1 G ELEKTRON

1 1..1 1 G GR R G elektronii terimi, ok geni bir alanda elektronik devreleri iine alr ve buradaki ama ise bir kaynaktan bir yke giden elektrik gcnn kontrol edilmesidir. Bu kontrol ok deiik biimlerde; rnein, sadece kaynaktan yke giden gcn miktar olabilir. Bunun yannda, kaynaktaki gcn zelliiyle karlatrldnda yke verilen gcn zelliinin de deitirilmesi gerekebilir. Buna rnek ise, bir AC kaynak frekansnn ykn gereksinimi olan baka bir frekansa deitirilmesidir. Btn bu deiimlerde veya kaynaktan yke aktarlan gcn kontrolnde, ilemin verimlilii nemlidir. Eer aktarlan g byk ve ilem verimsiz yaplmsa, byk kayplar oluur. Bu kayplarn ekonomik verimlilik zerinde deerlendirilmesinin yaplmas gerekir ve bu kayplarn, ar snma sonucu elemann korunmas iin elemandan uzaklatrlmas gerekir. Byle bir kontrol, anahtarlama teknikleri kullanlarak yaplr: Baz elektronik elemanlar ak veya kapal durumlu bir anahtar olarak kullanlr. deal bir anahtar ile, kayplar nleyecek bir kontrol yaplabilir. Gerekte ise hibir eleman byle bir ideal anahtar grevini yerine getiremez fakat ideal eleman olabilecek kullanl elemanlar mevcuttur. Aada sralanan elemanlar bunlara rnek olabilir: BJT (bipolar junction transistor = bipolar jonksiyon transistr) MOSFET (metal-oxide semiconductor field-effect transistor = metal oksit yariletken alan etkili transistr) SIT (static induction transistor = statik indksiyon transistr) IGBT (insulated gate bipolar transistor = yaltlm kapl bipolar transistr) SCR (silikon-controlled rectifier = silikon kontrollu dorultucu) TRIAK (bi-directional gate-controlled thyristors = ift ynl kap kontrollu tristrler) GTO (gate turnoff SCR = kapdan kapanabilir SCR) Yksek verimlilik gereksinimleri iin byle elemanlarn g katlarndaki elektronik elemanlarn dorusal operasyonu nadiren kullanlr.

G elektronii dnemi, balangcn 1957de SCRnin tantlmas ile yapmtr. Cival ark dorultucular gibi dier kontrol edilebilen dorultucularn uzun yllar boyunca endstride var olmasna ramen, byle elemanlar ok byk ve yardmc elemanlara gereksinim duymular, dk ve orta gerilimlerde verimli olmamlardr. SCRnin tantlmas ile bylece, g kontrolunun byk oranda dner makinalardan ve statik manyetik ykselticilerden elektronik elemanlara kaydrlmas periyodunun balangc olmutur. Bu periyodun balangcnda, gvenilirlik problemleri nedeniyle geliim yava olmu fakat 1960l yllarn banda SCR bir ok uygulamalarda kullanlmaya balanmtr. O zamandan sonra, yukarda bahsedilen anahtarlama elemanlar gelitirilmitir, g yar-iletkenlerinin eitlerindeki bu art ile, verilen bir uygulama iin en uygun g yar-iletkeninin seilmesi gerekir. 1 2 K KO ON NT TR RO OL LT TP PL LE ER R 1..2 G elektronii uygulamalarnn ounluunda kullanlan dntrme dzenlemeleri aada sralanmtr. AC-DC: AC gerilim kayna, dorultularak tek ynl bir kaynaa dntrlr ve daha sonra bu kaynan filtre edilmesiyle DC kayna elde edilir. DC k gerilimi kontrollu dorultucu kullanlmak suretiyle ayarl ekle getirilebilir. Ayarl bu k, DC motorunun hz kontrolnde bir kaynak olarak kullanlabilir. DC-DC: Herhangi bir gerilimdeki DC, daha byk veya kk olarak, baka bir DC kaynana dntrlr. Bir sistemdeki byle bir uygulama, anahtarlamal g dnm olarak adlandrlr. Bir uzay aracnn gne pilleri knn, uzay aracndaki deiik g sistemlerinde kullanlmak zere dnm buna ait bir uygulamadr. DC-AC: Bir DC kayna, bir yke AC gerilim salamak iin anahtarlanr. Sinsoidal olmayp kare biimli veya adml dalga biimli bu inverter k, k frekansnn deitirilmesiyle AC motorunun hz ayarnda kullanldr. AC-AC: Ayarl frekansl AC k gerilimi, istenilen k dalga biimini alabilmek iin giriin uygun dalga elemanlar ile birletirilir. Giri genellikle 3 fazl kaynak ve k frekans ise giri frekansndan daha azdr. Bu gibi sistemler, teorik olarak cazip olmasna ramen, ticari olarak geni alanda kullanlmamaktadr. nk bu sistemlerin dzgn bir ekilde fonksiyonunu yerine getirmesi iin karmak kontrol sistemleri gerekmektedir. AC-AC: AC k gerilimi, giriteki temel dalga frekansyla ayn olarak, faz kontrollu alternatif k gerilimi retmek iin, her yarm dalgada bir kere alr ve kapanr. k gerilimi girie gre azalmaktadr. Byle bir eleman kaynaktan yke giden gc kontrol etmektedir. Akkor flamanl lambalarn k younluunun kontrolu buna bir rnektir. AC-DC-AC: Yukardaki metotlarn ikisinin birletirilmesiyle daha baka dzenlemeler yaplabilir. Normal olarak AC ebeke gerilimi, DC ye dntrlr. Bu DC gerilimden inverter ile ayarl frekansl bir AC k elde edilir. retilen AC ise AC motorunun hz kontrolnde kullanlr.

1 1..3 MK 3 V VE ER RM KA AV VR RA AM MII Bir anahtarlamal kontrolun veriminin, dorusal bir kontrolla karlatrlmas aadaki rnekte grlmektedir. 100 voltluk bir DC kaynak, 20 luk bir yke 100 watt vermektedir. Bu, ekil 1.1 ve 1.2 de olduu gibi iki ekilde yaplabilir. ekil 1.1 de dorusal kontrolda, Rnin deeri, 20 luk yke 100 watt verecek 2,24 amperi salamak iin 24,7 olmaldr. Ykn gc 100 watttr, fakat ykn gcnn kontrolunda R direncinde 124 watt kaybolur. Kaynaktan yke enerji aktarmndaki verim, ilemdeki 124 wattlk kaypla %45 tir.

ekil 1.1

ekil 1.2

Yukardaki durumdan farkl olarak, ekil 1.2 deki ideal S anahtar periyodik olarak alacak ve kapatlacak ekilde dzenlenir. Anahtar kapal iken, yk gc 500 watt ve anahtar ak iken sfrdr ve bunlarn hepsi ekil 1.3 de gsterilmitir. ayet anahtar zamann %20 sinde kapal ise, ortalama g 500 wattn %20 si veya 100 watttr. Kayplar yoktur, bylece kaynan btn enerjisi yke aktarlr. Gerekte ideal anahtarlar yoktur fakat bir ideal anahtar yaklak olarak bir BJT olabilir, sonu ideal bir devre ilemine olduka yakndr. Orta derecedeki anahtarlama frekanslarndaki kayplar, transistrn kollektr-emiter doyma geriliminden kaynaklanmaktadr. ayet bu gerilim 2 volt ise, bu durumda anahtarlama iletim kayplar yaklak olarak 10 watt olacaktr. Bu, zamann %20 sinde olumakta ve ortalama 2 wattlk g kaybna neden olmaktadr. Bylece, yke 98 watt aktarlabilmesi iin, kaynaktan 100 wattlk bir besleme gerekecek ve kaynaktan yke g aktarmnn kontrolunda %98 lik bir verim salanacaktr. Tabiki, bu bir ideal kabuldr, nk anahtarlama sresinin dier ksmlarnda genelde kk olan baka kayplar da vardr ve kontrol devrelerini besleyen baz g kaynaklarna da gerek vardr. Bununla birlikte, bu, alnabilecek yksek verimi gstermektedir. Bunlarn yannda, 0 ile 500 watt arasnda deien bir yk gcnn sabit bir 100 wattlk g deerine uygun olup olmad sorulabilir. Bu, ykn zelliine baldr ve ou durumlarda, yk gcnn uygunluu iin baz filtreleme ilemleri gerekebilir. Bu filtrelemenin gereklilii, olabildiince yksek anahtarlama frekansnn kullanlmas gerektiini syleyebilir. Mevcut kyc devrelerinde 20 kHzin zerindeki anahtarlama frekanslar kullanlmaktadr ve 500 kHz ve zeri iin yeni tasarmlar gelitirilmeye allmaktadr. rnee baka bir adan bak ise 100 wattlk istenilen deeri salamak iin 44,7 voltluk DC gerilim deerinin yke uygulanmasnn gerektiine dikkat etmek gerekir. Anahtar ile yk arasna dk geiren bir filtrenin yerletirilmesi, yke hemen hemen

sabit bir gerilim salar. Byle bir dzenleme, 7. Blmde de grlecei gibi bir DC-DC konvertrn basitletirilmi biimidir ve ekil 1.4 de grlmektedir. S anahtarnn periyodundaki kapallk arpan imdi % 44,7 olmaldr.

ekil 1.3 1 1..4 4 A AN NA AH HT TA AR RL LA AM MA AE EL LE EM MA AN NL LA AR RIIN NIIN NA AN NM MA AD DE E E ER RL LE ER R

ekil 1.4

G yar-iletkenleri ile belli miktardaki gler kontrol edilebilir. Tablo 1.1, ticari olarak mevcut olan baz elemanlar ile anahtarlanabilen akm ve gerilimlerin byklklerini gstermektedir. Maksimum gerilim ve maksimum akm kapasitesinin ikisinin birden verilen bir eleman zerinde ayn anda bulunmas genelde mevcut olmamaktadr. Tablo 1.1
Eleman Tipi Anma Gerilimi (V) 5000 3000 40 5000 1200 2500 2500 1200 6000 1200 4500 4000 400 400 630 1200 1200 500 1000 500 1200 600 Anma Akm (A) 5000 1000 60 5000 1500 400 1000 400 1500 300 3000 2200 250 40 50 400 300 8,6 4,7 50 400 60 st Frekans (Hz) 1k 10 k 20 k 1k 10 k 5k 5k 20 k 400 400 10 k 20 k 20 k 20 k 25 k 10 k 100 k 100 k 100 k 100 k 20 k 20 k Anahtarlama letim zaman (s) Direnci () 100 2-5 0,23 200 20 40 40 8 200-400 200-400 15 6,5 9 6 1,7 30 0,55 0,7 0,9 0,6 2,3 2,2 0,16 m 1m 10 m 0,25 m 0,47 m 2,16 m 2,1 m 2,24 m 0,53 m 3,57 m 2,5 m 5,75 m 4m 31 m 15 m 10 m 1,2 0,6 2 0,4 m 60 m 18 m

Genel Amal Yksek Hzl Schottky Ters Tkama Yksek Hzl Kesime gtrlen Ters Tkama Tristrler Ters letim GATT Ik tetiklemeli Triyaklar Kendiliinden GTO kesilen tristrler SITH Dorultucu G transistrleri Tek Darlington SIT G MOSFETleri Tek

IGBT MCT

Tek Tek

1 1..5 5G G Y YA AR RII--L LE ET TK KE EN NL LE ER RN NN NK KU UL LL LA AN NIIM MII Aadaki bilgi g elektroniinin bykl ve nemi hakknda bir fikir vermektedir. Temel olarak, btn deiken hzl endstriyel motor srcleri g elektronii sisteminin belli bir biimini kullanmaktadr. Uzun yllar boyunca SCRler kullanlmtr; bunlar deiken hz ilemi salamak iin bir DC motora ayarl gerilim

verebilecek faz kontrollu dorultucular olmutur. Son yllarda, AC motorlara deiken frekans salayan AC-DC-AC inverterler bu endstri pazarnn byk bir ksmn eline geirmitir. Tablo 1.2 g elektroniinin baz uygulamalarnn listesini gstermektedir. Tablo 1.2
Reklamclk klimlendirme Is kontrolrleri Alarm sistemleri El aletleri Ses ykselticiler Pil ve ak arj Kartrc, mikser Manyetik kayt Boylerler Hrsz Alarmlar imento frn Kimyasal ileme Elbise kurutucu Bilgisayarlar Konveyrler Vinler Ik ayarlayclar Displayler Vantilatrler Elektrikli tatlar Elektromknatslar Flarler Buzdolaplar Asansrlerde Aspiratrler Model trenler Motor kontrolleri Motor srcleri Sinema projektrleri Elektronik ateleme Reglatrler Matbaa makinalar Makine tipi g aygtlar Yksek gerilimli DC ndksiyonla stma Lazer g kaynaklar Kilitleme rleleri Madencilik Lokomotifler Kat hal kontaktrleri Parack hzlandrclar Vakumlu sprgeler Statik devre kesiciler Trafik sinyal kontrolleri VAR kompanzasyonu Pompa ve kompresrler Elektrikli battaniyeler Elektrikli kap aclar Elektrikli kurutucular Elektromekanik elektrokaplama Nkleer reaktr kontrol ubuu Lineer indksiyon motor kontrolu Civa buharl lamba balastlar Gne enerjili g kaynaklar Radar ve sonar g kaynaklar Senkron makina yol vericileri Yiyecek stma tepsileri Elektrostatik kelticiler Ultrasonik generatrler Kesintisiz g kaynaklar Yksek frekansl aydnlatma Hava tat g kaynaklar Uzay arac g kaynaklar Sa kurutma makinalar El tipi g aygtlar RF ykselticiler Gvenlik sistemleri Servo sistemler Diki makinalar Televizyon devreleri Yk tama Kat hal rleleri Trenler G kaynaklar Statik rleler elik deirmenleri Scaklk kontrolleri Zamanlayclar Petrol sondajlar Frn kontrolleri Mknatslar Yolcu tama TV saptrclar Frnlar Fonograflar Forkliftler Oyuncaklar Merubat makinalar Gerilim reglatrleri amar makinalar Kaynak makinalar Fotokopi makinalar Yiyecek kartrclar TV oyunlar Garaj kap aclar Gaz trbini balatclar Generatr uyartclar tcler

Genel elektronik elemanlarnda kullanlan DC g kaynaklarnn ou, AC kaynann dorultulmas ile DC anahtarlamal g kayna tipidir. Dier uygulamalar ise evlerde kullanlan k ayarlama anahtarlar ve tanabilir g aletlerinde kullanlan deiken hz kontroludur. ok byk glerde, retilen AC enerjisi DC olarak uzun mesafeli iletimi salamak iin dorultulur; iletim hattnn sonunda bir DC-AC konvertr AC sistemi enerjilemek iin 50-60 Hz de alr. Byle bir dzenleme, bir elektrik datm irketine ekonomik ve ilemsel avantajlar salar. Byle g elektronii sistemleri tketici ve endstriyel elemanlarda ok geni alanda bulunmaktadr. 1 6 A AN NA AL LZ ZM ME ET TO OT TL LA AR RII 1..6 Kullanlan analiz metotlar, paral dorusal modelli bir yar-iletken eleman modellemektedir. Baka bir modelle temsil edilen, yeni bir blgeyi geen yar-iletken ileminde yeni bir model kullanlr. Modellerin en basit olanlarnda, iki durum

bulunmaktadr: Yar-iletken iletimde veya iletimde deildir. Bu model zerinde gerekli olduu zaman hassasiyet artrlabilir. rnein, yar-iletkenin kayplarn gsterebilmek iin byle ikinci dereceli modeller gerekebilir. G elektroniindeki yar-iletken uygulamalar bu birinci derece teknik ile iyi bir ekilde modellenebilir. ou devrenin alma modu, bir ideal anahtar elemannn ok basit bir modeli kullanlarak belirlenebilir. Gerekli olduu yerde, analize gerekte ideal olmayan eleman iin hassasiyet eklenebilir. rnek olarak bir rezonans devresinin analizinde, kaypsz LC analiz kullanlr. Bir anahtarlama elemanndaki kayplar veya bir indktrn direnci, bariz bir etki varsa hesaba katlr. Ama verimli bir g dnm ileminin gerekletirilmesi olduundan, kayplar devre ileminin byk bir bileeni olmamaldr. lgili blmlerde ama, anahtar olarak kullanlan zel bir anahtardan bamsz olarak devre analizini yapmaktr. Baz durumlarda anahtarlama eleman olarak sadece SCRnin kullanlabildii AC-DC dnmlerinde bu mmkn olmayabilir. DC-DC dnm gibi dier durumlarda bir tipten daha fazla tipte anahtarlama eleman kullanlabilir. Bir SCR, bir BJT veya bir MOSFET arasnda g seviyesine, istenilen anahtarlama frekansna ve istenilen verimlilie bal olarak seim yaplabilir. 2., 3. ve 4. blmlerde, farkl yar-iletken anahtarlar gznne alnm, modelleri yaplm ve baz alma artlar analiz edilmitir. Dier blmlerde, g kontrolunun deiik tipleri analiz edilmi ve tasarm metotlar gsterilmitir. G elektronik aygtlarnn tasarm, ilgili blmde de grlecei gibi, drt ksma ayrlabilir: 1. 2. 3. 4. G devrelerinin tasarm G aygtlarnn tasarm Kontrol stratejisinin belirlenmesi Lojik ve kap devrelerinin tasarm

Bir prototip yaplmadan nce tasarmcnn devrenin parametrelerini bulabilmesi ve devrede oluabilecek ideal olmayan durumlar gznne alp gerektii zaman bunlar dzeltmesi gerekir. Prototip yapldktan ve denendikten sonra tasarmc tasarmnn geerlilii hakknda emin olabilir ve devrenin baz parametreleri (indktanstaki baz kayplar gibi) hakknda daha doru tahminlerde bulunabilir. 1 7 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 1..7 1.1 G elektronii nedir? 1.2 Tristrlerin deiik tipleri nedir? 1.3 Bir konvertr nedir? 1.4 AC-DC dnmnn prensibi nedir? 1.5 AC-AC dnmnn prensibi nedir? 1.6 DC-DC dnmnn prensibi nedir? 1.7 G elektronii aygtlarnn tasarmnda izlenecek admlar nedir?

G DYOTLARI

Bu blmde g dorultucu diyotlarnn ana karakteristiklerinden bahsedilmektedir. Schottky engel diyotlarnn da belli baz kullanm yerlerinin olmasna ramen, ok kullanlan diyotlar daha ok PN jonksiyon elemanlar olmaktadr. Dinamik davranna ek olarak byk ilgi, diyotun temel modelleri zerindedir ve ilerleyen ksmlarda bunlar zerinde durulmaktadr. 2 1P PN N--J JO ON NK KS SY YO ON ND DY YO OT TL LA AR RII 2..1 En ok kullanlan g-dorultma eleman PN-jonksiyon diyotudur. Uygun bir akmn iletimi iin, bir jonksiyon bir klfn iine yerletirilmitir. Bu elemanlarda, ileri iletim durumunda, jonksiyon elemanlar arasnda ok az bir gerilim dm vardr. Geri (ters) alma durumunda ise ok az bir akm geirirler. PN-jonksiyonlu diyotlar, iletim ve tkama durumlarnda hzl gei zelliine sahiptirler. Birka mikro-saniyelik anahtarlama zamanl diyotlar, 50 Hz gibi dk frekansl gerilimleri dorultmada uygundur. Nano saniyenin onda biri civarnda (10-10) anahtarlama kapasiteli diyotlar, akm ve gerilimin hzl deitii devreler iin uygundur. Hzl iletimli diyotlarn fiyat yava diyotlara gre pahal olduundan, uygulama yerinin iyi seilmesi gerekir. 2 2..1 1..1 1S ST TA AT TK KD DE EV VR RE EM MO OD DE EL LL LE ER R ekil 2.1(a) da grlen diyot devresi, ideal bir PN-jonksiyonlu diyotu temsil etmekte ve ou durumlar iin yeterli dorulua sahiptir. Daha titiz ve karmak modellemelerde (b) ve (c) durumlar da gerekebilir. ekil 2.1in (a), (b) ve (c) ksmlar olabilecek, paral dorusal grafikleri gsterir ve dolaysiyle daha karmak modellemelerde kullanlabilir. ekil 2.1 de grlen karakteristiklerdeki devre modelleri, ekil 2.2 de verilmitir. ekildeki her diyot sembol ideal bir diyotu temsil eder; (b) ve (c) durumlarnda devre ideal devre elemanlar ile yeniden dzenlenmitir. ayet diyot ekil 2.1 de grlen durumdan herhangi biri ile gsteriliyorsa devrenin analizi, paral dorusal devre analizi kullanlarak yaplabilir.

(a)

(b) ekil 2.1

(c)

(a)

(b) ekil 2.2

(c)

PN-jonksiyonlu diyotun akm ve gerilim karakteristikleri zerinde biraz deneyim sahibi olmakla, ideal modeller gerek karakteristiklere uydurulabilir. Devre gerilimi ve akmnn snrlamasna bal olarak, devrenin performansn en iyi tahmin edebilecek, en az elemanl model kullanlr. Diyot sembol ideal olmayan bir eleman temsil eder. ayet VD nin sfr olduu, ekil 2.1(a) daki model kullanlrsa akm, aadaki gibi bulunur.
I= V R

(2.1)

ekil 2.3 ekil 2.3 deki ideal diyot devresinde, V = 100 volt olduunda, VDnin yaklak 1 voltluk deeri gznne alnmayabilir. Bununla beraber, V = 2 volt olduunda, VDnin 1 voltluk deerini gznne almamak, kabul edilemez bir hata meydana getirir. Bu durumda ekil 2.1(b) veya (c) seilmelidir. Yksek akml durumlarda ise (c)nin seilmesi doru sonular almak iin gerekebilir.

Genel olarak PN-jonksiyonlu diyotlarda ters akm ihmal edilir, fakat baz zel durumlarda, zellikle yksek scaklkta ters akm ihmal edilmeyebilir. Bu problem, modele paralel eklenen bir direnden bu ters akmn aktlmasyla giderilebilir. Diren seiminde ters gerilimin maksimum deeri dikkate alnr. imdiye kadar bahsedilen statik modellere ek olarak, baz dinamik etkiler eklenebilir. Bunlardan biri de jonksiyon kapasitesidir. Bu kapasite dorusal olmayp ters gerilime baldr. ou durumlarda bu kapasitans, devrede mevcut baka kapasitrlere kyasla ihmal edilebilir. RNEK 2.1 ekil 2.2 deki devrede 1N5402 diyotu kullanlmakta olup V = 100 volt ve R = 11 dur. Devreden geen akm bulunuz. ZM ekil 2.1(a) daki model kullanldnda,
I= 100 = 9,1 A 11

ekil 2.1(b) deki model kullanldnda, VDnin deeri gerekir. Bu dorultucunun bilgisayfas, 9,4 A ve 25 C iin, tipik ve maksimum olarak, 1 ve 1,2 V deerlerini verir. Tipik deer kullanldnda, I=
Maksimum deer kullanldnda, 100 1 = 9A 11

I=

100 1,2 = 8,98 A 11

bulunur. Dorusal grafik koordinatlar zerinde, tipik 1N5402nin bilgilerinin yeniden izilmesi ile, E = 0,86 V ve RD = 0,0135 olarak belirlenir.

I=

100 0,86 V E = =9 A R + RD 11 + 0,0135

bulunur. Bu rnekte RDnin eklenmesinin ok etkisi olmamtr.

