 9oktan

Bu durum,

Bu arzunun

bir nu-

kendileri icin iki

marah
(Yahudi

Smili

hususta

karli, bir

hususta zararh olmutur. K&r saglayan husaglar.

zetesi'nin

Neue Presse Gamuhabiri Thcodor Hcrtzel'in Der Judenstaat

Viyana'da

yayinlanan
eseri

suslar, tahsil ve ticarettir. Zira biiyiik ehir, biiyiik ticaret ve

Devleti)

isimli

yazmasi

ve

Yeryuzune dagilmi ve bolunmus, aileler olmalai'i da bu hususa yardim etmitir. Zarar saglayan husus ise, buyuk ehirlerde yaayan insanlann tabiatla hairneir olan kbyliilere nazaran hayat ve
yiiksek tahsil

imkam

1892 yilmda

Isvicre'nin Basel sehrinde ilk siyonist kongresini toplamasiyla

bu Filistin'e donme arzulan alevlenmitir. Siyonizmin kurucusu sayilan Hertzel'in gun Diinya'nm bir numarah zengini olan Rocild Silesinin maddi destegini saglamasi beynelminel
siyaset arenasinda elektrik cereyani gibi goriinmez bir kuvvet

hidiseler kargisinda 9ekingenligi, cesaretsizligi tabiat haline

getirmeleri ve

nufuslannm artmamasidir. Her

vardir,

iilkede niifusu

halmde

milletlerin

artiran koylii unsurudur. Bugiin Diinya'da takriben yirmi be

yonizmi milletlerin batip 9ikmasinda

getirmistir.

milyon Yahudi

Bunun tamami
ve
i9i olarak

ehirde oturdugundan

arkasma saklanan sinumarah amil haUine giine kadar Osmanh'nin karismdaki Hiristitabii

siyasetleri

bir

Yahudi

niifusu asirlardan beri yerinde saymaktadir.

Diinya'nm

higbir iilkesinde kerlik meslegine

memur

yanlik taassubu, bbylece siyonizmin giidumiine girmi? ve mil-

istihdam edilmeyen, as-

ahnmayan yahudi

igin tahsil

ve

ticaret adeta
119-

mecburi hale
gbriinmeyen
raiftir.

gelmitir.
iki silahi miithi bir surette

Bu

baari da

Yahudi dehasinin

(!.)

eseri degildir. Zira

Yahudi

Bugiin Yahudiler, su
gizli bir

kullanarak

Sanayi inkilSbi'ndan soma iktisSden geli^erek, eskicilikten, antikaciliga, antikacthktan sarratliga, sarrailiktan bankerlige yiikselmesini; mal varhgim

Bu

keyfiyeti onlann

Cihan imparatorlugu mevkiine yttkselolmayan dehasiyla izah edenlere

olmaktan

nakid (efektif) olarak muhafaza etmi^ olmasina bor^ludur,

Bu

ise,

omm
anda

zekSsimn

degil, icinde

bulundugu cemiycte kar^i

tagidigi giivensizlik his-

katilmam. Yahudi bu yolu mecburt olarak tutmus, ve her millet

tarafindan

sinin bir neticesi olarak ortaya 5ikmitir. Kendini tehlikede hisseltigi

(Osmanh

han"9) hor ve hakir goriilmus

mal

variigiHi niden bir torbaya

koyup ka^abilmesi

ifin

onu nakid olarak

elinde bulundurmasi gerekmitir.

196

MUSUL MES'ELESI
gaye ve
rollerini

KADlR M1SIROGLU
anlamadan
6z menfaatini takib edemez bir duruma gelmis, bulunuyordu.
Tipki bugiinkii Amerika gibi. Yahudiler'in kendi maksadlari icin ingilizleri kullanabilmek

letlerarasi ihtilatlar Yahudiler'in

izah edilemez bir

duruma

gehnitir.

giin sanayiin bir

numarali devleti ingiltere'ydi. Amerika

heniiz infiratci siyasetine

ijlerine

devam ediyor ve Eski Dimyamn

ingiltcre'yi ka-

hususunda cok

giizel bir bahaneleri vardi: Petrol.

Bu

siralarda

kansmryordu. Bu sebeple Yahudiler

basfadtlar.

rargah olarak sectiler ve bu devletin siyasetinde cok miiessir

bir rol

oynamaya

Kuveyt, Musul ve iran'da gfiya arkeolojik cahsmalar bahanesiyle petrolden haberdar oIunmu, bunun da gelisen ingiliz sanayii ifin ehemmiyeti takdir olunmaya bastamisti.
Dflhiyane siyasetiyle bu yeni ingiliz ve Yahudi emellerini kavramakta gecikmiyen ve ilerleyen sanayi rekabetiyle Bahh'lar'i
birbirine diisurerek rahat nefes

Osmanh
Kavaiali
devletimizi

tarihinde hiyaneti su gbtiirmez bir gercek olaniM

Mehmed

Ali Paa'mn Kiitahya'ya kadar gelmesi,

devletler

Rusya'nm kucagina dusurmiis, bundan

almak isteyen

II.

Abdiilhamid

inuvazenesi bakirmndan rahatsiz olan batihlann ve hasseten

ingilizler'in

Kinm Harbine
olmak

1853 yiiinda Osrnanh'nm yanmda Ruslar'a kari katilmitir. Ancak az sonra bata Jngiltere

sanayiin ikinci devleti olan Almanya'ya Nach Osten (arka Dogru) siyasetini telkin ve bunu takviye icin de bazi im-

iizere diger batihlar yavas. yavas.

Yahudi

giidiimiiyle

bu
ke-

siyasetten ayrdip yeniden sedid bir

silmisjerdi. Hatta

Osmanh diismam

kendi Sz menfaatlerine ragmen!.. Mesela 1877-78* Tiirk-Rus harbi sirasinda Ingiliz'ler once seyirci

bahseylemise de Alman'lar kendilerinin Osmanh tarafmdan imale edildikleri bu rolii layikiyla oynayamamistir. Buna ragmen I. Cihan Harbi ingiliz-Alman sanayii rekabetinin bir mahsulii olarak ortaya cikacak, fakat ne yazik ki. Sultiyazlar

kalmi sonra da Ruslar'm Yesjlkoye gelmis. olmasmdan duydukian endise ile Rus Baskumandam Grandiik Nikola'nm
-kilicma dayanarak dikte ettigi
ettirerek,

mitecilerince tahttan indirilmis bulundugu i9in

disini icten igal etmi hainler

tan Abdiilhamid mason gudumiindeki ittihat Terakki koOsmanh, ken-

Berlin'de

yeni

bir

Ayastofanos Muahedesi'ni iptal Kongre toplatmij ve Ruslar'i

birakmilardir.

emellerine gbre idare edildiginden

yecekti.

ve gSfillerce de Yahudi siyast me'um yuahs onlenemi-

kazanclarimn cogundan
faatlerine

mahrum

Kendi oz men-

ragmen,

diyoruz,

ciinkii,

bu sirada Hindistan'a

yerlesmij olan ingilizler, Tiirkistan'i zaptetmis olan Ruslarla bugiinkii Afgan Daglari'nda daimit bir catisma halindeydiler.

Ruslar'm

Osmanli

topraklannm

buyiik

bir

kismim

ele

Osrnanh'nm mirasi uzerinde yeni bir diizenleme yapmanin amili olan ingilizler, bunu Yahudi menfaatine gore planlayacak bir telkin kaosu icinde bulunduklarmdan ortaya bugiin cogunun hududlari cetvelle cizilmis. Arap devletciklerixikivermistir. Bu maksadi kavramaya biiyiik bir Arap Imparatorlugu
bas.

gecirmeleri ingiliz menfaatlerine aykiriydi. Lalrin bu devlet,

hayaliyle kandrnlarak

Osmanh'ya

kar! kullamlmis. olan Jerif

coktan beri Yahudi menfaatlerinin anaforuna kapilmis, kendi

Hiiseyin Pasa'mn macerasi en

iyi bir misaldir.

Kendisine safull bir de-

dece Hicaz Kralligi verilmi, Necit'te Suudi'ler

120- Gercekten, Kavaiali

Mehmed

Ali Pasa'nin hainligi

miinakaa

kaldirmaz bir gercektir. Zira, inkilabci bir zihniyetle 1826 yilmda Yenicerilik
ilga cdilmi ve tabii olarak

rebeylik halinde ibka edilmij, erifin mtistakbel sizlanmalarma kari diger bir alternatif olarak elde tutulmu, birkac

da heniiz yeni

bir

ordu kurulamamis olmasmdan

Roma

istifade ile Kiitahya'ya kadar gelen

M.

Ali Pafa, devleti

Rusya'mn kucagina

merkez

harabesinden baska bir sey bulunmayan Amman Koyii ittihaz olunarak, sagdan-soldan kirpma bir avuc arazi

diiurmutiir. Tafsilat icin ibu eserde yer olan 15

numarali nola bakmiz.

