TARHTEN DERS ALMAK

Yayn Hazrlk Kapak Tasarm

Blent Tellan Hayri Otman

1. Bask Temmuz 2010

ISBN: 978-605-5579-05-0 Basm: : MRK Bask ve Tantm Hiz. Ltd. ti. Uzaya Cad. 1254 Sok. No: 2 Yenimahalle / Ankara Tel: 312. 354 54 57

Dama Ltd. ti Hilal Mah. 673. Sok. 20/1 Yldz ankaya/Ankara Tel/Faks: 312. 439 01 40 www.damayayinlari.com info@damayayinlari.com

TARHTEN DERS ALMAK

Tlay Aytekin

NDEKLER

nsz.........................................................................................9 Yzyl Kavram .......................................................................19 Mete ve inlileme Tehlikesi ..................................................24 Pantolon-Entari-Pantolon ........................................................27 Trkz nanlyz Ancak Araplaamayz! ...............................29 Hazarlarda Musevilik ..............................................................32 slam Dnyasnda Resim ve Heykel Yasa............................34 At Avrat Silah m? Yoksa Toprak m Vatan m? ....................37 Trklerde Mezar Kltr ve Vehhabilik .................................40 Anadoluda Trkenin Resmi Dil Olmas ...............................45 in Toplumu ve Laoe, Konfuiyus........................................48 Gvur zmir ve Tarih Bilmeyenler ..........................................51 Parti Politikas ve Ulusal Politika.....................................53 Trklerde Denizcilik................................................................57 Sosyal Devlet (Bilge Kaan Ant)..........................................65 Trk Ad le Kurulan lk Devlet ve Trklerden Bizansa lk Eli....................................................67 Anadoluya Trkmen Aknlar ve Malazgirt ...........................69 Halifelik le lgili Olarak .........................................................79 II. Bayezid Dnemi Bir Duraklama m?..................................88 Doudan Gelenlerle Yaplan Baarsz Savalar .....................92 III. Mustafa, Ahmet Resmi Efendi, Prusya Kral Byk Friedrich..................................................99

nsandaki Kincilik nanla da Yok Olmuyor! .......................102 III. Mustafadan Gnmze .................................................110 Enderun..................................................................................111 Osmanllarda Karantina Uygulamas.....................................118 II. Mahmut ve Rusuk Ayan Alemdar Mustafa Paa ...........120 Gvur Padiah, Gvur Ahmet................................................123 Trk Devletlerini Trk Ordusu Kurmu, Siyasiler Ykmtr....125 Batllama ve II. Mahmutun Damad ..................................130 1848 htilali ve Mlteciler .....................................................131 Korumalarn, nsanlarn Azn Kapatmas Ne Kadar Demokratik?..........................................................135 Dmeke Sava 1897 .............................................................139 Devirme Sistemi...................................................................142 Anadolunun Kesin Trk Yurdu Haline Gelmesi..................146 Yunanistann Mora ve Attikte Kuruluu ve Bugnk Yzlmne Ulamas ....................................149 Lale Devrinden nce Osmanl lkesinde Matbaa Yok muydu? .............................................................157 Trkiye Cumhuriyeti Payidar Olacaktr Khin misin? ......164 anakkalede Evliyalar Ya Sarkam ve Dierlerinde? ...165 Cumhuriyet ve Laiklik...........................................................167 Trk Kadn ve Trk Medeni Kanununun svireden Alnmas ..............................................................169 Bireysel Tercih mi, Yoksa .................................................172 Nazm Hikmetin lk iiri Merak.......................................174 Anadolu Makam ...................................................................180 Mustafa Kemalin stn Kiilii ve Milli Mcadelenin Dnm Noktas......................................182 6

Milli Mcadelede ans Yanmzda myd? ..........................192 Zekt ve Fitre.........................................................................197 Laiklik ve Trk Toplumu in nemi ...................................198 Trk Diye Bir Millet Yokmu ............................................200 Baba ve Piten kardm ................................................201 Uygurlarla Bugn ..................................................................202 nklp ve rtica......................................................................205 Msadere ...............................................................................206 Osmanl Devletinin Yklma Sebeplerinden Biri de Tek Bana Rusyadr ................................................209 Budha m Franszlar m?........................................................235 lkretim Mfredat le lgili ...........................................238 Rvet-Seim-Demokrasi......................................................241 Trkiye Cumhuriyeti Osmanl Devletinin Devam m? .......243 Biz De Olsak Byle Yapardk............................................245 30 Austos .............................................................................247 Kkler ....................................................................................257 Laiklik ve rtica .....................................................................259 ABD Lozan mzalamad m? ..............................................264 Ordu ve Siyaset......................................................................269 Osmanl Devletinin lk Anayasasnda Resmi Dil.................273 Osmanl Devletinde Ketumiyet ve Uymayanlar ..................275 Osmanlda Bilim mi? ...........................................................278 Sultan brahim ve Vardar Ali Paa ........................................288 Sultan Mahmut, Firdevsi ve ehname ...................................290 Kurtulu Destan ....................................................................292 7

Pyrrhosvari Zafer ...............................................................296 II. Mahmut ve lkretimin Zorunlu Olmas .........................303 Ermeni Soykrm Meselesine Ben de Deinmek stedim.....307 Kaynaklar ..............................................................................311

NSZ
Tarih Okumay Ben stemedim. Ankara Kurtulu Lisesini bitirdiim yl (1965) niversite snavna girdim. O dnemde snav iki oturumda tamamlanyordu. Lise mezuniyet snavlarmz da (her dersten) haziran ay boyunca devam etmi ve her ders tekrar tekrar gzden geirilmiti. 5 Temmuz gn sabahtan ve leden sonra olmak zere snav tamamlamtk. Tercihlerimizi de snav bavurusunda yapmtk. Okuma-anlatma konusunda pek baarl olmadm iin Tarih dersi her yl en dk not aldm ders olmutur. Lise ikinci snfta tahtada aladm hatrlarm. Sevmiyor ve alamyordum. Lise son snfta Tarih iki karnede de 4-4t. Mezuniyet snavnda, kitabn yarsn altm, 2 soru geldi, yaptm. Bir soru da nklp Tarihinden geldi. Neticede sorulan be sorudan ikisini tam, birini biraz yapabilmiim ki 5 alarak en dk notum bu olmak zere -iyi- derece ile liseden mezun olmutum. Alt tercihim iinde Hukuk Fakltesi yoktu, olamazd, nk okuma-anlatma-ezberleme benim iim deildi. Yine de altnc tercihim Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Trkoloji Blm idi. Edebiyat dersi, tarihle kyaslanmayacak kadar iyi ve sevdiim bir dersti. 08920 aday numaras ile girdiim niversite snavnn sonular gazetede yaynland, T. Akpnar olarak son tercihimi kazanmtm: Trkoloji blm. En yakn arkadam Ferihan Keskin kazanamamt. Onun da etkisiyle Ankara Hukuk Fakltesine dileke verdim. lk 9

yedek listede benim adm kt. O, yine akta kalmt. Ancak ben zaten hukuk okumak isteseydim ilk alt tercihimde yer verirdim. 17 yandaydm. Hukuku olmay, paray vereni savunmak olarak en dar erevede dnrdm, ayrca kaln kitaplarn ezberlenmesi gerektii inancndaydm. Onu hi yapamazdm. Hem rahmetli anneciim Dil-Tarihe gitmemi ve retmen olmam daha ok istiyordu ve Dil-Tarihe yazldm. Kasm ay banda faklte ald. Henz dersler tam balamadan, 2-3 gn sonra salondaki ilan tahtasna listeler asld. Trkoloji blmn kazanan renciler Tarih-Corafya-Edebiyat blmlerine puanlarna gre ayrlm ve ben Yenia Tarihi blmne yerletirilmitim. oktaydm, hi byle olabilecei aklma gelmemiti. Demek ki Trkoloji bir depo idi ve oradan datlmtk Yl 1965. Blmlerin kodlar yok! Alt tercihiniz oluyor ama tercihinizde olmayan fakltelere de bavuru yapabiliyordunuz. lkokul 3. snftan itibaren eitimimi Ankarada tamamlam olduum, kapal dar bir evrede yetimemi olduum halde, dileke verip Edebiyat ya da Corafyaya gemeyi dnemedim. Hatta ngilizce puanm hayli iyiydi (12 puan). Filoloji blm 14 puanla renci alyordu. Puanlar takip etmedim, dm olabilirdi, yabanc dil dersim her zaman ok iyi dzeyde olmutu. Bunu bile deerlendiremedim. Ama zamanla unu anladm ki kader devreye girdii anda basiretiniz balanyor Ve kendime dedim ki; Tlay, bu senin kaderin, en sevmediin, en baarsz olduun dersi, niversite hayatnda okuyacaksn! Dersler balad, sevmeden alyordum; iddiasz, amasz Osmanlca dersim ok iyi, iki ylsonunda 10 alarak getim. Farsa derslerim ok iyi, yazl ve szl snavda iyi notlar aldm. lk iki yl baraj dersi olarak ngilizce derslerimiz vard. Gramer ve Tercme olarak, yazls ok iyiydi. Szl snava 10

Blm Bakan Prof. Dr. Hamit Derelinin huzurunda girdim. Netice ok iyiydi. Son snfta evliydim, ilk olumu kucama aldmda snavlara hazrlanyordum. Eim Zonguldakta Kmr letmelerine tayinini yaptrd. Olum Beste bir yan doldurduu zaman biz de Zonguldaka tandk. Mezun olmutum. Diploma derecem: ORTA. Zonguldakta tayinim kana kadar liselerde cretli derslere girdim. Bir tarih retmeni olduuma inanamyordum, alp gidiyorum, bir sonraki konuyu bilmiyorum. Yani hi i ac deil! Bu arada oturduumuz apartmanda komularn ortaokul da okuyan ocuklar var. Matematik (klasik matematik) dersinden problemliler. retmenleri, kendisinden zel ders almalarn istiyor ve bask yapyor. Zonguldakta 1971de dershane yok! ocuklar, niversite mezunu diye bana geliyorlar, problemlerini bana soruyorlar Aman Allahm, ne ok seviniyorum, nasl zevkle zyorum problemlerini. Ben matematik sorular ile urarken kendime geliyorum Oh be! lkokuldan beri matematik en sevdiim, en zevk aldm ders. Rahmetli babacmla birlikte 5. ve 6. snflardaki ablalarmn problemlerini zdmde 4. snf rencisiydim. Babacm Akll kzm derdi bana. ocuklar, zdm problemleri ok iyi anlyorlard. Neticede ailelerden teklif geldi. Onlara gre, ocuklar beni sk sk rahatsz ediyorlard ve bunun bir ad konmalyd. Onlara cretle ders vermeliydim. Saati 10 lira olarak tespit ettik. Ettik diyorum nk rahmetli kaynvalidemle birlikte tespit ettik. Drt orta son rencisi ile Pazartesi-Perembe 14.00den 16.30a kadar ekim ay banda derse oturduk, haziran ortalarna kadar hi aksamadan altk. Bir de orta 2. snf rencimle yine haftada iki gn derse oturuyorduk. 11

Hayatmda ilk paray matematik retmenliimden kazandm. ocuklar 7-8den aa not almadlar. Son snf rencilerimden ikisi kardetiler ama apartmandan deildiler (bir kz bir erkek). lk cretlerini bir kutu eker iinde zarfa koymulard. Ailelerini de hi tanyamadm. Daha sonra orta ikinci ve nc snftan iki renciyi de yazn, btnleme snavna hazrladm. Tayinim knca matematik retmenliim sona erdi. Ancak bugn hl matematikle ilgimi kesmedim. Elime geen her snav kitapndaki matematik sorularn zmeye, klasik yntemle zebileceime inandm sorular zerinde dakikalarca uramaya devam ediyorum. Evet Gelelim Tarihe. Babacmn uramalar sonucunda Zonguldak Kilimli Lisesine Sosyal Bilgiler retmeni olarak tayinim yapld. E durumundan Elbistan Mkrimin Halil Lisesine naklim olduu zaman da Sosyal Bilgiler retmeniydim. Sorun yoktu. Genel kltrm bu derse yetiyordu. Ancak lise ksmnda Tarih derslerine girmem gerekince; zellikle lise 1. snflardan ders aldm ki- yl srekli lise 1. snflara girdim. Tarihin temelidir. Genel Tarih bilgileri Eskia uygarlklar v.s. harl harl alyordum. Ama ikinci, nc snfn tarih konularn ancak balk olarak belki biliyordum o kadar! Elbistanda kaldmz be-be buuk yl iinde bir Tarih retmeni olarak bence hibir varlk gstermi deildim Aydna e durumundan geldik! Meslek Lisesinde, her snftan ders verildi. Artk kararnamem Tarih retmeni olarak kmt. Kendi kendime dedim ki Tlay, ya snftan ban dik kacaksn ya da gerine tekme yemi gibi kacaksn baka seenein yok. Bence en nemli mfetti rencilerdi! Matematik zekm burada ok kullandm. Tarih okurken, anlatrken, muhakeme gcm, olaylar arasnda balant kurmak ve 12

yorumlamak yeteneim benim iimi kolaylatryordu. Milas Ticaret Lisesinde 6 yl altm zaman artk eksiim kalmamt, rencileri niversiteye ynlendirmek gibi bir abann da iine girmitim. Meslek liselerinin amac, ara eleman yetitirmektir, kendinizi yormayn diyen arkadalarm oluyordu. Birka yl sonra, Ticaret liselerinde iki ve nc snflarda Tarih- Corafya gibi kltr dersleri kaldrld halde ben kitaplar zetliyordum. renciler de daktilo ederek, teksir makinelerinde oaltyorlard. Her abann baar zerinde etkili olduuna inanyorum, ayrca ansm da vardr. Bir gayret gsterdiysem, on misli gayret gstermi gibi olumlu tepki almmdr. Mulada Meslek liselerinin mdrleri bir toplant halindeyken, niversite snavlarnda neden Milas Ticaret Lisesinin baars birinci srada diye soru yneltilen okul Mdrm Sayn Nihat Grgn, biz de bir tarih retmeni var, ocuklara kitab zetliyor, ek dersler veriyor, eklinde cevap verdiini bana bizzat aktarmtr. Sa olsun. Matematik ve Trkeye ek olarak baarlar zerinde ancak birka soruluk katkm olmu olabilir Hep e durumundan okul deiikliklerim oldu. Son olarak Milas Ticaret Lisesinden Yataan Lisesine Tarih retmeni olarak naklim yapld. 1990 tefti ylym, Okul Mdr Sayn Mehmet iekli 15 gnlk mehil mddetini kullanmayn bir an evvel rencileri tanyn, ilk mfetti sizin dersinize girecek diye telefon etti. Haklyd Derslere baladm, bir hafta sonra Milli Eitimdeki son teftiim oldu. Sayn Sleyman Devirel, dersimden birlikte ktktan sonra Mdrn odasnda Bir Tarih dersi ancak bu kadar gzel olur. Mimikleriniz, ses tonunuz, hareketleriniz ok yerinde diyerek beni ok mutlu etti. kinci kez girmedi dersime imden Tlay, sen bu ii baardn dedim.

13

Bu arada bana, be seenekli sorular hazrlayabileceimi syledi. Derhal kollar svadm Kk olum iin almakta oluumuz MTS dergisi soru istiyordu. Krk kadar sorumu yolladm. Bei yaynland ve 125.000 lira zarfn iinde gnderildi. Artk Tarih retmeni oluyordum, bu gerekti Yataan Lisesinde, daha nce aldm Kaymakam, Milli Eitim Mdrl Teekkrnamelerine ek olarak yine Kaymakam teekkr ve Milli Eitim Bakanlndan Aylkla dllendirme ile taltif edildim. Mutluydum Yataan Lisesinde nc, drdnc yllarmda Mulaya dershanelere giden rencilerim her pazartesi gn Hocam size teklif getirdik diyorlard. rencilerimin Mulaya dershaneye gelen (evre ilelerden Marmaris, Fethiye, Kyceiz, Bodrum v.b.) rencilerden ok farkl olduu, bizzat benimle tanmaya gelecekleri, dershane sahipleri ve Tarih retmenleri (rnek Dershaneden Hasan Bey) tarafndan hem rencilerime hem veli durumunda olan retmen arkadalarma syleniyordu. ok ok mutluydum! Yataan Lisesindeki son ylmda (1994) SYMden gelen bir ajanda diyebileceim kitapkta Trkiyedeki 1400 kadar lisenin SS-YSdeki baar durumlar belirtiliyordu. Okul Mdrmz Nail Ongun, retmenler odasnda elinde bu kitapk, gayet sakin okuyor, Yataan Lisesi 1993-94 SS-YSde Tarihten 16. srada Corafya, Fizik ve Felsefede de nemli baar gstermi durumda (sralamalarn yanl yazabilirim) diyordu. Tabii ki hepimiz ok mutlu olduk! Zaten Cihan Tuzcu adl rencimiz ki benden 10 alan tek rencidir, ODT ElektrikElektronik blmn bir hayli st sralarda (belki ilk 300 iinde) kazanmt. Ve Milli Eitimden emekli olarak ayrlmama neden olan teklif geldi. Mula Ynelt Dershanesi Mdr ve orta Sayn 14

Akil Met, Yataan Lisesini ziyarete ve anlalan benimle tanmaya geldi. Biz de Mulada lojmanda oturduumuz iin beni arabas ile Mulaya gtrd ve yolda emekli olmay dnrsem, kendileriyle almam teklif etti. Nisan ay sonunda szleme imzaladk. 10 Maysta 1. dereceye geldim. Austosta emeklilik ilerim srd. 1 Eyllde Ynelt Dershanesinde almaya balamtm. ok yorucu ilk yln sonunda ok baarl bir performans karmtk ortaya. ki Anadolu Lisesi rencisi, Boazii niversitesi Mtercim Tercmanlk blmn kazandlar ve Trkiye derecesi yaptlar. (8. Burin Akgnl, 34. Elif Akalp). ngilizce, Trke ve Sosyal Bilgiler yapmlard. Tarih sorularnda hatalar yoktu! 14 Hukuk, 10 Tarih blm daha da neler, neler El stnde tutuyorlard. 25 Haziranda doum gnm de dershanede kutladlar. kinci ylmda cretimde mthi bir art, yine baarl bir performans. Ankaraya yerleme kararmz Sayn Akil Meti gerekten zmt, ricasn kabul ettim. rencilerime nmzdeki yl Ankarada olacam sylemedim. Gecikmi olarak hepsinden zr diliyorum. Tabii ki Turgut Reis Lisesinden gelen lise 2. snf rencileri ertesi yl dershane yneticilerini biraz zmler retmenimizi istiyoruz diye! Muladan, Corafya retmeni arkadam Sayn Enise apann telefonda bu syledikleri beni hem zd hem de iimden mutlu oldum desem Kt mym acaba? Gelelim sadede; azmin elinden hibir ey kurtulmuyor. ayet benim bugn hl 16 yldr dershane hayatm devam ediyorsa bence baardr, azimdir, sebattr nk zel sektr, verim alamad retmeni elinde tutmaz! Ayrca, ok sayda tarih retmeni rencim var Onlarn varl beni her eyden ok mutlu ediyor. 15

alma odamda bir duvarda asl duran Atatrk portresi, drt ereve iinde dllerimin belgeleri ve emekli olunca, Mula Valisi (Trkiyenin ilk ve tek kadn valisi) ok deerli Sayn Lale Aytamann verdii HZMET EREF BELGES benim meslek hayatm zetliyor gibi. ok deerli rahmetli babacmn sz her zaman rehberim olmutur. Mutluluun srr sevdiin ii yapmakta deil, yapmaya mecbur olduun ii sevmektedir. Bu ii baardma inandm andan itibaren hep unu syledim; Tarih bilmeseydim nasl olurdum acaba! Kr m? Sar m? Dilsiz mi? Ama mutlaka bir uzvumun olmadn dnrdm herhalde. evremdekilere baktmda; nereden geldiklerini, dnyann neresinde durduklarn (Corafya bilgisi yetersiz olanlar) bilmeyenlerin yerinde olmay herhalde hi istemezdim, diye dnyorum. Bu kitab yazma fikri birden bire geldi aklma. zerinde durulmas gereken konular vard. Tarihe merakl ancak ok da akademik olmayan kitaplar tercih eden okurlar dnerek; gnmzdeki siyasi gelimelere de deinerek, tarihi olaylar gncelletirerek, konular tespit edince iin byk ksm bitmiti. nallah amacna ular. Kim bilir belki ikincisini de hazrlarm! 15 Mays 2010 TLAY AYTEKN

16

ocuklarm Beste ve Mustafa ile gelin kzm zgre ve dnyada en ok deer verdiim torunlarm Kaan ve Bara ithaf ediyorum.

17

Ey kahraman Trk kadn! Sen omuzlar zerinde ykselmeye layksn. MUSTAFA KEMAL ATATRK

18

YZYIL KAVRAMI
Bu konuya deinme ihtiyacn duydum nk; hl baz niversiteye hazrlk kitaplarnda Tarih retmenleri byk hatalarna devam ediyorlar. rencilere yanl bilgi vermekte srarc davranyorlar. Yzyl-Asr: Yz tane yln tamamlanmasyla olur. Hatal anlatm:

Anlamak mmkn deil! 99 yl nasl yzyl olur? Doru anlatm:

31 Aralk 100de I. yzyl tamamlanmtr. 1 Ocak 101de II. yzyl balamtr.

19

Daima yeni bir yl veya yzyl 1 Ocakta balar, 31 Aralkta biter. Buna gre: VIII. yzyl 1 Ocak 701de balad, 31 Aralk 800de bitti. Daha matematiksel aklarsam, herhangi bir yln yzyl olarak okunmas iin; rnek-1 1071 olsun, sadan iki basamak ayralm 10,71 sol tarafta 10 varsa, sada 01 dahi olsa yani 1001 olsa bu yl XI. yzyldr. 1000 olsayd X. yzyln sonu dememiz gerekirdi. 1001-1050 XI. yzyln ilk yars, 1050den sonra XI. yzyln ikinci yars, 1100 ise XI. yzyln sonudur. Ayrntl olarak 25e kadar ilk, 75den sonra son eyrektir. rnek-2 1453 yzyl olarak okursak; XV. yzyln ortalar. rnek-3 1700 stanbul Antlamas XVII. yzyln sonudur. nk 17 yzyl tamamlanmtr. Tabii tamamlanmas 31 Aralk 1700dr. Devam edersek; rnek-4 XIX. yzyl: 1 Ocak 1801de balad 31 Aralk 1900de tamamland. rnek-5 XX. yzyl: 1 Ocak 1901de balad 31 Aralk 2000de tamamland. rnek-6

20

XXI. yzyl 1 Ocak 2001de balad 31 Aralk 2100de bitecek! Hatrlanacak olursa 1 Ocak 2000de XXI. yzyla girdiimiz belirtildi (Radyo ve TV kanallarnda ok byk hata yaplarak). Bu konuda aklama ihtiyacn duyan Bilim ve Teknik mecmuas dnda doru bir aklama gelmedi! Yine hatrlayanlar olacaktr 31 Aralk 2000 gece saat 24.00te, yani bir dakika sonras 1 Ocak 2001 oldu! Rusya Federasyonu XX. yzyl bittii, XXI. yzyl balad iin coku iinde kutlama yapt ve televizyon haberlerini sunan baz spikerler, gayet akn, sanki Rusya yanl yapyormu gibi bir ifadeyle olay verdiler. Oysa gerek Rusyann kutlamasyd. Bu arada 1000 yllk sreye MLENUM denir. 1000li yllar bitip 2000li yllar balad iin Milenium enlikleri, kutlamalar oldu. 31 Aralk 2000de II. bin yl da bitti. III. bin yl 1 Ocak 2001de balad. Yani XXI. yzyl balarken III. bin yl da balamt. Genellikle yzyllar Romen rakamlaryla yazlr. Tarih retmenlerinin bu konuyu da iyi bilip, rencilerine retmesi gerekir. niversite snavnda sorularmz balarken XVIII. yzyl veya XIX. yzyl diye balayabiliyor. Bu konuya deinmiken, Romen rakamlarn da gstermek istiyorum. Romen rakamlarn belirten harfler unlardr: I=1 ( 3 kez yan yana gelebilir) I=1, II=2, III=3 V=5, VI=6, VII=7, VIII=8 X=10 (3 kez yan yana gelebilir) X=10, XX=20, XXX=30 L=50 LX=60, LXX=70, LXXX=80 C=100 (3 kez yan yana gelebilir) CC=200, CCC= 300 D=500 DC=600, DCC=700, DCCC=800 21

M=1000 (3 kez yazlabilir) MM=2000, MMM= 3000 I, X, C harfleri, V, X, L, C, D, M harflerinin soluna yalnz bir kere yazlarak; IV=4 IX=9 XL=40 XC=90 CD=400 CM=900 yazlr. Buna gre: 1=I 2=II 3=III 4=IV 5=V 6=VI 7=VII 8=VIII 9=IX 10=X 11=XI 12=XII 13=XIII 14=XIV 15=XV 16=XVI 17=XVII 18=XVIII 19=XIX 20=XX 30=XXX 22 40=XL 50=L 60=LX 70=LXX 80=LXXX 90=XC 100=C 200=CC 300=CCC 400=CD 500=D 600=DC 700=DCC 800=DCCC 900=CM 1000=M 1453=MCDLIII 1789=MDCCLXXXIX 1980=MCMLXXX 2008=MMVIII 2010=MMX

Bugn 10 Ocak 2010 Bir zel TV kanalnda Scak Para yarmas var. zliyorum. Soru, ARTIK szc ile ilgili geliyor. Son ARTIK YIL aadakilerden hangisidir? A) 2005 B) 2006 C) 2007 D) 2008 Yarmac bilemiyor (2007 dedi). Sunucu da garip bir aklama yapt ki onun bilmedii de anlalyor, ok da komikti aklamas. Hayret ettim! Daha ilkokulda rendiimiz bir konu. Dnyann gne etrafndaki bir tam dn 365 gn 6 saattir. 6 saatler drt ylda 24 saat yani 1 gn olur ve ubat ayna eklenir. Bu nedenle ubat ay drt ylda bir 29 gn olur. Byle yllara ARTIK YIL denir. Genellikle rencilerimin kavramas iin Yaz Olimpiyatlarnn yapld yllar ubat 29 gndr derim, ondan sonra gelen yl ubat ay 28 gndr. Yani; 2008 (Pekin Olimpiyatlar) son ARTIK YILdr. 2012 ubat 29 gn olacaktr. 2016 ubat 29 gn olacaktr. 2020 ubat 29 gn olacaktr. retmen arkadalardan ricam, bildiiniz her eyi rencilerinize aktarn. Nefesinizi onlardan esirgemeyin!

23

METE VE NLLEME TEHLKES

Uzaydan bakld zaman grlen insan yaps olarak, yakn zamana kadar in Seddi tek yapyd. 2250 km. uzunluunda 6 m. yksekliinde ve 4 m. geniliinde bu devasa eser, in tarafndan kuzey komular olan Hunlarn aknlarna kar yaplm bir savunma duvardr. M. 214te yapld kabul edilir. Bilinen ilk Trk hkmdar Teoman zamannda, ine yaplan aknlar zerine planlanm ve ortaya kmtr. Zamanla tamamlanmtr. Teomann olu Mete zamannda, bu duvar Hun aknlarn kesememitir. Temelde pek Yoluna hkimiyet amacyla Hunlarla ve dier Orta Asya Trk topluluklar ile inliler hep mcadele iinde olmulardr. Mete in Seddini de am ve in imparatoru Kao-tiyi meydan savanda yenerek Peteng Kalesine kapanmak zorunda brakmtr. Her an kaleyi ele geirip, in lkesini idaresi altna almak kudretine de sahiptir Byle bir durumda in mparatorunun, Meteye bir eli gndererek onu, ini ynetmek konusunda uyardn byle bir hata yapmamasn, inin ynetiminin ok zor olduunu, lkenin bykln, nfus okluunu, yerleik kltrn derinliini vurgulayarak ynlendirmeye altn gryoruz. Mete, iyi bir komutan ve devlet adamdr. Bu fotoraf ok iyi deerlendirecek durumdadr. Ve onun da in politikas; ini vergiye balamak, uzaktan kontrol altnda tutmaktr. nk inin yerleik toplumsal hayat, gebe Hunlara nazaran daha kkl bir kltr dokusu ortaya koymutur. ine dardan giren kltrlerin kendi varlklarn devam ettirme ans neredeyse yoktur ve inlilemek yani asimile olmak adeta kanlmazdr. 24

Bu nedenle Metenin in politikas dediimiz zaman, vergiye balamak ama kesinlikle ynetmeye kalkmamak anlalmaldr. Metenin zerinde hassasiyetle durduu, Hun toplumunun kendi deerlerini kaybetmemesidir Bazlar bu gzel tarihimize baksnlar, illaki Arap kltrn yerletireceiz diye bouna uramasnlar!

25

Ordumuz, Trk birliinin, Trk kudret ve kabiliyetinin, Trk vatanseverliinin eliklemi bir ifadesidir. MUSTAFA KEMAL ATATRK

26

PANTOLON-ENTAR-PANTOLON
Toplumlarn birbirini kltrel alanda etkilemeleri, zellikle ayn corafyada yayorlarsa kanlmazdr. Yerleik hayata gemi, kltrel dokusu bakmndan, gebe toplumlara gre ok daha youn zellik gsteren inliler de kuzey komular olan Hunlardan pek ok ey renmilerdir. Zaten, dnya medeniyetine askerlik alannda en ok etkisi olan toplum Trklerdir. Bu bakmdan inliler, askerlik bata olmak zere pek ok alanda Trklerden etkilenmilerdir. Bu alanlardan biri de kyafettir. inli erkekler eteklik giyerlerdi ve askerlik yapanlarda da etek yaygn bir kyafetti. Hunlar, at, sava arac olarak kullanan ilk toplumdur. At srtndayken mkemmel ok kullanan Trklerin bu baarlarnda pantolon giyiyor olmann ok nemli yeri vardr. Etek giyen in askerlerinin hareketleri, pantolon giyen Hunlar kadar rahat deildir. te, inliler pantolon giymeyi, Hunlardan rendiler. Ordularn da Metenin M. 209da kurduu onluk sistemi rnek alarak oluturdular. Hunlarn sava taktiklerini bile taklit ettiler. Ancak baarya ulaabildiler. Tabii in entrikalarn da bu taklitlerine ekleyerek! Tokal deri kemer, ilik, dme gibi kyafetlerde ok nemli yer tutan unsurlar da Trklerden renmilerdir. Keza, deri izme de nemli bir unsurdur. Erkek gibi erkek kyafetlerdir, Orta Asya Trklerinin giyimleri. Trkler, Araplarla ilikilere balad zaman, Tek Tanr inanlarn, slamiyet olarak adlandrdlar. Araplardan etkilenerek inanlarn isimlendirirken Araplarn sosyal, siyasal, eko27

nomik, kltrel etkisi altna da girdiler ister istemez. Arap alfabesi, hicri takvim gibi Anadoluya Trkmen olarak girdiler (Trkmen=Mslman Ouz) Anadoluda gl devletler kurdular. Anadolu Seluklu Devleti, Seluklu Beylikleri, Osmanl Devleti gibi. Araplardan, kyafet konusunda da etkilendiler. Entari giymeye balad erkeklerimiz, bellerine kuak taktlar, stlerine kaftan giydiler Yzyllarca srd bu, zellikle saray evresi bu giyim tarzn en ok benimseyen bir aland. Orta Asyada ine rnek olan erkek kyafetimiz, Arap dnyas ile karlanca, toplumsal yapmzn temeli olan kadnerkek eitliinin bozulmas gibi bozuldu. II. Mahmut, XIX. yzyln ilk yarsnda, ilk kez klk- kyafet konusunda kkten deiklikler getirdi. Erkeklerin pantolon ve uzun ceket (setre) giymelerini yasalatrd. nk o dnemde modern dnyay temsil eden Avrupada da erkekler pantolon giyiyorlard. Bizim taaa Orta Asyadayken giyip de ine rnek olduumuz pantolonu Bazen dnyorum da Acaba Araplarla karlamak Trk toplumuna neler kazandrd, neler kaybettirdi?

28

TRKZ NANLIYIZ ANCAK ARAPLAAMAYIZ!

Trk milleti tarihin en eski toplumlarndan biridir. ok yksek hasletlere sahiptir; dost canlsdr, cesurdur, zgrlne dkndr. Merttir, kalle deildir, dmann bile arkasndan vurmaz. Bu zelliklerini bin bir rnekle kantlayabiliriz. Dmann affetmekteki bykln Alparslann Romanos Diogenese gsterdii yaknlk tek bana ifade eder. Orta Asyada Trkn, her eyi yaratan bir Gk Tanrnn varlna inandn ve Tengri (Tanr) diye adlandrdn yazl kaynaklardan da biliyoruz. Ahiret inancna sahip olduu ve bu inan dorultusunda, lenlerin mezarna, zel eyalarnn konduu gerei btn kalntlarda belgelenmektedir. Trklerin slamiyetten nce birok dini sistemlere ilgi duyduklarn ve benimsediklerini gryoruz. Trk-slam ilikileri ilk nce Hz. mer zamannda rann Arap-slam Devletine katlmasyla balad. Hz. Osman dneminde Horasann alnmas ve kuzeyde Kafkaslara kadar Arap hkimiyetinin genilemesi, hem Douda Marevannehirdeki Trk boylar ile hem kuzeyde Hazar Trkleri ile Arap mnasebetlerinin balamasna neden oldu. Aka kabul etmeliyiz ki Araplarn fetih politikalar gnmzdeki yaylmac politikalardan farkl deildir. stila, yama, iddet Araplarn girdii her yerde grlmtr. Ancak ad slamiyeti yaymak olduundan iin bu ksmn grmek kimsenin iine gelmemitir. Oysa Arap-slam devletlerinin en nemli geliri ganimetlerdir. 29

Douda Emeviler dneminde, Trk-Arap ilikileri gzden geirildiinde, Emevilerin nce kendi soylarn, sonra Araplar stn tutan siyasetleri, Arap olmayan Mslmanlar arasnda honutsuzluk yaratmtr. Bu arada Trklere kar baskc tutumlar nedeniyle Emeviler dneminde Trklerin slamiyete pek katlmadklar grlmektedir. zellikle Emevi Valisinin, Trgi Hakann (Baa Tarkan) ordusunun gz nnde astrmas Trkler arasnda Araplara kar bir yaknlamay mmkn klmamtr. 750 ylnda Arap-slam dnyasnda iktidar Abbasilerin eline geince, Emevilerin rk-Arap politikas yerine mmeti=din kardelii anlay n plana kmtr. Abbasilerin ibana gelileri srasnda Orta Asyada balayan in yaylmaclna kar, baz Trk boylarnn Arap ordusu yannda yer alarak ine kar 751 Talas Savann kazanlmasn salamalar, Trk-Arap ilikilerinde olumlu bir gelime salamtr. Harun Reidin olu Mutasmn annesinin Trk olmas, ocukluk yllarn Horasanda Trk yaknlar arasnda geirmesi, onun dneminde Trklere byk deer verilmesinin nedenleridir. Halife Mutasmn hassa ordusunu Trklerden tekil ederken, Trk askerinin Araplarla ilikilerini engellemek, bylece ahlken olumsuz etkilenmemelerini salamak iin Samarra ehrini kurduunu, evlenmeleri iin de Horasandan Trk kzlar getirildiini biliyoruz. Trklerin, Abbasiler dneminde slamiyeti kitleler halinde kabul etmelerinin nedenlerinden bazlar bunlardr. Ayrca Abbasiler dneminde Araplar artk sava glerini kaybetmilerdir ve slam dnyasn i ve d tehlikelerden koruyacak durumda deillerdir. Mkemmel sava olan Trkler, bu noktada slam dnyasna taze bir kan gibi girmitir. Hem i hem d tehlikeler, Trkler sayesinde bertaraf edilmitir.

30

XI. yzylda ise artk Badatta oturan Halifenin, slam Devletini, randaki iilere kar bile koruyacak gc yoktur. Seluklu Devletini kuran Turul Bey, ii Bveyhoullarnn basksna son vererek Badattaki Abbasi halifesini askeri ve siyasi otoritesi altna almtr. Masraflarnn bile, baz eyaletlerin yllk gelirlerini balayarak, karlanmasna izin vermitir. Bu tarihten itibaren (1055) slam dnyasnda siyasi otorite ile dini otorite birbirinden ilk kez ayrlmtr. Trkler, slamiyeti kendi inanlarna da uygun bulduklar iin kabul etmilerdir. Ancak Arap adetlerini benimsedikleri asla dnlmemelidir. Kkl, derin bir kltre sahip olmalar, Trklerin Arap kltrn taklit etmemelerini, hatta reddetmelerini salamtr. u hadise bu ifadeyi kantlamaktadr sanrm. Byk Seluklu Sultan Celaleddin Melikah, kz Mahmelek Hatunun, Badattaki Halife Muktedi tarafndan zevce olarak istenmesi (1087) zerine, bu izdiva teklifini siyasi adan memnuniyetle karlamtr. Ei Terken (Trkan) Hatuna konuyu at zaman, Terken Hatunun iddetle itiraz ettiini grr. kna etmeye alr ancak Terken Hatun, Ben kzm bir Arapa vermem diyerek dncesinde srar eder. Bu izdivacn slam dnyasnda Seluklu Devletine kazandraca otorite ve itibardan sz edilerek Terken Hatun ikna edilmeye allr. Bu durum karsnda Terken Hatun yumuarsa da artn kesinlikle koyar! Halife, kz ile evli olduu sre iinde ikinci bir e almayacaktr! Trklerin, slamiyeti bir inan olarak kabul ettiklerini ama asla Araplamak istemediklerini ne gzel ifade ediyor deil mi?

31

HAZARLARDA MUSEVLK
Hazarlar (486-965); 16 Trk Devleti iinde Musevilii resmi din olarak kabul eden ilk ve tek devlettir. Bu olayn nedenini Trk-Arap ilikilerinde aramann doru olaca inancndaym. Hz. mer zamannda Araplarn randaki Sasani Devletini ortadan kaldrmasyla (642) ve rana yerlemeleriyle balayan Trk-Arap ilikileri, Hz. Osman zamannda, Arap ordularnn kuzeyde Ermenistan, Grcistan lkelerini alp Kafkasyann kuzeyine kmalaryla devam etti. Bu tarihlerde Kafkasyann kuzeyinde Hazar Devleti vard ve Belencer (dil) merkezdi. Ayrca Semender-Etil gibi nemli ehirler vard. Emeviler dneminde stanbulun kuatlmas srasnda, Bizansa yardm eden Hazarlar, Araplarn tepkisini zerlerine ektiler (718). 721-723 yllarnda Hazar lkesine saldran Araplar, bakent Belenceri yakp, yktlar. Belencerden sonra nemli Hazar ehri olan Etilde igale urad. Hazarlar, Araplar karsndaki bu baarszla ramen glenmeyi baardlar. zellikle Krm ve Azak evresinde gleri olduka artt. Arap saldrsndan 30 yl sonra Kafkaslar aarak, Arap hkimiyeti altnda olan Ermenistan ve Azerbaycana giren Hazar ordusu 100.000 Mslman esir ald. Hazarlar, Hristiyan Bizans ile Mslman Araplarn Musevilere kar yaptklarna karlk Harun Reid (786-809) zamannda Musevilii resmen kabul ettiler (800).

32

Hazarlarn, Musevilii resmi din olarak kabul etmelerinde phesiz Araplarn yamac, kavgac tavr birinci derecede rol oynamtr. Fetihlerle yaylan slamiyet, gidilen lkelerde ganimet derdine den Araplarn, bu ynleri nedeniyle kendi yzn gsterememi ve slamiyetin kabul daha ge olmutur. Hazar lkesinde yaplan kazlarda havra yannda kilise ve cami kalntlarnn da bulunmas, sonralar dier Tek tanrl dinlerin de Hazarlar arasnda benimsendiini gstermektedir. Hazar Trk kardelerimiz, biz de I. Dnya Savanda Araplarn, ihanet eden, hain yzlerini grdk Osmanly srtndan bakladlar Ancak, Mslmanlmz bu olay nedeniyle hi deimedi!

33

SLAM DNYASINDA RESM VE HEYKEL YASAI

Hz. Muhammedin 632 ylnda vefat ile birlikte dini kural koyma ii de bitmitir. Veda Hacc srasnda son vahiy gelmi ve Kuran tamamlanmtr zaten. Hz. Muhammedin Medinede kurduu Medine slam Devletini, ondan sonra Halife unvanyla yneticiler ynettiler, Mslmanlara ba imam oldular. Ancak onun halefi olan bu yneticiler dini kural koyamazlard. Toplumsal gelimeler karsnda alnan kararlar, konulan yasaklar, dini zellik tamazd. Bir halifenin koyduu kural ve yasa bir baka halife yrrlkten kaldrabilirdi. Hz. Ebubekir ile balayan byk slam fetihleri, Hz. mer ile birlikte geni lkelere yayld. Douda Irak ile ran ele geirilirken (Sasani Devleti yklarak 641), Batda Bizansn elinden Filistin-Suriye ve de Msr alnarak Kuzey Afrikaya da geilmi oldu (642). Bizansn elinden alnan topraklarda Hristiyan halk varln srdrmeye devam etti. Hara ve cizye deyerek inan ve ibadetlerinde de serbest kaldlar. Hristiyan inanc iinde olanlarn genellikle evlerinin bir kesinde, kilisede olduu gibi ancak olduka k, Hz. sann armha gerilmi heykelcii, Hz. Meryemin, aziz ve azizelerin resimleri (ikonalar), mum v.s bulunur ve Hristiyan kii bunlarn karsnda istavroz (ha) karr, ibadetini yapard. Araplar bu tarihten 25-30 yl evvel putlara tapan insanlardr. Ve Hristiyanlarn, heykel ve ikonalarn nnde tapnmalar, 34

onlarda putperestlik dnemlerinin hatrlanmasna sebep olmaktadr. slamiyetin gelimesi nnde bir engel olarak grnen bu durum karsnda, Hz. mer, resim ve heykeli yasaklamtr. Bu yasak Batda, Bizansn elinden alnan ve Hristiyanlarn yaad Msr-Suriye-Filistin blgesinde etkili olarak uyguland. Yukarda bahsettiim gibi bir halife dini kural koyamaz. Ya da koyduu yasak dini yasak saylamaz. Ancak yzyllarca slam dnyas bunu dini yasak olarak alglam ve resim-heykel slam dnyasnda gelimemitir. Hat sanatnn, resim ve heykel yerine gelimi olduunu biliyoruz. Fatih Sultan Mehmet (1451-1480) stanbulun fethinden sonra, bu dnemde Avrupada grlen Rnesans hareketlerinin Osmanl Devletine yansmasn salam, talyadan getirttii Gentile Belliniye (Venedik 1429-1507) kendi portresini yaptrmtr. Bugn Londrada National Galleryde bulunan bu portrenin aslnn oraya nasl gtrldn bilmiyorum ama Topkap Saraynda kopyas mevcut. Ancak tahmin etmeye alnca u fikirler aklma geliyor. XV. yzyln ikinci yarsnda Fatih gibi kltrl ak dnceli bir hkmdar, bu portresini yaptrmak cesaretini gsterdi ama srekli sarayda o resmi asmak cesaretini gsteremedi. Orijinali onun iin mi stanbul dna gnderildi? Byle ise muhtemelen daha sonra kopyas getirilerek asld diye dnyorum. Portresini resmi dairelere astran ilk hkmdar II. Mahmuttur. Heykelini yaptran ilk ve sanrm tek hkmdar da Abdlazizdir. At stndeki heykeli Topkap Sarayndadr! O halde; resim ve heykel dini yasak deildir. Olsayd ne Fatih ne II. Mahmut ve Abdlaziz bu tavrda olmazd. Gnmzde hl resim ve heykelleri putperestlik olarak grenler keke bu ksa ve basit aklamam okusalar 35

Bir hkmdarn aklllk lsn ortaya koyan noktalardan biri, bakan seimidir. Onun hakknda ilk fikir, buna bakarak edinilir. Bakanlar becerikli ve sadk olurlarsa hkmdar da akll ve erdem kii olarak kabul edilir. MACHIAVEL (XV. Yzyl) HKMDAR

36

AT AVRAT SLAH MI? YOKSA TOPRAK MI VATAN MI?

Trk toplumunda, Trk erkei iin nem tayan varlk dile getirilir. At, avrat, silah gibi! Bilinen ilk Trk Devleti Asya Hun (Byk Hun) mparatorluunun en gl hkmdar Metenin kararna bakalm Bakalm ki sylenenler doru mu, anlayalm Asya Hun mparatorluunun bilinen ilk hkmdar Teomann (Tou-man), Mao-tun (Mete) adl byk bir olu vard. Sonra, ok sevdii bir hanmla evlendi. Bu hanmdan da bir olu oldu. Bu nedenle Teoman, veliaht Meteyi bertaraf edip yerine kk olunu geirmek istiyordu. Meteyi Yeilere rehin olarak gnderdi ve bir mddet sonra da aniden Yeilere saldrd. Doal olarak Yeiler ellerinde rehin olarak bulunan Meteyi ldrmek istediler, zaten vey ana ile birlikte istedikleri de buydu. Ancak Mete, gzel bir ata binip memleketine kamay baard. Babas, onu takdir etti ve onu 10.000 svarinin bana geirmek suretiyle gvenini gsterdi. Mete slkl bir ok (vnlayan ok) icat etmiti. Talim srasnda oku svarilerine, slkl ok nereye atlrsa herkesin de o hedefe ok atmasn ve bunu yapmayanlarn ldrleceini ilan etti. Btn ordu srgn avna kt. Islkl okun atld hedefe ok atmayanlar ldrld. Mete sonra dnp kendi atnn karnna slkl bir ok att, ayn eyi yapmaya cesaret edemeyenler de ldrld. ok gemeden bu defa da sevgili karsna slkl bir ok att, fakat bu durumda da ok atmaya cesaret edemeyen ve karsnda donup kalan maiyeti de ldrld. 37

Az zaman sonra Mete, bir av srasnda devlet reisi olan babasnn atna slkl bir ok att. Bunu gren maiyeti istisnasz olarak ayn hedefe oklarn frlattlar. Mete askerlerinin bu hareketi ile artk babasn tamamen braktklarn anlad. Gene av srasnda bu defa dnp okunu babasna att, bunu gren maiyeti ayn hedefe oklarn atp devletin reisi, Metenin babas, Teoman ldrdler. Mete bundan sonra vey annesini, kk kardeini, babasnn nazrlarn ve kendisine itaat etmek istemeyenlerin hepsini ldrtt ve kendini Hun Hakan ilan etti. Metenin hkmdarl ele geirdii srada Tung-Hular (Tunguz) en kudretli devirlerinde bulunuyorlard. Metenin, babasn ldrerek yerine getiini renen Tunguzlar, derhal bir eli ile babas Teomann bir mil yol kat eden mehur atnn, kendilerine verilmesi iin haber gnderdiler. Mete nazrlarn toplayarak onlara dant ve btn nazrlar atn Hunlar iin ok kymetli olduunu ve bu teklifin reddedilmesini istediler. Fakat Mete yle dedi: Ne? Ben bir at komu bir devletten daha m kymetli tutacam? Ve at Tunguzlara verdi. Tunguzlar bu durumdan cesaret alarak Metenin silahn istemek iin yine bir eli gnderdiler. Mete nazrlarn toplad ve durumu nce onlarn deerlendirmesini istedi. Tartmalar ayn yndeydi. Tunguz hkmdar kim oluyordu da Metenin, Hun Hakannn silahn isteyebiliyordu? Tunguzlara hadleri bildirilmeliydi... Mete son sz syledi. Bir silah iin komular ile savalmazd. Silah eliye verildi ve gnderildi. Tunguzlar, onun kendilerinden korktuu zannna vardlar ve bir eli daha gndererek Metenin ok sevdii karsn istediler. O, tekrar nazrlarn toplad, herkes byk bir kzgnlkla yle bard: Tunguzlar ahlak denen eyden habersizdirler, bakasnn karsn istemek ne demektir. Biz onlara akn yaplmasn teklif ediyoruz. 38

Mete ise yle dedi: O nasl ey, ben bir kadn komu bir devletten daha m stn tutacam? Ve ok sevdii karsn ararak Tunguzlara verdi.Artk Tunguz hkmdarnn kstahl bsbtn fazlalat. Batya yani Hunlarn snrna doru gitti ve Tunguzlar ile Hunlar arasnda bulunan, insan yaamayan bir araziyi elde etme hevesine dt. Bir milden fazla byklkte olan bu arazi insanlar tarafndan terk edilmi ve batsnda Hunlar, dousunda da Tunguzlar bulunuyorlard. Tunguz hkmdar bir eli gnderip Meteye yle dedi: Terk edilmi bu arazi, benim ve senin devletinin bir snrdr. Hunlarn iine yaramayan bu araziye sahip olmak istiyoruz. Bunun zerine Hunlarn kurultay topland ve baz nazrlar bu orak arazinin kendilerinde kalmasndansa verilmesinin daha hayrl olaca fikrini ileri srdler. Hatta Atn istediler verdin, silahn istediler verdin, avradn da istediler verdin. orak bir arazi iin Tunguzlarla dman m olalm! dediler. Bunun zerine Mete ok kzd ve yle dedi: Atm verdim, nk benimdi, silahm verdim, nk benimdi, karm verdim, nk benimdi. Ama Tunguzlarn imdi istedii orak arazi devletin temelidir, milletindir. Biz bunu bakasna nasl verebiliriz? Ve derhal bunu tavsiye edenlerin boynunu vurdurdu. Atna atlayp devleti iinde dolat kendisinden geri kalanlar affetmedi. Douya taarruz ederek Tunguzlara saldrd. Tunguzlar, Meteyi o kadar hafife almlard ki kendilerini savunmak iin silahlanmamlard bile. Mete ordusu ile ileri atld ve bir hcumla Tunguz hkmdarn ok ar ve mahvedici bir yenilgiye uratt. Halkn esir edip, srlarn ve btn mallarn ele geirdi te byle Siz syleyin, at, avrat, silah m? Yoksa toprak, vatan m? 39

TRKLERDE MEZAR KLTR VE VEHHABLK

slamiyet ncesi Trk tarihine bir gz attmzda Atalar Klt diye ifade edilen bir inan ve gelenek karmza kar. lm atalara sayg gstermek ve onlar iin kurban kesmek, pederahi ailede grlen baba hkimiyetinin, inan alanndaki belirtisiydi. Baba ve genellikle atalarn, ldkten sonra, ruhlar araclyla aile bireylerini korumaya devam ettiklerine inanlrd. Bu nedenle onlara kar duyulan minnet, eitli ekillerde gsterilirdi. Asya Hunlar her yl mays ay ortalarnda atalarna kurban sunarlard. Atalara ait hatralara verilen nem, mezarlara yaplan saldrlarn ar bir ekilde cezalandrlmasndan da anlalmaktadr. rnein; Attilann II. Balkan Seferinin (447) sebeplerinden biri olarak, Hun hkmdar ailesi mezarlarnn, Belgrad civarndaki bir kale piskoposu tarafndan alarak soyulmas gsterilmektedir. Bugn de byklerimizin, kaybettiklerimizin mezar bizim iin ok kutsaldr. Sk sk ziyaretine gider, ieklendirir, otlarn ayklar, sularz. Dua ederiz. Genellikle mermerden yaplan mezar ile evresi temiz tutulmaya allr. Byk Atamzn mezar da, on binlerce insann ziyaret edebilecei, bir anda bulunabilecekleri, sayg duruu ve dua edebilecekleri bir ekilde dizayn edilmi, grkemli bir ant mezardr. Trkler kendi mezarlarna verdikleri nemi, dier toplumlara ait mezarlara da vermektedirler. 20 Nisan 1933te meydana

40

gelen Razgard olayn anmsamamz, bu noktada iyi olur kansndaym. Bulgaristanda Trklerin yaad Razgard kasabasndaki Trk mezarl, Rodna Zatira (Vatan Savunmas) adl bir kurulua bal Bulgarlar tarafndan tahrip edildi. Olay, ksa sre iinde Trkiyede duyuldu. Genler, Milli Trk Talebe Birliinin ynetecei bir protesto mitinginin hazrlna giritiler. Bir grup gen, Bulgar Konsolosluunun nnde topland. ounluu Darlfnun rencisi olan toplulukta Milli Trk Talebe Birlii Bakan Tevfik leri, Cihat Baban, Lebit Yurtolu vard. Konsolosluk nnde, Tevfik lerinin yapt konumadan sonra renciler, Ferikydeki Bulgar mezarlna yryerek, buraya bir elenk braktlar. Trklerin soyluluunu anlatan ok rneklerden sadece biridir bu davran. imdi gelelim Vehhabilere. Bugn, Suudi Arabistan Devletini yneten Kral ve soyu, Vehhabi mezhebindendir. Vehhabilik ise XVIII. yzylda Arabistanda ortaya kan bir Mslman mezhebidir. Beni Temim kabilesinden Abdlvehhab bin Muhammed tarafndan kuruldu (1745). Vehhabiye, Snnilikten inan bakmndan deil, ibadet ynnden ayrlr. Vehhabilere gre; Allaha arasz ibadet edilir. Dinin gerektirdii ibadetleri brakmak kfrdr. Namaz terk edenler kfirdir; Peygamberden ve evliyadan yardm istemek irktir (Allaha ortak koma) trbe yapmak, kandil yakmak, lleri ziyaret etmek, evliyaya adak adamak, ttn, afyon imek ve tespih ekmek yasaktr. Bu kurallara gre; Vehhabiler dndaki btn Mslmanlar kfir, onlar ldrmek ve mallarna el koymak helal saylmtr. Osmanl ynetimi srasnda, Vehhabiliin yaylmasnda en nemli rol oynayan kii Deriye eyhi Muhammed Bin Suuddur. Olu Abdlaziz zamannda bu mezhep btn Arabistana yayld. Snni ulemadan birok kimse ldrld. Abdlaziz halifeliini ilan etti. zerine gnderilen kuvvetleri datt. Vehhabiler, Kerbe41

laya saldrnca ran ah Badata yryeceini bildirdi (1802). Taif Kalesini alan Vehhabiler, btn halk ldrdler; din, tarihi ve edebi eserleri paraladlar. Kurana hakaret ettiler. Din byklerinin mezarlarn yktlar. Hz. Haticenin de mezarn yktlar. Abdlazizin olu Suud, Mekkeye girerek oradaki slam byklerinin mezarlarn da yktrd. Ciddeye yrd fakat valinin kuvvetlerine yenildi. Vehhabilerin bana Suud geince, olu Abdullah ordu komutan yapt ve Badat ve Ummana seferler yapld. Hac mevsiminden sonra Medineyi kuattlar. Medine halkna Vehhabiyenin esaslarn kabul ederlerse aman verecekleri bildirildi. Suud Bin Abdlaziz kendini Necid hkmdar ilan etti. Yemen halkndan da Vehhabilii kabul etmelerini istedi. Yemen kads bu teklifi reddetti. Vehhabiyeyi, kfirlik olarak ilan etti. Suudda buna karlk Medinedeki btn ashab (Hz. Muhammedle yz yze sohbet etmi olanlar) mezarlarn yktrd; yalnz Hz. Muhammedin mezarna (Ravza-i Mutahhara) dokunmadlar. Msr Valisi Kavalal Mehmed Ali Paa Vehhabilerin bu hareketini bastrd. Suud bin Abdlazizin yerine geen Abdullah yakalanarak stanbula gnderildi ve stanbulda idam edildi. Osmanllar, I. Dnya Sava srasnda, Hicaz Emiri Hseyinin ngilizlerle ibirlii sonucu Hicazdan ekilince, Vehhabi Emiri Abdlaziz, erif Hseyini lkeden kard; Mekke, Medine ve Ciddeyi alarak Necid-Hicaz Kralln kurdu (1923). Bugnk Suudi Arabistan krallar onun soyundan gelmektedir. Birka yl nce len Suudi Arabistan Kralnn naa, topraa verilmi st toprakla rtlm ve en ufak bir iz bile mezar olduunu belirtecek ekilde braklmamtr. Ayrca bugn Arap kltrn Trk toplumu zerinde hakim klmak isteyenler, Suudileri taklit ediyorlarsa, kutsal kitabmza Araplarn gsterdii saygszl kabul edebiliyorlar m? nce bunu dnsnler! 42

imdi hafzamz yoklayalm. Bir 10 Kasm treni srasnda Antkabire elinde Kuran ile gelen, hatta protokoln nne adeta frlayan bir meczup, taa tapyorsunuz diye lk la baryordu. Bu olay bugn Suudi Arabistanda hkm sren Vehhabiliin Trkiyeye bir yansmas olarak grebiliriz. Kim bilir ne kadar insan o meczubun grndedir. Araplarn etkisindedir! Tabii derhal mdahale edildi. Biz Trkz, Arap deiliz. Hele, mezara kar olan Vehhabi Araplardan hi deiliz!