RNEK 2.2
rnek 2.2 deki kaynak gerilimi -200 volt olarak deitirilmitir. Bu elemann -200 volt ters gerilimde, ters akmn bilgi-sayfasndaki deeri 500 A dir (TJ=150C). Aadakileri bulunuz: a) Ters gerilim ilemini temsil eden bir devre modeli

b) Devre akm c) VRnin deeri ZM (a) 500 A lik en kt durum gznne alnrsa, ters akm, devrenin dier ksm ile paralel 200/500 = 0,4 Mluk bir direnle temsil edilir. Devre, ekil 2.4 de grld gibi olur.

ekil 2.4 (b) Ters akm, I = 200 = 500 10 6 A olarak hesaplanr. 10 + 0,4 10 6

(c) VRnin deeri I akm kullanlarak hesaplanr: V R = 10 I = 0,005 V. -200 voltluk kaynak gerilimine kyasla VR ihmal edilebilir. Kaynak geriliminin hemen hemen hepsi dorultucu ularnda gzkr. rnek 2.1 de hesaplanan ileri akma kyasla ters akm epeyce kktr ve ihmal edilebilir. RNEK 2.3 ekil 2.3 deki devrede kaynak gerilimi 5 V, R=0,2 ve diyot tipi 1N3879 dur. 1N3879 diyotunun karakteristik erisi (TJ=150 C) ekil 2.5 de gsterilmitir. ekil 2.2 de gsterilen her model iin akmlar bulunuz.

ekil 2.5

ZM (a) Gerilim dm sfr olan ideal diyot ile: I= 5 = 25 A 0,2

(b) Gerilim dm 1 volt olan ideal diyot ile: I= 5 1 = 20 A 0,2

(c) ekil 2.5 deki diyot karakteristiinin eiminin tersi, RD=0,0263 olarak belirlenir. 1 voltluk i gerilim dm, RD=0,0263 luk i diren ve ideal diyot ile: I= 5 1 = 17,67 A 0,2 + 0,0263

rnekteki ksm, tahmin edilen akmn deiik modellerdeki etkisini aka gstermektedir. Byle dk kaynak geriliminde, birinci model devre akmn bulmak iin doru deildir. Devre akmn bulmak iin, nc modeli kullanmada sarfedilen aba gerekli olmayabilir. Eklenmi diren eleman ile bu model byk diyot akmlar iin gerekebilir. 2 1..2 2K KE ES SM MD D N N M M 2..1 Ardk ters polarlama gerilimi ile diyotun kesimi, ters gerilimi karlayabilecek bir deerde PN jonksiyonunun yklenmesi iin negatif eleman akmn gerektirir. Byle bir yklemeden sonra, ters akm bilgi-sayfasnda belirtilen kararl durum ters akm deerinin kk bir deeri olur. Bu ters dnm akm, devrenin toplam performans zerinde bariz etkiler oluturabilir. Ters kesim aral sresince diyot akmnn zamanla deiiminin bir grafii ekil 2.6 da grlmektedir. Bu grafikte, devre aksiyonu ve eleman deerleri, eleman akmnn orijinal deerinden sfra dt oran belirlemektedir. Akmn sfr deerinden sonra, dardaki devre akmn deiim orann belirlemeyi srdrr. Bu zaman sresince, diyot ularndaki gerilim temelde sfrdr; bu deer devre davrannn modellenmesinde kullanlabilir. Diyot ters gerilimi henz karlayabilecek durumda olmadndan, akmla zaman deiiminin eimi, akm sfr olurken deimez. Sadece jonksiyon blgesine yeterli yk salandktan sonra jonksiyon ters gerilime kar gelmeye balar ve ters akm deerinin kararl duruma azalmasna neden olur. Ters akmn tepe deeri ve dnm yk (glgeli ksmla gsterilmi alan), balang akm, scaklk ve kesim ilemi sresindeki akmn deiim oran gibi deikenleri ieren ok saydaki deikenlerin fonksiyonlardr. PN elemannn dizaynna bal olarak, tepe deerinden sonra ters akmn deiim oran tamamen ani veya yava olabilir. 50-60 Hz ilemi iin bu etki genel olarak ihmal edilebilir. Kaynak gerilimi yn deitirirken, akmn azalma oran ok kktr, dorultucu deiimlerin oluum hzna

bal olarak bunu hemen karlar. Devreye ters gerilim uygulandnda ters akmn jonksiyonu yklemesi gerekir, fakat normal dorultucu akm ile karlatrldnda bu deer genelde kktr. Dk frekansl ilemler iin kullanlan byle elemanlar, genel olarak bu etki iin karakterize edilmezler.

ekil 2.6 Ters akm deeri ve tersine dnm zaman deeri, baz hzl dorultucular iin belirlenebilir. ekil 2.6 daki grafikten aadaki eitlikler yazlabilir:
Qrr = 0,5 I RM t rr (2.2) (2.3)

di I RM = D t1 dt

t rr =

2Qrr ( diD / dt )( t1 )

(2.4)

Eitliklerde, Qrr , ekil 2.6 da glgeli alanla gsterilen yk, IRM ters akmn tepe deeri, trr tersine dnm zaman ve t1 ve t2 ise trr zamannn alt blmleridir. Yukardaki eitlikler trr ve IRM deerlerini bulmak iin kullanlabilir. Snrlayc iki durumun birincisinde, t2 trr ile karlatrldnda ihmal edilebilir ve ani dnme karlk gelir; ikinci durumda, t2 trrnin yarsdr ve yumuak dnme karlk gelir. Birinci durumda, t2=0 ve t1 = trr , eitlikler aadaki gibi olur:

2Qrr t rr = ( di / dt ) D

0, 5

(2.5)
0,5

I RM

di = 2Qrr D dt

(2.6)

kinci durumda, t1 = t 2 =

t rr , eitlikler aadaki gibi olur: 2

 4Qrr t rr = ( di / dt ) D

0, 5

(2.7)
0,5

I RM

di = Qrr D dt

(2.8)

Bu iki zm, gerek bir durumda snrlar verir ve problem iki durum arasndaki bir yerde bulunabilir. Qrr deeri tamamen devreye baldr ve baz hzl dorultucularn bilgi-sayfalarnda bulunabilir. RNEK 2.4 Bir 1N3879 diyotu 100C lik jonksiyon scaklnda 20 amperlik balang akm ile almaktadr. Diyot, bir devrede akmn 20 amper/mikrosaniye (A/s) orannda yn deitirdii tkama kapasitesini karlayabilmektedir. trr ve IRM deerlerini bulunuz. ZM Bu elemann bilgi-sayfasndan, bu artlar iin tipik Qrr deeri 0,22 mikrokulondur (C). t2nin ihmal edilebildii durum iin zm aadaki gibi olur: 2( 0,22 10 6 ) t rr = 20 10 6
0, 5

= 148 10 9 s
0 ,5

I RM = [( 2 )( 0,22 10 6 )( 20 10 6 )]

= 2,97 A

kinci gurup varsaymlar iin hesaplar yeniden yapldnda zm aadaki gibi olur:
t rr = 210 10 9 s
I RM = 2,10 A Ters akmn tepe deerindeki deime, zellikle t1 ile karlatrldnda t2 nin kk olduu durumda, bariz bir devre etkisine sahiptir. Bu etkiyi temsil edebilen bir devre ekil 2.7 de gsterilmektedir. Bu devrede, S anahtar i1=0 ve i3=I balang artlar ile kapanr. Anahtar kapandktan sonra vx , i1 artarken ve i3 azalrken sfr deerinde kalr. i1=I iken i3=0 ve diyot ters dnme balar. vx deeri sfrda kalr ve i1, i3 n ters tepe deerine kadar artn srdrr.

ekil 2.7 Eer ters diyot akm aniden sfra giderse, i3n deime oran ve dolaysiyle i1 byk olur. vx deeri byk olacak ve diyot bozulmaya balayacaktr. rnek 2.5 deki hesaplamalar, bu saylarn byklkleri konusunda bir bilgi vermektedir. RNEK 2.5 ekil 2.7 deki devrede, dnmn t2 dilimi epeyce kk fakat sfr deildir. Dnmn olumas srasnda diyot ularndaki ters gerilimi bulunuz. Jonksiyon kapasitesinden dolay oluan tm etkiler ihmal edilecektir. E=200 volt, L=30 H, IRM=3 A ve t2=50 ns. ZM
i1 + i3 = i2 i2 sabit olduundan;

di1 di3 + =0 dt dt ve di3 I RM 3 6 = = 9 = 60 10 A/s dt t2 50 10 Bylece, di1 I RM = = 60 10 6 A/s dt t2 di v x = E L 1 = 200 (30 10 6 )( 60 10 6 ) = 2000 V dt Burada, diyotun ters gerilimindeki ani bir azalma ile uygun deerde bir ters gerilim oluturulabilecei aka grlmektedir.

Aadakiler, rnek 2.5 de karlalan problemlere bir zm olarak verilmektedir: (a) daha yava dnml bir diyot (b) diyota paralel bir (snubber) koruyucu devre (c) diyota paralel zener diyot gibi bir sktrma eleman (d) yukardakilerin bir kombinasyonu Hzl dnml diyot kullanmann bir nedeni, anahtarn iletimde iletmesi gereken akmn tepe deerini snrlamaktr. Bu akm, i2 deeri ve diyot ters dnm akm deerinin toplamdr. ayet ters akm bykse, anahtar zerine ek bir yk konulur. Hzl dnml bir diyot, rnek 2.5 de grlen bir probleme neden olmakla beraber bu problemi zmeye yardmc olur. Diyota paralel balanan bir koruyucu devre, anahtarn tepe akm deerini amadan, gerilim seviyesini bariz olarak azaltabilir. ekil 2.8, devrenin koruyucu devre ile yeniden dzenlenmi durumunu gstermektedir.

ekil 2.8 RNEK 2.6 ekil 2.7 deki devrede, diyot zerindeki ters gerilimi snrlayacak bir koruyucu devre dizayn ediniz. Diyotun maksimum tersine dnm akm 5 amper; yk akm, i2 20 amperdir. t2=0, L=25 H ve E=200 V ile ani diyot dnm yapldn varsaynz. Diyot ters gerilimini 250 volt ve maksimum anahtar akmn 26 amper ile snrlayacak ekilde R ve C deerlerini bulunuz. Yk akmnn ilgili aralkta deimediini varsaynz. ZM Problemde iki deiken olup karlalabilecek iki snrlama vardr bylece R ve C deerleri tek olarak belirlenebilir. Dizayn eitlikleri tek olmamakla beraber mantkl bir tahmin yaplabilir ve uygun sonularn elde edilip edilmediini belirlemek iin bir analiz yaplabilir. lemin irdelenmesine mevcut bir zme ulancaya kadar devam edilir. Anahtar akmnn bir denklemi (snmsz) aadaki gibi yazlabilir:
C i1 = 20 + 5 cos t + 200 L
0,5

sin t

Anahtarn tepe akm 26 amper ile snrlandrlmtr. Kapasitrn bir balang

deerinin seimi, sins terimine keyfi bir deerin atanmas ile yaplabilir. Dier terimlerle birlikte bu terimin kombinasyonu iin 7 amperlik maksimum deer seimi, i1=28,6 amperlik snml olmayan bir tepe deeri retir. Snm ile birlikte, tepe deer 28,6 amperden daha az olacaktr:
200 C = 7A L

Yukardaki terimin, kosins terimi, DC terim ve mevcut gerek snm ile birlikte kombinasyonu, akmn tepe deer gereksinimini karlayabilir. Verilen indktans deeri ile birlikte, mikrofarad cinsinden kapasitans bulunur: C = 0,03 F Bu deerler kullanlarak, zayflama (attenuation) olmadan kapasitr gerilimi aadaki gibi verilir.

L vC = 200(1 cos t ) + 5 C

0,5

sin t

vC = 200 246 cos( t + 0,624) Diren zerindeki gerilimin geici bir sre iin ihmal edilmesiyle, 246 volt deeri, vCnin 250 volttan daha byk deerde olmamas iin kosins teriminin tepe deerinde 50 volttan daha az dmelidir. = 1 = 1155 10 6 rad/s , LC

Tepe deer, ( t + 0,624) = deerinde oluur;

t = 2,18 10 6 s

e t =

50 = 0,203 246 R 2L

= 731000 = ve R = 36,6

Bylece C = 0,03 F ve R=37 deerleri ile bir balang dizayn kullanlmas gerekir. Bu deerler kullanlarak tam bir zm

i1 = 20 + 7,043e t cos( d t 0,7814 ) v X = 200 203,33et cos( d t + 1,398) dr. Formlde,

= 660000 /s

d = 947490 rad/s Maksimum i1, 0,1826 s de oluur ve 25,12 amperdir. Maksimum vX , 1,2 s de oluur ve 275,7 volttur. Bu sonular tepe gerilim gereksinimini karlamamakta olup ikinci bir irdeleme gereklidir. Daha byk bir kapasitr, devre snm kapasitr gerilimini azaltncaya kadar gerilim birikimini geciktirebilirdi. 0,05 F lk bir kapasitr deeri, 0,3 s de i1=25,12 amper ve 1,5 s de vX = 271,6 volt maksimum deerlerini verir. Bu sonular temelde gereksinimleri karlar. 2 LE D M 1..3 3 L ER R D N N M 2..1 PN jonksiyonlu diyotun iletiminde oluan bir zaman deiim etkisi vardr; bu ileri dnm ilemi olarak tanmlanabilir. PN jonksiyonun btn alan, diyot iletime getiinde hemen iletimde deildir ve akm balangta jonksiyonun snrl bir ksmndan iletilir. ekil 2.9 da aka gsterilmemise de, bir balang sfr akm deerini zorlayan parazitik kk bir devre indktansnn olmas gerekir. letim tm alana yaylrken, akm younluu azalr ve diyot terminalleri arasndaki gerilim azalr. ekil 2.9 tipik bir eleman iin bu etkiyi gstermektedir.

ekil 2.9 da gsterilen etki, birka mikrosaniyelik bir zaman diliminde oluur. letim periyodundan sonraki g ile karlatrldnda, bu zaman aralnda artan bir g kayb vardr. Bu etki, sadece ksa iletim aralklar iin nemli olup epeyce yksek tekrarlama frekanslarnda periyodiktir. 60 Hzlik dorultucularda kullanlan diyotlarda, etki ihmal edilebilir. Devre indktansnn bir sonucu olarak diyot akmnn yavaca artt devre dzenlemelerinde de bu etki ihmal edilebilir.

ekil 2.9

RNEK 2.7 Bir 1N3879 dorultucu, 50 amperlik ileri akmn 25 slik periyodun %5inde periyodik olduu bir devrede kullanlmaktadr. TJ = 25 C dir. (a) leri dnm zaman nedir? (b) Bu etkiden dolay diyotta oluan kayb bulunuz. ZM (a) 1N3879un bilgi-sayfasndan 1,1 volt iin tipik dnm zaman 0,85 s olarak okunabilir. (b) Akmn ykselme zaman zerinde hibir bilgi olmadndan ve dnmden nce dorultucu geriliminin bykl ile ilgili bilgi olmadndan, bu soruya miktar olarak cevap verilemez. leri dnm zaman 1,25 s lik iletim zaman ile karlatrldnda bariz olmaktadr ve iletim kayplar kararl durum kayplarndan daha byk olacaktr. 2 2S SC CH HO OT TT TK KY YE EN NG GE EL LD DY YO OT TL LA AR RII 2..2 Schottky engel diyotlar, bilinen PN jonksiyonlar olmakszn yaplmlardr ve aznlk yk tayclar ile ilgili etkileri gstermezler. PN jonksiyonlu diyotta olduu gibi yk birikimi ve tersine dnm zaman yoktur. Ters ynde, sadece dorusal olmayan bir kapasitr, elemann dinamik davranlarn temsil etmek iin kullanlabilir. Schottky diyotlarnn kullanlmasnn bir nedeni, ileri akm iletimi sresinde gerilim dmnn olduka dk olmasdr. Daha dk ileri gerilim dm, bir PN jonksiyon diyotuna gre normalden daha byk ters sznt akm eklinde dengelenebilir. Kullanlan zel bir engel metalinin, ilgili sznt akmnda olduu kadar ileri gerilim dmne de etkisi vardr. Kromdan yaplan engeller, dk ileri gerilim dm ve yksek ters akm salarlar. Tungstenden yaplan elemanlar ise byk ileri gerilim dm ve daha dk ters akm meydana getirirler. Molibden ve platin orta derecede sonular verir. Schottky diyotlar, dorultma ileminin verimliliinin gelitirilmesi istenen dk gerilimli dorultucu devrelerinde kullanlrlar. Epeyce dk olan ters delinme gerilimleri, byle dk gerilim uygulamalarnda kabul edilebilir. 2 2..1 1S ST TA AT TK KD DE EV VR RE EM MO OD DE EL LL LE ER R 2..2 Statik devre modelleri, PN jonksiyonlu diyotta bulunan biimlere benzemektedir. Farkllk modeldeki elemanlarn deerlerindedir. leri gerilim daha dktr ve bunun sonucunda da dk iletim kayplar olmaktadr. Ters sznt akm ilgili PN jonksiyonlu diyota gre daha byktr. RNEK 2.8 Bir 1N5828 dorultucu, bir devrede 20 voltluk tepe deerli kare dalgal alternatif kaynan dorultmada kullanlmaktadr. ekil 2.10 da karakteristik gsterilmitir. Yk direnci 1 ve TJ=100C dir. Aadakileri bulunuz.

(a) dorultucu iin uygun bir paral dorusal model (b) yk akm (c) dk frekansl ilem varsaymnda dorultucu kayplar. ZM (a) ekil 2.10 daki grafikte, paral dorusal grafiin eimi 0,008 a karlk gelir. 1 luk yk direncinin deeri ile karlatrldnda bu epeyce kk olmaktadr. 0,24 voltluk kaynakla seri balanm bir diyotdan oluan bir model, ileri iletim akmn tahmin edebilmek iin iyidir. 100C de 20 volt ters gerilim ile bu elemann ters akm 30 miliamperdir. Genel olarak sznt akm ok dorusal olmadndan, bu bir diren deeri ile temsil edilemez. Bu durumda, ters gerilim sabit ve etki 20V/0,030A veya 667 deerinde bir diren ile temsil edilebilir. Model, ekil 2.11 deki devrede gsterilmektedir.

ekil 2.10

ekil 2.11 (b) Kaynak geriliminin pozitif ksmnda,

iL = 20 0,24 = 19,76 A 1

(c) 0,008 luk deerin daha karmak modelde ihmal edilmesi, dorultucu

kayplarnda dikkate deer kayplara nclk eder. rnein bu ksm iin, 0,008 luk diren eklenmesiyle devre yeniden dzenlenir. leri iletimde, iL = 20 0,24 = 19,60 A 1 + 0,008

v D = 0,24 + (19,60)( 0,008 ) = 0,376 V P = ( v D )( il ) = ( 0,376)(19,60 ) = 7,78 W Ters ilem sresince,

iL =

20 = 0,030 A 667 + 1

v D = ( 667)( iL ) = 19,97 V P = ( v D )( il ) = ( 19,97 )( 0,030 ) = 0,60 W Yukardaki durumlarn her biri zamann %50 sinde oluur, bylece diyot gc bu iki deerin ortalamasdr: Port = 1 2 ( 7,78 + 0,60 ) = 4,19 W 2 2..2 2..2 2D DN NA AM MK KP PE ER RF FO OR RM MA AN NS S Dinamik performansn temsilinde, statik modele paralel bir kondansatr eklenir. Bu kondansatrn deeri, ters gerilim deerinin dorusal olmayan bir fonksiyonudur. Deiimlerin ou, ok kk ters gerilimlerde oluur. Bundan dolay, ters gerilim ok bykse, kabul edilebilir bir dorulukta sabit bir deer kullanlabilir. Aadaki rnek bu modelleme ilemini gstermektedir.

RNEK 2.9
Bir 1N5828 diyotu ekil 2.12 deki devrede kullanlmtr. Bilgi-sayfasndan, bir tek kapasitr deerinin, elemann tam olarak ters ve ileri araln temsil edemeyecei aka gzkmektedir. Bununla beraber, bir tek deer elemann uygun olarak, yaklak bir modellemesini salar. Buna uygun olarak, C=800 pikofarad (pF); L1=10 H, L2=10 mH ve i2=20 A seilsin.

ekil 2.12 (a) Anahtar kapandktan ne kadar sre sonra diyot akm sfr olur? Bu ksm iin, diyot ileri geriliminin sfr olduu uygun bir deer. (b) Diyot ters geriliminin tepe deerini bulunuz. ZM (a) Bu aralk sresince devrenin denklemleri
di 10 10 6 1 + 0 = 20 dt
i1 ( 0 ) = 0, ve i3 ( 0 ) = i2 ( 0 ) = 20 A

di1 = 2 10 6 A/s dt Balang aral sresince, L2nin byk deerinden dolay i2 bariz bir deiim gstermez.

i1 + i3 = i2 = 20 A di3 di = 1 = 2 10 6 A/s dt dt
Bylece

i3 = 20 2 10 6 t
ve i3 t = 10 10 6 s de sfr olur. Daha sonra, diyot ksm ile ilgili olarak, i3 = 0. 800 pF deerindeki kapasitans ile (b) ksm iin eleman modellenir. (b) L2 ok byk olduundan, devre ekil 2.13 deki gibi modellenebilir. Bu tam zml bir temel LC rezonans devresidir. i2 akm gerekte akm kayna ile belirlenmez, fakat burada ilgili ksa bir zaman iin geerlidir.

i1 = 20 + 0,179 sin t
v x = 20(1 cos t ) formlde

= 11,18 10 6 rad/s
ve yeni bir zaman orijini seilmitir; (a) kkndaki periyodun bittii yerde balar.

ekil 2.13
Modelleme sonucu, gerek devrede biraz olmasna ramen, mevcut olan bir snm yoktur. Azalma oran, vx in 40 volta yakn tepe deerinde yeteri kadar dk olacaktr. Ters iletimdeki diyot bir kapasitr ile temsil edilir bylece kaynak geriliminin hemen hemen iki kat kadar bir ters gerilime maruz kalr. ekil 2.10 da gsterilen bir koruyucu devre bu ters gerilimi azaltabilir.

RNEK 2.10
rnek 2.9 daki devreye, ekil 2.14 de gsterildii gibi 30 luk direnle seri 0,01 F lk bir kapasitrden oluan bir koruyucu devre eklenmitir. Bundan nceki rnekteki zm tekrar ediniz.

ZM
(a) leri iletimdeki bir diyot sfr gerilimle temsil edildiinden, zmn bu ksmnda bir deime yoktur. Bununla birlikte, bu durum kapasitr balang gerilimini sfr deerinde tutar.

ekil 2.14 (b) 800 pFlk diyot kapasitans koruyucu kapasitansna gre karlatrldnda ok kktr ve ihmal edilebilir. ekil 2.14 zlecek devreyi temsil etmektedir. Bu devrenin standart bir zm aadaki sonucu verir.
v x = 20 22,72e t cos( d t + 0,494) i1 = 20 + 0,718e t sin( d t + 0,494) burada

= 1,5 10 6 Np/s d = 2,784 10 6 rad/s

vx in tepe deeri, t = 7,75 nanosaniyede 26,27 volttur. Bu deer, diyotun ularndaki ters gerilimde belirgin bir azalmay gsterir. Koruyucu bileenlerinin dier deerleri ters gerilimin daha da az bir deerde kalmasn salar.
2 2..3 3D DY OT TU UY YG GU UL LA AM MA AL LA AR RII YO 2 2..3 3..1 1S SE ER R B BA A L LA AN NT TII ok yksek gerilim uygulamalarnda bir diyotun ters gerilim kapasitesi yeterli olmayabilir. Bazen iki veya daha fazla elemann seri balants gerekir. Byle bir durumda, seri balanm elemanlar arasnda ters gerilim eit olarak paylalamayabilir ve bir eleman zerine ar gerilim alabilir. ekil 2.15 deki grafik iki farkl diyotun statik ters akm-gerilim karakteristiklerini gstermektedir. Elemanlar seri olduundan, aka ters gerilimin iki farkl deerine sahip olmalarna ramen, ayn ters sznt akmna geirmelidirler. Bu, diyot 1 in ters gerilim kapasitesini amasna neden olur.

ekil 2.15 Bu problem, her bir diyota paralel gerilim blc direnlerin balanmas ile zlebilir. Bu direnlerin etkili olabilmesi iin, direnlerin diyotlarn sznt akmndan birka misli daha byk akm iletmesi gerekir. Bu zmn bir sakncas, ters alma sresince iki dirente boa harcanan gtr. Aadaki rnek, rakamlarla bunun daha iyi anlalmasn salayabilir. RNEK 2.11 ekil 2.16 da gsterildii gibi, gerilim blc direnlerle iki diyot seri balanmtr. Diyotlar ekil 2.15 de gsterilen karakteristiklere sahiptir. Aadakileri bulunuz: (a) Diyotun ters geriliminin, toplam 1600 voltun %55 inden daha byk olmayacak ekilde, R nin deeri, (b) Toplam ters akm ve g, (c) Gerilim blc direnlerin kullanlmad durumda, her diyottaki ters gerilim.

ekil 2.16 ZM (a) ekil 2.16 daki devre diyagram, ters gerilimi paylamay zorlayan iki eit direnli dzenlemeyi gstermektedir. Bir diyot %55 1600 = 880 volt gerilimi tutarken, ikincisi 1600 880 = 720 volt gerilimi tutmaktadr. ekil 2.15 deki grafikten, iki ters akm deeri, V1=880 volt ve V2=720 volt deerlerinde bulunur: I1=0,0012 A
ve I2=0,0015 A.

I nin devre denklemleri aadaki sonucu verir:

V V I = 1 + I1 = 2 + I 2 R R R nin zm ile
R = 533000 bulunur.