198

MUSUL MES'BLESi
Bu

KADiR MISIROGLU
arada sunu da belirtelim
ki:

199

Urdiin diye bir devletcik uydurulmus, Hicaz Kralhgi'na bitisik olmasina ragmen O'nun basina crif in bir oglu kral olarak ge9irilmi.s, diger oglu da yine Hicaz Kralhgi'na bitisik Irak'
ile

Vaktiyle Theodor Hertzcl'in Rotild'in gdzunii korkutup

O'nu kendi davasma destek9i kilmak maksadiyla Almanya'mn

statiisUnde de olsa - devlet sekline biirunduriilerek, O'nun basina gecirilrrujtir. Kisacasi Yahudi'nin kolay kolay boy bljiijebilecegi kii9iik kiiciik devletcikler ihdasi yoluna gi-

-manda

Bayern Eyaleti'nde mahalli

bir gazetede

yaptimus oldugu Ya-

hudi aleyhtan ncsriyatin hesapta olmayan bir yan neticesi

zuhur etmisti. Bu da Munih'te niivelenen Nazi Partisi'nin Yahudiler'e

dilmis ve bunlar arasina da gayntabii hududlar ve birbirlerine

karsi

kabarmaya muheyya

igtihalar ile

daimi

ihtilaf

tohumlan

ekilmistir. crif Hiiseyin Paja'nin, balangictaki ingiliz va-

soguk bakmasiydi. Bunu biraz daha tahrik ile Almanya'dan bir kisim Yahudi'nin rahatsiz edilip kacmalarim saglamak Uzere Nazi iktidanmn ilk yillannda ortaya 9ikan Ya-

adleriyle ortaya cikan su durum arasindaki tezat dolayisiyla sizlamnalarrndan rahatsiz olduklannda da diger alternatif olan Suudiler'e destek vererek burada yeni bir diizenleme yoluna

gitmislerdir (1932). Eger Suudi Arabistan denilen topraklarin iizerinde Suriye veya Irak'taki kadar niifus tekasufu (yogun-

lugu) olsaydi, burasmi da birkaf devlet9ik

Mline

getirecekleri

muhakkakti.
ingiliz'in

kendi

nam ve hesabma kovaladigi menfaat

petrol,

hudi tedhi hareketleri Hitler'i onlarin bekiediklerinden 90k daha biiyiik ol^ude Yahudi aleyhtan yapmistir. Bugtin israil'in kurulmasina miincer olan niifus kesafeti Hitler Almanyasi'nda ortaya 9ikan Yahudi aleyhtarligi. sayesinde mumkiin olmustur. Siyasette yan tesir hcsabi yapabilmek gSyet gii9tur. Snf u hdise bile Yahudiler'in sanildigi kadar ileri goriislu olmadiklanni, sadece ciddi ve beynelmilel surette teskiiStlanmamn neticesi olarak bugiinkii dumma geldiklerinin aldatmaz
bir dclilidir.

ise, Filistin'di. Yahudi, ingilizi petrol hususundaki maksadmi tahrik ederek kullamyor ve kendisi de boylece Filistin'i ele ge9irmek gayesi pesinde kosuyordu. Lakin Dunya'nm her yerinde miireffeh bir hayat yasayan Yahudiler bizden sonra Filistin'e yerlesmis bulunan ingiliz-

Yahudi'ninki

Ortadogu'yu Yahudi telkinlerine istinaden bdltik porfiik

hiile

bir

getiren jngilizler'in cetvelle 9izilmis hududlariyla ihdas

frak'tir.

edilmi devletciklerden bill de

Kendi

miitteflkleriyle

dahi arasinda meseleler olan ingilizler bir kiskntmaci Ermeni

aiaciligiyla

ler'in

miisaadesine ragmen, gidip Filistin'e yerlesmiyorlardi.

issiz,

Maras ve Antep hadiselerini 9lkartnns, bununla

Gidenler bazi fanatiklerle

gttjsiiz

takumydi. Meshur

Fransiz ordusunu yrpratims ve onu petrolsiiz Suriye'ye itebilmitir. Irak, kendisinin asirlardan beri bilinen neft yani

Kudus Mustusii Emin

gibi bir gerilla cephesi

el

-Huseyni

bugiinkii

Afgan

miicahidreri

ham
Dev-

kurmus ve bununla

Filistin'e

gelen Ya-

petrol
letimizi

yataklan

dolayisiyla

istihasim

kabartiyordu.

hudi muMcirleri bir hayli tedirgin etmekteydi, Bununla beraber gelenler pek azdi. Halbuki 1917 de ingilizler hariciye vekilleri

Lord Balfour'un adiyla amlan

Filistin'e

bir

beyarmfaie

ile

Yahudiler'i

adeta

davet

etmislerdi.

Bu

tarihde

Bolfour Dek!erasyonu
hudinin
Filistin'e

denilir.

Bununla her isteyen yafiili

gidip yerlesmesi onflndeki hukuk! ve

en-

geller ortadan

kaldmlmis bulunuyordu.

30 Ekim 1918'de menhus Mondros Miitarekeniimzalamaya mecbur birakan sartlar, basta kahraman sanilan birtakim hainlerce ger9eklestirilmi olan Filistin Hezimeti'ydi. Bu sayede kuzey ve kuzeydoguya yonelerek serbest9e ilerlemeye devam eden ingilizler, tniitearekenin imza edildigini duymadlklan iddiasiyla ileri hareketlerini siirdiirmiis. ve 2 Kasim 1918'de bizim bzbebz mahmiz olan Musul
mesi'ni

200

MUSUL MES'ELESI
Ekim
1918'de fiilen elimizde bu-

KADIR M1SIROOLU

201

Vilayeti'ne girmilerdi. 30

lunan araziyi asgari vatan, kabul eden Misak-i Milli'ye nazaran bizde kalmasi gereken Musul, arzettigimiz gibi haiz bu-

1926 Yihnda iran petrollerini miistereken isletme teklifleri kabul gormeyen ingilizler, iran'da ihtilal yaptmms ve Kacar Hanedamm devirerek Albay Riza Pehlevi'yi destekleyip ah

lundugu petrol zenginligi dblayisryla

kabartmaktaydi.

Ingilizleri'n

ijtihasim

Bu sebeple
Bizim
nasil
etmis,

ingilizler icin petrol dolayisryla Irak,

Ya-

Bu suretle iran uzerindeki emellerine de Lakin bu ulke Alman Harbi'nde maglub Almanlari takib etmekte olan Ordulan'nin Rus ijgaline maruz
ilan ettirmisksdi.

ulamisjardi.

hudiler icin de Filistin vaz gecilemez asll davalardi.

Irak'la olan

kalmijti.

hududumuzun, Musul
hikayesini

haricte birakilarak
tafsilatiyla

kurtulabilmijti.

Bu durumdan ancak Amerika'mn dayatmasi sonunda Ancak iran'da bir hayli zaman kalrms, olan

cizilebildiginin

daha once

arz

Ruslar, bircok yerli komiinist turetip bunlan teskiiatlandir-

bulunmaktayiz. Burada ehemmiyetle tebariiz ettirilecek

bir diger

husus udur:

rmsbrdi. Sol goriisju insanlan semsiyesi allma almak isteyen Basvekil Musaddik'm petrolleri millilestirmesi ile basteyan
istikrarsizlik
rini

kiiciik kiiciik

Alem-i islam'i Yahudi'ye kolayca yem olabilecek ekilde devletcikler haline getiren ve lidersizlesriren

uzun maceralardan sonra iran'da Ingilizler'in yeAraerikahlar'm almasira intac etmistir.

de bu surette hem iktisaden giicsiiz hem de miiessir olduklari inlalap hamleleriyle manen bu alemin basma gecemeyecek ekilde kendi benliginden ve tarihi ahsiyetinden uzaklasUrmisJardir. Bu statu icinde Turkiye
ingilizler, Tiirkiye'yi

II. Riza ah Pehlevi, tam bir amerikanci siyasetle ulkesini idare ederken iki grup muhaliii ortaya cikmisur. Solcular ve

din

sinifi,..

Solcular,

agir bir

devlet

toriirii

altindaydilar.

Zira sah,
ile

Musul olmak iizere Halep, Antakya, Klbns, Adalar, Bati Trakya ve Batum gibi Misak-i Milli'ye dahil stratejik
bata

onlann amil oldugu

bir ihtilalde,

kendi kullandigi bir tayyare

ehemmiyeti haiz bblgeleri her terketmi ve herade mustakbelde talep etmemek taahhiidii altina girmis, olan bir iilke olmutur. Yahudi gudiimundeki ingilizler, boylece bize tabut gibi icinde kimildama imkam olmayan hududlar cizmis.
ve bu hududlar haricindeki haklanmizi,
el suriilmez

kactp canini gttcliikle kurtarabilmis. oldugunu hatirmdan aslS cikarrmyor ve onlara nefes aldrrmtyordu. Diger taraftan uyustarucu ticareti yapan veya kullananlara
karji da tutumu oldukca
sertti.

Roma'ya

Zira bu

illet

ictimaj bunyeyi

miithif bir surette kemirmekteydi.

Buna mukabil din smtfina

Din

memnu

meyvalar haline
b- Kfjrfez
ingilizler,

getirmitir.

kari diismanca hareket ettigi sSylenemez; Onlara biganeydi. Fakat devleti hergiin biraz daha batililastayordu.

smiftnin muhalefeti de bu sebebe dayamyordu.