43

Gereklerin, er ge ortaya kmak gibi kt bir huyu vardr. ERDAL NN

44

ANADOLUDA TRKENN RESM DL OLMASI

lk Trk-slam Devleti olarak Karahanllar Devletini (8401212) gryoruz. Orta Asya Trk Boylar zerine kurulmu olan bu devlet, Trklk karakterini korumu, dayand halk kitlelerinin Trk olmas nedeniyle resmi dili Trke olmutur. Uygur yazsnn kullanlmas, Hakaniye lehesinin bu dnemde ok gelimesi, milli zelliklerini devam ettirdiini gsteriyor. Karahanllarla bir sre ayn zamanda var olan bir dier Trkslam Devletinde, Gaznelilerde (963-1186) devletin dayand halk kitleleri Trk olmayan unsurlardan oluuyordu, Afgan, Arap, ranl, Hindu vb. Sadece sarayda ve orduda Trke konuuluyordu. Bu nedenle devletin resmi dili Farsa ve Arapayd. Byk Seluklu mparatorluuna gelince (1040-1157) Bu Trk-slam Devleti ran topraklarnda (Horasan dahil) kurulmutu. Hakim olduu toplum ranlyd. Hanedan-saray-ordu Trkt. Genellikle halkn konutuu dil resmi dili belirler. (Tabii ki tarih, kurallar, kanunlar olan bir bilim deildir. rnein Memlk Devleti, Msrda Arap halk zerinde kurulmutu. 1250-1390 aras Trk hkmdarlar devleti ynetmilerdir. Resmi dil Trkedir. 1390-1517 aras erkez Memlkleri sz konusudur.) Byk Seluklu Devletinde halk ranl olduu iin resmi dil Farsadr. Edebiyat dili Farsadr. Medrese dili (bilim dili) Arapadr. Trke, sarayda ve orduda konuulan bir dil durumundadr. Edebiyat ve bilim alannda kullanlmad iin Trkenin gelimesinin geri kalmas kanlmazdr. 26 Austos 1071 Malazgirt zaferinden sonra Trkmenler, Anadoluya yerlemek amacyla, girmeye baladlar, ilk Trk beylikleri 45

kuruldu ve Byk Seluklu Devletine bal znik merkez olmak zere Anadolu Seluklu Devleti de 1076-1308 arasnda Anadoluya hakim olacak bir devlet olarak ortaya kt. Anadolu Seluklu Devleti siyaseten Byk Seluklu Devletine bal, onun vasal olarak kurulduu iin, resmi dil Byk Seluklu Devleti gibi Farsa olmutur. Yine edebiyat dili Farsa, bilim dili Arapadr. Oysa Byk Seluklu Devleti gibi ran halk sz konusu deildir. Anadoluya 1071den sonra doudan devaml gelen Trkmen gleri sonucunda Anadoluda nfus ounluunu Trkler oluturmaktadr ve halk byk ounlukla Trke konumaktadr. Ancak Anadolu Seluklu Devleti resmen Byk Seluklu Devletine bal olarak kurulduu iin resmi yazmalar Byk Seluklu Devletinin resmi dilinde, Farsa olmak durumundadr. imdi Anadolu Seluklu Devleti, 1243 Kseda yenilgisinden sonra ykl dnemine girince, Trkmen beyleri, Mool etkisinden uzak u (snr) blgelerine ekildiler ve bamszlklarn ilan etmeye baladlar. 1308 ylnda Anadolu Seluklu Devleti resmen ortadan kalkt zaman Trkiye tarihinin nc devri olan Seluklu Beylikleri Dnemi balad. Yeri gelmiken bu dnemle ilgili yorumumu da belirteyim; Anadolunun Trklemesi, slamlamas izgisinde grevi Anadolu Seluklu Devletinden devralan Beylikler, adeta bir bayrak yar gibi, Osmanl Devleti kurulup Anadoluya hakim olacak gce gelinceye kadar, Anadolunun Trklemesi ve imar iin almlar ve grevi Osmanlya devretmilerdir. Evet, imdi bu beyliklerden biri zerinde duralm. Karamanolu Beylii Larende, Ermenek, Konya evresinde hkimiyetini kurdu ve Anadolu Seluklu Devletinin mirass olarak, dier beyliklerle mcadele etmeye balad. Osmanl Devletiyle de Anadolu da en ok uraan Karamanolu Beyliidir. Ancak bu beylik; Anadoluda Trkeyi ilk defa resmi dil olarak kabul edecektir ve bu ynyle rnek olacaktr. imdi bu gelimeyi aklamak istiyorum: 46

Ouzlarn Afar boyundan gelen Karamanoullar gl bir beylik kurmulard. Snrlar Nide, Kayseri, Nevehir, el, Ankara, Antalya ve Ispartay evreliyordu. Karamanolu Mehmed Bey, hkm srd topraklarn ortasnda kalan Konyay almak sonra da snrlarn bir btn haline getirerek, harsiyle, kltryle, diliyle kaynam bir halk kitlesi meydana getirmek istiyordu. Bu amacna 3 Mays 1277de eriti ve dalmaya balayan Seluklularn elinden ok nemli bir kltr merkezi olan Konyay ald. Bylece, byk hedeflerinden birini gerekletirmi oldu. Sra, ikinci byk hedefine ulamaya gelmiti. Konyay ald gn maiyetindeki divan airleri ona Farsa, Arapa kasideler sralyor, halk ozanlar ise Konyann alnmasn, temiz bir Trke ile kutluyor ve nemini dizeleriyle dile getiriyorlard. Karamanolu Mehmed Beyin, Farsa ve Arapa syleyenlere iltifat etmeyip, halk ozanlaryla ilgilenmesi herkesin dikkatini ekmiti. Bunun sebebini, ancak pek yakn olan kiiler biliyor, onun gerekletirmek istedii dil devrimi iin vaktin geldiini seziyorlard. Nitekim yle oldu. Mehmed Bey, Konyay fethinden ksa bir sre sonra 14 Mays 1277 ylnda Karamanolu Beyliinin btn ileri gelenlerini, ilim adamlarn ve silah arkadalarn toplad. Onlara kararn aklad: Bundan sonra divanda, derghta, brghda, mecliste ve meydanda Trkeden baka dil kullanlmayacaktr Arapay ve Farsay stn grenler bu kararn karsnda direnmeye yeltenince, Mehmet Beyin sert ve kararl tepkisi karsnda sustular. Beylikleri kuran beylerin, medrese eitimi almam, halk iinden yetien kiiler olduunu, Trkeden baka bir dil bilmediklerini ekleyerek bu konuyu tamamlam olalm. Nur iinde yat Karamanolu MEHMED BEY!

47

N TOPLUMU VE LAOE, KONFUYUS

Uzakdou tarihlerini incelediimizde ok nemli zellikler gryoruz. ok renklilik, eitlilik her alanda kendini gsterir. Hindistana baktmzda M. 1200lerde Hindistana gelen Ariler, hkimiyetlerini glendirmek iin Hint toplumunu KASTlara ayrmlar (meslek gruplar) ve bu gruplar arasnda gei olana yok edilmi, bylece toplumda karp kaynama olamaynca da Hint toplumu bir millet haline gelememitir. ine baktmzda ise; eski alardan beri nfusunun okluu ile bilinen in toplumunun, bir millet haline gelmi olmas Lao e ve Konfuiyus gibi dnrlerin, toplumda yerlemi prensipleri ile izah ediliyor. Tabii ki in yazsnn da bu balln olumas zerinde byk rol var. Hatta toplumun organize olmasnda ki birliktelik asndan ok katks vardr, sulu tarmn da etkisi phe gtrmez. Lao e ve Konfuiyus, M. VI. yzyllarda yaam iki nemli filozof. Peygamber deiller. Bir din getirmi deiller. Ancak bugn inde grlen byk dinden ikisi bu filozoflarn dncelerinden kmtr, ncs Budizmdir. Lao eye gre insana gerekli olan ey, alak gnlllk gstermek, fikirlerini, bakalarna kabul ettirmeye almamak, her eyi ho grmek, her hale kendini uydurmaktr. Fenala kar iyilikle karlkta bulunmak, Lao enin birinci dsturudur. O der ki Bana iyilik edene ben de iyilik ederim. Bana iyilik etmeyene, ben yine iyilik ederim. Bu suretle hareket edilirse, herkes iyi olur. Bunlar bizim inan sistemimize de ok yakn, hani slamiyetten sonra yaam olsalar, insan slamiyetten etkilendi-

48

ler mi acaba diye dnebilir ama aralarnda yaklak 1100 yl var. mknsz! Lao eye gre kinat bir yaratcnn eseridir. O da Taodur. (Taoizm-Taoculuk). Tao her eyin anasdr, her yerde bulunur, llmez ve kavranmaz! Byk filozof Konfuiyusun ise savunduu erdemler; dostluk ve hak bilirliktir. Bunlar insanlar arasnda soyluluk, onur ve karlkl sayg duygularnn kurulmas amacn gder. Konfuiyusun bu yce ahlak prensipleri, zamannn ahlak anlayna, insan ilikilerindeki itenlik ve abann deerini belirtmekle, daha yksek bir nitelik kazandrmtr. Onun yolundan gidenlere gre bilge kii, kendi manevi varln ilemekle evresine bir dzen ilkesi yayar, bu ilke dier varlklara da geerek kiiden btn evrene uzanr. lmnden iki kuak sonra nam her tarafa yaylm, kurduu okul milli ve din bir yenilik hareketinin merkezi olmutur. Konfuiyusun fikirleri tamamen hayatidir (dnyevidir). Ona gre; bir dnya olduu ve onun dzeni bulunduunu bilmek yeterliydi. Bu dnyay kim yaratm, nasl yaratm bunlarn o kadar nemi yoktu. Ahlak hakknda unlar sylemitir: Kabahatlerimizi rtmek, gizlemek hner deildir. Hner hi kabahat ilememektir nsanlarn bana yapmalarn istemediim eyleri bakalarna yapmam Bir eyin iyi olduunu grp de onu yapmamak cesaret noksanldr. Siyasi grlerini yanstan ve benim de ok nemsediim u cmleleri keke yneticilerimiz de okusalar: Milleti ynetenlerin drst olmas gerekir. Yneten kimse drst ise devleti kanunlar koymadan da ynetebilir, drst deilse saymayaca kanunlar yapmas neye yarar? Okusalar diyorum ama inanlar onlar dzeltememise Konfuiyusu okumalar neye yarar? 49

Bizde erkekler savar ama kime kar savaacamza kadnlar karar verir. MELKAH

50

GVUR ZMR VE TARH BLMEYENLER

Tarihi gemii, olduka eskiye dayanan zmirin Smyrna ad ile M. XI. yzylda onia gleri ile ilgili olarak kurulduu bilinir. Efesliler tarafndan krfezin kuzeydou kysnda kurulan Smyrna, M. VII. yzylda Lidyallar tarafndan alnd. M. VI. yzylda Persler tarafndan yaklp ykld. Lysimakhosun buyruuyla eski yerinde deil, Pagos Da (Kadifekale) eteinde yeniden kurulup M. II. yzylda Roma egemenliine girdi. 395te Roma mparatorluu ikiye ayrlnca zmir, Dou Roma (Bizans) egemenlii altnda kald. 1071 Malazgirt zaferi kazanlnca Trkler, Anadoluya yerlemeye baladlar ve zmir 1076da Trklerin eline getiyse de birka kez el deitirdi. zmiri alp, burada ilk egemenlik kuran Trk Beyi aka Beydir (1081). lk Trk denizcisi olarak da bildiimiz aka Bey, Sakz, Sisam ve Rodos adalarn ele geirdi. I. Klarslann kz ile evlenerek damad oldu. Ancak yine bir iddiaya gre aka Bey, Bizans entrikas sonunda I. Klarslan tarafndan zehirletilerek ldrld. IV. Hal Seferi srasnda stanbul Hallar tarafndan igal edilince (1204), bu kargaalk srasnda Venedik ve Cenevizliler, Ege kylarnda adeta cirit attlar ve kylarda nemli yerleri ele geirdiler. Anadolu Seluklu Devleti yklma srecine girince (1243), Aydnolu Mehmet Beyin, Birgi merkez olmak zere 1300de kurduu beylik denizcilikte de ilerledi. Ayasulug (Seluk) ske51

lesinde bir tersane kurulup hazrlanan donanma ile 1328de zmirin ky kesimi alnd. 1335te Alaehir fethedilerek gc denizcilie dayal bir beylik haline geldi. Aydnolu Beylii, Gazi Umur Bey zamannda Ege Denizinde bir g olarak varlk gsterdi. Hallar, zmiri geri alnca, Gazi Umur Bey, zmiri kuatt. Ancak 1384te kuatma srasnda ehit dt. zmir, 1390da Yldrm Bayezid zamannda Osmanl topraklarna katld. Venediklilerin elinde bulunan ksm Gvur zmir diye adlandrlyordu. 1402de Ankara Savanda Yldrm Bayezidi yenen ve esir alan Timur, 8 ay Anadoluda kald sre iinde zmirin tamamn ele geirdi ve Aydnolu Beyliini yeniden canlandrd. Aydnolu Beylii, Osmanl Devletine kar kan i isyanlar destekledi. II. Murat zamannda Aydnolu Cneyt Beyin yenilmesiyle, 1424te kesin olarak Osmanl Devletinin bir sanca haline getirilen Aydn ile birlikte Anadolu Beylerbeyliine baland. nsanlarn doru bilgiye sahip olmadan syledikleri szler, eer bir ehir halknn onuru ile oynamak anlamna geliyorsa ne diyelim, nce tarih rensinler; kulaktan dolma szlerle komik duruma dmesinler

52

PART POLTKASI VE ULUSAL POLTKA

Byk Seluklu Devleti 1040ta Horasanda kurulduktan sonra ran ele geirdi, merkezini bugnk Tahran yaknlarnda REY ehrine nakletti. Bizansn elinde bulunan Anadoluyu gzlerine kestiren Seluklular, 1040tan sonra sistemli bir ekilde aknlar yaptlar ve Anadoluyu ele geirmek iin altyapy hazrladlar. Turul Beyden sonra Alparslan, Malazgirt zaferiyle Anadolunun kaplarn aacak, daha sonra Melikah ayn politikay takip ederek Anadolunun fethini devam ettirerek, ilk beylikler ve Anadolu Seluklu Devleti kurulacaktr. Anadolunun yurt edinilmesinin, Byk Seluklu Devletinin bir devlet politikas olduu anlalmaktadr. Devletin en st dzeyindeki yneticiler, ordu, Seluklu Devletini kuran Ouz boylar (ki Mslman olunca Trkmen adn almlardr) bu politikay desteklemilerdir. kinci bir rnei kendi tarihimiz dndan vermek istiyorum, ancak dorudan da bizi ilgilendiriyor. Rusyann batya almas, Romanof soyunun ibana gelmesiyle balad (XVII. yzyl balar). XVII. yzyl sonlarnda ise bu soydan gelen ar I. Petro, Rusyann byk bir devlet olmas iin mutlaka ticarete nem verilmesini, bunun iin de mutlaka devletin denizlere almasn art gryordu.

53

Rusyann Beyaz Denize kys vard, Arkanjelsk Limann burada yapmlard. Ancak yln 6-7 aynda buz tutan bu limanda denizcilikle uramann zorluu malm ar Petro kendinden sonra gelen arlara, scak denizlere inmeyi hedef olarak gsterdi, ordusuyla, devlet adamlaryla Rus halkyla bu hedefin gereklemesi iin alld. lk hedef Karadeniz idi, daha sonra Boazlar ve Boazlardan Akdeniz, Dou Anadoludan Basra Krfezi hedeflerindeydi. ar Petronun Scak denizlere inme politikas bir devlet politikas olarak karmza kyor. Geri bir siyasi hedefin devlet politikas olmas mutlaka gerekleecei anlamna da gelmez ayrca Nitekim Rusya ancak Karadenize inme hayalini gerekletirmitir XVIII. yzyln sonlarnda Dierlerinin gereklemesi ise imknszdr imdi, gnmze dnersek; Trkiye Cumhuriyetinin 60. hkmetinin ortaya att Krt alm ifadesi, srarla Bu bir devlet politikasdr sylemlerine ramen bir trl alamad, ad deiti Demokratik alm dendi alamad, artk devlet politikas diye srar edilmiyor Zaten alm mdr yoksa bir eylerin kapatlmas mdr belli deil, hl anlayamadk Bir icraatn devlet politikas olabilmesi iin, siyasi partilerin muvafakati, ordunun, niversitelerin, sivil toplum kurulularnn yani odalarn, barolarn, sendikalarn, sanat dnyasnn, halkn destei arttr. Ayrca sadece mevcut iktidarn, hkmetin deil, gelecek hkmetlerin de devam ettirmesi gerekir. Aksi halde buna hkmet veya falanca partinin politikas demek daha doru olur! Aslnda ortada 91 yldr, millete takip edilen bir politika vardr Millet politikas, Ulusal Politika diyebileceimiz bu politika, muhtemelen Krt Almna izin vermiyor. Nedir derseniz; 54

Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr, paralanamaz! Trkiye Cumhuriyeti, vatan ve milletiyle blnmez bir btndr Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar olacaktr. Trkiye Cumhuriyeti demokratik, laik sosyal bir hukuk devletidir. Trkiye Cumhuriyetine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr ve NE MUTLU TRKM DYENE!

55

Fazla uzun bir barn dertlerini ekiyoruz. Lks, kltan beter eziyor bizi. MONTAIGNE DENEMELER Bizi de

56

TRKLERDE DENZCLK
Trkler, denizcilikle profesyonel olarak Anadoluya yerletikten sonra uramaya balamlardr. 26 Austos 1071 Malazgirt Savann kazanlmas, Bizans gcnn bu savata imha edilmi olmas, Anadoluyu Trk aknlar karsnda savunmasz bir duruma getirdi. Genellikle meydan muharebelerinde elde edilen zaferler, peinden yerleme amal fetihleri getiriyor. Bu nedenle de Anadoluya 1015-1020den beri balam olan Trkmen aknlar 1071e kadar yerleme amac tamamt. 1071de kesin zaferin kazanlmas, dman gcnn imha edilmesi ile Anadoluya yerlemek iin giren Trkmen komutanlar ilk fetihlerini balattlar. Dou Anadolu, Orta Anadolu fetih hareketlerine sahne oldu. aka Bey zmiri alarak aka Beyliini kurdu ve ilk Trk Denizcisi unvann da kazand. Anadolu Seluklu Devleti kurulduunda (1076-1308) merkezi znikti ancak ilk Hal Seferi srasnda znik, Bizansn eline geince merkez Konyaya tanmt ve daha ziyade orta Anadoluda denizlere kys olmayan bir devletti. Byk Seluklu Devletine bal bir devlet olarak kurulan Anadolu Seluklu Devleti, siyasi alkantlardan sonra ykselme dneminde Antalyay, Sinopu, Alanyay alarak buralarda birer tersane kurdu. Akdeniz ve Karadeniz ticaretine nem verdi. I. Alaaddin Keykubat dneminde ilk deniz ar sefer Karadenizde, Krmdaki Sudak Limanna yapld.

57

Anadolu Seluklu Devleti 1243 Kseda yenilgisinden sonra Moollara tabi bir devlet durumuna gelince, Trkmen Beyler u blgelere ekilerek bamsz beylikler olarak varlklarn srdrdler. Karesioullar (Balkesir-anakkale), Saruhanoullar (Manisa), Aydnoullar (Birgi-Aydn-zmir), Menteeoullar (Milas-Mula), Hamitoullar (Antalya), Candaroullar (Kastamonu-Sinop), Canikoullar (Samsun) gibi kylarda hakim olan beylikler ayn zamanda denizcilikle de uratlar. Osmanl Beyliinin kurulduu dnemde denize kys yoktu (St-Domani). nce Mudanyay alarak, Bursann denizden yardm almas engellendi. 1330dan sonra (Pelekanon-Maltepe Sava) znik ve zmit alnarak Marmarann gneydou sahili ele geirildi. 1346da i sorunlar ile uraan Karesioullar Beyliini sona erdirerek, topraklarna yerleen Osmanllar, Marmarann btn gney kylarn ele geirdii gibi, Ege Denizine de ulat. Karesioullarnn deniz gcne de sahip oldu. Osmanlnn denizcilik alannda ilk ekirdek donanmasn, Karesioullarndan elde edilen gemiler oluturdu diyebiliriz. Osmanl Devleti kurulduu dnemde Karadeniz, Ege ve Akdenizde Venedik ve Ceneviz gl, denizci devletlerdi. Bizansn ticareti de bu devletlerin elindeydi. pek Yolunun mallarn Karadeniz limanlarndan Baharat yolunun rnlerini Akdeniz limanlarndan alarak Avrupaya satan yine bu devletlerdi ve bir hayli de zenginlemilerdi. Zaten Rnesansn talyada balama nedenlerinden biri de bu olacaktr. Osmanl Devleti, Geliboluyu ele geirince (Gelibolu tersanelerini kurdu) anakkale Boaz, Osmanl kontrol altna girmeye balad. Osmanl, Venedik ilikileri de bozulmaya Venediklilerle ilk deniz sava I. Mehmet (elebi) zamannda oldu. Ancak yeterli deniz gcne henz sahip olunmad iin yenildik. Komutanlardan al Bey ehit dt. Osmanl Devleti zmitte, Geliboluda kurduu tersanelerde rettii gemilerden ilk ciddi donanmay II. Mehmet (Fatih) dne58

minde ortaya koydu. Diyebiliriz ki ilk nemli donanma onun dneminde 400 paradan olumak zere gerekletirildi. Tabii ki stanbulun fethine karar verilmiti ve 1451de tahta ktktan itibaren bu amacn gerekletirmek iin yapt hazrlklar iinde Edirnede byk toplar dktrmek ve donanma hazrlatmak en nemlileriydi. Ayrca Rumeli Hisarn (Boazkesen), Yldrm Bayezidin yaptrd Anadolu Hisarnn (Gzelce Hisar) karsna yaptrarak Karadenizden gelmesi muhtemel tehlikeyi nlemek istemitir. Bu da ok nemli fetih hazrlklar iinde yer alr. 29 Mays 1453te Bizans ortadan kaldrlarak stanbul ele geirilince, Boazlar tmyle Osmanl denetimi altna girdi. Daha sonra donanmadan da yararlanlarak Amasrann Cenevizlilerden alnmas, Sinoptaki Candaroullar Beyliine son verilmesi, 1461de Trabzon Rum mparatorluunun ortadan kaldrlmas ve 1475de Gedik Ahmet Paa komutasndaki donanma sayesinde Krmn Osmanl Devletine balanmas, buradaki Ceneviz varlna son verilmesi ile Karadeniz bir Osmanl gl haline getirilmitir. Mora Yarmadas ve Ege adalar da alnarak Egede hkimiyet kurulmutu. Btn bu gelimeler, Venedik ve Cenevizin, Karadeniz ile balantsn kesen olaylardr. Bizanstan sonra Osmanlnn karsna imdi Venedik, en nemli dman olarak dikildi. 1453-1469 yllar arasnda 16 yl sren Osmanl-Venedik savalarnda, Venedik karsnda kesin bir galibiyet salayamadk. Yaplan antlamayla resmen ilk ticari ayrcalklar Venedike verildi. stanbulda daimi eli bulunduracaklarn ve Venedik bayra eken dier Avrupa devletlerinin, Osmanl sularnda ticaret yapabileceklerini kabul ettik.

59

Venedik karsnda, denizde ilk kesin galibiyet II. Bayezid dneminde alnd. 1469 Antlamasyla Venedikte braklan Preveze, Koron, Modon, nebaht gibi liman ve kaleler ele geirildi. Osmanl Devleti, I. Selim (Yavuz) zamannda (1512-1520), 8 yl slam dnyasnda hkimiyet kurmak iin urat. Douda ii Safevi Devleti, gneyde Memlklerle. Ancak denizcilik alannda ok nemli gelime de bu dnemde saland. Hali Tersaneleri, Yavuz dneminin denizcilik alannda nemli bir aamasdr. Kanuni dnemi genelde en parlak dnemdir. 46 yl Osmanl tahtnda kalan Kanuni, bu uzun srede seferden sefere kotu ve bilindii gibi yine seferde vefat etti (Zigetvar 1566). Kanuni dnemi denizlerde de en baarl olunan bir dnemdi. 1522de Fatihin almak isteyip alamad Rodos alnd. Barbaros Hayrettinin Osmanl hizmetine girmesi, donanmann Akdenizdeki tehditkr duruu, Venedik bata olmak zere Ceneviz, Napoli, Papalk, spanya, Portekiz gibi Avrupa devletlerini endielendirerek, bir Hal donanmasnn hazrlanmas gerekleti. 26 Eyll 1538 ylnda Prevezede kazanlan byk deniz zaferi ile Akdenizde yenilmez Armada konumuna geldik. 1560 Cerbe Deniz Savanda spanyollar yenmemiz, Trablusgarpn 1561de alnmas, Prevezeyi tamamlayan dier baarlarmzdr. Kanuni dneminde, deniz ar seferlerden biri Hint seferleridir. zerinde pek de yeterince durulmayan, ancak ok nemli strateji eksikliimizi kantlayan bu olay batan aa hatalarla, ileriyi grememe gibi hem de bir byk imparatorlukta olmasn istemeyeceimiz bir olumsuzluu sergilemesi bakmndan bence ok nemli. Nedense hep baarlarmz n plana karmak, eksiklerimizi smen altna itmek gibi bir milli tarih politikamz olmutur. Ancak unu syleyebiliriz ki; eer Osmanl Devleti, Hint seferlerine gereken nemi verseydi, Hint Okyanusunda da gcn gsterir, Portekizin ayan o blgeden keserdi. 60

Kanuniden sonra Osmanl tahtna o tahtn hak etmedii nitelikteki ilk hkmdar olan II. Selim kmtr. Rus asll Roksanann (Hrremin) olu Sar Selim dnemi, ykselme devri olarak devam ettiyse de bunda devlet adamlarnn rol vardr. Ordunun banda sefere kmayan ilk hkmdardr. 8 yllk hkmdarl dneminde ok nemli bir baary Lala Mustafa Paa komutasnda Osmanl donanmasnn, 1571de Kbrs 11 aylk kuatma sonucu Venedikten almas tekil eder. Ancak Venedik, Kbrs kaptrmann acsn, ayn yl bir Hal donanmasna nclk ederek, nebahtda (Lepanto) demirlemi bulunan Osmanl donanmasna saldrmakla kard. Donanmamz yaktlar. Bu olay Osmanl donanmasnn ilk nemli yaklyd. Bu olayn Osmanl Devleti zerindeki etkisini anlamak iin Sokullunun huzuruna gelen bir Venedik elisinin amac anlalnca, Sokullu kendisine; Biz, Kbrs almakla sizin kolunuzu kestik, siz donanmamz yakmakla sakalmz tra ettiniz. Kesilen kolun yerine yenisi kmaz ama tra edilen sakal, eskisinden daha gr olarak kar dedi. Tabii Venedik elisi bir hayli morarmtr! Sokullu, daha sonra Kaptan- Derya Kl Ali Paaya (nebaht olaynda kendi filosunu stanbula getirmeyi baaran Ulu Ali Reis) derhal yeni bir donanma yaplmasn emretti. Kl Ali Paa, bir k iinde, byk bir donanma hazrlanmasnn zor olduunu, gerelerinin salanamayacan syleyince Sokullu; Paa Paa! Sen henz bu devleti anlayamamsn. Bu devlet yle bir devlettir ki isterse btn donanmasnn direklerini gmten, halatlarn ibriimden, yelkenlerini atlastan yapar. Btn gemileri tam olarak yetitiremez isen, benden iste!demitir. Hazrlanan yeni bir donanma ile 1574te Tunus alnd. Osmanl Devleti, Akdenizde yeniden en byk g haline geldi. XVII. yzyl boyunca Duraklama Dnemi devam etti. Mali gszlk, donanmaya gereken nemin verilmesini engelledi, yeni gemiler yaplamad. 61

1645te balayan Giritin fethi 24 ylda, 1669 ylnda tamamland. Siyasi, askeri, mali, corafi birok sebebi olsa da neticede temel sebep, donanmann aczine gelip dayanyor. Osmanl tersanelerinde sipari zerine gemi de yaplyordu. Birecikte Frat kysnda da rmak gemileri yapan tersaneler vard. Ancak genelde grlen bozulma, hepsini ilgilendirmektedir. XVIII. yzylda (Gerileme dnemi) Rusya, Avusturya, ran ile yaplan savalar devletin daha ziyade kara ordusu ile gerekletirildi. Yzyln ilk yarsnda baz baarlar elde edildiyse de ikinci yarsnda zellikle Rusya karsnda baarsz olundu. 1768-1774 Osmanl-Rus Sava balad zaman, Ruslar iki koldan Balkanlar zerinden, iki koldan Kafkaslar zerinden saldrrken, Baltk kylarnda hazrladklar donanmalarn ngilizlerin de yardmyla ilk kez Cebelitarktan Akdenize ve Egeye geirdiler. 1770de emede demirlemi bulunan donanmamz yaktlar. kinci byk zarard donanmamzn karlat. Devrin Padiah III. Mustafa gayet zgn ve akn. Rus donanmasnn emeye nereden geldiini anlayamam, yle ya btn gn Boaz izlemi hi Rus gemisi gememi Bunlar nereden gelmi olabilirler diye merak etmi. Corafya bilgisi bir devlet adam iin art! brahim Mteferrikann dedii gibi corafya bilmeyen yneticilerin ynettii devletler ne kadar yaayabilirler? Yaklan donanmann telafisi iin III. Selim dneminde tersanelere nem verildi. Yeni gemiler yapld. Mhendishane-i Bahri Hmayun gelitirilmeye alld. XIX. yzylda (Paralanma dnemi) Osmanl Devleti aznlklarn bamszlk hareketleri ile eyalet isyanlar ile (Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa) Rus savalar ile urat.

62

Rum isyann Msr valisinin yardmlaryla bastrd (1827). Ancak aznlklar kkrtan Avrupal devletler bata Rusya olmak zere ngiltere ve Fransa, Rumlarn bamszln kabul etmemizi istediler bir ltimatomla Reddetti Osmanl Devleti. ilerimize karmayn dedi! ok gzel Ancak karmzdakiler kararl! zellikle Rusya 1827 ylnda Navarinde yandalar ngiltere ve Fransa ile birlikte donanmamz bir kez daha yaktlar. nc byk zarar. Yzyln ortasnda, ngiltere ve Fransa, Rusyann Osmanl Devleti zerindeki emellerinden kaygl Hasta adam da olsa Osmanl Devletinin varlnn devamn istiyorlar. Rusyann, Akdenize inme ihtimali uykularn karyor ngiltere iin Akdeniz mparatorluk Yolu, smrgelerine ulatran en ksa yol buradan geiyor, (Henz Svey Kanal alm deil 1869 ylnda alacak) bu nedenle Rusyay kuzeyde tutmak en nemli d politikalarndan biri. Rusya ise 1833 Hnkr skelesi Antlamas ile Karadenizde salad gvenceyi 1841 Londra Boazlar Szlemesiyle kaybetmi olmann hrsyla Osmanl Devletinden Boazlar konusunda ve kutsal yerlerle ilgili isteklerde bulunmakta Osmanl Devleti ne cevap vereceini bilemezken ngiltere ve Fransann destekleri ile Rusyann isteklerini reddediyor. Sen misin reddeden, 1853 ylnda bir Rus donanmas Sinopta Batuma erzak gtrmek iin beklemekte olan 11 paralk filomuzu basknla yakyor. Drdnc zarar 1876 ylnda Jn Trk hareketi lkenin rejimini deitirmeyi hedefliyor. Padiah Abdlaziz, Merutiyete yakn deil. Dolmabahe Saray denizden donanmayla kuatlyor. Karadan da ordu tamamlyor kuatmay. Abdlaziz (tahttan) indiriliyor. nce V. Murat tahta kartlyor, 93 gn sonra akli dengesi bozuk olduu iin tedavi grmesi gerektiinden tahttan indiriliyor ve II. Abdlhamit anayasay iln edeceini vaat ederek tahta karlyor. 63

Szn yerine getiriyor. 23 Aralk 1876da Kanun-i Esasi ilan ediliyor. Gerekten Merutiyeti benimsemi mi?.. yle olsayd 11 ay sonra Mebusan Meclisi tartmalar ve Rus sava bahanesiyle kapatlmazd. 1878-1908 aras otuz yl stibdat Dnemi. zgrlkler kstland, toplant hrriyeti bile kaldrld. Padiah, donanmadan rkyor Abdlazizin tahttan indirilmesinde rol oynad donanma. Kendisi Yldz Sarayna ekildi, denizle irtibat kalmad ama donanma bu, hi belli mi olur? En iyisi Halie ektirip bakmdan mahrum etmek Evet 30 yl Halite rmeye terk edildi donanma! Bu olay ise donanmaya kendi elimizle verilen son darbedir. 1911 Trablusgarp Sava, donanma tam da imdi lazmd! Yok! Yine de mevcutlarla Balkan Savalarnda bir eyler yaplabildi. Hamidiye Kruvazr ile Yunan hareketi kontrol edildi. Ama Ege adalarnn igali nlenemedi. I. Dnya Savandan nce ngiltereye iki sava gemisi (Osman-Readiye) siparii verildi. Hazinede para yok. Bedelini halktan toplanan paralarla dediler. Kimi kadnlarmz salarn kesip sattlar, parasn donanmaya baladlar. I. Dnya Sava kp da biz Almanlarn yannda savaa girince ngiliz mikrobu bedeli denmi olan gemilerimize el koydu, gndermedi. anakkalede Nusret Mayn Gemisi ve Muavenet ile burunlarndan getirdik. ngiliz sava gemisi Goliatn batrlmas zerine Hamilton gnlne unlar yazd: Dman madalyay hak etti kahrolsunlar. Her neyse bugn hep unu merak etmiimdir. Osmanl Devletinde Bahriye Nezareti vard

imdi bir Denizcilik Bakanl niin yok!

64

SOSYAL DEVLET (BLGE KAAN ANITI)

II. Gktrk (Kutluk) Devletinin en parlak dnemi Bilge Kaan dnemidir. (684-742?) Kutluk Kaann olu olan Bilge Kaan, Kapaan Kaann lmnden sonra Gktrk Devletinin bana geti (716). ki kardein devlete birlikte omuz vermelerine ikinci rnek de budur. Bilge Kaan Tanr gibi gkte yaratlm Trk Bilge lakabn ald. Sivil ynetimi kendi zerine alan Bilge Kaan, kardei Kltigini de askeri ilerle grevlendirdi. Vezir Tonyukuk da yann ilerlemi olmasna ramen vezirlik grevinde brakld. Bu byk Trk devlet adam, kendi adlarna dikilen Orhun kitabeleri (Gktrk yaztlar) ile Trk tarihine esiz hizmette bulunmulardr. Bilge Kaan, kendi adna dikilen yaztnda; tahta kt srada Gktrklerin i dzeninin ne kadar bozuk olduunu aka sylemektedir. Prens Yollu Tigin tarafndan yazlan Bilge Kaan yaztnda, Bilge Kaan unlar bildirmektedir: Varlkl, zengin boya Kaan olmadm. te asz, dta donsuz (plak); dkn boyun kaan oldum. Kk kardeim Kltigin ile konutuk. Babamzn, amcamzn kazand boyun, ad, san yok olmasn diye, Trk boyu iin gece uyumadm, gndz oturmadm. Kk kardeim Kltigin ile iki ad ile le yite altm () plak boyu giydirdim, yoksul boyu zengin kldm. Az boyu ok kldm () Bilge Kaan yazt; Dou Yz. Sayn siyasetiler, sosyal devletin ne olduunu, nasl olduunu bilmiyorsanz; Bilge Kaan gibi olmay deneyiniz 65

Komnizm, sefaletin eit dalm, kapitalizm, refahn adaletsiz dalmdr. W. CHURCHILL

66

TRK ADI LE KURULAN LK DEVLET VE TRKLERDEN BZANSA LK EL

Tarihimize baktmzda, hkmdarlarn taht kavgalar ile zaman zaman ok uramak zorunda kaldklar grlr. Ancak ok az da olsa kardelerin devletin kurulmas ve glenmesine birlikte omuz verdikleri de grlmektedir. lk rnek olarak, I. Gktrk Devletinin kurulmasn gerekletiren, Bumin Kaan ile kardei stemi Yabguyu verebiliriz. Ergenekon Ovasndan kp, Altay Dalarnn gney eteklerinde yerleen Gktrk budunu, Orta Asyada gl bir devlet kurmu olan ve yine bir Trk toplumu olan JuanJuanlara (Avar) bal olarak yaamaktayd. Buminin unvan Hand. Bumin ve Gktrk budunu demircilikle urayor, Avarlara silah ve demir aletler yapyorlard. in bu dnemde de Asyann en saygn, byk bir devletiydi. in imparatoru, JuanJuan (Avar) Devletine kar ittifak amacyla Bumin Hana bir eli gnderdi. Bu elinin gelmesi, Gktrkler iin gerek bir manevi kuvvet kayna oldu. nk in, nemsemedii, kk grd topluluklara eli gndermez! Gktrkleri byk bir gelecee namzet grd iin eli gndermitir. Bumin Han, evredeki Trk boylarn da (Tlesler gibi) itaat altna alarak, in ile de ilikiler kurduktan sonra Orta Asyada mstakil ve kendi varln komularna tantm bir kudret haline geldiini idrak etmitir. Bumin Han, nceden tabi olduu JuanJuanlara eli gndererek, eit haklara sahip iki devletmi gibi Kaan Anakayn kzn istemee teebbs etti. Bu duruma sinirlenen JuanJuanlar, gelen Gktrk elisine hakarette bulunarak Gktrklerin kendilerine tabi, 67

demircilikle uraan kabileler olduklarn hatrlattlar. Bununla da yetinmeyip Bumine haddini bildirmek zere bir eli gnderdiler. Bumin Han gelen JuanJuan elisini ldrtt ve ordusu ile taarruz etti. JuanJuanlar malup ve perian oldular. Ve kaanlar da strabndan ld. Halefleri, eski mttefikleri olan doudaki in Devletine iltica ettiler. JuanJuanlarn bir ksm daha sonra Avarlar kavim adyla Karadeniz ve Balkanlara g ettiler ve Avrupada devlet kurdular. Merkez tken olmak zere ve Trk ad ile ilk Trk Devleti bamsz bir devlet olarak kuruldu (552). Bumin, lighan unvann ald. Bumin Kaan, kardei stemiyi Yabgu unvan ile bat illerinin ynetimine memur etti. Kendisi merkezde Kaand. stemi Yabgu ise lkenin bir blmn yar mstakil yneten bir idareci olarak, devletin bymesine ve glenmesine yardmc olan nemli bir devlet adamyd. stemi Yabgu, Gktrk Devletinin batsnda yer alan Maverannehire hakim bir dier Trk Devleti olan Akhun (Eftalit) Devletini, randaki Sasani Hkmdar Hsrev Nuirevan ile anlaarak yapt saldrlar sonucunda ykt (564) ve tm Maverannehir, Gktrklerin eline geti. Ancak Sasanilerle komu olunca, anlamazlklar da balad. Sasaniler, Gktrk kervanlarnn batya gemesine izin vermeyince, ittifak iin Bizansa eli gnderildi. Bu Trk dnyasndan Bizansa giden ilk eli oluyordu. (MANAH) 568. Bu sayede Sasanilere kar Bizansn ittifak salanmtr. Daha sonralar devam eden Bizans-Sasani Savalar, Sasanilerin zayflamasna sebep olacak, bu durum Hz. mer zamannda, Araplarn ran ele geirmesini kolaylatracaktr. Trklerin tarihe nasl yn verdiine kk bir rnekti bahsedilen olay! Trk diye bir millet yoktur diyenler biraz dnsnler!

68

ANADOLUYA TRKMEN AKINLARI VE MALAZGRT

Anadoluya yaplan Trkmen (Mslman Ouz) aknlarnn 1015-1020 yllarnda baladn biliyoruz. Bu arada Mslmanl kabul eden ilk Ouz boyunun Seluklular olduunu belirtmeliyim. Seluklular, Maverannehirde kendilerine Nur kasabasn veren ran kkenli Samanoullar Devleti ykldktan (999) sonra, Maverannehire hakim olan Karahanllarn basks ile Ceyhun (Amuderya) Nehrini geerek Horasana indiler. Bu dnemde Horasan, Gaznelilerin elindeydi. Bu kez de Gazneliler ile uramak zorundaydlar ve bir yurt aray iindeydiler. Bu nedenle ran zerinden Anadoluya aknlarda bulundular. Ancak henz Seluklu Devleti kurulmu olmad iin Anadoluya 1015-1020de balayan Seluklu (Trkmen) aknlar dzensiz oluyordu. Aknlarn amac Anadoluyu tanmak, alnmas g kaleleri zayflatmak, Anadoluya hakim olan siyasi otoritenin gcn tartmak, ganimet elde etmekti. Henz, yerlemek sz konusu olamazd. 1040 Dandanakan Savanda, Gaznelilerin kesin yenilgiye uratlmas Seluklu Devletinin kuruluunu tamamlamas demekti. unu da aklamalym ki Turul Bey, 1037 ylnda Niaburu alp, adna hutbe okuttuu zaman aslnda Byk Seluklu Devleti kurulmutur. Ancak karsnda, mcadele iinde olduklar Gazneli Devletinin kesin yenilgisiyle (1040), devlet de kuruluunu tamamlamtr dedik. Turul Bey, Horasan ve ran fethederek Reyi merkez yaparken kardei ar Bey, Anadoluya yaplan aknlar ynetti. Anadoluya yaplan 1040tan sonraki aknlar artk dzenlidir. Her ilkbahar ve her sonbahar da siyasi otorite tarafndan tayin

69

edilen komutanlarn ynetiminde aknlar yapld. Prens Hasan, Prens brahim Yinal, Prens Kutalm bunlardan bazlardr. Seluklu aknlarn kolaylatran millerden biri aknlarn ncesinde Dou Anadoludaki Ermeni prensliklerinin, Bizans tarafndan ortadan kaldrlm olmasdr. Seluklu aknlarnn sklamas srasnda Bizans, i ekimeler yznden zaaf iindeydi. Ancak sklaan Trkmen aknlarna kar harekete gemekte gecikmedi. Bizans komutan Katakalon ve Abaza kuvvetleriyle de birlemi olan Bizansn vasal Grcistan hakimi Liparit, Seluklularla 18 Eyll 1048de Pasinlerde sava yaptlar. Sava Seluklular kazanrken, Liparit esir edildi. Bizans ar bir yenilgiye urad. Liparit fidye deyerek esaretten kurtulabildi. Anadoluya yaplan aknlar, Turul Beyin bu konuyu fiilen eline almas ile yeniden hz kazand. Bugnk Trkiye snrlarn (Anadoluyu fethetmek amacyla) aan ilk Seluklu hkmdar Turul Beydir. lk zapt ettii yer, Vann kuzeydou ucundaki Muradiye (Bergri) oldu. Sonra, Erci halknn itaat ettiini gryoruz. Turul Bey, Malazgirt Kalesini iki kez kuattysa da alamad. Bizansn i olaylarla megul olmas Anadoluyu kendi kaderine terk edilmi bir durumda brakt. Seluklular aknlara devam ettiler. Sivas ilk defa bu dnemde ele geirildi (4 Temmuz 1059). Bir haftalk igalden sonra, Seluklular memleketlerine geri dndler. 1071den nce yerleme grmyoruz Alparslandan nce Anadoluya yaplan Seluklu aknlarnn nemi, ileride yaplacak fetihlere zemin hazrlam olmasdr. Bu aknlar Bizans mukavemetini, mukavemet ruhunu ykmtr. 1064te Seluklu Devletinin bana geen Alparslan, Anadolu seferlerine devam etmek kararndayd. Bizansn doudaki 70

en mstahkem ehri ve kalesi olan AN fethedildi. Bu fetih, slam dnyasnda byk sevin yaratt. Alparslan, Anadoluya aknlar komutanlarna brakt. Afin, Gm Tekin, Kurtu, Sanduk gibi Seluklu prens ve kumandanlar Anadoluya muntazam aknlar yaptlar. Seluklu aknlarna son vermek zere Bizans mparatorluunun bana geirilen cesur Romanos Diogenes (10681071) derhal harekete geti. Trk tehlikesi belirdiinden beri ilk defa bir Bizans mparatoru, aknlara karlk vermek zere sefere kmaktayd. Olayn nemini belirtmesi bakmndan unu da ilave edelim; uzun zamandan beri Bizans imparatorlar ordunun banda sefere gitmiyorlard. Bu bakmdan Romanos Diogenesin sefere bizzat komuta edecek olmas, doudaki gelimelerin nemini belirtmektedir. Bu arada Alparslan, Msrdaki Fatmi Devletine kar sefere kmtr. ran Azerbaycan zerinden Anadoluya girerek Malazgirti zapt etti ve Aniden sonra ikinci nemli ehir Seluklularn eline geti. Burada bir garnizon brakarak yola devam eden Alparslan, Ercii de ald. Frat geen ilk Trk hkmdar oldu. Halepi aldktan sonra ama ynelen Alparslan, mparator Romanos Diogenesin Dou Anadoluya doru ilerlediini haber ald. Bunun zerine bir ksm kuvvetlerini Halepte brakarak sratle geri dnd. Frat geerken hayvanlarnn ou bouldu, Irak askerleri dald. Alparslan, Musula geldii zaman, Malazgirti igal eden Bizans ordusunun nnden kaan Mslmanlar, bata kad olmak zere, kendisinden yardm istediler. Alparslan, Azerbaycana dnd ve Hoyu hazrlklar iin merkez olarak kulland. Alparslan 4.000 has gulam ve kendisine katlan mkemmel tehizatl 10.000 kiilik bir kuvvetle Ahlata

71

hareket etti. Yolda daha baka kuvvetlerin katlmasyla Seluklu ordusu 40.000i at. Bizans mparatoru ise Anadoluya geerken baz Trkler (Peenek-Uz-Kpak), Rumlar, Franklar, Grc, Ermeni, Rus, Harzem, Alan ve Balkan toplumlarndan oluturduu cretli askerlerden kalabalk bir orduya kumanda ediyordu. Birbirinin dilini anlamayan, inanlar farkl ve para iin savaa katlan bu ordu, hepsi Trk ve Mslman olan Alparslann ordusu karsnda ne kadar baarl olabilir? Alparslan ordusu ile Ahlata ilerlerken, nc kuvvetlerin kumandan Sanduk, Bizans arlklarna ani bir baskn yapt. mparator, Ermeni Vasilakesin kumandasnda yardm kuvvetleri gnderdiyse de Vasilakes yenilerek, Sandukun eline esir dt. Sava ncesinde meydana gelen bu hadiseler Bizans ordusunun moralini bozmu ve heyecanlanmalarna neden olmutu. 24 Austos 1071 aramba gn, afakla beraber Sultan, Bizans ordughnn bir fersah (5 km-3 mil-4 saatlik yol) yaknna geldi ve bir ayn evresine yerleti. Genellikle sava ncesinde dmana eli gndermek Trkslam adetlerindendir. Nitekim Malazgirt ncesinde de Seluklulardan Bizansa eliler gidip, geldiler. Abbasi Halifesi de muhtemelen Alparslann tevikiyle mparatora bir elilik heyeti gnderdi. Heyete bakanlk yapan, Halife ricalinden (evresinden) bn Muhelbnd. Heyette Seluklu kumandan Sav Tekin de bulunuyordu. Ayn ekilde Bizans da daha nce Sultana eli gndermi ve Bizans elisinin Seluklularn durumu hakknda syledikleri, mparatoru strateji konusunda ynlendirici olmutu. imdi Seluklular tarafndan gnderilen heyetin hem bouna kan dklmemesi iin, son bir bar giriiminde bulun-

72

duunu hem de Bizansn askeri donanm hakknda bilgi edinilmesinin amalandn gryoruz. Elilik heyetinin izlenimine gre; Bizans nc kuvvetlerinin yenilmi olmas, Bizans ordusunda ylgnlk havasnn yaygnl bile, mparatorun nihai zafere olan inancn sarsmamtr. Hatta elilik heyetinin geliini, Alparslann kendisi ile savamaktan kand eklinde yorumlayarak, sava yapp yapmamak konusundaki tereddtlerinin de giderilmesini salamtr. Elilik heyetinin banda bulunan bn Mhelbnn anlattna gre; mparatorun kendisine ilk sz, sfahann m yoksa Hemedann m daha iyi olduunu sormak olmu, kendilerinin sfahanda atlarnn da Hemedanda klayacaklarn syleyerek, savan sonucundan emin olduunu, sonrasnda rana gireceklerini iaret etmi, bu niyetini bar iin gelmi olan eliye sylemekten ekinmemitir. Elinin, mparatora verdii cevap ise dikkate ayandr. Eli u cevab vermitir: Atlarn Hemedanda klamalar dorudur. Sana gelince onu bilmiyorum. Elinin bar teklifine ise mparatorun verdii cevap udur; Rum lkesine yaplan, slam lkelerine yapmadka dnmeyeceim. Bylece Bizans mparatorunun, Anadoluya yaplan Trk aknlarna kesin son vermek amacnda olduu net bir ekilde anlalmaktadr. Bu arada bir baka gelimeye deinmeden geemeyeceim. Alparslann veziri Nizamlmlk, daha randayken toplanan orduyu tefti etmektedir. Gherayin adnda komutann birliklerine sra gelince, gzne ilien bir kleyi (gulam) ordudan karmak (iskat etmek) istemi ancak Gherayinin, klenin lehine konumas zerine srarndan vazgeerek mstehzi (alayl) bir ekilde Belki de bize Rum Melikini esir olarak getirir demitir. 73

Sava balamadan nce Alparslan, biri daha Hoyda, ordu ileri gelenlerine, dieri hemen sava ncesinde, btn ordusuna iki sylevde bulunmutur. Birinci nutku bir nevi siyasi vasiyetname niteliindedir. Gazileriyle birlikte ok tehlikeli bir ie giritiini, muzaffer olursa bunun Tanrdan olacan, lrse olu Melikaha itaat etmelerini ve yerine geirmelerini syledi. Alparslan, yapaca savan yalnz askeri, siyasi veya milli bir sava olmadn ayn zamanda din bir sava olduunu belirtmitir. Bu savala yalnz Seluklu Devleti deil, slam dini de mdafaa edilmi olacaktr. Snni slam dnyasnn ba olan Halife de bunu byle telakki etmekte ve Alparslana gnderdii mektupta Sultana cesaret vererek, cuma namaznda zaferi ii dua etmelerini her tarafa emrettiini bildirmektedir. Alparslan, sava meydannda yaptrd bir resmigeitten sonra btn ordusuna yle hitap etmitir: Biz ne kadar az olursak olalm, onlar (Bizansllar) ne kadar ok olurlarsa olsunlar, btn slam dnyasnn bizim zaferimiz iin dua ettikleri u saatte (cuma namaz srasnda) kendimi dman zerine atmak istiyorum. Ya muzaffer oluruz, ya ehit olarak cennete gideriz. Ayrlmak isteyen ayrlsn. Bugn burada Sultan yoktur, ben de ancak sizlerden biriyim, Mslmanlara (iinde) zenginlikten baka bir ey olmayan kap atm. Alparslan, tarihin yetitirdii en byk komutanlardan biridir ve ordusuna tm slam dnyasnn manevi desteini duyurmu ve onlara u iki ktan birini iaret etmitir: Ya toptan ehit olarak cennete girmek, manevi mkfata nail olmak yahut zaferi kazanarak maddi servete kavumak. O nc bir kk, malup olma veya ricat kkn kabul etmemektedir. Ordunun alklarla verdii cevap ise udur: Ey sultan, biz senin kullarnz; ne yaparsan, senin arkandayz. 74

Ordusuyla beraber cuma namazn klan Alparslan, Trk deti gereince atnn kuyruunu kendi eliyle balad; eline kl ve grzn ald. Seluklu Hkmdar beyaz bir elbise giyinmiti. ldrlrsem kefenim budur dedi ve ileri atld, ordusu da peinden hcuma geti. Dikkat edilirse; Bizans mparatoru, Malazgirtte yapaca sava oktan kazanacan varsayarak sava sonras iin planlar yapmaktayken (ran ilerine kadar girmek gibi), Alparslan, btn dikkatini sava kazanmak noktasnda toplamtr. Ayrca Romanos Diogenes kararghndan sava izlerken, Alparslann bir nefer gibi ordusuyla birlikte saldrya getiini anlyoruz. te, bunlar ve daha baka faktrler Seluklu ordusunun zaferi zerinde phesiz etkili olacaktr. Alparslann eski Trk sava taktii olan sahte ricat ve ember iine alma plan mkemmel uyguland. Meydan sava yapmak zorunda braklan mparator da esir dnceye kadar elinde kl arpt. Elinden yaralanan ve atna bir ok isabet ederek yere yklan mparator, elbisesinden ve bandaki tolgadan tannd. Cuma leden sonra balayan sava, akama kadar bitmise de takip gece de devam etmitir. phesiz temizleme hareketi ertesi gn de akama kadar srmtr. Sava literatrnde Topyekn mha Muharebesi olarak ifade edilen Malazgirt Savanda elde edilen ganimet tek kelimeyle muazzamdr. Savan bitmesinden sonra adrna ekilen Alparslan, yorgunluunu gidermeye vakit bulamadan, komutanlarndan Gherayin huzuruna gelerek klelerinden (gulam) birinin Rum Melikini esir etmi olduunu bildirdi ve unu da ilave etti: Nizamlmlk orduyu tefti ederken, bu kleyi skat etmek (ordudan karmak) istemiti. Ancak kalmasn srar etmitim. te yce Tanr, Rum Melikini onun eliyle esir etti. 75

Alparslan kleyi huzuruna getirtti. Olay bir de ondan dinledi. Kle, bann stnde iki ha ve etrafnda Rus muhafz ktas bulunan bir atl grerek ldrmek iin hcum ettiini, muhafzlardan birinin Yapma bu Meliktir dediini anlatt. Alparslan kleyi hilatledi ve onu has adamlarndan biri yapt. Kle, yapt iin nemini kavramtr ve verilenlerle yetinmeyerek Gazne Valiliini istemitir. Sultan da bu isteini kabul etmitir. Gaznenin 1040 Dandanakan Savandan sonra Seluklu hkimiyetinde olduunu biliyoruz. Tarihte ilk kez Bizans mparatoru bir Trk hkmdarna esir dmtr. 26 Austos 1071de gerekleen Malazgirt zaferi ile biz Trkler, Anadolu gibi dnya gzeli bir memlekete yerlemek amacyla girmeye baladk. 1015-1020den beri tanmaya altmz bu gzel lkeye, artk karmzda direnecek ciddi bir g kalmad iin ksa zamanda yerletik ve 20 yl iinde Ege kylarna vardk. Alparslan, esir Bizans mparatoru ile antlama yaptysa da bu srada stanbulda Romanos Diogenesin yenildii ve esir dt ve Alparslan ile anlat duyulmu ve taht VII. Mihael ele geirmitir. Alparslandan ayrlp stanbula doru yola kan Romanos Diogenes, yeni imparatorun adamlar tarafndan yakalanm ve gzlerine mil ekilmitir. Onun lmyle yaplan anlama geersiz saylarak Anadoluya yaplan Seluklu aknlar yeniden hz kazanmtr. Alparslan, komutanlarna, Anadoluya girmelerini emrederken, ele geirecekleri topraklar kendilerine ikta olarak vereceini vaat etmitir. Bu, fetihleri hzlandran bir etki yapmtr. Bylece Anadoluda ilk Trk beylikleri kurulmutur: Erzurumda Saltukoullar; Erzincanda Mengcekoullar; Sivas, Kayseri, Tokatta Danimentliler; zmir ve evresinde aka Beylii. 76

Mardin ve Diyarbakrda Artukoullar Beylii ve 1076da znik merkez olmak zere Seluklu Prensi Kutalmolu Sleymanah tarafndan kurulan Anadolu Seluklu Devleti, Byk Seluklu Devletinin vasaldrlar. Yani siyasi olarak Byk Seluklu Devletine baldrlar. Bizansn burnunun dibinde bir Seluklu Devletinin kurulmas, Malazgirtte imha edilen Bizans gcnn kmsenmeyecek bir g olduunu gsterir. Anadoluya girdiimizde artk karmzda direnecek bir g kalmamtr! Trkler, Anadoluya bileklerinin gc ile girmi ve sahip olmulardr. Bizans Anadoluda hkimiyeti yeniden ele geirecek gc kendinde bulamamtr. Siyasi mrn tamamlad zaman Trkler tarafndan stanbuldaki varlna da son verilecektir! Anadoludaki farkl etnik gruplar, Bizans sultas altnda yaarken, bundan byle Trkn adil, yksek haysiyetli ynetimi altnda yaamak durumuna geldikleri iin ansl olduklarn dnmelidirler!

77

Ve susmada bile szler, yalvarmalar vardr. MONTAIGNE DENEMELER

78

HALFELK LE LGL OLARAK

Byk Seluklu Devleti; 1040 Dandanakan Savan Gaznelilere kar kazanarak kuruluunu tamamlad. Turul Bey, devletin merkezini Niaburdan Tahran yaknlarndaki Rey (1042-1043) kentine tad, rann byk bir ksmn ele geirdi. Bu tarihlerde Badattaki Abbasi Devleti siyasi, askeri ve mali bakmdan zayflam ve rann batsndaki ii Bveyhoullarnn igal ve basks altna girmiti. Turul Bey, Badata yapt iki sefer sonrasnda Badat Bveyhoullarndan alarak Abbasi Halifesini bu baskdan kurtard (1055-1060). Bu tarihten itibaren slam dnyasnda LK KEZ dini ve siyasi otorite birbirinden ayrlyordu. Snni slam dnyasnda siyasi, askeri, mali g Byk Seluklu hkmdarnn elinde toplanrken Badatta oturan Abbasi Halifesi yalnz dini otorite olarak varln korumaya alyordu. Halifenin yllk masraflar da Turul Beyin takdir ettii bir mebla ile karlanacaktr. Halife Kaim bin Emrillah (10311075) ile Seluklu Veziri Kndri arasnda geen mzakereler srasnda Halifenin, terifat masraflar, meliklere, emirlere, kadlara, erafa ve muhtelif snflardan halka hilatler ve mkfatlar verecei ileri srlerek takdir edilen meblan az olduu belirtildi ve gnde 2000 dinar denmesi kararlatrld. Bu geliri karlayacak lkelerin seimi Halifeye brakld. O da geliri her sene toplam 120.000 dinar olan yerleri seti. (Badat, Vast, Basra). Bu aklamalar Halife-Seluklu ilikileri bakmndan nemlidir. Dnyevi (siyasi) yetkilerin, Seluklu hkmdarnn elinde olmasnn doal neticesi olarak, btn lkeler Seluklu Dev79

letinindir. Devlet kendisine ait olan bu arazinin bir ksmnn gelirinden Halifenin yararlanmasna izin vermitir. Halifenin ordusu da yoktur. Bylece Snni slam dnyasnn dini reisi olarak kalan Halife, siyasi bakmdan Seluklu Devletinin vasal durumundadr. Byle olmakla beraber, Seluklu hkmdarlar ona dini reis olarak saygda kusur etmemiler, bastrdklar paralarda ve okuttuklar hutbelerde nce onun adn zikretmilerdir. Halifenin, dini reis olarak kalmas ve siyasi yetkilerin Seluklu hkmdarna devredilmesi, yalnz Trk tarihi bakmndan deil, slam tarihi bakmndan da ok nemli bir olaydr. slam tarihinde ilk kez din ve dnya ileri birbirinden resmen ayrlmtr. Bu durum zaman zaman Halifenin siyasi gce tekrar ulamak iin yapt giriimlere ramen Byk Seluklu Devleti 1157 ylnda yklncaya kadar devam etmitir. Badattaki Abbasi Devletinin varl 1258e kadar srd. Bu tarihte Moollarn ran kolu lhanllar, Hlag Han komutasnda Badata kar giritikleri saldr sonunda, son Abbasi Halifesi Al-Mustasm ehri teslim etti (1258). Hazinelerini ortaya karmak zorunda brakldktan sonra idam edildi. Hanedan mensuplar da ayn akbeti paylatlar. Yalnz pek az Msra kamay baarmt. Bunlardan bazlarnn Halife hanedanndan geldikleri pek uluorta kabul edilemez. Nil sahillerinde uydurma bir Abbasi Halifesi Msrn, Osmanllar tarafndan zaptna kadar (1517) halifelikte bulunmutu, eklinde aklama yapan kaynaklar da vardr. (Bertold Spuler, ran Moollar ev. Cemal Kprl, TTK, s. 63). Her neyse gerek u ki; 1258 ylnda Moollar tarafndan Abbasi Devletinin Badattaki varlna son verildikten sonra Halifelik, Msrda suni bir ekilde devam ettirilmeye alld.