(b) Toplam g, P = 1600 I = 4,56 W. Toplam akm ve ters g kayplar bu teknik ile artmtr. (c) ekil 2.15 deki grafikten, bir irdeleme teknii cevab verebilir. I=1,25 mA iin, V1=1300 volt ve V2=-400 volt deerleri grafikten okunabilir. Bu toplam, 1700 voltluk ters gerilime karlk gelir ve gerek deerden daha byktr. Grafiin znrl ek irdelemelere izin vermemektedir fakat Diyot 1 in ters gerilimi, Diyot 2 nin deerinden yaklak olarak 3 misli daha byk olmaldr. Buna benzer bir problem gerilimin dinamik paylamnda da vardr. Ters gerilim aniden deiirken, deiim balang olarak, iki elemann ters yndeki jonksiyon kapasitesine ters bir ilikiyle datlr. ayet bunlar eit deilse, dinamik paylama eit olmayacaktr. ekil 2.17 de grld gibi her diyota paralel ek kapasiteler, dengesizlii kabul edilebilir uygun bir deere drebilir. Etkili bir zm iin gerekli kapasite, ters yndeki jonksiyon kapasitesinden birka kez daha byk bir deerdir. nk gerilim paylam sadece yksek gerilimde nemli olduundan, byle bir dizayna uygun jonksiyon kapasitesi, byk ters gerilime uygun olandr.

ekil 2.17 RNEK 2.12

nceki rnekte, iki diyotun 200 V/s lik art orannda bir ters gerilimi desteklemesi gerekmektedir. Diyot 1 in jonksiyon kapasitesi 200 pF ve Diyot 2 nin jonksiyon kapasitesi 250 pF dr. Diyotlara paralel yerletirmek iin, ters gerilimin dinamik paylamn zorlayan, herbirinin %10 luk snr ierisinde uygun kapasiteleri seiniz.

ZM

Diyot 1 in kapasitesi kk olduundan Diyot 2 den daha byk gerilim altndadr. ekil 2.17 de jonksiyon kapasitrleri C deerindeki kapasitelerle paralel balanmtr. Her ksm, aadaki eitlikte gsterildii gibi ayn toplam akmlara sahip olmaldr:
dv dv i = ( C1 + C ) 1 = ( C2 + C ) 2 dt dt Dinamik paylamann belirlenen gereksinimini karlamak iin,
dv1 dv 2 = 11 , dt dt

ki eitliin zm aadaki sonucu verir.

C=300 pF Not: (a) Toplam gerilim 1600 volt olduunda, v1 deeri 838 volt ve v2 deeri 762 volt olur. (b) ayet rnek 2.11 de olduu gibi, statik gerilim blc direnler olsayd, dinamik etkiyi zorlamadaki etkileri az olacakt. Bu problemde inin deeri, rnek 2.11 deki 3 mAe kyasla 52 mA dir. Bundan nceki ksmlarda tanmlanan ek diren ve kapasitrlerin kullanlmas istenilmez nk bunlar devrenin hem fiyatn ve hemde kayplar artrrlar. Baka bir yaklam, ters karakteristiklerinde diyotlar eleyerek bu elemanlar kullanma ihtiyacn azaltmaktr. Bu, oda scaklnda olduu kadar alma scaklnda da yaplabilir. RN NE EK KS SP PIIC CE ES SM L LA AS SY YO ON NU U:: S SE ER R B A DY OT TL LA AR R R M BA L LII D YO Aadaki ekilde grld gibi, seri bal diyotlar toplam 5000 Vu paylamaktadr. ki diyotun ters sznt akmlar IS1=30 mA ve IS2=35 mA dir. Aadakileri bulunuz: (a) ayet gerilim blc direnler eit ise, R1 = R2 = R = 100 k, diyot gerilimlerini bulunuz. (b) a kkndaki sonular Pspice simlasyonunda bulunan sonular ile karlatrnz.

R 1 0,01 100 k R1 3 2

D1

5000 V
100 k

R2

D2

Seri bal diyotlar Pspice modeli devresi ZM (a) rnek 2.11 deki zm metodu ile V1 = 2750 V ve V2 = 2250 V bulunur. (b) Pspice simlasyonu sonular aadaki gibidir: *Seri bal diyotlar Pspice devre modeli
VS 1 0 DC 5KV R 1 2 0.01 R1 2 3 100K R2 3 0 100K D1 3 2 MOD1 D2 0 3 MOD2 .MODEL MOD1 D (IS=30MA BV=3KV) .MODEL MOD2 D (IS=35MA BV=3KV) .OP .END

Pspice simlasyonu sonucu NAME D1 MODEL MOD1 ID -3.00E-02 IS1=-30 mA VD -2.75E+03 V1=-2750 V REQ 1.00E+12 CAP 0.00E+00 2 2..3 3..2 2P PA AR RA AL LE EL LB BA A L LA AN NT TII

D2 MOD2 -3.50E-02 -2.25E+03 1.00E+12 0.00E+00

IS2=-35 mA V2=-2250 V

ok byk akm gereksinimleri iin, bazen iki veya daha fazla diyot paralel olarak kullanlr. Buradaki problem ileri iletim karakteristiklerindeki farklln bir sonucu olarak akm paylamndaki eitsizliktir. ekil 2.18 de grlen devre ve grafik, problemi rnekle aklamaya yardmc olabilir. ki diyota uygulanan verilen bir gerilim iin, her eleman zerinde iki farkl akm deeri vardr. Her diyota seri balanm R diren deeri I1 ve I2 deerlerini yaklak olarak eit deerde tutmaya yardm edebilir. Aadaki rnek bu fikirleri aklamaya yardmc olur.

RNEK 2.13 ekil 2.18 gsterilen iki diyot, toplam 100 A iletmektedir. Diyotun 55 A den daha fazla akm iletmemesi gerekir. Aadakileri bulunuz: (a) bu durumu salamak iin her bir diyota seri yerletirilecek eit iki direncin deeri, (b) diren kayplar, (c) dzenlemenin ularndaki gerilim.

ekil 2.18 ZM (a) ekil 2.18 deki grafikten, I1=55 A ve I2=45 A deerleri kullanlabilir ve VD1 ve VD2 deerleri bulunabilir: VD1 =1,5 V ve VD2= 1,8 V
V = RI1 + VD1 = RI 2 + VD 2 R(55) + 1,5 = R( 45) + 1,8 R = 0,03 (b) Bu direnlerin herbirindeki g hesaplanabilir: PR1 = (552 )( 0,03) = 90,75 W PR 2 = ( 452 )( 0,03) = 60,75 W (c) Dzenlemenin ularndaki gerilim V = RI1 + VD1 = 1,65 + 1,5 = RI 2 + VD 2 = 1,35 + 1,8 = 315 , V Akm blc direnleri kullanmann bir sakncas dzenlemenin ularnda artan gerilim ve iki direnteki 151,5 Wlk kayptr. Paralel dzenleme kullanmak kesinlikle gerekmiyorsa, uygun akm oran ile tek eleman kullanmak daha iyidir.

Dinamik bir akm blc, ekil 2.19 daki gibi 1:1 oranl bir transformatr balants ile yaplabilir. ayet transformatr ideal varsaylyorsa, i1 ve i2 akmlarnn eit deerde olmas gerekir. Pratikte transformatr ideal deildir ve mknatslama akm gereklidir. i1 ve i2 deerleri diyotlar benzer olmad srece eit deildir. Transformatr, mevcut dengesizlik durumlar altnda doyuma gitmeyecek ekilde dizayn edilmelidir. Bu metot sadece pals tipi operasyon durumlarnda elverilidir fakat byle bir uygulama ile seri bal direnlerle ilgili kayplar ortadan kaldrlabilir. Ek fiyat art ve manyetik yapnn arl ile akm paylamn zorlayan seri bal direnlerin kayplar arasnda bir tercih yaplabilir.

ekil 2.19 ekil 2.19 daki dzenlemenin bir modeli, ideal olmayan bir transformatr iin ekil 2.20 deki devrede gsterilmitir. ki sarm sk kuplaj halinde olup kaak indktans ihmal edilebilecek ekilde varsaylmtr. Sarg direnci de ihmal edilmitir. Transformatr edeer devresi, ekil 2.19 da gsterilen balantda gerekli olduu gibi, 1:1 oranl ideal transformatre ek olarak mknatslama indktansn azaltr. ekil 2.20 deki devre, iki diyotun toplam akm paylamasn da ierir.

ekil 2.20 Transformatr tek ynl manyetik ak ile alr. Manyetik nve, her akm palsinden sonra mknatsln gidermek iin, yapsnda bulunan bir hava aralna sahip olmaldr.

Aadaki denklemler bu devre iin yazlabilir:

vD1 + v1 = v D 2 v2
v1 = v 2

(2.9) (2.10) (2.11) (2.12)

im = i1 i2
di v1 = Lm m dt

eitliklerin zm aadaki sonucu verir:

v1 = 0,5(v D 2 v1 )
Lm = 0,5(v D 2 v D1 )(t ) (i1 i2 )

(2.13)
(2.14)

formlde, t diyotun iletim aral ve ( i1 i2 ) iletim aralnn sonunda, i1 ve i2 arasndaki izin verilen farkllktr.

RNEK 2.14 ekil 2.19 daki devrede iki diyot paralel balanmtr. 4 ms lik iletim aral ile toplam akm 200 A dir. ki diyotun iletim geriliminde 0,2 voltluk farkllk vardr. letim aralnn sonunda iki diyot arasndaki akm fark 8 Ai gememelidir. Aadakileri bulunuz.
(a) kuplajl iki indktrn mknatslama indktans, Lm (b) operasyon sresince transformatrn terminal ularndaki gerilim.

ZM
(a) 2.14 eitliinden,

Lm = (b) 2.13 eitliinden,

( 0,5)( 0,2 )( 0,004 ) = 0,000050 H 8

v1 = ( 0,5)( 0,2 ) = 0,1 V 2 2..4 4 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 2.1 G diyotlarnn tipleri nedir? 2.2 Diyotun (ters) sznt akm nedir? 2.3 Diyotun tersine dnm zaman nedir? 2.4 Diyotun ters dnm akm nedir? 2.5 Diyotun yumuaklk faktr nedir?

2.6 Diyotlarda dnm tipleri nedir? 2.7 Bir PN jonksiyon diyotunda ters dnm zamannn nedeni nedir? 2.8 Ters dnm zamannn etkisi nedir? 2.9 Yksek anahtarlama hzlar iin niin hzl dnml diyot kullanlmaldr? 2.10 leri dnm zaman nedir? 2.11 Bir PN jonksiyon diyotu ve Schottky diyotu arasndaki esas fark nedir? 2.12 Schottky diyotlarndaki snrlamalar nedir? 2.13 Bir genel amal diyotun tipik bir ters dnm zaman nedir? 2.14 Bir hzl dnml diyotun tipik bir ters dnm zaman nedir? 2.15 Paralel bal diyotlarn problemleri nedir ve olabilecek zmler nedir? 2.16 Seri bal diyotlarn problemleri nedir ve olabilecek zmler nedir? 2.17 ayet iki diyot eit gerilim paylam ile seri balanmsa sznt akmlar niin farkllk gsterir? 2 2..5 5P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 2.1 0 ile 5 A aralnda geerli olmak zere bir 1N5402 diyotu iin paral dorusal modelleri bulunuz. Bunu ekil 2.2 deki her durum iin yapnz. 2.2 Problem 2.1i 0-20 A akm aral iin tekrarlaynz. Problem 2.1 de bulunan deerlerle karlatrnz. 2.3 E=1,0 V ve R=0,05 ile paral dorusal model ile bir diyot ekil 2.3 deki devrede V=100 V ve RL=10 olan devrede kullanlmaktadr. ekil 2.2 deki her modeli kullanarak sonu akm bulunuz. 2.4 Problem 2.3 V=4 V ile tekrarlaynz. 2.5 ekil 2.3 deki devrede, diyot bir 1N3879 ve kaynak 1000 Hz frekansta 40 V tepe deerinde sinsoidal gerilimdir. 2,4 luk bir yk direnci iin aadakileri bulunuz: (a) leri tepe yk akm (b) Ters tepe akm (c) Akmn zamanla deiim grafii 2.6 Problem 2.5i V=4 V tepe deerli bir kaynak iin tekrar ediniz. 2.7 1N3883 tipinde bir diyot ekil 2.3 deki devrede TJ=125 C de kullanlmaktadr. V=400 V ve RL=75 . VR nin hem tipik ve hem de en kt durumlar iin deerlerini bulunuz. 2.8 Bir 1N3879 dorultucu diyotu ekil 2.3 deki devrede RL=10 ile kullanlmaktadr. Kaynak gerilimi 100 Hz frekansta 45 V tepe deerinde alternatif kare dalga eklindedir. Diyotta kaybolan ortalama g kaybn bulunuz. 2.9 Bir 1N3883 dorultucu diyotu ekil 2.7 deki devrede kullanlmtr. E=300 V ve L=20 H ile balang akm 10 A dir. Anahtar t=0 da kapanmtr. t2=0 varsayarak aadakileri bulunuz: (a) dorultucu ters tepe akm

(b) tepe anahtar akm 2.10 Problem 2.9u t 2 =

t rr varsayarak tekrarlaynz. 2

2.11 Bir 1N3883 diyotu ekil 2.7 deki devrede kullanlmtr. t2 nin 0,1 slik sfr olmayan bir deerde kk olduunu varsaynz. E=200 V ve I=15 A. Ek B de diyot iin 100 C deki veriyi kullanarak; (a) IRMyi bulunuz. (b) i3n geri dnmn balangcnda tepe deerinden sfr deerine zamanla dorusal olarak deitiini varsayarak, geri dnm esnasnda ters diyot gerilimini bulunuz. Diyot kapasitansn ihmal ediniz. (c) R=50 ve C=0,04 Flk bir koruyucu (snubber) devre eklenmitir. Ters tepe gerilimini bulunuz. 2.12 ekil 2.8 deki gibi bir devrede, E=300 V, L1=200 H, i2=30 A ve diyot bir 1N3883 tr. 40 A lik anahtar tepe akm ile diyot tepe geri dnm gerilimini 400 V ile snrlayan bir koruyucu devre tasarmlaynz. 2.13 Problem 2.11i, E=150 V, I=20 A ve L1=10 H ile tekrar ediniz. (c) kk iin, C=0,05 F ve R=75 kullannz. 2.14 ekil 2.9 daki devrede, anahtar periyodik olarak 10 s kapal ve 15 s aktr. ayet diyot bir 1N3883, R=7,5 ve E=300 V ise diyotun ileri geri dnm zamann bulunuz. Bu zaman, diyotun ileri iletim zaman ile karlatrldnda nemli midir? 2.15 35 V tepe deerinde kare dalgal dk frekansl altenatif bir gerilim 3,5 deerinde bir yk direncinde bir 1N5828 diyotu ile dorultuluyor. TJ=100 C. Dorultucunun g kaybn bulunuz. 2.16 Bir Schottky diyotu (1N5828) ekil 2.12 deki devrede kullanlmtr. L1=30 H, L2=100 mH, E=25 V ve i2=15 A. S anahtar t=0 da kapatlmtr. Diyotun ters tepe gerilimini bulunuz. 2.17 Problem 2.16 iin diyot ters tepe gerilimini 40 V ile snrlayan bir koruyucu devre tasarlaynz. 2.18 ekil 2.15 deki karakteristiklere sahip iki diyot seri olarak balanmtr. Toplam ters gerilim 2000 Vtur. Aadakileri bulunuz. (a) Her diyotun ters gerilimi, (b) Her diyotta ters gerilimi 1100 V ile snrlayan, diyotlara paralel balanm diren deeri, (c) Gerilim blc direnlerdeki g kayb. 2.19 Seri balanm iki diyot 100 V/s oran ile artan bir ters gerilime maruz braklmtr. Diyotlarn jonksiyon kapasitanslar 500 pF ve 700 pF dir. Diyot 1in ters geriliminin Diyot 2nin ters geriliminden %10dan daha byk olmamas iin, diyotlara paralel balanacak eit iki kapasitrn deerini bulunuz.

2.20 ekil 2.18 deki karakteristiklere sahip iki diyot paralel balanm ve 100 Alik bir ileri akm iletmektedirler. Aadakileri bulunuz: (a) Her diyottaki akm, (b) Dzenlemenin ularndaki gerilim. 2.21 (a) Problem 2.20 de, bir diyotun toplam akmn %60ndan fazlasn iletmemesi iin akm blc direnleri bulunuz. (b) Problem 2.20 de bulunan g kaybna kyasla ek g kayb nedir? 2.22 ekil 2.19 da grlen iki diyot, her diyotta 100 A ile 0,15 V luk gerilim fark gstermektedir. 200 Alik bir toplam akm iin, iki akmn 3 A den daha fazla farkllk gstermemesi iin, ekil 2.19 daki gibi kuplajl indktr tasarlaynz. 2 6S SE E L LM M S SIIN NA AV VS SO OR RU UL LA AR RII 2..6 2.1 V=220 V DC, ekil 2.21.a karakteristiine gre omik ykn gc 2kW ve diyot sznt akm 550 Adir. ekil 2.21 deki karakteristiklere gre devreden geen akmlar ve diyot ters alma direncini bulunuz.
10
I, amper
I, amper

10
I, amper

10 5 0
0.0 0.5 1.0 1.5
V, volt

5 0 0.0 0.5 1.0 1.5

V, volt

5 0

0.0 0.5 1.0 1.5

V, volt

(a)
10
I, amper I, amper

(b)
10 5 0
I, amper

(c)
10 5 0

5 0 0.0 0.5 1.0 1.5

V, volt

0.0 0.5 1.0 1.5

V, volt

0.0 0.5 1.0 1.5

V, volt

(d)
10
I, amper I, amper

(e)
10 5 0
I, amper

(f)
10 5 0

5 0 0 1 2 3
V, volt

V, volt

V, volt

(g)

(h)

()

10
I, amper
I, amper

10 5 0
0.0 0.5 1.0 1.5
I, amper

10 5 0 0.0 0.5 1.0 1.5

V, volt

5 0
V, volt

0.0 0.5 1.0 1.5

V, volt

(i)

(j) ekil 2.21 eitli diyot karakteristikleri.

(k)

2.2 ekil 2.22 deki devre, bir Schottky Engel diyotunun ileri ve ters almasn modellemektedir. Kaynak gerilimi 10 volt tepe deerli kare dalgal alternatif akmdr. ekil zerindeki verilen deerlerden yararlanarak diyot zerinde kaybolan ortalama gc bulunuz.

ekil 2.22 2.3 2.2. sorudaki devrede, diyotun ileri alma ynnde 0,5 luk direnten geen akm %50 artrldnda, kaynak geriliminin deeri ka volt olur? 2.4 ekil 2.23 deki devre bir PN Jonksiyon diyotunun ileri ve ters almasn modellemektedir. Kaynak gerilimi 11 volt tepe deerli kare dalgal alternatif akmdr. ekil zerindeki verilen deerlerden yararlanarak diyot zerinde kaybolan ortalama gc bulunuz.

ekil 2.23 2.5 2.4. sorudaki devrede, diyotun ileri alma ynnde 1 luk direnten geen akm %50 artrldnda, kaynak geriliminin deeri ka volt olur? 2.6 ekil 2.24 deki karakteristiklere sahip iki diyot, paralel bal direnlerle seri balanmtr. Rnin deeri, diyot 1 zerinde, toplam ters gerilimin %55ini amayacak ekilde seilmitir. Diyot 2nin ters sznt akm 1,8 mA olduuna gre, R direnlerindeki toplam kayp ka watttr?

ekil 2.24 2.7 2.6. sorudaki devrede diyotlara paralel R direnleri kullanlmasayd, toplam ters gerilim yaklak ka mAlik sznt akmnda karlanabilirdi? 2.8 ekil 2.25 deki karakteristiklere sahip iki diyot, seri bal direnlerle paralel balanmtr. Rnin deeri, diyot 1 den, toplam akmn %52sini amayacak ekilde seilmitir. Diyot 2nin ileri gerilim dm 2,6 volt olduuna gre, R direnlerindeki toplam kayp ka Watttr?

ekil 2.25 2.9 2.8. sorudaki devrede diyotlara seri bal R direnleri kullanlmadnda, ayet diyot 1 den, devrenin toplam akmnn, I %50sinin getii varsaym ile, diyot 2den geen akm yaklak ka amperdir?

3 TRSTRLER
Tristr, P ve N tipi silikondan oluan ok tabakal bir yar-iletkendir. Bu elemanlar iletim ve iletimde olmama durumu arasnda anahtarlama yapabilirler. Tristr ailesinin eitli yeleri vardr; her biri, yar-iletken tabakann harici terminal tarafndan ulalabilirlii ile bir gurup iinde karakterize edilirler. Bu blmde sadece ok kullanlan baz tristrlerden bahsedilecektir. 3 3..1 1S SL LK KO ON NK KO ON NT TR RO OL LL LU UD DO O R RU UL LT TU UC CU U SCR (Silikon kontrollu dorultucu), zellikle yksek gerilim ve yksek akm durumlarnda, bir anahtarlama eleman olarak geni alanda kullanlr. leri ynde iletimde olduu zaman, SCR normal bir dorultucu ile ayn karakteristiklere sahiptir. Bu ileri akm, nc veya kontrol terminaline bir giri kap akm ile eleman iletime geirildiinde oluur. Dorultucu diyota benzer bir davranla, SCR ters yndeki akm tkama zelliine da sahiptir. letimi balatmak iin gerekli kap akm, periyodun sadece ksa bir zaman iin gereklidir. Daha sonra, eleman iletim durumunda kilitli kalr ve bundan sonra kap akmna gerek kalmaz. SCR, kaynak geriliminin tersine ynelmesi veya SCRnin kesime gtrlmesi gibi harici devre deiiklii ile ters gerilim uygulanana kadar iletime devam eder. Az kullanlan baka bir kesime gtrme metodu, kaynak gerilimini azaltarak veya yk direncini artrarak akm belli bir deerin altna drmektir. Byle bir kesimin oluaca minimum akm seviyesi, tutma akm olarak adlandrlr. 3 1..1 1 L LE ET TM M A AR RT TL LA AR RII 3..1 ekil 3.1(a) da, J1, J2 ve J3 etiketli jonksiyonlaryla gsterildii gibi, SCR drt tabakal yar-iletken yapsndan oluur. ekil 3.1(b), SCRnin devre semboln gstermektedir. A ve K terminalleri, iki terminalli dorultucunun anot ve katot terminallerinin karldr. nc bir terminal olan kap, elemann kontrolunu salar. SCRnin tutma yapsn gsterebilen bir model, ekil 3.2 de gsterilmitir. Bu modelin, ekil 3.1(a)daki kesik izgili orta PN blgesini bld aka grlmektedir.