Harbi

Bu minval
dolasirdi.

iizere ulkesini idlre

eden Riza $ah her

sefahat

yil

Av-

Yahudi giidumvinde Ortadogu'ya el attiklarrnda, bu hareket sirf petrole degil, aym zamanda Hindistan Yolunun Emniyeti mulahazalarma da istinad ediyordu. Bu yiizden Malta, Kibris ve Siivey'e yeriesmis.ler ve iran'la da ala-

rupa ve Amerika'ya gider, plajlarda,

alemlerinde

Zaman zaman

sihhi kontrolden gecen

Jah'a Hutic yil

meyni

ihtilSlinden takriben iki yil

once kanser teshisi koomiir

bil-

nulmus. ve doktorlarca kendisine tahmini iki ila

kalanmaya

balarnilardi.

Orada da gtiya arkeolojik

(!.)

ara-

tirmalar yapiyorlardi, Hakikatte ise petrol aramaktaydilar.

bicilmisti. Bunu Amerikan entelijansmdan baka hie kimse miyordu. Hatta ah'in kendisine bile sSylenmemiti.

202

MUSULMES'ELESl

KADIR MISIROOLU
cogaltarak halkin arasinda yaydilar,

203

fevkalade mubimdi.
bir ihtilalle

Bu durum Amerike'nin iran'daki menfaatleri bakrmindan Once 1926 da Ingilizlar'in yaptigi gibi yeni
hanedan degiikligi dusuniUmus, sonra
bir balk
ihtilalle
ile

Bu

sflretle niimayislerin

capi btiyiiyiince Iran ordusundaki Amerikanci subaylara da niimayislere katilma talimatlan verildi.

Bu durumu goren ah

gclen idarelerin artik dmurlii olamiyacagi mulahazasi

bun-

daha fazla kan dakiilmesini onlemek

iizere tilkesini terketti.

dan vaz gccilerek

kahramam

tiiretmek esasi iizerinde

Bu

surette

ummadigi

bir destekle iktidara gelen

Humeyni

sol-

rautSbik kahnmisti.
tte iran'da ia'mti iktidar

culara bekledikleri tavizi vermedi. Sirf Beni Sadr'j reisicumhur

olmasi bu dUgiincenin eseri olais,ik

rak

Cihan Siyonizmi'nin buna yeil sayesinde mumkiin olabilmitir. 6yle ki:

ve
ah'in kanser olmasi, kendisinden

yakmasi
bolugu
ta-

fazla

soma

bir otorite

yapmakla iktifa etti. Bununla tatmin olmayan solcular, daha hak isiediler. Alamayinca Amerikan Biiyiikelciligi'm bastiiar. Bununia iic maksad takip ediyorlardi: 1- Humeyni'den daha fazla taviz koparmak iizere O'na

dogma

tehlikesini ortaya cikarmi,

bu durumu yeni

bir ihtilalle

bertaraf

etmek isteyenlere

bir

halk hareketiyle birlesmek

raftan olanlarm fikirlerini kabul ettirmeleri yiiziinden, henuz

Amerika'nin dolayisiyla Yahudinin, sagladigi deslegi ispat edecek vesSik elde etmek ve bununla Humeyni'yi tehdid etmek.
2-

Humeyni
etmiftir.

ortada yokken dinci grupla dirsek temasim intac

tabirle

Humeyni, yapmaym, etmeyin

derse, aralanndaki

mu~

Amerika'nin daha emin bir

Siyonizm'in bundan

halefeti su yiiziine cikarmak,

3-

bekledigi, bagta Tiirkiye

olmak

iizere
idi.

tslam Alemi'nin her

Tiirkiye'de

tarafinda

bir

sii-sunni

causmasi

Mara ve

parsa,

Amerika bu duruma razi olmaz da, fiilt 1920 Azerbaycan iggalinde oldugu

bir hareket ya-

gibi

Rusya'ya

Coram
olan

Hadiseleri'nde kiiciik capta tatbik mcvkiine konulmu

ihtilafi

dSvetiye cikarmak.
Solcular bu iic g^yenin uciine de ulasamadilar. Ondbrt ay sonra ah'in Amerika daki paralarindan bir kismmi almak mu1

bu

Alem-i isHhn capinda umullendirmek bu

olacakti.

misyonu bilinmekteydi. Bu yiizden Yahudi gudiimiindeki Amerikan entellijansi bir lideri agrandize edip (buyutiip) on plana cikarmak ijin teebbiise ge9mi ve bu maksadla yurt dismda bulundugundan dolayi Humeyni secilmitir, O sirada Tiirkisayede mumkiin
Zira iran'm
tarihi

kabilinde Amerika'nm Buyukelciligi'ni tahliye

sflikastlere giriftiler.

ettiler.

Bu

defa

Basta Behisti olmak iizere

ihtilalin ileri

gelen pek cok sahsiyyetini yok ettiler. Bu durumda dahilt idarede stkmtiya dtisen her lider gibi Humeyni de careyi bir
dis gaile ihdas etmekte buldu.

ye'deki ikametinden usanan ve Evl&d-i Resul'den birisinin

idaresinde bulunan Fas'a gitmek iizere Paris'e gelcn

Hu-

Qok
raftan

eskiden beri Bahreyn Adasi'na bagll bir anlasmazllk

sistemi'nin tabii bir icabi olarak, Irak'taki mumakamlan Humeyni'nin kontrol ve idaresi altinda Bu sebeble iran'da siiligin resmen hakim

anda husust bir talimatla harekete gecmis, televizyon, gazete ve radyo muhabhierinin iizerine uiismesiyle on plana cikanlmi, bata Beni Sadr olmak iizere Paris'teki ki onlar da her yerde Yahudi gudurminsolcu talebeler dedirler - hususi bir tHimatla Humeyni'nin etrafmda top-

meyni

bir

yiiziinden Irak'la Iran arasinda silah yarisi vardi. Diger ta-

imamet
ii

kaddes

bulunmahydi.

olmasi, taiihteki Fatimi Imparatorlugu'nu gerceklestirmek

istikametindeki arzulari uyandiracak ve

landilar.

Amerikan ajanlan Humeyni'nin beyanlanm

Tahran'a
tasiyip

giinii

bunun

bir hazirhgi

guniine

kendi

biiyukelcilik

binalannda

olmak uzere

Iran, basta Tiirkiye

olmak

iizere her

miisluman

204

MUSUL MES'ELESi
dahilinde

KADiRMiSIROOLU
mecburen
ilk he-

205

iilkenin

az

90k

mevcud olan
kos.acakti.
11

tJleri

teskiUuiandtracak ve bunlarla kendi rejimini o iiikelerde de

ge^eklestirmek gSyesi pesmde

defi hig

Bu gayenin
Humeyni

suphesiz mukaddes
gerekirdi.

makamlari sebebiyle Trak

Irak'a

olmak

Bu

lazime

yiiziinden
etti.

bahsetmek Yahudilerce gii9 degildi. Dengesiz silah satiiyla bunu bir giinde yapabiiirlerdi. Ancak bu takdirde Irak'a anormal derecede kredi ajmak gerekiyordu. Fakat tehlike O'nun petrol zengini diger komsulari i9in de varid hale getirilse, bu ulkelerin petrol zenginligi de Irak lehine silali alimmda kullanilabilirdi.

saldirmak iizere seferberlik il&t

I5 muhalefeti bastiracak

Bunun 19m once

iran'a biraz fazlaca silah sattilar.

bir di gSileyi ilk defa Irak'a kari harekete ge9erek elde edecekti.

Iran Safak Harekati denilen bir gahlamjla ortaligi vel-

Bunu kavramakta gecikmeyen

Irak, ertesi

gun iran'dan

veleye verdi.
bistan'daki

Bu durumdan
iran'i

istifade i9in
bir

Kuveyt ve Suudi Araolarak

evvel davranarak hiicuma ge9ti.

Alevtler

kurtarici

karjilamak

Diger taraftan Vietnam Harbi'nden bu yana silah stoklan

bir hayli kabarmis.

bulunan siyonistler, bu harbi ganimet

bilip

hazirhgi ifinde gfisteriler yaptilar. Bu, belki de - Yahudi tab.rikiyleydi. Fakat o devletler Iran galip geldigi takdirde biinye-

tahrik ettiler.

Her

ikisi

de petrol gibi bir zenginlige sahip olan

Yahudi silSh tiiccarlannm kasasina aktarmak ifin bundan, uzun bir miiddet istifadeyi saglayacak bir plaolama yaptilar. Buna gore iki taraf da birbirinin petrol kuyiiklii tankerlere yulanna hiicum etmeyecek, petrol
iki iilkenin servetini

ilismeyecek ve bbylece petrol paralan silah tacirlerinin

bunlar yiizde 96 nisbetinde yahudidir, kasalarma akacakti.
karli ticaretin

ki;

Mevi unsurun cesaretlenmesinden miinfail olarak olmaya dogru imale edilmi oldular. Bu yiizden Suudi Arabistan'm tahminen 100 milyar dolar, Kuveyt'in ise 15-20 milyar dolar, Irak i9in silah bedeli odemesi gibi bir durum ortaya gikti. Bununla Irak sahlanmca Humeyni meshur, - Zehir i9seydim de Irak'tan ateskes talebinde bulerindeki
Irak'a destek

Bu
az

lunmasaydim!.. mealindeki

sfizii

soyledi ve harb

bitti.

uzun miiddet devam edebiimesi

i9in, niifusu
silali

olan Irak'a fazla, niifusu fazia olan Iran'a ize az

gerekiyordu.

satilmasi

LSkin bu soz Iran'daki gurur incinmisUgini sergiliyordu. O'nun bu maglubiyeti hazmetmeyerek ileride yeniden toparlanip harekete ge9ecegi muhakkakti. Lakin araya bir baska
miiessir girdi. 6yle ki:

Bu

takdirde yeniemeyen pehlivanlarm giirei nihayete er-

meyecegi gibi bu harp de uzayip gidecekti. Nitekim oyle oldu. Fakat bir miiddet sonra petrol kuyuiarma hiicum etmemek, petrol tankerlerine taarruz- etmemek hususundaki diizenleme, harbin getirdigi onlememez birtakim sebeblerle, bozulunca bu harbi durdurmak karan
akhlar. Zira petroliin ziyan olup gitmesine razi olamazlardi.