80

1250 ylnda Msrda Aybey Et Trkmani tarafndan Memlk (Klemen) Devleti kurulmutu. Sonraki Sultan Baybars (1223-1277) Moollarn 1258de Badat ele geirmesiyle Msra kaan Halife Zahirin olu Ahmeti Kahireye getirterek, Memlk Sultanlna meruiyet vermek iin ona biat etti. Mustansr Billah II. lakab verilen yeni halife, Baybarsa Kasmddevle unvan ve saltanat menuru verdi. Msrda bu Halifenin soyundan 17 halife ibana geldi. Memluk sultanlar Halifeyi sadece dini otorite olarak kabul ediyor ve siyasi hayata kartrmyorlard. Yani Seluklu dneminde ilk kez grlen siyasi ve dini otoritenin ayrlm olmas durumu, Memlklerde de 1261den 1517ye kadar devam etmitir. imdi Hilafetle Osmanl Devleti arasndaki ilikiye geiyoruz 1299da Osmanl Devletinin kurulduunu kabul ediyoruz. 1 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmasyla da resmen sona erdiini biliyoruz. 623 yllk bir siyasi hayat sren Osmanl Devleti dier Trk-slam devletleriyle karlatrldnda; nceki Trk-slam devletlerinde bamszlk ilnnn en belirleyici zellikleri, kurucunun Sultan unvann almas, adna hutbe okutmas, para bastrmas ve Badattaki Halifenin bu sultanl Menur ile onaylamasdr. Osman ve Orhan Gazinin Sultan unvann kullanmadklarn ilk kez I. Muratn Sultan unvann kullandn gryoruz. (Genel Trk-slam tarihi iinde lk sultan unvan Gazneli Mahmuta, Abbasi Halifesi tarafndan verilmitir.) Aslnda Osman ve Orhan Gazi dnemlerinde Osmanl Devletinin, merkezi Tebriz olan lhanllar Devletine vergi demekte olduunu da biliyoruz (Berthold Spuler-ran Moollar). Osmanllardan bir nceki Trk-slam Devleti, Anadolu Seluklu Devletine baktmzda, Kutalm Olu Sleymanaha, Melikah tarafndan Sultan- Muazzam unvan verildiini oku81

nacak hutbelerde ve baslacak paralarda nasl bir hiyerari uygulandn da gryoruz. Byk Seluklu Devleti ve onun vasal olarak kurulan Anadolu Seluklu Devletinde hutbe okunurken; Byk Seluklu hkmdar nce dinen balln belirtmek iin Badattaki Abbasi Halifesinin adn, sonra kendi adn zikrettirirdi. Anadolu Seluklu hkmdar ise nce Badattaki Abbasi Halifesinin adn sonra siyaseten baml olduu Byk Seluklu Devleti hkmdarnn adn sonra kendi adn zikrettirirdi. Bu hiyerariye uymamak, bakaldr olarak deerlendirilir ve ceza yoluna gidilirdi. Ayn hiyerari para basmnda da geerliydi. nce Halifenin ad, sonra bamsz hkmdarn ad, Anadolu Seluklu Devletinde ise nc srada Anadolu Seluklu Sultannn ad yazlrd. imdi tekrar Osmanl Devletine dnersek; Osman Gazi zamannda ilk parann bastrld kabul ediliyor. yle de olmal, eer 1299 bamszlk tarihi olarak kabul ediliyorsa! Bu iddia 1980den sonra ders kitaplarnda yer almtr. ncesinde ilk paray Orhan Gazi bastrd eklinde bilgi vard. Osman Gazi dneminde bastrlan parann n ve arka yzn ders kitaplarndan ayrntl gremedim. Ancak Orhan Gazinin bastrd akeler trldr. 1) zerinde tarih ve kesim yeri yazl olmayan be akelik para. ki yznde de Orhan Halledallahu mlkehu yazldr; ap 22 mmdir. 2) zerinde tarih ve kesim yeri yazl olmayan tek akelik para. n yznde Drt Halifenin ad ve Kelime- ahadet, arka yznde Orhan Halledallah mlkehu yazldr. 3) Tarihi 729 ve kesim yeri Bursa olarak iaretlidir. Kutru (ap) 18 mm. n yznde yine Drt Halifenin ad, arka y82

zndeki Bursa kelimesinin altnda Orhan Gazinin nc saltanat yln gsteren 3 rakam yazldr. II. Mehmede (Fatih) gelinceye kadar altn ake kesilmedi. II. clusunda (1451-1481) Konstantiniye ve Novarda 10 akelikler kesildi. Bu akelerin n yznde Sultan El Berreyn ve Hakan el Bahreyn Es Sultan Bin Sultan arka yznde Mehmed Bin Murad Han Halledallahu Sultanhu Durube Konstantiniye-Sene 875 yazldr. Grld gibi Seluklularda grlen ve Badattaki Abbasi Halifesinin adnn para stne yazlmas gelenei Osmanllarda devam etmemektedir. Bu, ne anlama gelir derseniz, Msrda Memlk Sultannn yannda bulunan ve Abbasi soyundan geldii sylenen Halifeyi tanmadklarn gsterir. Gelelim Osmanl-Memlk ilikilerine. Osmanl Devletinin kurulu dneminde Memlklerle ilikiler belli bir dzeyde devam etti. Osmanl hkmdarlar, fetihlerini slam dnyasna Fetihnamelerle duyururlard. Yldrm Bayezid Nibolu zaferini, Zafername ile duyurdu ve Msrdaki Memlk Sultannn yanndaki Halife, Bayezide Sultan- iklim-i Rum unvann verdi. II. Mehmed (Fatih) dneminde Osmanl Devleti ile Memlkler arasnda balayan sorunlara yenileri eklendi (Hicaz suyollar) ve II. Bayezid dneminde alt yl sren (1458-1491) atmaya dnt. Kesin sonu alnamad. Memlk sorununa son noktay koymak iin harekete geen I. Selim (Yavuz Sultan Selim) 1516da Mercidabkta Memlk Sultan Kansuh El Guriyi (Kansu Gavri) 6 saatte yendi ve Memlk Sultan ld. Suriye ve Filistini ele geiren Yavuz, Kansu Gavrinin yerine geen Tomanbay 1517 Ridaniye Savanda yendi. Bylece 267 yl sren (1250-1517) Memlk Sultanl sona erdi. Yavuz, stanbula dnmeden nce Kahiredeki baz hkmdar oullar ile son Halife El-Mtevekkil Allah Muham83

med III., ileri gelen bey, bilgin ve eyhlerden bir ksmn ve Msrn sayl mimar mhendis, tccar ve sanatkrlarn deniz yoluyla stanbula yollad. Yannda yaknlar olduu halde stanbula gelen Halife, burada kendisine emanet edilen mallara el koyarak elenceli bir hayat geirdi. Bu yzden 1520 ylnda Yedikuleye hapsedildi. Yavuz Sultan Selimin lm zerine hapisten karlarak gnde 60 dirhemlik bir grevle Msra gnderildi ve orada ld. Halifenin stanbulda bulunduu srada Halifelii trenle Sultan Selim I.e brakt sylentisi varsa da gerek deildir (Gya Ayasofyada yaplan bir trenle). nk Selim, daha Halepte iken halifelik alametlerini (kaftan, kl, Kuran vb.) Halifeden ald ve Halepte adna hutbe okundu. Yavuz Selimin, Msr ve Suriyeyi alarak halifelii ele geirmesinden sonra ilk cuma hutbesinde imamn kendisi iin Sahib-l Haremeyn diye sz etmesi zerine Yavuz Selimin Hadiml Haremeyn diye hutbeyi deitirmesi nemli olaylardan biri saylr. Hadim-l Haremeyn l erefeyn Yavuz ve daha sonra Kanuninin kulland unvanlardr. Halife unvann kullanmamlardr. (Prof. Dr. Halil nalckn ders notlar 1965-1966) Prof. Dr. lber Ortaylnn Osmanl Saraynda Hayat kitabnn 156. sayfasnda Sultan IV. Mehmedin (1648-1687) unvanlar belirtilirken; slamn ve Mslmanlarn Koruyucusu, Sultanlarn ve Hakanlarn En By, Mekke ve Medinenin Hizmetkr, Karalarn ve Denizlerin Hkmdar, Sultan Torunu, Sultan Olu, Sultan brahim Hanolu, Sultan Gazi Mehmed Han ifadelerinin kullanldn gryoruz. Yani XVII. yzyln ikinci yarsnda da Halife unvan grlmemektedir. Yavuzun ve Kanuninin kullandklar Hadiml Haremeyn-l erefeyn yani Mekke ve Medinenin Hizmetkr unvan, aynen kullanlmtr.

84

Halifelik iddias daha ok XVIII. yzyl sonlarnda Krmn elden kmasna sebep olan 1774 Kk Kaynarca Antlamas srasnda ortaya atlm, Krm halknn Trk ve Mslman olmas nedeniyle dinen Osmanl Halifesine bal olduklar ifade edilerek, Halifelik gndeme getirilmitir. Halifelik unvannn zellikle Avrupaya kar Osmanl Hkmdarnn gcn ifade etmek maksadyla en ok kullanld dnem XIX. yzylda II. Abdlhamit (1876-1909) dnemidir. Ancak, Avrupallar zellikle Almanlarn, bu unvann slam dnyas zerindeki etkisini nasl ciddiye aldklarn ve I. Dnya Savana Osmanl Devletini sokarken bu unvandan da yararlanmay planladklarn hatrlarsak iyi olur. Cihad- Mukaddes ilan edildii zaman Anadolu dndaki Mslmanlardan Osmanl Devletine bir destek gelmediini, tam tersine Hicaz Emiri Hseyinin ngilizlerle ibirlii yaparak Hicazda ayr bir devlet kurduunu da biliyoruz. 1 Kasm 1922de Saltanat ve Hilafet birbirinden ayrlp saltanata son verildii zaman; Saltanat, Hilafetsiz, Hilafet, Saltanatsz olmaz diye ahkm kesenlere biraz tarih okumalar tlenmeliymi Araplarn ihanetleri daha yeni bir olayken, Halifelik sfatnn birletirici bir g olmad grlm ve yaanmken; 3 Mart 1924te Hilafete son verildii zaman baz kt grllerin bu inklba kar km olmalar son derece anlalmazdr. Sonu olarak; Osmanl hkmdarlar, kuruluundan 1517ye kadar Msrdaki halifenin adna ne bastrlan paralarda, ne okutulan hutbelerde yer vermilerdir. Resmen tannmam bir makamn (Hilafetin) Osmanl hkmdarlarna gemi olmas akln kabul etmeyecei bir eydir. Halifelik, Hz. Muhammedin vefatndan (632), Moollarn, Abbasi Devletine son vermesine kadar (1258) hep Kurey kabilesinden gelen kiilerce yrtld. 1258 ylnda resmen sona erdi. 85

1258den sonra sun olarak Msrda devam ettirildiyse de (1261-1517) yine Kurey kabilesine mensup olduklar sylenen Halifeler ibana geldi. Yani bu bir kurald, Halifelerin Arap ve Kureyli olmas Hal byle olunca... Yorumu okurlara brakyorum!

86

ocuklara, babalarnn yeteneklerine gre deil, kendi yeteneklerine gre meslek bulmak gerekir. PLATON

87

II. BAYEZD DNEM BR DURAKLAMA MI?

II. Bayezid dnemi, ders kitaplarmzda Fatih ve Yavuz dnemleri arasnda bir duraklama devri olarak ifade edilmektedir. Eer, tarih eitiminde srekli fetihlerin yapld dnemler parlak, fetihlere ara verilip, imara, eitime, karlalan doal afetlerin verdii zararlar telafi etmeye almak duraklama olarak deerlendiriliyorsa ki byle, hata yapyoruz diye dnyorum. II. Bayezid dneminde de durum byle Ancak fetihler 0 noktasnda durmu deil! Bizzat padiahn katld nemli seferler gerekletirildi. rnein Bodan, II. Bayezidin seferi sonunda kesin olarak Osmanl Devletine katld. Mora Seferi sonunda da Fatih zamannda Venedike braklan Mora kysndaki kale ve limanlar Osmanllarn eline geti. II. Bayezid devri, Osmanllarn Akdenizde bir deniz kuvveti olarak ortaya kmas devridir. Venedik ilk kez onun zamannda yenilgiye uratlmtr. Bunlarn dnda, Msrdaki Memlk Devleti ile ilk atmalar bu dnemde yaand. 1485-1491 yllar arasnda alt yl sren savalardan nemli bir netice alnamad belki ama 31 yllk II. Bayezid dnemini megul eden nemli bir d olayd. II. Bayezid dneminde, 1502de randa Akkoyunlu Devletinin yklmasyla kurulan ii Safevi Devletinin, Anadoluya kar politikas da dikkatli olmay gerektiriyordu. ah smailin amac iilii Anadoluda yaymak, nce ideolojik yaylmay gerekletirdikten sonra, siyasi bakmdan da 88

batda yaylmakt. Ve gnderdii propagandistlerin almalar sonunda ahkulu Ayaklanmas kt. Osmanl kuvvetleri bu ayaklanmay bastrmak iin epey uramak zorunda kaldlar. II. Bayezid dneminde byk fetihlerin olmadn syleyenler, Selahattin Tanselin II. Bayezid adl kitabn okumallar. Cem olay bile tek bana buna bir cevap olabilir. Bir i olay olarak balayan Cem syan, Cemin aabeyi II. Bayezide ilk yenilgisiyle Memlklere snmas, ikinci kez yenilmesiyle Rodos valyelerine snmas nedeniyle, d sorun haline gelmi ve Osmanl Devleti olay 14 yl takip etmek zorunda kalmtr. Nitekim yukarda deindiim Osmanl-Memlk Savalarnn nedenlerinden biri Memlklerin, Cemi korumalardr. Rodos valyelerine snd zaman da Fransa Kral, Cemin durumundan faydalanmak istemitir. 14 yl Osmanl Devletini megul eden Cem olay, Cemin lm ile neticelenmitir. II. Bayezid dneminde salgn hastalk ve doal afetler de devleti bir hayli megul etmitir. Edirnede kan veba salgnnda halkn 1/3 telef olmutur. 1510da Edirneden Sivasa kadar olan hat zerinde 390 gn sren deprem, ta stnde ta brakmamtr. Devlet, afetzedelerin yannda olmak zorunda kalmtr. Yine, Kyamet-i Sura (Kk Kyamet) denen, iddetli frtna stanbulda camii minarelerini, kubbelerini ykm, stanbul yerle bir olmutur. imdi btn bu aklamalardan sonra belki de hepsinden daha nemli ve II. Bayezidin tahta getii zaman takip edecei d politikay bilinli bir ekilde tespit ettiini gsteren, baka bir konu zerinde durmalyz. 89

Fatihin, 1451-1481 yllar arasnda 30 yl boyunca, Bizansn ortadan kaldrlmas (stanbulun fethi 29 Mays 1453) bata olmak zere birok seferi vardr. Bunlar, ounlukla zaferle sonulanm seferlerdir. Belgrad ve Rodosu almak istemi ancak alamamtr. Bu iki noktada durdurulmutur sadece. Btn seferleri, halktan alnan avarzla yani olaanst dnemlerde halktan salma eklinde alnan vergiyle gerekletirilmitir 30 yl boyunca, zellikle Anadolu halk, seferlerin sonucu ne olursa olsun, nce kendi ekonomisini dnmek zorunda kalmtr. Amasyada sancakbeyi olarak grev yapan ehzade II. Bayezid, Anadolu halknn ekonomik kntsne ahit olmu, sk sk insanlarn ikyetlerini dinlemitir. Mmkndr ki daha ehzadelii zamannda halkn kendine gelmesi iin, yeni fetihlere girimeme karar alm olabilir. II. Bayezid zamannda, stanbul gerek bir Trk-slam ehri haline getirilmitir (Prof. Mkrimin Halil Yinan). Yine bu dnemde Bayezid Ktphanesini de ieren Bayezid Klliyesi yaplmtr. stanbul gibi Edirne ve Bursa ehirleri de sratli bir gelime gstermitir. II. Bayezid devri, ieride bir kalknma devridir. 30 yllk bir dinlenme, onarm ve telafi dneminden sonra arka arkaya Yavuz ve Kanuni dnemlerinin byk fetihleri yaplabilmitir, eklinde de yorumlayabiliriz. Aslnda bu konuya deinmemin asl amac, yeni bulgulara ders kitaplarmzda yer vermek, bilime olan saygmzn mutlak gereidir eklindeki dncemdir

90

Devlete veda, birlie veda ile balar. LHAN BARDAKI

91

DOUDAN GELENLERLE YAPILAN BAARISIZ SAVALAR

1141 Katvan Sava, 1243 Kseda Sava, 1402 Ankara Sava Doudan gelen ordular karsnda genellikle baarsz olduk! Byk Seluklu Devleti (Gaznelilere kar) 1040 Dandanakan zaferi ile kuruluunu tamamladktan sonra ran, Azerbaycan, Anadolu gibi balca lkeleri hkimiyeti altna ald. Badattaki Abbasi Halifesini de siyasi, askeri, mali bakmdan kontrol altnda tuttu. 100 yl kadar gl devlet konumunu muhafaza etti. Anadolu, Suriye, Irak, Kirman Seluklu Devletleriyle adeta bir vasal devletler btnn ortaya kard. Bu arada Hal Seferleri Atabeyliklerin kuruluu taht kavgalar, Batniliin ykc faaliyetleri, ieride Ouz syanlar, devleti zaafa drd. Hilafet kurumunun olumsuz faaliyetlerini de ekleyebiliriz. 1141 ylnda doudan gelen, in kltr alm ama Mool kkenli Karahtaylarla Katvanda Sultan Sencer, savamak zorunda kald ve yenildi. Bu yenilgi Byk Seluklu Devleti iin sonun balangc oldu. Savata yenilen Sultann ierde prestiji bir hayli sarsld. Ouz syanlar hz kazand. Ouzlara esir dt. Sultan, 3 yllk esaret hayat bittikten sonra ok yaamad. 1157 ylnda lnce Byk Seluklu Devleti de sona erdi. Seluklular Anadoluda varlklarn devam ettireceklerdir. Byk Seluklu Devletinin vasal olarak 1076da Sleymanah tarafndan kurulan Anadolu Seluklu Devleti, Alaaddin Keykubat dneminde en parlak dnemini yaad. Karadeniz ticaretini kontrol altna ald. Alanya, Antalyadan sonra alnarak tersaneler ald. Ticaret, mimari, ekonomik refah en iyi seviyelere ulat. 92

Ayn zamanda devlet iin, Anadolu halk iin byk bir tehlike de bu dnemde ortaya kmaya balad. 1155de Dlm Boldakta doan Timuin, Kurultaydan 1206da Cengiz unvann alan, Orta Asyaya hakim olmu bir Mool hkmdardr. Cengiz 1220de Harzemahlar Devletinin Horasan ve randaki varlna son vererek o topraklara da hakim oldu. 1226da lnce oullar ve torunlar Mool mparatorluunu in merkezli devletler halinde yaatmaya devam ettiler. Merkez Tebriz olmak zere randa Hlag Han tarafndan kurulan lhanllar Devleti de bu Mool devletlerinden biridir. Moollar Anadolunun dousuna kadar yanamken, Alaaddin Keykubat gibi uza gren, basiret sahibi bir hkmdarn bu duruma kar nlem almamas dnlemez. Yklan Harzemahlar Devletinin temel unsuru Harzemler, Mool tehlikesinden dolay Anadoluya doru g edince, Alaaddin Keykubat onlar Dou Anadoluya yerletirerek, gelebilecek Mool tehlikesine kar Dou Anadoluda Harzemlerden bir duvar kurdu. Bu srada Harzemahlarn bana geen ve Alaaddin Keykubat gibi ileriyi gren bir kiilie sahip olmayan Celaleddin Harzemahn, Anadolu da hakim olmak amac gtmesi zerine, 1230da Erzincanda Yassemen Savan yapt ve Celaleddin Harzemah yenilgiye uratt. Moollara kar tedbirlerine devam etti. Doudaki kaleleri onartt ve glendirdi. Diplomatik ilikilere de nem verdi. Mool hkmdarna elilerle hediyeler yollamay ihmal etmedi. Msr, Suriye, Filistini elinde tutmakta olan Eyyubilerle ittifak oluturmak istedi. Btn bunlar doudan gelmesi muhtemel Mool tehlikesine kar nlemlerdi. Ancak bu deerli hkmdar, Eyyubilerden ve Badat halifesinden gelen elilere verdii ziyafette yedii zehirli yemekten dolay vefat edince (1237) yerine olu II. Gyaseddin Keyhsrev 93

geti. Elenceyi, ikiyi seven, isabetsiz kararlar veren; yani babasnn yerini dolduracak gte olmayan bir hkmdar Veziri Saadeddin Kpek ile birlikte Alaaddin Keykubat ldrm olduu kabul edilir. Alaaddin Keykubat kk olu zzeddin Klarslan veliahd yapm olduu halde, II. Gyaseddin Keyhsrev veziri ile birlikte hareket ederek taht ele geirdi. Saadeddin Kpek, ok nemli devlet adamlarn ortadan kaldrd. Dou Anadoluya yerletirilmi olan Harzem Trklerinin beylerini de (Gayr Han) ldrd. Niyeti anlalnca Saadeddin Kpek ldrld. Ancak Harzemler bulunduklar blgeleri terk ederek gneye doru indiler. Dou Anadoluda meydana gelen boluk ve karklk, devletin ar vergiler almas, ayaklanmaya ortam hazrlad. 1240 ylnda kan Baba shak syan bir hayli geniledi. Adyaman ve Maratan Amasya, Tokata kadar yayld, glkle bastrld. randa, Anadolunun gcn anlamaya alan lhanl Moollar, Yassemen Savanda Anadolu Seluklularnn gcn grp geri adm atmlarken, Baba shak syan karsnda zorlanan II. Gyaseddin Keyhsrevin kuvvetinin azaldn, eski gcn kaybettiini kavradlar. 1243te Mool Komutan Baycu Noyin Anadoluya girdi ve Erzurumu alarak ehir halkn ldrd ve ekildi. ki taraf hazrlklarn tamamlad. 80.000 kiilik ordu ile yola kan II. Gyaseddin Keyhsrev, tedbirli devlet adamlarnn, Sivas nlerinde Moollar karlama teklifini kabul etmedi. Zara ile Suehri arasndaki Ksedaa gelindi. evresindeki, kendisi gibi tedbirsiz, ileriyi gremeyen adamlar ile geceyi iki ve elenceyle geirdi. Ertesi gn 20.000 kiilik bir gle askerlikten anlamayan adamlarn komutasnda saldrya getiler. Moollar nce sahte bir geri ekili yaptlar, ani bir geri dnle 20.000 kiilik Seluklu ordusuna bir darbe vurdular. 94

Bu gelimeler zerine hkmdar ve yanndakiler, orduya haber vermeden katlar. Sonra ordu da dald. Moollar ancak iki gn sonra durumu anladlar ve mthi bir ganimeti ykleyip gtrdler. Sivas, teslim olduu iin halk ldrlmedi ama yamaland. Erzincan ve Kayseri halk ldrld. Ankara Kalesine ekilmi olan II. Gyaseddin Keyhsrev, Vezir Mhezzibddin Alinin kendisinden habersiz Mool Komutan Baycunun yanna giderek bir bar yapm olmas sayesinde rahatladysa da 1246da iki ierken aniden ld. Kseda Sava, Anadolu Seluklu Devletinin bir gn iinde Moollara tabi bir duruma gelmesine sebep oldu. Bundan sonra 60 yl boyunca (Ykl: 1308) i karklklar sona ermeyecek, Moollar, Anadolu halkn canndan bezdirecektir. Osmanl Devletinin kurulu dneminde Avrupa Hallarn 1396da Niboluda yenmi olan Yldrm Bayezid, doudan gelen Timura kar neden ayn baary gsteremedi? Anadolu Trk beyliklerini ortadan kaldrarak Anadolu siyasi birliini byk lde salam olan Yldrm Bayezidin Timurla karlamas da yine bu faaliyetleri ile yakndan ilgilidir. Beyliklerine son verilen beyler douda nemli bir g haline gelmi olan Timurun yanna sndlar. Timur, Semerkant merkezli devletini kurduktan sonra randa lhanl Devletinin yerine kurulmu olan Muzafferolu Devletini, Badattaki Celayir Devletini, Tebriz merkezli Karakoyunlu Devletini ortadan kaldrarak Irak ve Azerbaycan da hkimiyeti altna ald. Yldrm Bayezid ise Kayseri ve Sivasa hakim Kad Burhanettin Ahmet Beyliine son verdi. Bylece Malatya dahil bu blgeleri egemenlii altna ald. Timur, Osmanl Devletinin Anadolunun dousuna doru genilemekte olduunu grerek, ileride kendisi iin endie duyuyordu. nce ine bir sefer dnrken vazgeti ve nce Os-

95

manllara bir darbe vurmaya ve in seferine daha rahat, batsndan emin olarak kmak istedi. Timurun, Osmanlya kar sefere kmak dncesini oullar ve torunlar ve devlet ileri gelenleri tasvip etmiyorlard. Onlara gre Osmanllar, Hristiyanlarla savayor yani cihat yapyordu ayrca Osmanl askerinden de ekiniyorlard. Timur, sava bahanesi yaratmak ve savan sorumluluunu Osmanllara ykmak iin, beyliklerini kaybederek kendisine snm olan beylerin haklarn geri almak, kendi nnden kaarak Yldrm Bayezidin yanna snm olan Karakoyunlu Hkmdar Kara Yusuf ve Ahmet Celayiri Yldrm Bayezidden geri istemek iin giriimde bulundu. steklerine, Bayezidin oullarndan birinin rehin olarak verilmesini de ekledi. stekleri reddedilince Sivas kuatt ve teslim olduklar halde muhafzlarn diri diri gmdrd ve Anadoludan ayrld (1400). ki Trk hkmdar arasnda mektuplamalar devam etti. Timur her mektubunda isteklerini arttryor Bayezid ise reddediyordu. Timur, Sivastan ayrlnca Suriyeye indi ve Suriye ehirlerini (Halep-am) yamalad ve Karabaa geti. Beyazt, Timurun Suriyeye indiini duyunca Sivasa geldi. Timurun eline gemi olan Kemah ve Erzincan Hkmdar Tahirten ve ailesini rehin olarak Bursaya getirdi. Timur ile aras daha ok ald. Timurun tehdit dolu mektuplar karsnda savaa karar veren Yldrma sadrazam andarlolu Ali Paa ihtiyat tavsiye ediyor ve Timur ile savamann doru olmayacan sylyordu. Yldrm ise Sadrazamn bu szlerine kar erefimiz ve kar koyacak kuvvetimiz vardr. Timura tabi olamayz, istiklalsiz yaayamayz szleriyle karlk veriyordu. Timura yazd son mektubunda ok ar szler kullanm ve kendi adn yaldzl byk harflerle yazdrd halde, Timurun adn siyah ve kk olarak yazdrmt. stelik ona, Ey Timur 96

adiyle sylenen kudurmu kpek, Bizans hkmdarndan daha kfir olan Timur Haberin olsun ki mektubunu okudum, ey uursuz adam diye yazmt. Timur, bu mektup zerine Karabadan hareket etti. Erzincan ve Kemah geri alarak Sivas zerine yrd. Yannda 150.000 kiilik bir svari kuvveti ve sava filleri vard. Yldrm, haber alnca onu dalk arazide savaa zorlamak, svarilerini etkisiz klmak, kendi yaya kuvvetlerinden yararlanmak istedi. Timur dalk arazide, nc kuvvetlerin arpmasndan, durumu kavrad ve dalk arazide savamann kendisi iin sakncalarn grd. Batya doru hzl bir harekete geti ve Yldrmn hareket ss olan Ankaraya yrd. Kzlrmak sana alarak ilerledi. Yldrm, Timurun plann anlad. O da Kzlrmak soluna alarak Ankaraya doru yrd. Ankara nlerine ilk gelen Timur oldu. Kaleyi kuatt. Kale Komutan Yakup Bey, kaleyi iddetle savunmaya balad. Tam bu srada Yldrm Bayezid kuzeydoudan Ankarann stne gelerek Timuru ters cephede bastrd. Timur neye uradn ard. Yldrmn yanndaki komutanlar ve oullar hemen saldrmal dedilerse de Yldrm, Timura sava iin hazrlanma frsat vermek istedi, Timuru arkadan vurmak deil, onunla gs gse erkek gibi dvmek istiyordu. 28 Temmuz 1402de Ankarann kuzeyinde ubukovada sava yapld. Osmanl ordusunun ustaca manevralar Timuru zorlad. Yahu bu derviler ne yaman dvyorlar diyerek sonutan korkmaya balad. Ancak sava srasnda, Osmanl ordusunda bulunan Kara Tatarlar, nceden Timur tarafndan elde edilmi olduklarndan, Osmanl ordusuna ok atmaya baladlar. Beylerin askerleri de Timurun yannda beylerini grnce taraf deitirdiler ve Osmanl ordusunun sa ve sol kanatlar dald. 97

Oullar, komutanlar, geri ekilmeyi teklif ettiler. Ancak Yldrm kabul etmedi. Yedekteki Srp Kral birlikleri ile ayrld. Sadrazam ve ehzade Sleyman elebi, Rumeli askerleri ile beraber Bursaya doru katlar. Mehmet elebide Amasyaya doru ekildi. Yldrm, ataltepeye ekilmiti. Yalnz kald halde, pek az kuvvetle akama kadar dvt. Elinde birka kl krld. Altnda birka at ld. Akam olunca aresizlikten kendisini saran dman kuvvetlerini yararak geri ekilmeye karar verdi. Yannda kalan oullar ve komutanlar ile birlikte dve dve dman saflarn yarmaya balad. Timur durumu anlaynca kovalamaca gece boyu srd. Yldrmn at bir taa arparak kapaklannca Timurun adamlar Yldrm ve maiyetindeki komutanlar yakaladlar. Yldrm, Timurun yanna getirildi. Bu hadiseden sonra Osmanl Devleti 1413 ylna kadar siyasi birlikten yoksun kald. Edirne, Bursa ve Amasyada ayr ayr ehzadeler hkm srdler. Anadolu siyasi birlii bozuldu. Beylikler yeniden kuruldu. Bizans krl kt. mr 50 yl uzad. Rumelide fetihler durdu. Yldrm ise Timurun elinde 7 ay kadar esir olarak her yere gezdirildi. Timur, Anadoluda kald bu zaman zarfnda Yldrm demir bir kafes iinde gezdirdi. Hastalanan Yldrm 1403te vefat etti. Ankara Savandan sonra Osmanl Devleti (1402-1413) 11 yl sren bir bunalm (Fetret Devri) yaad. Sonu olarak Trkler, doudan batya doru bir hareket takip ettiler. Genellikle de karmza kan gleri yene yene Anadoluda, Balkanlarda ilerledik Bat ordular karsndaki gcmz, doudan gelenler karsnda gsteremediimiz olmutur Neyse Batdakileri yenmemiz bizim iin daha nemli! Aslnda o dnemde bat ordularn, biz de doudan gelenler olarak yenmedik mi? 98

III. MUSTAFA, AHMET RESM EFEND, PRUSYA KRALI BYK FREDRCH

III. Mustafa, XVIII. yzyln ortalarnda Osmanl Devletini 16 yl, 11 ay, 22 gn ynetmi bir hkmdardr. III. Ahmetin hayattaki byk oludur. Amcas olu III. Osmann vefat zerine krk iki yanda hkmdar olmutur. 13 Aralk 1754ten, 30 Ocak 1757 tarihleri arasnda 2 yl kadar tahtta kalan III. Osman zamannda lkede musibet eksik olmam Hocapaa ve Cibali yangnlarnda stanbulun drtte yanm, Taun (veba) afeti ve denizi donduracak kadar souk k, bu dnemde insanlar bezdirmiti. III. Mustafann tahta k memnuniyet ve rahatlama salamtr. Babas III. Ahmetin tahttan ayrlmasndan sonra 28 yl kafes hayat yaam olan III. Mustafa, III. Osmann btn ehzadeleri ldrtme planlar yznden; zehirlenmelere kar panzehirler gelitirerek kendini tehlikelere kar korumutu. Ald panzehirlerden dolay rengi solgundur. Tutumlu bir mali politika izleyen III. Mustafa zamannda, hazineye nemli miktarda para konmu ve hazine mevcudu ok artmtr. III. Mustafa uyank fikirli, ilim ve fazilet sahiplerini himaye eder, alkan ve aratran bir hkmdard. Byle olmakla beraber lm-i Ncum (Astroloji) denilen yldzlardan ahkm karma iine meraklyd. Zamannda Osmanl saray rya tabircileri, mneccimler, khinlerle doldu. Bir ie balamadan evvel istihareye yatar, grd ryay yorumculara anlatr, yorumlatr ve ona gre ilerine yn verirdi.

99

Bu arada XVIII. yzyl ortalarnda Osmanl saray byleyken, Avrupa ayn yzylda Aydnlanma (Aklclk, yani Rationalizm) an yayor ve her olguyu akl szgecinden geirerek deerlendiriyordu. Nitekim siyasi yapy da deerlendirdiinde nfusun yzde birini oluturan soylularn yzde 99a hkmetmesi gibi bir yaplanmay, halk aken bu kesimin lke kaynaklarn har vurup harman savurmasn, halkn siyasi hayatta sz sahibi olmamasn akla aykr bulduklar iindir ki bu yzyln sonunda (14 Temmuz 1789) Fransada halk isyan etti ve mutlak monariye kar bir hareket balad. lk kez ABD Anayasasnda yer verilen nsan Haklar Evrensel Bildirisi, Fransz htilali ile dnyaya yayld. Yani; netice olarak demek istediim u ki; XVIII. yzylda Avrupa dnce alannda, siyasi alanda, bilim ve teknikte ok hzl gelimeler yaarken, Osmanl saraynda devleti ynetecek olan hkmdarn dnce yaps ortaa grnts vermektedir Falclara, mneccimlere, astrologlara kalmtr koca imparatorluun gelecei Kendi iimizde kalsayd bu durum, belki biz bizi affederdik. Ancak, III. Mustafa bu konuyu o kadar ifrata vardrmt ki o dnemde Avrupada baarlaryla yldz hayli parlam olan Prusya Kral II. Friedriche eli gndererek, baarlarn hangi mneccimlerle almasna baladn sordu ve kendisine de mneccim gndermesini rica ederek, ayn zamanda en mhim ve en byk ilerin balangcnn tayini ile deerli kumandan ve iadamlarnn seilmelerinin ne suretle olacann retilmesini istedi. Bu anda Avrupaya cehalet iinde olduumuzu aka gstermi olduk. Eli Giritli Resmi Ahmed Efendidir. Birtakm siyasi sorunlarn konuulmasnn ardndan Resmi Ahmed Efendi, Padiahn isteklerini arz etmi ve II. Friedrich buna karlk olarak kendisinin, tarih ve tecrbelerden istifade etmek (yani tarih bilmek), askerini daimi surette harbe hazr bu100

lundurmak zere talim ettirmek ve muharebe iin hazinede para bulundurmak gibi mneccimi olduunu sylemi ve bylece haber gndermitir. Bu tavsiyelerden yalnz para biriktirmek maddesini tatbik eden, dier btn ilerinde ncum (astroloji) ile hareket eden Sultan Mustafa, bu alkanlndan vazgeememi, mneccimlerin telkinleri ile at Rus seferinde, biriktirdii d ve i hazineyi bitirip, batl inancnn uursuzluundan lmtr. Byk Friedrichin tavsiyesine dikkat edersek nce tarih bilmek diyor. Osmanl Padiah tarih biliyor mu? XVIII. yzylda, Osmanl Devletinin Kurulu ve Ykselme dneminde yaanan olaylar ve hurafelere dayanan bir Arap tarihi var. Bunlar da okuduklar pheli! 28 yln kafeste geirmi bir ehzadenin ne derece tarih okuduunu bilemeyiz. Prusya Kralnn ikinci mneccimi, ordunun her zaman savaa hazr bulundurulmas Yenieri ordusu btn disiplinsizlii ile varln srdrmektedir. Tmarl Sipahi ordusu XVII. yzyldan beri kmtr I. Mahmut ve kendi dneminde Bat teknii ile orduda yaplan slahat hareketleri devamllk gstermemektedir Prusya Kralnn nc mneccimim dedii, hazineyi daima sava yaplacakm gibi dolu bulundurmak meselesine gelince Bir devletin hazinesinin devaml dolu olmas gl bir ekonomik yap ile mmkn olabilir. Kurulu ve Ykselme dneminde devletin geliri, fetih ekonomisine dayandrlrsa, ganimet, hara, cizye en nemli gelir kaynaklar olursa, artk o devletin maliyesi ne kadar gcn devam ettirebilir, dnn Zaten XVII. yzylda da (Duraklama Devri) ve sonralar kan isyanlar, temelde maliyenin bozukluu ile ilgili deil mi? Salam bir mali yap iin ok i yaplmas gerekirdi, hibir zaman yapamadlar!

101

NSANDAK KNCLK NANLA DA YOK OLMUYOR!

slamiyet ncesi Arap toplumunda, corafi koullarn bir sonucu olarak, geim kaynaklarnn azl nedeniyle sk sk savalara ve kavgalara rastlanr. Bu, yol kesme, kervan soyma olaylarn da ierir. Tabii kan davalar da ok sk rastlanan olaylardandr. Genelde hayat tarz gebeliktir. Bedevi denilen Arap gebeleri, sava kiilerdir. ehirlerin de says azdr. Hicazda Mekke, Medine, Taif saylabilir. Mekkeliler kuzeyli, Medineliler gneyli Araplardan olduklar iin yan yana gelseler kavga ederlerdi. Medinede Yemen asll Evs ve Hazrecler bile ayn ehirden (hemehri) olduklar halde geinemezlerdi. Baz hadiseleri okuyunca ya da izleyince sylenenlere de inanmyor insan slamiyet ncesinde Arap toplumunda kadna deer verilmedii okutuldu, ilkokuldan beri. Ancak olaylara bakldnda, mantkl irdelendiinde farkl kanaatler de uyandryor insanda! En bilinen rnek Peygamberin byk dmanlarndan Ebu Sfyann kars Hind. Bu hatun, klesi Vahiden, Hz. Hamzay ldrmesini ve karacierini kendisine getirmesini istiyor. 625 ylnda Mekkelilerin ikinci saldrs Mslmanlar tarafndan Uhut Da eteklerinde karlanyor. Arap sava geleneine gre, savaacak olan iki taraf kar karya geldiinde nce szle satarlar, sonra iki taraftan da birer kii ortaya kar ve dvrler Bedir Savanda Hz. Hamza kahramanlklar gstermi bir yiit insan 102

Uhut Savanda slam ordusunda ehit den 74 kiiden biri Hz. Hamza. Vahi adl klenin att mzrak ile lmt. Vahi, Hamzann karacierini karp Kurey ordular bakumandan Ebu Sfyann kars Hinde gtrm o da inemiti. te bu olayda Ebu Sfyann kars Hindi evinde sz geen bir otorite olarak gryoruz. Kim demi ki kadnn deeri yok! Klesini nasl kullanacan da biliyor Neyse, bu vahilii anlayabiliyoruz. Neticede elleriyle ekil verdikleri hurma hamurundan putlara tapyorlar. nanlar o kadar, yaptklar i de bu kadar! Mekkelilerin genelde, hicret ncesinde Mslmanlara yaptklar eziyet ok byk. Ancak Mslmanlarn Peygamberinin insanl da ok byk 630da Mekkenin fethine karar verdii zaman bu fikrini ok az kiiye sylyor. Yani bir devlet adamnda olmas gereken ketumiyet var! slam ordusu 10.000 kiiyle Mekkeyi kuattnda, ba dman Ebu Sfyan bu srada slamiyeti kabul etmitir. Samimi olmad, ahsi menfaatlerini korumak endiesi ile slamiyeti kabul ettii bilinmektedir. Son Mekke muhaciri Abbasa (Hz. Peygamberin amcas) yeeninin gerek bir peygamber olduuna inandn deil, onun muhteem bir hkmdar olduunu sylemitir. Ebu Sfyan ile Hz. Muhammed arasnda kuatma srasnda alnan kararlar, Ebu Sfyan, Mekkeye dnerek hemerilerine bildirdi. Buna gre, her kim Ebu Sfyann evine snr veya silahn brakp evine kapanrsa hayat ve mal emniyette olacaktr. Mekkeliler birka mfrit dnda direni gstermediler. Mekkelilerin Mslmanlara yaptklarn Hz. Muhammed affetmiti Araplar, Peygamberimizin bu davranndan, dinimizin gzellik ve iyilik temelinde, insan ilikilerini deerlendirdiinden bhaber olarak cinayetlerini srdrp gittiler Birka rnek vermek istiyorum 103

Hz. Muhammedin yerine, onun Medinede kurduu slam Devletini ynetmek ve din bakanl grevini de yerine getirmek zere ibana gelen yneticilere Halife denir. lk drt Halife (Hulefayi Raidin. Yani meru halifeler) dneminde halifeler bir nevi seimle ibana geldiler. Drt halifeden ilki, Hz. Ebubekir eceliyle ld sadece. Dier Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali ldrldler Hz. mer adaletiyle tannyordu, ancak 644te ranl Firuz tarafndan ok vergi ald iddiasyla, hem de camide namaz kldrrken, hanerlenerek ehit edildi. Hz. Osman, onun ynetiminden memnun olmayanlar tarafndan hakszlk yapt, kendi akrabalarn kayrd iddialar ile evinde Kuran okurken ehit edildi. Hz. Ali ise Hariciler tarafndan ehit edildi. Hz. Alinin ahadeti ile Halifelik Kurey kabilesinin meyye ailesinden Muaviye bin Ebu Sfyana geti. Bu nedenle merkezi am olan yeni slam Devletine EMEVLER dendi. Emevilerin hkimiyetini Irak halk kabul etmedi ve Hz. Ali ve Fatmann byk olu, Hz. Muhammedin torunu Hasann halifeliini benimsediler. slam dnyasnda blnme, istenmeyen bir durumdu ve bu noktada fedakrlk Hz. Hasandan geldi. Muaviye ile anlaarak halifelik iddiasndan vazgeti. Anlamalarna gre Muaviye de halifelii saltanata dntrmeyecek, kendisinden sonra tekrar halifeler seimle belirlenecekti. Oysa Muaviye bu dnceyi hibir zaman benimsememitir. Hz. Hasana verdii szden kurtulmak iin Hasan zehirletti. Hatta dul kalan eiyle de evlendi. Muaviye, Hasandan kurtulunca olu Yeziti veliaht tayin etti ve lmnden sonra da olu Yezit Emevi halifesi (hkmdar) oldu. Artk halifelik babadan ola geen bir saltanat haline gelmiti. Ancak Yezitin halifeliini yine Irak halk kabul etmedi. Hicazda bulunan, Hz. Ali ve Fatmann kk olu Hseyini 104

(625-680) Iraktaki Kfeye ardlar. Hseyin, kadn ve ocuklar dnda 200 bulmayan bir kafileyle yola kt. Sene 680. Yezitin emriyle Kfe Valisi Ubeydullahn gnderdii bir devriye kuvvetinin kumandan olan Hrr ve askerleriyle karlaan kafile Frata yakn kurak ve ssz bir l blgesi olan Kerbelada konakladlar. (2 Muharrem 680). Yine Kfe Valisinin gnderdii 30.000 kiilik bir kuvvet o blgeye geldi. Hseyine teslim olmasn teklif etti. Hseyin bu teklifi reddetti. Yezitin ordusu tarafndan Kerbelada kuatlan Hseyin ve yanndakilerin 7 Muharremden itibaren Frattan su almalar nlendi. 10 Muharrem gn (Aure gn) sava balad. Hseyinin yaknlar ld. Hseyin alt aylk ocuu kk Aliyi (Ali Asgar) dman saflarnn karsna gtrd ve kendisini Yezite biat etmedii iin sulu saydklarn fakat bu kk ocuu niin susuz braktklarn sordu. Ali Asgar, Hseyinin kucanda iken ok atlarak ehit edildi. Hasta olarak yatan ve imaml devam ettirecek olan olu Aliden (Zeynel Abidin, Seyyid s Sacidin) baka kimse kalmaynca, Hseyin kadn ve ocuklar kz kardei Zeynep ile Aliye emanet etti. Hak yolunda lmek, yk altna girmekten evladr anlamnda bir beyit okuyarak sava meydanna girdi. Yaplan bir saldrda atndan drld. Yetmie yakn kl, ok ve mzrak yaras ald. Sinan bin Enes Naha, boynuna ve gsne mzrak saplad. Bir rivayete gre Naha, daha yaygn bir rivayete gre de Zilceven olu imr, Hseyinin ban bedeninden ayrd. Bu olay Hz. Muhammedin lmnden sadece 48 yl sonra meydana geliyor. Geri tm slam dnyasnda lanetlendi ama olan olmutu bir kere! Devam edelim slamiyetin ortaya kn takip eden ilk iki yz yl iinde kin ve nefretin neler yaptrdn grelim

105

Emevi Devletinde, daha 732 Puvatya yenilgisinden sonra fetihler sona ermi, devletin en nemli gelir kayna olan ganimetin devlet hazinesine girii de durmutu. amda Bizans hkmdarlar gibi atafat iinde yaayan Emeviler, bu hayat srdrebilmek iin halktan ar vergiler almakta, yoksullara yardm kandrmacasyla toplanan fitre ve zekt, sefih hayatlarna devam iin kullanlmaktadr. Emevilerin Arap politikas, slam dnyasnda birok blnmeye sebep olduu gibi Araplar iinde bile Emevi saltanatna kar muhalefeti giderek glendirmektedir. Hariciler, iiler ayr ayr Emevilere kar ykc faaliyetlerini srdrmektedir. Emevi Devletine vurucu darbe Hz. Muhamedin amcas Abbasn soyundan geldi. ran kkenli Horasanl Ebu Mslimin desteini alan Eblabbas Abdullah, Irakta Halife ilan edildi. Yeni Halifenin amcas Abdullah Bin Ali, Zap Suyu kysnda son Emevi Hkmdar II. Mervan byk bir bozguna uratt. nce ama sonra Msra kaan II. Mervan, Msrda yakaland ve ldrld. Bununla kalnmad, Emevi bykleri kltan geirildi. Bu yetmedi, kinleri yatmad, len Emevi halifelerinin (bir-ikisi hari) mezarlar ald ve kirletildi Bunlar yapann (Abdullah Bin Ali), Abbasn soyundan geldiini hatrlatmakta zorlanyorum Bu nasl nefret, kin, insanlk d duygu Abbasiler dneminde her ey gllk glistanlk olmad doal olarak, iinde bu duygular kanla beslemi olanlarn kan imeye devam etmeleri beklenebilir! Abbasi Devletinin ilk Halifesi olan Eblabbas, Seffah lakabyla tannmtr. kan ayaklanmalar ok kanl ekilde bastrd iin Kan dkc anlamna gelen bu lakap verilmitir. Halifeliin kendi hakk olduunu ileri sren, Emevi Devletinin yklmasnda birinci derecede rol oynayan Abdullah Bin Ali, Ebu Mslim kullanlarak ortadan kaldrld. 106

Devletin kuruluunda hizmetleri grlen Ebu Mslimin, zellikle ran-Horasan blgesinde nfus sahibi olmasndan rahatszlk duyan Ebu Cafer Mansur (ikinci halife), Ebu Mslimi ldrtmekten ekinmemitir Ancak Ebu Mslimden sonra yine bir Horasan kkenli ve Abbasi Devletinin kurulmasnda byk hizmetlerde bulunmu olan Bermekoullar ibana getirilmitir. Bu aileden Halit, Harun Reite hocalk yapmt. Harun Reit, Halitin olu Yahyay kendisine vezir yapt. Cafer ve Fazlda byk memuriyetlere getirdi. zellikle Caferi kendisine nedim yapm ve saray ilerini ona brakmtr. Harun Reit dnemi en parlak dnem olmakla beraber, tarih bakmndan en byk hatasn Belmekoullarna kar gsterdii hakszlkla yapmtr. Belmekoullarndan, nce Caferi ldrtm, ailenin malna mlkne el koyup Badattan srdrm ve taraftarlarn da idam ettirmitir. Bu olayn nedeni bugn de bilinmemekle birlikte ailenin nfuzunun artmas, aileye toplum tarafndan duyulan sayg, Abbasi hkmdarn rahatsz etmi olabilir diye dnmemize sebep olmaktadr Eveeet Gel zaman, git zaman yl 1258 oldu. Doudan Moolistandan gelien bir tehlike batda slam dnyasn tehdit ediyordu Cengiz Han liderliinde Moollar, egemenlikleri altndaki toplumlar tir tir titreterek, hkimiyet alanlarn geniletiyorlard. Harzemahlar Devletini ortadan kaldrarak lkesine geri dnen Cengiz Hann 1226 ylnda lmnden sonra lkesi oullar ve torunlar arasnda blnd. inde Kubilay Hanlna bal devletler ortaya kt. Altnorda, aatay, lhanllar gibi Merkezi Tebriz olan lhanl Devleti, ran ve Horasana hakimdi. 107

Yl 1258di ve Badatta Halife, Mustasmd. Cengizin torunu Hlag Han, kuvvetli bir Mool ordusu ile Badata geldi. Elli gn sren bir kuatmadan sonra Badata giren Moollar grlmedik derecede vahet gsterdiler. Halk insafszca kestiler. Be yz yldan beri, koca slam imparatorluunun, slam kltr ve uygarlnn merkezi olan Badat batanbaa talan ettiler, ne buldularsa yama ederek, btn sanat eserlerini yakp, yktlar. Evet bunlar, bunu yapanlar Moollard ve Moollar bu ileri yaparken henz slamiyeti kabul etmi deillerdi Onlardan beklenirdi de Abbasilerin Emevilere yaptn 500 yl sonra Moollar da Abbasilere yapyorlard. Peygamberimizin lmnden 20-25 yl sonra iktidar iin birbirlerini katleden Araplar, 1400 yl sonra bugn daha ileri bir noktadadrlar doal olarak. Arap dnyas, yle ite Bunu ok iyi tahlil eden Amerikallar, Irakta fitne tohumlarn ektiler, ekiliyorlar. Artk Snnisi, iisi, usu busu birbirlerini yesinler dursunlar!

108

Kendi kendini tan! SOKRATES

109

III. MUSTAFADAN GNMZE

Ykluptur bu cihan sanma ki bizde dzele Devleti, arh- deni verdi kamu mbtezele. imdi erbab- saadette gezen hep hazele imiz hald heman merhamet-i lemyezele arh: Felek, Talih Deni: Alak-soysuz Kamu: Btn, Cmle, Hepsi-Herkes, lke halk Hazele (Tek-Hazl): Alaklar, Yzszler, Adiler. Mbtezele: tibarsz-haysiyetsiz Erbab- Saadet: Yetkililerin bulunduu yer (Saraydaki yetkililer olabilir) Lemyezel: Yok olmaz-Zeval bulmaz, Daimi Merhamet-i Lemyezele: Daimi Merhamet (Tanrnn merhameti) Bu cihan yklmaktadr, bizde dzeleceini sanma. Kt talih Devleti, toplumu itibarsz yapt. imdi sarayda gezen yetkililer hep alak. imiz kald artk Tanrnn merhametine

III. Mustafa bugnleri de mi grm acaba?

110

ENDERUN
Kelime anlam; bir eyin i yz. Eskiden saraylarda harem ve hazine dairelerinin bulunduu ksm. Osmanl saraylarnda, yksek devlet adam ve komutan yetitiren eitim kurumlar-Saray Mektebi. lk Enderun Mektebini I. Murad (Hdavendigr) Edirnedeki eski sarayda kurdurdu. Bu mektep snflyd. Birinci snfa Seferli Kouu, ikinci snfa Kiler Kouu, nc snfa da Hazine Kouu denilirdi. Mektepte Kuran, ilmihal (din ileri kitab), tecvid (Kur-an uygun telaffuzla okuma) akaid ve mesaili diniye (dini meseleler) okutulurdu. Sultan Murad II. devrinde ise bu derslere tefsir, fkh, hadis, efraiz (miras hukuku), iir ve ina, musiki, heyet, (astronomi), hendese, (geometri), corafya, ilmi kelam, siyer-i nebevi (Peygamberin seferleri), mantk, belagat, felsefe dersleri eklendi ve bu dersleri okutmak iin eitli slam lkelerinden bilginler getirildi. Mehmet II. (Fatih) dneminde stanbulda Topkap Saraynda alan Enderun, bir yksek okuldu. Osmanl mparatorluunun en yksek dereceli renim messeselerinden biriydi. Fatih bu mektebe, rencilerin eitli sanat dallarndaki kabiliyetlerini gelitirmek iin sanatkrlar ilave etti. Bunun sonucu Enderun Mektebinden hattat, mzehhib, turake (tura eken), kat (oymac) ve ressamlar yetiecekti. II. Bayezid dneminde, Enderun Mektebine byk bir nem verildi ve rencilerin bedeni kabiliyetlerini de geli-

111

tirmeleri iin cndilik (binicilik), silahorluk, kemankelik (okuluk) talimleri arttrld. Devirme Kanununun uyguland dnemlerde Acemi Olanlar Ocandan, uzun boylu, yakkl, zeki olanlar Enderuna seilirlerdi. Devirme sistemi kaldrldktan sonra, kleler alnmaya baland. Enderun Mektebinden yetienler, zamanla devletin nemli mevkilerinde grev aldklarndan, devlet ileri gelenleri de ocuklarn bu mekteplere verirlerdi. renim sresi 14 yl bulan Enderun Mektebi tekilat bakmndan orijinaldi. Oda denen 7 daireye blnmt. Bir eit snf olan bu 7 odann isimleri en basitten en yksek dereceliye doru yleydi; Kk Oda, Byk Oda, Doanc Odas, Seferli Odas, Kiler Odas, Hazine Odas ve Has Oda. Kk ve Byk Odalarda yani Enderun Mektebinin tahsil basamaklarnda XVI. yzyl sonlarna kadar kadro, 160 renciden ibaretti. Sonradan 400e kadar kt. Bu snflarda bulunan genler Trk, Arap ve Fars dilleri ve edebiyatn, dini ve askeri ilimleri okur, spor yapar, her trl silah kullanmasn renir, saray protokolnn btn inceliklerini ezberlerdi. Kabiliyetleri olanlar, gzel sanatlarn; musiki, hat, minyatr, tezhip gibi eitli dallarna ayrlrlard. Bir yandan da fiilen saray hizmeti grrler, bunun iin gndelik cret alrlard. Doanc Odas 1675te kaldrld. Bundan dolay Byk Oda renimini bitiren Enderun rencisi bu tarihten sonra, 1625te kurulmu olan Seferli Kouuna alnmaya baland. 1831e kadar varln srdren Seferli Kouunda XVII. yzyl sonlarnda 100 kadar renci vard. Bu snfa giren bir gen artk subay saylrd. Bu snfn amiri Saray Kethdas denen Albayd. Kethda ile beraber 12 subay bu snfta eitim verirlerdi. 112

Seferli Kouundan sonra gelen snf Kiler Odas idi. Fatih Sultan Mehmed tarafndan kurulmutu. 1772de 144 renci vard. Kilerciba denen Albayn 7 yksek rtbeli subayla beraber sorumlu bulunduu bu Odann mensuplar, bir yandan padiahn yiyecei ile ilgili hizmetlerde bulunur, bir yandan da renim ve eitimlerine devam ederlerdi. Kiler Odasnn stndeki Hazine Odasn da Fatih kurmutur. Bu odada 1772 ylnda 157 renci subay vard. Dairenin amiri Hazinedarba denen ve rtbesi sancakbeyi yani tmgenerale eit bir subayd. Maiyetinde 5 yksek rtbeli subay vard. Hazine dairesinden baka 2000 kadar ii altran, saray atlyelerinden sorumluydu. Hazine Odasnn (dairesinin) en nemli devi 2 daire halinde 4 byk salonu kaplayan Enderun Hazinelerini korumakt. Bu hazinelerde milyonlarca para mcevher, sandklar dolusu altn ve gm para, pek deerli krkler, hallar, allar, akla gelebilecek her trl antika eya saklanrd. Bu eyann btn vasflaryla yazl bulunduu 2 byk defterde yaplacak en kk bir kalem oynatmas iin, ba defterdarn yani maliye bakannn imzas artt. Her padiahn en az bir takm elbisesinin hatra olarak hazinede saklanmas gelenekti. Hazinedarbann gnde 24.000 lira tutarnda maa vard (1976ya gre). Saray hizmetinden ayrlrsa beylerbeyi yani orgeneral olurdu. Hazine Kethdas denen yardmcsnn da rtbesi sancakbeyi idi ve bu da ykselirse beylerbeyliine atanrd. Hazineyi kapayp amak vazifesi, Hazine Kethdasna aitti. Yeryznde devrin padiahndan baka hi kimse, Hazine Dairesine yalnz sokulmazd. Padiah ise tek bana girebilirdi. Padiah bulunmad zaman hazineye girmek icap edince 20-30 kii birden girmesi kanundu. Hazine-i Hmayun denen bu imparatorluk hazinesi, tahta kan her yeni padiaha zabt dzenlenerek teslim edilirdi. Milli mze zelliinde olduu iin, hkmdarn ahsi mal deildi. Hazinedeki tarihi eyay padiah 113

satamaz ve kimseye veremezdi. Ancak nakit paray harcayabilirdi. Enderunun en yksek kademesi, Has Oda denen snft. Fatih devrinde 32 subayla kurulmu, Yavuzun emriyle subay says 40a ykseltilmiti. yle kald. Ancak Padiah Has Odann birinci subay sayld iin gerekte Has Oda mensuplarnn says 39dan ibaretti. Odann en yksek rtbeli subaylar srasyla Hasodaba, Silahdar, uhadar (padiahn yamurluu, giysileri ile ilgilenir) ve Rikabdard (padiahn atnn zengisini tutan). Bu generallere Arz Aalar denirdi. nk kimseden izin almadan hkmdarla grebilir, mabeyincilik (padiahn sarayda hizmetine bakan) grevinde de bulunurlard. XVII. yzyl balarnda Silahdar, Hasodaban geride brakt ve Has Odann ba oldu. Has Odaya giren her subay, ahsen padiaha takdim edilirdi. Enderunun dier dairelerinde byle bir adet yoktu. Mukaddes Emanetler denen ve hl Topkap Saraynda bulunan, din byk deer tayan eyann muhafazasndan Hasodaba sorumluydu. Yksek gndelik maalarndan baka gelirleri de olur, sk sk padiah ihsan alrlard. (1772de 1500-1200700 lira) Has Odann dier byk subaylar arasnda Hnkr Mezzini, Sr Ktibi, Sarkba, Bauhadar, Kahveciba, Berberba, Tfekiba, Trnakba saylabilir. Bunlarn grevleri, isimlerinden anlalmaktadr. Mesela Berberba, padiahn sa, sakal tran yapard. Bir ehzadenin ilk sa ve sakal tran yapmak grevi de Berberbana aitti ve bu takdirde 500.000 lira tutarnda byk bir bahi almas gelenekti. Bu grevliler padiahla ahsen devaml surette ilgili olduklar iin byk nfuz sahibiydiler.

114

Hasodaba ve Silahdarn rtbeleri vezire yani mareale eitti. Saraydan knca dorudan doruya sadrazam yani babakan olan Hasodabalar ve Silahdarlar vardr. Has Odann en kdemsiz subay bile saray hizmetinden knca Alaybeyi olurdu. Bir snftan dier snfa gemek iin kabiliyet ve baarya baklrd. Birka yl iinde Has Odaya kadar ilerleyenler grlrd. Enderun kanunlar pek skyd. Dzenlenmemi, tesadfe braklm hibir ey yoktu. Yatlacak, kalklacak, dinlenilecek zamanlar dakika amazd. Enderun rencileri ilm renimlerini, medreselerden getirilen mderrislerden, askeri eitimlerini de yukarda anlan subaylarndan grrlerdi. Silahdar Aa, btn snflardaki rencilerin derslerden ne kadar faydalandklarn tefti ederdi. General derecesindeki Enderunlular haftada bir geceyi saray dnda geirebilirlerdi. Yksek rtbeli subaylar gece saraya dnmek kouluyla haftada bir gn izne karlard. Kdemsiz subaylar ancak aalarnn nezaretinde ehre inebilirlerdi. General rtbesinde olmayanlar evlenemezler, evlenirlerse saray dna rtbelerine uygun bir greve karlrlard. Bu sk disiplinin amac, Enderunlularn her eit insanla temaslarn nleyip terbiyelerinin bozulmamasn salamak, hkmdarn ahsna ait hizmetlerin aksamamas, saray haberlerinin darya szmasn nlemekti. Enderunlular genellikle 30 yan bulmadan saraydan karlard. Enderun Mekteplerindeki eitim ve retim Sultan Mahmud II. devrine kadar bu ekilde srd. 1826da Yenieri Ocann kaldrlmas zerine ordu iin Enderundan ok sayda subay alnmas mektebin dzenini bozdu. Tanzimattan sonra modern mekteplerin almas, Enderun kkenli devlet grevlilerinin baarl olamay zerine nemini 115

kaybetti. 1833de Galatasaray Enderun Mektebi kapatlmt zaten, 1908 Merutiyetinden sonra hepsi kapatld. Dnyorum da Sarayda, Haremde, Enderunda onlarca gzel kadn ve yzlerce yakkl, gen, salkl Enderunlular stelik Enderunlularn ou haftada bir gn, o da gece darda kalmamak artyla saraydan kabiliyorlar Bilmem acaba ok mu fesadm? Sizin de aklnza geliyor mu?