(a) ekil 3.1

(b)

ok basit bir model, SCRnin kesim ve iletim durumunu gsterir. Bu modelden, SCRnin iletimi iin gerekli olan artlarn anlalmas mmkndr. ki kollektr akmnn eitlikleri aada verilmektedir. I C 1 = 1 I E 1 + I CBO1 = 1 I A + I CBO1 I C 2 = 2 I E 2 + I CBO 2 = 2 I K + I CBO 2 (3.1) (3.2)

Formlde, I CBO1 ve I CBO 2 emiter ak olarak her transistrn kollektr sznt akmlardr.

ekil 3.2

Devredeki akmlarla ilgili iki devre ilikisi, 3.3 ve 3.4 eitliklerinde verilmitir:
I A = I C1 + I C 2 I K = I A + IG

(3.3) (3.4)

3.1 - 3.4 eitliklerinin birletirilmesi ile, 3.7 eitlii elde edilir: I A = 1 I A + I CBO1 + 2 I K + I CBO 2 I A = 1 I A + I CBO1 + 2 ( I A + I K ) + I CBO 2 (3.5) (3.6) (3.7)

IA =

2 I G + I CBO1 + I CBO 2 (1 1 + 2 )

SCRnin kesim durumunda, sznt akmlar kk ve ayn ekilde 1 ve 2 deerleri de kktr. Transistrn beyz blgelerindeki rekombinasyon barizdir ve kk kollektr akm, beyz blgesine enjekte edilen tayclar tarafndan retilir. Bundan dolay, IA eitliindeki payda, birim deerden (1) den ok kk deil ve anot akm byk deildir. Sonuta SCR kesim durumunda kalr. SCRyi iletim durumuna koymak iin eleman akmnn artrlmas gerekir. ayet bu olursa 1 ve 2 artar; bunlarn toplam birim (1) olursa, SCR iletime geer ve iletim durumuna kilitlenmi kalr. Aadaki be metot, iletime neden olabilecek bir seviyede, anotun kesim durumundaki akmn artrmak iin kullanlabilir: (a) IG, kap akmn artrmak (b) TJ, elemann jonksiyon scakln artrmak (c) VAK, anot-katot gerilimini artrmak (d) dvAK/dt, anot-katot geriliminin deiim orann artrmak (e) optik metotla jonksiyonlara enerji enjekte etmek. Normal bir SCR radyasyon enerjisi tarafndan etkilenmeyen ve saydam olmayan bir paket iindedir. Bunun yannda, dk seviyeli sinyal elemanlar (kla aktif hale getirilen SCRler-LASCR) da mevcut olup bunlarn incelenmesi bu ders notunun kapsam dnda tutulmutur. letim iin dier metotlardan birincisi -kap akm kullanarak- genelde, elemann iletimi iin bilerek kullanlr. Dier metottan ise uygun bir dizaynda kanlr. Uygun SCRlerin seimi, anma anot-katot geriliminin almasn engeller. dv AK / dt snrlamas, genel olarak bir koruyucu devre ile yaplr. ayet SCR akm, tanmlanan metotlardan herhangi biri ile artarsa, bu durumda 1 ve 2 nin ikisi de birden artar. Bu ilem srerken, 1 ve 2 nin toplam birime (1) doru gider ve eitliin bleni IA iin sfr olur. Bylece IA artar ve eleman anot akmnda snrlama olmakszn iletime geer. ekil 3.3, anot akm ile ilgili bu etkilerin nasl bir ilikide olduunu gstermektedir.

ekil 3.3 Tabiki harici devre ile zorlanan bir snrn olmas gerekir. Anot akmnn art ile VAK iin mevcut olan gerilim azalr ve sonuta model daha fazla geerliliini srdremez. VAK nin ok kk bir deeri ile modeldeki iki transistr doyumdadr ve 1 ve 2 deerleri, anot akmnn tahmininde daha fazla kullanl olmazlar. 3 3..1 1..2 2 L LE ET TM MD DU UR RU UM MU UG GE ER RL LM M letim durumunda her iki transistr doyumdadr ve jonksiyonda birden ileri iletimdedir. Bu, her iki jonksiyonu ileri iletim durumundaki bir BJTnin doyum durumuna benzer. Anot-katot arasnda bir gerilim vardr, bu ise ileri iletimdeki jonksiyonun kombinasyonudur ve onlardan ikisinin polaritesi terstir. Net sonu yaklak olarak bir jonksiyon gerilimine eittir. Gerek deer, iki nedenden dolay, bir jonksiyon geriliminden byktr. letimdeki iki jonksiyonun ters polariteleri eit gerilimli deildir ve birbirlerini tamamen gtrmez. kinci neden, P veya N tipi malzemenin terminal ve jonksiyonlar arasndaki silikonun direncidir. Yukardaki etkilerden dolay, VAK nin deeri anot akm ile deiir ve bu deer en iyi biimde retici firmann bilgi-sayfalarndan belirlenir. Anot akm ve scakla bal olarak, VAKnin deerleri iletim durumunda yaklak olarak 0,8-3 V arasnda deimektedir. SCRnin iletim durumunda devre hesaplamalar iin modellenmesi yaplrken, PN jonksiyonlu diyota uygulanan ayn modeller kullanlr. ou durumlarda, VAK nin sfr deerinde bir model yeterlidir nk devrede kullanlan elemann kaynak gerilimi VAKye kyasla byktr. 3 1..3 3K KA AP PII A AK KIIM MII A AR RT TL LA AR RII 3..1 SCRyi iletime geirmek iin kap akm gerekir. ekil 3.4 grlen ok basit bir devre bunu yapabilir. ayet kap devresinin gerilim kayna ve diren yk hatt, elemann dorusal olmayan kap-katot karakteristikleri zerine yerletirilirse, bu durumda iletim artlar, ekil 3.5 de grld gibi belirlenebilir.

ekil 3.4 SCRyi tetiklemek iin IG ve VGKnn gerek deerleri geni alanda deiir ve herhangi bir eleman iin bilinmez. Bilinen bir ey ise, tetikleme artlarnn bilgi-sayfasnda belirlenen deerleri gememesinin gerektiidir. ekil 3.5 de kesik izgili dikdrtgen alan, olabilecek btn tetikleme noktalarn ierir. 3 erisi, tipik kap akm ve geriliminin dorusal olmayan ilikisini gsterir. Bylece, EG ve RG dikdrtgenin dna den bir yk hatt retirse (1 erisinde olduu gibi), SCR kesinlikle iletime gemeyecektir, nk yk hattnn ara kesiti ve SCR karakteristikleri, iletim kap akmndan daha byk bir akmda oluur. Yk hatt (2 erisinde olduu gibi) dikdrtgeni geerse, sonu belirsizdir. Daha duyarl baz elemanlar iletime geecek fakat dier daha az duyarl elemanlar iletim iin yeterli kap akmna sahip olmayacaktr. Bir dizayn bakna gre 2 erisi kabul edilemez; dizaynn, gerektii zaman tm elemanlarn iletime geirilecek ekilde yaplmas gerekir.

ekil 3.5 Yaplan analiz, sadece ksmi olarak yeterlidir. ayet SCRyi sadece iletime geirebilecek minimum akm salanrsa, anot akm yavaa artar ve gereksiz yere iletim kayplar artabilir. Bundan dolay gereken minimum deerin 2 veya daha fazla kat kadar bir kap akmnn salanmas pratik olarak uygulanmaktadr. Kap akmnn daha fazla artrlmas, elemann 40 C gibi dk scaklklarda altrlmas durumunda gereklidir. Bu dk scaklk, gerekli kap akmnda, 2:1 orannda baka bir

arta neden olur. RNEK 3.1 Bir SCR bilgi-sayfas 30 mA lik maksimum bir kap akm ve 25C de iletim iin 2,5 voltluk VGK deerini belirlemektedir. letim iin 12 Vluk bir kaynak mevcuttur. 40 C de gerekli olandan iki misli daha byk kap akm salayan statik tetikleme devresi dizayn ediniz. Bilgi-sayfas 40 C de kap akm gereksinimi iin 2:1 ek art daha belirlemektedir. Ortalama kap gc 0,5 W ile snrlandrlmtr. Maksimum 120 mA de -40C de VGK 1,2 Vtur. ZM
Bu bir dizayn problemi olduundan, sadece bir zm yoktur. -40C de, mmkn olabilen btn iletim noktalar (ekil 3.5 de olduu gibi) dikdrtgenin iinde yatar. Dikdrtgenin sa st kenar, ar ykleme dahil edildiinde 120 mA ve 1,2 V koordinatlarna sahiptir. 1 erisi gibi bir yk hatt (EG=12 V ile dikdrtgenin kesinin dorultusunun IG eksenini kesmesi) mmkn olabilen bir zmdr. Diren deeri aadaki eitliklerden bulunur:

v GK = 12 RiG veya

R=

12 v GK iG

iG = 0,120 A ve v GK = 1,2 V ile R = 90 R nin 90 dan daha az herhangi bir deeri iletim iin yeterli kap akm salar. Dikdrtgenin kesinde, kap gc aadaki gibi belirlenir.

PG = v G K iG = (1,20)(0,120) = 0,144 W
Bu 0,5 W snrndan daha kktr. R nin deerinin azalmas bu gc artracaktr, bylece R nin keyfi olarak daha kk yaplmamas gerekir. nceki tartma, SCRnin iletimine neden olacak gerekli kap akm sresini tanmlayacak bir modeli salamaz. letim ilemi ani deil ve SCR nin byklne bal olarak, 1-10 s sren bir kap akm aral gereklidir. Gerekli kap akmn salamak iin, ekil 3.4 de gsterilen devre marjinal olarak kullanldr. Sk kullanlan bir dzenleme, zamann bir periyodunda bir kapasitr yavaca doldurur ve daha sonra SCRnin kap terminaline kapasitr aniden boaltr. Bu

dzenleme DC kaynandan sadece kapasitr yklemek iin epeyce dk g gerektirir ve SCRnin gvenilir iletimi ksa sreli byk g mevcuttur. Bu metoda adapte edilebilecek anahtarlama karakteristiklerinde eitli negatif diren elemanlar mevcuttur. ekil 3.6 da grlen devre, yavaca yklenen bir kapasitr ve sonra SCRnin iletimi iin uygun SCR kap akm salayan depolanm enerjiyi aniden serbest brakan basit bir metodu temsil etmektedir. ekilde, ideal olmayan bir anahtar, bir diren ve bir gerilim kayna ile seri bal bir ideal anahtar olarak modellenmitir. deal anahtar, kapasitr uygun bir deerde yklendikten sonra kapanr. Daha sonra kapasitr SCRnin kap-katot terminalleri arasnda aniden boaltlr. Ksa bir sre sonra, anahtar alr ve bu tekrar edilir. Kapasitrn ykleme aral sresindeki bir zamanda, SCR kesime gider ve sonra kapasitrn bundan sonraki ykleme aralnn sonunda iletim iin hazr hale geldii varsaylmtr.

ekil 3.6

ekil 3.7 Analiz iin, ekil 3.6 da gsterilen gerek devre ekil 3.7 deki model ile deitirilmitir. SCRnin kap-katot terminal davran, bir diren ve bir gerilim kayna ile seri bal bir ideal diyot ile modellenmitir. Bu elemanlar ayet SCRnin kap ve katot terminalleri arasna harici olarak balanm ek bir diren varsa gerekte bir Thevenin edeer devresi olabilir. Kapasitr uygun bir gerilimle yklendikten sonra, S anahtar kapanr. S ideal anahtar ve RS ve ES gerek olarak bir yar-iletken anahtar temsil edebilir. Byle bir anahtar iki terminalli eleman olabilir ve gerilime duyarldr. Elemann terminallerindeki gerilim belli bir deeri at zaman eleman bir iletim durumuna anahtarlanr. Ticari olarak iki terminalli eleman DYAK olarak adlandrlr ve gerilime duyarl bir anahtardr.

ekil 3.8 deki grafik, tipik diyak elemannn bir karakteristii olan ilk eyrei gstermektedir. Byle elemanlar ekseriyetle iki ynldrler ve nc eyrekte bir imaj-yansma karakteristiine sahiptirler (grafikteki gerilim ve akmlarn eksi deerlerini gznne alnz). Bu elemanlar iki durum kullanlarak modellenir. Birincisinde, eleman bir ak devredir. ekil 3.8 deki grafik, iletim sresince mevcut olan akm deerlerine kyasla hemen hemen sfr olan A noktasndaki akma gre skalal deildir. A noktasna karlk gelen eleman gerilimine eriilmesi durumunda, eleman aniden bariz akml iletim ile karakteristiin ikinci ksm boyunca operasyona anahtarlanr. C hattnn eimi hemen hemen dikeydir. letim, B noktasna kadar kapasitrn boalmasyla srer. Bu noktada, eleman akmndaki daha ileri bir azalma, iletimde olmama durumuna deimeye neden olur ve kapasitrn yklenmesi operasyonun baka bir dalgasnn balangcn balatr. Tipik dinamik operasyon ekil 3.9 daki grafiklerde gsterilmektedir.

ekil 3.8

ekil 3.9 Diyak elemannn iletim durumu modeli ekil 3.8 de gsterilen grafikten belirlenebilir. ES gerilim kayna, gerilim ekseni ile iletim karakteristiinin uzantsnn kesiimindedir. RSnin deeri karakteristiin iletim ksmnn eiminin tersidir.

Anahtar kapandktan sonra, zamann bir fonksiyonu olarak kap akmn belirlemek iin dorusal devre analizi kullanlabilir. Ska kullanlan eleman deerleri yle olabilir ki, sadece ok kk bir hata ile bu boalma sresince gerilim kaynann katks ihmal edilebilir. Tabiki byle bir yaklam mutlaka gerekli deildir. ayet yukardaki yaklam yaplrsa, kap akm ekil 3.7 deki devrenin seri ksmndan belirlenebilir. Geici akm iin bu devrenin bir zm 3.8 ve 3.9 eitliklerinde verilmitir. 3.8 eitliinde, VC(0) anahtarn iletiminin balangcndaki kapasitr gerilimidir.

vC (0) EGK E S iG (t ) = RS + RGK

t / d e

(3.8) (3.9)

d = ( RS + RGK )(C )

ekil 3.7 de modellenen yar-iletken anahtar, anahtar akm B noktas ile gsterilen bir deere indii zaman akmn iletimini durdurur. 3.8 eitliinde bu akm deerinin yerine konulmas ile iletimin sona erdii td zaman bulunur. Kap akmnn tetikleme gereksinimi ile zamann bir fonksiyonu olarak kap akmnn karlatrlmas, iletim iin SCRnin yeterli kap akmna sahip olup olmad belirlenir. Bu karlatrma, gerekli minimum kap akm miktarnn alp almadnn deerlendirilmesine de izin verir. letim aralnn sonunda, kapasitr tamamen boalmamtr. Kalan gerilim, anahtarn almadan tam nceki an iin, ekil 3.7 de gsterilen devrenin sadaki dngsnden Kirofun gerilim eitliinin bir zm ile belirlenebilir. 3.10 eitlii kapasitr geriliminin bu deerini belirlemek iin gerekli olan ilikiyi ifade etmektedir. vC (t d ) = E S + EGK + [iG (t d )( RS + RGK )] (3.10)

Bundan sonraki ykleme aral, nceki operasyonda belirlenen bir gerilim ile kapasitrn ksmi olarak yklenmi olmasyla balar. Bu ykleme aral, kapasitrn tamamen boalarak balanlan balang aral durumundakinden ksa olacaktr. S anahtar akken ekil 3.7 deki devrenin sol ksmnn kullanlmas ile kapasitrn belirlenen gerilime yklenmesi iin gerekli zaman belirlenebilir. 3.11 eitlii bu ykleme aral sresince zamann bir fonksiyonu olarak kapasitr gerilimini ifade etmektedir:
vC (t ) = E [E vC (t d )]e t / C burada (3.11)

C = RC

(3.12)

3.11 eitliinde vC(t) iin vC(0) konulmas ile 3.14 eitliinde belirlenecek ykleme zamannn bulunmas mmkn olur. 3.13 eitlii iin zaman orijini, ykleme aralnn balangcndan balayan yeni bir zaman orijinidir. Anahtarn iletimi zamannda, kapasitr gerilimi vC(0) dr:

vC (0) = E [E vC (t d )]e tC / C

(3.13) (3.14)

E vC (t d ) t C = C ln E vC (0)

Anahtarn modelleme ve devre hesaplamalarnn gsterimleri rnek 3.2 de verilmitir. Bir dizayn rnei 3.3 rneinde verilmitir.

RNEK 3.2 ekil 3.10 daki devrede, aadaki bilgiler bilinmektedir: E=100 V, R=100 k ve C=0,1 F.
Diyak karakteristikleri 30 V ta A noktas 12 V ve 10 mA de B noktas C blgesinin eimi = 0,20 mho

SCR kap karakteristii,

RGK = 20 ile seri EGK = 1,0 V ile gsterilebilir.

ekil 3.10
Aadakileri bulunuz: (a) diyak iletim modeli (b) kapasitr tepe gerilimi (c) akma gre kapasitrn boalmas (d) boalmann bittii zaman (e) boalma aral sonunda kapasitr gerilimi (f) yeniden ykleme sresi (g) kap palslerinin retildii frekans

ZM
(a) RS = C blgesinin eiminin tersi = 1 = 5 0,2

ES = C blgesinin eiminin gerilim eksenini kestii yer

ES = 12 ( 0,01)(5) = 11,95 V (b) Kapasitr tepe gerilimi = E A + EGK = 30,0 + 1,0 = 31 V (c) 3.8 ve 3.9 eitliklerinden: iG (t ) = (31,0 11,95 1,0)(e t / d ) = 0,722e t / 5 + 20

d = (5 + 20 )( 0,1) = 2,5 s
(d) iG ( t ) = 0,01 olduu zaman boalma durur:

0,01 = 0,722e t / 2,5

d = 10,7 s
(e) Boalma aralnn sonunda, kapasitr gerilimi 3.10 eitliindeki Kirofun gerilim ilikisinden bulunabilir: v C = ( 20 + 5)iG ( t ) + 11,95 + 1,0 = 13,2 V (f) 13,2 V balang deerinde kapasitrn yeniden dolmas balar ve son deer 31 V dur. 3.13 ve 3.14 eitliklerinden: 31 = 100 (100 13,2 )e tC / C v C = 13,2 V t C = 0,002295 s (g) Toplam periyod, dolma ve boalma zamanlarnn toplamdr: T = 0,002295 + 0,0000107 = 0,002306 s Frekans =

1 = 433,7 Hz T

RNEK 3.3
1000 Hzlik tekrarlama frekans ile bir SCRye kap palsleri salayan bir diyak devresi dizayn ediniz. Her iletim ileminde 4 s lik bir aralk sresince kap akmnn 25 mAi gemesi gerekmektedir. Diyak rnek 3.2 deki ayn karakteristiklere sahiptir. SCR deerleri, EGK=1,2V ve RGK=35 ; E=80 V.

ZM

Kapasitr tepe gerilimi EGK ve tepe diyak gerilimi veya 31,2 Vun toplamdr. Kap akm 3.8 eitlii kullanlarak bulunabilir:
31,2 11,95 1,2 t / d iG ( t ) = = 0,451 e t / d e 5 + 35 t = 4 s iin iGnin 0,025 A olmas gerekir. Zaman sabiti, d=1,383 s olarak bulunabilir. Bu zaman sabitinden kapasitrn deeri bulunabilir: C=

d 1,383 = = 0,035 F 40 RGK + RS

Diyak, akm 0,01 A oluncaya kadar kapasitr boaltmaya devam eder. Toplam boalma zaman 3.8 eitlii ile hesaplanabilir:

0,01 = 0,451e td / d
t d = 5,27 s 1000 s lik toplam periyodun kalan ksm kapasitrn doldurulmas iindir. Kapasitr geriliminin en az deeri, boalma aralnn sonunda ekil 3.7 deki sa ksm iin 3.10 eitliinden bulunabilir: v C ( t d ) = 11,95 + 1,2 + 0,01(5 + 35) = 13,55 V t c = T t d = 1000 5,3 = 994,7 s 3.14 eitlii ile dolma zaman sabitinin deeri ve dolaysiyle R belirlenebilir:

100 13,55 994,7 = c ln 100 31,2

c = 4356 s
0,035 F lk kapasitrle, R = 124,5 kdur. nceki rnekte kapasitrn boalmasndaki SCR kap akm byktr ve sabit olmamakla beraber, SCRye birka mikrosaniye iin kap akm salayacak byklktedir. Bylece, bu kapasitrn boalma dzenlemesinin salad kap akm, ou SCRleri iletime geirmek iin yeterlidir. Baz byk elemanlar yukardaki rnekten daha byk kap akmna gereksinim duyarlar. Yukardaki analiz iin gerekli olan bilgi ekseriyetle mevcut deildir, fakat analiz, boalma ilemini iyi bir ekilde gstermektedir. ou dizayn durumlarnda, basitletirilmi metotlar kullanlr. nk tetikleme iin SCRnin kap akmnda gerekli olan byle ok geni deerler vardr, SCRnin hassas modellenmesi ok kullanl deildir. Gereinden birka kez daha byk kap akmnn ve SCRnin kap-katot

modelinden bamsz akmn salanmas tasarmcnn sorumluluundadr. Tabiki herhangi bir hasarn grlmemesi iin de bir st snrn konulmas gereklidir. 3 1..4 4T TE EM ME EL LK KE ES SM M 3..1 SCR tkama zelliini, sadece anot akmn tutma akmndan daha az bir deere azaltan bir devre ilemi ile veya anot ucundaki akm ters yne dndrecek bir teebbsle gsterir. ekil 3.2 deki iki transistr modeli negatif kap akmnn kullanlmas ile kesim zelliini tahmin ediyor gzkmektedir fakat bu bir standart SCR ile olmaz. Model SCRnin yan geometrisini temsil etmemektedir, nk kap ucundan uzak SCR blgelerinin negatif kap akm ile kesimi yaplmaz. Bu etki, kap terminali ve kap blgesindeki P tipi malzemenin uzak ksmlar arasndaki yan hacimdeki yar-iletkenin direncinden kaynaklanmaktadr. Bu ayn diren bu uzak blgelerin kap akm ile ani iletimini de engellemektedir. Anot akmn tutma akmndan daha az bir deere azaltarak yaplan kesim ok kullanlmamaktadr. ayet bu olursa ekseriyetle istemeyerek olur. Anot akmnn deiken ve anot akmnn tutma seviyesinden daha aa dt bir durum oluabilir. Bunu nleyecek dizayn admlarnn atlmas gerekir. Bu metotla kesim, dnm zamannn uzun olmasna neden olur. Burada dnm zaman, (normal yk empedans deerinde) SCRnin iletim durumuna ters dnemeyecei, ileri gerilimin uygulanamayaca sre olarak tanmlanr. Alternatif gerilim kaynakl devrelerde, kaynak geriliminin ters dnmesi SCRnin otomatik kesimini salamaktadr. VAK nin ardk ters dnmesi ile akm ynnn deitirilmesine teebbs, anot akmnn geici ters dnmesine neden olur. Bu ters akm, ters anot-katot gerilimi ile oluan J1 ve J2 ters polarlanm jonksiyonlarn deplasyon blge yklerinin iletimi iin gereklidir. 50 Hzlik dk frekansl devrelerde, bu geici aralk kaynak periyoduna kyasla ok ksadr ve devre ilemi zerinde ihmal edilebilecek etkisi olduundan ihmal edilir. Bylece, birinci derece bir model SCR yi ideal olarak tanmlar nk ters akm olamaz ve SCR anot akmnn ters yne teebbs ile hemen kesime gider. Baz rezonans konvertrlerde, SCR L-C rezonans devresinin doal ileminden dolay anot akmnn ters yne teebbs ile kesime gider. Byle devreler olduka alt snmldr ve analiz tekniklerinin kullanlmas ile yaklak olarak modellenir. ekil 3.11 deki devre iin, SCR ileri ynde ideal anahtar olarak ve ters ynde sfr akm ile modellenmitir.

ekil 3.11

Kapasitrn balang gerilimi sfr varsaylm ve indktr direnci ihmal edilmitir. Deiik devre elemanlarnn gerilim ve akmlar ekil 3.12 de gsterilmitir. letim aralnn sonunda, SCR kaynak ve kapasitr gerilimleri ile ters polarlanmtr.

ekil 3.12 Bu, mevcut biimi ile henz tamamen kullanlabilir bir devre deildir, nk kapasitrler herhangi bir yolla boalncaya kadar daha ileri devre fonksiyonu olamaz. ekil 3.11 deki devre, ikinci anahtar elemannn kapasitr boaltmak iin kullanlmas artyla seri rezonans inverterin bir ksm olabilir. Byle bir komtasyonun anot akmnn ters yne dnmesi ile dier bir anlam, ekil 3.13 deki devre ile gsterilmitir. t=0 da, vC nin deeri V0 dr. SCR iletime geer ve doal devre aksiyonu otomatik olarak SCRnin kesime gitmesine neden olur. ekil 3.14 de gsterilen iletim periyodunun sonunda, kapasitr gerilimi balang deerinin tersi olmutur. Bu analizde kullanlan ideal modeller iin kayplar yoktur ve kapasitr geriliminin bykl, iletim aralnn balangc ve sonunda ayndr. Burada bahsedilen ters dnme metodu bundan sonraki ksmlardaki komtasyon metotlarndan daha kullanldr.

ekil 3.13

ekil 3.14 Bu ksmdaki devrelerin herbirinde, SCR sresiz bir periyotta ters polariteli olarak kalmaktadr. Ardk ileri gerilimde, tkama durumunda kalmak iin, belli bir periyotta SCR nin ters polariteli olmas gerekir. Bu periyod, genel olarak tq olarak tanmlanr, SCR bilgi-sayfalarnda belirtilmitir ve SCR nin kesim an ve ncesindeki tam durumuna baldr. Tekrarlayan iletim-kesim devrelerinde, tq nin belirlenmi deeri, istenilen zamana kadar SCR nin iletime gememesini belirlemede nemlidir. RNEK 3.4 ekil 3.13 de, vC(0)=200 V, L=100 H ve C=5F. a) SCR tepe akm nedir? b) SCRnin iletimi ne kadar srer? ZM a)
C i = vC (0) L sin t formlde, = ( LC ) 0,5 = 44721 rad/s.
5 i = 200 sin 44721t = 44,7 sin 44721t 200 Tepe akm 44,7 A dir.

b)

T = 2 ( LC ) 0,5 = 2 (100 10 6 )(5 10 6 )

0 ,5

= 140 10 6 s

letim periyodu T/2 veya 70 s dir. 3 1..5 5K KO OM M T TA AS SY YO ON NK KA AP PA AS ST T R R L LE EK KE ES SM M 3..1 DC kaynakl durumlarda, SCRnin tkama zelliini gsterebilmesi iin yeterli bir zaman sresince anot akmnn alternatif bir yola ynlendirilmesi ile SCRnin kesimi yaplabilir. Bu zaman aral nemlidir, nk SCR devre dizaynlarnda bu alternatif yol, 10-100 s gibi sadece ok ksa bir zaman aralndadr. ekil 3.25 de temel bir devre grlmektedir. SCR akm, S anahtarnn kapatlmas ile alternatif yola ynlendirilir. Tekrarlayan iletim-kesim ilemleri iin bu ok pratik deildir nk SCR gerekte ters polarlanmamtr ve dolaysiyle kesim ok yavatr. ekil 3.16 da grld gibi ikinci bir dzenleme ters polarlama durumu salar ve daha kullanldr.