Alem-i Islam'da irkcilik Yahudi'nin tahrikiyle balamttir. Osmanli'mn yikilisnn luzlandrracagi 19m beynelmilel siyonizmin giidiimiinde, Osmanh anasmn Amavutluk'tan

Yemen'e kadar her birinde irk9ilik faaliyetleri goriilmiisttir. Bunun Arap Alemindeki meshur miirevvici Niisir'dir. Lflkin bu alemdeki irkfilik faaliyetinin en tehlikeli safhasi yine Yahudi
giidiimiinde
hrristiyan

Lakin bu harb nasil bitirilmeliydi ki; ileride yeniden balasm!. Eger Iran gSlip gelirse, Irak bu maglflbiyeti niifusunun azhgi sebebiyle hazmedebilirdi. Lakin Irak galib gelirse, iran'da bir gurur kinkligi kalacak ve bir miiddet sonra toparlanip yeniden
harbe balamasi imkan dahilinde olacaktt. Irak'a bu galebeyi

araplarca

ger9ekletirilen

BAAS
Golde

PARTISi olmusmr. Bu
ki

partinin kurucusu Misel Eflak adinda-

Hrristiyan arapti.121

O'nun sabik

israil

basvekili

121- Baas Partisi'nm kurucusu Misel Eflak her ne kadar Hiristiyan oldugunu sftyliiyorsa da bizce 0, halis bir yahudi dir. Zira Yahudiler

MUSUL MES'ELESi
Mayer'in damadi oldugunu bilmek bu hareketin temel saikini kavramak ic^irs kafidir. Baas Partisi'nin tic tcmel gayesi vardir: 1- Araplan birlcstirmek.
23-

KADlR MIS1R0GLU
umfimi hava hiikumet aleyhine donmustur.

207

da aynen Hu-

meyni
bunun

bastirmak gayesiyle bir dt gaile ihdas etmenin liizumuna inanmis ve

icin evvelce izah edildigi gibi ic muhalefeti

Araplan kalkmdirmak. Araplan geriletmis. olan

Alemi'nde

(!)

tslamiyet'ten kurtarmak.

Filistin.Araplari'mn en az yiizde yirmibesj Hiristiyandir.

hedef aramaya koyulmustur. Hazjr elinde anormal varken birine saldirmah, bu saldm.51 hakh gostermeli ve dikkatleri dianya cevirmeliydi.
icin

derecede

silfih

Arap

arkadan daha 50k Hiristiyan Araplar'in ve esas gayeden haberi olmayan Mzi
kursun atmis olanlar,
ifte bunlardir.

Osmanh'ya

yikih?

hcngamrnda
Partisi

BAAS

gafil ve Tiirkiye'deki lalk kafalar gibi Islam'dan

kopmus kim.

biliyordu ki; 1983 yilmda Amerika iran'm ilerleme tehkarsi Irak'i ikiye bolerek yansim Turkiye diger yansim da Kuveyt'e vermek istemisti. Bu suretle Turkiye ile Kuveyt muttasil hale gelecek ve Turkiye, Kuveyt ve Suudi
likesine
.

selerin destegiyle iki iilkede iktidar olabilmistir.

Irak, ikisi

Suriyo ve

Saddam mez biitiin

de halkm destegiyle degil, ihtilal suretiyle!.. ite bdyle bir partinin lideridir. iktidara gelir gelIrak'ta Miisliimanlar'a kan kusturtmustur. Lakin

pakt

Arabistan arasinda yeni bir pakt kurulacaktt. Turkiye bu yeni ile Nato arasinda kiiprii vazifesi gorecek ve Suud'daki
icin

Amerikan menfaatleri

Turkiye aractligiyla Nato yeni bir

vazife (fonksiyon) deruhte

etmek vaziyetine

getirilecekti.

Iran-Irak harbi dolayisiyla

heniiz layikiyla
icin,

programim gerceklestirmek imkanibuiamamisur. Buna ragmen Irak'taki hayat

bizim birinci reisicumhur devrindekinden

miislumanlar

gazetesinde ifsa edilmis, Iran ve Rusya'dan ceitli aksiilamellerle karsdanmis, Tiirkiye'deki kumandanlar arasinda bu hususda goriis birligi hasil

Bu

plan

NEW STATESMAN

daha

iddetli bir menfilik arz eder.

Gayeye ulasmak icin her ttirlu tethis ve yalam mubah gbren Saddam, onbinlerce gayn muharip kiirdii zehhii gazla imha etmis, kendilerine Tiirkiye tarafindan sahib olunmasindan korktugu Kerkiik ve Musul Turk'lerini techir edip
dagitmis. ve Iran - Irak harbi boyunoa onbinlerce Irak'lr muharibin cesedini buzhanelerde saklayarak halkm maneviyatim (moralini) yiiksek tutmaya cahsmis, bunlar arandikca

Baskam
zeteleri

olamamis, buna ragmen o gun Turkiye'de Genel Kurmay ikinci olan Oztonm, Suudi Arabistan'a gitmis, Suud ga-

50 bin muallim Turk askerinin Suudi Arabistan'a geTurkiye de bu istikametteki isteksizlige ragmen, Amerika'nm talimatiyla ihtiMl yapmi olan ruesanm
leccgini yazmtstt.
nilen

istemiye istemiye de olsa bu maksadla ijevik Kuvvct debir yeni ordu teskili yoluna gidildigi, bunun Giineyanarji
icin

dogu'daki

gosterilmeye
getirilmesi

calistldigi

Iran'da tiserS (esirler)

ii

kampinda

olabileceklerini soyleyerek

malumuydu. Diyarbekir havaalanmin

inijine

AWACS

Saddam'ui ucaklannm

savsaklamistir.

miisaid

Lakin harb

bitip

de iran'daki

csirlerin listesi ortaya

cikmca,

yakmdan
icin

caltsmalari takip gibi bir zahiri gaye ile fakat alsinda bu maksad
bir

hale

hususundaki

hergiin iic-dbrt bin cesedi buzhanelerden ctkarmasiyla Irak'ta

oldugundan bir hiristiyana asla kiz vcrmezler. Onlara g5rc sUnnetsiz erkek murdardir. Halbuki Misel Eflak -yukanda ifadc cdildigi gibi
sflnnetKiz

Tiirkiye'ye

taiyan

U9agm

Sivasla

Amerikan heyeti gelmis ve bu heyeti Erzurum arasinda diismesi sonucu

icindekilerin
teksizligi

Golde Majirm damadidir. Demek ki; hiristiyan olmasina imkiin yoktur. Mes'um roltimi yahudi oiarak oynayamayacagi 19111 hlristiyan maskesi takmistir.
-

israil

eski

baavekillerindetl

kamilen olmu? bulunmalarma bizimkilerin isde eklenince bu husustaki Amerikan planmda bir du-

raklama olmustu.

208

MOSUL MES'ELESi

Bunlan bilen Saddam hazir ortada GAP dolayisiyla suyunun kesilmesi gibi bir bahane varken, ilk once Tiirkiye'ye
hiicumu
dusilnmtistur.

Lakin

elindeki

silahlar

menzil

uzun menBunlarm, dikkati zilli silah almak liizumunu hissetmistir. gekmemek 19m bir miktarmi Fransa ve Almanya'dan, bir mik-

bakimmdan buna

miisaid

olmadigmdan

bir miktar

tarim ise ingiltere'den ismarlayip almistir. Fransizlar ve AImanlar bunu karh bir ticaret sayarak arkasina dusmemis,
lakin
ingilizler

Saddam'm

bu

silBhlara

neden

ihtiyaf

duydugunu arastirmca O'nun Tiirkiye'ye tecaviiz niyeti tasidigmi anlamislar ve bundan bilyiik bir endiseye kapilmislardrr. Zira Varsova Pakti gibi heniiz dagilmanus bulunan NATO dolayisiyla boyle bir tecaviiz halinde Tilrkiye'ye yardim mecburiyetinde kalabilirlerdi.
B11 endiseyle

Turk
gibi

Hiikiimet'uii haberdar ettiler

ve Istanbul
su

limamnda bu

sihthlara el konuldu.