116

Bakasnn bilgisiyle bilgin olabilsek bile, ancak kendi aklmzla akll olabiliriz. MONTAIGNE DENEMELER

117

OSMANLILARDA KARANTNA UYGULAMASI

Tarihte karantinalar vebal ve czamllarn tecridi iin kurulmu misafirhanelerdi. lki 1348 ylnda Venedikte SainteMarie-de Nazareth Adasnda kuruldu. XVI. yzylda Marsilyada pheli gemiler iin bir karantina yeri ald. Tp okulunun almas gibi salk ileriyle ilgili ilk yenilikler II. Mahmut zamannda balamtr. Bunlardan biri de karantina usulnn uygulanmasdr. III. Mustafann (1757-1774) Prusya Kralna eli olarak gnderdii Ahmet Resmi Efendi, Avrupadan dndkten sonra, orada grd karantina usulnn yararlarn anlatmaya kalknca zamann ileri gelenlerinden biri tarafndan Aklszlkla azarlanmt (Niyazi Berkes). slam dnyasnn teki blgelerinde de bu karantina sorunu XIX. yzyl balarnda ulema arasnda tartlan bir konu olmutu. zellikle Tunusta Hanefi mfts eyh Muhammed Bayram ile Maliki mezhebinden mderris eyh Muhammed Menai arasnda uzun tartmalara yol aan bu konuda, Hanefi Mft, karantinann eriat asndan yalnz caiz deil, stelik vacip olduunu ileri srerken, Maliki mderrise gre Karantina, Tanrnn kaza ve kaderinden kamaya kalkmak demekti. II. Mahmut zamannda karantina uygulanmasn gerektiren balca neden 1831 ve 1833 arasnda Hindistandan gelerek Yakndou yolu ile Avrupaya yaylan korkun kolera salgn olmutu. Kolerann Avrupaya yaylmasnda bir kpr durumunda 118

olan Osmanl lkelerinde, karantinann uygulanmas gerektii iin, II. Mahmutun emri ile bu yolda ilk admlar atlmtr. eyhlislam Mustafa Asm Efendi (Mekk Zde 1832-1845) karantinann eriata uygun olup olmad konusunda fetva verebilmek iin ncelikle Kurana bavurdu. Cevap bulamaynca hadislerde aratrma yapt. Hz. Muhammedin son seferi olan Tebk Seferi srasnda syledii bir hadisi, karantinaya gereke tekil edecek ekilde ald. Olay udur; Hz. Muhammed, 631 ylnda Bizans ile ilgili olarak gelen bir haber zerine Medineden kuzeye doru sefere kar (Tebk Seferi, son seferi). Habere gre Bizans mparatoru, slam dnyasna doru harekete gemitir. Arap yarmadasnn kuzey snr saylabilecek bir yer olan Tebke gelindiinde imparatorun ran zerine sefere kt anlalr ve geri dn karar alnr. Ancak orduda bulunan baz komutanlar Tebke kadar gelindiine gre ama gidilmesini ve alnmasn isterler. am o zaman da son derece nemli bir ehirdir. Fakat alnan duyumlara gre amda o sralarda veba salgn vardr. Hz. Muhammed bunu duyunca; Veba olan yere girmeyiniz der. Mustafa Asm Efendi bu hadisi erifi, Ktlklerin dndaysanz, iine girmeyiniz eklinde tespit ettikten sonra karantina uygulanmasnn dinen de caiz olduu yolunda kararn verdi (Fetva). Nur iinde yat Mustafa Asm Efendi! Ya karantinay sen de Tunustaki Maliki mderris gibi Tanrnn kaza ve kaderinden kamaya kalkmak olarak yorumlasaydn ve olur vermeseydin, ne olurdu hali Osmanl halknn? Hzl tren faciasnda 39 kiinin lmn Kaderleri yleydi deyip geitirmeye alanlarn Maliki mderristen ne fark var acaba?

119

II. MAHMUT VE RUSUK AYANI ALEMDAR MUSTAFA PAA

III. Selimin yapt slahat hareketlerini, yenieri ordusu dnda ilk kez kurulan Nizam- Cedit Ocandan dolay Nizam- Cedit olarak adlandryoruz. Islahat bir kadroya sahip olmad, karakter olarak adn anmsatan, halim ve selim bir kiilie sahip olduu, ikiyzl yneticilerle birlikte almak zorunda olduu ve en nemlisi XVII. yzyldan beri disiplinsiz davranlarn grdmz, politize olmu bir Yenieri Ocann varl yznden, yaplan slahat almalar geri teper. Kabak Mustafa adl bir yenieri yamann etrafna toplad babo, yeniliklere kar bir gurubun ayaklanmasyla Nizam- Cedit dneminin sona erdiini gryoruz. Kabak Mustafa syannda, isyanclarn zellikle Nizam- Cedit askerlerinin eitim, donanm, giyim, kuam konularn dile dolam olmalar Gvur kyafeti diye nitelendirmeleri, ayaklanmann irtica zelliini gstermektedir. III. Selimi tahttan indiren asiler, IV. Mustafay tahta kardlar (1807). Asiler ellerine geirdikleri Nizam- Cedit erlerini katlettiler. Bu dnemde Osmanl Devleti, Tuna boylarnda Ruslarla sava durumundayd. (1806-1812 Osmanl-Rus Sava). stanbuldaki katliamdan kaabilen Nizam- Cedit erleri, Tuna boylarnda Rusuk Ayan olan Alemdar Mustafa Paann yanna giderek yardm istediler. Kapsnda 10.000 silahl adam bulunan Alemdar, III. Selimi ok sevdii ve ldrlmesinden endie ettii iin adamlaryla stanbula geldi. Bu arada Kabak Mustafa kendini Boaz Nazr tayin ettirmi, yandalarn da nemli mevkilere getirmiti. IV. Mustafa asilere yakay kaptr120

m grnyordu. Alemdar, stanbula gelince nce asileri temizledi, sonra saraya yrd. Bu srada sarayda IV. Mustafann akl hocalar, iki kiiyi ortadan kaldrmad takdirde, tahtta kalamayacan sylyorlard. ki kiiden biri tahttan indirdii III. Selim dieri veliaht ehzade Mahmuttu. Osmanl tarihinde stanbul isyanlarnn hibir zaman amac padiahl Osmanl soyunun elinden almak olmamtr. Asiler, mevcut padiah, eer yerine ayn soydan tahta karabilecekleri bir ehzade varsa tahttan indirmiler, yoksa dokunmamlardr. Bu nedenle IV. Mustafa iki veliahd ortadan kaldracak olursa yerine geirilecek bir ehzade kalmayacana gre, Alemdar onu tahttan indiremeyecektir. IV. Mustafa derhal celltlar III. Selimin ve ehzade Mahmutun dairesine yollar. III. Selim ney flemektedir. Mcadele verdiyse de akandan ald darbeyle vefat eder. ehzade Mahmut ise yannda bulunan cariyelerin cesareti ve mcadelesi sayesinde odasndan sarayn atsna kamaya muvaffak olur. Alemdar saraya, III. Selimi tekrar tahta karmak iin geldiyse de cesedi ile karlar. Artk alamak bounadr. Halen hayat tehlikede olan ehzade Mahmuta yardm edilir ve IV. Mustafa tahttan indirilerek yerine II. Mahmut getirilir. II. Mahmut cann ve tahtn Alemdara borludur. Onu sadrazam yapar. Alemdar bir yl kadar bu grevde kalr. Sened-i ttifak adyla bildiimiz belge bu dnemde (7 Ekim 1808) gerekleir. Alemdar, kendisi gibi ayan (derebeyi) konumuna gelmi olan kiileri, saraya davet ederek, hepsi gelmemi olsa bile, onlarn varln kendi kendilerine elde etmi olduklar haklar padiaha kabul ettirir. Buna karlk ayanlar da padiaha baz konularda yardmc olacaklardr. Bylece padiahla ayanlar arasnda karlkl vaatlere dayanan ve tarihimizde demokratikleme konusunda ilk adm olarak kabul edilen bir belge ortaya kmtr. Mutlak bir monark tarafndan varlklar asla kabul edilmek istenmeyen ayanlarn, bir szleme ile kabul edilmesi, hkm121

darn yetkilerini ilk kez snrlandrmas bakmndan nemli bir belge olarak kabul edilir. II. Mahmut bu belgeyi tabii ki cann ve tahtn borlu olduu Alemdar yznden ve istemeyerek imzalamtr. O noktada padiah gszdr! Alemdar bir yl kald sadrazamlk grevi srasnda askeri slahata da giriti. Kabak syanyla ortadan kalkm olan Nizam- Cedit Ocann yerine Sekban- Cedit adyla yeni bir ocak kurdu. Ancak biliyoruz ki; Yenieri Oca varken, onun dnda kurulan ocaklarn yaama ans yoktur. Sekban- Cedit Ocann varln, kendi gelecekleri asndan tehdit olarak gren yenieriler, Alemdarn bu almalardan sonra devlet ilerinden uzaklamasn takibe almlardr. Frsat bulduklar zaman onu ortadan kaldracaklardr. Ve O zaman gelir atar. Bir Kadir Gecesi konan evirirler, tehditler savrulur. Alemdar yanndakilerin hemen hepsini konaktan karr. 400 kadar yenieri konan damna kmlardr. Son dakikaya kadar, padiahtan yardm gelebileceini umar. Alemdar midini kestii anda yanndaki 2-3 kii ile konan cephane blmne ate eder ve atdaki yenierilerle birlikte yok olurlar. II. Mahmut kendini tahta karan Alemdara kar minnet borlu olduu iin serbest deildir. imdi artk padiahlk yapacaktr. Sened-i ttifak tanmaz, merkez otoriteyi yeniden glendirmek iin ayanlarla die di, gze gz mcadeleye balar. Sekban- Cedit Oca da kapatlmtr. Ekinci Oca kurulur ama nafile; yenieri ortalarndan ekilerek oluturulan ocakta zihniyet Yenieri Oca ile ayndr. Ne talim isterler, ne disiplin. II. Mahmut, Ekinci Ocan da kapatr. Haziran 1826da da Yenieri Ocan kapatarak Vaka-yi Hayriyeyi (Hayrl olay) gerekletirir. Padiah tahta karmak zor zanaat vesselam!

122

GVUR PADAH, GVUR AHMET

Osmanl Devletinin XIX. yzylda grd en deerli hkmdar olarak tanmlayabileceimiz II. Mahmut, devletin eskimi ve ilemez duruma gelmi birok kurumunu, gerekletirdii radikal reformlarla iler hale getirmi, Avrupada ortaya kan ve yaylan insan haklar konusunda, nclk yapan bir hkmdar olmutur. Divan tekilatn kaldrarak kabine sisteminin temelini oluturmu, Yenieri Ocan kaldrarak merkezi otoriteyi glendirmeye alm, msadere usuln kaldrarak kii mlkiyetinin (mlkiyet hakknn) kabul edilmesini salamtr. Din ve vicdan zgrln ifade etmi, klk kyafet alannda da nemli dzenlemeler getirmitir. Fes, memurlarn zorunlu bal olmutur. Batya renci gnderilmesi, posta tekilat ve karantina uygulamas ve resmi dairelere portresini astrmas gibi yenilikler onun dneminde gereklemitir. zellikle klkkyafet alanndaki dzenlemeler, her zaman olduu gibi toplumda (bugn bile kemiklemi bir grup olduunu biliyoruz) tepki ile karlanmtr. Kendisine Gvur Padiah lakab taklan II. Mahmut, gerekletirdii slahatlarla devletin birka soluk daha almasn salamtr. 1976-1982 yllar arasnda grev yaptm Maran Elbistan ilesi Mkrimin Halil Lisesinde; bir len vakti, retmen arkadalarn ou cenazeye katlmak iin okuldan ayrldlar. Kimin vefat ettiini sorduum zaman Gvur Ahmet dediler. nemli bir kiiydi, herkes son vazifesini yapmak iin adeta kotu. 123

Gvur Ahmet, Elbistanda bir dnem Belediye Bakanl yapm sayg deer bir kii olarak anlyordu. Daha sonra neden Gvur Ahmet dendiini sorduumda aldm cevap son derece dndrcyd: 25 Kasm 1925te Mustafa Kemalin, apka Devriminden sonra Elbistanda apka giyen ilk kiiymi. Tutucu kesim hemen ona Gvur lakabn takvermi. Fesi getiren, klk-kyafette dzenleme yaptran, resmi dairelere portresini astran Padiaha Gvur, fesi karp apka giyene Gvur! Aradaki zaman sadece 100 yl kadar (18251925). Ne abuk fese sarlp sahiplendiniz ve de din simge yaptnz!

124

TRK DEVLETLERN TRK ORDUSU KURMU, SYASLER YIKMITIR

Dnyann en eski ordusu Trk ordusudur. Bugn Kara Kuvvetlerinin kuruluu M. 209 olarak kabul edilmektedir. Bu tarih Hun mparatoru Metenin Trk ordusunu 10lu sisteme gre tekilatlandrd tarihtir. Dnya medeniyetine katkmz zellikle ve ncelikle ordu sistemi ve sava konusunda olmutur. Gl, disiplinli, donanml Trk ordusu sayesinde Trk devletleri kurulmutur. Zaten Trk milletinin en nemli zelliklerinden biri gl ordulara sahip olmas ve de devlet kurma zelliidir. 2200 yllk resmi tarih iinde Trk ordusu, Trk devletlerinin kurulmasnda birinci derecede rol oynamtr. phesiz orduya komuta eden deerli devlet adamlarn, ordusu ile birlikte kastetmek yerinde olur. Tarih boyunca birok Trk Devleti kurulmutur. Bunlarn iinden, kurucusu bakmndan, evre siyasi olaylarn ynlendirmesi bakmndan Trk ve dnya medeniyetlerine katklar bakmndan, tam bamsz devlet olmalar bakmndan bazlar seilmi ve Cumhurbakanl forsunda 16 yldz olarak sembolize edilmitir. Forsta yer alan 16 nl gne, Trkiye Cumhuriyetini simgelemektedir. 16 bamsz Trk Devletinden ilk sekizi slamiyetin kabulnden nce ikinci sekizi ise slamiyetin kabulnden sonra kurulan Trk devletleridir. Bunlar: 1- Asya (Byk) Hun mparatorluu 2- Bat Hun Devleti 3- Avrupa Hun Devleti 125

4- Akhun Devleti 5- Gktrk Devleti (I. Gktrk ve II. Gktrk ) 6- Uygur Devleti 7- Avar Devleti 8- Hazar Devleti 9- Karahanllar 10- Gazneliler 11- Byk Seluklu mparatorluu 12- Harzemahlar 13- Altnordu Devleti 14- Timur Devleti 15- Hint-Babr Devleti 16- Osmanl mparatorluu Tam bamsz Trk devletleri olarak sraladmz bu devletler Trk ordusunun baarlar sayesinde kurulmutur. Birka rnek vermek gerekirse; I. Gktrk Devleti, Bumin Hann Avar hkmdarn yenmesi sonucu 552 ylnda kuruldu. II. Gktrk Devleti, Kutluk Kaann ine kar baarl olup ordusu ile tkeni ele geirmesiyle kuruldu (681). Byk Seluklu Devleti 1040 Dandanakan Zaferi ile resmen kuruluunu tamamlad. Timur, aatay Hanlna kar kazand zaferle devletini Semerkantta kurdu. Osmanl Devletinin kuruluu her ne kadar 1299 olarak bilinirse de sayn hocamz, Prof. Dr. Halil nalck 1302 Bapheon Savan esas alr. nk 1302 ylnda Osman Gazi, Bizansa 126

kar net bir zafer kazanmtr ve Avrupal tarihiler Osman Gaziden sz etmeye balamlardr. Hint Babr Devleti, 1526 Panibat Savann Racalara kar Babrah tarafndan kazanlmasyla kuruldu. Keza Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunda arka arkaya kazanlan askeri baarlarn ve zellikle Byk Taarruzun ardndan Bakomutanlk (Dumlupnar) Meydan Muharebesinin kesin olarak rol vardr. 16 kez kurulma, 16 kez yklmay artrmaktadr. Trk Devletleri, Trk ordusu sayesinde kurulmu, siyasilerin baarszlklar yznden yklmtr. Bu ifadeyi anlalr hale getirmek iin devletlerin ykl nedenlerini de gzden geirmek gerekir. slamiyet ncesi kurulan Trk devletlerinde hkimiyet anlayna gre lke hkmdar ve ailesinin ortak malyd. lke merkez sa-sol, kuzey-gney gibi blmlere ayrlyor ve ynetimdeki bu blnme giderek fiili blnmeye zemin hazrlyordu. Asya Hun Devletinin, Gktrk Devletinin ykl buna rnek tekil etmektedir. lk Trk-slam devletlerinde de hkmdarlk makamnda oturanlarn ileriyi grememeleri, tedbir alamamalar, askeri ve siyasi hatalar, prenslerin ynetimde rol oynamalar, devletin yklmasna zemin hazrlamtr. Anadolu Seluklu Devleti, Sultan II. Gyaseddin Keyhsrevin ncelikle iyi bir ynetici olamamas, atad vezirlerin (Saadettin Kpek gibi) halk idare edemeyii ve kan Baba shak syann glkle bastrmalarndan sonra, Moollar karsnda 1243 ylnda kaybettii Kseda Sava sonunda yklma srecine girmitir. II. Gyaseddin, Mool ordusu ile savamaya cesaret edemeyip Ankara Kalesine kaarak eli gndermi ve kaytsz artsz Mool Devletine balanmay kabul etmitir. O127

nun devleti nceden zaafa dren birok hatas vardr. ok ayrntya girmek gibi bir ama tanmad ve Kseda ile ilgili ayrca bilgi verildii iin, bu kadar ifade etmekle yetinilmitir. Osmanl Devletine gelince yklma nedenleri o kadar eitlidir ki! Siyasi, mali, askeri, kltrel kmlk devletin ban yemitir. 623 yllk siyasi mrn ilk 300 ylnda gururla okuyup anlattmz aaal gelimeler, ikinci 300 yl balarken kendini her alanda zaafa dm bir devletin tipik zellikleri haline dnmtr. Zaman zaman knty fark eden ileri grl hkmdarlarn balatt slahatlar ve ou kez ok nemli jeostratejik konumu dolaysyla byk devletlerin rekabet alan olan topraklar sayesinde uygulanan denge politikasyla varln I. Dnya Sava sonuna kadar devam ettirebilmitir. ster siyasi, ister mali, ister askeri veya kltrel knt olsun hepsinin ortak temel nedeni yneticilerde grlen yetersizliktir. Bu durumda yukardaki szmz yinelersek; Tarih boyunca Trk devletlerini Trk ordusu kurmu, siyasiler ykmtr. te bu noktada sylemek istediimiz, Trkiye Cumhuriyetinin akbeti dierleri gibi olmayacak ve Trkiye Cumhuriyeti laik, demokratik, sosyal hukuk devleti kimlii ile ilelebet yaayacaktr. Siyasilerin zaaflarna, basiretsizliklerine, becerisizliklerine ve de ihanetlerine, BU DEVLET TERK EDLMEYECEKTR!

128

Acele, gecikmedir. QUINTUS

129

BATILILAMA VE II. MAHMUTUN DAMADI

II. Mahmut XIX. yzyln ilk yarsnda (1808-1839) Osmanl Devletini yneten enerjik, slahat, Batllama hareketlerine hz veren bir deerli hkmdardr. Yapt yenilikler her alanda son derece nemli ilkler ve devleti khne yapsndan kurtarmaya alan faaliyetlerdir. II. Mahmutu, Batllama yolunda youn almalara sevk eden adeta onu motive ederek ynlendiren bir ikinci adam damaddr. Mir Halil Rfat Paann 13 Ocak 1830 ylnda Rusya Bykeliliinden Kaptan- Derya olarak stanbula geldiinde, II. Mahmutun yapt ileri takdir ederek Avrupaya benzemezsek, Asyaya ekilmemizden baka are yoktur demesi, II. Mahmutun, Batllama hareketlerine hz vermitir. 1837 ylnda Mekteb-i Tbbiyenin al konumasn yaparken II. Mahmut, Batllamann nemi zerinde bizzat duran ve Batllamay ilk telaffuz eden Osmanl Padiah olmutur.

130

1848 HTLAL VE MLTECLER

1789 Fransz htilali, Fransada aydnlarn, burjuvann istedii siyasi dzeni, tam anlamyla salayamamt. Anayasal monariye geilmiti. Ancak ihtilal savalar, Napolyonun imparatorluk hevesi, yenilgileri, istikrarl bir meruti rejimi mmkn klamamt. Napolyonun yenilgisinden sonra 1815 Viyana Kongresinde alnan kararlar, Avrupada mutlakyeti yeniden glendirme ve zgrlk hareketlere kar birlikte hareket etme zelliindeydi. zellikle Avusturya ve Rusya gibi, bnyesinde farkl uluslarn bulunduu devletler bu kararlar daha sk uygulamaya baladlar. Avusturyada bu rejimi en kat uygulayan Avusturya Babakan Meternichtir. Yani Fransada yaanan ve kan dklmesine neden olan ihtilalden Avrupa devletleri kendi bnyelerine gre etkilenmilerdi. Ancak anlalan Franszlar elde ettikleri ile yetinecek deillerdi. Onlar yeniden ayaklanma, yeniden lme ve istediklerini eninde sonunda elde etme azim ve kararndaydlar. Napolyon, Fransadan srlnce, XVIII. Lui, kral oldu. Fransada yeniden meruti krallk kuruldu. Fransz Anayasas herkese seim hakk tanmamt. Semen olabilmek iin ylda en az 300 Frank, milletvekili seilmek iin de en az 1000 Frank vergi vermek gerekti. Yani Fransada ancak zenginler devlet ilerine karabileceklerdi. XVIII. Luiden sonra kardei X. Charles zamannda lkede mutlakyet taraftarlar glendi, kral, asilere ve kiliseye dayanarak anayasay kaldrmak istiyordu. Meclisi datt. zgrlkleri kstlad. O, Meruti kral olmaktansa oduncu olmay tercih ederim diyecek kadar, mutlakyet taraftaryd. Basn 131

zgrln kaldrd, seim koullarn arlatrd. niversiteleri ve dier okullar kilisenin kontrol altna soktu. sizler, halk, niversite rencileri ayaklandlar. Fransa bir kez daha isyan yayordu (27 Temmuz 1830). Tahttan vazgeen X. Charlesin yerine Louis Philippe, kral oldu. Anayasaya sadk kalacana yemin etti. Yeniden meruti krallk kuruldu. Fransada yaanan bu olaylar Bat Avrupa lkelerinde liberal hareketleri glendirdi. Avrupann orta ve dousunda ise baskc rejimler, toplum zerindeki yumruklarn daha ok sktlar. 1830 htilali ile Avrupa, Bat Blou ve Dou Blou olarak ikiye ayrld. Bat, liberal ynetimleri temsil ederken, Dou antiliberal yani zgrlk kart ynetimleri ifade ediyordu. Bu sistem Avusturya Babakan Metternichin ad ile zdelemiti. Bir mddet sonra, Fransz htilaline sempatisi ile tannm olan Louis-Philippe, liberal politikasn terk ederek, srtn, iktidarn, burjuvaziye dayandrd. nk 1789 htilali, Fransada asilleri toplumun egemen snf olmaktan karm, ekonomik hayata egemen olan burjuvaziyi birinci plana getirmiti. Louis Philippe, ahsi servetini de ekonomik faaliyet alanlarna yatrd. Ancak, bu dnemde Avrupada milliyetilik hareketleri yaygnlayordu ve bir yandan da ekonomik yap deiiklii, sanayinin gelimesi, o zamana kadar Avrupada var olmam bir snfn ortaya kmasna sebep olmutu. i snf! Bu snfn birok sosyal, ekonomik problemleri vard. Fazla i saati, az cret, fabrikalarda kt salk koullar, kk ocuklarn altrlmas, i gvenliinin olmamas gibi Yani bu yeni snfn sorunu; ii ile i, ii ile fabrikatr ve ii ile devlet arasndaki iliki ve haklarn ne ekilde ve nasl dzene konaca sorunu idi. XIX. yzyln ilk yarsndan itibaren bu sorunlarla uraan, bunlar zmlemeye alan ve bunlar iin yazlar ve eserler yazan fikir adamlarna sosyalist ad verildi. 132

Fransada bu sorunlar younlarken, Louis Philippe bu sorunlara eilecei yerde, iileri susturmak iin sert tedbirler alma yoluna gitti. Kii hrriyetlerini her gn biraz daha kstlad. Bu durum ise liberallerin tepkisine ve liberallerle ii haklarn savunan sosyalistlerin krala kar birlemesine sebep oldu. ikyetler dinlenmiyor tam tersine sertlie bavuruluyordu ve muhalefet de sertleiyordu. 22 ubat 1848 gecesi muhaliflerin toplant hrriyetleri, hkmete engellenmeye allnca, biriken tepkiler patlad. gn kanl arpmalar oldu. Louis Philippe lkeden kat. 1848 htilali yaanyordu. Kurucu Meclis seimlerinde en ok milletvekilini Cumhuriyetiler (500) kard ve lkede 4 yl srecek olan ikinci Cumhuriyet dnemi balad. Louis Napolyon Cumhurbakan oldu. (Drt yl sonra imparator olacak). Yine Fransada zgrlk isteyenler lm, Franszlar, trnaklar ile kazya kazya haklarn elde etmilerdi. nk 1848 htilali ile ncelikle idam cezas kaldrld. kinci olarak esir ticareti yasakland, nc elde edilen nemli siyasi hak, seme seilme artlar ekonomik gce dayandrlmayacakt. Fransada yaananlardan yine Avrupa devletleri siyasi bnyelerine gre hisseler kardlar. Bat Avrupa devletlerinde liberal hkmetler ibana gelirken, anayasal hareketler yaygnlarken, Dou Blounda endieler artt. Avusturya Babakan Metternich, Avrupada balayan kaynamalar karsnda 1847 ylnda Prusya Bykelisine Ben ihtiyar bir doktorum. Geici hastalklarla ldrc hastalklar birbirinden ayrmasn bilirim. Fakat bu sefer bu sonuncu hastalkla kar karyayz diyordu. Gerekten, 1848 htilali, Avusturya-Macaristan mparatorluunda, Metternich sistemini yok etti. mparatorluk bnyesindeki Macarlar ayaklandlar. Ayr bir devlet kurmak istediler. 133

Ayn gelimeler Rusya bnyesindeki Polonyallar arasnda da grld. Polonyal milliyetperverler, Avusturya mparatorluu iindeki Macarlarn yardmna kotular. Rusya, Avusturyaya yardm amacyla 200 bin kiilik bir orduyu Macaristana gnderdi ve Macar Ayaklanmas ok kanl bir ekilde bastrld. Macar lideri bata olmak zere birok Macar ve Polonyal Osmanl mparatorluuna sndlar. imdi Devreye bu noktada Osmanl Devleti girmi bulunuyor... Bir taraftan Rusya, dier taraftan Avusturya, Macar ve Polonyallarn iadesini Osmanl Devletinden resmen istediler. ddialarna gre bunlar asi olmayp ekya idiler Osmanl Devleti, Macar ve Polonyal milliyetilerin faaliyetlerini, mutlakyeti bir devlet olarak tasdik etmiyordu phesiz; ancak Osmanl Devleti kendine snanlar iade etmeyi egemen bir devlet olarak erefine yediremezdi. Esasen bu mlteciler, Devletler Hukukuna gre siyasi mlteci olduklarndan iadeleri de gerekmezdi. Fakat Avusturya ve Rusya iade hususunda o kadar srar ettiler ki Osmanl Devletine ltimatom gibi birer nota verdikleri gibi, stanbuldaki elilerini de geri aldlar. Btn bu basklara Osmanl Devleti dayand, direndi. Osmanl Devletinin bu direnii ngiltere, Fransa, hatta Amerikada byk bir sempati uyandrd ve bu lkelerde Osmanl Devleti lehine gsteriler yapld. O kadar ki Londrada gsteri yapan ngiliz genleri bir gn Osmanl elisi Muzurus Paaya rastlaynca, atlar skerek, arabasn elilie kadar kendileri ektiler. 1853-1856 Osmanl-Rus Savanda (Krm Sava), ngiltere ve Fransann, Osmanl Devletinin yannda yer almasnn, kendi karlar ilk srada olmakla birlikte bir dier nedeni de bu gelimelerdir diye dnebiliriz. Osmanl Devleti bir Trk Devletidir. Trklk karakteri bu olayda en ak bir ekilde ortaya kmtr. Davran, Trke yakr bir davrantr 134

KORUMALARIN, NSANLARIN AZINI KAPATMASI NE KADAR DEMOKRATK?

Hemen her gn televizyon ekranlarnda deimeyen bir grnty, haberi zlerek izliyoruz. Bir hkmet yetkilisinin, herhangi bir ziyareti srasnda, halkn iinden kan; belki bir anne, bir emekli veya bir dertli nsanmz sesini duyurmak iin yksek sesle konumaya balaynca, korumalar derhal harekete geerek yaka paa o insan o blgeden uzaklatrmaya alrlar, bir taraftan da sesini kesmek iin azn elleri ile kapatrlar Gzaltna bile alrlar Bu olay, ak alanda da kapal bir salonda da meydana gelebilir Deimiyor yani... Neden susturulmaya allyoruz? Sesimizi nasl duyurabiliriz, kendimi insanlarn yerine koyuyorum ok zlyorum. Tarih retmeni olmak byle bir ey ite Gnmzdeki fotoraflar, tarihteki deerlerle yorumlaynca Demokrasi bu mu? demekten kendimi alamyorum. ok deerli hocamz Sayn Prof. Dr. Halil nalckn derslerinde grdmz bir konuya deinmek zorundaym Devlet otoritesini temsil edenlerin, halka (reaya) kar, bu otoriteyi ktye kullanmalarn, kanun, hak ve adalete aykr tutumlarn, olaanst tedbirlerle yasaklayan beyanname eklindeki Padiah hkmne Adaletname denirdi. Ortadou devlet anlaynda; devletin mutlak otoritesi ile adalet arasnda bir ballk vardr. Devlet, hkmdarn kuvvet 135

ve kudretinden, devletin gayesi de bunu arttrmaktan ibarettir. Bu gayenin tehlikeye dmemesi iin, halkn mal ve cann ve namusunu emniyette bulundurmak lazmdr. Kutadgu-Biligde (Yusuf Has Hacib tarafndan, Karahanllar dneminde Trke yazlm Siyasetname) adalet dairesinin ifade edilii yledir: Memleket tutmak iin ok asker ve ordu lazmdr, askeri beslemek iin de ok mal ve servete ihtiya vardr. Bu mal elde etmek iin halkn zengin olmas gerektir. Halkn zengin olmas iin de doru kanunlar konulmaldr. Bunlardan biri ihmal edilirse beylik zlmee yz tutar. Seluklular dneminde, Sultann kaps herkese ak olurdu. Yneticilerin kaps herkese ak olurdu ki halk eziyet grmesin, ikayetlerini en serbest, kolay ekilde iletebilsinler. Durum byle olunca kiilerin halka eziyet etmesi olasl en aza inmi olurdu. Yine Seluklu Sultanlarnn, Divan- Mezalim ad altnda, haftann belli gnlerinde, halkn ikyetlerini bizzat dinledikleri bilinmektedir. Nizamlmlk, Siyasetnamede: Onlar haftada iki gn halkn ikyetlerini dinleyeler ve haklnn hakkn hakszdan alalar, adaleti yerine getirerek arac olmakszn kendi kulaklaryla riayetin (halkn) sylediklerini dinleyeler eklinde ifade etmektedir. Bundan maksat; bu haberin memleket iinde yaylmas ve zalimlerin, ktlk yapmaktan ekinmeleridir. Ayn ekilde Osmanl Devletinde de Orhan Bey ve II. Muratn halkn ikyetlerini dinlediklerini biliyoruz. Sonralar Adalet Kknde divana alan pencereden durumalar dinlerlerdi Evet, bunlar mutlakyetle ynetilen Trk-slam devletlerinde, halkn zulm grmemesi iin alnan tedbirlerden birka 136

Bugn, demokratik yolla iktidara geldiklerini syleyenlerin, derdini anlatmak isteyen halkn azn tkatmalar ne kadar demokratik? Tabii bu noktada kendilerini savunmak iin birok enstrman ileri sreceklerdir. Bata TBMMnin varl, siyasi partilerin varl, halkn dileke verme hakk vb. Ancak Yz yze direkt ikyetini veya isteini bildirmek anari mi saylmal, terr m saylmal? Bu insanlara uygulanan muamele anaristlere ve terristlere bile uygulanmyor Emniyet glerinin, tecavz ettii ocuu ldren bir katili lin edilmekten korurken, kendi yeleklerini giydirip kamufle ederken; masum insanlarn seslerini kesmek iin yaka paa iteleyip kakmalar, hakaret etmeleri iime dokunuyor

137

lmn bizi nerede bekledii belli deil, iyisi mi biz onu her yerde bekleyelim. MONTAIGNE DENEMELER

138

DMEKE SAVAI 1897

Trkiye ile Yunanistan arasnda iller Hkmeti ibanda iken ve Ege kylarmzdaki Kardak Kayalklar ile ilgili gerginlik yaanrken, Yunan Parlamentosunda bir Parlamenter, konumas srasnda, Yunan Parlamenterlere, Dmeke Savan hatrlamalarn salk verdi. Tabii Dmekeden yaklak 25 yl sonra (1897-1921) Kurtulu Sava daha ok hafzalarnda vard kukusuz, ancak o zaman bir Mustafa Kemal komutasnda Trk ordusuna, Trk milletine yenilmilerdi. Bu doald. zellikle Dmekenin hatrlatlmasnn baka bir anlam vard ki o da 1897de bu yenilgiyi, yklmak zere olan Osmanl Devleti karsnda hem de kendi topraklarnda almlard. Yani akas Parlamenter u mesaj veriyordu; Ayamz denk alalm, lmek zere olan Osmanl Devletinin karsnda aldmz yenilgiyi unutmayalm. Atina yolu Osmanlya almt. Avrupal dostlarmz olmasayd, Atinann igal edilmesi iten bile deildi. imdi Dmeke Savann neden yaplm olduunu biraz anlatmaya alalm. Yunanistan, bir Osmanl-Rus Sava neticesinde Osmanl Devletinin yenik olarak yapt, 1829 Edirne Antlamasyla bamszln kazand. Morada Yunanistan Devleti kuruldu. Giritteki Rumlar da Yunanistana balanmak istiyorlard. Bu yzden Girit Rumlar, zaman zaman isyan ve ihtilaller kartarak, Osmanl Devletini uratrmlardr. Bu yzden, Osmanl Devletinin bana 78 yl srecek bir Girit sorunu kmt.

139

lk Girit syan, 1841 ylnda, daha by ise 1866 ylnda kt. kinci isyan ilki kadar abuk bastrlamad. Giritteki asiler geici bir hkmet kurarak adann Yunanistana balanmasn istediler. syan bastrlmaya alldnda Avrupallar ie kartlar. Sadrazam Ali Paa, bu ile bizzat urat ve Giritlilere Halepa Ferman (1868) ile baz imtiyazlar verdi. Ancak isyan devam etti Yunanistan, isyan destekliyor ve adaya cephane ile gnll asker gnderiyordu. Osmanl Devleti bu konuda Yunanistan uyarmak amacyla bir nota verdi. ki devlet arasndaki gerginlik savaa dnecei srada, byk devletler araya girerek, Pariste bir konferans topladlar (1879) ve Halepa Fermannn tam olarak Giritte uygulanmasna karar verildi. Fakat bu da Giritlileri memnun etmedi. 1885te Bulgaristann Dou Rumeliyi kendisine balamas, Giritlileri harekete geirdi ve onlar da Yunanistana balanmak iin isyan ettiler. Bu sefer, Osmanl Devleti iddetli davrand. Giritliler Halepa Fermanna raz oldular. Buna gre; Giritin baz sancaklarna Hristiyan, bazlarna da Mslman vali atand. Yeni meclisler kuruldu. Bu durum, 1896ya kadar devam etti. Bu tarihte Giritte yeni bir isyan kt ve Yunanllar Girite bir filo gndererek karaya asker kardlar. Osmanl Devleti bundan dolay Yunanistan protesto etti. Yine, Avrupal byk devletler araya girerek, Yunanistana Giritten askerlerini ekmesini bildirdiler. Yunanistan bu teklifi kabul etmedii gibi seferberlik ilan etti (1897). Bunun zerine Osmanl Devleti ile Yunanistan arasnda sava balad. Gazi Ethem Paa komutasndaki Osmanl ordusu, Teselyay alarak Dmeke denilen yerde Yunanllar fena halde bozguna uratt. Bu zafer Osmanllara, Atina yolunu at. 140

Trk ordusu, Atinaya girecei srada ngiltere, Fransa, Rusya ve talya araya girdiler. stanbulda Yunanllarla bir antlama imzaland (1897). Buna gre; Yunanistan Giritteki askerlerini geri ekecek ve Osmanl Devletine 4,5 milyon lira sava zarar dentisi verecekti. Buna karlk, Girite muhtariyet verilecek ve Yunanistan krallk soyundan bir prensin vali olmas kabul olunacakt. Bu koul, Giritin elden kmas demekti. Zira bu kararla Giritte Trk egemenliini temsil eden yalnz bir bayramz kalm oluyordu. Sayn lhan Bardaknn mparatorlua Veda adl kitabnda yazd gibi; Cephede alev alev kazandmz zaferi, bar masasnda bir sigara kl gibi brakmtk. Bu durum 1908 ylna kadar srd. Bu tarihte kinci Merutiyet ilan edildi ve Osmanl Devleti iinde yaanan deiim heyecan, almalar, frsat bilinerek Girit ynetimi aday Yunanistana ilhak ettiini ilan etti. Osmanl Devleti bu durumu II. Balkan Sava sonunda Yunanistan ile imzalad Atina Antlamasyla (1913) kabul etti. Gemi olsun! Yneticilerinin basiretsiz olmas, enerjilerini devlet ilerinde harcayacaklar yerde haremde tketmeleri sonucu Girit, devletin kaybettii ilk toprak olmad gibi sonuncu da olmayacaktr!

141

DEVRME SSTEM
Kelime anlam Toplama demek olan Devirme, Osmanllarda Yenieri Oca ve Saray hizmetleriyle, Bostanclkta (saraya ait bahe ve balarda alan hizmetliler) kullanlmak zere reaya ocuklarn (Hristiyan) toplama usuldr. Devirme yaplmasna, Divan- Hmayunda karar verilir ve grevliler tarafndan gerekletirilirdi. Devirme sistemi XV. yzylda nce elebi Mehmet zamannda balad, II. Murat zamannda da kanunla sistemletirildi. Devirmeyi gerekletiren grevliler Yayaba, Turnacba, Sekbanba, Solakba, Zaarcba, Sansoncuba, Hasekiler, Zemberekiba, Devecilerdi. Devirme; krsal kesimlerde yaayan Hristiyan ailelerin ocuklarndan yaplrd, ok ocuklu ailelerin sadece bir ocuu alnrd. Tek ocuklu ailelerden hi alnmazd. ehirli ailelerden ve Yahudilerden devirme yaplmazd. htiyaca gre 3, 5, 7 ylda bir defa 8, 10, 15, 18, 20 yalarnda ve ounlukla 14-18 yalarndaki erkek ocuklar toplanrd. Her defasnda 2000-10.000 arasnda ocuk toplamak esast. Salkl, uzun boylu, yakkl olanlar tercih edilirdi. Bosnadan Hristiyanl brakp Mslman olan Poturalardan da (Bonak) devirme yaplrd. Sr ad verilen 100-200 kiilik gruplar halinde, merkeze getirilen ocuklar, kaytlar yapldktan sonra Trk ve Mslman ailelerin yanna gnderilerek (Anadoluda) Tmarl Sipahi geleneklerini renmeleri salanrd.

142

Ne Trklemeleri ne Mslmanlamalar tam anlamyla salanabiliyordu tabii ki. Zaten sonradan Trk olunmaz ki Hristiyan ocuklar (14-18 ya), hatta genleri ne derece Mslman yapabilirsiniz? Zaten Mslman yaplamayaca iin deil mi ki Yahudi ocuklar devirilmezdi! Arap ad vererek, snnet ederek ne kadar slamlatrabildik ki Hristiyan genleri? Bu nedenle olmal ki Yenieri Oca kurulduu zaman (1363) Bektai tarikat tarafndan kutsand. Yenieriler, Bektai olarak, slamn Hristiyanla en yakn bir tarikatna mensup olarak 1826da ortadan kaldrlncaya kadar bu zelliklerini koruyacaklardr. Yani bir Hristiyan da ancak Bektai yapabilirdik yle yaptk Devirmeler ilk askeri eitimlerini, Gelibolu Yarmadasndaki, Acemiolanlar Ocanda alrlard. htiya durumunda buradan Yenieri Ocana hatta Svari Ocana aktarlrlard. Yetenekli, zeki, uzun boylu, yakkl olanlar saray grevlisi ve devlet kadrolarnda hizmet iin yetitirilmek zere Enderuna alnrlard. Bu sistem III. Muradn kanunnamelere uymamas sonucu bozulmaya balad. III. Murad, olu III. Mehmedin snnet dnnde, konuklar elendiren cambaz ve hokkabazlarn ocaa yazlmalarn Yenieri Aas Ferhad Aaya emrettiyse de Ferhad Aa bunu, kanunnamelere aykr olduunu belirterek reddetti ve istifa etmek zorunda kald. Onun yerine getirilen Yusuf Aa, Aa ra adyla bunlar ocaa ald, zamanla da pek ok kii bu ekilde ocaa girdi. Evlenen yenierilerin oullar da Kulolu adyla ocaa alnnca devirme ihtiyac azald. XVII. yzyln ortalarnda bsbtn devirme sisteminden vazgeildi. Bu arada kanunnamelere uyulmamas, askerlik eitimi almam kiilerin Yenieri Ocana yazlmalar, bu ocan bo143

zulmasnn temel nedenlerden birini oluturdu. Artk XVII. yzylda Yenieri Oca Ocak devlet iindir anlayn terk ederek Devlet ocak iindir anlayyla hareket eden disiplinsiz bir ocak durumuna gelmitir. Her vesileyle kazan kaldran, padiah tahttan indiren veya istedii ehzadeyi tahta karan, yani politize olmu bir ocaktr. politikada etkisini gl bir ekilde gsterdii halde, savalarda ayn gc gsteremeyen dejenere, yoz bir kurum haline gelmitir. Tabii ki ynetici hatasn, kanunnameleri ihll etmekle dar bir ereveye sktrmamak gerektiini, Avrupada sava teknolojisinde meydana gelen gelimelerin takip edilmemesinin, devlet maliyesinin, daha gl ekonomik politikalarla istikrarnn salanamamasnn, bunun sonucunda ulfelerin zamannda denememesinin de ynetimdeki zafiyeti gsterdiini ilave etmemiz gerekmektedir. Btn bu faktrler bir sistemi yok etmi, XVII. yzylda Yenieri Oca bozulurken Devirme Sistemi de terk edilmitir. Devirme Sistemiyle oluturulan Kapkulu ordusunun baarl olduu dnemlere bakarsak, Fatih, Yavuz, Kanuni dnemleridir genellikle Ancak dikkat ediniz, ordunun banda hangi hkmdarlar var? Kanunnamelere riayet eden, Trk geleneine gre orduya komuta etmeyi en nemli grev kabul eden hkmdarlar! Adam gibi adamlar

144

in yaplmasn istiyorsan kendin git, istemiyorsan bakasn gnder. BENJAMIN FRANKLIN

145

ANADOLUNUN KESN TRK YURDU HALNE GELMES

26 Austos 1071 Malazgirt Zaferi, Anadolunun kaplarn Trklere at. Bizans ordusunun, gcnn Malazgirtte imha edilmi olmas, Anadoluyu Trk fetihleri karsnda savunmasz brakt. Artk Anadolu fethedilmeye, ilk beylikler kurulmaya balad. 1076 ylnda znik merkez olmak zere Anadolu Seluklu Devleti kuruldu. Seluklu Prensi Kutalmolu Sleymanah, Byk Seluklu Devletine bal, Anadolu Seluklu Devletinin kurucusu ve ilk sultandr. 1308 ylna kadar varln srdrecek olan Anadolu Seluklu Devleti, Hal Seferlerine kar Anadolu ve slam dnyasn koruyan, mcadele veren bir devlettir. I. Hal Seferine katlan 500.000in zerindeki Hal kuvvetine kar, I. Klarslan, meydan savalar yerine gerilla sava ve vur-ka taktii ile mthi zayiat verdirmi, krla, dkle Anadoludan geen Hallar, Kuds nlerine 3 ylda gidebilmilerdir (1099). Hallar, Anadoluya boazlardan geiren, onlar malzeme bakmndan destekleyen Bizans, hizmetlerine karlk Seluklulardan alnacak yerlerin, kendisine geri verilmesini art komutu. znik bu srada Hallara ve de Bizansa gemi oldu. Hallar Urfa, Antalya, Trablus, am, Suriye ve Kuds alarak, merkez Yafa, Nablus ve Kuds olmak zere Avrupadaki feodal dzeni kurmaya altlar. Ancak Trk bey146

likleri, zellikle Musul Atabeyi Zengi, Hallarla kyasya mcadele ediyordu. 1144 ylnda Urfay Hallardan geri almay baard. Hallar, Urfay kaybetmi olmaktan dolay byk bir telaa dtler ve Avrupadan yardm istediler. Bu durum Avrupada Papann da destei ile yeni bir Hal Seferinin dzenlenmesine neden oldu. Alman Kral III. Konrad ile Fransa Kral VII. Louisnin katld II. Hal Seferi balad. ncekinde olduu gibi bunda da Anadolu Seluklular mthi mukavemet gsterdiler. I. Mesut ve II. Klarslan, Anadoluyu, Hallara dar ettiler. Neticede Hallar bir baar gsteremeden geri dnmek zorunda kaldlar. Doaldr ki bu byk mcadele, Anadolu Seluklularn da bir hayli yordu. Bu arada Hallara gerekli tm yardmlar yaparak Seluklularn zerine salan Bizans, Anadolu Seluklu Devletinin glenmesine frsat vermemek, I. ve II. Hal Seferinin bu devlet zerinde yapt tahribattan yararlanmak zere harekete geti ve mparator Manuel Komnen hazrlad orduyla Anadoluya girdi. Manuel Komnen, nceden II. Klarslan ile (1156-1192) bir dostluk antlamas yapmt ve II. Klarslan, Bizansa kadar gitmi ve byk bir trenle karlanmt. Bu yaknlama istei zellikle II. Klarslandan gelmiti. nk Anadoluda Danimentlilerle uramak zorunda olan Sultan, batda da Bizans ile uramak istemiyor ve dman saysn bire indirmek istiyordu. Bu nedenle bir dostluk sz konusu olmutu. imdi gryoruz ki Bizans imparatoru dostluk peinde deildir. Seluklulara bir darbe de kendisi vurmak istemitir.

147

Esasen 1071 Malazgirt zaferinden beri Seluklular Anadoludan karmak midini yitirmemi olan Bizansn bu saldr giriimini anlamak gerekiyor. Anadoluya giren Bizans mparatorunun ordusunu, Sandklnn dousunda Hayran Gl yaknnda (Sandkl-ivril arasnda) bulunan dar ve sarp Miryokefalon Vadisinde basarak mthi bir bozguna uratan II. Klarslan bu zaferi ile ncelikle Bizansn, Trkleri, Anadoludan karma umudunu sona erdirmitir. Buna paralel olarak, Anadolu Trkleri iin Bizans tehlikesi ortadan kalkmtr. 1176 Miryokefalon Sava, Malazgirtten 105 yl (1071) sonra Anadoluya Trklerin kesin olarak yerlemesini salamtr. Bundan byle Avrupal yazarlar Anadoludan Trkiye diye bahsetmeye balamlardr! Anlayana sivrisinek saz, anlamayana davul zurna az!

148

YUNANSTANIN MORA VE ATTKTE KURULUU VE BUGNK YZLMNE ULAMASI

II. Mehmet (Fatih) dneminde stanbulun fethinden ksa bir mddet sonra, Moradaki despotluklar da ortadan kaldrlarak (1460) 360 yl srecek bir Osmanl idaresi sreci balamtr. Bu sre iinde Rumlar inan, ibadet, gelenek, greneklerinde serbest yaadklar gibi, devlet hizmetinde de bulunmulardr. Tercmanlk gibi ok nemli bir grevde zellikle tercih edilmilerdir. XVIII. yzyln sonlarnda Avrupada meydana gelen Fransz htilalinden (1789) sonra yaylan ve XIX. yzyl boyunca Osmanl Devletini de ok megul eden milliyetilik akmlar ncelikle Balkanlarda etkisini gsterdi. nk gayri mslimler bu blgede ounluktayd ve ok farkl unsurlar yaamaktayd. Milliyetilik akmlarnn etkisiyle Balkanlarda ilk ayaklanan toplum Srplardr (1804). Ayaklanmalar, Osmanl kuvvetleri tarafndan bastrlmtr. Ancak 1806-1812 Osmanl-Rus Sava sonunda yaplan Bkre Antlamas ile ilk defa baz imtiyazlar kazananlar da yine Srplardr. Bu arada Rumlar da harekete gemek iin rgtlenmektedirler. 1814te Odesada (Krmda) eski Eflk Beyinin olu Aleksandr psilanti Bey tarafndan, Yunanistann bamszln amalayan Etnik-i Eterya Cemiyeti kuruldu. Cemiyet ilk Rum isyann, Rusyadan yardm gelebilir dncesiyle Eflkta kard (1820). Ancak halk desteklemedii iin baarl olmad. Ertesi yl 1821de ayaklanma Rumlarn 149

ounlukta olduu Morada karld. Bu kez doru yerde harekete gemilerdi. Ksa zamanda ayaklanma Moraya yayld. Avrupadan gnlller geldi. Ayaklanma, Avrupada medeniyetin, barbarla kar mcadelesi eklinde nitelendirildi. ngiliz air Lord Byron da Yunan bamszl iin Moraya gelen gnlller arasndayd. Medeniler uruna hayatn kaybetti Olay, II. Mahmut dneminde (1808-1839) geliiyordu. Osmanl Devleti ayaklanmay bastrmak iin Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Kavalal, artlar kabul edilince olu brahim Paa ynetiminde bir donanma gnderdi ve ayaklanma ksa zamanda bastrld. Kavalalnn, Osmanl Padiahna kabul ettirdii artlar, Msr valilii yannda Mora, Girit valilikleri, olu brahim Paa iin de Adana ve Cidde valilii idi. Ayaklanma bastrldna gre, Padiah sznde duracak ve Mora ile Giriti, Msr Valisi Kavalalya verecekti. Bu durum ise Dou Akdeniz ile ilgili gelecek planlar yapan ngiltere, Fransa ve Rusyay endielendirdi. Dou Akdenizde zayf bir Osmanl Devletini oktan kabul etmi olan bu devletler, gl, alkan bir Kavalal Mehmet Ali Paann hkimiyetini kabul etmeyeceklerdi. Bu durum karsnda, Osmanl Devletine birlikte bir ltimatom vererek Yunanistann bamszln kabul etmesini istediler. Osmanl Devleti bu ltimatomu reddetti ve ngiliz Sefirine, Ben, sizin rlanda sorununuza, karyor muyum, o sizin i meselenizse bu da bizim i sorunumuz diye cevap verdi. Ancak bykler, Dou Akdenizde bir Mehmet Ali gcn kabul etmemeye kararlydlar, ayrca Osmanl Devletinin geri admlarla Balkanlardan (Avrupadan) uzaklatrlmas yllardan beri istedikleri bir eydi.

150

ltimatomun Osmanllar tarafndan reddedilmesi zerine 1827 ylnda Navarinde demirlemi olan Osmanl ve Msr donanmasn abluka altna aldlar, hemen arkasndan sudan bahane ile yaktlar, batrdlar. Osmanl Devleti, her devlete nota gndererek, olayn izahn ve zararnn tazminini istedi. Cevaplar u ortak noktada birleiyordu. Su, Osmanl kaptanlarndayd. Byle bir aklamay Osmanl hkmeti reddetti. devletin elileri, stanbulu terk ettiler. Osmanl Devletinin devletle siyasi ilikileri kesilmiti. Bu durumda Fransa, sorun zmleninceye kadar Moray igal etti. ngiltere, ticari kafasyla para kazanma peinde kotu ve Morada kalan Msr kuvvetlerini cretle Msra tamaya balad. Rusya ise hepsinden baskn karak Osmanl Devletine sava at. 1828-1829 Osmanl-Rus Sava bylece balam oldu. Osmanl Devletinin savaa hazr olmadn belirtmeliyiz. nk Yenieri Oca yeni kaldrlm (1826), donanmamz Navarinde mahvedilmiti (1827). Ruslar, hem Kafkasyadan hem Eflak-Bodan zerinden saldrdlar. Douda Erzuruma kadar geldiler ve ehir dt. Batda Edirneye kadar geldiler ve ehre girdiler. Padiah II. Mahmut ve devlet adamlar korku ve tela iinde Rusya ile Edirne Antlamasn yaptlar (14 Eyll 1829). Buna gre; 1) Yunanistann bamszl tannd. 2) Eflak-Bodan ve Srbistana imtiyazlar verilmesi kabul edildi vb. Bylece yeni bamsz devletlerin kurulmas iin altyap hazrlanmaktayd. Evet! Bylece Rumlar, Etnik-i Eterya Cemiyetinin almalar sonunda Mora Yarmadasnda ve Attik Yarmadasnda 14 Eyll 1829 ylnda bir Yunan Devleti (Yunanistan) kurdular. 151

Yunanistan 1829 ylnda kurulduu tarihten itibaren, II. Dnya Sava sonuna kadar, topraklarn srekli olarak nce Osmanl Devleti sonra Trkiye aleyhine genileten bir lke durumundadr. Ancak peinen belirtmemiz gereken durum u ki Yunanistan bir kar topran bile, bizimle bire bir mcadele sonucu elde etmi deildir. Bamszln kazand durumu izah ettik. Osmanl Devleti, Rus savanda yenilince masada bu durumu kabul etmek zorunda kald. Ayn ekilde R. 1293te olduu iin 93 Harbi denilen 1877-1878 Osmanl-Rus Savann, hem dou hem bat cephesinde, Osmanl kuvvetlerinin yenilmesi, savan Osmanl yenilgisiyle sona ermesi zerine, Rusya ile nce Ayastefanos (Yeilky) Antlamas yapld. Yunanistan, Rusyann ve kendisinin Ortodoks mezhebinde olmas dolaysyla, toprak kazanc hayallerine dald. nk aabeyi Rusya, daha nce byle bir kyak yapmt. Altrmt Yunanistan. Ancak Ayastefanosta umduunu bulamad. Tam tersine Byk Bulgaristan Krallnn kurulmu olmas, onu ok kskandrm ve kzdrmt. Ayastefanos Antlamasnn bata ngiltere olmak zere Berlinde yeniden grlmesini Rusya kabul etmek zorunda kald. Berlin Antlamasnda (13 Haziran 1878) Yunanistann kuzey snrnn Yunanistan lehine deitirilmesi temenni edildi. Daha sonra (Mart 1881) Teselya, Yunanistana brakld. Girit, kesin olarak 1669 ylndan beri Osmanl adasyd. Yunanistan 1829 ylnda bamsz olunca Girit Rumlar zaman zaman isyan ve ihtilaller kararak Yunanistana balanmak istediler. Osmanl Devleti, Girit halkn memnun etmek iin Dmeke konusunda da deindiim imtiyazlar verdi, ada halkna. Ancak ate bacay sarmt bir kere

152

Ne yapsanz nafile. Ada, Yunanistana balanmay kafasna ve gnlne yerletirmiti. Yunanistan, Etnik-i Eterya Cemiyetinin de parma olduu halde, Girite asker, cephane sevk etmeye devam etmekteydi. 1885 ylnda Dou Rumelinin Bulgaristanla birlemesi, olaylar iyice trmandrd. Neticede 1897 ylnda Osmanl-Yunan Sava patlak verdi ve Dmekede Yunan ordusu ar bir yenilgiye uratld. Osmanl ordusuna Atina yolu almken, ngiltere, Fransa, Rusya ve talya duruma hakim olarak aldklar kararlar Osmanl Devletine bildirdiler. Buna gre; Ada, Osmanl hkimiyetinde kalmaya devam edecek, Yunan Prensi Yorgi, umumi vali olarak aday ynetecekti. Karar Rus ar tarafndan bildirildii iin II. Abdlhamit nce mrn krn ettiyse de sonunda kabul etmek durumunda kald. Adada bir tek bayramz kalmt. Bu tarihten itibaren Girit mstakil bir Hristiyan Devleti haline gelmiti. 1908 ylnda II. Merutiyetin ilan zerine Osmanl Devletinde meydana gelen deiim heyecan ve seim stresi srasnda Girit meclisi, aday Yunanistana ilhak karar ald. Ada elden gitmiti! 1912 Ekiminde balayan I. Balkan Sava srasnda Yunanllar Yanya ve Selanike saldrdlar ve aldlar. Ege Denizinde Hamidiye Kruvazrnn baarlarna ramen adalar, Yunan igaline urad. Balkan Savalar sonunda imzalanan Atina Antlamas ile Yanya, Selanik ve Giritin Yunanistana ait olduu resmen kabul edildi. Ege adalarnn durumu I. Dnya Sava sonuna kald. mroz (Gkeada), Bozcaada dnda Ege adalar Yunanistana brakld (12 ada hari).

153

Yunanistan kuzeye doru ve Bat Anadoluya doru epey byk admlar atyordu. I. Dnya Savanda Bulgaristan, anakkale Savann sonucunu bekledi ve zannetti ki Osmanl Devleti bu ii gtrebilir ve ttifak Devletlerinin yannda savaa girdi. (Osmanl Devleti, Bulgaristana bu karar zerine Dimetokay verdi.) Ama sonu malum hep birlikte yenik durumdalar. Ekonomik bakmdan sava karsnda ilk pes eden Bulgaristan oldu ve atekes istedi. Bulgaristann 27 Kasm 1919da imzalad Neuilly (Nyi) Antlamasnda, Bulgaristann elindeki Ege kylar (KavalaSerez) Yunanistana verilerek, Meri Nehrinin batsnda, Bulgaristan dnda Yunanistan, Trkiyenin komusu oldu. Bulgaristann, Ege Denizi ile ilikisi kesildi. Yunanistan ile Trkiye arasnda snr deiiklii Kurtulu Savandan sonra Lozanda yapld. Karaaa kasabasn sava tazminat olarak Yunanistandan aldk. 15 Ekim 1912 tarihli Ui Antlamas, talya ile yaplan Trablusgarp Savana son vermiti. Sava srasnda talyann igal ettii en by Rodos Adas olan 12 Ada, Uide imdilik kayd ile talyada braklmt. nk bir mddet evvel balam olan I. Balkan Savanda adalar Yunan saldrsna kar koruyamayacamz dnyorduk. talyadan nasl olsa sonra alrdk. Yani adalar bile koruyacak gc kendinde bulamyordu Osmanl Devleti! imdilik kayd ile braktmz adalar I. Dnya Savandan sonra talyaya resmen verildi. Lozanda geri alamadk. II. Dnya Savana Almanya ve Japonya yannda giren talya 1943te yenilgiyi kabul ederek sava d brakld. 1945te sava bitince 12 ada, talyadan alnd ve Yunanistana verildi. Bu arada Ka ilemizin karsnda bulunan ve horoz tse duyulan en yakn ada Meis Adas da talyanlardan, 154

Yunanistana geti. (On ki Ada; Ege Denizinin gneydousunda Yunan takmadalar Rodos, stanky (Kos), Kerpe (Karpathos), Kaot (Kasos), Tilos, Harki (Khalkhi), Leros, Patmos, Nisyros, Smbeki (Symi), Astropalya (Astypalaia), Kalimnos (Kalymnos) adalardr.) 12 aday da ele geiren Yunanistan, gzn Kbrsa dikti 1945lerde. ngiltereden Kbrs istedi. Trkiye ayakland 1954te Trkiye Yunanistan aras bu nedenle ald. ENOSIS (Kbrs Yunanistana katma) hayallerini gerekletiremeyen Yunanistan, gnmzde Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini hazmedememektedir.