ekil 3.15

ekil 3.16 ekil 3.16 da, kapasitr gerilimi bir negatif balang gerilimine sahiptir. S anahtarnn kapanmas zerine, kapasitr byle bir dzenlemede ters vAK salamak iin SCR terminallerine paralel durumdadr. Bu SCRnin bir ters dnm ilemini balatmasna neden olur, ayet ters polarlanma sresi yeteri kadar uzunsa, ileri tkama zellii geri dnecektir. SCRnin ters anot akm ihmal edilirse bir devre analizi yaplabilir. Anahtarn kapanmas zerine, ekil 3.17 de grlen devre oluur nk bundan sonra iA sfr olmutur. ekil 3.16 iin bir devre analizi yaplrsa, vC iin aadaki eitlik elde edilir:
vC = vC (0)e t / + E (1 e t / ) (3.15)

ayet v C = E ise, sonu ekil 3.18 deki grafikteki gibidir. Kapasitrn bu balang gerilimi seilmitir nk kapasitrn balang deerini salayan devre ekil 3.17 deki

kaynak ile ayn genlie sahiptir. vC ile ayn olan anot-katot gerilimi, negatif balang geriliminden +Eye yaklaarak stel olarak deiir. lgili zaman aral, anot-katot geriliminin negatif olduu sre iin tq olarak tanmlanr. ayet bu aralk yeteri kadar uzunsa, anot-katot geriliminin pozitif olmas zerine, SCR ileri tkama zelliini kazanacak ve tekrar iletime gemeyecektir.

ekil 3.17 Bu zaman aral iin deerler hesaplanabilir. 3.15 eitliinde v C = 0 olduu zamanda, tq nin deeri aadaki ifade ile belirlenebilir:
0 = Ee
tq /

+ E (1 e

tq /

(3.16) (3.17)

t q = 0,693 = 0,693RC

ekil 3.18 RNEK 3.5 ekil 3.16 da, E=100 V, R=5 , C=5 F ve istenilen tq 15 s dir. SCRnin ters polarlanma sresi kesimin olumas iin yeterli midir? ZM

= RC = (5)(5 10 6 ) = 25 s

t q = 0,693 = 0,693(25) = 17,33 s

SCR istenilen tq deerinden daha uzun sre ters polariteli olduundan, SCRnin kesimi oluur. Ykn tamamen omik olmasndan daha ok indktans iermesi normaldir. Kapasitrn yklenmesi bu durumda deiir ve bir ar gerilim problemi gzkr. Analizi basitletirmek ve devre ilemine bir snr koymak iin, ykteki indktans kesim aralnda bariz akm deiimi oluturmayacak ekilde yeteri kadar byk varsaylr. ekil 3.19, ykn indktans iermesi dnda ekil 3.16 ya benzemektedir ve benzer durumla ekil 3.20 de ekil 3.17ye benzemektedir. ekil 3.20 deki kapasitr akm, ksa kesim aral sresince sabit kalr ve bylece kapasitr gerilimi ekil 3.21 de grld gibi zamanla dorusal olarak deiir. Analiz aadaki gibidir:

ekil 3.19

ekil 3.20
dvC iC I L = = dt C C

(3.18)

burada,
IL = E R

(3.19)

ve IL ksa komtasyon aral iin sabit varsaylr;

I vC = E + L t C

(3.20)

ekil 3.21 Ters polarlanmann sona erdii zaman bulmak iin, 3.20 eitliinde v C = 0 yaplr.
I 0 = E + L t C
tq = EC = RC IL

(3.21)

(3.22)

Sonu, vCnin deiim erisi dnda omik ykl duruma benzer. nceki saysal rnek iin, SCRnin ters polarlanma zaman imdi 25s dir. Zamann artnn nedeni kesim ilemi sresince iL nin sabit kalmasdr. Omik ykl durumda, yk akm kesim ileminin balangcnda deerini ani olarak ikiye katlamaktayd. Bu, kapasitrn omik ykl durumda daha hzl yklenmesi anlamna gelmekteydi.

imdi baka bir problem oluur. Yk indktansndan dolay yk akm kapasitre akarken, ekil 3.21 de kesik izgi ile grld gibi kapasitr gerilimi artmaya devam eder. Byk yk indktans ile indktansta depolanan enerji byktr ve bu enerji kapasitre aktarlr. Bu kapasitr gerilimininde bir hasar demektir. Bu gerilimi snrlamak iin, FWD (freewheeling diyotu = bota altrma diyotu) olarak bilinen bir diyot yke paralel balanr. Kapasitr gerilimi +E deerine eritiinde, diyot ileri polarlanr ve yk akm diyota aktarlr. Kapasitrn yklenmesi tekrar olumaz ve kapasitr gerilimi +E deeri ile sktrlm olur. ekil 3.19 daki FWD, normal yk akmnn etkilenmeyecei bir konumdadr. ekil 3.20 deki devrenin pratik bir uygulamas indktif yk durumu iin ekil 3.22 de gsterilmitir. Omik bir yk, indktansn sfr olmas ve devre ileminde FWDnin rol

oynamamas dnda ayn devreye sahiptir. ou ykler indktif olduundan, indktif ykler iin aadaki analiz genelde kabul edilebilir. Ana anahtar, halihazrda iletimde ve kesiminin yaplmas gereken SCR1dir. Bu bir defalk bir ilem veya ardk iletim ve kesim durumu olabilen SCR1dir. Kesim ilemi annda, kapasitr nceki devre ileminde v C ( 0 ) = E ile yklenmitir. t = 0 da, SCR2 iletimdedir ve bu ilemle SCR1 ters polarlanmtr. SCR1 deki ters akm, ekil 3.21 de grlen devreye benzer bir sonula ihmal edilmektedir. ekil 3.22 deki devrenin akm ve gerilimlerinin davranlar ekil 3.23 deki grafiklerde grlmektedir.

ekil 3.22

ekil 3.23

t1 zamannda, SCR1 in anot-katot gerilimi pozitif olur. Bu ekil 3.21 deki tq ile ayndr. Kesim ileminin gerekleebilmesi iin, SCR1 in ters polarlanma aral tkama zelliini gsterebilmesi iin yeteri kadar uzun olmaldr. FWD t2 de iletime balad zaman, SCR2 akm sfra gider ve dnme balar. ayet SCR1 in bundan sonraki iletimine kadar dnmn tamamen SCR2 tamamlamamsa, SCR1 in iletim ilemi kapasitr zerindeki gerilimden SCR2 zerinde ters gerilime neden olur. Ayn zamanda SCR1 iletime geer ve t3 de de SCR3 iletime geirilebilir. L, C ve SCR3 den oluan devre, C zerindeki gerilimi tersleme ilemi yapan bir rezonans devresidir. Bu gerilim tersleme, SCR1 in sonraki kesimi iin gereklidir. Dzgn bir devre dizayn ile bu tersleme ilemi SCR1 in sonraki kesiminden nce yerine getirilir. SCR1 in minimum zaman bu tersleme ileminin ne kadar srmesi gerektiini belirler. RNEK 3.6 ekil 3.22 de grlen bir devre dzenlemesi 400 V luk bir DC kaynaktan bir indktif yke 30 A beslemek iin kullanlmaktadr. SCR1 iin gereken tq deeri 30 s dir. SCR1 in sonraki iletiminde, minimum 100 s sre iletimde olacaktr. Aadakileri hesaplayarak kesim elemanlarn dizayn ediniz. a) C kapasitr b) L indktr c) SCR3 deki tepe akm ZM a) ekil 3.22 deki devre ve ekil 3.23 deki grafik burada uygulanacandan, C nin deeri 3.22 eitlii ile bulunabilir:

tq I L C = E

(30 10 6 )(30) = 2,25 10 6 F = 400

b) L, C ve SCR3 den oluan devrenin C deki gerilimi 100 s veya daha az zamanda terslemesi gerekir:
T = 100 10 6 s 2

C = 2 LC = 200 10 6
L = 450 10 6 H c) SCR3 deki tepe akm: C 2,25 10 6 Ip = E = 400 = 28,3 A L 450 10 6

3 3..1 ND T LE M 1..6 6 N D K KT T R RL L K KO OM M T TA AS SY YO ON NK KA AP PA AS ST R R L EK KE ES SM nceki ksmdaki komtasyon metodu, ekil 3.24 de grld gibi bir indktrn eklenmesiyle yeniden dzenlenebilir. Bu devre SCR2 ile seri indktr nedeniyle yardmc SCR2 de artan akm orann drr. Bylece, komtasyon ilemiyle SCR1 in ters polarlanmasndan nce ksa bir gecikme meydana gelir. Bu gecikme sresince, komtasyon kapasitr, SCR deki balang ters polarite gerilimi, komtasyon kapasitrndeki balang geriliminden biraz daha az olacak ekilde az miktarda boalr.

ekil 3.24 Kapasitr akm yk akmnn deerine ulatktan sonra, kapasitr akm yk akmnn deerinde sabit kalr. Komtasyon indktr gerilimi sfr ve SCR1 deki ters gerilim kapasitr gerilimine eittir. likiler ekil 3.25 deki grafikte grlmektedir.

ekil 3.25 Bu ekilde, t3 zamannda, FWD iletime balar ve iC 3.23 eitlii ile belirlendii gibi azalmaya balar:

iC = I L cos t

(3.23)

3.23 eitliinde , L ve C komtasyon devresi ile belirlenir. Kapasitr akmnn t4 de sfr olduu anda, kapasitr gerilimi devrenin kaynak geriliminden byktr. Bu deer, kaynaktan beslenen enerjinin bilinmesi ile t3 ve t4 de L ve C de depolanan enerji eitlii ile hesaplanabilir. t = t3 de, depolanan enerji 3.24 eitlii ile verilir:

W3 = 0,5LI L + 0,5CE 2
t = t4 de, depolanan enerji 3.25 eitlii ile verilir: W4 = 0,5CV0 2

(3.24)

(3.25)

Kaynaktan beslenen enerji, kaynak gerilimi E ve t3-t4 arasnda iC ile gsterilen ykn arpmdr. Bu aralkta, iC T/4 sresince sinsoidaldir; bu enerji 3.26 eitlii ile verilir:

WS =

( I L )(t 4 t 3 )( E ) = W4 = W3 + WS

EI L

T 4

(3.26) (3.27)

3.27 eitliinin 3.24-3.26 eitlikleri ile birletirilmesiyle 3.30 eitlii meydana gelir:

2 2 2 0,5V0 = 0,5CE 2 + 0,5 LI L + EI L LC 2 L 2 2 V0 = E 2 + I L + 2 EI L LC C

(3.28)

(3.29)

V0 I = 1+ L E E

L C

(3.30)

V0n deeri Enin deerinden byktr ve uygun bir tasarm, komtasyon kapasitr, SCR2 ve SCR3 n bu gerilim oranlarn hesaba katmaldr. SCR3, sonraki kesim ileminin hazrlanmasnda komtasyon kapasitr geriliminin ynnn deitirilmesinde kullanlr.

RNEK 3.7 ekil 3.24 de devrede, E=250 V, V0=375 V, IL=25 A, C=3 F ve L=75 H. Aadakileri bulunuz.
a) SCR1 in ters polarlanma zaman b) komtasyon periyodunun sonunda kapasitr gerilimi (ekil 3.25 de t4)

ZM
a) vC nin balang deeri -375 V tur.

Ip = E
t = t1 de,

C C = 375 = 75 A L L

= sin 1

25 = 0,340 rad 75

V X = V0 cos = 353,6 V 3.22 eitliinden, tq = b) 3.30 eitliinden,

V0 25 = 1+ 250 E 75 10 6 = 1,5 3 10 6

(0 V X )C (353,6)(3 10 6 ) = = 42,4 10 6 s IL 25

V0 = (1,5)( 250) = 375 V

Bu, vC nin balang deeri ile ayn deerdedir. Bylece, vC deitirildiinde, sonraki kesim iin balang artlar salanm olur. SCR3 ile yn

RNEK 3.8 ekil 3.24 deki bir devrenin komtasyon ksmn dizayn ediniz. Verilen deerler: E=400 V, IL=10 A ve tq=35 s dir. Kapasitr gerilimi 500 V ile snrlandrlmtr.
a) L ve C deerlerini bulunuz. b) IL nin deeri 5 A e drlrse, tq deki deiim ne kadar olur?

ZM
a) 3.30 eitliinden:

V0 500 I = = 1+ L E E 400

L 10 = 1+ 400 C

L C

L = 100 C

I p = (V0 )

C 1 = 500 = 50 A L 100

= sin 1

IL 10 = sin 1 = 0,214 rad I 50 p

V X = V0 cos = 500[cos(0,2014)] = 489,6 V 3.22 eitliinden:

tq = (0 V X )C (489,6)(C ) = = 35 10 6 s IL 50

C = 0,714 10 6 F L = 100C = 71,4 10 6 H

b) IL=5 A ise, V0 yeni bir deere deiir; V0 I = 1+ L E E L 5 = 1+ 400 C
V0 = 450 V I p = (V0 ) C 0,714 = 450 = 45 A L 71,4

71,4 , = 1125 0,714

= sin 1

5 = 0,1113 rad 45

V X = V0 cos = 450[cos(0,1113)] = 447,2 V ( 0 V X )C ( 447,2 )( 0,714 10 6 ) tq = = = 63,86 10 6 s 5 IL Bu deer IL=10 A ile elde edilen deerden daha byktr. 3.8 rnei ile grld gibi, ekil 3.24 deki SCR1 in ters polarlanma zaman yk akmna baldr. Bu ters polarlanma zaman, ekil 3.26 da gsterildii gibi bir diyotun eklenmesiyle hemen hemen yk akmndan bamsz yaplabilir. Sonu devre ilemi, hemen hemen yk akmndan bamsz, ksa bir sre iin SCR1 ularnda kk bir ters gerilime neden olur. Komtasyon aral sresince, ekil 3.27 deki t3 zamanna kadar SCR1 veya D2 iletimdedir. LC rezonans devresi, iC nin tepe deeri IL yi aacak ekilde dizayn edilir. iC nin IL yi at zaman sresince, iC nin ksm D2 ile bir yola sahip olan IL den byktr ve bu aralk iin SCR1 ters polarlanmtr. Ters polarlama gerilimi kktr ve gerekli tq deeri bu yzden byk ters polarlama gerilimi durumuna kyasla artar.

ekil 3.26

ekil 3.27 t = 0 - t = t3 aral iin, iC yi tanmlayan eitlik 3.31 de olduu gibidir.

iC = V0

C sin t = I p sin t L

(3.31)

SCR1 in ters polarlanma zaman aada verilmitir. t q = t3 t1

21 tq = T 2 burada,

(3.32)
(3.33)

1 = t1

(3.34)

iC nin tepe deeri, yk akmnn 1,5-2 kat byk olacak ekilde dizayn edilir. Bundan sonraki rnek bu ilikilerin bazlarn gstermektedir.

ekil 3.26 ve 3.27 de t = t3 de, L ve C deki toplam depolanan enerji artlar, t = 0 veya t = t1 ile ayndr. t = 0 ve t = t3 arasndaki zaman sresince SCR terminallerindeki gerilim sfrd ve L ve C den net enerjinin girii veya k yaplmamt. t3 - t4 arasndaki zaman sresince, gerilim kaynandan LC devreye enerji gnderilir. vC nin son deeri bylece V0 n balang genliinden byktr. Bu ilem, artan enerjinin gerilim kaynana geri dndrlmesi iin gerekli admlar atlmad srece her komtasyon dalgasnda kapasitr gerilim deerinin artmasna neden olur. L indktrnde bu ilemi yerine getirmek iin manyetik kuplajl ek bir sarma gerek vardr. Bu enerjinin geri dnm iin devre dzenlemesi ekil 3.26 da gsterilmemitir. RNEK 3.9 ekil 3.26 daki bir devrede, SCR1 iin 30 s gerekmektedir. E=300 V ve V0=450 V.
a) IL=20 A ve Ip=40 A ile L ve C deerlerini dizayn ediniz. b) IL=10 A iin tq nin yeni deerini bulunuz.

ZM
a) I p = 40 = (V0 ) C C = 450 L L

C = 7,90 10 3 L

1 = sin 1
2 1 tq = 2

IL = sin 1 (0,5) = rad 6 Ip

T = 30 10 6 s

T = 90 10 6 = 2 LC

LC = 250,18 10 12

L ve C nin iki eitliinin zlmesi ile,

L = 161,2 10 6 H C = 1,273 10 6 F
b) 450 V da V0 n deimedii varsaymyla, aadaki eitlikler bulunur:

1 = sin 1
2 1 tq = 2

IL 10 = sin 1 = 0,2527 rad 40 Ip

2(0,2527) 6 6 T = ( 90 10 )= 37,8 10 s 2

ekil 3.27 deki grafiklerde, SCR1 in gerilimi t = t3 de ideal bir sreksizlie sahiptir. Gerek pratikte, bununla beraber, D2 nin sonlu dnm zaman ve SCR1 in datlm jonksiyon kapasitansndan dolay bu olumaz. Fakat SCR1 de vAK nin art oran SCR1i istenilmeden iletime geirmek iin yeteri kadar byktr. Bunu engellemek iin SCR1e veya FWDye paralel bir koruyucu devrenin eklenilmesi gerekir.
3 1..7 7S SC CR RG GE ER RL LM MN NN NA AN N D DE E M ML LE ER R 3..1

ki alma durumu SCR iin istenilmeyen durumlar meydana getirebilir. Bunlarn her ikisinden uygun bir dizayn ile korunulabilir ve korunulmas gerekir. Birincisi, SCRnin istenilmeyen iletimine ve SCRde veya devrede bir hasara neden olabilecek dvAK/dt dir. kincisi, diA/dt nin ok byk deerinden dolay oluabilecek hasardr. letimden hemen sonra SCR anot akm ok byk olursa, eleman hasar grebilir nk SCRnin enine kesitinin henz tm iletimde deildir. Anot akm kap blgesine yakn bir blgede ylma gsterir ve SCR bozulabilir.
dvAK/dt probleminin zm, vAK nin deiebildii oran kapasitrle drmektir. Baz komtasyon devreleri ileri gerilimin yeniden uygulanmasnn orann otomatik olarak snrlar. rnekler ekil 3.16 ve 3.19 daki devrelerde grlmektedir. Devrenin balangta enerjilenmesi annda vAK nin ani olarak yeniden uygulanmasn ok snrlamayan baz komtasyon devreleri vardr ve devrenin balangta enerjilenmesi zerine vAK nin ani olarak uygulanmasn devrelerin hi biri engellemez. Bu durumlar iin, SCRye paralel bir koruyucu balanr. Bir koruyucu temelde bir kapasitrdr fakat ekil 3.28 de olduu gibi kapasitre iki eleman daha eklenir. vAK deki artlar iin, diyot diren ile bir yol bularak koruyucu kapasitr etkili hale getirir. Sadece kapasitrn kullanld durumda SCRnin ardk iletiminde, kapasitr ok hzl olarak SCR zerinden boalacaktr. Bu durumda SCR akm ok byk olacak ve SCRnin diA/dt snrn aacaktr. Koruyucu kapasitr ile seri diren, SCRnin iletiminde bu akm snrlar. Diyot, kapasitrn koruyucu fonksiyonunu yerine getirirken etkililiinin diren tarafndan azaltlmasn engeller. Koruyucu dizaynnn temeli, vAK nin deiebildii oran snrlayan bir kapasitr semektir. Bu, yk direnci veya indktans gibi mevcut devre elemanlar gznnde

bulundurularak yaplr. SCR bilgi sayfalar, SCRnin istenilmeyen iletimine neden olmakszn vAK nin deiebildii maksimum oran hakknda bilgi vermektedir. Bundan sonraki rnek koruyucu dizayn ileminin temelini gstermektedir.

ekil 3.28 RNEK 3.10 ekil 3.29 da, SCR 50 V/s deerinde bir dvAK/dt ye dayanabilmekte ve koruyucu kapasitrnn balang boalmas 3 A ile snrlanmaldr. S anahtar vS sinsoidal dalgasnn herhangi bir deerinde devreyi enerjilemek iin rasgele kapatlmaktadr; normal ilem durumuna benzer ekilde, SCR vS dalga biiminin herhangi bir noktasnda kapsndan srlebilmektedir. RL=20 ise aadakileri bulunuz: a) koruyucu kapasitr deeri b) koruyucu diren deeri
ZM

a) S anahtarnn kapanmas zerine, vS tepe deerinde ise, devre ekil 3.30 daki gibi olur. Diyot, ileri akm iin sfr gerilimli varsaylmtr. vC gerilimi balangta sfr ve bylece iC aadaki gibi bulunabilir:
iC ( 0 ) = 339,4 = 16,97 A 20

dvC iC 16,97 = = dt C C dvC/dt nin 50106 V/s ile snrlanmas gerekir: 50 10 6 = 16,97 C

C = 0,34 10 6 F
Koruyucu kapasitr ve yk direncinin zaman sabiti 6,8 s dir, bylece 15-20 s iinde temel olarak SCR zerinde tam gerilim meydana gelir. Bu, kaynak gerilimi tepe deerinden ok deimemi olarak yeterli ksa bir zamandr.

ekil 3.29

ekil 3.30 b) SCR kaynak geriliminin tepe deerinde iletime getiinde, kapasitr gerilimi 339,4 V tur. Koruyucunu boalma akmnn 3 A ile snrlanmas iin Rnin aadaki deeri gerekir:
R= 339,4 = 1131 , 3

Baz komtasyon devreleri, FWD yknn iletimi zerine SCR deki ileri gerilim, ani artacak ekilde dzenlenir. ekil 3.26 daki diyagram bu devrelere bir rnek olarak verilmitir. ekil 3.27 de, t = t3 de, iC IL ye eittir, D2 iletimini durdurmutur ve ileri gerilim ani olarak SCR1 ularnda gzkr. deal olmayan durumda bu gerilim, ykselme orannn SCR1in iletimine neden olacak kadar byk olmasna ramen, sreklidir. SCR1e eklenen bir koruyucu, istenilmeyen bir iletime engel olur ve bu ykselme zamann yumuatr. Aadaki rnek bununla ilgili dizayn prensiplerini vermektedir.