Cehennem topumuymus,

borulanmiymis

Turk gazetelerine aksetmis olan hadise-

lerin icyfizu budur.

sayan,

Lozan'da 9izilmi olan hududlarin disma bakmayi SU9 bundan doiayi Turk Musul'da olup bitenlere gelip

ge9en hukiimetleriyle bigane kalmis bulunan Turk Hukiimeti, Saddam'm bu tutumu karisinda soke olmug ve 4 Haziran 1990 tarihinde Tiirk Basvekili kalkip Bagdat'a gitmistir. Saddam'la arasmda ge9en konugma ibret vericidir. Tiirk Bavekili tarafindan Saddam'a Iran-Irak harbi dolayisiyla kendilerine

muzahir davranmi olmamiza ragmen bize tecaviizii diiiinmiis olmasmin sebebi sorulmus, o da GAP dolayisiyla su-

BEHSETLi BIR IFSAT:

Bahsi ge?en New Statesman (ingiltere) Dergisi'nin, 14 Mayis 1983 tarihli nushasinda Tiirkiye'nin Amerika destegi ile
Irak'i

yunun
-

kesildigini

ileri

surmiis,

bunun

sebebleri izah edilince,

gayesini gizlemeyerek,

isgal
altta

gdrmiiyorum. NATO bitti, Amerika'mn destegi yok zaten, sonunuz ne olacak merak ediyorum. demistir. Buna mukabil Basbakan Yildinm AkTiirkiye'nin sonunu
iyi

bashgi

etmek iizere bulundugunu ifsa eden makalenin bu is i9in Tiirkiye'ye gelmis olan Amerikan

bulut da:

Hey'eti'ni tasiyan U9agm diistiigu yeri gBsteren harita (not: Bu U9aktakilerden tek bir fert bile kurtulamarms. ve bu yiizden plan askiya ahnmistir. Biz Evren'e endirek bir rapor gbnderdi-

gimizde (1981) bu Amerikan plamndan haberimiz yoktu.)

MUSULMES'ELESI
- Dogru soyliiyorsunuz, Diinya'nm eitH iilkelerinde 90 milyon Turk ayaklanuu. Agagida birtakim olaylar var, bunlar Tiirkiye'ye gelmek istiyorlar, bizim topraklanmiz bun an barindirmaya yetmiyor. NasiK geni.$leyecegiz, onu diinuguyoruzw demilir.i22 bu gerginlik icinde Tiirk heyetinin Bagdat'tan lte aynlmasmdaii sonra Saddam Turkiye'nin kararhhgim ve
I

NATO'nun
La"kin

ise

kansma
ile

tehlikesini

dikkate

alarak

rotayi

degi$tirmis_ ve yuzunii

Kuveyt'e ^evirmi^tir.
nasil
bir ihtilaf cikaracakti.

Kuveyt

Once kenis-

dilerine borclu oldugu milyarlaica dolarin

bagilanmasmi

temi, bununla aldigi silalilar sayesinde kendilerini de ko-

rumus. oldugunu ilea surniu,

Kuveyt

bir miiddet

mukave-

metten sonra hir cikmasin diye bunu kabuf etmitir. LSkin Saddam suyu bulandirmak nevinden bir sebeb aradigi icin bu
defa
Irak'a

yakm
sirada

olan

Rumeyle Bolgesi'ndeki
petrolii

petrol

ku-

yulanmn
etmi,
girmitir.

alttan

kcndi topragmdaki

pompaladigim iddia
olarak

bu

Suudi

Arabistan

hakem

araya

niyetinin kotii oldugunu

Suud'un bu safhada Amerika'yi haberdar ederek Saddam'iti anlatmasma mukabii, Amerika'mn bu isin kendisini alakadar ctmedi.gi ve Araplar arasi bir mesele
oldugu yohmdaki cevabi,
genis. hapaller

Saddam'm

cesaretini

artirmitn\

Boylece Amerika'mn lakadiligi diktator ruhlu

pesjnde komasmi intac
icin
bir

Saddam'm daha etmitir. Demek ki;

yanamayacak diye Arabistan'i da yubir iilke

Amerika Araplar
diigunmiis.

fedakarliga

ve Kuveyt'tcn

sonra Suudi

tabilmek iimidine kapilmitir.

Kuveyt, petrolimu Amerika'yla bbluen

Ihtimal bundan dogan

degildi.

Amerikan lakaydisi Suud icin mevzuubahs olamazdi. Lakin Saddam'm bu sirada Amerika ile ve Amerika'daki pe-kc-ok kalburustii insanlarla arasi 90k iyiydi.
122- Bkz: 9 Eyliil 1990 tarihli Giinaydm Gazelesi.

212

MUSULMES'ELESi

KADIR MISIROOLU
Tilrkiye ise, Irak Tiirkleri'nin kaderi
ile

213

Nihayet Suudi'ler gibi petrolden Amerika'ya daha biiyiik bir taviz verirse, bu hamlesini Diinya'ya hazmettirebilecegini
diisjindii.

bu derece alakah

bir

Tilrkiye

Lakin acaba komsulan ne derdi?! Yurtta sulh, cihanda sulh prensibine

mes'elede Irak'a karji tatbik olunan ambargodan petroI boru hattisnin kapatilmasi bata olmak uzere milyarlarca dolar zarara girdigi halde higbir gey alamamistn. Ciinkii an'anevi pasif
siyaseti

korii

koriine baghydi.

Ondan

bir tehlike

gelmezdi.

terkedemem.i,

Amerika'nm

balangicta

hevesli

silali sahibi olan Irak'a karsjt cikmak cesaretini gosteiemczdi. Esasen orada da BAAS Partisi iktidardaydi. Ya Iran?!... Bir gurur giicenikligiyle harpten cikmij

Suriye bu derecede

oldugu uzere Kuzey'den bir cephe actmp Irak'a girememi, Kibns'takine benzer bir emrivaki ile iki bucuk milyon mSsum

ve heniiz sulh yapmarms.

Irak'a arkadan

olaii Iran, firsati

degerlendirmek icin

saldinrsa ne olacakti?!

Bu

Turkmen'i kurtarmak yoluna gidememistir. Fazladan olarak Irak'in Kuzeyinde fiili olarak bir
dere Devleti
(!...)

Kiirt Fe-

sebeble O'nunla

nin teessiisune seyirci kalinmig, O'nun

terketmis. olmak. gibi agir

anlasmak gerekiyordu. Bunun anlasma tekiifinde bulundu.

gerceklejtirilen
bistan'i,

icin iran'a dondii

iran'in

ve

gizli bir

guneyden 36.

paralel ile sinirlandinlmasina kargi cikmiyarak

(!.)

Hiisrcv

fehri'nde

Turkmenler'i Saddam'in insafina

bir hata iglenmistir.

bu anlamaya gore Irak Kuveyt ve Suudi AraIran ise eski talebi Bahreyn ile Arap Emirlikleri'ni
ve

Musul Mes'elesi ve

Irak Turkleri ile alSkak olarak ha-

alacakti. Petrol gelirleri miijterek bir biitcede toplanacak

iki

diselerin nasil bir gelisme seyri takip edebilecegini tSyin ede-

sene miiddetle yan yanya taksim edilecek ve iki sene sonra yeni bir anlasmaya vanlacakti. israil'e dokunulmayacak

bilmek icin bir kac miiessirin de incelenmesi gerekir. 6yle

II>

ki:

ve Urdiin Devleti
tirilecekti.

yikilarak

Filistin

Devleti

haline

ge-

BU ISTiKRARSIZLIGA MUESSIR YENI UNSURLAR

aBiittin

Boylece hem Amerika

hem de

Filistinliler giiya tat-

Su Mes'elesi

rnin edilmis. olacakti.

Amerika'yi bajlangicta ArapIar arasi bir mesele telakki eyledigi ve bu yolda cevap verdigi Kuveyt rneselesine
iste

bu

derecede

ehemmiyet

vermek

mevkiinde
asil

brrakan

bu

Dunya'da su gitgide petrol kadar ehetnmiyetli bir meta haline gelmektedir. Bilhassa Ortadogu'da su mes'elesi daha da muhimdir. Zira basm israil olmak uzere butttn
bolge devletleri su ihtiyacnu kendi imktolariyla layrkryle karilayamamaktadrr.
recede
ki,

anlasmadir. Tantana Kuveyt, icin degil,

raki merhale yani

Kuveyt'ten son-

Suud icindi. Diger taraftan Almanya, Fransa ve ingiltere gibi Avrupali devletler de el altindan Saddam'i desteklemisjerdir. Zira Rusya'nm yikdisindan sonra Amerikan sultasi altinda Tek kutuplu bir Dunyada yaamak istemiyorlardi. Ancak bu niyetlerini aciga vuramayip Amerikan gudiimiine girdiler. Gizlice ambargoyu deldiler ve bu aciga cikrnca, kimi bir kacyijz
jirketi

Bunun

tek istisnasi Turkiye'dir.

de-

Tiirkiye'mn su rezervi tekmil Avrupa'nmkinden bile

daha da
ca,

fazladir.

Diger taraftan bir mes'ele israil'in menfaati ile alSkah olunOnun kisa zamanda beynelmilel bir dava halini almasi

onlenemez.

Bu

sebepledir ki;

merhum Turgut 6al

Firat'in

sularmi Suudi Arabistan'a atatmak icin ortaya attrgi projede

israil'i

mahkemeye vererek (Almanya) kimi

ista

bir

iki

bakan

harcayarak (ingiltere)

icinden -jimdilik

siynldilar.

de tatmin ijin bir kol da oraya vermeyi planlamijti. Bugiin komsulanmizdan bilhassa Irak ve Suriye'yi birinci

derecede alfikadar eden bu su mes'elesi onlarm Tiirkiye'ye

MUSUL MES'ELESi
karst vSki siyftsetlerinden git gide agirlik

KADiR MISIROGLU
gerillalannin bir kismi Suriye'nin
israil,

215

kazanmaya

bala-

mishr.