155

Halkn sevgisinden daha iyi bir kale yoktur. MACHIAVEL (XV. yzyl) HKMDAR

156

LALE DEVRNDEN NCE OSMANLI LKESNDE MATBAA YOK MUYDU?

nsanlarn bilgilendirilmesinde, bilgili insann yetimesinde en nemli aralardan biri basm tekniidir. Dnyada bu konuda ilk rnek, birok deerin ortaya kmasnda olduu gibi, inde grlmektedir. inde kt, mrekkep, bask teknii ve M. 1550-1450 yllarndan beri in yazsnn kullanlmas, kitabn da ilk defa bu uygarlkta ortaya kmasna neden oldu. Trklerde de ilk kitabn Uygur Trklerinde grlmesi, in ile yakn ilikileriyle izah edilir. Barut, pusula gibi deerlerin yannda kt ve bask teknii de inden, nce slam dnyasna daha sonra XIII. yzylda Hal Seferleriyle Avrupaya tand. Ancak bugnk anlamda bir matbaann bulunmas daha sonraki dnemlerde, XV. yzyln ortalarnda Avrupada gerekletirilmitir. lk matbaay tahta harfler yaparak Felemenkli (Hollandal) Laurens Janszoon Coster (1405-1468) bulmutur. Bir mddet sonra da Almanyada Johannes Gutenberg (1394-1468), antimon ile kurunu kartrarak yeni bir alam meydana getirdi. Bununla madeni harfler dkerek bugnk seri kullanma uygun matbaay buldu (1450). imdi, Avrupada matbaa icat edilip kt da paavradan, olduka bol ve ucuza elde edilince, dnce ve kltr alannda ne byk deiimler meydana gelmi olabileceini dnebiliyoruz. Rnesansn ve Reformun ortak nedeni kt ve matbaann gelitirilmesi ve yaygn kullanlmasdr.

157

XV. ve XVI. yzyllarda, Osmanl Devleti en gl en parlak zamanlarn yaad. Avrupa ortalarna kadar (Viyana nleri) Mehter Takm sesini duyurdu, yenierilere gvde gsterisi yaptrld. Yani askeri anlamda fethetmeye altk Oldu ya da olmad Bunun zerinde durmayacam Belki bir miktar ganimetle de dnld yaplan seferlerden ama herhalde en byk ganimet matbaann Trk ve Mslman kesimin kltrel kalknmas iin getirilmesi olurdu YOK! Askeri seferler kalc olmuyor ne yazk ki. XVII. yzyln sonlarndan itibaren (1699 Karlofa) Mehter Maryla ve geri admlarla geri ekilmeye baladk Eitimsizliimizle iimize kapanp, cehaletimizle ba baa kalarak Biraz rahatlayalm Lale Devrinde 1720 de Parise eli olarak gnderilen Yirmi Sekiz elebi Mehmed (Yenieri Ocann 28. ortasndan yetitii iin ) on bir ay Pariste kald ve olu Sait Mehmet Efendi yapt incelemeler sonunda stanbula gelirken matbaay da getirdi. Arkada brahim Mteferrika ile birlikte altlar, 1726 ylnda basmevinin hazrlklar balad. Basmevi ikisi adna alacakt. O zaman 49 yalarnda bulunan brahim Mteferrikann daha 1719dan beri baz denemeler yapt biliniyor. brahim Mteferrikay tarihimizde matbaa konusu ile birlikte hatrlarz. Ama onun devrinin en ileri grl, bilgili, aydn ahsiyeti olduunu pek bilenimiz yoktur. brahim Mteferrika, o zamanki Avrupada en ileri uluslarn, demokratik dzende bulunan uluslar olduunu sylerken (Hollanda ve ngiltereyi gsterir) bunlarn yasalarnn, Tanrdan gelme eriat ilkelerine gre deil, akl yoluyla bulunmu, felsefi ilkelere dayandn da szlerine ilave eder. Ayrca Avrupa devletlerinin ve en son Moskof Devletinin (o zaman henz Rusya ad kullanlmazd) nasl glendiini; bunlarn karsnda, Osmanl Devletinin nasl zayf bir duruma dtn, tek arenin, bunlarn yntemlerini benimsemekte olduunu Usul l Hikem fi Nizam 158

l mem adl kitabnda yazmtr. Ayrca Corafya Keiflerinin, Avrupa ticaretini dnya lsnde genilettiini, fizik ve astronomi gibi bilimlerle bugnk jeopolitik anlamda corafya bilgisinin, devlet ynetimindeki nemi zerinde durdu ve fla cmlesi: Bu bilgilerin gelimedii bir lkede gl bir devlet olamaz demekte ve devam ederek Dnyadaki deiikliklerin farknda olmayan, corafya bilgisinden yoksun olan adamlarn elinde devlet ynetmek, pusulasz gemi yrtmek gibi bir eydir! diye ilave etmektedir. Aman, neyse, aldrmayalm! Macar asll brahim Mteferrika ite brahim Mteferrika kitabnda; Avrupallarn yeni ktadaki ve eski ktay evreleyen denizlerdeki gelimelerine karlk, Osmanlln ve btn slam dnyasnn derin bir cehalet iinde kalmasnn tehlikelerini anlatr. Byle kiilerin ynetiminde, slam lkelerinin bir gn Avrupa devletlerinin egemenlii altna gireceini haber verir. Avrupadan ders alan, oradaki gelimelerin en yararl olanlarn semesini bilen Petronun nasl baar kazandna iaret eder. Osmanl Devleti de ayn eyi yapmazsa, ilerde Osmanl lkelerinin Rusya karsnda gsz ve yoksul kalacana da iaret eder. Ve de brahim Mteferrika, Osmanl Devletinde Geleneksel dzen anlay yerine ada dzen kavramn ilk getiren adamdr. Yaa te byle XVIII. yzyl Avrupasnn aydnln bizim lkemize de getirmeye, yanstmaya alanlar da var, yok deil ama anlamak lazm! Matbaaya geri dnelim izninizle 1726 ylnda basmevinin hazrlklar balarken brahim Mteferrika, bir yandan da basma sanatnn gerekliliini ve deerini anlatan bir muhtra hazrlyordu. Vesilet l Tbaa adn tayan bu rapor, Sadrazama, eyhlislama ve Ulemaya su159

nuldu. brahim Mteferrika burada, basma sanatnn slam lkesinde uygulanmam olmasnn zararlarn, ilerde salayaca yararlar, Mslmanlarn Avrupallara kyasla geri kalmalarnn nedenlerinden birinin, basma sanatnn yokluu yznden, cahilleme olduunu ak ve gl bir dille anlatr. (Bu rapor, ilk baslan kitap olan Vankulu Lgatinin n sznde de yer almtr 31 Ocak 1729). Basmevinin almas iin gerekli fetvay eyhlislam Abdullah Efendi hemen vermi, ulemadan on bir kii ilk kitabn bana konmak zere Takrizler (vmeler) yazmlardr. Padiah III. Ahmet de gereken ferman karmtr. Dini kitaplarn hattatlar tarafndan yazlmas prensibi kabul edilmi, bylece saylar olduka fazla olan bu meslek grubuna geni bir alan braklmtr. Matbaa msaadesi yalnz brahim Mteferrika ile Sait Efendilere verilmitir. Bakasnn matbaa amas, o gn iin sz konusu olamayacaktr. Zaten yz yl boyunca stanbulda matbaann says ancak e ulamtr. Matbaaclk II. Mahmut dneminde, gazeteciliin balamasndan sonra zel bir giriim haline gelecektir. Matbaada ilk baslan kitap Vankulu Lgatidir. Bin adet olarak basld ve 35 kuru fiyat kondu. lk baslan kitaplar dil, tarih, corafya, mspet bilimler, askerlik konularndadr. Basm ok yava olmakta, uzun yllar boyunca ok az sayda kitap baslmaktadr. Bunun nedenleri ise; * Yeterli teknik ilerlemenin salanamamas * Yeterli bir kt retiminin olmamas * Yeterli bir okuyucu kitlesi olmamas XV. yzylda Avrupada 1700 matbaa bulunduu, bunlarn toplam 15-20 milyon aras sayda kitap bast dnlrse, XVIII. yzylda Osmanl Devletinin bu alanda neden ok geri kalm olduunu sormak gerekir diye dnyorum. 160

Rusyada da matbaa 1711de Petro zamannda ge bir tarihte alm ve onun arl zamannda 600 eit kitap baslmtr Buna ne demeli? Bunlar neden geri kaldmz ok iyi aklyor kanaatindeyim! Neyse Kt ihtiyacn karlamak iin retmeye karar verdik! 1744de Polonyadan kt ustas getirilmi ve 1749 ylnda ustalar kt yapmna balamlardr. Yalovada Lale Devrinde alm olan kt imalathanesi yeterli olamyordu Osmanl mparatorluu bnyesinde yaayan aznlklarn eitim, kltr, ekonomik artlar bakmndan neden imparatorluun gerek sahibi Trklerden daha ilerde olduklarn ise imdi yazacaklarm ok daha iyi ifade edecek sanrm Evet Sk durun! Osmanl topraklarna ilk matbaa Lale Devrinde (17181730) gelmedi. 1727 ylnda gelen matbaa Trk ve Mslmanlar iin gelen matbaayd. Oysa Osmanl topraklarna ilk matbaay Yahudiler (Musevi-brani) getirmitir. 1494 ylnda (II. Bayezid dnemi) spanyol zulmnden, Osmanl gemicileri tarafndan kurtarlp Trkiyeye getirilen Yahudiler yanlarnda matbaay da getirdiler ve Osmanl topraklarnda baslan ilk kitap Yahudilere ait 5 kitaptr. 1495te stanbulda ilk Yahudi matbaasndan sonra Selanikte ve tekrar stanbulda (1579da) Yahudi matbaalarnn alm olduunu gryoruz. Dahas var! 1567 ylnda Trkiyede Ermeniler matbaalarn kurdular. 1627 ylnda da Rumlar matbaann nimetlerinden faydalanmaya balamlardr. Rumlar bizden 100 yl nce kendi matbaalarn kullandlar. 161

Ne diyelim? HELAL OLSUN! akr akr kitaplar bastlar, rendiler, aydn insanlar olarak yaadlar Biz Cehaletimizle ba baa, kara araflarn iinde Bir lokma bir hrka felsefesiyle bu dnya geicidir anlayyla yaamaya devam ediyorduk ki; bu gzel yurdu, bizim bu anlaymza layk grmeyenler, elimizden almaya, bizi kendilerine uak yapmaya karar verdiler Ta ki Mustafa Kemalle beraber, Trk milleti uak deil, beyefendi, hanmefendi olmaya, aydnlanmaya karar verene kadar Mustafa Kemale de Trk milletine de Hell olsun!

162

Trk Silahl Kuvvetleri, Trk hukuk tarihinde ilk kez Ulusal egemenlikten sz eden Bakomutannn izindedir ve ulusal egemenliin garantisidir. TLAY AYTEKN

163

TRKYE CUMHURYET PAYDAR OLACAKTIR KHN MSN?

Mustafa Kemal, 16 Haziran 1926da zmir gezisi ncesinde kendine suikast giriiminin nlendiini duyduu zaman Benim naiz vcudum bir gn elbet toprak olacaktr. Ama Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr diyerek duygularn ifade etmitir. Bir belediye bakan, yobaz bir yalaka, Mustafa Kemale Khin misin? diyerek yetmi yl sonra cevap veriyor. Biraz bu laf edenin duygularna kulak verirsek, bu lafn almn daha rahat anlarz. Bir kere hrsl ve kzgn, neden Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacakm! Mustafa Kemal ne biliyormu? Kendisi daha iyi grebiliyor gelecei demek ki? Kim bilir iinden, yaknda senin Cumhuriyetinin defterini dreceiz diyordur, byk ihtimalle Cevabm m? Behey sersem, sen kck ocuunun ban okarken, benim olum (veya kzm) doktor olacak derken kehanette mi bulunuyorsun? A MANYAK!

164

ANAKKALEDE EVLYALAR YA SARIKAMI VE DERLERNDE?

anakkaleyi gezmeye gidenler bilirler. Mehmetiin kahramanlklar nedense evliyalarn yardmlar ile ikinci plana atlr. Rehberler, olaanst olaylarla izah etmeye alrlar cesareti, vatanseverlii, yiitlii, kahramanl yi de 250 bin ehidi de izah etmi olabiliyorlar m ermilerle, dervilerle nsan; akln, bilimin n plana alnmas gereken bir ada, bu trl aklamalar kabul edemiyor Hatta bu iddialara kar, u sorular sormak istiyor! Evliyalar, anakkalede yardm ettiler de Sarkamta donarak len 90 bin Mehmetik iin neden bir ey yapmadlar? Tifsten, alktan, bakmszlktan, -30, -40 derece souktan lmek kadar doal bir ey var m? Komutan Enver Paa, gneyin scandan gelen Mehmetikleri, -30 derecede 60-70 cm kalnlnda kar iinde kilometrelerce, azksz, botsuz yrtrse, tifsten, krlan askere yeterince salk hizmeti verilemez ise bu kadar insan tabiidir ki donacak, can verecek! Bu normalidir Evliyalar yardm etseydi ya! Ayn ekilde Cemal Paa Kanal Harekatnda iki byk saldr dzenledi baarsz oldu. Sina llerinde susuzluktan ehit verdik binlerce Mehmetiimizi Neredeydi anakkaledeki evliyalar? Hz. Muhammed dnemine kadar birok rnekle ayn sorular sorabiliriz.

165

Uhud Savanda bir galibiyet alnamad, Peygamber efendimize de yardm etmediler anakkaledeki ermiler derviler Taif Seferinde yine baarl olamad Peygamberimiz, hatta Taif halk taa tuttular elleri krlascalar, bir evliya kp da o talar geri, Taiflilerin kafasna atamaz myd? Yoo Oralara deinmeyelim Konumuz sadece anakkale! anakkale geilmez dedirten, deniz sava ve Geliboluda yaplan kara savalardr. Mustafa Kemal vardr karada, Anafartalarda, Conkbayrnda, Arburnunda yle ya! Mustafa Kemalin askerlik dehasn nasl glgeleyecekler ki baka! Evliyalar kullanarak tabii ki! nsanlarmz saf, temiz, imanl ve bilgisiz, hemen inanrlar Tanrm phesiz ki olaanst zeki, yetenekli insanlar yaratr ve insanlk her alanda bunlar sayesinde daha ileriye, daha gzele, daha byk baarlara ular. Edison, Jan Gutenberg, Fatih, Kanuni, Mimar Sinan, Mustafa Kemal olaanst yaratl zellikleri ile tabii ki Tanrnn birer ltfudurlar. Bunu bilmek insana huzur ve mutluluk vermektedir Ama kalkp da cann vatan iin esirgemeyen ehitlerimizin ve onlar ynlendiren olaanst, deha sahibi komutanlarnn kahramanlklarn bir tarafa brakp baarlar evliyalara mal etmenin altnda yatan amac anladktan sonra bu anlatlanlar masal olmaktan teye gitmez! Evliyalarla izah; Tanrya irk komaktan baka bir ey de deildir!

166

CUMHURYET VE LAKLK
ktidar partisinin gerek niyet ve dncesi 75 milyon Trk halk tarafndan bilinmektedir. Onlarn ne kkten dinci olduklarn bilmeyen yoktur. Yine de bir yerde ak verdikleri zaman derhal takiyye yapp Cumhuriyete balyz, Cumhuriyete kar olmak akln peynir ekmekle yemek demektir diye ark etmektedirler. yle ya insanlarmzn hepsi cahildir ve Cumhuriyete ballk ile laik dzene balln ayn eyler olduu anlalmaktadr! Onlar byle zannediyorlar ve zannetmeye devam etsinler daha ok hata yapsnlar, hatalar giderek katlansn, altndan kalkamasnlar T.C. nklp Tarihi dersi alan her Trk insan bilir ki; 29 Ekim 1923te Cumhuriyet ilan edildii zaman Halifelik makam vard 1921 Anayasas yrrlkteydi ve eriat hkmlerini uygulamak TBMMnin yetkisindedir maddesi yer alyordu. Medreseler, dili Arapa olan ve br dnya iin adam yetitirmeyi amalayan, ad kalm eitim kurumlaryd. Modern okullarda yetien genlerle, medrese genleri arasnda kltr, dnya gr farkll vard. Trk Medeni Kanunu henz kabul edilmemiti ve dini hukuk kurallar uygulanmaktayd. Her din, mezhep ve tarikat mensubu kendi dini kurallarn uyguluyordu ve bir cmbtr gidiyordu. Dolaysyla Hukuk Birlii yoktu. Arap harfleri kullanlyordu, Arap kltrnn etkisi, yazm hayatmzda da Kutsallk ad altnda devam ediyordu.

167

Hl Din leri Bakanl eriye ve Evkaf Vekleti hkmet iinde yer almakta ve resmen din, siyasetin gbeinde sakz gibi inenmekte ve mncklanmaktayd. Okuma yazma oran 1920lerde erkeklerde yzde 10dan az, kadnlarda yzde 04t. Arap harflerinin bin yl kullanmnn sonucuydu bu Tekke ve zaviyeler eitimsiz insanmz bilimden batla ynlendiren kurumlar olarak ayaktayd. Yani; devletimizin ad Cumhuriyetti ancak laik deil Teokratik Cumhuriyetti. Bu bakmdan Cumhuriyete balyz diye nutuk atan takiyyeciler, insanlarmzn, hangi dnem Cumhuriyete bal olduklarn anlamadklarn sanmasnlar. Cumhuriyet, Hilafet varken ilan edildii iin laik dzeni ifade etmez! Cumhuriyet tabii ki laik sistemle daha gl, daha demokratik, daha adatr. Erkekseler Laik Cumhuriyete bal olmayan, akln peynir ekmekle yemi demektir desinler de alnlarndan pelim!

168

TRK KADINI VE TRK MEDEN KANUNUNUN SVREDEN ALINMASI

Biz, kkleri Orta Asyaya giden bir byk milletiz. slamiyetten nce Orta Asyada, Dou ve Orta Avrupada tarihe yn veren gl devletler kurduk. slamiyet ncesi Trk devletlerinde, kadnn yeri her zaman her yerde erkeinin yan badr. Tektir, kymetlidir. Saygndr. Trk kadn, Trk ordusunun da bir parasdr. nk Trk toplumu Ordu-Millettir. Kadn-erkek, oluk-ocuk savar. Trk kadn mkemmel at biner, ok kullanr. Kendini koruyacak yeteneklere sahiptir. Hatun, Hakann eidir. O olmadan kurultay toplanmaz, yabanc eli kabul edilmez, Onun da ad gemeden bir emirname yaynlanmaz! Orta Asya Trk toplumunda fuhu olay yoktur! Gen kza tecavzn cezas lmdr, ancak tacize urayan gen kz, evlenmeyi kabul ederse lm cezas kaldrlr. Evli bir kadna tecavzn cezas ise mutlaka lmdr. Bu gibi olaylar da nadiren grlr. nk Trk erkei, Trk kadnna saygldr. Kendini bilir ve kontrol eder. Delikanl adamdr Yavuklusu olmayan kadn, onun bacsdr Araplarla ilikiler baladktan sonra kadnn toplumdaki yeri, konumu da deimeye balad. Uzun yllar yine Trk gelenekleri devam ettiyse de Araplardaki ok kadnla birlikte yaama (ok eli evlilik demiyorum nk bizde tek eli evlilik gelenei vardr ve birden fazlas iin baka deyimler kullanlr) alkanl, srekli akllarnn ukurlarnda olmas, bizim toplumuzda da bu yolda olan erkekleri etkiledi. Dinen de caizdir savunmasna snarak 8-9 yalarnda kz ocuklarn bile ya169

taklarna atmaktan ekinmediler. Hibir yasal gvenceleri olmayan ocuk kadnlar sokaklarda perianla itildiler. Toplumda kadnlar aleyhine byk bir deiim balad. zellikle ehirlerde kadnlar kafes ardnda yaamak, pee ardndan dnyaya bakmak zorunda braklrken, krsal kesimde Trk gelenekleri nispeten devam ettirildi. Tarlada, bada, bahede kadnlar ve erkekler yan yana altlar. Vatan savunmasnda erkeklerden hi de geri kalmadlar. 93 Harbinde Erzurum tabyalarnda Ruslarla savaan Nene Hatun birdir. Kurtulu Savanda binlerce Nene Hatun kt ortaya. Cephe gerisinde, elinin hamuruyla erkek iine kart, zaferde byk pay sahibi oldu Zaferden sonra Mustafa Kemal, Trk kadnnn toplumdaki yerini kalc bir ekilde hukuki statye balamaya, salnda toplumun bu ok nemli sorununu halletmeye karar verdi. Bir medeni kanun hazrlanmal ve kabul edilmeliydi. Bu konu bir hukuku kadroyu oluturmay gerektiriyordu. Osmanl Devleti hukuk okullar amt phesiz. Ama yetersizdi Ancak bir kadro oluturulsa bile Medeni Kanunun hazrlanmas zaman alacakt. Bu konu geciktirilemezdi Avrupada yrrlkte olan Medeni Kanunlar incelenecek ve uygun olan alnacakt. nk modern toplumlarda ihtiyalar aynyd. Trk kadn bir Avrupal kadndan daha deersiz deildi. Avrupada kadn, evi, ocuklar zerinde erkekle eit haklara sahipse, Trk kadn da bu haklara sahip olmalyd. Miras, boanma, tek eli evlilik Trk kadnnn da hakk olmalyd. Eitim hakkna bir Alman, Fransz, svire kadn sahipse Trk kadn da sahip olmalyd. Osmanl dneminde 1869 ylnda Ahmet Cevdet Paa bakanlnda bir kurul tarafndan hazrlanan ve Mecelle denen bir medeni kanun var idiyse de sadece Hanefi mezhebinden olanlarn baz sorunlarn fkh esas alnarak zmeye alan bir ki170

tapt. Yetersizdi. Kald ki gelien bir olgu olan toplumun ihtiyalar, dini hukuk ile karlanamaz ve halledilemez! Mecellenin hazrland dnemde Ali Paa, Fransz Medeni Kanununun alnmasn nermitir. Yani Trk Medeni Kanunu kabul edilmeden 50 yl nce Osmanl yneticileri de Medeni Kanunu dardan almak gibi bir fikri gndeme getirmilerdi. imdi ihtiyalar ortadayken, mevcutlar, Mecelle gibi, yeterli deilken bir an nce bu ok nemli sorunun halledilmesi gerekiyorken, Avrupadan almaya karar verildi. Aratrld, Avrupada en son hazrlanan medeni kanun, svire Medeni Kanunuydu. Kendinden ncekilerin eksikleri giderilmiti, anlalmas kolay ve pratikti. 17 ubat 1926 ylnda kabul edildi, 4 Ekim 1926 ylnda da yrrle girdi. Trk kadn toplumda hak ettii konuma gelmiti. Tek eli evlilik, boanma hakk, miras hakk, evi, ocuklar zerinde erkei ile eit haklara sahip olma ve eitim hakk gibi ok nemli haklara sahip oluyordu. Trk kadn Orta Asyadaki konumuna bin yl sonra Mustafa Kemal sayesinde geliyordu

NOT: Siyasi haklar Trk kadnna sonraki yllarda verildi. 1930 ylnda belediye seimlerine katlma hakk, 1933te ky ve mahalle muhtar seme, seilme hakk ve 5 Aralk 1934te milletvekili seme, seilme hakk elde etti. Artk Bakan, Babakan ve Cumhurbakan olabilecekti... Trk Medeni Kanununun kabul ile Kanun karsnda din ve mezhep fark ortadan kalkt. Hukuk birlii saland Bylece laiklik yolunda nemli bir aama daha kat edilmiti Unutmayalm ki hukuk birlii ulusal birliin de temelidir. 171

BREYSEL TERCH M, YOKSA

Elerinin trbanl kafasn aklamaya alrken Bireysel tercih ifadesini kullanyorlar. Gerekten bireysel tercih mi, yoksa Byk Trk nklbna kar kitlesel bir hareketin simgesi mi? Kamusal alanda da balarn istedikleri gibi rtmek isteyenler acaba unu dnebiliyorlar m? Kadnlardaki ba rtme ekli tarikatlara gre de deiiklik gsteriyor. Klk kyafetin serbest braklmas, bir niversite bahesinde farkl mezhep ve tarikatlar temsil eden kyafet ekilleri, genlerin gruplamasna, hatta tatsz olaylarn kmasna neden olacaktr. Laik dzenin amac, hibir alanda zellikle de kanun karsnda kiilerin din ve mezhep tercihlerinin, kararlarda etkili olmamasn salamaktr. Bu dzenin bir metre bez iin, hem de Diyanet yetkililerinin ba rtmenin dinimizin ncelikli art olmadn aklamalarna ramen tehlikeye drlmesi herkesi dndrmelidir.

172

Cimrilik, btn insan deliliklerinin en glncdr MONTAIGNE DENEMELER

173

NAZIM HKMETN LK R MERAK (FANTAZ KY HKYES)

1919da yaym hayatna balayan mid Mecmuasndan (Say: 14, Sayfa: 15) Yeni Trk Harflerine evirdiim Nazm Hikmetin ilk iiri Merak sizlerle paylamak istedim. Veli diyordu ki gedi Sal Bu kz kymze ayak basal; Sknt veriyor burada yeri; Kye ilk geldii saldan beri. kmad en ufak bir ii bile, Yzn grmedi bir kii bile, Hatta tanmyor kadnlarmz, Kye merak oldu dorusu bu kz! Yayor bizlerden bsbtn ayr Ne erri dokunur ne de hayr, Yerden yksek grb kendi yerini, Bozmasayd kyn adetlerini! Gcmze giden budur diyordu Sonra birer birer nakl ediyordu: Ky saran itin darsnda, Daa giden yolun tam yarsnda Yaan yamurlarla dam kararm, 174

Divarlar kk bir evi varm, Bu yer benziyormu adeta ine, Kadnlar gitmi safa geldiye, Kapsn birok defa almlar, Ne kap aan var, ne bir cevab var! Senelerce evvel, yine bu kyle Kurulan, eski bir dete, byle Riayet etmeyen kim olabilir? Byle saygszlk kimin haddidir? Bu sr gnden gne derinlemede; Her akam toplanub kzlar emede: Dertli bir sultandr bu diyorlarm Evinin nne gidiyorlarm. kmadan dalarn sert rzgrna, Yetmeden gneli tarlalarna, Her sabah o yoldan geen genlerin Manal gzleri, daha ok derin. Kiminde boncuklar, kiminde iek Hepsi de diyor ki; beni sevecek! Kahvede yine bu dedikodu var, Ev ev dolaarak koca karlar Diyorlar ki: Bu kz kahbe bir kadn! Bu hali mutlaka kem bir maksadn! Kt sz sylerken herkes bu hale, Eminim btn ky girdi vebale. Fakat taassubun omzunda merak 175

Kartopu gibi yuvarlanarak Saatler getike bir oluyor Ky susuz bir hayvan gibi soluyor. *** Nihayet kahvede karar verdiler, Bu kz kapsn amazsa eer emeye gelince yine bu gece Zorla alacak yznden pee! Bu karara imam itiraz etti, Kyller ilk nce biraz naz etti Sonra yemin edb hepsi Allaha, Dediler: gidilsn bir kere daha Kapy amazsa bu sefer de biz O kza haddini bildireceiz! *** Kadnlar kapy yine aldlar, Fakat yine aksi cevab aldlar! Ky batanbaa sarst bu haber, Coan halkla doldu, her sokak her yer, Hepsinin bir kalbe toplanub kalbi Dalgalarla akan bir nehir gibi Homurdanarakdan ktlar yola Baz saa taup, bazen de sola Nihayet o eve gelb durdular, Kapya bir kere daha vurdular, Fakat netice kmad bundan, 176

Belki baylmd kz korkudan! imdi camlar bir bir kryorlar: Hep emrediyorlar haykryorlar: Ya evi yakarz! ya evinden k! Bu coan kitlenin nnde artk mamn szleri kr etmiyordu, Herkes: yaklmal evi! Diyordu, imdi son noktaya gelmidi merak, Fakat ilerinden kimse karak Bu belal ii ba edemedi: Hepsi, gece gelsn grelim dedi! *** Zavall gece kmad suya, Dalarken zulmetde dalar uykuya Kyller yolunu hep beklediler, Yarn gece mutlak kar dediler. Bu ide heyecan duyuyordum ben, Nihayet drdnc gn bilmeden Merakn nnde boynumu edim, Ben de kyllerin ilerindeydim Hepimiz insafn ok haricinde Gslerimizden bir an iinde Frlayacak gibi arpan kalbimiz Karanlk yollar bekliyorduk biz! Yksek narlarn altna yattk, Hep birbirimizi glb aldattk. 177

te bak kardan geliyor diye; Kimimiz: bir kz olsun hediye, unu ilk grene benden! Diyordu Can sklanlar hep gidiyordu. Nihayet kalmdk on on be kii, Sonuna erdirmek iin bu ii Dedikodusunu, yaparken kzn Bilmem nasl oldu, susduk anszn Ne bir sz syleyen, ne de bir glen, Baktm uzaklarda, ufka gmlen Dalarn ardnda, ate yanyor, Gkler ar, ar aydnlanyor, Yola narlarn dd glgesi, Yorgun kpeklerin, ryen sesi Akisler inletdi bo sokaklarda, Damlar aydnlatt lo sokaklarda, Dalarn ardndan ate ykseldi, Parlayan bir ku, bolua dald, Ay douyor dedi, yanmdan biri, Elimle eerek yatdm yeri: Artk vakit geti, gelmez ki dedim, Bu gece bo yere ben de bekledim. Ayn doduunu haber veren ses Dedi ki; sus artk lakrdy kes! Bak yolun ucunda, bir karalt var, Bakdm bembeyazd uzayan yollar, 178

Uzakda bir glge, bu oydu mutlak; Bazen ilerleyb, bazen durarak Byd ekil ald, gedi nmden Bir anda dnb anladm ki ben Nihayet kmd, kalnca susuz, Uzun gecelerden, sanki uykusuz, Her adm atdka bir sallanr, Bu gece yollar emin sanyor. imdi titriyorken heyecanmdan: Dur! Diye haykrd biri yanmdan, Bir anda frlayub tarlay adm, Ben de kyllerle kza yakladm; yle vahiydik ki zavall yld! Birden bir hamle ile pee ald! Yan gzle yle bir yzne bakdm, Kendimi skmasam alayacakdm: Yarabbi ne irkin bir kadnd bu! Yarabbi ne irkin kadnd bu!

179

ANADOLU MAKAMI
Bir mzik sesi geliyor kulaklarma Kartrdka yapraklar Tarih alar iinden Bu usta, bir yolcu Tellere ruh veren bu yolcu, TRK! En gzel ezgileri Nal sesleriyle karm Irmaklardan, gllerden, yaylalardan Akislerle bezenmi. Gelen melodiler Trkn karakterini zgrle akn, insan sevgisini, Doaya inancn Hissettirir Dinleyenin gnl tellerini titretir. Bulamaz insan o seslerde Yiitlikten, mertlikten, merhametten gayri Yaban bir iz Orta Asyadan kar yolcu yola Rast olur, Bat Trk elinde Bir saba oluverir Avrupaya geerken Durduu, getii yerlerde tatl bir esinti Bir meltem gibi Ho bir seda kalr geride Dolar at ile 180

Srs, ota ile lk yurdum dedii tkende Kpak bozkrlarnda, Orta Avrupada Dokunduu her makamda Eserler brakr Mete gibi, Atilla, Batuhan gibi Keman sesi mi, ud mu, tambur mu Sesler gzel, eserler gzel Ya makam! Her doduu yerde deiik Her deiiklikte mucize eserler var! Anadoluda duyulur sesi Baka trl geliyor kulaklara Karadeniz, Ege, Akdeniz Dalgalarnda ykanan sesi Bu topraklarda dolar durur Ezer engelleri, aar dalar Nihayet klar Trk karar Makam Anadoludur En gzel eserlerini bu makamda verir ALPARSLAN, FATH, MUSTAFA KEMAL GB

TLAY AYTEKN 1985 181

MUSTAFA KEMALN STN KL VE MLL MCADELENN DNM NOKTASI

Mustafa Kemal 19 Mays 1919da Samsuna kt zaman 9. Ordu Mfettilii grev ve yetkisine sahipti. Verilen grevin merkezi Erzurumdu ve evre vilayetlerdeki askeri ve sivil makamlara emir verme yetkisine sahipti. stanbul, Mustafa Kemale bu grevi verirken, kendisinden Dou Karadenizde Pontusu Rum hareketine kar oluan Trk direniinin krlmas ve Mondrosa ramen halen lavedilmemi birliklerin, datlmas istenmiti. yle ya, tilaf Devletleri aksi takdirde Dou Karadenizi de igal edebilecekleri tehdidinde bulunuyorlard! Mustafa Kemal ise Samsuna giderken Dou Karadenizde balam olan direnii btn yurda yaymak, millete kalkmay salamak istiyordu. 28 Mays 1919da (Havza Genelgesi) valilere, mstakil mutasarrflklara (sancaklara) ve baz kolordu komutanlklaryla, Konyada Ordu Mfettiliine gnderdii genelgede Siyasi btnlmzn muhafazas iin, igaller karsnda byk ve heyecanl mitingler yaplmas ve milletimizin bu ekilde sesini duyurmas zorunludur dedi. Havza Genelgesi ardndan 30 Maysta Mustafa Kemalin de katld Havza Mitinginin yaplmas igal devletlerini Mustafa Kemalin Anadoluya hangi amala getii konusunda pheye drd. Mttefiklerin Karadeniz Ordusu Bakumandan General Milne, stanbul Hkmetine bir yaz gndererek Mustafa Ke182

mal ve yanndakileri derhal stanbula armanz talep ederim dedi (6 Haziran 1919). Harbiye Nazr; General Milnein, Mustafa Kemalin geri arlmasn isteyen 6 Haziran tarihli yazsna cevap verdi. Mustafa Kemal bir ordu kumandan deil mfettitir. Onun gezmesiyle karklk olmaz! (8 Haziran 1919). Bu arada Mustafa Kemal, Samsun yoluyla stanbula gnderilmekte olan 10.000 srg kolu ile 12 top kamasna Havzada el koydu. Havza silah deposundaki silahlar evlere tatt. stanbul Hkmeti, Mustafa Kemali stanbula geri armakta, mttefiklerin istei dorultusunda, kararldr. Bir yandan mttefikleri yattrmaya alrken bir yandan da Harbiye Nazr evket Turgut Paa, Mustafa Kemale telgraf ekerek Beraberinizdeki istimbotlardan biriyle stanbula gelmeniz rica olunur diyordu (8 Haziran 1919). Mustafa Kemal, stanbulu oyalamak iin 11 Haziran 1919da ektii telgrafta Davet sebebinin ltfen aklanmasn rica ederim isteinde bulundu. Genelkurmay Bakan Cevat Paa, neden stanbula arldn gizli olarak soran Atatrke, Kymetli bir generalin Anadoluda seyahati, kamuoyuna iyi bir tesir yapmayaca cihetle ngilizlerin kendisini istedii yantn verdi. Mustafa Kemal, ayn gn Padiaha ektii telgrafta, ngilizlerin emrindeki kiilerin, kendisini stanbula ardn, gitmeyeceini, millet iin gerekirse grevinden ayrlp almaya devam edeceini bildirdi. Mustafa Kemal, Amasyada kald sre iinde srekli komutanlklara ve valiliklere hatta stanbuldaki yetkililere ektii telgraflarla, Trk milletinin mcadele azmini ve yurdunu dmandan kurtarmak dncesindeki kararlln bildiriyordu. Srekli, milletin duygularn dile getiren telgraflarla, adeta millet adna tek bana mcadeleyi srtlanm durumdayd. Anka183

rada bulunan Ali Fuat Paay ve Rauf Beyi daha Havzadayken yanna armt. 12 Hazirandan beri bulunduu Amasyada 13 Haziran gn sabah, kendisini ziyaret eden Amasya heyetine u konumay yapt: Ortada ttihatlk, tilaflk yoktur, memleket meselesi vardr! Mustafa Kemal, bir taraftan milli heyecan srekli atelemeye devam ederken, bir yandan da stanbul Hkmetinin milli mcadeleyi engelleyici tedbirlerine kar mcadele veriyordu. Bir rnekle belirtmek gerekirse 16 Haziran 1919da Posta ve Telgraf Genel Mdrl Redd-i lhak dernekleri tarafndan verilecek telgraflarn ekilmemesini postanelere emretti. 20 Haziran 1919 gn Mustafa Kemal, Posta ve Telgraf Umum Mdrlnn, Redd-i lhak ve Mdafaa-i Hukuk-u Milliye Cemiyetlerinin telgraflarnn ekilmesini yasaklamas zerine Amasyadan Sadarete (sadrazamlk makam), Harbiye Nezaretine, Valiliklere, Kolordulara, Posta ve Telgraf Bamdrlklerine bir genelge yaymlad Milletin sesini boarak, yasal hakkn istemekten menetmeye ve vatann mahvna sebep olmaya ynelik bu emri, hibir namuslu telgraf memurunun yerine getireceini mit etmem; fakat byle bir namussuzlua cret edecek olanlar olursa, derhal divan harplere gnderilmesini ve durumdan bilgi verilmesini emrederim. Grld gibi Mustafa Kemal, milli mcadelenin fedailiini zerine alm ve kar hareketin canl hedefi durumuna korkusuzca gelmitir. imdi stanbul sk dursun, bakalm buna ne diyecekler, ne yapacaklar, Mustafa Kemal ile ba edebilecekler mi? Tarih 22 Haziran 1919. Amasyadan Anadoludaki mlki ve askeri makamlara ekilen telgraflarla 184

-Vatann btnl ve milletin bamszl tehlikededir. -stanbul Hkmeti zerine den grevi yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok gstermektedir. -Milletin bamszln, yine milletin azim ve karar kurtaracaktr, kararlaryla milli mcadelenin amac, gerekesi ve yntemi belirtildi. mzalayanlar Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa, Rauf Bey, Refet Bey, Erzurumdan telgrafla onaylayan Kazm Karabekir Paa, Konyadan telgrafla onaylayan Cemal Paa Mustafa Kemal bildiriyi 21/22 Haziran gecesi Cevat Abbas (Grer) Beye dikte ettirmiti. Bu belge bamszlk savan balatyor ve Sivasta Ulusal Kongrenin toplanacan bildiriyordu. Gya gizli tutulmas isteniyordu. Ancak sar sultan bile duydu deyim yerinde ise. 23 Haziran 1919 gn stanbul Hkmeti, yapt toplantda, nc Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paay Harbiye Nazrlnn emrine uymayarak stanbula gelmedii ve halk hkmete kar kkrtt gerekesiyle grevinden almay, hibir resmi sfat kalmad iin Mustafa Kemalin genelgelerinin dinlenilmemesi konusunda illere genelge gnderilmesi iinin de Dhiliye Nazrlnca yaplmasn kararlatrd. Tabiidir ki Dhiliye Nazr Ali Kemal, hi vakit kaybetmeden vilayetlere gizli genelgeler gndererek Mustafa Kemal ile hibir resmi muameleye giriilmemesini, hibir isteinin yerine getirilmemesini bildirdi. Ali Kemal (18 Haziran 1919da) illere gnderdii bir genelgeyle, halk igallere kar ses karmamaya aran Dhiliye Nazrdr! Ve Mustafa Kemal, Dhiliye Nazr Ali Kemalin bu genelgesi zerine 24 Haziran 1919da Padiah Vahdeddine gnderdii telgrafta, Byle bir zihniyetin hibir yerde kabul ve uygulama noktas bulmadn kranla arz eylerim dedi.

185

Grld gibi devleti ynetenler teslimiyeti, Trk milletinin bamszlk azmine inanmayan, onurdan yoksun kiilerdi. stanbul, Mustafa Kemali yolundan etmek niyet ve kararllndayd. Onu, stanbula bir kez de 28 Haziran 1919 tarihli acele telgrafla geri ard, Harbiye Nazr evket Turgut Paa. 12 Hazirandan beri Amasyada olan Mustafa Kemal 26 Haziranda sessizce Tokata geti. Tokatn ileri gelenlerine milli mcadelenin gereini anlatt. 27 Haziran akama doru Sivasa geldi ve ehir giriinde Vali Reit Paa tarafndan karland. Bu arada Harbiye Nazr, Mustafa Kemal Paaya ektii telgraflarda hem stanbula dnmesini hem Padiahn kendisine hava deiimi ve istirahat tavsiye eden telgrafn gnderiyor, bir taraftan da Dhiliye Nazr gizli genelgelerle illerdeki yneticilerin, azledilmi Mustafa Kemal Paann emirlerini dinlememelerini istiyordu. Bunlar hemen her gn gerekleiyordu. Bir taraftan da ngiliz General Milne, Yksek Komiser Calthrope, Mustafa Kemalin ve Cemal Paann, stanbula arlmas ve Mustafa Kemalin kanun d ilan edilmeleri konusunda srar ederek stanbul Hkmetine bask yapyorlard. Dhiliye Nazr Ali Kemal bu arada Milli Direnie kar amansz tutumundan dolay istifaya zorland ve menfi davranlarna gazeteci olarak devam etti. 3 Temmuz 1919da Mustafa Kemal, Rauf Bey ve beraberindekilerle Erzuruma geldi, halk ve asker tarafndan sevgi gsterileriyle karland. 5 Temmuzda Erzurumda Mustafa Kemal, Kazm Karabekir, Rauf Bey, Erzurum Valisi Mnir, Sreyya, Kazm, Hsrev, Doktor Refik Mazhar, Mfit Beyler bir toplant yaptlar. Mustafa Kemal, hareketin bana geecek kiiyi semelerini istedi. Toplantya katlanlar Mustafa Kemali bakanla setiler. 186

Grevinden azledilmi olmasna ramen Mustafa Kemalin eline henz bu yolda resmi bir belge gemi deildir. Dolaysyla gereken makamlara gereken emirleri telgraf yoluyla gndermeye devam etmektedir. Erzurumdan btn komutanlara, Bablinin muhtemel (olas) menfi genelgelerini kontrol altna alma gayesiyle, haberleme merkezlerinde nlem alnmas emrini gnderdi. Bu tarihlerde, stanbulda Padiah iradesiyle 8 Martta kurulan zel Divan Harp, ttihat ve Terakki Frkasnn ileri gelenlerini, gyaben idam, srgn ve krek cezalarna arptrd. Cemal Paa, Enver Paa bunlardan ikisi. Talat Paa daha nce yurtdna kamt. Yeni Harbiye Nazr Ali Ferit Paa, telgraf banda Mustafa Kemal ile (5 Temmuz 1919) konutu. Dnd takdirde tutuklanmayaca konusunda gvence aldklarn bildirdi. Mustafa Kemal bu ricay da reddetti. stifa edebilecei cevabn verdi. 6 Temmuzda ektii telgrafta ise ngilizlerin verdii, tutuklanmayaca yolundaki gvenceye inanmann saflk olduunu belirtti. Harbiye Nazr Ali Ferit Paa 3. Kolordu Komutan Albay Refet Beye uzun bir telgraf ekerek, M. Kemalin stanbula dnmesi iin ikna edilmesini Mustafa Kemal dnmezse, ngilizlerin onu askerle stanbula getireceklerini bildirdi (7 Temmuz 1919). The Times, ilk kez Mustafa Kemalden sz ediyordu, ayn gnk saysnda ve Samsun ve Trabzona ekyal (mnasebetsizler, Milli Direni ne zamandan beri ekyalk oldu) engellemek iin giden Paann, stanbula dnmediini, Padiaha saygsz bir tel ektiini, yerel bir parlamento toplamaya altn yazyordu. 7/8 Temmuz 1919 gecesi Mustafa Kemal, Saraydan makine bana arld. stanbula dnmesi istendi. Mustafa Kemal istei bu sefer de reddetti. Saraya pe pee ektii telgraflarda, 187

greve Padiah iradesiyle atandn, kendisini grevden almaya da ancak Padiahn yetkili olduunu ileri srerek vakit kazanmak amacyla bu karar da tanmadn bildirdi. 8 Temmuzda Harbiye Nazrlna ektii telgrafta ngilizlerin Samsuna artk tek bir asker dahi karmamalar iin gereken tedbirlerin alndn, ierilere bir tek ngiliz askerinin hareketine izin verilmeyeceini bildirdi. Teebbs ederlerse sorumluluun kendilerine ait olacann ngilizlere bildirilmesini istedi. Ayn gn Vkela Meclisi, Mustafa Kemalin 3. Ordu Mfettiliinden alnmas gerektiine dair karar ald. Durum Mustafa Kemale bildirilince 8/9 Temmuz gecesi 22.50de Harbiye Nezaretine ve 23.00da Padiaha resmi vazifesiyle beraber askerlik mesleinden istifa ettiini bir telgrafla bildirdi. Byk bir ak ile bal bulunduum yce askerlik mesleime de istifam sunarak veda ettiimi arz ederim. Daha 23 Haziranda 3. Ordu Mfettilii grevinden azledilmi olan Mustafa Kemali 3 Temmuzda Erzurumda Kazm Karabekir askeri trenle karlamt. stanbul, 3. Ordu Mfettilii grevine Kazm Karabekiri vekleten getirmi, Sarayn ve Bablinin emrini yerine getirecek olursa asaletinin onaylanacan ve bir rtbe daha terfi ettirilerek, Anadoluda en yksek rtbeli kumandan olaca fsldanmt. Ayrca Mustafa Kemali tevkif edip (Damat Ferit Paann kulland cmle ile) eli kolu bal stanbula getirecek heyet de yoldayd. Nitekim 8 Temmuz gn tevkife memur edilen heyet de Kazm Karabekir Paay ziyaret etmekte ve hkmet kararn tebli etmektedir. Mustafa Kemal, Erzurumda kald evde gnlerden beri verecei karardan dolay, yemekten imekten kesilmi, sararm solmutur. 188

Nihayet en sevdii mesleinden, askerlikten, istifaya karar vermesi gereken 8 Temmuzun onun Milli Mcadele yllarnn en ac gn olduunu, Rauf Orbay hatralarnda anlatmaktadr. Her an kendisini tevkif etmeye geleceklerini dnerek periandr. Bir ara eve gelen 3. Ordu Mfettiliinin Kurmay Bakan Manastrl Miralay Kazm Bey (daha sonra zmir Valisi ve Trakya Umum Mfettii rahmetli General Kazm Dirik) ieri giriyor ve artk 3. Ordu Mfettilii tekilat lavedildiinden, kendisinin XV. Kolordu emrine verilmesi iin Paadan msaade istiyor. Mustafa Kemalin yz sararmt. Daha ok bir ba hareketiyle bu istee EVET derken dudaklarnda hazin bir tebessm, Rauf Beyin yzne bakyor Byle endielerle devam eden bir bekleyi srasnda evin bulunduu sokan bandan ad Kolordu olmakla beraber, Maveray- Kafkas Ordusunun, elde kalabilmi gc ile bir ordu hviyetinde olan On Beinci Kolordu bandosunun sesi duyuluyor. Mustafa Kemal ve Rauf Bey, bu ileri saatte, bu bando sesine mana vermeye alr ve daha ok, stanbul heyetinin tad rtbe ve temsil ettii vazifeye gsterilmesi art seremoni gstergesi olarak karamsar heyecan iinde bekleirken, Mustafa Kemal, Rauf Beye: Bu iin sonu geldi diyor. Ahap merdivenlerden, asker admlar ile yukar kan ve salonun kapsn aan Binba Hsrev Bey (Hsrev Gerede), Kazm Karabekir Paann geldiini haber veriyor. Artk kendisini tutuklamaya geldiinden emin olarak Mustafa Kemal salonun ortasnda dimdik durmakta ve Rauf Bey ile birbirlerine bakmaktadrlar. Kapda, Kazm Karabekir Paa grnr. Hayret Paa, seferi kyafet iindedir. Sava kl iinde ieri giriyor, Mustafa Kemalin nnde st rtbedeki komutanlar nnde alnacak tazim vakfesine giriyor, selam veriyor, eli selam durumunda ve 189

hazr ol vaziyetinde yksek sesle ve adeta grlercesine kararn bildiriyor: u anda ben ve Kolordum emrinizdeyiz, PAAM! Mustafa Kemalin yanaklarndan iki damla gzya szdn Rauf Bey syler ki kumandan kucaklamtr. stanbul heyeti yzgeri dnmtr. Mustafa Kemalin, Trk milletinin bir ferdi olarak, Milli Mcadele almalarna devam edecei, telgraflarla btn yurda ve hatta d lkelere bildirilmitir. te o an, Milli Mcadelenin baarya ulaacann iareti olmutur Trk milletinin, bu dahi evlad, farklln, olaanstln meslektalarna, millete ve dnyaya kabul ettirmi, kantlamtr.

190

Onunla her eyi paylamak zevkinden yoksun kalnca hibir zevki tatmamaya karar verdim. TARENTIUS

191

MLL MCADELEDE ANS YANIMIZDA MIYDI?

Bu sorunun cevab tabii ki evet olmaldr. Nasl olmasn ki? Trk milletinin bamszlk azmi, tarih boyunca bamsz yaamak iin verdii mcadelelerin temel ta olmutur. Bu yapmz, en byk anslarmzdan biridir. Mustafa Kemal? O, Trkn bamszlk azminin sembol, idol, gerekletiricisi, muzaffer komutan ve Tanrnn Trk milletine bahettii bir ltfudur Bu anslarmz muhakkak ki en nemli avantajlarmz ve baarmzn temel faktrleridir. Bir de karmzdaki devletlerin yaadklar sorunlarn adeta bizim lehimize birtakm gelimelere neden olduunu gryoruz ki bu da bir ans olarak deerlendirilebilir. Rusya, I. Dnya Savana tilaf Devletleri grubunda katld (1914). 1915-1916da Rusya ile Kafkas Cephesinde kar karyayz Maalesef Sarkamta 90 bin Mehmetiimizi souktan, tifsten, bakmszlktan vb. kaybediyoruz ve Rusya ileri hareketle Trabzon, Erzurum, Erzincan, Bitlis, Mu illerimizi ele geiriyor. anakkale Zaferinden sonra Dou Cephesine atanan Mustafa Kemal Bitlis ve Muu geri alyor. Yl 1917 anakkaleden geemeyen tilaf donanmas, Rusyay destekleyecek yardm yapamamtr. Rusyadaki ekonomik sorunlar arlamtr. arlk rejimine kar muha192

lefetin glenmesi, kyl meselesi, ii meselesi, nceden gelen sorunlardr 1917 ubat Devrimi ile arlk devrilir. 200 yldr Rusyay yneten Romanof slalesi iktidardan drlr. Sibiryaya srlr ve daha sonra bebeklere kadar kuruna dizilirler yi de Otorite ortadan kalknca bir kaos ortam yaanmaya balar Ekim 1917de bir devrim daha Rus komnistleri (Bolevikler) iktidar ele geirirler. Rusya artk Avrupann, liberal, demokratik Avrupann kabul edemeyecei, totaliter, anti demokratik, antiliberal bir ynetimle ynetilecektir. ngiltere ve Fransa derhal Bolevik Rusya ile aray aarlar. Bolevikler, Avrupa Savana son vermek iin 3 Mart 1918de Brest-Litovsk Antlamasn yaparak (Almanya, Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti ve Bulgaristan ile) savatan karlar. Osmanl Devletinin imzalad bu antlama son kazanl antlamadr. 1878den beri Rusyann elinde olan Kars, Ardahan, Batum 40 yl sonra geri alnmtr. Rusya, yeni rejimi hazmedebilmek, uygulayabilmek iin, iine kapanr Bolevik ynetim, arlk Rusyay gya gzden drmek, arlk Rusyann emperyalist politikalarn aklamak iin, I. Dnya Sava srasnda ngiltere, Fransa, talya ile yaplan gizli anlamalar Dileri Komiseri Trotsky eliyle deifre etti. Biz de bylece Osmanl Devletinin nasl paylalacan rendik ve yine anladk ki Mondros Atekes Antlamas (30 Ekim 1918) ve Sevr Bar Antlamas (10 Austos 1920) bu gizli antlamalar uygulamak iinmi Bu arada (Mac Mahon Antlamas ile) Araplarn ihaneti de aka ortaya kmtr I. Dnya Savana ngiltere, Fransa, Rusya birlikte mttefik olarak girmilerdi, ancak sava sonunda yollar ayrlmt. Bolevik Rusya artk ngiltere ve Fransann karsndadr. Ayn 193

devletler TBMMnin de karsndadr. Bolevik Rusya, gneyinde siyasi istikrar iinde bir devletin varln kendisi iin nemsemektedir. Dolaysyla 3 Haziran 1920de TBMMyi ve Misak- Milliyi tanyan ilk devlet olmutur. Ortak dman karsnda kader onlar bir araya getirmitir. Bu gelimenin bir ans m olduunu anlamak iin tersini dnelim Rusya, bu devrimleri hi yaamasayd ve arlk Rusya siyasi varln devam ettirseydi Gizli antlamalarla Rusyaya vaat edilmi olan Dou Anadolu, Dou Karadeniz, Boazlar ve stanbul, Rusya tarafndan igal edilmi olacakt ki bu durum Milli Mcadeleyi daha zorlayacakt talyaya baktmzda byk bir agzllk ve itahla savaa tilaf Devletlerinin yannda girerken, hem nce iinde bulunduu ittifak grubundaki arkadalarna ihanet etmiti hem de yeni arkadalar ile Osmanl Devletinin topraklarn paylama hayalleri, sava sonunda suya dmt. Gizli anlamalarda talyaya (St. Jean de Mauriene 13-20 Haziran 1917) Antalya, Konya, Aydn ve zmir blgeleri veriliyordu. (ngiliz ve Franszlar, zmirde birer serbest liman kurabileceklerdi. talya da Mersin, skenderun, Hayfa ve Akkada serbest limana sahip olacakt.) Ancak bu anlama, Rusyann da onaylamasna bal tutulmutu. Rusyadaki geici hkmet bunu onaylamamtr. Bar Konferansnda bu, sorun yaratacaktr. I. Dnya Sava sonunda yaplacak bar antlamalarnn esaslarn tespit etmek amacyla 18 Ocak 1919da Pariste Bar Konferans topland. Galip devletlerin yannda konferansa katlan talya hi itibar gremedi. ngiltere ve Fransa adeta onu yokmu gibi grmezden geliyorlard. A gzllnn cezasn m ekiyordu? ngiltere Babakan Lloyd George, ABD Bakan Wilsonn Cemiyet-i Akvam (Milletler Cemiyeti), resmen kurduktan 194

sonra konferanstan ayrlarak Amerikaya gidiine tabii ki ok sevindi. Meydan kendisine ve Fransaya kalmt. Bar antlamalarnn esaslarn istedikleri gibi hazrlayacaklard. Yunanistan temsilen Parise gelen Babakan Venizelos, mthi bir propaganda ve yalan belgelerle Bat Anadoluda ounluu Rumlarn oluturduunu, Wilson Prensiplerine gre de ounluk oluturan toplumlara kendi ynetimlerini kurma hakk verilmesini Konferanstan talep etti ve ngilterenin de destei ile zmir ve Bat Anadolunun Yunanistana verilmesini kabul ettirdi. Hatta Bat Anadoludaki Rumlarn, Trkler tarafndan katledildiklerini de sahte belgelerle Konferansa sununca zmirin, Yunanllar tarafndan igal edilmesine karar verilmesini salad. imdi, gizli antlamalarla talyaya braklm olan zmirin, Konferansta Yunanistana verilmi olmas zerine talyan Babakan hrsla konferans nce terk etti, bir mddet sonra Ne koparsak krdr diye dnerek (herhalde) geri dnd ve oturdu. ngiltere, Akdenizde gl bir talya yerine, elinde kukla gibi oynatabilecei bir Yunanistan tercih etmiti. Ayrca Yunanllarn Megalo dealar nedeniyle, Anadoluya daha ok aslacaklarna ve Trklerin bana daha ciddi sorunlar aacaklarna inanyordu. Bu yzden Yunanistan desteklemiti. talya kstrlmt, bu durumun Trklerin iine yarayacan hi akllarna getirmemilerdi anlalan! talya kendisine vaat edilen zmir dndaki yerleri igal etti. Ancak krgnd ve igal ettii topraklarda sempatik olmaya alyordu, emperyalizmin irin yzn gsteriyordu. Bat Cephesinde baarlarmz olmasayd ngiliz destekli Yunanllar yenmeseydik, talyanlarn da gerek, irkin yzn grecektik!

195

II. nn Zaferinden sonra igal ettii yerlerden ekilmeye balad. Sakarya Zaferinden sonra tamamen boaltt topraklarmz yi ki ngiltere, talyay kstrmt, iyi ki talya, yandalarna krgnd! Bu da Tanrnn Trk milletinin yannda olduunu gsteriyor deil mi?

196

ZEKT VE FTRE
Arap-slam devletlerinin (Hz. Muhammed Dnemi Drt Halife Dnemi, Emeviler, Abbasiler Devri) gelir kaynaklarna baktmzda en nemli eri gelirler olarak, ganimetlerin 1/5i (Humsueri), hara, cizye, r, gmrk, maden, tuzla, orman gelirleri ve de zekat ve fitre gelir. Gya yoksullara datlmak zere devlet tarafndan toplanan bu zekt ve fitreler zellikle hilafet kurumunu saltanata eviren Emevilerle birlikte yneticilerin refah, aaas iin kullanlmtr. Gnmzde ise randa mollalarn en nemli gelir kaynaklardr ve devlet fitre ve zekt halktan toplar mollalara verir. (Taha Akyol- Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet) Kendi tarihimize baktmzda ise Trk-slam devletlerinin hibirisinde (Byk Seluklu, Anadolu Seluklu, Osmanl mparatorluu) devletin mali kaynaklar arasnda halktan alnan fitre ve zekt yer almaz! Her vesileyle belirttiim gibi biz Trkz. Dinimizi de Trkn efendilii, tokgzll, merhameti ve zayf kollayan karakteri ile birletirerek yayoruz!

Yani Trk-slam Devletleri fitre ve zekt iini kiinin takdirine brakmtr. Ve Trk insan kendi iradesiyle evresindeki muhtalara en iyi yardm yapmtr. Bugn de byledir! Bunun aksine bir davran iine girecek iktidarlar ahsen dnemiyorum!

197

LAKLK VE TRK TOPLUMU N NEM

Laiklik, inancmzn olduu kadar ahlki yapmzn da garantisidir Laiklii ortadan kaldrdnz anda lkede tam bir curcuna dnemi balar. Kimin eli, kimin neresinde belli olmaz Her din, her mezhep, her tarikat mensubu, evlenme, boanma, miras meselelerini kendi anladklar, yorumladklar ekilde uygular. Kadn haklarn koruyan Medeni Kanun yrrlkten kalkar, dini hukuk kisvesi altnda kadnlarmz, kzlarmz onun bunun gecelerine meze olur. Laik Trkiyeden nce uygulanan ve romanlara da konu olan hlle olayn bilmeyenler var ya! Onlar bunu iyi okusunlar renliin de tesinde bir i Kadn bu kadar aalayan bir sistem yoktur Anadoluda ok uygulanm Orhan Kemalin El Kz romann okuyun! mam nikhl eini 3ten 9a art olsun diye fke annda boayan bir koca, pimanlk duyup eiyle tekrar evlenmek istediinde, kadnn bir hlleci ile evlenmesi art oluyor. Evlilik her bakmdan gerekleiyor. Hlleci ile ayn evde kalmaya ve yatmaya balyor kadn Bazen de hlleci ok beendii kadn boamyor. nceden bir anlama yaplmsa bouyor ve kadn nceki kocasyla yeniden evlenebiliyor Yani kadn elden ele kadeh gibi dolatrlyor

198

ATV izleyicileri Elveda Rumeli dizisinde bu hlle olayna tank oldular, hatrlamalar lazm, tabii bilinli izleyiciler daha ok farkna varmlardr Allah kahretsin! Trk toplumunda en nemli konulardan biri kzlarmzn temizliidir. Evlenecek erkek, el dememi kz arar. Bu, Trk insannn safla, temizlie verdii nemdir. Kzlarmz da beyaz gelinlii hak etmek isterler Trklmzden gelen bir gelenektir masumiyet. Baka bir erkein yatandan kalkan kadn hangi Trk erkei yeniden karm diye alabilir? 7/8 yandaki kzlar yataa atp tecavz eden, bu tecavze de evlilik diyen Araplarla karlatktan sonra yapmz bozulmu olsa bile (toplumumuzun byk ksm bu szmn dnda, geleneklerine baldr) laik dzen, bu bozukluklar giderici, rgz erkeklerden kadnlarmz, kzlarmz koruyan kanunlar salad. Laiklik kadnn onuru, gvencesi ve namusunun garantisidir. Bir de bu adan bakmanz istedim!