RNEK 3.11 ekil 3.26 daki devrede ve ekil 3.27 deki grafiklerde, t = t3 de devre durumlar
IL=20 A iC=20 A E=200 V L=70 H vC=250 V CC=3 F

dr. 0,2 Flk bir koruyucu kapasitr ekil 3.31 de grlen vAK nin ani ykselmesini engellemek iin eklenmitir. Devre ileminin grafikleri ekil 3.32 de grlmektedir.

ekil 3.31

ekil 3.32 a) ekil 3.27 de t3 zamanna karlk gelen yeni bir zaman orijini kullanarak, vAK nin 200 Va eit olduu ve yk FWDsinin iletime balad zaman bulunuz. b) bu aralk sresince vAK nin maksimum deiim orann bulunuz. ZM a) SCR2 ve D2 ideal elemanlar olarak varsaylmtr. CS, CC ve L den oluan kaypsz LC devresinin zm aada verilmitir: C C I C I cos t iC = C L + S L sin t + v C ( 0) C L C iC = 18,75 + 1,25 cos t 12,94 sin t iS = I L I C = 1,25 1,25 cos t 12,94 sin t

 C C C = C S = 0,1875 F CC + CS
ve
= LC 0,5 = 276000 rad/s

1 v AK = C S

t 6 0 iS dt = 6,25 10 t 22,64 sin t + 234,4(1 cos t )

vAK =200 V iin, bu denklemin irdelemeli bir zm ile t bulunur: t = 5,015 s

b) vAK nin maksimum deiim oran, iSnin maksimum olduu zaman veya t = 5,015 s aralnn sonunda oluur. (a) dan,

iS = 1,25 1,25 cos t 12,94 sin t iS = 1,25 13 cos(t + 1,475)

Maksimum cos(t + 1,475) = 1 de veya

t = 6,04 s
oluur. tnin bu deeri aralktaki t den daha byk olduundan, vAK nin maksimum deiim oran t = 5,015 s de oluur. Bu zamanda,

iS = 13,74 A
dv AK i 13,74 6 = S = 6 = 68,68 10 V/s dt CS 0,2 10 3 3..1 1..8 8A AN NO OT TA AK KIIM MIIN NIIN N L LE ET TM MN NN NS SIIN NIIR RL LA AN NM MA AS SII

letim zamannda SCR, sadece kap ularna yakn blgede hemen iletime geer. letimin SCRnin btn jonksiyon alanna yaylmas iin belli bir zamann gemesi gerekir. SCRnin hasar grmesini engellemek iin, anot akmnn belli bir snr deeri amayacak akm younluunda aniden artmamas gerekir. Bunun ayarlanabilmesi iin iletim ilemi sresince harici devre, diA/dt orann snrlayacak ekilde dzenlenmelidir.
Bu snrlama, SCRnin anot ucuna seri bal kk bir indktans eklenmesiyle yaplabilir. ekil 3.33 deki devrede, yk temelde omiktir ve anot akm iletimde

SCRnin hasarna neden olacak ekilde aniden artabilir. SCRnin anot ucuna seri bal kk deerli bir indktans rnek 3.12 de grld gibi problemi ortadan kaldrabilir. RNEK 3.12 ekil 3.33 de, R=5 luk bir yk VS=300 V ile bir SCR tarafndan kontrol edilmektedir. Anot akmnn ykselme orann 5 A/s ile snrlamak iin L nin deeri ne olmaldr?

ekil 3.33 ZM letimde, iA= 0, bylece kaynak geriliminin tamam L ularnda gzkr.
di A VS = = 5 10 6 A/s dt L L= 300 6 6 = 60 10 H 5 10

Bir koruyucu SCR ile paralel kullanldnda, koruyucu kapasitrn boalmasndan indktr balang anot akmn snrlamayacaktr. Koruyucunun diren ksm bu akm, SCRnin ykselme orann snrlama gerei olmakszn epeyce kk bir deere snrlar. Ykn indktif olduu ve yke paralel bir FWD durumu ile dier devre dzenlemeleri, SCRnin akmnn ykselme orann snrlamak iin yk indktansn kullanamazlar. Yk akm yk indktansnda zaten mevcuttur. ekil 3.34 de grld gibi, SCRnin anot ucuna bir indktansn eklenmesi gerekir.

ekil 3.34

Eklenmi L1 indktans olmakszn, SCR anot akm ideal olarak FWD ve L de nceden mevcut olan akma eit olacaktr. SCRnin kesimi zerine, bir koruyucu, bir sktrma devresi veya her ikisi SCRnin sonraki iletiminden nce L1 deki akm sfra drmek iin gerekecektir. 3 1..9 9K KL LT TL LE EN NM ME EP PR RO OB BL LE EM M 3..1 ndktif ykl bir durumda, SCRnin iletimi iin ksa bir kap akm palsi kullanldnda bir iletim problemi oluur. Pals, SCRnin iletimi iin yeterli miktarda ve yeterli srededir fakat devre dzgn bir ekilde almamaktadr. Problem, SCR anot akmnn kap akm palsinin sonunda kilitlenme akm seviyesine gelmemi olmasdr. Kilitlenme ve tutma akm benzer kavramlara sahiptir: Herbir durumda, anot akm SCRnin iletimde kalmasna yetecek byklkte deildir. Tutma akm, SCRnin tam iletiminden sonra SCRnin iletimini srdrecek gerekli anot akmdr. Anot akm daha yksek bir deerde iken SCRnin kesiminin olduu noktaya yavaca azalmtr. Kilitlenme akm, iletim ilemi sresince ulalabilecek akm deeridir ki, kap akm kesildii zaman SCR iletimde kalabilsin. Kilitlenme noktasnda, SCR tamamen iletimde deildir, jonksiyon dengesi henz salanmam ve kilitlenme akm tutma akmndan byktr. Bu iki deer arasndaki oran yaklak olarak 2:1 dir. Bilgi-sayfalar tipik olarak bu kilitlenme akmn vermezler fakat tutma akm deerlerini verirler. Bir koruyucu devre bu probleme zm salayabilir. Normal balantda, yk akm zamanla artarken koruyucu kapasitrn boalma akm zamanla azalr. Anot akm bu iki akmn toplamdr ve yk akm kilitlenme seviyesine eriinceye kadar deien iki bileen akmla beraber hemen hemen sabit bir anot akm salayan bir koruyucunun dizayn mmkndr. Devre ekil 3.35 de grlmektedir.

ekil 3.35 Bu amaca uygun bir koruyucu dizayn dier bir amata kullanlmak iin dizayn edilmi koruyucudan farkllk gsterebilir. ki dizaynn etkili olmas, genelde dier bir ama iin kullanl olabilir.

ekil 3.36 da, grafiin dk akm ksmnn zamanla deiimi grlmektedir. Yk akmnn son deeri grafikte grlenden ok daha byk olduundan, grlen ksm zamanla dorusal olarak deiir ve gerek stel karakteri ak deildir. Mmkn olabilen bir deneysel dizayn prosedr aadaki gibidir. SCRnin kilitlenme akm ve yk akm kilitlenme akmna eit olduunda SCRnin iletiminden sonraki zaman belirlenir, bu ekil 3.36 da tL dir. Kapasitrn balang akm kilitlenme akmndan 1,5 misli byk olacak ekilde koruyucunun RS deeri seilir. Koruyucunun RC zaman sabiti tL/2 e eitlenerek CS seilir. Toplam anot akm, SCR kap akm palsi ksa bir srede olsa bile daima kilitlenme akmndan byk olacaktr.

ekil 3.36 Aadaki eitlikler, kapasitr geriliminin balang deeri E varsaylarak yazlmtr:
i A = iL + iC

(3.35)

E E i A = t + L RS

t / e t / e

(3.36)

di A E E = dt L RS

(3.37)

Trevin sfra eitlenmesiyle minimum anot akmnn zaman bulunur:

L = I Kilitleme 2E RS = E 1,5 I Kilitleme (3.38)

(3.39)

likilerin birletirilmesi iA nn minimum deerinin olutuu tmin i verir:

t min = ( I Kilitleme )( L)(ln 3) 2E (3.40)

Bu sonu 3.36 eitliinde yerine konulursa, iL nin deeri 3.41 eitlii ile verilir:
i A = 1,0493 I Kilitleme (3.41)

RNEK 3.13 ekil 3.35 deki devrede, ksa SCR akm palsinde kilitlenmenin oluup olumayacan belirleyiniz. Koruyucu deerleri aadaki eitliklerle belirlenir; E = 200 V, LL = 0,5 H ve IKilitlenme = 0,04 A. ZM
diL 200 = = 400 A/s dt 0,5

tL =

I Kilitleme 0,04 = = 100 s 400 diL / d t

E = (1,5)( 0,04 ) = 0,06 A RS RS = 200 = 3333 0,06

tL = 50 s 2

= RS C S =

50 10 6 CS = = 0,015 10 6 F 3333 Bu deerler kullanlarak, anot akm i A = 400t + 0,06e t / ile verilir. Formlde = 50 s dir. iAnn hesaplanan baz deerleri aadaki gibidir.

t 0 25 50 75 100 125

iA 0,0600 0,0464 0,0421 0,0434 0,0481 0,0549

Anot akmnn kilitlenme akmndan daima byk olduu ve minimum akmn gereken kilitlenme akmndan yaklak %5 daha byk olduu gzlenebilir

3 3..2 YA 2T TR RY AK KV VE EG GT TO O Tristr tabanl yaygn olarak kullanlan dier elemanlar, triyak ve GTOdur. Triyak, terminalli ift ynl ileten bir tristrdr. letimin kontrolu bir kap terminali ile salanr. GTO ise bir SCRye benzer fakat negatif kap akm ile kesime gtrlme zelliine sahiptir. 3 2..1 1T TE EM ME EL LT TR RY YA AK KM MO OD DE EL L 3..2 Bir triyak ift ynl akm kapasiteli, terminalli bir tristr olup, ana terminal akmnn her iki ynnde kap terminalinden ieri veya dar doru akan bir kap akm ile her iki ynde iletime geirilebilir. ekil 3.37 de gsterilen semboller, bir triyakta yaygn olarak kullanlr. ekilde, MT1 ana terminal 1i ve MT2 ana terminal 2yi gstermektedir.

ekil 3.37 Triyakn iletimi, ekil 3.38 de gsterildii gibi, ilemin drt eyreinin herhangi birinde olabilir. MT2 ve MT1 arasndaki gerilimin iareti ile beraber kap akm polaritesinin, olabilecek drt kombinasyonunun herbiri, muhtemel bir iletim durumudur. letimin kap akmna duyarll, drt durum iin farkldr. IV. eyrek dilimdeki ilem, I. eyrek dilimdeki akmn drt kat kadar kap akm gerektirir ve mmkn olduunca bu ilemden kanlr. II. ve III. eyrek dilimler, I. eyrek dilimin duyarll ile karlatrldnda iletime daha az duyarldr. Baz kontrol devreleri, AC kaynak geriliminin yn deiirken kap akmnn ynn de deitirir bylece ilem daima I. veya II. eyrek dilimlerinde olur.

ekil 3.38

Triyakn temel iletim modeli, SCRye benzemektedir. MT2 ve MT1 arasndaki gerilim, bir yaklam olarak sfra veya herhangi bir iletim gerilimine ayarlanabilir, tipik olarak 1 V civarnda. Triyak, SCRden, akmn her iki ynnde gerilimin olmas ve ana terminal akmnn polaritesinin deimesi ile farkllk gsterir. 3 2..1 1..1 1T TE ET TK KL LE EM ME E 3..2 Triyakn iletimi iin gerekli olan kap akm, elemann bilgi-sayfasnda belirtilmitir. Bu deer, scakla, ana terminaller arasndaki gerilime, pals ilemi iin kap akm sresine ve kullanlan eyrek dilime baldr. Deerler, farkl triyaklarda deiim gsterir. En kt durum deerleri, zel alma artlar iin verilir; iyi tasarmlanm bir kap src devresi, eleman en kt durumda tetikleyebilecek zellikte olmas gerekir. letim kayplarn minimuma indirmek iin, gerekli minimum deerin birka kat kadar bir kap akm ile triyak abuk iletime geirilmelidir. Bu, genelde ksa sre iin byk genlikte bir kap akm palsi anlamna gelir. Bu pals eitli yollarla uygun bir ekilde salanabilir fakat ok kullanlan iki metot (1) kap terminaline bir kapasitrn aniden boaltlmas ve (2) byle palsleri kap terminaline gnderebilecek bir pals transformatrnn kullanlmasdr. Triyak, 50 Hzlik kaynak gerilimi ile faz kontrol uygulamalarnda ok kullanlr. Faz kontrolu, ilemin her pozitif ve negatif yarm saykllarnda kaynak geriliminin sfr geilerinden sonra sabit bir noktada triyakn tekrarl bir ekilde tetiklenmesini gerektirir. Bu, tetikleme devresinin 50 Hzlik kaynak gerilimine senkronlanmas demektir bylece zamanlama kaynak geriliminin sfr geiinden sonra balayabilir. Tetiklemede mmkn olduu kadar az ortalama g kullanmak iin, triyakn iletimini balatrken ok ksa bir zamanda kap devresine byk bir akm palsi salamak gerekir. 3.14 rnei bu noktay gstermektedir. RNEK 3.14 ekil 3.39(a) daki devrede, her yarm dalgada gerilim kaynann sfr olmasndan 90 sonra triyak iletime geirecek R ve C nin deerlerini bulunuz. Triyak, kap akm aralk sresince 50 mA den az olmamak artyla, 2 s iinde 500 nCluk bir yk tayan bir kap akm ile iletime geirilebilir. Kaynak gerilimi, diyak ve triyak kap devresi bilgileri aada verilmitir. Triyak kap devresi iin EG ve RG ekil 3.7 de gsterilen SCR kap modeline benzemektedir. Buradaki farkllk, modelin polaritesinin deien yarm dalgalarda yn deitirmesidir. EA diyak tepe gerilimidir.

ekil 3.39

ES = 11,5 V VS = 120 V RMS ZM

RS = 11 f = 60 Hz

EG = 1,0 V RL = 10

RG = 15 EA = 30 V

Kapasitrn boalmas, 31 V (EA+EG)luk tepe deerinden, iG=50 mA de mevcut olan gerilime dorudur. vC nin bu son deeri,
v C = E S + EG + iG ( RS + RG ) = 11,5 + 11,0 + 0,05(15 + 15) = 14 V Bu gerilim deiimi iin, kapasitrden ykn kaldrlmas minimum kapasitr deerinin belirlenmesine izin verir. Bu deer, kap akmnn aadaki balangcnda 2 s sresince en azndan 50 mA olmas artyla yeterlidir. (31 14 )C = 500 10 9 C = 0,029 F Rnin deeri, kaynak geriliminin sfr olduu zamann 90 tesinde, kapasitr geriliminin 31 Va ykselmesindeki gecikmesi ile belirlenir. ekil 3.39(b) deki devre modeli bu hesaplamada kullanlmtr. nceki yarm dalgada triyakn iletimi sresince, kapasitr geriliminin sfra gittii varsaylr. Bylece, bundan sonraki yarm dalgann balang noktas kapasitr geriliminin sfra eit olduu yerdir. Bu, gecikme asn tetiklemenin baz deerleri iin problem olmayabilir.

ekil 3.29(b) de kapasitrn gerilim eitlii aadaki gibidir: V RC t / Vm vC = m e + (sin t RC cos t ) 2 2 RC 1 ( ) 1 + ( RC ) +

burada v C ( 0) = 0 vS = 169,7 sin t

= 120 = RC t = / 2 de vC yi 31 Va ayarlayan Rnin deeri, yukardaki ilikinin irdelemeli bir zmnden belirlenebilir:

RC = 4,885
Cnin bilinen deeri ile R bulunabilir:

R = 447 k

2 s aralk sonunda kap akm belirlenmelidir:

(31 11,5 1,0) t / iG = e = 0,6167e t / 15 15 +

= RC = (447000)(0,029 10 6 ) = 0,870 s
t=2 s de
iG = 0,6167e 2 / 0,87 = 0,062 A vC = 11,5 + 1,0 + (0,062)(15 + 15) = 14,36 V Bu araln sonunda kap akm yeterlidir fakat kapasitr, C nin deerinin belirlenmesinde kullanlan 14 V seviyesine tamamen boalmamtr. C nin biraz daha byk deeri, bu yk gereksinimini karlamak iin kullanlabilir.

ayet kapya ek bir ar-ykleme marjini istenilirse, C nin deeri R deki azalma ile artrlabilir. Rnin deerine kyasla, RL nin deeri bu analizde ihmal edilmitir.
3 2..1 1..2 2K KE ES SM M 3..2 Triyakn kesimi, yk akmnn ters dnmeye alt triyak akmnn sfr deerini geerken otomatik olarak oluur. ndktif bir yk iin, sfr akm deeri kaynak geriliminin sfr deerinden sonra oluur. Akmn sfr olduu zamanda, triyak ters yndeki gerilimi tkamaya balar ve bunun iin uygun harici devre artlarnn olmas gerekir: (1) iletimi srdrmek iin triyakn tetiklenmemesi gerekir, (2) triyak terminalleri arasndaki gerilim art orannn triyakn kapasitesini amamas gerekir. ndktif yk durumunda, ana terminaller arasndaki gerilim, kesim annda ani olarak artabilir ve triyak ters ynde iletime balayabilir. Bu, ekil 3.40 daki devre ve ekil 3.41 deki grafikte gsterilmitir.

ekil 3.40 stenilen devre ilemi grafiklerden karlabilir. Akmn sfra inip orada kald zamanda, ykn ularndaki gerilim sfr olur ve triyak ularndaki gerilim, kk bir deerden kaynak geriliminin mevcut deerine deiir. Bu, ana terminal geriliminin ok byk bir deiim orann zorlar ve bu oran sadece devredeki kapasitans ve indktans elemanlar ile snrlanr

Triyakn, akmn bu sfr deerinde kap akm olmakszn tekrar iletime geme ihtimali vardr. Bu istenilmez ve tehlikeli olabilir. Terminal gerilimindeki ani deiim, Triyaka paralel bir koruyucu devrenin eklenmesiyle snrlanabilir. Triyak ift ynl bir eleman olduundan, koruyucu devrenin de ift ynl ve sadece bir kapasitr ve direnten olumas gerekir. Yk empedans ve koruyucu elemanlarn ibirlii, triyak terminal geriliminin deiebilecei oran snrlar. Aadaki rnek byle bir koruyucu dizaynn gstermektedir.

ekil 3.41 RNEK 3.15 ekil 3.40 daki gibi bir devrede, triyak kaynak geriliminin her yarm dalgasnn sfrndan getikten sonra 50 lik tekrarlama ile iletime gemektedir. Kaynak gerilimi 201 V olduu zaman her yarm dalgada akm sfra gitmektedir. Devrenin dalga biimleri ekil 3.41e benzemektedir. Triyak, paralel RS ve CS koruma devresine sahiptir: VS 240 V RMS ve 60 Hz sinsoidaldir. RL=10 Aadakileri bulunuz: (a) Triyak akmnn sfr olduu her zaman iin triyak ularndaki gerilim eitlii (b) Maksimum triyak gerilimi (c) Triyak gerilim deiimlerinin maksimum oran ZM (a) Problemin temsili olarak gsterilii ekil 3.42(a) daki RLC devredir. Triyak akmnn sfr olduu zaman, zaman orijini olarak ikinci derece sistemin zlmesi aadaki LL=0,02 H RS=800 CS=0,025 F

sonucu verir: i = 0,252e t sin t

vC = 201 + e t (201cos t 102,1sin t ) v X = 201 + e t (201cos t + 99,5 sin t ) formlde = 20250 Np/s ve = 39874 rad/s
(b) Bir irdeleme ilemi ile, maksimum triyak gerilimi, t = 55 s de bulunabilir.

v X = 266 V (c) Eitliin vX iin diferansiyeli alnarak,

dv X = e t (8,04 10 6 cos t + 6,00 10 6 sin t ) dt elde edilir. Bu fonksiyonun maksimumu t = 0 da oluur ve

8,1 10 6 V/s
dir. Bu zamanda, istenilmeyen iletime mani olmak iin bu triyak geriliminin deiim oran elemann kapasite snrlar iinde olmaldr.

ekil 3.42

3 3..2 2..2 2T TE EM ME EL LG GT TO OM MO OD DE EL L GTO (Gate turnoff thyristor), harici ou alma durumlarnda SCRye benzer, negatif bir kap akm ile kesimi yaplabilir. GTOnun kap kontrolu ile kesiminin yaplabilmesi ile ok byk bir avantaj kazanlmtr. Baz yardmc devrelere (komtasyon kapasitrleri ve tristrler gibi bileenler ieren) gerek duyulmaz. Kapnn kesim etkisi iin gereken g miktar anot devresinde kontrol edilen gten ok azdr. GTOnun en byk dezavantaj, kesimi yapabilmek iin gereken negatif kap akmnn ok olmasdr. Diyot ve SCRnin ileri karakteristiklerini modellemede kullanlan ayn devreler GTO durumunda da kullanldr. ayet devre gerilimleri ok bykse, bu durumda sfr anotkatot gerilimi, akm belirlemek iin iyi bir model olabilir. Daha iyi bir doruluk iin, bir direnle seri bal bir gerilim kayna gerekli olabilir. Genelde GTO tristr, SCRden daha byk iletim durumu gerilimine sahiptir ve bu gerilim SCRye gre anot akmna daha ok bamldr. 3 2..2 2..1 1 L LE ET TM M 3..2 Bir SCRnin kapsn tetiklemek iin kullanlan ayn devreler, GTOnun iletiminde de kullanldr. Dikkat edilmesi gereken tek farkllk kap akmnn ykselme zamannn deeridir. 3 2..2 2..2 2K KE ES SM M 3..2 GTOnun kesimi birka mikrosaniye srelik negatif bir kap akm ile yaplr. Kesime neden olabilecek gerekli kap akmnn deeri epeyce byktr. Kesim kazanc, IA/IG, 5 civarnda olabilir. 100 A anot akml bir GTO iin, gerekli kap akm palsi birka saniye olmasna ramen, -20 A maksimum genliinde olmas gerekir. Bu byk akm salayacak kap devresinin bileenleri, dk gerilimli devre olarak alrlar. Bylece, bu bileenlerin fiyat SCRnin anot devresi iin gereken komtasyon kapasitrlerine kyasla dk olabilir. Kesimde artan negatif kap akm orannn GTOnun dzgn bir kesim yapabilmesi iin kontrol edilmesi gerekir. Negatif kap akmnn ok ar bir ekilde ani ykselii eleman kap yaknnda kesime gtrr ve kalan anot akm snrl bir blgede ylma yapar. ayet bu oluursa, sonuta blgesel snma artar ve eleman hasar grr. ekil 3.43(a) da GTOlu uygun bir devre dzenlemesi ve ekil 3.43(b) de tipik grafikler grlmektedir. Kesimden sonra tkanabilen ileri gerilim, ilk anot akmnn ve koruyucu kapasitrn bir fonksiyonudur. Bir GTO, bir koruyucu devresi olmakszn, azaltlm akm ve gerilimde alabilir fakat elemann tam kapasitede almas iin bir koruyucu devre gerekir. ekil 3.44 de grlen grafik bu ilikilerin bazlarn gstermektedir.

ekil 3.43

ekil 3.44 RNEK 3.16 ekil 3.45 deki GTO periyodik bir iletim-kesim durumunda almaktadr. Lnin deeri, yk akmn 40 A lik deerde sabit tutacak yeterli byklktedir. (a) Kesim kazanc 6 iin, gereken negatif kap akm deerini bulunuz. (b) Kesimde kap akmnn 2 A/s oranndaki deiiminde LG nin deerini bulunuz. (c) Kesimden sonra dv AK / dt yi 500 V/s ile snrlayan CS nin deerini bulunuz. (d) Ardk boalma akmn CS den 5Ae snrlayan RS nin deerini bulunuz. (e) ayet GTO saniyede 1000 kere kesime gidiyorsa RS de kaybolan gc bulunuz.

ekil 3.45 ZM (a) Kesimde, i A = 40 A, bylece kap akm belirlenebilir:

i 40 iG = A = = 6,67 A 6 6 Bu, negatif tepe kap akmnn minimum deeridir. (b) Bu hesaplamada vGK nin deeri ihmal edilmitir:

diG 12 = = 2 A/s dt LG LG = 6 H
(c) iS nin deeri, ihmal edilebilir zamanda GTOnun kesime gittii varsaylrsa 40 A dir:

i dv AK 40 = 500 10 6 = S = dt CS CS CS = 0,08 10 6 F
(d) FWD iletime balad zamanda kapasitr 600 Va yklenmitir. Bylece, GTO nun iletiminde, CS RS zerinden boalr:

iA =

600 = 5A RS

RS = 120

(e) GTOnun iletimde olduu her zaman, CS de depolanan enerji RS de harcanr:

2 6 2 1 Enerji= 1 2 CS v C = 2 ( 0,08 10 )( 600 ) = 0,0144 J

Saniye bana byle oluumlarn saysna bal olarak sonu g:

enerji Port = ( f ) = (1000)(0,0144) = 14,4 W boalma

3 3..3 M MA 3 A AL LII AS SO OR RU UL LA AR RII 3.1 Tristrlerin v-i karakteristikleri nedir? 3.2 Tristrlerin kesim durumu art nedir? 3.3 Tristrlerin iletim durumu art nedir? 3.4 Tristrlerin kilitleme akm nedir? 3.5 Tristrlerin tutma akm nedir? 3.6 Tristrlerin iki transistr modeli nedir? 3.7 Tristrler nasl iletime geirilir? 3.8 Tristrlerin iletim zaman nedir? 3.9 di/dt korumasnn amac nedir? 3.10 dv/dt korumasnn yaygn metotlar nedir? 3.11 Tristrlerin kesim zaman nedir? 3.12 Tristrlerin tipleri nedir? 3.13 Bir SCR nedir? 3.14 Bir SCR ve triyak arasndaki fark nedir? 3.15 Tristrlerin kesim karakteristikleri nedir? 3.16 GTO ve tristrlerin kap karakteristikleri arasndaki fark nedir? 3.17 GTOnun kap karakteristii nedir? 3.18 GTOlarn avantajlar ve dezavantajlar nedir? 3.19 SITHlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 3.20 RCTlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 3.21 LASCRlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 3.22 Bir koruyucu (snubber) devre nedir? 3.23 Koruyucu devrelerin tasarm nasl yaplr? 3.24 Seri bal tristrlerde gerilim paylamnn yaygn teknii nedir? 3.25 Paralel bal tristrlerde akm paylamnn yaygn teknii nedir? 3.26 Paralel bal tristrlerin geici gerilimi paylamnda ters dnm zamannn etkisi nedir? 3 3..4 4P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 3.1 ekil 3.4 deki devrede, SCR VGK=1,5 V ve IG=200 mAlik maksimum zorunlu deerlere sahiptir. EG=20 V ve maksimum ortalama kap gc 1 Wtr. ayet 2:1 lik bir ar ykleme gerekiyorsa Rnin uygun bir deerini bulunuz. 3.2 Problem 3.1i VGK=1,3 V ve IG=300 mA ile tekrar ediniz. E=15 V ve maksimum ortalama kap gc 1,5 Wtr. 3.3 Problem 3.1i 2N4170 SCR tipi ile tekrar ediniz. E=20 V ve TC=-40C dir. 3.4 ekil 3.46 da grlen devrede bir SCR kullanlmtr. SCRyi gvenli olarak iletime geirmek iin, S kapandktan sonra 2 s iinde 40 nC luk toplam bir kap yk gerekmektedir. Kullanlacak GK (kap katot) modeli 1,4 V ile seri 8 dur. S anahtar kapatldnda kapasitr 15 V ile yklenmektedir. SCRnin iletimi iin yeterli olacak R ve C nin deerini bulunuz. zin verilen maksimum kap akm 100 mAdir. 3.5 ekil 3.10 daki gibi bir dzenlemede, E=70 V, R=50 k ve C=0,25 F dr. Diyak modeli rnek 3.2 ile ayndr. GK (kap katot) modeli 1,0 V ile seri 25 dur.