Ne

yazik

ki;

Tiirkiye elindeki bu 90k milhim

kozu da

layikiyla kullanmayi beccrememektedir.

b- Sovyct

Rusya'mn

yikilisi

Sovyet Rusya'yi yikan beynelmilel siyonizmdir. Bunun sebebi de gayct basittir: Orada yasayan alti milyon yahudiyi
israil'e tasiyabiimek!..
israil
liktir.

gudumundeydi. Bu yiizden Suriye bunun 19111 1968 Harbi'nde kaybettigi GoIan Tepelerio ni istedi. israil O'na ilaveten- Tiirkiye'den istedigi suyu verdirmeyi taahhud etti. Bu maksadla Tiirkiye, israil, Suriye ve hatta Amerika arasmda bir diplomasi trafigi baladi. israil Tiirkiye'ye de fazladan olarak PKK'yi susturmayi vaad etti. Avrupa'da bilhassa Almanya, PKK'ya biiyiik deride muzahir davranmaktaydt.
Suriye
ile

temasa

gec^ti.

kuruldugundanberi ikibu^uk
yiiz

U9 milyon niimsa mSvardir.

Bunun
ikincisi

iki

sebebi vardir. Birisi ileride

izali

edilecegi iizere
teskilati olmast,
ilgili bir

Karjismda

milyonluk

bir

Arab AIemi

Ya-

PKK'mn asimda
sustur.

&iirt degii bir

Ermeni

hudiler yasadiklan her iilkede rahat ve miireffeh olduklarm-

de Tiirkiye'nin Ortak Pazar'a girmesiyle

hu-

dan, rahatlanm bozup, israil'de yasamak iizere g69 etmiyorlar, para yardrnu ilc iktifa ediyorlar. Halbuki Israil'e para kadar
niifus

da lazimdir. israil'e go? etmeye razi olabilecek topluluk ancak, oradakinden daha kbtii hayat sartlan i9inde yajamakta
olanlar olabilirlerdi. Bdyle bir

Almanya diisiiniiyor ki, Tiirkiye her an biiyuyiip gelismektedir. Bu durumda birgiin Tiirkiye'nin Ortak Pazar'a girmesi onlenemeyecektir. Bundan Almanya biiyiik olfiide
Btinyesinde barmdirdigi Tiirkleri onbe seneden beri hala 1,5 milyon olarak gbsteriyor, Halbuki Almanya'daki Tiirkler bugiin 5 milyondan fazladir. Almanya'da
saat

korkmaktadtr.

dece Rusya'da vardi.

i9in

Yahudi cemaati sadece ve saFakat Rusya, Arabian giicendirmemek

Yahudilere 9ikr izni vermiyordu.

sebeple Rus ekonomisini yanli ybnlendirerek o'nun
antikomiinist
9eteler

bai

iistii

tistune

13

Turk 90cugunun dogmakta ve

kisi

Bu
iflasi

Tiirklerin

bu ulkede yilda 300 000

kendileridir.

artmakta bulundugunu

ve binnetice yikdmasi saglandi. Bunun 19m Yahudilerce

desteklendi

soyleyen

Almanlar,

Turk
kigi

varhgindan

ra-

Afrika'da

ve

Rusya'mn
:

hatsizdirlar.

Kendileri senede

700 bin

eksilmekteyken
Turk'iin

silaha gereginden fazia yatirim

yapmasi saglandi.
agrr

Tiirkler'iri artismi

endise

ile

takip etmektedirler. Tiirkiye'nin

Buna
lenince,

neticesiz

feza cabgrnalanmn

masraflari

ek-

Ortak

Pazar'a

giriiyle

yeniden

milyonlarca

Al-

Rusya afligm ve ihtilalle karsdasmak tehlikesinin mecburi kildigi bir dagilma mevsimine girdi. Ancak israil, Rusya'mn dagilmast ile umduguna pek de nail
olamadi. Zira serbest kalan Yahudiler huzursuz israil yerine Amerikaya gitmeye baladtlar. G09U, Amerika yerine israil'e

manya'ya gelmesinden ve sonunda Almanya'mn tiirklesmesinden korkmaktadirlar ki, bu - herseye ragmen - olacaktir!.. Diger taraftan Almanlar Yahudi Meselesi dolayisiyla
Udeta sabikah olduklanndan, Tiirkler'e karsi muhalefetlerinin
su yiiziine
gibi
bir

9evirmek ifiu burasmin hapten huzurlu gbriinmesi 18zimdi. Bunu saglamak igin Yaser Arafat'Ia anlatilar. O'na her an
geri alabilecekleri nisbi muhtariyet
(!...)

neticeyle

9ikmasmdan 9ekinmektedirler. Buna mecbur olmak karilamak endisesi, Almanlarin tusaikidir.

tumunun temel
miidafaa
et!..
is,

verdiler.

da

Filistin

Yahudi, kendisine

demistir

ki,

Tamam, sen

Kiirtleri

gerillalannin anarsik

(!...)

hareketlerini durduracakti.

Ama

mucadeleleri demokratik 9er9evede kaldigi

Ancak Yaser Arafatin

destegi kafi gelmedi. Zira Filistin

takdirde...

anarsiye dokulunce, sil&h gerekmekte, silah

MUSUL MES'ELESI
parayi icab ettirmekte, para da uyugturucu ticatetinden elde edilmektedir. Seninse her yil en az yirmibin gencin uyugturucu

KADlRMISIROGLU

217

Rusya'ya pek de rastlanilmami, O'nunla ekseri'ya teke tek

hesaplailmrtir.

yuzunden olmektedir.

O halde PKK biirolarini kapa!..

Biitun bu sebepler, Rusya'nm, Bogazlar Uzerindeki emeline

yaklastigi anda,

Tabii localarm emri de buna munzamdir. Almanya, Fransa

hemen dSima
Osmanblar'in

ve Ingiltere'de PKK'ya artik soguk davramlmasmin sebebi budur ve Rusya'daki Yahudiler Israil'e tagimncaya kadar boyle devam edecektir. (Jiinkii Kurtcullik Hareketini desteklemekte
israil'in

karismda ve
lemistir.

hiristiyan Avrupa devletlerini yanmda bulmasini intac ey-

Bu durumun en
uzerindeki

tipik misali

Kinm Harbi

dir.

sayisiz menfaati vardir.

Bundan

temelli
vardir.

vaz

ge9emez.

GUneydogu'da kendisinin de gozu

-

Osmanhlar'dan 50k Ban hristiyan devletlerinin mini oldugumi gormekte gecikmeyen Rusya; matlubu olan Akdeniz'e uzan-

Bogazlar

arzularinm

gerfeklesmesine

Yiikselen bir Turkiye O'nun mtistakbel menfaatleri i9in biiyiik

bir tehlikedir.

mak
Uzun
n'nda

i9in degigik bir yol

Bolgenin

simdilik

zayif birilerinin elinde bu-

tetkik ve arastamalardan sonra; zaten

lunmasi O'nun menfaatine uygun olamdir.

Bu

birileri

Ermeniler
r9in her

hem

aramak mecburiyetinde kalmitir. Kafkas Daglahudud bulundugumuz bu iilkenin, Akdeniz'e Dogu

de

olabilir, Kiirtler de... israil icin

park etmez.

Onun

de gizli destek9isidir. Nil'den Firat'a kadar olan bolgede Biiyiik Israil i kurmasi 19m komsularmm zayif devikisinin
letler

Anadolu uzerinden inebilecegi goriigu dogmus, ve bu goriig, kisa zamanda Bogazlar Mes'elesinden ziySde benimsenmigtir. Ancak, bunu ger9eklegtirerek iskenderun Limam'ndan
Akdeniz'e 9ikabilmek i9in Dogu Anadolu'da meskun gayrimuslimleri tahrik ve tesvik ederek onlara once bir muhtariyet koparmak sonra da himaye (!) altma alarak Kaflcas

olmasi elzemdir.
c-

Enneni Mes'elesinin

aldigi yeni ekil

aa) Bcyrut Plamnin (^okiisu

Deli Petro'dan beri sicak denizlere inmeyi milli bir mefkure

Daglan'ndan Mersin'e 9eki!ecek

bir jizginin

solundaki bolgeyi

benimseyen Rusya, bu maksadla Bogazlan ele ge9irmek 19m asirlar siiren bir gayret ve fa&liyet gostermigtir. Ancak onun Istanbul ve Canakkale Bogazlan gibi iki stratejik ehemmiyeti yiiksek mevkii ele ge9irmesi, ark Diinyasi iizerinde - her birinin kendine gore - hesaplan bulunan sair hiristiyan devletlerin isine gelmiyordu. Zira bu sflretle sarsilacak olan -devletlerarasi- muvazene, Rusya'yi artik bag edilemez bir hale getirecekti. Usteiik, Rusya Avrupa hiristiyanlannca ayn bir din kabul edilen Ortodoksluk un lideri durumunda idi. Bu sebeple aralarinda sadece iktisadi ve
halinde

Bu hususta de vardi. Ger9ekten Yunan istikl&i ne muncer olan tahrikler aynen tekrarlanacakti. Bu sebeple, Dogu Anadolu'nun asrrlardan beri aralarinda en lcii9uk bir hugetirebilmek
gerekiyordu.