199

TRK DYE BR MLLET YOKMU

Anadoluda kark bir toplum varm, Eee? Trk diye bir millet yokmu. Avrupadan geri zekl bir parlamenterin, ierideki hainlerin istei ile belki de para karl syledii bir zrva Bu adamn, bu zrvasndan sonra ierde de bir alt kimlik st kimlik szleri ald ban gitti. Yani, sanki dankl dv gibiydi Cevabm m? Onun iin mi ieride 75 milyon, dnyada 300 milyon insan Trke konuuyor? Trke dnyada en ok konuulan BENC DL SALAK BRAZ OKU!

200

BABA VE PTEN IKARDIIM

Elif afakn Baba ve Pi adl romann okudum. ren bir iliki temelinde gelien olaylar anlatlyor Ancak bir aklama vard ki pek houma gitti Amerikada bulunan, Trkiyeden gitme bir Ermeni ailesinin fertleri konuuyorlar Trkiyede aznlklar (gayrimslimler) Trke konuur. Ama hibir Trk, Ermenice, branice veya Rumca konumaz. Yani Ancak m anladnz yavrum! Buras Trkiye, yani Trklerin yurdu Bin yldr hakim gc oluturan Trkler, Anadoluda Trkenin de hakimiyetini salamlar demek ki!

201

UYGURLARLA BUGN
Bugn inin batsnda (Dou Trkistanda) Sincan zerk Blgesinde yaayan 10 milyonun zerindeki Uygur Trkleri, Orta Asya tarihimizle aramzdaki en nemli badr. lk yerleik hayata geen Trk topluluu olan Uygurlar, okur-yazar orannn yksek olmas ile de Trk topluluklar arasnda nemli bir yer tutmaktadr. zellikle tkendeki siyasi varlklar sona erip (840) gneye yani inin kuzeyine indikleri zaman, Turfan-KarahooKaraar blgelerinde yerleik hayata geerek tarm ve ticarete ncelik tanyan Uygurlar, in uygarl ile temaslar sonucu bask tekniini, kd tanm ve Trk kltr hayatnda ilk defa kitap meydana getirmilerdir. Yerleik hayatla birlikte mimaride, ehircilikte, resim ve heykel gibi, minyatr gibi sanatlarda ileri gitmilerdir. Yukarda belirttiim yerleim merkezlerinde ngiliz, Alman, Fransz ve Rus bilginleri tarafndan yaplan aratrmalar ve kazlar, bu blgede ok eski ve ileri bir Trk uygarlnn yaratlm ve yaanm olduunu gstermitir. Bu kazlarda elde edilen birok kymetli sanat eseri, heykeller, minyatrler, iniler, kuma paralar ve duvar resimleri bugn Berlin, Moskova ve Kalkta mzelerini sslemektedir. Bu kazlardan birini yneten Alman bilginlerinden Fon L Kok (Ven le), Uygurlar hakknda unlar yazmaktadr: Bu yamursuz ve kurak ktada, yzyllarca rtl kalm olan byk binalar, heykeller, freskler, canfes ve kt zerine izilmi resimler, kitaplar, zengin edebiyat kalntlar, burada ok yksek bir uygarln varlna ahittirler. Gerekten Karahoo ehrinde byk ve hayret verici bir uygar202

lk vard. ngiltere, Fransa ve Almanyada byle eyler yokken, gzel ve byk bir uygarla sahip olan atalar ile Trkler hakkyla vnebilirler. Bu szler, Uygurlarn, Trk uygarlk tarihindeki nemini ve yerini ok gzel belirtmektedir. Ya u Uygur drtl? Bilig biling ya begim Bilig songa e bolur Biligsizning belinge Ka kuranza ta bolur Yani; Bilgi bilin (bilgilen, ren) ey beyim Bilgi sana arkada olur Bilgisiz adam beline Mcevher kuansa ta olur Gnmzde d grnlerini ssleyip psleyen ama azlarn atklar anda, cehalet dklenlere ne gzel hitap ediyor. Gerekten Uygur soydalarmzla ne kadar vnsek azdr!

203

Eitimin insan bozmamas yetmez, daha iyiden yana deitirmesi gerekir. MONTAIGNE DENEMELER

204

NKILP VE RTCA
Toplumun her alannda (siyasal, hukuksal, toplumsal, kltrel, ekonomi) meydana gelen ani, kkl ve ada deiime inklp denir. Bu ani, kkl, ada deiimin inklp saylmas iin bir de halkn desteklemesi gerekiyor. nklp yerine devrim szcn de aynen kullanabiliriz. Ancak Trk nklbn tercih ediyoruz. Daha kapsaml bir anlam katyor. Trk nklb iinde apka Devrimi, Harf Devrimi eklinde de kullanabiliyoruz. Bu ani, kkl deiim, daha nceden denenmi ama baarl olamam bir yapy geri getiriyorsa buna da irtica yani gericilik denir. nklbn yn leri rticann yn Geriyedir kisi arasndaki fark bilmeyenler iin aklamak istedim

205

MSADERE
Msadere, slam hukukunda, mal varlnn bir blmne ya da tmne devlete el konulmasdr. Devletin verdii grevler srasnda edinilen mal varlnn kamuya ait saylmas kuralna dayanarak, birok slam devletinde uygulanan msadere, II. Mehmet (Fatih) dneminde (1451-1481) balayarak Osmanllarda da benimsendi. lk rnek de 1453te andarl ailesinin mallarnn msadere edilmesiydi. Msaderelerin temel amac nemli mevkilere ykselenlerin, ldkten sonra varislerine bir ey brakamayacaklarn dnerek drst davranmalarn salamakt. XVI. yzylda msadere yntemi btn mal varln kapsamyordu. len ya da idam edilen vezir ve beylerbeylerinin nakit servetleri, deerli eyalar, silahlar, hayvanlar ve askeri ara gereleri kamu adna msadere edilirken, emlak ve akar nitelikli mirasnn byk blm varislerine braklyordu. nemli bir varlk brakmadan len devlet adamlarnn varislerine ise devlet hazinesinden aylk balanyordu. XVII. yzylda msadere uygulamalar daha da yaygnlat. Tara yneticileri, giderleri karlamak, padiaha ve sadrazama armaan sunabilmek ve kazan salamak iin, yrelerindeki zenginlere msadere yntemi uygulamaya baladlar. Bunu salamak iin de ou zaman sudan gerekelerle zenginleri sulayp ldrttler. Bu olumsuz yaklam XVII. yzyln sonunda merkezi ynetimce de yer yer benimsendi. rnein II. Mustafa (16951703) vezirlerin, zengin aalarn mallarn sava gerekesiyle msadere ettirdi. Zamanla vezirler tara yneticileri ve zenginler hileli vakf olarak adlandrlan yolla btn varlklarn 206

bir vakfa balamaya ve mtevellilik hakkn soylarna brakmaya yneldiler. Bunun sonucu olarak XVIII. yzylda msadere uygulamalar azald. II. Mahmut (1808-1839) msaderenin ancak, kamu mal olduu mahkeme kararyla saptanan servetlere uygulanmas kuraln getirdi. II. Mahmut, Avrupada insan haklar konusundaki gelimelerden etkilenmi olmal ki bu konuda ilk adm att. Kendi ifadesiyle Bundan byle saltanatn millet iin bir dehet ve korku kayna deil, fakat bir destek olmasn istiyorum. Bunun iin kiinin malna devlete el konulmas (msadere) geleneini kaldryorum diye bir ferman yazd. 3 Kasm 1839 tarihli Tanzimat Ferman ile resmen slam hukukuna dayal msadere kaldrlm ve mlkiyet hakk tannmtr. Ancak yzlerce yllk uygulama anayasal gvence de (1876 ve 1908) olduu halde zaman zaman devam ettirilmi, gzden den, grevden alnan devlet adamlarnn malna mlkne el konmutur. Bu uygulamalar o dnemlerde yazlan romanlara da konu olmutur. Mehmet Raufun Define-Kan Damlas adl romannda olduu gibi Bu aklamalara yaplabilecek ilave u olabilir; Msadere uygulamas, Osmanl Devletinde kii mlkiyeti kavramnn olmadn gstermektedir. Gnmzde komnist rejimlerde olduu gibi, mlkiyet hakk denen bir anlay gelimemitir. phesiz ki birok monarilerde olduu gibi Osmanl Devletinde de hkmdarn en nemli ekincelerinden biri, halkn iinden miras yolu ile zenginleen kiilerin glenmesi ve iktidarlar iin tehlike arz etmeleridir. Miras hakkn tanmadklar gibi, lmeden nce de kiilerin edindii mal ve mlke el konabilmektedir. 207

Gnmzde eriat zlemcileri olduunu biliyoruz. Msadere de slam hukuku ile alakal olduundan kanlmaz bir ekilde bunu da uygulamay hayal etmektedirler bu insanlar Acaba ellerine frsat gese msadereyi kendileri iin, gayrimeru yollarla elde ettikleri mal ve mlkleri iin uygularlar m? Yoksa servetlerini arttrmak amacyla aln teriyle kazanp ev ocak sahibi olanlarn elinden, mallarn alp sefalete mi srklerler insanlar?

208

OSMANLI DEVLETNN YIKILMA SEBEPLERNDEN BR DE TEK BAINA RUSYADIR

Osmanl Devletinin kurulu devrinde Karadenizin kuzeyinde Altnordu Devleti vard. Cengiz Hann vefatndan sonra (1226) Mool mparatorluu oullar ve torunlar arasnda blnmt. Merkezi Pekin olan Kubilay Hanl bata olmak zere Marevannehirde aatay, randa lhanllar ve Karadenizin kuzeyinde Altnordu (Kpak) Hanl ortaya kmt. Altnordu, halkn ounluu Kpak Trklerinden (Kuman) olduu iin ayn zamanda 16 Trk Devletinden biridir. (Cengiz, Mool yani Tatardr, Trk deildir!) Bu aklamalarn sebebi, Osmanl Devletinin kurulduu dnemde kuzeyde bir Rus komumuzun olmadn ifade etmektir. Timur 1402 Ankara Sava ncesinde 1395lerde Altnordu Devleti ile de savat. Hkmdar Toktam yenilgiye uratt. Hep deriz ya Timurun Trk tarihine zarar dokunmutur diye. te biri de budur. Altnordu Devleti bu yenilgilerden sonra paraland. Birka hanla blnd. Krm Hanl, Ejderhan Hanl, Astrhan Hanl, Kazan Hanl, Nogay Hanl. Tabii ki Altnordu gibi bir gl devletin, zellikle Kiev ve Moskovay da zaman zaman egemenlik altna alm bir devletin paralanmas, kuzeyde bir Rus gcnn olumasnda etkili olmutur. Krm Hanl 1475te II. Mehmet zamannda Osmanl Devletine balanarak, Karadeniz bir Osmanl denizi haline geldi. 209

Bu dnemde, yani XV. yzyln sonlarnda Dou Avrupada imdiki Rusyann yerinde Moskof (Moskova) prenslii vard. Moskof prensleri bu yzyln sonlarnda ar III. vann almalar sonunda Altnordu Devletinin paralanmasyla kurulan hanlklardan bazlarn kendilerine balayarak, bugnk Rusyann temelini atmlardr. Slav rkndan ve Ortodoks mezhebinden olan Rusya, XVI. yzylda daha ok kuvvetlendi. Ural boylarna kadar btn Dou Avrupaya sahip oldu. Bununla beraber bu yzyllarda Rusyann, Avrupa ile siyasal hibir ilikisi yoktu. XVII. yzyl balarnda Rusya hl bir Dou Devletidir. Denizlere almamtr. Batsnda, Lehistan, kuzeybatsnda sve, gneyinde ise Osmanl mparatorluu ile evrilidir. Bat Avrupa ile de siyasi ilikisi hemen hemen yok gibidir. Bununla beraber bu yzylda (XVII.) Rusyann, Batllamaya balamas 1613te Romanof soyundan gelen arlarn ibana gemesi ile gerekleti. Mihael Romanof, Rusyann dmanlar olan sve ve Lehistan ile anlat. Sonra hkmeti dinlemeyen derebeyleriyle (boyar) urat. Onlar sindirerek merkezi bir krallk kurdu. Kendisinden sonra ibana gelen arlar onun politikasn takip ettiler. Avrupa ile ilikilere giritiler. sve, Fransa ve ngiltereye eitli heyetler gndererek bu devletlerle ekonomik ve kltrel ilikiler kurdular. Rusyann, Avrupal bir devlet konumuna gelmesi XVII. yzyln sonlarnda ibana geen ar I. Petro (Deli Petro) ile balar. Petronun amac Rusyay Avrupallatrmak, ak denizlere kmakt. Bu amala slahata balad. nce orduyu slah etti. Gemi tezghlar yaptrd. Hollandaya sava gemileri smarlad. Yln sekiz aynda donan Beyaz Deniz kysnda, Arkanjelsk Limann kurdurarak ak denizlere bir kap amak istedi. (Senenin sekiz ay donan bir denizde, denizcilik ne kadar baarl olabilir. Sadece bu adan bile bakarsak ar I. Petronun ken210

dinden sonra da devleti ynetecek olan Rus hkm-darlarna adeta vasiyeti olarak brakt ve Rusyann XVIII. ve XIX. yzyl boyunca devlet politikas haline gelmi olan scak denizlere inmek konusunu daha iyi anlam oluyoruz). ar I. Petro bir taraftan da d siyasetle urat. Osmanl Devletinin II. Viyana Bozgunundan faydalanarak (1683) Kutsal ttifaka (Balama) katld. Karadenize bir kap amak bahanesiyle Don Irmann Azak Kalesine saldrd. lk saldrda bozguna uradysa da ikincisinde bu kaleyi almay baard. 1700 stanbul Antlamas ile de Osmanl Devletine bunu kabul ettirdi. Deli Petro bundan sonra Avrupada bir geziye kt. Kuzey Almanya, Hollanda, ngiltere, Venedik, Roma ve Avusturyay ziyaret etti, Hollandada gemi tezghlarnda alt. ngilterede gemicilik tekniini rendi. Daima yeni eyleri grmek ve renmek istiyordu. Hep Grmeliyim szn tekrarlard. Gerekten I. Petro bu Avrupa gezisinden byk faydalar salad. Rusyaya dnd zaman, Avrupadan birok subay, mhendis, doktor, retmen ve teknisyen getirtti. Bunlarla Rusyada esasl bir slahat yapt. Rus Ortodoks Kilisesini siyasi otoritenin hizmetine verdi. Kilisenin yksek snflar stndeki etkisini de yok etmeye alt. svein, Lehistan Seferinden yararlanarak Finlandiya Krfezi kylarn igal etti ve Petersburg (1703) ehrini kurdu. Artk Rusya, Avrupann byk askeri glerinden biri haline gelmi ve Avrupaya kendini kabul ettirmiti. Rusya, bir taraftan Baltk kylarna inmek iin sve ile didiirken, bir yandan da Karadenize inmek iin Osmanl Devletinin i ve d siyasetini kontrol ederek politikalar retti. XVIII. ve XIX. yzyllarda Osmanl Devletinin en ok sava yapt bir devlet oldu. Bu savalarn genel ve ortak nedeni Rusyann, Osmanl Devleti zerindeki emelleridir. 211

phesiz Osmanl Devletinin XVIII. yzylda gerileme, XIX. yzylda paralanma dnemlerini yayor olmas, yani i ve d siyasette, askeri yapda, ekonomide, mali alanda, eitim ve kltr alannda zayflam olmas temel sebeptir. Ancak Rusya gibi bir dman da dikkate alnmas gereken ok nemli bir faktrdr. nk Ruslarn, Osmanl Devleti zerindeki emelleri dediimiz zaman, XVIII. yzylda Karadenize inmek, Kafkaslara yerlemek, kendisi gibi Ortodoks olan Balkan uluslarnn Ortodoks karakterlerini kullanarak bu toplumlarn korumacln stlenerek, Osmanl Devletinin iilerine karmak, XIX. yzylda ise milliyetilik hareketlerinin yaygnlamas, Balkan toplumlarnn Slav olmalar, aslen Slav olan Ruslarn, Panslavizm politikasyla Balkanlarda Slav devletler kurulmasn salamak ve Osmanlnn, Balkanlardaki varln sonlandrrken, oluacak Slav devletleri kendi gdmne almak. Bunlar basamak ta yaparak Boazlara hakim olmak, hatta Akdenize inmek. Bu amalarnn ne kadarn gerekletirecek? 1700 stanbul Antlamas ile *Azak Kalesini ald Karadenize bir kap at. *stanbulda daimi eli bulunduracakt. Bylece Osmanl Devletini ieriden daha iyi tanmak ve ona gre politikalar retmek imknn elde ediyordu. Rusya bir taraftan Karadenize inmek iin Osmanlnn an ararken, bir taraftan da Baltk kylarna inmek iin sve ile sava yapmay gze alyordu. sve ile yapt savalarda arka arkaya yenilmi de olsa midini yitirmedi. ar Petro, Yenile yenile yenmesini reneceim diyerek hedefinden ayrlmadn gsterdi. 1709da Poltavada (sve topraklarndan uzak, Rus topraklar iinde) sve Kral XII. Karl (Demirba arl) yendi. Yenilen sve Kral, Osmanl topraklarna snd, onu kovala212

mak bahanesiyle Rus kazaklar Osmanl topraklarna saldrdlar. sve Kral, stanbula getirildi. Padiah, III. Ahmet ve Sadrazam, Baltac Mehmet Paayd. Osmanl Devleti 1699 Karlofa ve 1700 stanbul Antlamalar ile kaybettii topraklarn acs iindeyken, sve Kralnn da kkrtmalar sonucu Rusyaya sava at. 1711de Prut Sava yapld. Ardndan 1711 Prut Antlamas, Osmanl Devletinin Rus ordusunu evirmi olduu halde durumdan yararlanamamas, Ruslarn bar teklifini kabul etmesiyle ortaya kt. Prut Antlamas, 1700 stanbul Antlamasnn hkmlerini ortadan kaldryordu. Yani Azak Kalesi geri alnyor, stanbuldaki Rus elisi geri gnderiliyordu. Osmanl Devleti, kaybedilen topraklarn geri alnabilecei midine kapld XVIII. yzyl balarnda randa Safevi Hkmdar ah Hseyin, Kafkasya ve Azerbaycanda bulunan Snnileri zorla ii yapmaya alyordu. Snniler, aha kar stanbula bavurarak yardm istediler. Afganistandaki Snniler ayaklanarak Mahmut Han liderliinde Kandehar ele geirip bugnk Afganistan Devletinin temellerini att (1722). Mahmut Han, ah Hseyini ele geirdi. ah Hseyinin olu ah Tahmasp, Mahmut Han ile savaa balad. Komu randaki bu i karklk hem Rusyann Derbent, Bak taraflarn igal etmesine hem de Osmanllarn Rusyann bu hareketi zerine Hoy, Kirmanah taraflarn alarak Kafkasyaya girmesine neden oldu. Bylece; ran topraklar zerinde, iki devletin igal faaliyetleri yeni bir OsmanlRus Sava durumunu yaratmt. Fransann arabuluculuu ile Osmanl Devleti ve Rusya bir anlama yaptlar.

213

1724 stanbul Antlamas ile ierde karklk iinde olan ran Safevi Devletinin batsndaki topraklar Rusya ve Osmanl Devleti tarafndan paylalyordu. lk defa Rusya ile bir konuda ittifaka varlmt. Komunun topraklarn paylamak konusunda! Buna gre Ruslar; Dastan ve Hazar kylarn, Osmanllar da Gence, Karaba, Revan ve Tebrizi igal edeceklerdi! ki taraf da payna den yerleri igal etti. ran, ierdeki sorunlar halledince Osmanl ve Rusyaya kar savaa girdi. ran ile zaman zaman baarl savalarmza ramen Nadirah ile birlikte randa Avar soyunun hkimiyeti balaynca baarlarmz devam etmedi ve 1746 II. Kasr- irin Antlamas ile gnmze kadar sregelen bir bar dnemi balad. 1639daki snr yineleniyordu. Osmanl Devleti, 1718 Pasarofadan itibaren batda yirmi yl kadar sava yapmad. Ancak Rusyann Balkanlardaki Ortodokslara gvenerek kuzey snrlarmzda baz hareketlerde bulunmas, douda ran ile devam eden savalar srasnda, Krm kuvvetlerinin Osmanl ordularna katlmas sz konusu olunca, Ruslarn Kabartay blgesinden Krm ordularnn gemesine izin vermemesi, hatta daha ileri giderek bu blgede hak iddia etmesi zerine, Rusyaya sava ilan edildi. Rusyann, Osmanl Devletine kar Avusturya ile gizli bir balama yapm olmas, Avusturyann da ksa bir sre sonra Osmanl Devletine sava amasna sebep oldu. 1736-1739 Osmanl, Rus ve Avusturya savalarnda, iki cephede birden savalmasna ramen hem Avusturya hem de Krma giren ve Bodana saldran Rus kuvvetleri geri pskrtlerek baarlar kazanld. 1739 Belgrad Antlamas ile Ruslar igal ettikleri topraklar Osmanl Devletine geri vereceklerdi. Ancak Bu ve Dinyeper

214

Irma arasnda kalan bir ksm arazi ve yklmas kouluyla Azak Kalesi, Rusyaya braklyordu. Karadenizin bir Osmanl denizi olduu son kez Rusyaya bildirildi. Rusya, Karadenizde sava ve ticaret gemisi bulunduramayacakt. Bir mddet sonra Avusturya ile de 1739 Belgrad Antlamas imzaland ve 1718 Pasarofa ile verilmi olan Belgrad geri alnd . XVIII. yzylda greceimiz son baarl anlamalar saylr bu iki Belgrad Antlamas. Fransann bu antlamalarn yaplmasnda arabuluculuunun bedeli denmitir. 1740da kapitlasyonlar srekli hale getirilmitir. 1923 Lozana kadar ekonomide olumsuz etkileneceimiz ayrcalklar, 1740 kapitlasyonlardr. Padiah I. Mahmuttur. XVIII. yzyln ikinci yarsnda Rusya ile yaptmz savalarda baar gremedik. Osmanl Devleti ile Rusya arasnda tampon bir devlet olan Lehistanda sk sk taht kavgalar yaanr ve byk Avrupa devletleri bunu bahane ederek Lehistann i ilerine karrlard. Rus ariesi II. Katerina, ar Petronun amalar dorultusunda, ayn hedefe ulamak iin alyordu. Rusyann geleneksel hedefi scak denizlere inmekti. Bu bir devlet politikas olmutu. Osmanl Devleti, Lehistanda kan taht sorununa Rusyann dahil olmasndan rahatszd. len Leh Kral III. Ogstn yerine arie Katerina kendi gzdesi Stanislas Ponyatofskyyi zorla kral setirdi. Leh halk bunu kabul etmedi. Vatanseverler Bar kasabasnda toplanp, Osmanl Devletinden yardm istemeye karar verdiler. Yardm karlnda Podolyay Osmanl Devletine geri vereceklerdi. Ancak bir Rus ordusu Bar kasabasn basp Leh vatanseverleri datt. Osmanl topraklarna kaanlar kovalamak ba-

215

hanesiyle topraklarmza girip Lehlilerle, Trkleri kltan geirdiler. Osmanl tahtnda Rus dman III. Mustafa vard ve sava ilan edildi 1768-1774 dnemi OsmanlRus Savanda her cephede yenilen Osmanl Devleti 1774 Kk Kaynarca Antlamasn imzalamak zorunda kald. Buna gre; *Krm bamsz oluyordu. Bylece halk Trk ve Mslman olan bir eyalet elden kt. Karadeniz, Osmanl denizi olmaktan kyordu, Rusyann Parala yut politikasnn ilk aamas gerekleiyordu. *Ker, Yenikale, Dinyeper Irma azndaki Klburun Kaleleri ile Azak Kalesi etrafndaki arazi ve Bu Irma ile Dinyeper Irma arasnda kalan topraklar Rusyaya verilecekti. Bylece Rusya, Karadenizin kuzeydou, kuzeybat sahillerinde nemli basamak talar elde ediyordu. *Sava srasnda igal ettii topraklardan, Eflak, Bodan, Besarabyadan ekiliyordu ama artlar vard. Bunlar : *Bu yerlerde genel bir af ilan edilecek, *Belli bir sre halktan vergi alnmayacak, *Arzu eden halk istedii yere g edecek *Buralarda halka din ve mezhep zgrl verilecek *Rus Hristiyanlar ve rahipleri kutsal yerleri serbeste ziyaret edeceklerdi, *Ruslar Karadeniz, Akdeniz ve dier Trk sularnda ve limanlarnda serbeste ticaret yapabilecekler ve ngiltere ile Fransaya tannan kapitlasyonlardan faydalanacaklard. *Gerekli grdkleri her yerde Konsolosluk ve stanbul da devaml bir eli bulunduracaklard. 216

*Osmanl Devleti iinde yaayan Ortodokslarn ve Eflak, Bodan Beylerinin haklarn koruyacaklard. *Osmanl Devleti taksitte denmek zere, 15 bin kese ake sava zarar dentisi verecekti. Grld zere Kk Kaynarca Antlamas ile toprak da kazanan Rusya, Osmanl Devletinin iilerine karma frsatn da elde ediyordu. Kapitlasyonlardan yararlanacak olmas, sava tazminat alacak olmas da cabas. Bu sava dneminde 1770de emede Osmanl donanmasn da ngilizlerin yardm ile yaktklarn ilave edersek XVIII. yzylda Osmanl Devletinin en nemli yenilgisi ve en kt antlamas diyebiliriz. XVIII. yzylda Rus savalarndan frsat bulabilirse Osmanl Devleti slahat hareketlerini srdrme abas iinde oluyor ya da slahat hareketleri tam anlamyla uygulanamadan yeni bir Rus sava ile ekonomisi, maliyesi yeniden bozuluyordu. Anlayacamz Rusya, Osmanl Devletinin iflahn kesmi, arka arkaya yumruklarn indirerek nefes almasna izin vermemitir. Kk Kaynarca Antlamas ile Krm bamsz oldu demitik. Parala yut politikasnn birinci etab gereklemiti. te imdi Rusya bu politikasn tamamlamaya giriti. nce Krmda Han seimlerine kararak kendi gdmnde olan ahingiray Han setirdi ve bunu bir Rus ordusunun desteiyle yapt. Osmanl Devleti taraftarlar ile Rus taraftarlar arasnda i sava balad. Osmanl Devleti ile Rusya yine kar karya gelmilerdi. Neyse ki Fransa gibi bir dost (!) vard. Aynalkavak Kknde yaplan grmede iki taraf anlamaya ikna etti. Buna gre Rusya, Krmdaki ordusunu geri ekecek, Osmanl Devleti de ahingirayn Hanln kabul edecekti (1779).

217

Ancak Krmda sular durulmuyordu. isyanlar yeniden knca bunu bahane eden Rus ariesi II. Katerina, bir Rus ordusu gndererek Krm Rusyaya baladn ilan etti (1783). nce paralamt, imdi de yuttu! Osmanl Devleti bir ey yapamad 1787-1792 Osmanl Rus ve Avusturya savalarnda nedenlerden biri bu olaydr. Ancak Krm almakla Rus arzular bitmiyordu. II. Katerinann asl arzusu eski Bizans yeniden kurmakt ve stanbulda torunu, XIII. Konstantin adyla kral olacakt. Bu amalarn gerekletirmek iin Avusturya ile ittifak yapt ve zaten Osmanl topraklarnda Avusturyann da gz olduu iin birlikte gzelce topraklarmz paylatlar. Tabii kt zerinde Buna gre Avusturya; Hotin, Kk Eflak, Srbistan, Bosna-Hersek ve Adriyatik kylarn alacak, Ruslar da Eflak ve geri kalan ksmyla Bodan igal edecek burada bir Dakya Devleti kuracakt. Bizans ile ilgili dncelerini yukarda belirtmitim. Rus ariesi ile Avusturya mparatoru II. Jozef, Kersonda grtler ve zerinde Bizans Yolu yazl taklarn altndan getiler. Btn bu gelimeler ngiltereyi de tedirgin ettiinden, Osmanl Devletini uyard ve savaa kkrtt. Prusya da ayrca Osmanl Devletini kkrtyordu. Al sana sava! 1787-1792 Osmanl Rus ve Avusturya Sava balad. Fakat Osmanl Devleti, Rusya ve Avusturya cephesinde baar gsteremedi. Savata Rusyann Osmanl Devletine kar daha ileri gidebileceini gren sve, Rusyaya sava ilan etti (1789). Fransa htilali de Avusturyann dikkatini bu olaya vermesine sebep oldu. (Fransa Kraliesi Marie Antuanet aslen Avusturya 218

Prensesiydi). Ayrca Avusturya Tunay aarsa, Prusya, Avusturyaya kar savaa girecekti. Avusturya 1791 Zitovi Antlamas ile savaa son verdi. Rusya yalnz kalnca, o da bara karar verdi. Osmanl Devletinin banda III. Selim vard ve ordunun durumu savaa devam etmesine zaten msait deildi. 1792de Rusya ile Ya Antlamas yapld ve Krmn Rusyaya ait olduu resmen kabul ediliyordu. zi Kalesi, Bu ve Dinyester Irma arasnda kalan arazi Rusyaya veriliyordu. Rusya ile snrmz batda Dinyester olurken, Dou snrnda bir deiiklik olmuyordu. Bu antlama ile Osmanl Devleti Paralanma Dnemine girmiti. XVIII. yzyl sonunda Rusya ile Napolyonun Msr igali nedeniyle farkl bir siyasi olay yaand Napolyon, Fransz hkmetini, yklmak zere olan Osmanl Devletinin elinden Msr almak konusunda ikna etmiti. Hem sava halinde olduklar ngiltereye de iyi bir darbe vurulurdu. 1798de Napolyon, bir Fransz donanmas ile Msr igal edince, ngiltere ve Rusya, Osmanl Devletine yardm teklifinde bulundular. Her ikisi de Akdenizde, Fransann, Msra yerleerek, avantajl duruma gelmesini istemiyorlard. Yardm teklifini, Osmanl Devleti kabul etti. Bylece Osmanl Devleti, d politikada Denge Politikasn uygulamaya balamt. Devletin zayfl ve topraklarnn stratejik nemi denge politikasnn en nemli nedenleridir. ngilizler, Abukrda, Fransz donanmasn yaktlar. Rus donanmas ilk kez bu olay vesilesiyle Boazlardan geti. Gya Osmanl Devletine yardm edecekti. Ege Denizinde, Yedi

219

Aday igal etti ve Ada halkn Osmanl Devletine kar kkrtt. Napolyon, Osmanl Devletini ikna etmek iin Akka kalesini kuattysa da Cezzar Ahmet Paa komutasnda Nizam- Cedit ordusu kaleyi mkemmel savundu ve Napolyon geri ekilmek zorunda kald. ngilizlerin de etkili mdahalesi sonunda nce Napolyon, sonra Fransz ordusu Msr terk ettiler (1801El-Ari). Osmanl Devleti, XIX. yzyla El-Ari Antlamas ile girdi, hemen ardndan Rusyann kkrtmalaryla balayan Srp syan (1804) gndeme oturdu. Eflak, Bodanda da Rus kkrtmasyla isyanlar balad. Osmanl Devleti egemen devlet olarak siyaseten kendine bal olan Eflak-Bodan Beylerini azletti ve Ruslara kar Boazlar kapatt. Bu dnemde Fransaya kar, ngiltere, Rusya, Prusya ve Avusturya birlikte sava halindeydiler (htilal Savalar). Amalar 1789 htilalinin getirdii prensiplerin yaylmasn nlemek, mutlakyet rejimini glendirmekti. ngiltere, Fransann ihtilalden sonra glenmesinden endie duyuyordu. Onun ittifaka katlmasnn nedeni bu idi. (1688den beri merutiyetle ynetiliyordu ngiltere ve bu bakmdan Fransadaki siyasi gelimelerden bir endiesi yoktu!) ngiltere, Osmanl Devletinin, Rusyaya kar ald karar karsnda, doal olarak Rusyay koruyan bir tavr iine girdi. Osmanl Hkmetinden kararn geri ekilmesini; Eflak, Bodan Beylerinin grevlerine iadesini ve boazlarn Rusyaya almasn istedi. Osmanl Devleti istekleri reddederken Rusya, Osmanl topraklarna saldrd. Ruslar, Hotin, Bender, Kili, Akkerman kalelerini aldlar, smail Kalesi nnde yenildiler ve Rusyaya sava ilan edildi. 1806-1812 Osmanl-Rus Sava, bir ara atekes antlamas ile durduysa da Rus istekleri (Eflak-Bodan ve Grcistan 220

istiyorlard) reddedildi. Devam eden sava 1812de BKRE Antlamas ile sona erdi. Buna gre; *Ruslar igal ettikleri Eflak-Bodandan ekildiler. *Dinyester ile Prut arasndaki arazi Rusyaya verildi. Prut snr oldu. *Douda snr deimedi. *Srbistana baz imtiyazlar verildi. Osmanl Devleti, Rusya karsnda baarl olamaynca Srbistana ayrcalk tand. Bylece ilk imtiyaz (ayrcalk) elde eden aznlk Srplar oldu. Bu arada peinen belirtmeliyim ki; Balkanlarda hibir aznlk Osmanl Devleti ile bire bir mcadele ederek bamszlk kazanm deildir. Tek tek gelemiyorlar zaten Bu arada, milliyetilik hareketlerinden bahsetmeliyim Fransz htilalinden sonra tm dnyada etkisi grlen Milliyetilik (Ulusuluk) fikirlerinin yaylmas ile Osmanl Devleti gibi ok uluslu devletlerde ayaklanmalar balad. Osmanl Devletinin, Balkanlardaki topraklarnda ok farkl gayrimslim uluslar yaadndan ilk etkisi, ilk paralanmalar da Balkanlarda grld. Milliyetilik akmlarnn etkisi, Avrupa devletlerinin kkrtmas (Fransa ve zellikle Rusya) sonucu bamszlk amac ile ilk ayaklanan Balkan toplumu Srplardr (1804). lk imtiyaz kazanan toplum yine Srplardr. 1812 Bkre Antlamas ile (Rusya sayesinde). Rusya XVIII. yzylda, Balkan toplumlarnn ounluu Ortodoks olduu iin, bu zelliklerini kullanarak onlarn Osmanl Devletine kar koruyuculuuna soyunmutu. XIX. yzylda milliyetilik hareketleri Rusyann, Slav olma yani rksal zelliini n plana karmasn salad. Balkan toplumlarn, Slav zelliklerini n plana kararak kkrtma politikasna Panislavizm (btn Slavlarn birlemesi) diyoruz. 221

Tabii ki etkisini gsterdi. Srplardan sonra Rumlar ayaklandlar. Rumlar, Slav deildir. Ortodoks olma zellikleri nedeniyle Rusya, onlar kkrtmakta ve desteklemektedir. 1820de Eflakta ayaklandlar, baarl olamadlar. 1821de Morada balayan Rum syan bastrlamad. Osmanl Padiah II. Mahmut, Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paadan yardm istedi. Karlnda Mora ve Girit valilii verilecekti. Msr ordusu ve donanmas Moradaki isyann bastrlmasn salad. Ancak ngiltere, Fransa ve Rusya, Akdenizde Msr dnda Girit ve Morada da gl bir valinin varln kabul edemeyeceklerinden, Osmanl Devletine ltimatom vererek Morada, Yunan Devletinin bamszln kabul etmesini istediler. Osmanl Devleti Bu benim i sorunumdur diyerek reddetti. Ancak karmzdakiler kararlydlar. Navarin Limannda demirlemi olan Osmanl ve Msr donanmasn, sudan bir bahaneyle yaktlar (1827). Aklamalar da kabul edilir gibi deildi. Siyasi ilikiler kesildi ama Rusya, Osmanl Devletine sava at. 1828-1829 Osmanl-Rus Sava balyordu. Ruslar, Osmanl kuvvetlerini zayflatmak iin son savalarda uygulad gibi, hem batdan hem Kafkaslardan saldrdlar. Osmanl Devleti savaa hazr deildi. 1826da Yenieri Oca kaldrlm, yaplan askeri slahat henz tamamlanmamt. 1827de Navarinde donanmamz yaklmt. Batda ilerleyen Ruslar, Silistrede yenildilerse de bir mddet sonra takviye kuvvetlerle Silistreyi aldlar. Edirne nlerine kadar geldiler. Douda ise Erzurumu aldlar. Ruslarn Edirneyi almalar zerine II. Mahmut bar antlamas imzalamaya karar verdi. 1829 Edirne Antlamas bu artlarda gerekleti. Ne bekleyebiliriz? Sava meydanlarnda yenildiysen, masada kaybetmeye mahkmsun. Bu nedenle, antlamaya bozulmamak gerekiyor. 222

*Yunanistann bamszl tannd. *Tuna azndaki adalar Rusyaya brakld. Ruslar, Eflak ve Bodan geri verdiler. *Eflak-Bodan ve Srbistana ayrcalklar verildi. *Douda Anapa, Poti, Ahska, Akor, Ahkelk Kaleleri Rusyaya brakld. *Rus ticaret gemileri boazlardan serbeste geebilecekti. *Rusyaya 8,5 milyon lira sava zarar dentisi verildi. Balkanlarda bamszlk kazanan ilk devlet Yunanistandr. 1829 Edirne Antlamas ile Eflak-Bodan ve Srbistana yine Rusyann sayesinde birtakm ayrcalklar verildi. Bu, bir mddet sonra bamsz olacaklarnn iaretidir. Bekleyelim! XIX. yzyln ilk yarsnda Ruslarla iki byk sava dnemi yaandktan sonra hi beklenmedik, karlkl yardm antlamasnn ortaya ktn gryoruz. Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paa, Mora syannn bastrlmas iin donanma yollam ve baarl olmutu. Ancak arkasndan yaanan Osmanl-Rus Sava ve sonunda yaplan 1829 Edirne Antlamas ile Yunanistan kurulunca kendisine verilen szler tutulamad. Art, Mehmet Ali Paann, Osmanl Padiahn dikkate almayan davranlar da kendisine duyulan gveni sarsmt. (1827 Navarinde donanma yaklnca Morada kalan kuvvetlerini ngilizlerle anlaarak, Padiaha danmadan Msra ekmiti. Rus Savanda yardm etmemiti.) Bu nedenlerle Mora yerine Giritin yan sra Suriye Valiliini isteyince, II. Mahmut reddetti. Kavalal Mehmet Ali Paa istediklerini zorla elde etmek iin ordusunu harekete geirdi. Suriyede Belen Geidinde ve Konyada Osmanl kuvvetlerini yenerek am, Adana, Konya gibi nemli merkezleri ele geirdi. Ktahyaya kadar geldi. stanbul yolu almt. Telalanan II. Mahmut Denize den ylana sarlr! diyerek Rusyadan yar223

dm istedi. Rusya bayla bayla kabul etti. stedii eydi. Yardm bahanesiyle kim bilir neler koparmay hayal ediyordu! Osmanl Devletinin bir valisi ile bile ba edememesi, Rusyadan yardm istemesi ngilterenin konuya dahil olmasna sebep oldu. Rus donanmas Hnkr skelesine yerlemiken ngilterenin aracl ile 14 Mays 1833de Ktahyada Osmanl Devleti ile Msr Valisi Kavalal Mehmet Ali Paann olu brahim Paa arasnda antlama yapld. - Msr ve Girite ek olarak Suriye Valilii, Kavalal Mehmet Ali Paaya verildi. - Olu brahim Paaya da Adana ve Cidde Valilii verildi. Msr meselesi grnte halledilmiti. O halde Rus donanmasna ihtiya yoktu geri gidebilirdi ama Ruslar bir eyler koparmadan geri dnerler miydi? Nitekim II. Mahmutun da Mehmet Ali Paaya gveni olmadndan, ayn gvensizlii ngiltere ve Fransaya kar da duyduundan, Ruslarla 8 Temmuz 1833te Hnkr skelesi Antlamasn imzalad. Buna gre; * Osmanllar ve Ruslar bir sava zamannda birbirlerine yardm edeceklerdi. * Osmanl Devletine bir saldr olursa, Rusya masraflar Osmanl Devleti tarafndan denmek zere ordu ve donanma gnderecekti. * Rusyaya bir saldr olursa Osmanl Devleti boazlar kapatacakt. * Bu antlama 8 yl yrrlkte kalacakt. Bu antlamayla tarihte ilk kez Boazlar sorunu gndeme geliyordu. 224

Karadenizde kendini emniyete alan Rusya karsnda, ngiltere ve Fransa, Akdenizde o derecede gvensizlik iindeydi. Antlamadan memnun kalmamlard. Osmanl Padiah ise muhtemel bir Msr saldrsna kar Rus yardmn garantilemiti. Nitekim Ktahya Antlamas II. Mahmutu da Kavalal Mehmet Ali Paay da memnun etmemiti. Bir mddet sonra Nizip Ovasnda sava yeniden balad (1839). Ancak Osmanl kuvvetleri yenildi. Donanma komutannn ihaneti ile Osmanl donanmas Msr Valisine teslim edildi. Osmanl Devleti ok kt bir duruma dt. Hnkr skelesi Antlamasnn 8 yllk sresi dolmam olduundan, Rusyann yardm gndeme geldi. Ancak bu konuda hassasiyetini bildiimiz ngiltere yine devreye girerek Rusyann, Osmanl Devleti zerinde bir g oluturmasn engellemek zere, Osmanl Devleti ile Kavalal Mehmet Ali Paann, 1840 Londra Mukavelenamesini imzalamalarn salad. ngiltere, yanna Avusturya, Prusya ve Rusyay almt. Fransa bu dnemde Msrdaki slahat hareketlerine yardm ettii iin Mehmet Ali Paann yanndayd. Londrada alnan karara gre; *Msr hukuken Osmanl Devletine bal kalmakla beraber, ynetimi Mehmet Ali Paa ve oullarna brakld. *Msr, Osmanl Devletine ylda 80 bin kese vergi verecek, Osmanl donanmasn geri gnderecekti. *Suriye, Adana, Girit, Osmanllara geri verilecekti. 1841de Hnkr skelesi Antlamasnn 8 yllk sresi bitince ngiltere, Fransa derhal konuyu uluslararas bir masaya tadlar. Osmanl Devleti, Rusya, Prusya ve Avusturya da katlarak, Londra Antlamas ile Boazlarn statsn kabul ettiler. 225

*Boazlar, Osmanl Devletinin egemenlii altndadr. *Bar zamannda boazlardan hibir yabanc sava gemisi gemeyecektir. Ohh ngiltere, Fransa, Akdenizde gvenlik iindeydiler, rahatlamlard. Rusyaya gelince Karadenize hapsedilmiti 1841 Londra Antlamas ile Boazlar tarihte ilk kez, uluslararas bir ortamda grlyordu. Boazlarn Kapall ilkesi burada kabul edilmitir. XIX. yzyln ortalarna gelince Rus Sava olmadan olur mu? Tabii ki var! Krm Sava (1853-1856). Her Osmanl-Rus Savanda olduu gibi nedenlerden biri Rusyann, Osmanl Devleti zerindeki emelleridir. Hasta Adam ifadesini Osmanl Devleti iin kullanan ar I. Nikola, ngilizlere, Osmanl topraklarn paylamay teklif etmiti. O dnemde ngiltere zayf da olsa Osmanl Devletinin varln devam ettirmesini Dou Akdenizdeki emelleri iin uygun grdnden Rusyann bu teklifini reddediyordu. Rusya kendi bana Hasta Adamn nemli uzuvlarn ele geirmeyi planlamaya ve sava bahaneleri yaratmaya balad. Osmanl Devletinden kutsal yerlerde Katolikler kadar, Ortodokslarn da hak sahibi olmasn istedi ve bu isteklerini bildirmek zere Prens Menikofu stanbula gnderdi. Gizli istek ise Hnkr skelesi Antlamasnda olduu gibi, Boazlardan geebilmek ve Osmanl Ortodokslar zerinde himaye hakk elde etmekti. Menikofun isteklerini, stanbuldaki ngiliz ve Fransz elilerine bildiren Osmanl Devleti, onlarn desteiyle bu istekleri reddetti. Zaten Osmanl Devleti XVIII. yzyln sonundan beri denge politikas ile siyasi varln devam ettiriyordu. Ruslar 226

isteklerini zorla kabul ettirmek iin harekete getiler. Tuna boylarnda Ruslarla sava balad. ngiliz ve Fransz donanmalar 1841 Londra Antlamasna ramen anakkale Boazn geerek, stanbul nlerine gelince, Rusya buna tepki olarak Sinoptaki 10 paralk filomuzu bast ve yakt (30 Kasm 1853). Bunun zerine, Osmanl-Rus Sava balad. Krm Savanda ilk kez Osmanl Devletinin yannda ngiltere ve Fransa da yer aldlar. Amalar belliydi. Henz Osmanl Devletinin Rusya eline dmesini istemiyorlard. Rusyay mmkn olduu kadar kuzeyde tutmak istiyorlard. Bakalm ne zaman Rusyay kuzeyde tutmaya yarayan kollar zlecek ve Osmanl Devleti zerine iyiden iyiye salacaklard? Sava yl srd (1853-1856). Rusya yenildi. 1856 Paris Antlamas imzaland. Buna gre; *Osmanl Devleti bir Avrupa Devleti sayld. Avrupa devletler hukukundan yararlanacakt. Toprak btnl Avrupa devletlerinin garantisi altna alnd. *Karadeniz tarafsz bir deniz olacakt. Osmanl Devleti ve Rusya bu denizde sava gemisi bulunduramayacakt ve tersane yapamayacakt. Sava gemilerine kapal, ticaret gemilerine ak olacakt. *Boazlar, 1841 Londra Mukavelenamesine gre ynetilecekti. *ki taraf sava ncesi duruma ekilecek, Besarabya snr, Bodan lehine dzeltilecekti. *Eflak-Bodana muhtarlk verilecek. Byk devletlerin kefillii altna alnacakt. *Tuna zerinde ticaret gemileri serbeste dolaacakt.

227

*Osmanl Devletinin 1856da ilan ettii Islahat Ferman dikkate alnacak, uygulamaya karlmayacakt. Lehimize bir antlama m? Gya galiplerin grubundaydk ama yenilmiten farkmz yoktu! Osmanl Devleti; *Topraklarn koruyamayacak durumda olduunu resmen kabul ediyordu. *Karadenizin tarafszl yenilen Rusya gibi Osmanl Devletine de kabul ettirilmiti. *Eflak-Bodana muhtariyet verilmesi biliyoruz ki bir adm sonra bamszla giden yolun bayd. Hem Osmanl Devletinin toprak btnln garanti ediyorlar hem paralanmaya zemin hazrlyorlard! Krm Sava ve Paris Antlamasnn bir faydas oldu tabii. Rusya geri adm att. Bir sre Osmanl Devleti rahat etti. ngiltere ve Fransa, Krm Savanda, Osmanl Devletinin yanndaydlar, ancak sava masraflarn Osmanl Devleti karlad. Hem de ngiltereden bor olarak. Ald 3.000.000 altn lira (1854-ilk borlanma). Padiah Abdlmecitti. Avrupada 1848den itibaren gelien Almanya ve talyann, siyasi birliklerini kurma abalar 1870de talyann, 1871de Almanyann kurulmas ile sonuland. Bu nemli siyasi deiim ngiltere ve Fransann dikkatlerini eken nemli olaylard ve de Rusya bu durumdan yararland. lgili devletlere nota gndererek Paris Antlamasnn, Karadenizin tarafszlna ilikin maddesini tanmadn bildirdi. Londrada toplanan kongre, Rusyann isteini kabul etmek zorunda kald. nk ngiltere, tek bana Rusya ile baa kamazd. Almanya siyasi birliini kurmaya alrken Fransay ar bir yenilgiye uratm, elinden Alsas Loreni almt (1871). 228

Rusya, Avrupadaki bu siyasi konjonktr lehine kulland ve Balkanlarda Panislavist propagandalarna balad. Mahmut Nedim Paa gibi Rus taraftar bir hainin abalar ile Sultan Abdlaziz, Bulgar Kilisesinin muhtarln kabul etti. Bu, Bulgaristann bamszlna yol aacak bir ayrcalkt. (Gnmzde PKKllarn isteklerinden biri kendi diyanetlerini kurmak!) syanlar Hersekte balad, ksa zamanda Bosnaya geti. Mahmut Nedim Paa, Fransann tavsiyesi ile Mostara (Hersekin merkezi) bir heyet gnderdi. Ancak asilerin daha ok marmalarna yol at. syanlar Bulgaristan, Srbistan ve Karadada yayld. Devlet, Srbistan ve Karadadaki isyan g kullanarak bastrd. Srp Prensi, Avrupadan yardm istedi. Rusya ie kart. Srbistan ve Karada ile bir atekes antlamas yaplmas iin Osmanl Devletine bir ltimatom verdi. Osmanl hkmeti bunu kabul etti. Avrupa Devletleri yeni bir savatan ekindikleri iin konuyu bir Avrupa sorunu olarak ele aldlar ve stanbulda bir konferans toplanmasna karar verdiler. 23 Aralk 1876 gn, konferansn topland gn, Kanuni Esasi ilan edilerek Avrupal delegeleri etkilemek isteyen Osmanl Devleti, konferans sonunda alnan ar kararlar reddetti. Kabul etseydi Balkanlara veda etmek zorunda kalacakt. Konferans dald. Londrada toplanan Konferans kararlarn da reddetti. Bunun zerine Rusya, sava ilan etti. 24 Nisan 1877 (Rumi 1293) 1877-1878 Osmanl-Rus Sava balyordu. Her zamanki gibi batdan, Romanya zerinden (EflakBodan) ve doudan Kafkasyadan olmak zere iki koldan ilerleyen Rus kuvvetleri batda Plevnede Gazi Osman Paa tarafndan durdurulduysa da daha sonra takviye birliklerle saldrd ve Gazi Osman Paa yaralanarak Ruslarn eline esir dt. Kahramanca yapt savunma Rusyada da takdirle karland ve 229

Moskovada tutulduu sre iinde klcn tamasna izin verildi. Douda ise Ahmet Muhtar Paann komutasndaki Trk ordular Ruslar defalarca yenmelerine ramen sonuta Kars, Ardahan, Erzurum Ruslarn eline geti. Batda Plevneyi aan Ruslar, Edirneye geldiler. II. Abdlhamit, stanbulun da Ruslarn eline gemesinden endie duyarak ara bavurup atekes istedi. (19 Ocak 1878). Ruslarn, Edirneye girmesi, ngilizleri de harekete geirdi. stanbuldaki ngiliz uyruundan olan kimselerin can ve mallarn korumak bahanesiyle, anakkale Boazn geip Mudanyaya geldi. Bu duruma kzan Ruslar, Edirneden hareketle atekes hatt olan atalcay geip Ayastefanosa (YeilkyAtatrk Havaliman) geldiler. 93 Harbi sonunda Ruslar, Osmanl delegelerine istedikleri artlar kabul ettirdiler. Ayastefanos Antlamas adn alan, yrrle girmeyen antlamaya gre; *Byk bir Bulgar krall kurulacakt. Bulgaristan dnda Makedonya ve Dou Rumeli de dahil olacakt. *Bosna, Herseke muhtariyet verilecekti. *Srbistan, Romanya ve Karada tam bamsz olacakt. * Kars, Ardahan, Batum ve Dou Beyazt, Rusyaya verilecek. *Osmanl Devleti, Rusyaya 30 milyon lira sava zarar dentisi verecekti. Osmanl Devletini en zor zamannda saran Ruslar bu istediklerini kabul ettirdilerse de bu antlama Avrupa devletleri, ncelikle ngilterenin ve Balkanlarda kendi gz olan Avusturyann iine gelmemiti. Almanyay da yanlarna alarak antlamaya itiraz ettiler. Rusya kar gelemedi. Berlinde Alman

230

Babakan Bismarckn bakanlnda toplanan kongrede alnan kararlar kabul etti. 13 Haziran-13 Temmuz 1878 tarihleri arasnda yaplan grmeler sonucunda Berlin Antlamas imzaland. Buna gre; *Byk Bulgaristan e ayrld. Asl Bulgaristan, Osmanl Devletine bal, vergi veren bir prenslik oldu, Makedonya slahat kouluyla Osmanl Devletine brakld, Dou Rumeliye Hristiyan Vali ynetiminde muhtariyet verildi. *BosnaHersek, Osmanl topra saylacakt. Ancak Avusturya tarafndan ynetilecekti. *Karada, Srbistan, Romanya tam bamsz olacakt. *Kars, Ardahan ve Batum, Rusyaya braklacak, Dou Beyazt Osmanllarda kalacakt. *Ermenilerin oturduklar blgelerde (Rumeli, Anadolu) slahat yaplacakt. *Teselya, Yunanistana braklacakt. *Osmanl Devleti, Rusyaya 60 milyon lira sava zarar dentisi deyecekti. 93 Harbinin Osmanl Devletinin yenilgisiyle sona ermesi, artlar ar bir antlamann yaplmas Byk Avrupa Devletlerinin (ngiltere, Fransa), Hasta Adam olarak nitelendirilen Osmanl Devletinin iflah olmaz bir hastalkla peneletiine olan inanlarn arttrd. yilemesi olanaksz grlen Osmanl Devletinin nemli paralarn ele geirmeye baladlar. XIX. yzyl ortalarnda (1856 Paris Antlamas) Osmanl toprak btnln garantileri altna alan bu devletlerin, bu aamadan sonra artk Osmanl Devletinin topraklarn bizzat ele geirdiklerini gryoruz. Rusya karsndaki bu hezimet (hem askeri hem de diplomatik, siyasi yenilgi), paralanmay hzlandrd. 231

1829dan sonra Fransa, 1830da Cezayiri ele geirmiti. 1878den sonra 1881de Tunusa girdiler ve ele geirdiler. Gereke Cezayirin gvenlii idi. 1878de Osmanl Devletinden Kbrsa yerleme izni alan ngilizler, 1882de Msr ele geirdiler. Bylece Dou Akdenizde iki nemli stratejik mevkii ele geiren ngilizler (1869da Svey Kanal almtr.) I. Dnya Sava srasnda Fransa, Rusya ve talya ile yapacaklar gizli antlamalarda Dou Karadeniz, Dou Anadolu, stanbul ve Boazlar Rusyaya veriyorlard. Kbrs ve Svey Kanal dahil Msr ele geirdikten sonra ngiltere, Rusyann scak denizlere inmesinden pek de rahatsz olmayacakt anlalan! Osmanl Devletinin, Rusya ile ilikileri I. Dnya Sava balaynca, Kafkasya Cephesinde devam etti. Osmanl Devletinin Kafkasya Cephesi Komutan ve Bakomutan Vekili Enver Paann hatalar yznden on binlerce Mehmetiimiz telef oldu. Ruslar, Erzurum, Bitlis, Mu ve Trabzona kadar indiler. Kafkasya Cephesinde Miralay Mustafa Kemalin bu cepheye atanmas ile baar grlmeye balad. Mustafa Kemal, Bitlis ve Muu, Ruslardan geri almay baard. 1917de Rusyada nce ubat Devrimi ile arln devrilmesi, Ekim Devrimi ile de Boleviklerin (Rus komnizmi) iktidara gelmesiyle, Kafkasya Cephesinde savalar nemini kaybetti. 3 Mart 1918 Brest Litovsk Antlamas ile Kafkasya Cephesi kapand gibi, 1878 Berlin Antlamas ile Rusyaya braklan Kars, Ardahan ve Batum 40 yl sonra geri alnyordu. Liberal Avrupa devletlerinin kabul edemeyecei komnizmin yerlemesi, Rusya ile mttefiklerinin aralarnn almasna sebep oldu. Artk ngiltere ve Fransa, Rusya ile yollarn ayrmtr ve Bolevik Rusya bu iki devletin tehdidi altndadr. Bu 232

nedenle, Ankarada kurulan TBMM ile iyi ilikiler kurmak, n plana kmtr. Mterek dmanlar karsnda Ankara-Moskova yaknlamas anlalr bir eydir. Osmanl Devletinin yklmasnda son 200 yl nemli rol oynayan Rusya, yeni Trk Devletinin kurulu aamasnda ie yaramtr. Sonrasn inallah ikinci kitabmda anlatrm. Bugn m? u PUTN var ya, ok karizmatik, en beendiim devlet adam Ancak korkutuyor da yi geinmek lazm!

233

Hkmdarlar kabiliyetlere sayg gstermeli, sanatlar korumal, esas olarak da ticaret ve tarm desteklemelidirler. MACHIAVEL (XV. yzyl) HKMDAR Buna Yneticiler desek!

234

BUDHA MI FRANSIZLAR MI?

nancmza gre insanlk tarihi boyunca 125.000den fazla peygamber gelmi. 29 peygamber isimleriyle biliniyor. Bunlar arasnda, peygamber olmadklar iin, Lao e, Konfuiyus, Zerdt ve Budha yok! Ama insanla getirdikleri ahlk prensipleriyle bu filozoflar bugn birer din kurucusu konumundalar. Drdnn ortak zelliklerinden bir dieri ortalama M. VI. yzylda yaam olmalardr. Zerdt (Mecusilik) inanc randa yaklak bin yl hakim olmutur. slamiyet, rana 642den itibaren yerlemeye balaynca Zerdt inanc Hindistann batsnda tutunabilmitir ancak bugn de taraftarlar Bat Hindistanda vardr. Budha asl ad ile Sakyamuni, koyu bir Kast sisteminin Hindistanda bir milletin olumasn nledii, Brahman denilen din adamlarnn, toplumu adeta ekip evirdii ve son derece karmak, adal din ritellerin, toplumun kendilerine kaytsz, artsz itaatlerini salad bir ortamda ve dnemde, mevcut sosyal sisteme tepkili, soylu bir kii olarak karmza kyor aaadan, debdebeden uzaklaarak, sade bir hayat neren Brahmanlarn tlerine uyarak oru, alk ve uykusuzlukla geen bir hayata balayan Sakyamuni, bu ekilde ile ekmenin ie yaramayacan anlayarak bundan vazgeti. Tam alt yl ssz bir ormana ekildi ve derin dncelere dald. Alt yl sonra Both Gaya yaknlarnda, kutsal bir incir aac dibinde otururken, birden gereklere erdiini hissetti. Bylece Budha (bilge, tanrnn ilhamn alm kii, ermi) olmutu. 235

Budhann esas prensibi, insanlar iyilie gtrmek ve sonra toplumu ykseltmekti. O, sylevlerinde (sutralarnda) yle diyordu: Olgun bir adam, eer dknlerin yardmna, felakete urayanlarn tesellisine komazsa, o insan gerekte hibir ey deildir. Benim mezhebim sevgi, yardm ve efkat yoludur. nsanlar arasnda doum itibariyle fark yoktur. Herkes eittir. Ona gre dnya esas itibariyle fenadr. Fakat fenalklardan kurtulmak iin fenalklarla dolu toplumdan kamak deil, insanlar iinde ve fenalar arasnda iyi olarak yaamak, herkese iyilik yolunda rnek olmak gerektir. Budha, hayatn esasnn elem olduunu kabul eder. Ona gre, dou elemdir, ihtiyarlk, hastalk, lm, istek, btn bunlar elemdir, straptr. Elemden kurtulmak iin hrsn, istein yok edilmesi gereklidir. Bunu baaran insan, NRVANAya kavuur. Nirvana, ruhun huzur ve skna erimesi demektir. Budha, dinle ilgili trenleri kaldrarak, yerine ahlaki grevleri koymutur. Bu yzden, Brahmanlarn nfuzunu krm, insanlar arasnda snf fark gzetmemesi ve herkesin Nirvanaya arlmas da Kast rgtn temelinden sarsmtr. Onu anlayanlar asil snftakiler ve zellikle aydnlar olmutur. M. 478de ldnde, etrafnda aydn, imanl ve ahlkl bir topluluun olutuunu grmek mutluluuna ulamt. Tanrsz bir din olan Budha dini, dou Asyaya yayld srada olduka deimi, Budha bir tanr mertebesine karlm ve adna parlak dini trenler yaplmaya balamtr. Hindistanda hemen hemen kalmam olan Budizm; inde, inhindinde, Tibette, Japonyada ve Avustralya adalarnda pek fazla yaylmtr.