(a) Tepe kap akmn bulunuz, (b) Diyak iletiminin balangcndan sonra 3 s iinde kap terminalinden verilecek yk bulunuz, (c) Kap palslerinin frekansn bulunuz.

ekil 3.46 3.6 ekil 3.10 daki gibi bir dzenleme kullanlarak bir SCRnin iletimi yaplacaktr. Diyak modeli rnek 3.2 deki ile ayndr. SCRnin iletimi iin kap terminalinden 2,5 s iinde 50 nCluk yk verilmesi gerekmektedir. GK (kap katot) devresi iin SCR modeli 1,0 V ile seri 20 dur. E=80 V. 500 Hzlik bir oranda SCRyi tekrarl olarak iletime gtrebilecek devrenin kalan ksmn tasarlaynz. 3.7 ekil 3.16 daki gibi bir devrede, verilen artlar iin tqnn deerini bulunuz: E=300 V, R=20 , C=2,0 F ve vC(0)=-300 V. 3.8 Problem 3.7yi vC(0)=-400 V ve E=300 V iin tekrar ediniz. 3.9 ekil 3.19 daki gibi bir devrede, verilen artlar iin tqnn deerini bulunuz: E=300 V, R=20 , C=3,0 F ve vC(0)=-300 V. SCR iLnin kararl duruma gelmesi iin yeteri kadar iletim durumunda bulunmutur. 3.10 E=200 V ile ekil 3.11 deki gibi bir devrede, 20 Alik tepe akm ve 300 Alik iletim araln baarmak iin, L ve C nin deerlerini seiniz. 3.11 ekil 3.22 deki gibi bir devrede, SCRnin tekrarl olarak iletimi ve kesimi yaplmtr; E=400 V ve IL=30 A. (a) 30 slik bir tq elde etmek iin Cnin deerini bulunuz. (b) vCnin iaret deiiminin frekansnn 5000 Hz olmas iin Lnin bir deerini seiniz. 3.12 ekil 3.24 deki devrede, E=400 V ve IL=20 A. L=100 H ve C=3 F ile istenilenleri bulunuz: (a) ekil 3.25 deki t1in deerini bulunuz, (b) SCR1 in ters polarlanma araln bulunuz, (c) ekil 3.25 de, t=t4 den sonra Cdeki gerilimi tersine dndrmek iin gereken zaman, (d) V0n deeri. 3.13 ekil 3.24 deki gibi bir devrede, E=200 V ve IL=30 A. tqnn gereken deeri 25

s dir. Kapasitr gerilimi 275 Vu aamaz. L ve Cnin uygun deerlerini bulunuz. 3.14 rnek 3.10 da, CS=0,5 F, R=10 , RS=25 ve VS=460 V RMS.

(a) SCRnin maruz kalaca maksimum dvAK /dt yi bulunuz. (b) CSnin boalma akmnn maksimum deerini bulunuz. 3.15 ekil 3.29 daki devrede, VS=460 V RMS ve R=15 . SCR 40 V/s deki gerilim artna dayanabilmektedir. CSnin balang boalmas, SCRnin iletiminde 5 A ile snrlanmaldr. ayet S anahtar giri dalga biiminin herhangi bir noktasnda kapanabiliyorsa koruyucu devrenin deerlerini tasarlaynz. 3.16 Problem 3.15i 230 V kaynak ve R=10 ile tekrarlaynz. Dier artlar ayn kalmaktadr. 3.17 ekil 3.33 deki devrede, VS=400 V RMS ve R=20 . SCRnin diA /dt sini 10 A/s de snrlayacak Lnin deerini bulunuz. 3.18 Bir SCR iletim durumuna kilitlenmek iin 100 mAlik bir akma gerek duymaktadr. ekil 5.35 deki devrede, RL=10 , E=400 V ve LL=0,1 H. ayet kap akm ksa sreli bir pals bile olsa kilitlenmenin oluabilecei bir koruyucu devre tasarlaynz. 3.19 ekil 3.39(a) daki devrede, RL=20 , VS=400 V RMS sinsoidaldir. Diyak karakteristikleri rnek 3.2 deki ile ayndr. Her yarm sayklda iletimde triyakn 40 gecikmesine neden olacak R ve Cnin deerlerini bulunuz. 3.20 Problem 3.19u VS=240 V RMS ile tekrarlaynz.

3.21 rnek 3.14 de, her yarm saykln sonunda kapasitrn tamamen boalmadn varsaynz. rnek 3.14 de hesaplanan tasarm deerlerindeki etkisini bulunuz. 3.22 ekil 3.40 da, triyak akmnn sfr gerilimin sfr deeriden 40 sonra olumaktadr. Kaynak 240 V RMS sinsoidaldir. ekil 3.42 de olduu gibi triyak geriliminin art orann 10 V/s ile snrlayacak koruyucu devre deerlerini bulunuz. Triyakn iletimi =80 de olumakta ve koruyucunun balang dearj akmnn 3 A veya daha az deerde snrlanmas gerekmektedir. RL=20 ve LL=0,045 H. 3.23 Problem 3.22yi 480 V kaynak ile tekrarlaynz. Geriliminin art oran 15 V/s ile snrlanmtr. 3.24 ekil 3.45 deki gibi bir devrede, E=800 V, RL=25 , L=2,5 mH ve EG=-10 V.

(a) Bir kesim kazanc 5 iin, negatif kap akmnn gereken tepe deerini bulunuz, (b) Kap akm deiimini 1,5 A/s ile snrlayacak Lnin deerini bulunuz, (c) dvAK /dt yi kesimde 400 V/s ile snrlayacak CS nin deerini bulunuz, (d) Koruyucu tepe dearj akmn 4 Ade snrlayacak RS nin deerini bulunuz, (e) ayet GTO saniyede 2000 kere kesime gidiyorsa RS de kaybolan gc bulunuz.

G TRANSSTRLER

Bu blmde, transistr yar-iletken elemanlarnn daha sonraki blmlerde geen devre analizlerinde, ideal anahtar yaklam ile nasl rol oynad bak asndan baz karakteristikleri zerinde durulacaktr. Elemanlarn scaklk, akm ve gerilim snrlamalar da bu blmn kapsamndadr. G transistrleri drt kategoriye ayrlabilir: BJT (power bipolar junction transistor = Bipolar jonksiyon transistr) MOSFET (metal-oxide semiconductor field-effect transistor = Metal oksit yariletken alan etkili transistr) SIT (Static induction transistor = Statik indksiyon transistr) IGBT (Insulated gate bipolar transistor = Yaltlm kap bipolar transistr) 4 4..1 1B BP PO OL LA AR RJ JO ON NK KS SY YO ON NT TR RA AN NS SS ST T R R ((B BJ JT T)) Bipolar Jonksiyon Transistr (BJT), ok geni alanda kullanlan ve ideal anahtar yaklamn gsteren anahtarlama elemannn bir g versiyonudur. Bu ksmda, transistrn zellikleri incelenecek, transistr ideal anahtarla karlatrlacak ve transistrn basit modelleri zerinde durulacaktr. BJTnin dier kullanm yerlerinin tersine, anahtarlama amalar iin ilgi noktas normal aktif blgedir. Kesim ve doyum durumlar ilemin ilk blgeleridir; bu iki durum ideal anahtar olma yaklamnda ak ve kapal duruma karlk gelir. Dorusal blgenin olduka yksek akm kazanc, bir anahtar olarak BJTnin ileminde bariz deildir. ekil 4.1 eleman akmlarnn referans ynlerini gstermektedir. Gerilimler ift indisli notasyonla gsterilmitir. 4 1..1 1 L LE ET TM MD DU UR RU UM MU UM MO OD DE EL L 4..1 letim blgesinde, transistr doyum durumunda veya doyuma yakn durumdadr. Dorusal blgeden doyum durumuna gei ani deildir, bylece ksmi doyum blgesi mevcuttur, burada VCE beyz akmnn art ile azalr ve akm kazanc kavram geerli

deildir. ekil 4.2 de bu blgeler, (1) doyum blgesi, (2) ksmi doyum blgesi ve (3) dorusal blge olarak farkllk gsterir.

ekil 4.1

ekil 4.2 Doyum blgesinde (byk beyz akm) kollektr akmnn verilen bir deeri iin, VCEnin deeri beyz akmndan hemen hemen bamszdr. Ksmi doyum blgesinde, VCEnin deeri kk ve beyz akmnn bir fonksiyonudur. Bu blgeler arasndaki ayrm tam ve ak deildir ve beyz akm deiirken, bir durumdan dier duruma kademeli bir deiim vardr. Transistr bilgi-sayfalarnn ou bu blgeleri belirtmez. Buna ramen, ayrm transistrn kayplar zerindeki etki ve transistrn anahtarlama hz iin nemlidir. Dorusal blgede, VCE nin deeri geni olarak deiir ve kollektr akmnn yapsna baldr. Doyumda veya doyuma yakn alma amac iin, zorlanm bir kazan 4.1 eitlii ile tanmlanr:
Kazan = F = IC IB (4.1)

Byle bir doyumda, kollektr akm hemen hemen tamamiyle harici devre ve sadece ok snrl bir derecede beyz akm ile belirlenir. Zorlanm kazancn daha dk deeri ile doyum blgesinin derinliinde ve VCEnin alnabilecek en dk deerine daha az bir uzant ile transistr alr. Doyum blgesinde almay salamak iin, olduka byk

deerde bir beyz akm gerekir, byle zorlanm kazan normal olarak kktr ve 3-10 arasndadr. Kk sinyal transistrlerinde elde edilebilecek 50-500 arasnda bir akm kazanc dnld zaman bu artc olabilir. 1 A den daha byk akmlarn dnldn de dikkat etmek gerekir. Transistrn kazanc, g transistrlerinde artan kollektr akm ile normal olarak bariz ekilde azalr. ekil 4.3 deki devrede, transistr akm aadaki devre eitliinden bulunabilir:
IC = VCC VCE R

(4.2)

Kollektr akm iin bir ilk yaklam VCE yi sfra eitlemekle yaplabilir. Beyz akmnn bilinen bir deeri iin, F nin deeri hesaplanabilir. Transistrn karakteristiklerinden, VCE nin gerek deeri belirlenebilir. Belkide bilgi-sayfas, transistrn klf scaklnda beyz ve kollektr akmlarnn zel bir kombinasyonunda, kollektr-emiter gerilimi iin 2 volt vermektedir. Bylece, VCE nin sfr olan orijinal gerilimi hatal olmakta ve kollektr akmnn gerek deeri ilk hesaplanan deerden kk olacaktr. Bir ideal anahtar yaklam kollektr akm deerinde kk hataya neden olur (ve bunun kabul sk yaplr).

ekil 4.3 Jonksiyon scaklnn gvenli olarak snrl olabilmesi iin elemanda meydana gelen snn uygun bir ekilde uzaklatrlmas gerekir. Bariz g kayb seviyesinde alrken (oda scaklnda) klf scaklnn 25C olarak devam etmesi de ihtimal ddr. Bundan dolay, 25C deki bilgi-sayfas deerleri elemann alt gerek scaklk dikkate alnarak uygun bir ekilde dzeltilmelidir. Kollektr blgesine verilen gce ek olarak, gcn baka bir bileeni beyz akm ve beyz-emiter gerilimi ile gsterilir. Transistrn toplam gc 4.3 eitlii ile verilir: P = VCE I C + VBE I B RNEK 4.1 ekil 4.5 de gsterilen karakteristiklere sahip bir transistr ekil 4.4 deki devrede bir yk direncine akm salamak iin kullanlmtr. alma artlar RL=25 ve F =5. Aadakileri bulunuz: (a) VCE = 0 ile IC (4.3)

(b) bu IC ile VCE (c) yeni IC (d) VBE (e) toplam transistr g kayplar ZM (a) Kollektr akm transistrn doyum durumunda bulunduu dnlerek bulunabilir. 4.2 eitlii ile IC bulunur.
IC = VCC VCE 300 0 = = 12 A RL 25

300 volt ile karlatrldnda VCE 0.

ekil 4.4
(b) I B = IC

12 = 2,4A 5

ekil 4.5(a) daki grafikten, VCEnin deeri yaklak 0,5 V bulunur.

(c) I C =
300 0,5 = 11,98 A 25

(d) IC=12 A de, ekil 4.5(a) daki grafikten, VBE nin tipik deeri 1,2 V olur. (e) 4.3 eitliinden,
P = VCE I C + VBE I B = ( 0,5)(12 ) + (1,2)( 2,4 ) = 8,88 W Transistrn gvenli olarak almas iin, jonksiyon scakl normal almada oluan snn uzaklatrlmas ile gvenli snrlar iinde tutulmaldr. 4 4..1 1..2 2K KE ES SM MM MO OD DE EL L ou durumlarda bir BJTnin kesim durumunda ak devre yaklam yaplr. Byle bir yaklamn yeteri kadar doru olmad durumlarda, gerek kollektr akm bir kesim akm ile modellenir. Bu akm hemen hemen VCE den bamszdr fakat jonksiyon scakl ile ilikisi kuvvetlidir. Bir rnek olarak, 2N6547, 400 V ve 15 A deerlerinde, tablo 4.1 de gsterildii gibi kesim durumunda maksimum kollektr akmlarna sahiptir.

Tablo 4.1 deki bilgide, VBE beyz ve emiter arasndaki gerilim, RBE beyz ve emiter arasndaki diren, ICEV VBE nin belirlenmi bir deeri ile kollektr kesim akm ve ICER belirlenmi beyz-emiter direnci ile kollektr kesim akmdr.

(a)

(b) ekil 4.5 Tablo 4.1 VCE 850 850 850 Scaklk 25C 100C 100C Beyz durumu VBE = -1,5V VBE = -1,5V RBE = 50 Akm ICEV ICEV ICER Deer 1mA 4mA 5mA

Bu transistrn, ideal bir anahtar olarak yeterli ak devre yaklamn saladna cevap vermek iin zel dizayn gereksinimin artlarna bakmak gerekir. Bunun yannda BJT ideal anahtar olarak g kontrol devrelerinde geni alanda kullanlmaktadr. 4 1..3 3G G V VE EN NL L A AL LII M MA AA AL LA AN NII 4..1 Scaklk gibi gzlenilmesi gereken snrlamalarn yannda, alma noktas zerindeki dier snrlamalar gvenli alma alan (Safe Operating Area, SOA) olarak tanmlanr. Bunlardan biri ileri polariteli gvenli alma alandr (FBSOA). Bu gereksinim, ikinci

krlma olarak bilinen bir durumdan veya transistrn enine kesitinde kollektr akmnn dengesiz dalmndan kaynaklanan kollektr-beyz jonksiyonunun blgesel snmasndan kanma gereinin sonucudur. Bu, VCE nin byk deerlerinde, ani transistr bozulmasna neden olabilecek kadar ok iddetlidir. Yksek gerilimli transistr reticileri (yaklak 40 Vtan byk) elemanla birlikte, elemann baarl alma kapasitesini gsteren FBSOA erisi verirler. Pratikte, verilen bir VCE deerinde kollektr akmnn sresine bal eitli eriler vardr. Tipik bir eri ekil 4.6 da grlmektedir. ekil 4.6 da her iki A hatt, elemann balant iletkenleri ile ayarlanm akm snrlardr. B ve C hatlar srekli ilemde uygulanr. Bnin snr verilen klf scaklndaki g kayb ile ayarlanr; Cnin snr ikinci krlma snrlamas ile ayarlanr. D hatt elemann VCE snr ile ayarlanr. E ile etiketlenen hatlar da, pals sresi ve grev dalgasnn belirlenmi pals durumlar iin uygulanan ikinci krlma snrlardr. Tipik bir pals durumuna bir rnek, %10 luk grev dalgas ile 100 s olabilir. Her pals uzunluu iin farkl eriler uygulanr.

ekil 4.6 Bu karakteristikler, transistrn bir anahtar olarak kullanld uygulamalarda snrlayc deildir. Transistr iletime geirildii zaman (genelde birka mikrosaniye iinde) VCE nin deeri bir problem oluturacak kadar yksek olmaz. Tek snrlama, maksimum jonksiyon scaklnn almamas artyla maksimum kollektr akmlarndan biridir. nemli olan dier bir snrlama ters polariteli gvenli alma alandr (RBSOA). Bu snr, kollektr akm sfr olmadan nce, beyz emiter jonksiyonuna ters polarite uyguland zaman transistrn kesiminde uygulanr. Burada iki durum zerinde durulabilir. lk durum pratikte hemen hemen olmayan omik ykl durumdur ve iletkenin ihmal edilen indktans dnldnde olumaz. kinci durum omik ykle seri indktanstan oluan durumdur. ndktans, kollektr akmn transistr kesime giderken tutmaya alr, bylece vCE deerinin indktif yksz durumdan daha byk

bir deerde olmasna neden olur. Genelde, ek devre elemanlar bu indktif ykn gvenli olarak kesimi iin gereklidir. ekil 4.7 de, kollektr-emiter gerilimi transistrn kesiminde E2 deeri ile sktrlr (E2 > E1). Deiik birimlerin ideal grafikleri ekil 4.8 de grlmektedir. Gerekte ideal olmayan sonular geniletilmi zaman skalas ile ekil 4.9 da grlmektedir.

ekil 4.7 ekil 4.9 da, t = 0 dan iC ve vCE nin deimeye balad zamana kadar olan zaman gecikmesine dikkat edilmelidir. iCnin deiiminin olutuu ana ksmda da bir dme zaman vardr. Bu zamanlarn gerek deeri transistrn (zellikle beyz src devresinin) bir fonksiyonudur. RBSOA transistrn kesim periyodu sresince olabilecek kollektr akmn snrlamaktr. ekil 4.10 daki 1 erisi byle bir snr gstermektedir. Uygun beyz devresi dizaynnda olduu kadar yardmc devre elemanlarnn eklenmesiyle transistrn bu snrlar iinde kalmas salanmaldr. Bir rnek olarak, ekil 4.7 deki devre, diyotun sktrma ilemi ve E2 kaynak gerilim deeri ile vCE ye bir st snr koymaktadr. ekil 4.9 da, vCE ve iC nin zamanla deiim grafii, transistrn kesimi iin ekil 4.10 da 2 erisini verir. Koruyucu olmadan, kollektr akm ekil 4.9 da grld gibi I deerinden azalr azalmaz, vCE nin deeri E2 ye eittir. ekil 4.11(a) da grld gibi bir koruyucu devrenin eklenmesi, RBSOA grafiindeki yolun, ekil 4.10 da 3 erisi gibi bir pozisyona kaymasna izin verir. Kapasitrn yklenmesi iin zaman gereklidir ve kollektr akm dk bir deere azalncaya kadar vCE deerini olduka kk bir deerde tutar. Kollektr akm iL den kk olabilir nk iS kollektr dm noktasnda Kirofun akm kanununu salamaktadr. ekil 4.11(b) deki grafikler, iC deeri azalncaya kadar vCE deki art geciktiren koruyucunun etkisini gstermektedir. Bu grafikte, vCE erisi t = 0 t = tf arasnda karesel (quadratic) deiime sahiptir. Bundan sonra, iS sabit ve vCE grafii iS sfr oluncaya kadar dorusaldr. Transistrn ardk iletimi iin, ekil 4.11(a) daki koruyucu CS ye ek olarak bir diren ve diyot iermelidir. Bu, ekilde gsterilmemitir.

ekil 4.8

ekil 4.9

ekil 4.10

RNEK 4.2 ekil 4.11 de, transistrn kesim annda, E1=200 V, E2=350 V ve iL=20 A dir. iC nin 5 A olduu zamanda vCE yi 100 V tan az bir deere snrlamak iin CS nin deeri ne olmaldr? Gerekte bu, ekil 4.10 daki grafik zerine reticinin RBSOAsi ile izin verilenden daha az gerilime neden olan bir nokta koyar. Kollektr akmnn azalmas, tf =2 s zaman ile dorusal bir d varsaylmtr.

(a)

(b) ekil 4.11 ZM Kollektr akmnn dme aralnda, kollektr akm

t iC = I CM 1 t f ile ifade edilebilir. Formlde, ICM maksimum kollektr akm, 20 A ve tf kollektr akmnn dme zamandr. Bu zaman sresince, koruyucu kapasitr akm aadaki

eitlikte olduu gibi deiir:

iS =

I CM t tf

iC=5 A iin yukardaki eitlik zlerek aadaki sonucu bulunur: t = 1,5 s

iS ( t ) = 20 iC ( t ) = 20 5 = 15 A
6 6 qS = 1 2 (15)(1,5 10 ) = 11,25 10 C

burada qS , t = 1,5 s de koruyucu kapasitrdeki yktr; q S = v C CS CS = 11,25 10 6 = 0,1125 10 6 F 100

4 4..1 NA KB NM ML 1..4 4D DN AM MK BE EY YZ ZA AK KIIM MII G GE ER RE EK KS SN LE ER R Bir BJT iin idealletirilmi beyz akm ekil 4.12(a)da grlmektedir. IB1 deerinde bir pozitif beyz akm transistr iletime geirmek ve istenilen doyma seviyesine getirmek iin gereklidir. Daha sonra transistr kesime gtrmek iin, ekseriyetle ksa bir sre iin beyz akm ters ynde verilir. IB2 genliinin ters akm, basite beyz akmnn azaltlarak sfr yaplmasndan daha hzl transistrn kesime gitmesine neden olur. Kollektr akm, kesim denge artlar salanncaya kadar beyz akmnn yn deitirmesinden sonra ksa bir sre daha devam eder. IB1 in byk bir deeri, kollektr akmnn balang deerinden son deerine deimesi iin gereken zaman azaltr. Daha nce deinildii gibi, kollektr-emiter geriliminin doymu deeri de azalr. Bundan dolay, transistr azalm g kayb ile daha doymu bir durumda alr. stenilmeyen etki ise transistrn kesimi iin daha uzun zamann gerekli olmasdr. zel olarak, depolama zaman artar. Depolama zaman, kollektr akmnn temelde sabit kald srece beyz akmnn ters yne dnmesinden sonraki aralk olarak tanmlanr. Bir tasarm uyumazl vardr nk IB1 in byk bir deeri depolama zamanndaki kar etkilerin dnda normal olarak kabul edilebilir. IB2 nin byk bir deeri, beyz src devresi iin gereken artan gcn maliyetindeki artla depolama zamann azaltr. Transistr kollektr akmn ilettii srece, beyz-emiter jonksiyonu yaklak olarak 1 V civarnda bir gerilim kayna ile modellenebilir. Bylece, hem normal ve hem de ters beyz akmlar harici beyz devresi ile byke belirlenebilir. IB2 /IB1 oran genel olarak 0,5-2,0 arasnda seilir. ekil 4.12(b) beyz akmnn zamanla deiiminin sfr olmayan ykselme zamanlar ile gereki bir grafiini gstermektedir.