Rus

iilkesi

haline

ge9mi

bir tecrube

zursuzluk 9ikmadan birlikte yasayagelmis. bulunan sSkinleri

- hiristiyan olmalan sebebiyle tahrike en miisaid goziiken Ermeniler se9ilmi ve silaMandirilmigti. Sonradan

arasindan

dint ve siytsl sebeplerle Fransa'dan Amerika'ya kadar sair bir9ok devlet de bu mes'eleye kansmis. olmakla beraber bajlangiftan nihayete kadar asil rolii - arzettigimiz sebeplerle
-

Rusya oynamisbr. Tarihimizde Ermeni Mes'elesi denilen

siyasi degil
vardi.
ittifaklarinda,

aym zamanda
ki;

dinf de olan bir munaf'eret

Bu yuzdendir

Osmanlilar'a kargi asrrlarca siiren ha9h

taiihsiz kavmin, Moskof igfalanna kapilarak efendilerini arkadan han9erlemeye tesebbiis etmeleriyle ortaya 9ikan

ve bu

yer alan sMa hiristiyan devletler

meySmnda

hSdise ite bu

sflretle

baglamisu. Netice malflm... Turkler, en

218

MUSUL MESTBLBSI
zamanlannda
bile,

KAlMR MISIROGLU
biiyiik

219

olii

tarihde

hicbir

basan

gosterememis bulunan Ermeniler'e, gurultiiye pabuf birakacak bir millet olmadiklarmi gostererek Moskof planlarmin kuv-

veden

fiile

sikmasina imkan vermemislerdir.

birlikte

Rus emelleriyle
dagilmisjardi.

Ermenistan

dSvasi

da bu

miimkiin olmadigmdan bu harekete hissi bir zamanda bu da bulundu: Liibnan bir sjsrama tai olacakti. Asil hedef Tiirkiye idi. Bir kere bu kiisuk deviette hakim olunursa oradan hemhudud bulunan Tiirkiye'ye si9ramak ve bu yeni Ermenistan'i (!.) Kilikya denilen
icbar
miiessir lazimdi. Kisa

mege

surctle suya diisunce, Ermeniler ka^abildikleri

9es.itli iilkelere

Bu

iilkelerin

basinda Suriye gelmekteydi. Zira,

komsu

Ermenilerin meskfln bulunduklan mahallere en yakm olan iilke burasiydi. Bir kismi htristiyarilarm hakim bu-

Adana dolaylarma kadar genisletmek miimkiin olabilirdi. Ermeni cemaati yine papazlarm idaresi altinda bu maksadla hard hard sahsjnaya koyuldu. Diinya'nin her tarafmdan Ermeniler yerlemek iizere Beyrut'a akm ediyordu. Burasi olduk9a serbest bir ulkeydi. Bu serbestlikten istifMe
edilerek
bir

lundugu bir devlet olmasi

ise de, riyle

itibariyle

Lubnan'a

ge9ip yerlesmis.

pek cogu Suriye'de kalmisH.

-

Tiirkler'in brf

ve adetle-

hayli

merhale

kat'

lisanlanm,

diger ekalliyetlerden

farkli olarak
is.

ta-

Tiirkiye'ye kanji

ilan-i

edilmisd Her yd 24 Nisan giinii husflmet edebilmek i9in elli binden

mamen
kisa

benimsemi.5 bulunan Ermeniler, Suriye'de

hayatina

zamanda biiyiik olsiide zaman gelip de bu iilkedc ahsi servetlere el bir idare is, basma gefince, burada da huzurlan bozulmus ve
tutunamaz olmus.lardi.

hakim

olabilmijlerdi.

Ancak bir koyan sosyalist

toplanarak mitingler yaprlabiliyordu. Milyonlar sarfedilerek, olmayan Tiirk zulmunii hatirlatmak i9in yirmi metre boyunda abideler dikilebiliyordu. Liibnan
hiristiyanlar'in

ziyade figirtkan

hakim oldugu

bir devletti.

Bu

sebeple beynelmilel ticarete daha

Bu bakimdan bu

yeni

Ermeni Cereyam musamaha

hatta tasviple karsdamyordu.

miisait ve bulunduklan yere 90k yakin olan Liibnan'a geferek orada hatin saydir bir Ermeni cemaatini tesekkiil ettirmilerdir.

Liibnan'da toparlanmaya basiayan Ermeni davasi i9in his de hesapta olmayan bir hadise ortaya sikti. Liibnan 19 harbi... Ger9ekten Musliimanlar'la Hiristiyanlar arasinda basiayan
is

Biraz toparlandiktan sonra yine 9eitli tahriklerle eski kinier uyanmi ve burada Tiirkiye aleyhtari bir cereyan balamisti.

harb, Liibnan'i haristen

adam

ceibi i9in

M9

de cazip olmayan

Rusya'dan Yunanistan'a kadar Tiirkiye'nin basma bir gaile 9ikmasmda menfaati olan her devlet de - 1119 siiphesiz - onlan alabildigine tahrik ediyordu. Ermeniler bu sitretle ikinci defa, baskalarmm hesaplarma, kendilerine hi9bir fayda saglamryacak olan bir cereyana kendilerini kaptirmi oluyorlardi. tsrail'in Diinya'nm her tarafmdan gelen Yahudiler'le vucud bulmasmi
kendilerine ornek ahyor ve Liibnan'da benzer bir hareketi

bir iilke haline getirmistir. Zira, Suriye'deki. sosyalitst idareden kasanlar, sadece Ermeniler degildi. Bu iilkenin miisliimanlan da yakinhgi dolayisiyla Lubnan'a hicret etmi ve

buradaki mtisliiman nisbetini olduksa yukseltmislerdi. Esasen Birinci Cihan Harbi'nden sonra Osmanli

top-

raklarmdan Fransa'nm hissesine diijen bu bolge, once O'nun mandasi altinda bir devletcik halinde tesekkiil ettirilmi; sonra da fiilf gerseklere rpugayir bir surette Hristiyanlar'in hakim
ol-

duklari bir devlet haline getirilmisti.

gersektestirmek i9in guurm bir gekilde sahiyorlardi. Ancak faraza bir Paris'li Ermeniyi ideolojik bir saik mevzuubahs ol-

madan

Paris'teki yerini

yurdunu terkederek Lubnan'a yerlej-

burasrm islam Alemi'ne karsi bir hrristiyan karargaht olarak kullamyordu. Islam Diinyasi'nrn para babalarmi ifsad i9in gerekli butun tuzaklar burada kurulmutu. Parasini
Bati,
sar-

220

MUSUL MES'ELESI
miimkiin

KADiR MISIROGLU

221

fedecek yer bulamayan Arab zenginleri

konufjuldugu bu iilkeye
bir

kendi lisanlarinm
sfiretle

akm

ediyor ve bu

gayri islSmi

hayatm

biitiin

adi ahskanhklarina bu!atirihyoriardi.

Bu

ulkede imdiye kadar ikinci sirnf vatandas. muamelesine nza

Turk

olacaktir. Zira Turkler 1984'te Avrupa Ortak Pazart na girecektii.123 Bugiin Ortak Pazar Ulkelerinde yasayan ve o ulkelerin vatandaslan olan 4-5 milyon Ermeni mevcuddur. Onlar aynen

Lubnan Miisliimanlan artan niifuslan ve Filistin gerillalan mn mSruz kaldigi gocebelik kargisinda, artik tabii olan hakimiyet haklanm elde etmek 19m vaki hiristiyan tecaviizlerine gerekli mukabelede bugcistererek yasayip gitmi olan

vatanda.51 gibi Turkiye'nin herhangi bit yerinden diledigi

miilkii satin alabileceklerdir.124

Onlan, Alman, Fransiz, ingiliz veya Italyan goriinerek eski vatammizi satin alip oraya yerlesebileceklerdir. Bu bir kere tahakkuk etsin, gerisini bize
birakuuzf..

lunmaktan geri kalmamilardir. Bugiin hentiz tarn manasiyla

Musliimanlar,

Bu, aynen
nihayete

ermemis.se

de

Filistin tezgahidir.

Oradaki arazi de Araplar'm

Beyrut

15

harbi'nden

umduklanm

elinden boyle 9ikmisti.

elde ede-

cekmis

gibi goziikmektedirler.

Fransa Araplar'la arasindaki

b-PKKTezgaiu
1984'te Turkiye'nin Avrupa Ortak Pazari'na girisi tahakkuk etmemis ama, bu iimid tamamen sonmtis de degildir. Ermeniler milyarlar, trilyonlar topladilar!. Peki simdi ne olacakti'" Turkiye'nin Ortak Pazar'a (imdi Avrupa Birligi) girmesi ge-

petrole ve silah satisina

Israil'e yaptigi jesti

bagh menfaati teperek, Amerika'nin

Lubnan'a karsi gerceklegtirememitir. Bu da Beyrut hiristiyanlannm hey'et-i umfimiyesinin yenik dihjmesini intac eylemi^tir.
likte

Bu durum

hristiyan hakimiyeti tie bir-

Ermeni emellerinin de sonu ohnutur. Ortaya 9ikan kariErmcni Davasi run da burada yeniden n.ev-u nemS bulmasim imkansiz kilmisur. Bunun uzerine Ermeniler her eyden once Diinya Umumi efkarina seslerini duyurmak ve tarihte zulme ugramis; bulunduklarun (!.) kabul ettirerek bir zemin hazirlamak yoluna girdiler. Bu maksadla Bati ulkelerindeki Turk sefaret. mensuplarma kari sfiikasdler terjikliklar binnetice
tiplediler.