236

Budhann dncelerine bir kez daha baktmzda, bize hi de yabanc gelmeyen u szcklere taklyorum. Doum itibariyle insanlar arasnda fark yoktur, herkes eittir. M.. VI. yzyl sonlarnda, V. yzyln balarnda, Hindistanda, Fransz htilalinden (1789) 2400 yl nce Franszlarn kulaklar nlasn!

237

LKRETM MFREDATI LE LGL

2009 balarnda Douda, snrda Akttn Karakoluna PKK saldrs olduu zaman, ekranlarda Akttndeki okulun kapsna kilit vuran retmene lanet ettim. O gzel ocuklar okuldan mahrum etmeye kimin hakk var? Aladm, aladm Yama ramen Milli Eitime bavurup Akttne gnll gitmek istediimi bildirmek geldi iimden Ama evremdeki insanlarn bana ihtiyacn dnerek geri adm attm Ancak; Hayallerimden asla vazgemedim. Oraya bir ekilde gittiimi ve gzel ocuklar kendi hazrladm bir mfredat program ile mkemmel yetitirdiimi canlandrdm gzmde Ayrntlar da dndm elbette. Okulun i dzeni, temizlii, hijyenik ortam, bahe dizaynna kadar Yapmay dndm fiziksel deiimleri yazmak deil amacm oktan beridir aklma taklan bir sorunun zmne ynelik, mfredat program ile ilgili fikirlerimi uyguladm hayat ettim. lkretim deil, lise mezunlarnn bile Trke okuma, anlama, gzel yaz yazma, fikirlerini aklama gibi en nemli konularda iyi yetiemediklerine bizzat ahit olduum iin Ayrca matematik btn derslerin Trke ile birlikte temeli Bu nedenle, matematik iin de ne yapmak gerektii konusunda fikirlerimi uyguladm hayal ettim Sizlerle de paylamak istediim eyler bunlar Ben olsam; (hep byle sylenir) lkokulda (5 yllk blm) Trke ve matematik dnda hibir ders koymam. 238

Trke I. II. III. vs. 5 sene sonunda belki 20-25 Trke kitab bitirilir. Hatta daha fazla Okuma, anlama, anlatma, zet yazma, konular kendi devam ettirme, konular sorularla deiik ynlere kanalize etme gibi yeteneklerin gelitirilmesi, ok gzel el yazs yazmak gibi zelliklerin kazandrlmas, gnlk tutmak... Hatta 4., 5. snflarda masal, hikye, iir yazmalarn salamak gibi Trke kitaplarnda belki AT AT TUT ile balayan konular, ksa zamanda tarihten, corafyadan, bilimden, genel kltrden, sanattan, vs seilmi konularla ilgili paralardan rnekleri ierecek Bayrak sevgisini de vatan sevgisini de anne baba, aile sevgisini de bu paralardan renecekler. Arimeti de renecekler, Peygamberimizi de. Matematikten ise saylar yazmak ve 10a kadar saymakla balayan konular 5 yl boyunca arpm tablosu say saymaca (3ten bala 5er 5er, 7den bala 6ar 6ar vs.) en mkemmel ekilde tamsaylarla, rasyonel saylarla toplama, karma, arpma, blme, ondalk saylar, oran orant, alan, hacim, evre lleri, arlk lleri vs. 5 yl srf bu konular temel olarak mkemmel retilecek. Problem zmede ustalatrlan renciler, gzel yazan, dncesini iyi ifade eden, kafas alan, muhakemesi gelimi renciler olarak yetimi olacaktr. lkretim ikinci 3 yllk dneminde, fen derslerinde de sosyal bilimlerin her dalnda da baarlar arka arkaya gelecektir. lkretimde mzik, resim, beden eitimi dersleri hobi olarak mutlaka verilmeli ancak notla deerlendirilmemeli. Beden eitiminde mmknse derslere balamadan tm ocuklara jimnastik hareketleri yaptrlarak alkanlk haline getirilmeli... Yine bu programda okul sabah erken balayp 13.00te bitmeli. leden sonra haftada 3 gn zorunlu, saat 14.00te balayan resim, mzik, spor eitimi dersleri konmal. Resim; el ileri, resim yapma, plastik ileri gibi rencinin ilgi alanna gre eitlenmeli. 239

Mzikte de renci almak, sylemek, folklor gibi eilimlerine, yeteneklerine gre eitim almal. Spor eitiminde, ok eitli alma ortamlar bulmal renci. Aletli, aletsiz jimnastik, futbol, voleybol, tenis, basketbol vs. notla deerlendirme olmamal dedim ama ok baarl olanlar bir ekilde taltif edilmeli tabii ki. Bilmem ok mu ey hayal ediyorum ama bunun iyi olacana inanyorum. Dnsenize ocuun antasnda bir Trke kitab ve defteri (Trke I. II. III. vs.) birde matematik kitab ve defteri (Matematik I. II. III. vs.) ne kadar hafif bir anta ile giderler deil mi? Bir baka dndm konu da mam Hatip Liseleri Tabii ki din adamna da ihtiya var Ancak; dnyorum da mam Hatip Liseleri de normal liselere dnse, dz liseden mezun olan genlerimizin isteklerine ve baarlarna gre ya iki yllk Din Adam Yksek Okuluna ya da lahiyat Fakltelerine gitseler bence birtakm puan tantanas da ortadan kalkar Din adamlarmz da herkesle beraber lise eitimi alm olur. Neden byle dnemezler anlamyorum!

240

RVET-SEM-DEMOKRAS
Son seimlerde 70 milyonun gz nnde semenlerin oylar, bir eyrek altnla, bir file erzakla, 200-300 liralk alveri ekleriyle, Kuran zerine yeminle, beyaz eya ile ipotek altna alnyor, alnyor, yani rvetle oylar adeta satn alnyor, bunun sonucunda iktidara gelen parti, Biz seimle iktidara geldik, biz demokrasinin sonucu iktidardayz diyebiliyor Kimi kandryorlar diyebilmek istiyorum ama ne yaplabiliyor? Zaten seim kanununda, milletvekillerinin dokunulmazlklar konusunda yaplmas gerekenler yaplmyor. Yzde 10 baraj da bal bana demokrasiye aykr. Ayrca kim gelecekse gelsin neden ekiniyorsun? Semenlerin, dncelerini temsil ettirmek haklar. Daha iyi! Ufak tefek partiler olur, koalisyon olur, rejim dman bir partinin, lke btnlne dman bir partinin, tek bana iktidara gelip ortal kztrmasndan, gerginletirmesinden, tek bana lke kaynaklarn amalar uruna, kendi yandalarna peke ekmesinden daha iyidir. talyada bir dnem hatrlyorum da 10dan fazla partinin katld koalisyon hkmeti vard. Dokunulmazlk sayesinde sulular bile TBMMnin ats altnda gya milleti temsil ediyorlar Herhalde kendileri gibi olanlarn temsilcileridir Eee. Zaten demitim her gr ve dnce sahibi Mecliste temsil edilmelidir diye Olsun varsn!

241

Yzde 10 baraj ile dokunulmazlk birbirine bu kadar m uyar, bu konuda zellikle Yani bir taraftan yzde onun altnda oy alan partilere (belki de lke gelecei asndan ok iyi programlar vardr) Meclise girme yasa koyacak seim kanunu, bir taraftan en adi sulardan yarglanmas gerekenler bir byk partinin eteine yapp dokunulmazlktan yararlanmak iin Meclise girebilecek Hayret Bu lkede aydnlar, dnenler, yurtseverler var sanyordum Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnda bu tezatlarn olmas, beni gelecek konusunda mitlendirmiyor Karamsarm, zgnm! Bu uygulama u adan da ok tehlikeli, birok partiden sadece biri yzde 10u gese, dierleri baraj 9.99 ile bile geemezse tek bana yzde 10,1 oy alan parti, Mecliste btn sandalyelere sahip olabiliyor. Anayasada yaplmas dnlen deiiklikler, daha demokratik, daha zgrlk ve zgrlkleri yarg gvencesi altna alan, sulular kollamayan hkmler tamal Yoksa neye yarar?

242

TRKYE CUMHURYET OSMANLI DEVLETNN DEVAMI MI?

Trk tarihi kesintisiz akp gider. Bir Trk Devletinin ykl tarihi, bir sonraki Trk Devletinin kurulu tarihi olabilir. rnek: II. Gktrk (Kutluk) Devletinin ykl 745, Uygur Devletinin kuruluu 745, Uygurlarn ykl 840, Karahanllar Devletinin kuruluu 840 gibi. phesiz ki bir nceki devletin kurumsal deneyimi, sonrakinin iine yaramaktadr. Anadolu Seluklu Devletinin tekilat, messeseleri Osmanl Devleti tarafndan kullanlmtr. Divan, Tmar sistemi vs. gibi. Bu arada Osmanl Devleti, Anadolu Seluklu Devletinin devamdr diyen yok! Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletinden karakter olarak ok farkldr. Siyasi yaps, sosyal yaps, ekonomik politikalar her ey farkldr. Tabii ki tarihi, corafi ve kltrel mirassdr. Ancak ayn durum Osmanl ve Anadolu Seluklular iin de geerliydi imdi iddialardan bazlar hakknda ksaca grm ortaya koymak isterim! Diyorlar ki; bugn halen fonksiyonunu devam ettiren kurumlarn Osmanl Devleti dneminden kaldklarn gryoruz. Polis tekilat, Kzlay, Ziraat Bankas, Dantay vb. gibi. Bu nedenle Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletinin devamdr. Ben de diyorum ki Trk ordusunun kurulmas M. 209 Mete zamanna kadar inmektedir. 243

Buna gre Trkiye Cumhuriyeti, Asya Hun Devletinin devam m oluyor acaba? Yine diyorlar ki Trkiye Cumhuriyeti, Osmanl Devletinin devam olduu iin Osmanl borlarn Lozanda demek zorunda brakld. Bende diyorum ki; biraz okuyun. Osmanl borlarn yalnz Trkiye Cumhuriyeti demedi ki! Osmanl Devletinden ayrlan birok devlete bu bor paylatrld. Yunanistan, Bulgaristan, Suriye, Irak, Lbnan, rdn, Yemen vs. hatta 12 aday o tarihte elinde bulundurduu iin talya bile Osmanl borlarndan nasiplendi. imdi talya, Osmanl Devletinin devam m oluyor yani?

244

BZ DE OLSAK BYLE YAPARDIK

Mool mparatoru Cengiz Han, Moolistanda kurduu devletin snrlarn ksa zamanda Orta Asya ve ine hakim olacak kadar geniletti. Hkimiyet alan batda Maverannehirin dou snr olan Seyhun Nehrine kadar geldi. Maverannehir, Horasan, ran lkelerinde ise Harzemahlar Devleti vard. Byk Seluklu mparatorluu 1157 ylnda ykldktan sonra, onun miras zerinde yine bir Trkslam Devleti olarak kurulmutu. Merkezi Grgenti. Mool mparatorluu ile sorunlar yaamaya balayan Harzemahlar, Otrar ehrinin valisi Kay Hann agzl davran yznden Moollar adeta zerlerine ektiler. Kay Han, Moollarla yaplan anlamaya ramen bir Mool kervann ele geirmi ve mallarna el koymutu. Kervanclarndan neredeyse hepsini ldrtmt. Yaral olarak kamay ve Mool bakenti Karakuruma gitmeyi baaran bir kervanc, Cengiz Hana balarna geleni anlatnca olanlar oldu ve Cengiz, ordusu ile Harzemah lkesine saldrya geti. Drt koldan Seyhun Nehrini aarak Maverannehire girdi. Harzemah Hkmdar Muhammet Tegi, oullarnn ve komutanlarnn srarla nerdikleri, Kuvvetlerimizi blmeyelim dncesine ramen kuvvetlerini bld ve Moollar karsnda gsz durumda kald. Bu arada Otrar ehri valisini sa olarak isteyen Cengiz ele geirilen valinin azndan, burnundan, kulaklarndan, gzlerinden ieri kaynatlm gm dkerek cezalandrd. Muhammet Tegi, Grgen ehrinden kadnlar ve kz ocuklarn alarak ve Moollara yenile yenile gneye indi ve 245

ndusun kollarndan birinin kysnda durdu. Ky uurumdu ve uurumun dibinde rmak alayarak akyordu. Kar kyya ise Mool ordusunun banda Cengiz yerleti. Artk sonun geldiini anlayan Muhammet Tegi, Cengizin gz nnde Moollarn eline gemesinden korktuu kadnlar ve kz ocuklarn birer birer kayalklardan, al al akan rmaa att. Bu manzaray gren Cengiz, yanndaki komutanlara; ok takdir ettim Trk hkmdarn. BEN DE OLSAM BYLE YAPARDIM dedi. Tarih 1221 idi. 700 yl sonra yl 1920. Amerikal Tmgeneral James G. Harbord ile Mustafa Kemal arasndaki konuma, Falih Rfk Atayn anlatmyla: Harbord: Trk tarihini okudum. Milletiniz byk kumandanlar yetitirmi, byk ordular hazrlamtr. Bunlar yapan bir millet elbette bir medeniyet sahibi olmaldr. Takdir ederim. Ama bugnk duruma bakalm. Bata Almanya olmak zere mttefiklerinizle birlikte drt yl harp ettiniz, yenildiniz. Drdnz bir arada yapamadnz eyi bu durumda tek banza yapmay nasl dnebiliyorsunuz? Fertlerin intihar ettikleri zaman zaman grlr. Bir milletin intihar ettiini mi greceiz? Mustafa Kemal: Tarihimizi okumu, bizi renmisiniz. Fakat unu bilmenizi isterdim ki biz emperyalist penesine den bir ku gibi yava yava, aalk bir lme mahkum olmaktansa, babalarmzn oullar olarak, vurua vurua lmeyi tercih ediyoruz. Amerikal general ve arkadalar sessizce ayaa kalktlar: BZ DE OLSAK BYLE YAPARDIK.

246

30 AUSTOS
Sayn Karaincir Tatil Ky Sakinleri, Gzel yurdumuzu yldan fazla igal altnda tutmu olan dman kesin olarak topraklarmzdan atmamz salayan bu byk zafer, ardndan yaplan Mudanya Atekes Antlamas ile stanbul ve Dou Trakyay savasz kazandran, ulusal egemenlik mcadelemize, saltanatn kaldrlmas ile g kazandran, Lozanda Yeni Trk Devletinin btn dnya tarafndan bamsz, onurlu bir devlet olarak tannmasn salayan, Milli Mcadelenin beyni ve kalbi olarak 4 yl 24 saat uyumadan hizmet veren, kahramanlarmz bir ana gibi barna basan gzel Ankarann bakent olmasn salayan, tilaf Devletlerinin son kalntlar olarak donanmalarnn stanbulu terk etmesini ve btn bu olumlu gelimelerin zerini adeta bir ta gibi ssleyen Cumhuriyetimizin ilann salayan, bu byk zafer, 87. ylnda hepimize kutlu olsun! Osmanl Devleti XIX. yzylda paralanma-dalma devrinin en belirgin gstergesi olmak zere toprak kayplar yaad. Avrupada gelien ve yaylan milliyetilik akmlar Balkan topraklarnn kaybedilmesine, Yunanistan, Srbistan, Karada, Romanya gibi ulus devletlerin kurulmasna neden oldu. Balkanlarda milliyetilik temelinde gelien, ulus devletlerin kurulmasna giden olaylar XX. yzyln banda da devam etti. Bulgaristan ve en son Arnavutluk bamszlklarn ilan ettiler. II. Balkan Sava sonunda Meriin batsnda hi topramz kalmamt. Yine XIX. yzyl boyunca ve XX. yzyl balarnda sanayilemelerini tamamlam olan gl Avrupa devletlerinin s247

mrgeci politikalar sonucunda Kuzey Afrika topraklar kaybedildi. Ancak btn bu kayplarn temelinde Osmanl Devletinin zayfln ve gszln belirtmeliyim. Cezayir ve Tunusu, Franszlar igal ederken Msr, ngilizler tarafndan igal edildi. Siyasi, ekonomik, askeri, kltrel alanlarda ok gsz ve geri kalm olan Osmanl Devleti, Kbrsa ngilizlerin yerlemesine de izin vermiti (1878). Kuzey Afrikada elden kan son toprak Trablusgarp (bugnk Libya) oldu (1912). Osmanl Devleti, I. Dnya Savana, Almanyann yannda girdii zaman snrmz batda Meri Nehriydi. Dou Trakya, Anadolu, Suriye, Irak, Filistin topraklar ve Arap Yarmadasnda Yemen, Hicaz gibi nemli topraklar Osmanl ynetimi altndayd. Kars, Ardahan, Batum 1878de Rusyaya verilmiti. (93 Harbinden sonra). I. Dnya Sava srasnda Suriye, Irak, Filistin ve Arap Yarmadasndaki topraklar da elimizden kacaktr. (Bu topraklarn elden k da Arap milliyetilii, Fransz ve ngiliz smrgeciliinin sonucudur. Yemeni bu arada Arap topraklar iinde ayr tutmak gerekir. Yemen, Hicaz Emiri gibi Osmanlya ihanet etmemitir. Osmanl Devleti ortadan kalknca otomatikman bamsz duruma gelmitir.) Savan sonunda Osmanl Devletinin imzalad Mondros Atekes Antlamasnn, 30 Ekim 1918de imzaland gn, Trk ordusunun ekildii izgi, Misak- Milli snrmz olarak ifade edilecektir. Hemen hemen bugnk snrlarmz belirleyen Misak- Milli snrlarmza Musul da dahildir. nk 30 Ekim 1918de Musul elimizdedir. I. Dnya Sava, Osmanl Devleti iin fiilen Mondros Mtarekesi ile bitmiti belki ama Trk milletinin, Trkiye iin kan dkme sreci yeni balyordu Topramz olmad halde mttefiklere yardm iin, Galiya, Makedonya, Romanya cephelerinde kan dkm olan Mehmetik (100.000den fazla e248

hit), bundan byle anavatan iin, Trkiyesi iin kan dkmeye hazrlanyordu. nk Mondros Mtarekesinin o kadar ar koullar vard ki bunlar lkemizi, smrgeci devletlerin Osmanl Devletini aralarnda paylatklar Gizli Antlamalar uygulamalarna zemin hazrlyordu. Bu atekes antlamasyla topraklarmz igale ak ve savunmasz duruma geliyordu. Ve Mondros sonularn vermeye balad. tilaf devletleri lkemizi igale giritiler. Mondrostan sonra ilk igal ngilizler tarafndan Musula yapld (3 Kasm 1918). Hemen ardndan Franszlar, Adana, Pozant, Drtyol gibi yerlerimizi igal ettiler. Giderek igal alann genilettiler. 13 Kasmda Yunan gemilerinin de iinde yer ald 57 paralk tilaf donanmas stanbula geldi ve stanbul fiilen igal altna alnd. Ancak Mustafa Kemalin o gn dedii gibi Geldikleri gibi gideceklerdir! Anadolunun igali sratle devam ediyordu. talya, nceden kendine vaat edilen, sonra Yunanistana verilen zmiri alamad iin yandalarna kzgnd ama yine de Mula, Antalya evrelerini igalden geri kalmad. 15 Mays 1919da zmir, Yunanllar tarafndan igal edilince Anadoluda yer yerinden oynad. Her yerde mitingler igali protesto ediyordu nk bu igal kalc olabilirdi. Yunan Megalo dealar bu dnceyi glendiriyordu. Yani nazl yurdumuz dmann agzllne peke ekilmiti. galler karsnda halkn tepki gstermemesi iin, ba emesi iin Nasihat Heyetleri stanbuldan yola karlmlard. Bu arada Mustafa Kemali de Dou Karadenizde azm durumdaki Pontusu Rum saldrlar karsnda direnme gsteren vatanseverleri sindirmesi iin 9. Ordu Mfettii unvanyla Ana249

doluya yolluyordu Padiah Dou Karadenizde balam olan direni hareketleri ngilizleri kzdryor ve ngilizler, Saray, o blgeyi de igal etmekle tehdit ediyorlard Devleti bu durumdan Mustafa Kemal kurtarabilirdi ve yine tilaf Kuvvetlerinin dier istei olan, henz lavedilmemi ordu glerini Mustafa Kemal databilirdi. Bandrma Vapuru ile Samsuna giderken Mustafa Kemal kendisinden beklenen grevleri ve kendisinin esas amacn gzden geirdi. Amac, Dou Karadenizde balam olan direni hareketlerini glendirmek ve btn yurda yaygnlatrmakt Milli Mcadele yedi dvele kar yapld sz asla abartl deildir Hatta dahas vardr. ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan, Rusya, I. Dnya Savandan ekildikten sonra ngilizlerin kkrtmasyla Kars ve evresini igal etmi olan Ermenistan ile Ardahan, Artvin, Batumu igal etmi olan Grcistan, tilaf Devletlerini zellikle ngiltereyi destekleyen ABD Dahas m? erde dmanla ibirlii yapan 5. Kol diyebileceimiz ibirliki Rum ve Ermeni aznlklar, stanbulda Milli Mcadeleye kar olan ve tilaf Devletleri ile yan yana durarak, kendi makamlarn korumaya alan, teslimiyeti yneticiler! Bunlar da cabas Savatmz devletlerle daha sonra siyasi, kltrel, ekonomik ilikilerimiz yeniden balad Yaadklarmz grnrde belki unutmu olduk. Ama iimizdeki hainler tarihimizde hep ihanetleri ile anlmaya devam etmektedir. Milli Mcadeleyi balatmak o kadar kolay deildir. Art arda yaanm olan savalarda (Trablusgarp, I. ve II. Balkan Savalar ve Dnya Sava) binlerce insan yitirilmitir. Kalanlar mitsizdir, salkszdr, varlkszdr, periandr, bir de geleneksel bir ba ile Padiah-Halifeye ballk iindedir.

250

lkenin kt ekonomisinin arln omuzlarnda hisseden, bu ruh hali iindeki bir toplumu yeniden savaa hazrlamak, cepheye gtrmek kolay deildir. stanbul asrlardr Anadoludan kopuktur. Ne iftinin, ne zanaat sahibinin sorunlar ile ilgilenilmitir. Ne yol vardr, ne sulama sistemleri. Sadece sava dnemlerinde hatrlanan, kaderine terk edilmi bir toplum Ama efendi, ama kanaatkr, ama devletine yine de bal, itaatkr. Ama en nemlisi erefli bir tarihe, bamszlk azmine, asil kana sahip bir millet Mustafa Kemal bunu bildii iin bu milletin esir, kle olarak yaamasna asla raz olamazd ve parolasn da bu gerei grerek belirledi. YA STKLAL, YA LM Toplumu, Milli Mcadelenin iine ekmek, Milli Mcadeleyi topluma mal etmek zere 22 Haziran 1919da Amasya Genelgesi btn askeri ve sivil makamlara telgrafla duyuruldu. Bu genelgede Milli Mcadelenin amac, gerekesi ve yntemi belirtiliyordu. *Vatann btnl, ulusun bamszl tehlikededir. *stanbul Hkmeti zerine den grevi yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok gstermektedir. *Ulusun bamszln, yine ulusun azim ve karar kurtaracaktr. Milli Mcadelenin programn, ilkelerini belirlemek zere Erzurumda ve Sivasta Kongreler yapld. Alnan kararlardan bazlar unlardr: *Ulusal snrlar iinde vatan bir btndr paralanamaz! *Manda ve himaye kabul edilemez! *Aznlklara siyasi ve sosyal dengemizi bozacak ayrcalklar verilemez! 251

Bu kararlar o gnk artlarda, Mustafa Kemalin ifadesiyle ok namsait bir mahiyette tezahr etmi bir durumda iken alnm ok cesur kararlardr. ahsiyetli, erefli, onurlu insanlarn alabilecei kararlardr! Gelimeler arka arkaya geldi. 23 Nisan 1920de TBMM almalarna balad. Mcadelemiz dta igalci devletlere kar ulusal snrlar iinde, tam bamszlk mcadelesi olarak balatlrken, ierde stanbula kar, ulusal egemenlik mcadelesi eklinde srdrlyordu, TBMMnin almas ulusal egemenlik mcadelemizin en nemli aamasdr. TBMM ilk resmi cephe olarak Dou Cephesini Ermenistana kar at. Kazm Karabekir Paay Dou Cephesi Komutanlna getirdi. lk askeri ve siyasi baarmz Dou Cephesinde alnd. Kars ve evresinden karlan Ermenilerle 3 Aralk 1920de Gmr Antlamas yapld. Ermenistan Sevr Antlamasn tanmadn ve Dou Anadoluda toprak iddias olmadn kabul ediyordu. Artvin, Ardahan, Batumu igal etmi olan Grcistan, TBMMnin notas zerine igale son verdi ve topraklarmz geri aldk. Savamamza gerek kalmamt. Ermenistann bana gelenleri Grcistan iyi grmt. Gney Cephesinde Franszlar Antep, Urfa, Mara halkndan epey derslerini aldlar. lk silahl direni zaten Franszlara kar Drtyoldan gelmiti. Yani Franszlar igal ettiklerine, edeceklerine oktan piman edilmilerdi. Kendini igalden ilk kurtaran ehrimiz, Mara oldu (12 ubat 1920). Ardndan Urfa kurtuluunu, Mara gibi halk milisleriyle salad. Antepe Franszlar 11 aylk kuatmadan sonra girebildiler. TBMM bu illerimize hak ettikleri unvanlar vererek Trk milletinin minnet ve kranlarn da ifade etmi oldu. Kahramanmara, anlurfa, Gaziantep 252

Franszlar daha I. nn Zaferi zerine igale son vermek istedi. Ama yandalar biraz daha beklemesini sonunda krl kacaklarn syledikleri iin beklediler. Sakarya Zaferimiz zerine kesin karar verdiler. TBMM ile 20 Ekim 1921 Ankara Antlamasn yaparak igal ettikleri yerlerden ekildiler. Hatay hari Trkiye-Suriye snr izildi. talyann Mula ve Antalya blgesindeki igalleri srasnda bir atma yaanmad. Zaten Bat Anadolu, Yunanllara verilmi olduu iin krgn ve kzgndlar. I. nn Zaferinden sonra igale son vermek gibi bir tavr iine girdiler, yandalar onlar da ikna ettiler. Bir sre daha igale raz oldular. Yandalar da ngiltere ve Yunanistan; ahbap avular! II. nn Zaferinden sonra ekilmeye balayan talya, Sakaryadan sonra tamamen blgeyi boaltmtr. Bu arada avularn yalamakla yetiniyorlard dememe gerek var m? Sayn Karaincir Tatil Ky Sakinleri, Milli Mcadelenin en nemli cephesi Bat Cephesidir. Yunanllarla mcadele edildi gibi grnse de ngiliz desteindeki Yunanllarn Megalo dealarn da dnrsek en tehlikeli cephe olarak da ifade edebiliriz. Zaten nce gizli anlamalarla talyaya vaat edilen Bat Anadolunun sonradan Yunanistana verilmesindeki en nemli neden de budur. ngilizler gemilerinden dolay, Yunanllarn, Anadoluya daha sk aslacaklarn dnerek Trklerin bana gerek bir dert amak istemilerdir. Tabii Akdenizde gl bir talyaya da gvenmiyorlard. Bat Cephesinde Yunanllarla 5 muharebe yaptk. I. nn II. nn Eskiehir-Ktahya 253

Sakarya Byk Taarruz ve Bakomutanlk Meydan Muharebesi. Sakarya dahil ilk drt muharebe 1921de yapld ve Yunan ordusu saldr, Trk ordusu savunma durumundadr. Eskiehir-Ktahya Muharebeleri dnda dierleri Trk ordusunun zaferleriyle sonulanmtr. Yunan saldrlarnn nihai hedefi Ankaray ele geirmektir. Amalar Osmanl Devletinin onaylad SEVR Antlamasn, TBMMye de onaylatmaktr. tilaf Devletleri daha I. nn Zaferimizden sonra net olarak u gerei anlamtr ki; Trk milletinin gerek temsilcisi TBMMdir ve bu Meclisin onayndan gemeyen Sevrin uygulanmasna imkn yoktur. Bu nedenle ngiliz desteindeki Yunanllar hep Ankaray ele geirmek iin saldrdlar. Sakarya Zaferi bu Yunan saldrlarn kesin olarak durdurdu. 22 gn 22 gece aralksz sren Sakarya Muharebesinde Mustafa Kemal ilk kez Bakomutan olarak ordumuza, dnya sava literatrnde o gne kadar hi uygulanmam olan bir taktik uygulatt. Bu taktik Mustafa Kemalin u komutunda belirmektedir. Hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr ve o sath btn vatandr, vatann her bir kar topra vatanda kanyla sulanmadka asla terk olunamaz! Bylece Yunan ordusunun son saldrs Sakaryada krlm oldu ve Yunan ordusu geri ekilerek Ktahya-Eskiehir, Afyonun dousuna ekilen bir hattn batsnda, Trk ordusunun saldrsn beklemeye balad. Bakomutan Mustafa Kemal, hazrlklarn eksiksiz tamamlayncaya kadar saldr emrini vermedi. Yaklak bir yl hazrlk yapld. Kesin olarak kapanm olan Dou ve Gney Cephesinden ve dier yrelerden Bat Cephesine malzeme sevkiyat ilkel aralarla (kan, eek, at, katr srtnda) yaplyordu. Doru dzgn yol yoktu, zorlu k artlar, olan yollar da kapatmt. 254

Silah-cephane ya retiliyor ya da dardan temin ediliyordu, bu da zaman alyordu. Bu arada stanbuldaki yurtseverlerin igal altndaki ehirden karabildikleri silah ve cephane teknelerle Karadeniz yolu ile neboluya iletiliyor stiklal Yolu dediimiz nebolu, Ankara yolundan cepheye gnderiliyordu. Yiyecek, giyecek ihtiyac halktan temin ediliyor, bunlarn da Batya sevk edilmesi zaman alyordu. Ayrca ordunun yllarca savunma konumunda olmas, taarruz eitimi almasn gerekli klyordu ki bu da zaman alyordu. imdiye kadar yaplan muharebelerde subay rtbesinde birok ehit verilmiti. Bu eksiklii kapatmak kolay deildi. Btn bu hazrlklarn zaman almas yannda, Bat Cephesine sevkiyat gizlilik iinde yaplyor, gndz hibir hareket grlmezken gece karnca gibi, insanlarmz cepheye ynak yapyorlard. Bir baka alma kolu da haber alma rgtlerinin stanbuldan, igal altndaki Bat Anadolu ehirlerinden bilgi szdrmasyd ki bu bilgiler ok iimize yarad. Ayrca taarruzun elverili bir mevsimde yaplmas dnlmt. Bunun iin de austos ay belirlenmiti. Byk Taarruz ncesi komutanlar Bat Cephesinin karargh Akehirde taarruz tarihini, plann belirlemek iin bir araya geldikleri zaman gazeteler komutanlarn futbol ma izledikleri haberini geiyordu. Yunanllar aylarca Trk tarafnda hibir hareketin olmadn gndz havalanan uaklarnn raporlaryla reniyorlar, iip elenceye dalyorlard. Yaklak 190 bin Yunan askeri Bat Anadoluda bulunuyordu. 26 Austos gn iin, bir gn nceki gazeteler, Mustafa Kemalin ankaya Kknde ay partisi verecei haberini geiyorlard. (T. zakman u lgn Trklerde Azerbaycandan gelen bir diplomatn azndan da bu haberin ktn belirtiyor.) 255

ankaya Kknden Akehire gizlice gece yars, annesinin bile haberi olmadan hareket eden Mustafa Kemal, taarruz ncesinde ordunun bandayd. Byk Taarruzun amac igal altndaki yurt topraklarn igalden kurtarmak ve dman yurttan atmakt. Sava plan ise Yunan kuvvetlerinin arlnn bulunduu Afyona gneyden ve doudan saldrarak Yunan ordusunu ember iine almak ve imha etmekti. 26 Austos 1922de (Malazgirt Zaferinin kazanld gn, bu tarihi Mustafa Kemal zellikle belirlemitir.) sabah erken saatlerde balayan taarruz, 30 Austosta emberin tamamlanmasyla meydan savana dnt ve Yunan kuvvetleri byk lde imha edildi. Kaanlar 3 yl boyunca yaptklar yetmiyormu gibi yakp, ykp, tecavz ederek kayorlard, erefsizce Svari Kolordu Komutan Fahrettin Altay birlikleriyle kaanlar denize kadar srd. 2 Eyllde Uakta, 9 Eyllde zmirde yeniden Trk bayra dalgalanmaya balad. Yunan Bakomutan Trikopis esir edildi. 16 Eyllde Bat Anadoluda bir tek Yunan postal kalmamt. Ege adalarna canlarn zor atan Yunanllarn birou da denizde bouldu. Yunanistana gitmeyi baaran ve komuta kademesinde olan birok Yunan subay bu baarszlklarndan dolay Yunanistanda lmle cezalandrldlar. Anadolu maceralar fiyasko ile sonulanmt. Mustafa Kemalin bakomutanlnda Trk ordusu ok deerli komutanlar ve askerleriyle hak ettikleri zaferi kazandlar. Bu zafer btnyle bir milletin zaferidir. Bu zafer, yeni Trk Devletinin, Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn salam olmas bakmndan Trk milleti asndan en nemli zaferdir Kutlu olsun! 30.08.2009

256

KKLER
Birletiler, elbirlii ettiler Ykmak iin devleti Ezmek iin milleti Blmek iin vatan ngilizi, Fransz, talyan ve Yunan Basit bir iti onlar iin yle ya hastayd Osmanl Devleti rmt iin, iin. Yanldklarn anlamaya Bir 18 Mart yetti. Sularda eridi mitleri, Karada kt nice gleri Geemediler anakkaleyi nledi yer gk avaz avaz ANAKKALE AILAMAZ! 18 Mart 1915! Unutamayacaklar bir tarihti Yedikleri ilk tokat yzlerine, Bir de ilk tekme gerilerine akndlar, beklemedikleri bir eydi Kim att bu tekmeyi bize 257

Diyerek, dnp baktlar htiyar narn yle dallar yle canl damarlar vard ki Bitmez, tkenmez bir kaynak Bu Trk gerei! TLAY AYTEKN 7 MART 1985

258

LAKLK VE RTCA
Sayn Karaincir Tatil Ky Sakinleri, Trk milletinin, Gazi Mustafa Kemal Paann bakomutanlnda kazand zaferin 84. ylnda, ok eyi bilmemiz, hatrlamamz gereini dnerek hazrladm konuma metninde, baz konulara ok dar ereve iinde deinebildim. Zaferin kazanlmasnda yalnzca silahl glerimizin deil, kadn-erkek, oluk-ocuk topyekn milletimizin de pay olduunu biliyoruz. nk biz ordu-milletiz. Ve tarihimizi renmek mutluluunu da Cumhuriyetimiz gibi Laik, Demokratik, Hukuk Devleti niteliklerimiz gibi, Mustafa Kemale borluyuz. 1931de Trk Tarih Kurumunun kurulmas ve aratrmalar sonunda Orta Asya Trk Tarihi (slamiyet ncesi Trk Tarihi) btn onurlu, zgrlk timsali olmu karakteri ile dnya tarihine yn veren asaletiyle ortaya kt ve kendimizi, kimliimizi, kltrmz birinci dereceden kaynaklar vastasyla rendik Ve grdk ki bugn bile dnya toplumlarna rnek olabilecek bir kadn-erkek eitliine dayal toplumsal yap Grdk ki kocasnn tek ei, yuvasnn ve ocuklarnn zerinde kocas ile eit haklara sahip haysiyetli bir Trk Kadn Hakan ei olarak, Hatun unvanyla Kurultaya katlan, yabanc elileri Hakan ile birlikte kabul eden, emirnamelerde, Hakan ile birlikte ad geen bir Trk kadn Savata da erkeinin yannda, mkemmel at binen, ok kullanan, kendini her bakmdan koruyabilecek yeteneklerle donatlm bir Trk kadn Gl, soylu 259

Yine Orta Asya Trk Tarihini gn na kardmz zaman grdk ki tek eli evlilii yeterli gren, kadnna deer veren bir Trk erkei Trk kadnnn iffetine nce kendi sahip kan, koruyan, onurlu, akl banda, yavuklusu dndaki kadnlara bacs gibi deer veren bir Trk erkei Gl, soylu, ahlakl... Yine Orta Asya Trk Toplumlarna bakmaya devam edince, her eyi yaratan bir Gk Tanr inanc grdk. VIII. yzylda Gktrk Hakan Bilge Kaan, Kltigin ve Tonyukuk adna yazlm olan kitabelerde Tengri denilen Tek tanr, en ak ve net bir ekilde ifade edilmekte slamiyet ncesi Trk toplum yapsna bakmaya devam edince bilinen ilk Trk devletlerinin Hunlar, Gktrkler, Uygurlar gibi; devlet yaplarnn askeri ve siyasi temellere dayandn, slamiyet ncesi hibir Trk Devletinin dini karakterli olmadn grdk u halde laik devletlerdeki temel zellikler, kadn-erkek eitlii, devletin dini karakterli olmamas gibi temel zellikler, bu dnem Trk devletlerinde aka grlmektedir. Trklerin 751 Talas Savandan sonra slamiyeti kitleler halinde kabul etmesinin eitli nedenleri vardr. rnein Seluklular siyasi nedenlerle slamiyeti kabul etmilerdir. Dini inanlar ile mterek noktalar bulmalarnn yan sra siyasi nedenlerle slamiyeti kabul ettikleri grlen bir durumdur. lk Mslman Trk devletlerinde kat bir teokratik yap (eriat Devleti) asla grlmez. ok kk bir iki rnek vermem gerekirse; Arap-slam devletlerinde fitre ve zekt devlet eliyle topland halde (Emeviler-Abbasiler gibi) Trk-slam devletlerinde Osmanl Devleti de dahil olmak zere fitre ve zekt kiilerin kendi takdirine braklmtr. Devlet kesinlikle bunu bir vergi olarak toplamamtr

260

Ayrca Osmanl Devletinin ikiyi yasak etmediini, sarayda bile iki iildiini gryoruz. IV. Murat iki yasa getirdiyse bile kendisi imeye devam etmitir. Zaten yasak getirmesi bile, ikinin var olduunu gstermektedir Sayn dinleyenler Trk nklbnn en nemli zelliklerinden biri teokratik devlet yapsndan laik devlet yapsna geilmesini salam olmasdr. Saltanatn kaldrlmas ile balayan laikleme sreci, Halifeliin kaldrlmas ile en nemli aamay gerekletirmi, Tevhid-i Tedrisat Yasas ile eitim ve retimin birletirilmesi, eriye ve Evkaf Vekletinin (Din leri ve Vakflar Bakanl) kaldrlmas, Tekke ve Zaviyelerin kapatlmasyla devam etmitir. 17 ubat 1926da kabul edilen Trk Medeni Kanunu ile Trk kadn, daha nce, zellikle sz ettiim Orta Asyadaki konumuna gelebilmitir. Yaklak bin yllk bir sre Trk kadn iin kaybedilmi bir zamandr. Trk kadn toplumdaki yerini (Orta Asyadaki konumunu) ancak Cumhuriyet dneminde geri almtr ve bunu Mustafa Kemale borlu olduumuzu biliyoruz. Bu konuda Mustafa Kemalin Mmkn mdr ki bir toplumun yarsn ayaklarndan zincirle topraa balayp, dier yars ile kalknma gereklesin sz ne kadar yerindedir. Ulusal birliimizin temeli hukuk birliidir. Laiklik, sadece din ve devlet ilerinin birbirinden ayrlmas deil; hukukun akl ve bilime dayandrlmasdr. Trk Medeni Kanunu, kanun karsnda kadn-erkek eitliini salarken ayn zamanda din ve mezhep farkn da ortadan kaldrd iin hukuk birliini salamtr. Laik sistemi ortadan kaldrdmz zaman, her din ve mezhep hatta tarikat mensubu kendi kafasna ve inancna gre koyduu kurallarla hayatn dzenlemeye kalkar ve toplumda bir 261

karmaa balar ki hukuk birliinden, dolaysyla da ulusal birlikten eser kalmaz Laikliin stne titreyiimizin nedeni de budur. Bu sisteme kar kmak isteyenler bugn ortalara dklmlerdir. Simgelemi olan klk kyafetleri ile eski teokratik dzeni geri getirmek niyetlerini belli etmektedirler. Bu da rticadr! Osmanl Devletinin dini yaps ve son dnemde imparatorluun Mslman kesimini devlete balamak iin uygulanan mmeti politikalar devletin yklmasn engelleyememi, baarsz olmutur. Bizzat Araplar, Osmanl Padiahn, Halife olarak tanmamlar ve I. Dnya Savanda ngilizlerle anlaarak Osmanlya ihanet etmilerdir. Osmanl Bizler Mslmanz, kardeiz, din kardeiyiz bizi birbirimize balayan har slamdr dedike Araplar; Biz Arabz, devletimizi kurarz diye yantlamlardr. Osmanlya Balkanlarda Hristiyan aznlklar ne yaptlarsa, Ortadouda da Araplar ayn davran gsterdiler. Milli benliklerini, dini inanlarndan daha nde tuttular Bugn de ayn sahneleri izliyoruz! Ama ne yazk ki Ben Trkm diyenler neredeyse aalanyor, sulanyor! Kald ki Osmanl mparatorluunun kurucu gc olan biz Trkler, Osmanl halklar iinde milli benliklerini en son ortaya koyanlardk. Dierleri etkilenmesinler diye! Netice olarak, baarsz olmu mmeti politikay yeniden gndeme getirmek bir irticadr! Bu niyette olan iktidarlar gaflet ve dalalet, hatta hyanet iindedir. NE MUTLU TRKM DYENE! 30.08.2006

262

talya hkmdarlar lkelerini kaybetmilerse bunu talihsizliklerine deil, kendi alaklklarna ve ileriyi grememelerine yormaldrlar. MACHIAVEL (XV. yzyl) HKMDAR

263

ABD LOZANI MZALAMADI MI?

ABD 1787de Amerikan Anayasasnn kabul edilmesi ile kurulmutur. Tabii ki ncesinde ngiliz monarkna kar verilen ve tarihin, smrgecilie kar ilk mcadelesi olarak kabul edilen, bir bakaldr srecini yaadktan sonra, ngiltere 1783te Versay Antlamas ile Amerikallara bamszlklarn vermek zorunda kald. Amerikallar bu mcadelede kendilerini destekleyen bata Fransa olmak zere spanya ve Hollandaya da teekkr borlandlar. 1783ten 1787ye kadar 13 koloni arasnda devletin rejimi, ynetimi konular tartld. Farkl dncedekiler arasnda kanl arpmalar yaand ve sonuta 1787 Anayasas ile (dnyann yazl en eski anayasas) devlet kuruldu. lk bakan George Washington, iki devrelik grev sresi bittiinde 19 Eyll 1796 tarihli Daily American Adversite gazetesinde yaynlanan Veda Mesajnda gelecek iin Birleik Amerikann d politikasnda u tavsiyeyi yapyordu: Avrupa ile ticari ilikilerimizi geniletelim ama onlarn siyasi olaylarna karmayalm. George Washingtonn bu szleri aa yukar 150 yl Birleik Amerikann d politikasna egemen olan infiratlk yani Avrupa diplomasisinden uzak kalma ilkesinin balangcn tekil etmitir. zellikle Fransz htilali sonrasnda htilal Savalar ile Avrupa kavrulurken hem Fransa hem ngiltere Birleik Amerikay bu atein iine ekmeye altlar. Ayrca 1820 ylnda Rusya, ABDyi Kutsal ttifaka katlmaya davet etti. Tabii ki Birleik Amerika bunu da tereddtsz reddetti. 264

ABD Dileri Bakan Adams, Amerikann olduu kadar Avrupann da sakin kalabilmesi iin Avrupa ve Amerikan sistemleri mmkn olduu kadar birbirinden ayr ve uzak tutulmaldr diyordu. Rusyann, Kuzey Amerikann 51. kuzey enlemine kadar olan Pasifik kylarnda hak iddia etmesi, Kuzey Amerikada yaylma abalar, spanyann Gney Amerikadaki smrgeleri ile ilikilerinin Fransa ve Rusyay da ktaya ekmesi, ngilterenin Gney Amerikadaki ticaret avantajn koruma kararlnda olmas ve yanna Amerika Birleik Devletlerini almak istemesi gibi gelimeler ve nedenler ABD Bakan James Monroeyu, ABDnin d politikas konusunda kesin karar almaya yneltti. 2 Aralk 1823de Kongreye (Halk Meclisi+Senato) gnderdii mesajnda Amerikann, Avrupaya kar izledii politikaya, gelecei de iine alacak ekilde son eklini verdi. Monroe Doktrini adn alan ve ABD d politikasna bir yzyldan fazla egemen olan bu prensipleri iki maddede toplayabiliyoruz. *ABD, bamszln alm olan Amerika ktalarnn, Avrupa devletleri tarafndan herhangi bir ekilde kontrol altna alnmasna msaade edemez ve bu hususta yaplan herhangi bir teebbs gayri dostane bir hareket olarak karlar: Unfriendly Disposition. *Birleik Amerikann, Avrupa devletlerinin meseleleriyle hibir ilgisi yoktur ve bu meselelere karmayacaktr. Fakat buna karlk Avrupa devletleri de Amerika ktalarnn meselelerine karamazlar. Bu ilkeler karsnda Avrupa devletleri Gney Amerikaya mdahaleden vazgetiler ve bu ise spanyol smrgelerinin bamszlklarn almalarn kolaylatrd.

265

Birleik Amerika bu doktrinlerin uygulanmas ile Avrupa politikasndan uzak kalmtr ki buna nfirat Siyaseti (solation) ad verilir. Amerika, kendisine Avrupadan bir tehlike ynelmedike Avrupa ilerine karmamtr. Ancak ticari ve kltrel ilikilerini devam ettirmitir. I. Dnya Sava 1914te balad zaman ABDnin d politikasna bu prensipler hakimdi. Ancak 1917de Almanyadan ABDye ynelen denizalt saldrlar, Almanya tarafndan Amerikan ticaret ve yolcu gemilerinin batrlmas, Almanya ile Meksika arasndaki ABDye kar oluturulan ittifakn ortaya kmas (Zimmerman telgrafnn deifre edilmesi ile) ABDnin nfirat politikasndan ilk kez ayrlmasna neden oldu ve 1917de savaa girdi. Bakan Woodrow Wilsondu. Sava bitince 18 Ocak 1919da Pariste yaplan Bar Konferansna, Wilson katlm ve savaa girerken, ilan ettii 14 maddelik prensiplerinden; Milletler Cemiyetinin (Cemiyet-i Akvam) kuruluunu resmiletirmitir. Ancak bunu Amerikan Kongresi onaylamamtr. Milletler Cemiyetinin paktnn X. maddesine gre, cemiyetin btn yeleri birbirlerinin toprak btnlne ve bamszlna sayg gstermeyi ve dardan gelebilecek bir saldrya kar korumay taahht ediyordu. Muhalefetteki Cumhuriyeti parti liderlerinden Senator Lodge, X. madde dolaysyla Hicaz Kral, bedevilerin saldrsn defetmek iin Amerikan askerlerinin gnderilmesini istemek hakkn kazanmaktadr diyordu. Sonuta Wilson iki seim dneminde bakanlk yaptktan sonra, partisi 1920 seimlerini on milyon farkla kaybederek (9 milyona kar 19 milyon) Cumhuriyeti Parti Aday Warren Harding kazand. Amerikallar Amerikay savaa sokan Wilsona deil, infirat politikasna devam edeceini seim konumalarnda bildiren Hardingin partisine oy vermitir. 266

Artk ABD 1920den sonra tekrar nfirat politikasna ekilmi ve Avrupann siyasi olaylarna, organizasyonlarna katlmamtr. Hatta Milletler Cemiyetinin fikir babas kendi olduu halde, Paris Bar Konferansnda resmen kuruluunu da salad halde, Milletler Cemiyetine ABD ye olmamtr. Bu arada Lozana da imza koymam olmas bu aklama ile anlalr bir eydir. Yoksa yeni Trk Devletini tanmamak hibir devletin haddi deildir, bu devlet ABD bile olsa! 20 Temmuz 1936da imzalanan Montr Boazlar Szlemesinde de ABD yoktur. 1939da II. Dnya Sava kt zaman Hitlerin saldrlarna maruz kalan ngiltere, Fransa, Sovyetler Birlii, Amerikaya yanlarnda savaa girmesi iin adeta yalvardlarsa da ABD savan ilk iki ylnda tarafszln korudu. Ancak ABD, Avrupaya kar nfirat politikas izlerken Pasifikte faaliyetlerini hibir zaman yavalatmad. I. Dnya Sava sonunda Uzakdouda kuvvetler dengesi bozulup Japonya avantajl duruma gelince (savan ilk aylarnda Japonya, Almanyann Pasifikteki smrge adalarn; Marianne, Marshall ve Caroline adalar ile inde Kiachowu ele geirmiti ve Versay Antlamas ile Almanya bu durumu kabul etmiti.) ABD, Japonyann Uzakdouda egemenlik kurmaya almasna seyirci kalmak istemedi. Uzakdoudaki Japon ve ABD karlarnn atmas, Japonyann 27 Eyll 1940da Almanya ve talya ile l Pakt imzalamas ve son olarak da 7 Aralk 1941 sabah Japon uaklarnn Hawaiideki Pearl Harborda bulunan Amerikan slerine ani bir baskn yapmalar sonucunda ABD, II. Dnya Savana katlm oldu ve Almanya, Japonya ve talyaya (Mihver Devletlere) sava ilan etti.

267

Pearl Harbora saldr yapan Japon komutanlarndan biri Galiba iyi yapmadk, uyuyan devi uyandrdk diyerek gelecekte neler olabileceini adeta kavram gibidir. ABDnin savaa girmesine en fazla ngiltere sevindi. Amerikann yanlarnda savaa girmesi zerine Babakan Churchill, Haritadan silinmeyecektik, tarihimiz sona ermeyecekti demitir. (I. Dnya Savandan sonra Trkleri haritadan silmeyi planladnz ama! ) ABD, II. Dnya Savandan ktktan sonra Monroe Doktrininden ayrlarak (1948) bir dnya politikas izlemeye balamtr. ABD bugn dnyann her yerinde, her tan altndan kmaktadr.

268

ORDU VE SYASET
ttihat ve Terakki gizli cemiyet olarak kurulduu zaman, kurucular 5 askeri tp rencisidir. Gizli cemiyet olarak kurulmutur dedim nk 1878-1908 yllar arasnda, 30 yl sren stibdat dneminde kurulmutur ve birok zgrln kstland; toplant zgrlnn de olmad o dnemde, cemiyet kurmak da yasakt. Meru otoriteden izin alnmadan kurulan cemiyetler gizli cemiyetlerdir. Kurucular askeri tp rencileridir dedim. Yani daha sonra Trk demokrasi hayatnn ilk siyasi partisi olarak grdmz bu cemiyet, kurulduu dnemde ordu-siyaset ilikisinin bir ifadesidir. ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1889 tarihinde stanbulda Sarayburnunda Glhane Bahesinde kurulan ttihat- Osmanl Cemiyeti ile 1906da Selanikte kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin 1907de birlemesi ile olumutur. Amacm bu partinin servenini anlatmak deil. Mustafa Kemalin ordu-siyaset ilikisi ile ilgili dncelerini ve icraatn anlatmak olduu iin konuya o dorultuda devam etmek istiyorum. ttihat ve Terakki, II. Merutiyetin ilanndan sonra siyasi parti kimlii kazand. Ancak parti iinde ynetici konumda olanlar subayd. Yani ordu ve siyaset i ieydi. Mustafa Kemal, partinin bu zelliini kabul etmemi ve zaman zaman asker kkenli partililerin, partiden ayrlmalar gereini sylemekten ekinmemitir. ttihat ve Terakki Partisi ile Mustafa Kemal arasndaki uyumazlklarn temeli bu konuya dayanmaktadr. Nitekim Mustafa Kemalin Ordu siyasete karmamal dncesinin hakll hem I. Balkan Savandaki yenilgi, hem 269

I. Dnya Savandaki birtakm baarszlklarda kendini gstermitir. Olaanst bir dnem olarak belirttiimiz Milli Mcadele dneminde ordu mensuplar milletvekili olabiliyordu. Kazm Karabekir, Refet Bele, Ali Fuat Cebesoy, Fevzi akmak ayn zamanda ordu mensubu ve milletvekili olarak TBMMdeydiler. Hatta bugn Genelkurmay olarak bildiimiz Erkan- Harbiye bile bir veklet (bakanlk) olarak Bakanlar Kurulunun bizzat iinde yer alyordu. Ancak unu ifade etmeliyim, I. TBMMde hibir siyasi parti yoktur, farkl dnceleri yanstan gruplar bile ortak hedef olan Misak- Milli ortak paydasnda birlemilerdir. Milli Mcadele kazanlp, Lozanda bamsz Trk Devleti resmen tannnca ve Cumhuriyet 29 Ekim 1923te ilan edilince, varln halen devam ettirmekte olan ve ada Cumhuriyetle badamayan baz messeselere de son verilmesi gerekiyordu. 3 Mart 1924te TBMMde kabul edilen; *Halifeliin kaldrlmas *Tevhid-i Tedrisat Kanunu *eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas *Erkan- Harbiye Vekletinin kaldrlmas *Osmanl Hanedannn yurtdna kartlmas gibi kararlar yasalat ve gerekletirildi. Dikkat edilirse eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas ile din siyasetten uzak tutuluyor, dinimizin siyasi partilerin elinde kullanlmas nlenmek isteniyordu. Erkan- Harbiye Vekletinin kaldrlmas ile de ordunun siyasetten uzak tutulmas iin ilk adm atlyor. Yine dikkat edilirse Mustafa Kemal iki nemli kurumu siyaset dna karmaya kararldr. Din, insanlarn vicdannda yer almas, ekillenmesi gereken bir olgudur. Ordu ise u veya bu partinin hizmetinde deil, milletin hizmetinde olma270

s gereken bir gtr. Bu ilk admdan sonra siyasi gelimeler kesin olarak ordunun siyasetten ayrlmasn salad. Bu gelimeleri ksaca yle aklayabilirim. Hilafetin kaldrlmasndan (3 Mart 1924) sonra, TBMMde CHF iinde birtakm kprdanmalar balad. Zaten II. TBMM, genel seimlerden sonra aldnda, farkl siyasi dnceleri temsil eden kiiler vard. Her ne kadar Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti adaylar milletvekilliklerini kazanm olsalar da farkl grten kiiler de ayn cemiyet mensubu olarak TBMMye girmilerdi. Keza Halk Frkas ad altnda birletikleri zaman da bu farkllk devam etmektedir. Halk Frkas, TBMMde tek parti durumundayd ve parti iinde bir muhalefet havas esmeye balamt. Partinin, Meclis zerinde bask yapt iddia ediliyordu ve bunun kaldrlmas isteniyordu. Bu dnceler, ayrlklar, 17 Kasm 1924te Ankarada Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmasna neden oldu. TBMM iinde kurulan bu partinin Bakan General Kazm Karabekir, kinci Bakan Rauf Orbay ve Genel Sekreteri de Ali Fuat Cebesoydu. Tam da bu sralarda gen Trkiye Cumhuriyeti nemli bir d sorun yayordu. Lozanda halledilmeyen yani zerinde karara varlamayan tek konu olan Irak snr (veya Musul meselesi) sorunu, ngilizlerle bizi kar karya getirmi, grmeler netice vermemiti. Bu durumda Trk ordusunun bir Musul hareketi sz konusu olmaktayd. te tam bu noktada Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kurulmas, kurucu ve yelerinin ayn zamanda ordu komutan olmas, siyasi almalar nedeniyle orduyu ihmal etmeleri zerine, Mustafa Kemal orduyu i politika ekimelerinin dnda tutmak gerektiini bildiinden, komutanlardan milletvekilliklerinden istifa ederek ordularnn bana dnmelerini istedi. Genel Kurmay Bakan Fevzi Paa (akmak, nc Ordu Komutan) Cevdet Paa (obanl) ve 1. 2. 3. ve 5. Kolordu komutanlar siyasi hayattan ayrlarak, milletvekilliini brakarak, askeri hizmetlerine devam ettiler. 271

Hkmete alnan bu karar daha sonra 19 Aralk 1924 tarihli kanunla, kesinleti. Bylece, ordunun siyasetten ayrlmas ile ordu btn ile birlikte, vatan hizmetinde, devletin yce menfaatlerini koruyan, devletin temel gvenliini salayan bir kurulu nitelii kazanmtr. Cumhuriyet tarihimizde ordumuzun zaman zaman darbe yapmak zorunda kalm olmas, istenilen bir durum olmamakla beraber, siyasilerin hatalarndan kaynaklanmaktadr kanaatindeyim. Rejimi tehlikeye drecek, demokratik hayatmzla badamayan uygulamalar, lke btnlmz tehdit eden gelimeler, phesiz ki ordumuz tarafndan yakndan takip ediliyor ve Trk milletinin eliklemi bir ifadesi olarak tanmlayabileceimiz Trk ordusu gerektii zaman gerekeni yapmak iin vardr. Bence siyasiler basiretli olsunlar, devleti i ve d tehlikelerle kar karya brakmasnlar, ordu klasndan kmasn. Daha evvelki bir konuda Tarih boyunca Trk devletlerini Trk ordusu kurmu, siyasiler ykmtr demitim. Trkiye Cumhuriyetini de Trk ordusu kurdu ve siyasilerin, bu yce varl tehlikeye atmalarna bu kez ordu asla izin vermeyecektir! Bu konuda sylemek istediim son szler: Trk ordusunun siyasetle ilgisi 19 Aralk 1924 tarihinde TBMMde kabul edilmi olan kanunla kesin olarak bitmitir. Yani ayn zamanda asker, ayn zamanda milletvekili olunamayacaktr Bu kadardr! Ordu mensuplar (muvazzaf askerler) seim zaman oy verebildikleri gibi gerektiinde siyasi gelimeler karsnda fikirlerini de syleyebilirler

272

OSMANLI DEVLETNN LK ANAYASASINDA RESM DL

23 Aralk 1876da ilan edilen Kanuni Esasiye gre ift meclis sistemi uygulanacakt. Umumi meclis biri Ayan br Mebusan olmak zere iki ayr meclisi ifade etmektedir. Mebuslar halk tarafndan seilecek, Ayan yeleri de Padiah tarafndan tayin edilecekti. Yani Mebusan Meclisi seilmilerin, Ayan Meclisi atanmlarn oluturduu meclislerdi. Baka bir ifadeyle millet iradesi Mebusan Meclisinde ortaya kyordu. Mebuslarn seimi iin geerli kanun hazrlanmas, Mebusan Meclisine braklmt. lk Mebuslar Meclisinin seimi iin de geici bir yntem olarak Vilayet Meclisleri yelerinin seiminde kullanlan yntem kabul edilmiti. Bu yntem ise iki dereceli idi. Mebus seimi iin imparatorluk, sancak esasna gre 29 byk blgeye ayrlmtr. Adana, Ankara, Aydn, Badat, Basra, Bosna ve Hersek, Cezayir Bahri Sefid, Dersaadet (stanbul), Diyarbakr, Edirne, Erzurum, Girit, Halep, Hicaz, Hdavendigar (Bursa), kodra, Konya, Kosova, Mamuretlaziz (Elaz), Selanik, Manastr, Sivas, Suriye, Trablusgarp, Trabzon, Tuna, Van, Yanya ve Yemen. imdi, bu sancaklar gzmzn nnde yerli yerine koyalm, hatta enmeyelim, ktphanemizin bakesinde bulunmas gereken tarih atlasn (corafya atlas da olabilir) alalm ve bu yerleri haritadan bulalm Her bir blge merkeze bal, ayn hkmdar tarafndan ynetiliyor, insanlar ayn bayrak altnda yayorlar mparatorluk topraklarnda yaayanlarn ana dilleri farkl farkldr 273

Ancak Kanuni Esasinin 18. maddesine gre Devletin resmi dili Trkedir. Yani Osmanl Devletini kuran ve mparatorluun temel unsurunu oluturan, Anadolunun hakim gcn ifade eden Trklerin dili Trke, mparatorluun resmi dilidir. Trke dnda en ok konuulan dil, sancaklara bakarsanz K. Afrika, Arap Yarmadas, Suriye, Filistin, Irak vb. Arapadr. Ancak resmi dil konusunda tartma yoktur ve neticeye bakarsanz Trkenin hakim olduu topraklar, sonunda elimizde kalmtr Trk kyls toprana sahip kmtr Bugn ulus-devlet yapmz bozmaya alan kimi ynetici bozuntular, d dmanlarn oyununu sergilemeye almaktadrlar, atele oynamaktadrlar! lkeyi etnik gruplarn konutuklar ana dile gre mi, blmek istiyorlar acaba? Bir de farkl kltrleri, benden gzel konutuklar Trke etrafnda birletirmeye alsalar. Mesailerini bu ynde harcasalar Daha baarl olurlar! Kendini benden ayrmak isteyen, Ben farklym diyenlerin, o gzel Trkelerini dinledike (stanbul lehesi olmasa bile) ayrlk hareketlerine ok ierliyor ve gceniyorum nk biz yetiirken, byle blcle anak tutan yneticiler grmedik! Bugnk siyasiler, iin bu duygusal ynn hissedemez ve anlayamazlar!