Kiirtler Irak'ta 9ali ,yor!ard I O halde Tiirkiye'de 5 faahyet gosterecek ve Ermeni emeline hizmet edecek bir teskilata ihtiya9 vardi. Bunu balangi9 olarak Kurt Harekati gibi gosterebilirlerse, mahalli halkin destegi de saglanabilirdi!. Iste, P.K.K. bu dusiincelerden dogmustar. Yalniz
.

cikiyordu.

Ocalan degil

Abdullah

etrafrndaki biitiin beyin takimi kendini kurt

dir:

diye yutturmus erineni[er

1-

Bu teskMttan beklenen hizmet

giiya Tiirkler'in tarihte kendilerine nasil
(!.) bir filim yapip bunu illin 90k sinemada gdsterdiler. Sonunda seyirciye u

ikidir:

Bunun arkasindan
fiatiyla bir

zulmetmi olduklarmi gosteren

mesajt verdiler:
-

Mersin ve tskenderun'dan Agn ve Kars'a kadar olan bdlgede arazi fiatlarim en old seviyeye indirmek.
2-

Bu

Ancak bu
hristiyan kardeierimiz!.

bolgedeki yerli halkin sayismi en asgariye indirmek sflretiedir Id oraya arazi satin almak suretiyle

Ey bizim

Kadim

bir hiristiyan

toplulugunun nasil yok edilmi ve

vatanlarmm ellerinden
1984
le

ahnmis. oldugunu gbriiyorsunuz!. imdi size, gelin, Tiirkiye'ye

Ortak Pazar'a

harb ihtn ederek topraklanmizi kurtarrn demiyoruz!. Agagidaki

hesap

numaramiza yapacaginiz

kiigiik

yardirnlarla

da bu

Andlasmasl blu,a dahil ev]etlerin vatandaslanna , Ir J. ill ! t karpbldi olarak bu hakki vermeWedir. Flistin Arazisi de Araplarm ellerinden boyle Clkmi^tir.
a>
r
.

0T

gm 5 icin bir anla 5 ma irazalamisar.

KADlR MISIROGLU
yerleecek Ermeniler, azmiik oimaktan kurtulabilirler.

223

cocuga kadar, hem de baste bunun icindir. O'nun gSyesi niifusu azaltmaktir. G8c ettirerek veya bldilferek bu maksada hizmet
kiirtlen katliam etmesi

PKK

Diger

taraftan:

auarsisinin kundaktaki

Alem-i islam'da bajsizligm yetmi yildan

beri ne felSketlere sebep oldugu ortadadir. Turkiye'nin Kemalist inkiiaplar sebebiyle terkettigi liderlik makami, yetmis.

etmektedir.

yildan beri bostar. Eger Tilrk Milled birgiin geriye yani tarihi

soma
-

Kurt ifin bblgede bulundurmaktadir TtUtaye> bu bolgeyi hediye etmek (!.) istemektedir. Su jartla ki, Turkiye Meisin'den kuzeye dogm, Malatya, Sivas, Erzurum ve Kars'i icine alan bir 9izginin dogusunu Kiirt Federe Devleti, batisim da Turk Federe Devleti olarak kabul ve illn etsin!. Bunda maksad tsikardu. Bes-on sene
Kurtler:

Amerika ise Cekic emnvakiim ayakta tutmak

Giicii

Kuzey

Irak'taki

misyona donecek olmasaydi, kader O'nun yerine yeni bir tSyin yapar ve Alem-i islam'in liderligini bos, birakmazdi. Alem-i islam icin Giineydogu, Bosna, Karabag, Kesmir vs.
bir amcliyat masasinda yatmaktadir. Ameliyat masasmdan kan kaybetmeksizin kalkmmaz. Elverir ki; sonu sihhat olsun!
ki, hepimiz aciyoruz. LSkin iimmetin ittihat ve selSmeti icin kendioz oglunu cellada havale etmekten cekinmeyen Osmanli Sultanlan ile iftihar eden biz degil miyiz? Kanuni veya Dorduncii Murad'i

Bugiin her taiafta olenleie elbette

memnun olmadik, beraber olmak da hakk aynlmak da... istiklalimizi ilan ediyoruz!> diyecekler. Baz> Turk masonlan da Ortak Pazar a girebilmek icin Guneydogu'yu bir kambur gibi sirtimizdan
miz,

Biz bu isten

Bagdat'a,

Yavuz Sultan

Selim'i Misir'a gonderen

dtisiince

atmamizi, bu tak-

dirde milii geiir ortalamamizin yiikselecegini iddia etmcktedirLer. Velhasil bqlge cadi kazam gibi kaynaraaktadir. Bu duramda bizim Musul vilayetimiz ve Irak'taki iki bu?uk milyon

neydi? fslto'a kSvi bir bag kazandirmak degil mi? Amerika'ya paralel yiiriimek mi?!. Zaten boyle bir durum olmasa, Turkiye bugiinkti hududlann disina dbnup bakmaya bile
cesaret edemezdi. Eger bu sakim ahskanlik yikilabiliyorsa ne sfiretle olursa olsun!. Yahudi menfaati icin kiicultulmu olan

Turkmen'in
celeyelim:

hfili

nice olacaktir?!.

Simdi biraz da bunu

In-

Turkiyeriin bir siiper gttcc paralel diismedikce - hie olmazsa bir muddet daha- en kiifiik hakkini bile kurtaramayacagina
misal
Kibris'tirl.

HI-

MUSUL MES'ELESI VE IRAK TURKLERi'NiN

GELECEGl

Osmanli mirasinin gayri Mil ve Yahudi menfaatine gore

taksiml, asla payidar olamiyacaktir. Ortadogu'daJd sikmtilar

kalanan Turkiye

Irak Turkleri'nin gelecegi Tiirkiye'nin gelecegme siki sikiya baglidir. Alem-i islam'in liderliginden zorla istifa ettirilmis olan Turkiye, bugiin biitiin menfi sartlara ragmen - mill!, dint ve tarihi ahsiyyetine doiitis hareketi lcindedir. Rusya'nin dagilmasi karisinda hazirhksiz yaister

Musul Mes'elesi ve

ve istikrarsizligin ilk meyvasi Irak'in parjalanmasi olacaktir.

Zira tarihte hi?bir
olmamigtir.
Irak'in

zaman bu nam
kapi
online

ile

bir

devlet

mevcud

gelmis.

olan

parcalanrna

gercegini gormeli ve o
let

gun

icin hazirlanmaliyiz!.

Devlet ve milasla

olarak Musul

ile

gerektigi kadar

aMkadar oldugumuz

istemez kabuk catlatmakta Bati kulu idarecilenmiz bile kendilerini Adriyatik'ten seddine kadar.. edebiyatma itibar etmek mecburiyetinde hissetmek-

stiyienemez!.

Qn

tedirler.

Musul Mes'elesi ve Irak Tiirkliigu'nu en az Kibns kadai halka mal edecek ve Diinya'ya buradaki haklanmizi tamtacak her geyi yapmakta ge9 kalmamaliyiz!.

224

MUSUL MBS'ELESi
ki,

resmen actir! Birakthm da bu siitbesiit Turk topragimn serveti siMh tiiccarlanmn kasasma akmaya devam mi etsin? Yillardan beri boyle bir davaran mevcudiyetinden Turk Milleti'ni haberdar etmemis olan muteselsil hiikumetler gibi,
bugiinkii

fuhusla, rusvetle, sarsilan ahlSki yapmizi, hi S olmazsa iktisadl imkSnlarla kurtarmayi kimse dusiinmiiyor?! 1200 dolar mill! gelir ortalamasiyla Turkiye

Tuhaftir

bugun

yazan, ? izen, konusan insanlar da bu elim kayiptan tarih oniinde mes'ul olacaklardu!!. Davayi millete mal etmedikce biryere varamayiz!..

Ite

anbean mecburf hale getirmektedir. Bunun i in diismanlanrmz kafidir 5 Bosna-Hersek isterlerse alakadar olmasmlar!.. Diismafaaliyeti

Biz suna inaniyoruz ki, Turk idarerileri her ne kadar golgelerinden korkarlar ve Osmanh mirasm. reddelerse etsmler gehsen hadiseler bu sakin tutumun degismesini

nin

Osmanh

mirasina
mirasidir.

sahip

Tiirkiyeyi nasil icbar ediyoruz!..

5 ikmaya
kiirt

bakmrz

mes'elesine bir panzehir olarak ister istemez ele. almacaktu!... Madem ki Irak'm siyasi biinyesi bu kadar hirpalanmista. Irak Tiirklugu'niin kur.tulu

Musul da

bir

Osmanh

da

esbabmin dahil ve harifte gun buglin

ol-

gunlasmasi onlenemez!..