274

OSMANLI DEVLETNDE KETUMYET VE UYMAYANLAR

II. Mehmet (Fatih) son seferine kt zaman nereye gideceini kimseye sylememiti. Anadolu yakasna geti, Rumeli ordular ve Kapkulu askerleri. Ancak tahminde bulunabiliyoruz. Rodosa sefer dzenlemi olabilirdi. nk almak isteyip de alamad iki yerden biriydi. (Dieri Belgradd). kinci tahminimiz de Memlk Devletine kar bir sefer olabilirdi. nk Msra Suriye ve Filistine hakim olan Memlk Devleti ile Hicaz su yollar sorunu yaanmt, ayrca Anadoludaki Dulkadiroullar Beyliinin zerinden elini ekmiyordu Memlk Devleti. Sadece tahminlerimiz bunlar. Fatih, Gebzeye geldii zaman, zaten hasta yola kmt, hastal artt ve Sultan (Hnkr) ayr denilen yerde ordugh kuruldu ve burada gnlerce hasta yatt ve 1481 ylnda ordughta adr iinde ld. Seferi nereye dzenlediini kimseye sylememiti. Bu kadar tedbirliydi Sultan brahime gelince (1640-1648); saltanatnn 5. ylnda Donanmay Hmayuna sefer emri verilir. Hareketin nereye yaplaca belirtilmemitir. Kaptanderyaya verilen Hatt Hmayunun Girit sularna yaklanca almas emredilmitir. Bata Kaptanderya olmak zere kimse bir ey bilmemektedir. Neyse, Girit sularna ulalr ve Kaptanderya Hatt Hmayunu mhrl kabndan karr aar ve okur. Sefer, Girit zerinedir. 275

Ada kuatlr Geri hemen alnamayacaktr, hatta 24 yl bulacaktr tamamen elimize gemesi (1645-1669) Ancak Fatih gibi Sultan brahim de devletin nemli planlarn gizli tutmak gerektiinin farkndadr. Bir nc rnei Kurtulu Mcadelemiz ile ilgili vermek istiyorum Bakomutan Mustafa Kemal Paa, Sakarya Zaferinin kazanlmasndan sonra yaklak bir yl hazrlk yaplmasn, Byk Taarruza drt drtlk bir hazrlktan sonra giriilmesini planlamt. Bir taraftan hazrlklar srdrlrken bir yandan da gizlilie nem verir. Gizlilik hem Yunan tarafna kardr, hem TBMMne kardr. Saldr tarihi ile ilgili aklamalar yapmaz, bu yzden eletirilir de. Ama her eletiriyi gsleyerek bu davranndan asla taviz vermez. Komutanlar ile toplantlarn bile futbol ma izlemek gibi faaliyetlerle kamufle eder. Hatta saldr gn iin birka gn ncesinden gazetelerde ankaya Kknde ay partisi verecei haberi bile kar. Her ayrnty dnerek, taarruzun tehlikeye dmemesi iin btn tedbirleri alr. O, deha sahibi bir insan, mkemmel asker, mkemmel devlet adamdr effaflk zrvalar ile devletin gizli bilgilerinin i ve d dmanlarn eline gemesine ortam hazrlayanlar, kendilerini devlet adam zannediyorlarsa yazk! ster istemez insann aklna bunlar geliyor Hatrlyorum da az gevek olanlar da var! 14 yanda Osmanl tahtna kan ve en gen len Padiah II. Osman (Gen), Yenieri Ocan ortadan kaldrmak iin yapt plan cariyelerine anlatr ok tecrbesizdir, toydur, cariyeler vastasyla saray dna kan szleri, yenierilerin kulana gider ve hayatndan olur 276

Dier bir rnek, I. Dnya Sava srasnda yaanr. Kanal Harekt Komutan Cemal Paa, Haydarpaadan uurlanmaktadr. Kalabalk bir kitle kendisini uurlamaya gelmitir. Tabii ki ngiliz ajanlar da vardr. Cemal Paa grd iltifattan heyecanlanr, coar ve Msrn fethine gittiini syler, Msr yeniden fethederek dneceim der! Kanala yapt ilk saldrda ngilizler tam tehizatl Osmanl ordusunu beklemektedir. Yzlerce ehit verilir! Gen Osman ketum davranmad iin kendi hayatndan olmutur. Cemal Paay Allah affetsin! Yzlerce Mehmetiimiz, hem bo boazlndan hem l gemek iin su stoklarnn yetersizliinden ve hem de nakil vastalarnn yetersizliinden telef olmutur. Komutan olarak bunlar dnmeliydi deil mi? te, herkes komutan, herkes devlet adam olamyor ne yazk ki!

277

OSMANLIDA BLM M?
Gldrmeyin beni Yoksa kzdrmayn m demeliyim? XV. yzylda Osmanl eitim-retim sistemi daha sonraki yzyllarda da olduu gibi dine dayanmaktayd. En esasl retim kurumlar medreselerdi. Bunlar padiahlar, vezirler ve dier zenginler yaptrrlard. Medreseler daha ok camilerin yanlarnda kurulurdu. Fatih, stanbulda Sahn- Seman denilen byk bir medrese yaptrmt. XV. yzylda medreselerde retim iki koldan yaplrd. Birinci kolda din dersleri (Kuran, kelam, tefsir, hadis, fkh, felsefe ve mantk), ikinci kolda ise astronomi, matematik, tp gibi dersler okunurdu. Birinci koldan kanlar, imam, hatip, kazasker, mft ya da mderris (profesr), ikinci koldan kanlar ise mhendis, doktor ve mimar olurlard. Fatih Medresesinde o devrin en yksek bilginleri ders verirlerdi. Bunlar arasnda Molla Grani, Molla Hsrev, Ali Kuu, Molla Zeyrek, Mirim elebi, Hocazade ve Hatipzade nl kiilerdi. XV. yzylda Avrupada ise barut ateli silahlarda XIV. yzylda kullanldktan sonra toplar, kurun atan tfekler, havan toplar icat edildi. Pusulann da sapma asnn Kristof Kolomb tarafndan dzeltilmesi sonucunda, gvenli deniz yolculuklar balad. Bu gelimeye paralel olarak gemicilik teknii de gelitirildi. 1450de Alman Jan Gtenberg matbaay bularak eitim ve kltr hayatna nemli katkda bulundu. Bu arada paavradan 278

kt yapmay da baardlar Avrupallar. Ucuz ve bol miktarda kt kullanld Fatih devrinde balayan kltr hareketleri, XVI. yzyl boyunca gelimesine devam etti. Kanuni devrinde stanbul byk bir bilim merkezi oldu. Sleymaniye Medresesinde matematik, astronomi ve tp derslerine nem verildi. Zembilli Ali Cemali Efendi, bni Kemal, Ebussuut Efendi n kazandlar. Bunlar genellikle mft idiler. Bu yzylda tarih, corafya eserleri yazlmtr. Padiahlarn yaptklar ileri anlatan eserlere ehname denirdi. Hoca Sadeddin Efendinin yazd Tac t Tevahir ilk byk ve resmi Osmanl tarihidir. Ayrca li (Knh-l Ahbar), Peevi, Ltfi Paa tarihleri nemlidir. Corafya alannda Piri Reisin Kitab- Bahriye, Dnya Atlas, Seydi Ali Reisin Muhit, Mirat l Memalik, Mirat l Kinat, Hlasa-tl Heye adl eserleri vardr. Ancak ykselme devrinin son, duraklama devrinin ilk hkmdar olan III. Murat zamannda Takiyddinin Tophane srtlarndaki (1576) rasathanesinde astronomi almalarnn yaplmas durduruldu. nk 1577de kuyruklu yldzn grlmesi ve ardndan veba salgnnn ortaya kmas, astronomi almalarnn uursuzluk getirdii eklinde yorumland ve devrin eyhlislamnn verdii fetva ile rasathane, Kl Ali Paa tarafndan ykld ve rasatla ilgili btn almalar yasakland. yi olmu! Bu olay, bundan sonraki yzyllarda bilimsel almalarn duracann ok ak bir belirtisiydi! Osmanl toplumunda medrese eitimi alanlara Ulema (yani alimler) denirdi. limle uraan bu alimler; nakil ve akl yollaryla, yani kitap ve snnetten gelen, kyas ve icma ile yorumlanarak gelitirilen, eriat bilgisi ile ilgilenmektedirler.

279

XVI. yzylda Avrupada Bilim Rnesans gerekletirildi. Bu yzylda Kopernik ile balad bilim Rnesans. Kopernik, dnyamzn yuvarlak olduunu ispat ettii gibi Gne Sistemi hakkndaki teoriyi de ileri srerek bu husustaki ortaa dncesini ykmtr. XV. yzyln sonlar ile XVI. yzylda yaplan corafi keifler de bilimin ufkunu geniletmitir. Yeni ktalar, okyanuslar, boazlar, uygarlklar, yldzlar kefedildi. Macellan (1519-1522) ilk kez dnyay dolaarak yuvarlakln da ispat etti. XVI. yzylda Avrupa bu gelimeleri yaarken Osmanl Devletinde XVII. yzylda bilimde byk bir gerileme grld. Medreseler bozuldu. Bilgisizlik ve yobazlk fazlalat. Ulema snf arasnda kan tartmalarn stanbulda gerginlik yarattn gryoruz. Tartma konularndan bazlar ise; -Medreselerde matematik tedris edilmeli mi, edilmemeli mi? -Ttn imek dinen gnah m? -Hz. Muhammedin anne ve babas, imanl m ldler, imansz m ldler? -Hzr Peygamber yayor mu, yaamyor mu? Evet XVII. yzylda Osmanl bilim adamlarnn tartma konular bunlar! Neticesinde medrese mfredatndan matematik, tp, felsefe dersleri karld. Evvelce sadece medreseden yetien ulema snf, XVII. yzylda siyasal entrikalar neticesinde medrese ile hi ilgisi olmayan kimselere de ilmi payeler verilerek bozuldu. Bu ekilde ibana gelen ulema, henz medreseye bile balamam ocuklarna mderrislik makamlar verdiler. Bylece XVII. 280

yzylda Beik Ulemas tredi. Bunlar dnyalarn ho geirmek, para ve servet sahibi olmak iin her trl ikiyzll ve sahtecilii yapmaktan ekinmediler. Bilim ve kltr adna hibir ey kalmad, yerini birtakm safsatalar ve skolastik dnceler ald. Medrese dndan yetimi Ktip elebiye ait eserlerden Cihannma (corafya), Fezleke-i Osmani (Osmanl Tarihi) Thfetl Kibar fi Esfar l Bihar (Osmanl deniz savalarna ait) adl eserler bilim adna memnuniyet vericidir. Yine tarihi, Vakanvis (resmi tarihi) Naima Efendinin tarih kitab (alt cilt) nemli eserdir. Bakalm XVII. yzylda u Avrupal komularmz ne yapyorlarm? Evet baktk Biraz rengimiz utu nk XVII. yzylda Avrupa bilim ve kltr bakmndan ok ilerlemitir. Avrupada Bilim Rnesans olmu, bu sayede bilim, skolastik dnceden tm kurtulmutur. Yani Trke konuursak, Avrupallar dinin etkisinden uzak, zgr dnce yapsna kavuarak, bilim alannda nemli ilerlemeler kaydetmilerdir. Bilim Rnesans, ngiliz Bacon ile balamtr. Deneme metodunu bularak, bilimde denemeyi temel almtr. Ardndan, Fransz Descartesin, Metot Hakknda Nutuk (Discours de La Methode) adl eserini yaynlamas bilimsel almann yollarn amtr. talyan Galilei Galileo, deneysel metodun gerek kurucusu oldu. Matematik ve astronomi alannda Pisa Katedralinin tavannda asl duran lambann sallanmasn inceleyerek, Salnmlarn e zamanl olduunu grd ve zaman belirtmede sarkacn kullanlabileceini ortaya koydu. Svl termometreleri ilk kullanan odur. Venedikte 1609da raksak mercekli drbn yapt ve gkcisimlerini incelemeye balad. Dnyann ve dier gezegenlerin gne etrafnda dndn syledi. Engizisyon 281

Mahkemesinde yargland. Dava 20 gn srd sonunda diz kerek Kopernik retisinden vazgetiini kabullenmek zorunda kald. Kalkarken ayan yere vurarak Eppur si muove (her eye ramen dnya dnyor) dedii sylenir. Kilise basksna ramen bilimsel almalar devam etmitir. XVII. yzylda Avrupada fen alannda byk ilerlemeler oldu. Toricelli, havann basncn ispatlad, Pascal, fizik ve matematikte yeni keifler yapt. ngiliz Newton, yer ekimi kanunlarn, Galile teleskopu buldular. Kepler, gezegen yldzlarn bal olduklar kanunlar bularak modern astronominin ncs oldu. Alman Leibniz (1646-1716) matematikte yeni bulular yapt. Fransz Denis Papin buhar kuvvetini bularak, bunun endstride bir enerji kayna olarak kullanlabileceini gsterdi. Bu bulu bir sonraki yzylda byk Endstri Devriminin gereklemesini salad. Gelelim XVIII. yzylda Osmanl Devletinde eitim ve kltr faaliyetlerine Eveeet geldik Grdklerimize inanamyoruz. Eitim ve retim alannda temelli bir yenilik olmamtr. lkede tek bilim kurumu olan medreselerin yannda birtakm teknik okullar almtr. Teknik okullarn almasnda, daha ok askeri amalar ve ihtiyalar dnlmtr. Osmanllar ilk kez XVIII. yzylda Avrupallarn her bakmdan kendilerinden stn olduklarn anlamlar, her eyden nce askeri temellere dayanan bir devlete sahip olduklar iin nce bu alanda yenilik yapmak ve Avrupallara yetimek arzusunu duymulardr. Bununla beraber bu yzyln ilk yarsnda Lale Devrinde matbaa gibi nemli bir teknik buluu kabul ederek, ilk Trk matbaasn amlardr (1727). Yz yl kadar matbaann says 3 gememite olsa (1839dan sonra saylar artt) teekkrler Sait Efendi Teekkrler brahim Mteferrika 282

XVIII. yzylda bilim alannda baz almalar yaplmtr, tamamen sfr deildir yani. Dou klasiklerinden bazlar Trkeye evrilmi, kara ve deniz mhendishaneleri iin Avrupadan teknik kitaplar getirilmi, bu okullarda yabanc dil olarak Franszca retimine nem verilmitir. III. Selim dneminde Avrupa bakentlerinde daimi elilikler (sefarethaneler) kurulmu ve sefirlerden grdklerini, incelediklerini yazmalar istenmitir. (Sefaretnameler ortaya kmtr.) te bunlarla buyurun avunun Tabii daha beteri vardr Buna da kr! imdi Avrupaya bamz uzatalm ve XVIII. yzylda Avrupallar ne yapmlar, bakalm bizden daha ileri bir alma yapabilmiler mi acaba? Grelim... Daha XVI. yzylda bilim alannda balayan Rnesans, XVIII. yzylda gelimesine devam etti. Bu yzylda Avrupada zellikle kimya, fizik, tabiat bilgisi, tp gibi bilimlerde ve felsefede byk ilerlemeler oldu, bugnk modern bilimlerin temelleri atld. a) Kimya alannda ilerleme: ngiliz Priestley ile Fransz Lavuaziye, modern kimyay kurdular. Priestley havadaki oksijeni buldu. Lavuaziye suyun analizini yapt. (H2O). Havann oksijen ve azottan ibaret olduunu ispatlad. Solumun olaynn bir yanma olduunu aklad. Nihayet tabiatta mevcut btn elemanlarn ancak ekil deitirdiklerini ve arlklarndan bir ey kaybetmediklerini ispat ederek u nl kanunu koydu: Tabiatta hibir ey kaybolmaz ve hibir ey de yeniden yaratlamaz. b) Fizik alannda ilerleme: zellikle s ve elektrik zerinde byk keifler yapld. ngiliz Fahrenheit, Fransz Reaumur, sveli Celcius termometrenin eklini, Fransz Mongolfiye kardeler, ilk balonu buldular (1773). skoyal James Wat, Fransz Denis Papin buhar kuvveti zerinde alt. Cugnot ve Marki De Jouffroy buhar kuvvetinden gemi ve arabalarda faydalandlar. Hollandal Layd, elektrik eraresini meydana getirdi. 283

Amerikal Benjamin Franklin imein bir elektrik eraresi olduunu dnerek paratoneri buldu (1760). c) Tabiat bilgisi alannda ilerleme: XVIII. yzylda en ok gelien bilimlerden birisi de Tabiat Bilgisidir. Bu alanda Fransz Kont de Buffonun byk hizmetleri dokunmutur. Bufon 29 cilt tutan bir Tabiat Tarihi yazarak, hayvan, bitki ve madenlerin tabiat ve niteliklerini incelemitir. En nl eseri Tabiatn Devirleridir (Epogues de la Nature) ve Pariste byk bir botanik bahesi vcuda getirmitir. d) Felsefe alannda ilerleme: XVIII. yzylda yetien filozoflarn en nlleri Fransada yaad. Montesguie, Volter, J. J. Rousso, Diderot ve Dalamber ok deerli eserlerini yazdlar. XVIII. yzyl Avrupada aydnlanma (Rasyonalizm=Aklclk) adr ve merkezi Fransadr, hatta ortak dili Franszcadr. Bu dnrler Fransz htilalinin de fikir olarak hazrlaycsdrlar. e) Matematik ve Astronomi: XVIII. yzylda matematik ve astronomi alannda da byk ilerlemeler kaydedildi. Pascal, LAgrange, Laplace matematikte ok n kazanrken, dnyann yuvarlakl zerinde almalar devam etti. Newtonun dnyann kutuplarda bask, ekvatorda ikin olduuna dair ileri srd tez zerinde tartmalar oldu. Bu tezi reddeden Fransz Cassiniye karlk, 1735te bir fen kurulu, bir derecelik meridyeni lmek iin Peruya gnderilirken ayn amala dier bir kurul Laponyaya (skandinav adalar) gnderildi ve Newtonun tezi doruland. f) Tp alannda ilerlemeler: Bu yzylda anatomi ve fizyolojide (canllarn doku ve uzuvlarnn vazifelerini ve kullanlarn inceleyen bilim dal) byk ilerlemeler kaydedildi. Ancak Avrupallar sanmasnlar ki bu yzylda iek asn ilk defa kendileri buldular. ngiliz sefirlerinden birinin kars olan Lady Montegu, Trkiyede iek as grdn ok nceden memleketine yazmt. Ayrca Avrupallar XVIII. yzyla gelinceye kadar delilere ikence yaparlarken, XVIII. yz284

ylda bunun bir hastalk olduunun farkna vardlar ve tedavi yntemleri gelitirdiler. Trkler ise efkatle yaklatklar delileri mzikle, su sesiyle tedavi ederlerdi. Bunlarla gururlanabiliriz. g) Corafyada ilerlemeler: James Cook, Gney Kutbuna yaklat yani corafya keifleri bu yzylda da hz kesmeden devam etti. Yeni Zelanda ve Avustralyann bir ksm da James Cook tarafndan kefedildi. h) Ekonomi alannda ilerleme: Bu yzylda Avrupada birok dnr yetiti. Fransz Gournay, Hkmet sanatlar ve tacirleri ilerinde tm serbest brakmaldr. Zira onlar kendi karlarn hkmetten daha iyi dnrler demitir. (Laisser Faire, Laisser Passer) Bu yzyln en byk ekonomisti ise skoyal Adam Smithtir. Ekonomik doktrinleri Milletlerin Zenginlii adl eserinde toplamtr. XIX. yzylda Osmanl bilim hayatna iyisi mi hi bakmayalm, ola ki hayal krklna urar, zlrz. Hatralarmzda, Fatih, Yavuz, Kanuniler kalsn. Onlarla onlarn zaferleri ile avunalm Hem bilim de neymi! Avrupadaki bilimsel gelimelere XIX. yzylla devam edelim. Daha ok matematik, fizik, kimya ve biyoloji bilimlerinde byk gelimeler oldu. Fransz Lagrange, Monge, Laplace, ngiliz Herschel matematik ve astronomide yeni bulular yaptlar. Herschel byk teleskoplar yapmay baard. Fizikte; Fransz Fresnel deniz fenerlerinin bulunmasna yarayan optik keiflerde bulundu. Fransz Ampre ve Arago ile ngiliz Faraday elektromekanii kefettiler. talyan Volta, pili icat ederek devaml elektrik akm elde etti. ngiliz Stephenson ilk lokomotifi yapt. Avrupa dndan ama eklemeden geemem Amerikal Thomas Alva Edison 1847-1931 elektrik ampuln, ilk ses kayt arac Fonograf yapt. 285

XIX. yzyln ilk yarsnda, ngiliz Marxwell ile Alman Hertz, telsiz telgraf ve telefonun esaslarn buldular. Amerikal Morse telgraf ve kendi adyla sylenen telgraf iaretlerini (Mors alfabesi) bularak haberlemeyi salad. Amerikal Alexander Graham Bell telefonu, Alman Rntgen, X nlarn, Fransz karkoca Curieler radyumu (Madam Curie) buldular. talyan Marconi telsiz telgraf ve telefonun gelimesine alt ve ilk defa ngiltere ve Kanada arasnda telsizle haberleti. XX. yzylda fizik alannda gerekleen byk keiflerin endstriye uygulanmasyla yeni bulular yapld. Otomobil, sinema, radyo, uak, televizyon icat olundu. Atom bombas yapld ve atomun endstriye uygulanmas zerinde almalar hzland. Kimya alannda Fransz Gay-Lussac gaz buharlarnn genleme kanunlarn buldu ve kimyay endstriye uygulad. ngiliz Dalton kendi adyla sylenen kanunlar kefetti. Bir gaz karmnn basnc, karmdaki gazlarn ayn scaklkta, ayr ayr karmn hacmine eit bir hacimde olduklar takdirde, gsterecekleri ksmi basnlarnn toplamna eittir. Of be bu da neydi byle? Bu adamlar deli mi ne? Nelerle uramlar yahu? sveli Berzelius, kimyasal olaylarn genel kanunlarn arayarak ilk defa atom teorisini dnd. Organik kimya alanndaki gelimelerle kimya sanayi ve eczaclk ilerledi. Biyoloji alannda Lamarck evrenin etkisi altnda tm canllarn ve cinslerin deitiini syleyerek transformasyon teorisini ileri srd. Fransz Jofran Sentiller ve Fransz Cuvier, Jeolojinin temellerini atp, bilim haline getirdiler. XIX. yzyln ikinci yarsnda ngiliz Darwin, Lamarckn transformasyon teorisini gelitirdi. Evrim teorisini ileri srd Katlrz, katlmayz ama bilim bilimdir 286

Fransz Claude Bernard, fizyoloji biliminin esaslarn saptad. Fransz Pasteur ile Alman Koch mikrop ve bakterileri kefederek Bakteriyoloji bilimini kurdular. Tp bilimi geliti, bulac hastalklar daha iyi anlald. Kloroform ve eter gibi kimyasal keifler sayesinde cerrahlk son derece geliti. Alman Nietzsche, Bergson nl metafizikilerdir. Onlara gre insan zeksnn ve bilimin belli bir snr olduu, bu snrn tesinde metafizik bir alem bulunduu, insan zeksnn ve bilimin bu metafizik aleminin olaylarn zmleyemeyeceini kabul etmek gerekiyordu. Pozitivizmin kurucusu Auguste Comtetur. Ona gre, Bilimlerin amac insanlar tabiata hakim, hi deilse ona kar bamsz klmaktr. Pozitivistlere gre; Bilimin ve insan zeksnn ulaamayaca hibir ey yoktu. Auguste Comte, sosyolojiyi felsefeden ayrarak bamsz bir bilim haline getirmitir. Daha neler neler! XIX. ve XX. yzyllarda her alanda byk gelime oldu. Endstride ticarette ve tat aralarnda byk bir devrim oldu. nsanln sosyal, siyasal ilikilerinde byk deimeler meydana geldi. Smrgecilik baka ekle girdi, daha ok nem kazand. Milletlerarasndaki savalarn olu nedenleri deiti. Bu Avrupallar bu yzden mi bugn ok ileri bir yaam standardna ulamlar yani? Daha neler?.. Gldrmeyin insan!

287

SULTAN BRAHM VE VARDAR AL PAA

XVII. yzylda (Duraklama Devri) Osmanl Devletinde Anadoluda yaygnlaan isyanlarn, neden Celali diye ifade edildiini oumuz biliriz. Ama amacmz bilmeyenleri aydnlatmak olduundan ksaca izah etmeliyim. Yavuz Sultan Selim dneminde (1512-1520) Bozoklu (Yozgat) Celal adnda bir aki, etrafna binlerce adam toplayarak isyan etti. Devlet bu isyan bastrd. Fakat Celalin ad dillere destan oldu. Bundan dolay bu tarihten sonra Anadoluda kan ayaklanmalara Celali syanlar denmesi bir gelenek haline geldi. XVII. yzyldaki Celali syanlarndan en ilgin olan ve Osmanl ynetim sistemindeki bozukluu en iyi anlatan bir rnek olmas bakmndan da nemli olan Sultan brahim zamannda yaand. Lakabyla sylersek Hkmdar Deli brahim zamannda (1640-1648), Sivas Valisi Vardar Ali Paa, Celali oldu. Bu, hamiyetli ve drst bir devlet adamyd. Sultan brahim, Vardar Ali Paadan Sivasta bulunduunu haber ald bir Paann gzel karsyla, bir miktar bayram harl (yani rvet) istemiti. Vardar Ali Paa, padiaha yazd mektupta Sivas halknn vermesi gereken vergiyi dediini, halktan yeni bir vergi istemesinin kanunsuz olduunu ve nikahl bir kadnn ise Trk-slam adetlerine gre gnderilemeyeceini bildirdi. Sultan brahim buna ok kzd. yle ya deli-meli ama Padiah! Her istediini elde edebileceine inandrlm, inanmt!

288

Vardar Ali Paann idamn istedi. Ali Paa da byle deli bir Padiahn memleketi batracan ileri srerek Sultan brahimi tahttan indirmek zere harekete geti. Sultan brahim bunu haber alnca, karsna gz koyduu bir Paay Vardar Ali Paann zerine gnderdi. bir Paa, Vardar Ali Paay kurnazlkla yakalayarak kafasn kestirdi. (Vay be tam senaryoluk). Fakat bir sre sonra kendisi de isyan etti. Sultan brahimden sonra Padiah olan IV. Mehmet, bir Paay sadrazam yapmak zorunda kald. Fakat ilk frsatta o da idam edildi. ETME BULMA DNYASI!

289

SULTAN MAHMUT-FRDEVS VE EHNAME

Trk-slam tarihinde Sultan unvann ilk tayan Trk hkmdar Gazneli Mahmuttur. Kendisine bu unvan, Badattaki Abbasi Halifesi vermitir. nk Gazneli Mahmut, Halifeyi, randaki iilerin basksna kar korumutur. Sultan Mahmut dneminde, ran edebiyatnn muhteem bir eseri; 60.000 beyitlik, ran tarihinin slamiyetten nceki kahramanlklarn ve mitolojisini canlandran, byk bir destan olan ehname adl eser tamamland. Bu muhteem mesnevinin yazar Firdevsi, 35 ylda tamamlad bu eserini Sultan Mahmuta sundu (1010). Eserinde Sultan Mahmutu ltuf sahibi (iyilik sahibi) eli ak bir hkmdar olarak vd halde umduu karl alamad. Bunun zerine eseri iin Sultann kendisine ancak bir bardak boza alacak kadar para verdiini belirten bir yergi yazd. Sylenenlere gre bundan sonra Heratta smail Verrakn yanna giderek alt ay gizlenmi ve Mazenderanda ehnameyi, ehriyara ithaf etmek istemitir. Sultan Mahmutun emri altnda bulunan ehriyarn bu ithaf kabul etmedii, fakat Sultan kk dren yergiyi 100.000 dirheme satn alarak yok ettii ileri srlr. Sultan Mahmutun Firdevsiye gereken ilgiyi gstermedii iin pimanlk duyduu ve aire 60.000 dinar deerinde ivit gnderdii, fakat bu armaan Taberan ehrinin bir kapsndan girerken baka bir kapdan sanatnn cenazesinin kt da sylenenler arasndadr. 290

60.000 beyitlik EHNAME dnya destan edebiyatnn en gl eserlerindendir. yi bir i yapmak iin, ge kaldnz oldu mu?

291

KURTULU DESTANI
30 Ekim 1918 Mondros Mtarekesi Yurdumun kutsal topraklar stnde Dman izmesi Atlar, iniltiler gzyalar Hkryor milletim bir azdan Gklere ykseliyor sesi VATAN, VATAN diye! 15 Mays 1919 Egenin incisi zmirde Yunanllar! Hasan Tahsin skt ilk kurunu zmir Trkndr GELME GELME diye! stanbul kaytsz stanbul vurdumduymaz Mustafa Kemal, stanbulda durmaz Bandrma vapuru, ald gtrd Onu

292

19 Mays 1919 Samsunda bir mit Samsunda bir nefes Samsunda bir gne Bir taze kan gibi Yorgun, argn Trkn Damarnda yeni can gibi Mustafa Kemal, Birdi geldiinde Bin oldu, on bin oldu ahland bir arslan gibi Kkredi GELDK, GELDK diye! Amasyada Erzurum ve Sivasta Kenetlendi milletin elleri Bir dncede topland Tek bir sesle haykrd Yce Trk Milleti YA STKLAL, YA LM diye 23 Nisan 1920 Trkiye Byk Millet Meclisi Bamszlk sembol Yeni bir yrek oldu, Vatann barnda arpan Dmana kar sava aan 293

Seslenen GDN, GDN diye! 10 Austos 1920 Sevr Antlamas izildi vatanmn stnde Renk, renk izgiler oktan mlerdi topraklarmza eit eit parazitler BANA DA BANA DA diye Aldlar derslerini I. nnde II. nnde, Sakaryada 26 Austos 1922 Bir vcut olup cephede Mehmetik Ezdi dman, Bakomutan ile Ayakta yok, srtta yok Ne kutsal savatr onunki Yreklerden kopup gelen tek bir ses ALLAH, ALLAH diye 30 Austos 1922 Kolay olmad kazanmas Nice canlar uruna Duyurdu Trk sesini Zeybekler, Seymenler, Dadalar 294

Verdiler el ele halaylarda nlattlar yeri g Tarihe ilediler bir daha ZAFER, ZAFER diye! MUSTAFA KEMAL Byk nder Tarihte ein yok senin Ne destana sarsn Ne deryalara Damarlarmdaki asil kandasn Durmadan atacak yrekte Snmeyecek cansn 29 Ekim 1923 En byk eserin CUMHURYET Teslim ettin bu yce eserini Gvendin, inandn ATAM GENLK, GENLK diye! TLAY AYTEKN 19 MAYIS 1984

295

PYRRHOSVAR ZAFER
Eskian (ilka) en etkili, en detayl devlet yapsna sahip, tarihte ilk Cumhuriyet ynetiminin uyguland (M. 510-M. 27), Akdenizde hkimiyet kuran ilk ve tek devlet olan Roma mparatorluu ve Roma uygarl, bugnk Bat uygarln anlamamzda, bilmek zorunda olduumuz nemli bir konudur. ncelikle bir ehir devleti olarak kurulan Roma, talyada siyasi birlii saladktan sonra, tm Akdenizi evreleyen kylarda da hkimiyetini kurmu ve Balkanlar, Anadolu, Suriye, Filistin, Msr, tabii ki stanbul gibi dou lkelerinde uzun sre hkimiyetini devam ettirmitir. Roma ehrinin kuruluu ve gelimesi de dikkate alndnda bu devlete tam on bir asr (1100 yl) devaml bir yaam nasip olmutur. Hatta doudaki Dou Roma Devleti (Bizans) bunun merkez deitirerek (Constantinepolis: stanbul) btn messeseleri ile bir devam kabul edilirse (ki gerek budur) Roma Devletinin hayat bir on asr daha uzun srmtr, denebilir. Dnya tarihinde bu deerde ikinci bir olay zor bulunur. Roma tarihinin, dnya tarihindeki nemi, devletin srd bu uzun mrden deil, belki onun devlet olarak yapt tesirlerle, medeniyet ve kltr baarlarndan gelmektedir. Her eyden evvel Bat dnyasna miras kalan Tam Devlet anlay, bir ehir devleti halinden, Akdeniz dnyasnda bir Cihan Devleti haline gelen bu Roma Devletinin eseridir. Avrupa hl onun yaratt hukuk nizam iinde yaamaktadr. Bir dier muazzam baars, talyada siyasi birlik kurduktan sonra, nceden iinde etnik birlik bulunmayan bu memlekette Kan esas zerine deil, Vatandalk esas zerine 296

(burada herkes Ben Roma vatandaym-Civis Romanussum derdi.) hukuki bir birlik meydana getirdi! Sonra bu devlet kendi dilinin (Latince) her taraftaki hkmranl sayesinde, burada Lisan zerine de kltrel bir birlik kurdu. lke topraklar zerindeki kavimleri bir millet haline soktu. Bugn talyan halk milli anlamda varsa, Roma Devletinin en ok devam eden baarsdr. Roma uygarlndan sz ederken sylenecek o kadar ok ey var ki Bir iki noktaya daha deinip Pyrrhosa gemek istiyorum. Cumhuriyet ynetimini ilk defa Romada gryoruz. M. 510 ve M. 27 yllar arasnda bataki ynetici, seilerek ve belli bir sre iin i bana geldi. Zaten cumhuriyetin grnen ilk zellii budur. Roma Cumhuriyetinde devleti yneten, ayn yetkiye sahip iki KONSL vardr. Seilerek ibana gelen Konsller, grevlerini bir yl iin ve ayn yetkiye sahip olarak srdrrlerdi. Birinin yapt ii dieri onaylamazsa VETO yetkisi kullanrd. Yani bugn bize tandk gelen Veto gibi Senato gibi cumhuriyet rejimi messeselerinin prototiplerini Roma uygarlnda gryoruz. Roma, nce talya ve sonra Akdenizdeki hkimiyetini, Cumhuriyet Dneminde gerekletirmitir. erde yaanan snf mcadelelerinde ise Roma Hukuku byk bir gelime gstermitir. Kitabn amac bir konuda detayl, akademik bilgi vermek deil ama merak uyandrmak! Okuyucuyu belki aratrma yapmaya ynlendirmek. Bu konuda da merak edenlere Roma halk snflarnn (PatriciPlep) mcadelelerini okumay neririm imdi Pyrrhosa geebiliriz. Roma talya yarmadasnda hkimiyetini kurmaya alrken, Gney talyadaki Yunan kolonileri ile atmak zorun297

dayd. Samnitlerle yapt savalar sonunda (M. 343- M. 290) Samnitler, Roma egemenliini kabul etmek zorunda kaldlar. Tarentliler ise Romann, Tarent Krfezine kadar inmesini ho karlamadlar. Limanlarna giren bir Roma donanmasna saldrdlar. Roma donanmasndan ancak bei kurtulabildi. Tarentliler ii bu kadarla da brakmadlar; Thuriiye yrdler. Muhafz Roma garnizonunu ekilmeye mecbur ettiler. Bylece Roma ile Yunan kolonisi olan Tarentum arasndaki gerginlik son haddine vard. Harp artk kanlmaz bir hal ald. Roma bir taraftan diplomatik basklarla Tarentumu kendi hegemonyas altna alma yollarn denerken, bir yandan da vatandalarn Tarentum ile savamaya hazrlyordu. Tarentum, zengin ve mreffeh bir ehir olmakla beraber, askeri bakmdan nemli saylmazd. Dolaysyla zafer lgnlklar getikten sonra, dnmeye baladlar. Tarentum, Roma ve mttefikleri ile yalnz bana atmay gze alamazd. imdi kendini korumak iin, dardan yardmc armaya karar verdi. Kendine en yakn bir devletten Epeiros Kral Pyrrhostan yardm istedi. (Epeiros bugnk Yunanistann kuzey bat kylarnda, Arnavutlukun gneyinde bir blgedir.) Bata Tarentum olmak zere, talyadaki Helen (Yunan) ehirlerinin balar skt zaman, dardan yardm istemeleri yeni bir ey deildi. nceden de taliklere kar hep bu yola bavurmulard. taliklerin yerine Roma geiyordu. Roma, bu Yunan ehirlerinin varln tehdit ediyordu. Roma glenirken, kendi ileriyle uramay tercih eden bu ehirler, corafi paralanmln da (Partiklarizma) etkisiyle mterek bir harekete geememilerdi. Ancak zaman gelmiti. talya ve Sicilyadaki Helen glerinin, Helen davas urunda birletirilmesi, zorunlu bir hal almt. Bu Helenler artk ya birleecekler yahut da talyada birlii kurmaya alan Roma karsnda eriyip gideceklerdi. 298

Pyrrhos, Tarentumun teklifini kabul etti. Gerek ahsn, gerekse vastalarn, Tarentum iin ortaya koymaya hazr olduunu bildirdi. Ancak ok geni yetkilerle, bakomutanlk istedi. Ayrca, iine muhafzlarn yerletirmek zere Tarentum Kalesinin de kendisine teslimini art kotu. M. 281de bir Roma ordusu Tarentum ordusunu malup ederek memleketi yakp yknca, ehir Pyrrhosun tekliflerine raz oldu. imdi Epeiros Kral Pyrrhos, talya Hellenlerinin, Romaya kar olan savanda nder oluyordu. Muhtemel sava, bu suretle dnya tarihi apnda bir nem kazanmaya namzetti. Fakat acaba Pyrrhos, Bat Hellenlerine bir skender olabilecek miydi? Pyrrhos, cesur ve mahir bir generaldi. Ayrca vastalar da nemliydi. lkesi ve Adria Denizine girii kontrol eden Kerkyra (Corcyra) Adasn hatrlatmak isterim. Ordusu da ok nemliydi. Bu ordu devrin mehur Makedonya ordusunun mektebinde yetitirilmi ve ona gre organize edilmiti. Ve o zamanki dnyann en iyi svarisi olan, Thessalia svarisi de bu orduda idi. Ayrca Pyrrhosun elinde bunlardan baka bir de Romallarca mehul ve burada ilk defa kullanlacak yeni bir silah olan, harp filleri mevcuttu. Pyrrhos, Tarentuma gelirken baka eyler de tayordu. Bunlar ahsi kusurlar, dnceleri ve kendi zel planlar idi. Bir defa Pyrrhos entrikac, kavgac, sebatsz bir adamd. Harp tekniinden baka bir eyden anlamayan, devlet adam meziyetleri olmad halde devlet idare etmeye kalkan, her Hellenistlik kral gibi, yksekten atan hkmdard. ahsi planlar iinde, batda byk bir devlet kurmak, Byk skenderin doudaki Pan-Hellenik eserine, batda da bir

299

rnek vermek istei vard. Yani Tarentuma yardm etmek bir gaye deil, bir vasta oluyordu. Henz ehir devleti (Polis) dncesini aamam olan Hellen ehirleri ile skenderin dehasna sahip olmayan ama skender olmay kafasna koymu bulunan Pyrrhos arasnda, gven yoktu. talyada siyasi birlik kurmay hedeflemi olan Roma ile Helenistik Epeiros (Epir) Devleti arasnda ilk harp balyordu. ki taraf arasnda anlama sz konusu bile deildi. Pyrrhos bunun farknda idi. Elindeki harp vastalarnn, kalite asndan Romannkilerle kyaslanmas imknszd. Ancak elinde yle plan vard ki uyguland takdirde kati netice alnabilirdi. Bu da mttefiklerini Romadan ayrma plan idi. Gereklemesi halinde Roma yalnz kalacak ve kesinlikle malup olacakt. Pyrrhos, dier Hellenistik krallar tarafndan da kkrtlp, hatta desteklenerek M. 281de Tarentuma bir kta asker gnderdi, M. 280de de ordusunun byk bir ksm ile bizzat kendisi talyaya yolland. Pyrrhos, talyaya gelir gelmez, Roma sava ilan etti. Roma nceden her ihtimale kar hazrlanmt. Hazrlad drt ordudan biri Lavienus komutasnda Gney talyadaki yerleri savunmaya gnderildi. Dier ikisi Etrsklerle, Samnitleri kollayacakt. Drdnc bir ordu da Romada ihtiyatta brakld. Romann gney ordusu ile Pyrrhosun askerleri arasnda ilk muharebe Heracleada oldu. ki tarafn uygulad taktik, tecrbelerine dayanan farkl taktiklerdi. (Romann Samnit Harplerinde gelitirdii taktik ile Makedonyann kanatlarda ar svarinin ve ortada derinlemesine dizilen piyadenin muharebe nizam olan Phalanks birliinin taktikleri arpt.) 300

Zaferi, Hellenistik dnyann taktii kazand. Bu zaferde phesiz ki Pyrrhosun komutanlk vasfnn, yksek kaliteli svarisinin ve zellikle fillerinin byk pay vard. Ancak zafere ramen kati netice alnamad. Ama Pyrrhosun hedefi gerekleiyor gibi oldu. nk o zamana kadar beklemi olan Gney talya Helenleri Samnitler, Messapiler, Lucanlar, Bruttlar, Pyrrhosun bu zaferinden sonra, Roma davasn terk ettiler, onun tarafna getiler. Pyrrhos iin plannn, kesin sonucu almay tasarlad ksmna girimek zaman gelmiti. Roma zerine yrd. Ancak Roma ok gl surlarla evriliydi. Romaya 40 km. yaklat halde Roma, onun karsna hibir ordu karmad. Hareket ssnden de uzaklam olmas ayr bir risk oluturuyordu, geri dnmek zorunda kald. Tarentuma geldi (M. 280). Pyrrhos, geri ekilmekle sava genel olarak kaybetmi oluyordu. Ancak byk bir Bat Devleti kurmak sevdasndan vazgememiti. Gney talyadaki topluluklar, ordusuna katmak iin hazrlklarn srdrd. Ertesi sene M. 279da bu sefer Adriya Denizi tarafndan Orta talyada yeni bir taarruza kalkt. Romallar, onun taarruz plann kefettiler. Bir Roma ordusu yolunu kapad. Bununla beraber Aufidus Irma kenarnda Ausculumda iki gn sren sava sonunda Pyrrhos, mahareti, ordu birliklerinin manevra kabiliyeti ve filler sayesinde gene galip geldi. Ancak onun kayb da Romallardan az deildi. Hatta kendi bile yaralanmt. Bundan dolay muharebeden sonra syledii bilinen Byle bir zafer daha kazanacak olursam mahvolacam sz, galibin, malup kadar zayiat vererek kazand zaferlere tarihte Pyrrhos Zaferi denmesine sebep olmutur. Pyrrhosun sonu mu? 301

Roma karsnda ald bu galibiyet, siyasi sonu getiremedi. Bu arada Pyrrhos karsnda, st ste urad yenilgilerden ders alm olan Roma, fillere kar yeni bir harp taktii gelitirmiti. Son muharebede Romann taze kuvvetleri filleri ok yamuruna tutunca, filler geri dnerek Pyrrhosun kendisine saldrdlar. Romallar da kargaalktan faydalanarak zaferi kazandlar. Malup olan Kral Pyrrhos bir ksm askeriyle harp meydanndan kat. Tarentuma geldi. Fakat takip ediliyordu. talyay terk etmek zaman gelmiti. Balkan yarmadasna geti. Macera dolu hayat yl sonra Argos sokaklarnda bir muharebede sona erdi (M. 272). Byle bir zafer daha kazanacak olursam mahvolacam szn kimler syler gnmzde Tabii ki yksek sesle sylenmesini beklemeyelim. Ama kesin ilerinden sylerler Mesela, seimlerde maddi varlklarn tketecek kadar harcama yapan, hele iktidardaki bir partiyse bahsedilen, devletin kaynaklarn da seferber ederek, ok alp salan bir parti, seimleri kazanr belki ama iiye, memura, emekliye verecei Yaama payn veremez duruma geldikleri iin ne grevler, ne lm orular, ne intiharlar onlarn umurunda olmaz! nk tkenmilerdir ve tketmilerdir te, o zaman ilerinden mutlaka bu sz sylerler. Byle bir zafer daha kazanacak olursak, lke ve millet mahvolacak!

302

II. MAHMUT VE LKRETMN ZORUNLU OLMASI

XIX. yzylda 1808-1839 yllar arasnda Osmanl Devletini yneten II. Mahmut, son derece enerjik, yenilik taraftar ve youn olarak yaanan d gelimelerle birlikte, ierde radikal deiiklikleri gerekletiren bir hkmdardr. Zamannda; ynetimde, askeri alanda, eitim ve ekonomi alannda ok nemi almalar yapld. Bu dnemde Osmanl toplumunun zellikle Trk ve Mslman kesiminde iki tip insan vardr; biri lim (ki ilimle uraan kiidir. Ancak burada sz edilen ilim, bildiimiz bilim anlamnda deil. eriat bilgisi demektir. Bu, medresede retilir) dieri ise cahil yani halktr. Yine bu dnemde Cehalet yalnz halk ynlarna zg okuma-yazma bilgisizlii demek deildir. Trkiyeyi bu dnemde ziyaret eden yabanclar, hkm sren cahilliin genilii ve derinlii konusuna sk sk deinirler. Cahillik halk ynlarn am, ulemay ve devlet adamlarn da iine almtr. Halk ynlar gibi ulema da ne slam ilmini ne de modern fenleri biliyorlard. Ulemann bilgi kaynaklarndan biri olan akl ile teki bilgi kayna olan nakil (slamiyetin asli kaynaklar) arasnda artk bir fark kalmamt. Ezbercilik yznden ikisi de tarihsel anlamlar bilinmeden tekrarlanan gelenek bilgileri olmutu. Aileler, erkek ocuklarn 5-6 yana gelince, geim dncesiyle, zanaatkr esnaf yanna rak verir Eti senin kemii benim diyerek bir meslek renmesini isterdi. rak, kalfa, 303

usta derken yetikin olduu zaman bir altn bilezik sahibi olurdu. Artk terzi, marangoz, ayakkabc vb. olarak hayatn kazanrd belki ama Elifi tanmazd... Halkn yoksulluu, dinin de renilmesini engelliyordu. Dinini renmek iin ise mahallelerindeki cami ve mescidin yannda bulunan SIBYAN Mekteplerine gitmesi gerekiyordu. Bu bile belli ekonomik gc olanlar iin mmknd. II. Mahmut, eitim alannda bir ilk adm olarak ilkretimi zorunlu hale getiren fermann 1824te kard. Buna gre, her aile, ocuklarn Sbyan Mekteplerine gnderecekti, mesleki eitim sonra geliyordu. nk ocuklarn 56 yanda terzi, marangoz vb. zanaatkr esnafn yanna rak verilmesi yznden cahilliin genilemekte olduu, yani halkn slaml bilmez hale geldii; din ilerini renmek, dinin gerei olduu iin, bundan sonra ocuklarn zanaata verilmeyip mahalle okuluna gitmeleri zorunlu hale getiriliyordu. Bu fermann gereklerini hoca ve mahalle imamlar, kadlara bildirecekti. Yannda ksz ocuk olan esnaf bunlar Sbyan Mektebine (mahalle mektebi) yollayacakt. Okul hocalarnn ba grevi ocuklara slamln artlarn, inanlarn retmek olacakt. Anlayacanz ilkretim zorunlu klnd dediimiz zaman, gnmzde bir zamanlar 5 yl olan ve matematik, fen, sosyal, Trke, hayat bilgisi, resim, mzik, beden eitimi, derslerinin grld bir ilkretimden bahsetmiyoruz. Niyazi Berkesin Trkiyede adalama kitabn okumadan evvel bu gerei bilemezdim Bu kitab okumadan da zaten Tarih retmeni olunamayacan oktan kavram bulunuyorum. Neyse II. Mahmutun ilkretimi zorunlu yapmasnn asl udur; II. Mahmut, Elifi bile tanmayan insanlarn durumunu

304

grerek, ocuklarn, Sbyan Mekteplerine gitmesini llerinin arkasndan Kuran bari okusunlar dncesiyle istemitir. byle olunca burada da durup bir yorum yapmamz gerekmektedir II. Mahmut bir Osmanl Padiahdr ve bata kendisi olmak zere kutsal kitabmzn llerin arkasndan okunmak iin gnderilmi olduu inanc hakimdir insanlarmzda Zaten baka trl nasl dnlebilir ki Kuran henz ulusal dillere evrilmi deildir. XIX. yzylda hl Arapa okunmakta ve hibir ey anlalmamaktadr. Anlamak iin ayrca Arapay dil olarak renmek gerekmektedir. ncelikle; bugn oumuz Diyanet leri Bakanlnn yapt aklamalarla unu biliyoruz ki Kuran da llerimizin arkasndan okunabilecek bir tek Fatiha suresi vardr. Onun dnda Kuran yaayanlarn okumas ve anlamas iin vahyolunmutur. Doaldr ki ulusal dillere evrilmesi art olmutur. Zaten Kuranda 12. sure (1-2. ayet), 20. sure (113. ayet), 46. sure (359. ayet), 39. sure (27-28. ayet), 41. sure (3. ayet), 43. sure (3. ayet), 42. sure (7. ayet), 26. sure (193-195-198-199. ayet), 16. sure (102-103. ayet), 41. sure (44. ayet) ve 13. sure (37. ayet)leri Arapa, filoloji ve semantik (mana ile ilgili) bilgilerine bile lzum olmadan her saduyu sahibi okuduu zaman grr ki bunlarn hi birinde Tanr; Szlerimizi kimse baka bir dile eviremez dememektedir. evrilemez iddialar Kurann ve slamln niversal gereklii olduu grne, aykr der. Aksi takdirde slam dininin yalnz Araplara gnderilmi bir din olduunu kabul etmek gerekir ki bu, cahiliye gr olur. Keke bu noktaya 500 yl nce varlm olsayd da insanlarmz kutsal kitaplarn anlayarak okusalard Kurann Trke olarak yazlmas Atatrk sayesinde gereklemitir. 305

Mustafa Kemal; Elmall Hamdi Yazra cretini de kendi demek suretiyle Kuran Trke meali ile yazdrmtr. Bu millet yzyllardr dinini yeterince renemedi. Trke okuyup, rensin diyerek bu byk hizmette bulunmutur. Nur iinde yat ATAM!

306

ERMEN SOYKIRIMI MESELESNE BEN DE DENMEK STEDM

Bu konuya ben de bir tarih retmeni olarak kendimce aklama getirmek istedim. yle ki; arlk Rusyann Kafkaslarda hakim olduu dnemde Azeriler, Grcler ve Ermeniler, Rus ynetimi altndaydlar. I. Dnya Sava devam ederken Ruslar, Erzurum, Erzincan, Trabzon, Bitlis ve Muu ele geirdikleri dnemde (1915), Dou Anadoludaki Ermeniler, Rus ordular ile ibirlii yapmlar, ordularmza, kasaba ve kylerimize saldrmlardr. Osmanl hkmeti 14 Mays 1915te Tehcir Yasas kararak, Dou Anadoludaki Ermenilerin bir ksmnn Suriyeye gne karar vermitir. I. Dnya Sava sonlarnda 1917de Rusyada nce ubat Devrimi ile arlk devrildi, 200 yldan beri Rusyay ynetmekte olan Romanof soyu Sibiryaya srld ve daha sonra kuruna dizildi. arlk devrilince, Ekim 1917de Rus komnistleri (Bolevikler) ynetimi ele geirdiler ve ilk komnist rejim Rusyada ibana gelmi oldu. Doal olarak Rusya bu deiimleri yaarken dnya, savana devam edemedi. 1917de balayan savatan uzaklama, 3 Mart 1918de ttifak Devletleri ile Brest-Litovsk Antlamasn yapmasna sebep oldu. Resmen savatan ekildi. Bu antlama ile Osmanl Devletine, sava srasnda igal ettii yerleri geri verirken, 1878den beri (40 yl) elinde tuttuu Kars, Ardahan, Batumu da iade etti. 307

Ancak ngiltere (arlk Rusyann mttefiki) Boleviklerin yapt Brest-Litovsk Antlamasn tanmad gibi, Rusyann boaltt Kars, Ardahan, Batumu nce igal etti ve ekilirken de Kars ve evresinin Ermeniler, Ardahan ve Batumun da Grcler tarafndan igaline sebep oldu. TBMM, Brest-Litovskla bize geri verilmi olmas gereken bu yerlerimizi almak iin mcadeleye giriecektir. ngilterenin mikropluu yznden Bu arada Kafkaslardaki bir gelimeye de deinmek gerekmektedir. Rusyann 1917 Devrimlerinden sonra Kafkaslardan da ekildiini ve 1918 Nisan, Mays aylarnda Kafkasyada Ermenistan, Grcistan ve Azerbaycan Cumhuriyetlerinin kurulduunu syleyebiliriz. I. TBMM ilk resmi cepheyi Douda Ermenilere kar at. Kazm Karabekir Paay resmen Dou Cephesi Komutanlna atad. Kazm Karabekirin emrinde I. Dnya Savandan kalan tek dzenli ordu, XV. Kolordu (Mondrosa ramen lavedilmeyen) vard. Ermenilerle mcadele zaten oktan balamt (Haziran 1920) ve o nedenle resmen alan ilk cephe Dou Cephesi oldu. Ermeniler, Trk ordusu karsnda yenile yenile geri ekildiler. Trk ordusu Gmrye girmiti, Kars ve evresi, Ermeni igalinden kurtarlmt (7 Kasm 1920). TBMMnin ilk askeri baars kazanlmt. lk siyasi baary da bu cephede elde edecekti. Ermenistann bar istemesi sonunda 3 Aralk 1920de TBMM ile GMR Antlamas imzaland. Trk hkmetini Dou Cephesi Kumandan Kazm Karabekir, Erzurum Mebusu Sleyman Necati Bey, Erzurum Valisi Hamit Bey, Ermenistan Cumhuriyetini ise eski Bavekil Aleksandr Khactissian, eski Maliye Vekili Abraham Kulhandyan temsil ettiler.

308

Tamam 18 madde olan antlamann nemli noktalar unlardr: 1- 1878de Rusyann terk ettii Kars ve evresi Trklere geri verilecek 2- Aras Nehrinden ldr Glne kadar uzanan hat dou snr olacak 3- Sevr Antlamasn ve Trkiye karlarna uygun olmayan antlamalar Ermeni hkmeti kabul etmeyecek (Dou Anadoluda hak iddia etmeyeceklerdi). Ermenistan 1922de Rus topraklarna katlnca Gmr bar antlamas hkmleri de Moskova ve Kars Antlamalarna alnd . Evet Gelelim yorumumuza! imdi Hep deriz ya Ben olsam diye Ben Ermenistan olsam, 1915te bir soykrm yapm olan Trklerle anlama masasna oturmam Derim ki; yendiniz Karstan kardnz, Gmrye kadar srdnz kabul ama anlama yapmam, nk halledilmesi gereken bir soykrm meselesi var aramzda bu sorun zlmeden anlama olamaz! Tabii, ayet gerekten byle bir iddia varsa ortada Ermenistan bizzat bar isteyen taraf ve byle bir iddiann en ufak bir belirtisi bile yok! Yl 1920. Tehcirden 5 yl gemi Ermenistan, o tarihte varl devam etmekte olan Osmanl Devleti ile grmesi gereken bir konuda, TBMMyi muhatap almam da olabilir. Eer byleyse zaten sorun yok! Tehcir Kanununu karan Osmanl Hkmetidir ve bir problem varsa Ermenistann muhatab Osmanl Devletidir. Byle de olsa netice ayndr 16 Mart 1921 Moskova, 13 Ekim 1921 Kars Antlamalarnda da en ufak soykrm anmsatacak bir hkm yok! 309

Her naslsa yllar getikten sonra zellikle Avrupa lkelerinde, ABDde Trkiye Cumhuriyetine kar bir soykrm sulamas alm ban gidiyor! Tehcir srasnda lmler olmutur; anlamazlklar, doal artlar, disiplinsizlik gibi nedenlerle olmutur Kast yoktur ve Trkler tarih boyunca hkimiyetleri altndaki hibir topluma soykrm yapmamlardr. lmler ise karlkldr, onlar toplu katliam yaptlar, yzlerce yl huzur iinde yaamalarn salayan devlete ihanet ettiler, eee.. Trkler de bu ihanetin, bu katliamn altnda kalamazlard. Baz istenmeyen gelimeler olduysa da bu bir soykrm deil olsa olsa yaplan ihanete, vahete kar bir misilleme olarak kabul edilmelidir. Zaten soykrm yaplsayd herhalde soylar krlrd kalmazlard (SON)

310

KAYNAK KTAPLAR
Bayezit II Devri Selahattin Tansel Bilinmeyen Tarihimiz Cemal Kutay Dirili Turgut zakman Hunlar-Gktrkler-Uygurlar Prof. Bahaeddin gel Genghs Khan The Conqueror Harold Lamb mparatorlua Veda lhan Bardak ran Moollar Bertold Spuler slam Tarihi Prof. Ali Sevim Meydan Larousse Osmanl Tarihi smail Hakkk Uzunarl, TTK Osmanl Tarihi Ord. Prof. Enver Ziya Karal, TTK Osmanl Tarihi Ders Notlar Prof. Halil nalck Osmanl Saraynda Hayat Prof. Dr. lber Ortayl Osmanl Padiahlarnn Hayat Hikyeleri Ylmaz ztuna Osmanlda ve randa Mezhep ve Devlet Taha Akyol Roma Tarihi Prof. Halil Demirciolu Seluklu Devri Trk Tarihi Prof. Mehmet Altay Kymen Tarih Kitab Emin Oktay Tarih Kitab Niyazi Akit Tarih Kitab Ylmaz ztuna Trkiyede adalama Niyazi Berkes 20.Yzyl Siyasi Tarihi Prof. Fahir Armaolu

311

312