(a) deal beyz akm ekil 4.12 4 1..4 4..1 1R RE EZ ZS ST TF FY Y K KD DE EV VR RE ES S 4..1

(b) Gerek beyz akm

ekil 4.13 rezistif ykl bir transistrn anahtarlama devresini gstermektedir. Beyz devre elemanlar istenilen I B1 ve I B2 deerlerini elde etmek iin seilmitir. Pratikte, anahtar yar-iletken bir anahtardr ve srlen transistrn anahtarlama zamanndan daha ksa srede ak ve kapal olmaldr. Genelde, bu bir problem deildir ve nk ana transistr bir g aygt olup anahtar ile temsil edilen elemandan daha yava almaktadr. Kaynak gerilimi VX kesim aral sresince negatif beyz akm salar ve DY diyotu beyz-emiter ters gerilimini kabul edilebilir bir seviyede snrlar. Test devresindeki DY diyotu bir Schottky engel tipi olup ters beyz-emiter gerilimini kk bir deerde snrlar. Transistrn devre modeli anahtarlama sresince olduka basittir. Transistrn iletimi sresince, vBEnin deeri transistrn veri-sayfasndan bulunan bir deerde sabit olarak dnlebilir. Bu deer bir g transistr iin muhtemelen 1 V seviyesinde olacaktr. VBBnin olduka byk deerine kyasla vBEnin tam deeri zellikle ok nemli olmamaktadr.

ekil 4.13 Kesim sresince, iki zaman aralnn dikkate alnmas gerekir. Birincisi transistrn hala doyumda olduu sredeki depolama zamandr. Bu aralk iin, kollektr-emiter gerilimi temel olarak sfr kalr, beyz-emiter gerilimi iletim durumunda olduu gibi ayn deer civarnda kalr ve ters beyz akm harici devre ile belirlenir. Ters beyz akm beyz

blgesinden yk yoketmek ve transistr doyumdan kurtarmak iin gereklidir. I B2 nin daha byk bir deeriyle beyz yk daha hzl yok edilerek akabinde kesim ilemi tamamlanm olur. Depolama aral sona erdikten sonra, kollektr akm sfra dmeye balar. Ayn zamanda, negatif beyz akmnn genlii de kesime karlk gelen temelde sfr deerine dmeye balar. Bu aralk, dme zaman olarak bilinir, transistrn kesim ilemini tamamlar. ekil 4.13 deki gibi bir devrede gzlenebilenen etki I B1 ve I B2 nin deiimlerinin etkisidir. I B1 deki bir art transistrn iletim zamannda bir azalma ve depolama zamannda bir arta neden olur. I B2 deki bir art depolama zamannn azalmasna ve kollektr akmnn dme zamannda bir azalmaya neden olur. Akca, beyz devresinin tasarmnda tasarm uyumazlklar vardr. letim zamann azaltmak iin I B1 in byk deere ve vCE nin doymu deerinin mmkn olduunca dk deere sahip olmas istenilir. Fakat byk bir I B1 deeri kabul edilemeyecek uzun bir depolama zaman meydana getirebilir. Depolama zamannda I B1 in etkisi I B2 nin deerini artrarak azaltlabilir, fakat ekonomik kstlamalar bu zm snrlamaktadr. Ek olarak, I B2 nin daha byk bir deeri daha byk g kayb ve kesim devresini oluturan bileenler iin daha byk anma deerleri anlamna gelmektedir. ekil 4.14, 4.15 ve 4.16 deki fotoraflar farkl I B1 ve I B2 deerlerinin etkilerini gstermektedir. F nin deerindeki bir art transistrn iletim zamann azaltr ve verilen bir IB2 zaman iin depolama zamannda bir arta neden olur. ekil 4.16 da VX=0 durumu iin zellikle uzun depolama zamanna dikkat ediniz. Bu yaygn olarak kullanlan, I B2 ye engel olarak, sadece beyzden emitere direnci olan bir devreye karlk gelmektedir.

st n (iB): IB1=0,2 A Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

IB2=0,05 A

ekil 4.14

st n (iB): IB1=0,2 A Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme ekil 4.14 (devam)

IB2=0,2 A

ekil 4.17 ve 4.18 deki grafikler iletim ve kesimin I B1 ve I B2 ile deitiindeki davrann gstermektedir. Bu grafikler, ekil 4.13 deki devre iin ekil 4.14 ve 4.15 deki benzer fotoraflar kullanlarak elde edilmitir. ekil 4.13 deki devre basitlik amacyla seilmitir ve optimum bir konfigrasyonu temsil etmesi gerekmemektedir.

st n (iB): IB1=0,4 A Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

IB2=0,05 A

st n (iB): IB1=0,4 A Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

IB2=0,2 A

ekil 4.15

st n (iB): IB1=0,4 A Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

IB2=0,05 A

ekil 4.16

ekil 4.17 Gecikme zaman + ykselme zaman 4 4..1 1..4 4..2 2H HIIZ ZL LA AN ND DIIR RM MA AK KA AP PA AS ST T R R

ekil 4.18 Depolama zaman + dme zaman

ekil 4.19

ekil 4.13 deki devre, ekil 4.19 da grld gibi bir hzlandrma kapasitr kullanlarak deitirilebilir. S anahtarnn kapanmas zerine, CB kapasitr balangta yksz olarak, beyz akmnn deeri RB3 ve RB4 n paralel kombinasyonu ile belirlenir. Kapasitr yklenmeye balar ve eleman deerleriyle belirlenen bir zamandan sonra beyz akm RB3 n deeriyle belirlenir. Bu daha kk beyz akm iletiminin sonunda transistrn tamamen doyuma gitmeyecek ekilde tasarmlanabilir ve kesimde depolama zaman olduka ksadr. Bylece, tasarmla, transistrn hzl bir kesimi uzun bir depolama zamanna ulamakszn elde edilebilir. Bununla beraber, azaltlm doyumda kollektr-emiter gerilimi daha fazla doyum durumuna gre biraz daha byk olduundan bir saknca vardr. letim kayplar bu suretle biraz daha artar. ekil 4.19 daki devre ile ilgili osiloskop fotoraflar hzlandrma kapasitr varken ve yokken ekil 4.20 ve 4.21 de grlmektedir. Devredeki elemanlar, kesimde I B1 ve
I B2 nin herbiri 0,2 A olacak ekilde seilmitir. Hzlandrma kapasitrl durum iin,

iletim aral sresince I B1 temel olarak 0,4 A dir. CBnin deeri, beyz akm kollektr akmnn ykselme aral sresince ok fazla azalmayacak ekildedir ve ayn zamanda beyz akm temel olarak transistrn kesime gtrlecei zaman ile kararl deerine dm olur. Tasarm gereksinimleri uyumayabilir ve byle bir kapasitr deeri var olmayabilir.

st n (iB): 0,25 A/blme Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

ekil 4.20 Hzlandrma kapasitr kullanmakszn osiloskop grnts

st n (iB): 0,25 A/blme Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

ekil 4.21 Hzlandrma kapasitr ile osiloskop grnts

ekil 4.21 deki fotoraf 700 nslik bir ykselme zamann gstermektedir. Bu zaman aral, 0,4 Alik I B1 iin ekil 4.17 deki grafikten elde edilenle ayndr. Her iki 4.20 ve 4.21 ekillerinde, transistrn kesiminden hemen nce, I B1 0,2 Adir ve sonu depolama dme zaman her durum iin 1600 ns dir. Transistrn kesim hznda bariz bir etki yoktur. ayet beyz akm iletim aral sresince 0,4 A de tutulsayd, transistrn kesim zaman daha uzun olurdu. RNEK 4.3 ekil 4.19 daki devrede, 0,8 slik istenilen bir kollektr ykselme zamann salamak iin transistr bir F=8 e gerek duymaktadr. F=20 de transistr doyumda kalmaktadr. Transistrn toplam iletim zaman 20 s olup bundan sonra kesim balamaktadr. 5 Alik bir kollektr akm iin ve kesimde I B2 / I B1 =1 ile bu uygulama iin mmkn olabilecek bir devre tasarlaynz. Pozitif ve negatif 10 Vluk kaynaklar mevcuttur. ZM letimin balangcnda,
I B1 = IC = 5 = 0,625 A 8

letim aralnn sonunda,

I B1 = I B2 = IC = 5 = 0,25 A 20

ekil 4.22 deki devre kullanlarak, vBE=0,8 varsaylarak aadaki tasarm eitlikleri yazlabilir. Bu ekil balangta kapasitr gerilimi sfra eit olarak izilmitir: i X = I B2 = 0,25 A RB2 i X 10 0,8 = 0 RB2 = 43,2

ekil 4.22

ekil 4.22 deki devrenin bir gerilim eitlii RB3 ve RB4 n paralel kombinasyonunun zmn verir:
10 RB3 RB4 i 0,8 = 0 i = i X + iB1 = 0,25 + 0,625 = 0,875 A

(R

B3

RB4 = 10,51

letim aralnn sonunda, RB4 deki akm temel olarak sfra inmi olur. ekil 4.23 de grlen devre uygulanr:
10 RB3 i 0,8 = 0

i = i X + iB1 = 0,25 + 0,25 = 0,50 A RB3 = 18,40 RB4 = 24,51

Kapasitr iin 5 slik bir zaman sabiti seilsin. Bu, kollektr akmnn 0,8 slik ykselme zamanna kyasla olduka uzundur ve ayn zamanda transistrn iletim zamannn sadece drtte biridir. Beyz akm, transistrn 20 slik iletim zamannda hemen hemen son deerine ulam olur. ekil 4.24 deki devre zaman sabitini hesaplamak iin kullanlabilir:

ekil 4.23

ekil 4.24

RB4 C B = 5 10 6 s
C B = 0,204 10 6 F CB deki gerilim iki ynl olduundan kapasitr elektrolitik tip olabilir ve bylece fiziksel boyutu ok byk olmaz.

4 4..1 ND FK 1..4 4..3 3 N D K KT TF KO OL LL LE EK KT T R RD DE EV VR RE ES S Rezistif yklere kyasla indktif ykler iin benzer beyz akm gereksinimleri vardr. ekil 4.25 deki devre, sktrlm (clamped) indktif yke bir rnektir ve ekil 4.8 ve 4.9 daki grafikler ilemin kesim srecini temsil etmektedir. lemin iletim sreci devre dzenlemesine bal olarak iki duruma ayrlmasn gerektirir. ayet ekil 4.25 deki indktr akm iletim ileminin balangcnda sfr ise, bu durumda iletimde kollektr akm sfrdan balar ve yk indktans ile snrl olarak yavaa ykselir. Beyz akmn ilgilendirdii kadar, bu zen ve dikkat gerektiren bir uygulama deildir nk beyz akmnn deerinin ani olarak artmas gerekmez.

ekil 4.25 ayet transistr iletimde iken indktr akm sfr deilse, Bu durumda beyz akmnn ykselme zaman kritiktir. Transistrn ksa iletim zamanna sahip olmas iin hzlca iletime gemesi gerekir ve bylece byk kayplarn oluaca zaman sresi snrlanm olur. Rezistif ykler iin olan nceki ksm, hzl iletimi salamak iin I B1 in deerine de uygulanr. ekil 4.13 deki devre ekil 4.11(a) dakine benzetilerek, dzeltilmi kollektr devresine sahiptir. Koruyucu kapasitrn dearjnn kontrolu iin bir direncin eklenmesiyle, bu yeni devre ekil 4.25 de grlmektedir. Koruyucu devresiz devrenin almas ekil 4.26 daki osiloskop grntlerinde grlmektedir ve transistrn 3 A de ve yaklak olarak 56 V zaman iinde bir noktada altn gstermektedir. Dorusal bir kollektr akmnn zamanla deiiminin modellenmesi, gvenli alma ksmnda yapld gibi, kollektr akmnn davrannn olduka iyi bir temsili olarak grlmektedir. Depolama zamanndaki bir azalma veya kollektr akmnn dme zaman RBSOA grafiinde almann geometrik yerini bariz olarak deitirmez. Bir koruyucu devrenin eklenmesi kollektr-emiter gerilim artn geciktirir ve bylece RBSOA grafiinin geometrik yerini de deitirir. 50 nFlk bir koruyucu kapasitr ile osiloskop grafikleri ekil 4.27 de grlmektedir. Kollektr akmnn verilen herhangi bir deerine karlk gelen kollektr-emiter gerilim deerindeki geliim aikardr. Uygun bir koruyucu kapasitans iin nceki hesaplamalar burada da geerlidir. nceki osiloskop grntlerinde gsterilen etkiler ekil 4.28 de RBSOA grafiinde izilmitir. Kollektr akmnn kollektr-emiter gerilimi ile grafii transistrde ters

polarlama stresinin bir lsdr. kinci eri koruyucu kapasitrn etkisini gstermekte olup koruyucu kapasitrsz durumdaki eriden nemli lde farkldr.

st n (iB): IB1=0,2 A Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

IB2=0,2 A

ekil 4.26

st n (iB): IB1=0,2 A Orta n (vCE): 20 V/blme Alt n (iC): 2 A/blme

IB2=0,2 A

ekil 4.27

ekil 4.28 4 1..5 5A AN NA AH HT TA AR RL LA AM MA AK KA AY YIIP PL LA AR RII 4..1 Transistrn iletimi ve kesimi sresince, ihmal edilemeyecek bariz g kayplar vardr.

letimde, kollektr akmnda herhangi bir deiimden nce ksa bir gecikme zaman vardr. Kesimde, kollektr-emiter gerilimi deimeden nce bir depolama zaman vardr. Her iki aralk sresindeki kayp temelde iletim ve kesimden nceki sre ile ayndr ve bylece bu aralklar anahtarlama kaybna katk salamazlar. Anahtarlama kayb sadece kollektr akm veya kollektr-emiter gerilimindeki bariz deiim aral sresince oluur. 4 4..1 1..5 5..1 1R RE EZ ZS ST TF FY Y K KL LE ER R ekil 4.29 daki grafik ekil 4.3 de olduu gibi bir rezistif yk durumunda iletim ve kesim iin ideal dalga biimlerini gstermektedir. Akmn ykselme ve dme zamanlar hem transistrn beyzinin srlmesi ile ve hem de gerek transistr tipi ile kontrol edilmektedir.

ekil 4.29 ayet kollektr akmnn ykselme zamannn balangcnda bir orijin seilirse, bu durumda aadaki eitlikler yazlabilir:

t iC = I CM t r
burada

0 < t < tr

(4.4)

I CM =

VCC R

(4.5) (4.6)

vCE = VCC RiC

 t vCE = VCC 1 t r

0 < t < tr

(4.7)

Doyumdaki vCEyi VCC ye kyasla ihmal edilebilir varsaym ile bu aralk sresince transistre verilen ani g

t p = vCE iC = VCC I CM t r

t 1 t r

0 < t < tr

(4.8)

ile verilir. Ykselme zaman sresince transistrde kaybolan enerji Wr , dme zaman aral sresince gcn integrali ile aadaki sonuta olduu gibi verilir:
V I 2 Wr = CC CM t r 4 3 (4.9)

Benzer ekilde, akmn dme zaman sresince transistrde kaybolan enerji Wf (4.10) eitlii ile verilir. V I 2 W f = CC CM t f 4 3 (4.10)

ki enerji ifadesindeki ilk terim, ykselme veya dme zamannn ilk yarsnda oluan tepe (maksimum) gtr; anahtarlama zamanndan bamszdr. nk bu ok nemli bir g olduundan, anahtarlama enerji kaybn olabildiince snrl tutmak iin ykselme veya dme zaman sresini azaltmak nemlidir. Gerek kollektr akmnn zamanla deiiminin biimi ekil 4.29 daki idealletirilmi dalga biimi ile tam ayn olmayabilir. Bu yzden, eitliklerdeki 2/3 faktr biraz farkl olabilir, buna ramen ykselme ve dme zamanlarnn azaltlmas zorunluluu anahtarlama kayplarn en aza indirmek iin de geerlidir. ayet transistr periyodik bir davranla iletim ve kesimde ise, bu anahtarlama kayb her periyot iin oluur. Bu anahtarlama ilemlerinin frekansna bal olarak sonu ortalama g:
Port = ( frekans )(ilem bana kayp )
Port = ( f )(Wr + W f ) RNEK 4.4

(4.11)
(4.12)

ekil 4.3 deki devrede, transistr 10 kHzlik bir frekansta iletim ve kesimde bulunmaktadr. Kollektr akmnn ykselme zaman 0,8 s ve dme zaman 1,0 s dir. VCC=400 V ve R=20. Aadakileri bulunuz:
(a) Ykselme zaman enerji kayb (b) Dme zaman enerji kayb (c) Anahtarlama g kayb.

ZM (a) I CM =
VCC 400 = = 20 A R 20

4.9 eitliinden, ykselme zaman enerji kayb belirlenir:

(400)(20) 2 6 Wr = (0,8 10 ) = 0,00107 J 4 3

(b) 4.10 eitliinden, dme zaman enerji kayb belirlenir:

(400)(20) 2 6 W f = (1 10 ) = 0,00133 J 4 3
(c) Wr + W f = 0,00107 + 0,00133 = 0,00240 J
4.11 eitliinden anahtarlama g kayb bulunur: Port = (0,00240)(10000) = 24 W 4 4..1 1..5 5..1 1 N ND D K KT TF FY Y K KL LE ER R

ndktif yklerde, anahtarlama kayplar zel durumlara baldr. ayet balang indktr akm sfr ise, bu durumda transistrn iletiminin balangcnda kollektr akm sfrdr. Yk indktif olduundan, iletim ileminin tamam sresince kollektr akm temel olarak sfrdr ve anahtarlama gc ihmal edilebilir derecede kktr. Bylece iletim kayplar ihmal edilebilir. ayet balang indktr akm sfr deilse, durum tamamen farkldr. ekil 4.7 deki devrede, balang indktr akm sfr deildir ve ekil 4.30 daki idealletirilmi grafikler iletime uygulanr. Transistrn g kayb grafiinde, maksimum g E2 ve ICM nin arpmdr. Burada da yine anahtarlama zamann azaltarak anahtarlama enerjisini en aza indirmek nemlidir. ekil 4.30 daki grafikte, t1 ve t2 srasyla akmn ykselme zaman ve gerilimin dme zamann temsil etmektedir. letim esnasnda transistre verilen enerji gcn zamanla deiim erisinin altndaki alan ile temsil edilir. Bu enerji (4.13) eitlii ile verilir: letim enerjisi = 1 2 E 2 I CM (t1 + t 2 )
(4.13)

ndktif bir ykn kesiminde transistrn akm ve gerilim deiimleri, deiimlerin derecesi hari iletimdekine benzemektedir. ekil 4.31 ilemin idealletirilmi versiyonlarn gstermektedir. Bu grafiklerde, t1 ve t2 srasyla gerilimin ykselme zaman ve akmn dme zaman temsil etmektedir. Bunlarn toplamlar transistrn veri-sayfalarnda tanmlanan sfr durumundan gei zamanna benzemektedir. Kesim enerji kayb iin eitlik iletimdeki ile ayndr:

Kesim enerjisi = 1 2 E 2 I CM (t1 + t 2 )

(4.14)

Periyodik durumda bu anahtarlama kayplarndan, ortalama g 4.15 eitlii ile verilir: Port = ( frekans )(iletim kayb + kesim kayb) (4.15)

Gerek veri-sayfas parametreleri ve idealletirilmi dalga biimleri arasndaki tek farkllk daha nce bahsedildii gibi ani eim deimeleridir. Bunlar gerek aygtta olumaz. lmleri almak iin, bir olayn balang ve bitiini tanmlamann pratik yolu olarak bir dalga biiminde %10 ve %90 noktalarn semek ise bir gelenek haline gelmitir.

ekil 4.30

ekil 4.31

RNEK 4.5 ekil 4.7 dekine benzer bir devrede, indktr akm 20 A ve anahtarlama aral sresince sabit varsaylmaktadr. VCC=200 V ve E2=400 V. letim sresince, t1=0,4 s ve t2=0,2 s. Kesim sresince, t1=0,1 s ve t2=0,3 s. Aadakileri bulunuz: (a) letim sresince enerji kayb (b) Kesim sresince enerji kayb (c) 10 kHz frekansta toplam anahtarlama kayb. ZM (a) 4.13 eitliinden:
6 enerji = 1 2 [( 400)( 20)( 0, 4 + 0, 2)(10 )] = 0,0024 J

(b) 4.14 eitliinden:

6 enerji = 1 2 [(400)( 20)(0,1 + 0,3)(10 )] = 0,0016 J

(c) Toplam enerji=0,00240+0,00160=0,0040 J 4.15 eitliinden: G=(0,0040)(10000)=40 W RNEK 4.6 rnek 4.5de, uygun bir diyot ve 1000 luk bir diren ile birlikte 0,0075 Flk bir koruyucu ekleyiniz. Kesimde kollektr akmnn dme zamannda deiim olmadn varsaynz. Kesimde gerilimin ykselmesi koruyucu kapasitr ile kontrol edilmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) (b) (c) (d)

letim sresince enerji kayb Kesim sresince enerji kayb Koruyucu direnci enerji kayb 10 kHz frekansta toplam anahtarlama kayb.

ZM (a) rnek 4.5e kyasla iletimde temel olarak deiim yoktur. Transistrn koruyucuyu dearj etmesi iin ek kk bir akm iletmesi gerekir. Bu akm 400/1000=0,4 Ai aamaz ve transistrn iletim kaybna az bir etkisi vardr:

letim enerjisi=0,0024 J
(b) Kesim sresince, koruyucu akm 0 dan 20 Ae dorusal olarak artarken, kollektr akm dorusal olarak 20 A den 0a azalr. Bununla ilgili grafikler ekil 4.32 de grlmektedir.

ekil 4.32 0,3 slik kollektr akmnn dme zamannn balangcnda zaman orijininin balamas ile aadaki eitlikler uygulanmaktadr:
iC = 20(1 3,33 10 6 t ) iS = 66,67 10 6 t 0 < t < 0,3 s

1 t vCE = iS dt = 4,44 1015 t 2 C 0

p = vCE iC p = 88,89 1015 t 2 (1 3,333 10 6 t )

Kollektr akmnn dme zamannn sonunda, vCEnin deeri tam E2ye eittir. Yk akm gerilim kaynan sktrmak (clamp) iin ayrlmtr ve iS sfr olur. Kollektr akmnn dme zaman zerinde gcn integrali ile transistre verilen enerji bulunabilir:

enerji = vCE iC dt
0

t1

enerji = 0 , 310 88,89 1015t 2 (1 3,333 106 t )dt = 0,0002 J

6

(c) Koruyucu kapasitrde depolanan enerji temel olarak transistrn her iletiminde koruyucu dirente harcanr. Her kesim aralnn sonunda koruyucu kapasitr 400 V ile yklenir:

2 6 2 1 depolanan enerji = 1 2 C vC = 2 (0,0075 10 )( 400 ) = 0,0006 J

(d) (a), (b) ve (c) klarnda meydana gelen enerji kayb her sayklda oluur. Bylece, anahtarlama g kayb aada gibi verilir: Port = ( g kayplarnn toplam)( frekans ) Port = (0,0024 + 0,0002 + 0,0006)(10000) = 32 W 4 2G G M MO OS SF FE ET TL LE ER R 4..2 G MOSFET (Metal-Oxide Semiconductor Field-Effect Transistor = metal oksit yariletken alan etkili transistr)lerinin ortaya kmas baz uygulamalarda BJTnin yerini almasna neden olmutur. Yksek frekansl anahtarlamann gerektii durumlarda, MOSFETler, iletim kayplarnn daha byk olmasna ramen, BJTlerden daha az toplam kayplara sahiptir. Ek olarak, MOSFET, BJT de ciddi bir problem olan ikinci krlma etkilerine maruz deildir. ekil 4.33, MOSFET akmlarnn referans ynlerini gstermektedir. Gerilimler Gate(Kap), Source(Kaynak) ve Drain(Aka) notasyonu eklinde gsterilmitir.

ekil 4.33 4 4..2 2..1 1M MO OS SF FE ET TN NM MO OD DE EL LL LE EN NM ME ES S G MOSFETinin statik karakteristikleri, g eleman ile ilgili akm ve gerilim deerlerindeki art haricinde, kk sinyal MOSFETlerine benzer. ekil 4.34 deki eriler, tipik bir g MOSFETine aittir ve eik geriliminden daha az vGS deerleri iin iD nin sfr olmas gibi eik gerilimi vGS yi gstermektedir. Byk miktarda aka akmna sahip bir eleman iin, vGS eik geriliminden az olduunda, aka akm 1 mA den daha az bir deere drlemez. ekil 4.34(b) deki grafik, aka akmn yaklak olarak paral bir dorusal fonksiyon eklinde gsterir. VT den az vGS deerleri iin, aka akm sfrdr; VT den byk vGS deerleri iin, aka akm vGS nin dorusal bir fonksiyonudur: vGS < VT iin i D = 0 vGS > VT iin i D = G (vGS VT ) (4.16) (4.17)

4.17 eitliinde, G, ekil 4.34(b) deki karakteristiin dorusal yaklamnn eimidir. 4.17 eitliine daha ileri snrlama, vDS nin deerinin, RDS(LETM) deerinin snrlayc bir parametre olmamas iin yeteri kadar byk tutulmas gerekir.

ekil 4.34 vGS nin eik deerinden daha byk deerleri iin, MOSFET dorusal blgede veya sabit diren blgesinde olabilir. Aka akmnn sadece vGS ye bal olduu bu blgelerin birincisi, vDS nin epeyce byk bir deerine sahiptir. Bu blge normal olarak g elektronii uygulamalarnda kullanlmaz nk bu operasyon modunda byk kayplar vardr. Bu blgede MOSFET daha ok kullanllk iin tamamen iletime geirilir. vDS nin deeri iD ye RDS(LETM) diren deeri ile ilikilidir ve hemen hemen sabittir. Bu iletim blgesi, BJTnin doyum blgesine karlk gelir ve ekil 4.34(a) da hemen hemen dikey izgi ile gsterilir: v DS ( LETM ) = RDS ( LETM ) iD (4.18)

letim veya kesim durumlarnn herhangi birinde, giri kap terminali temel olarak sfr kap akmn (statik olarak) gerektirir. Kap terminali ile MOSFETin dier ksmlar arasnda, dorusal olmayan giri kapasitans zelliinde bir yaltc vardr. Statik kap akmnn sfr olmasna ramen, zamanla deien durumlarda bu kapasitansn yklenmesi iin gereken kap akm byk olabilir. MOSFETin iki durumu, ak-kapal bir anahtarn iki durumuna karlk gelir. MOSFET ideal bir anahtar deildir fakat yaklak olarak ideal durumu ile kullanl ve pratiktir. MOSFETin bir BJTye gre iki durum arasnda daha hzl bir gei zellii vardr ve yksek frekansl anahtarlama ilemlerinde daha kullanl olmaktadr. ekil 4.34(a) daki grafikte (2N6762), omik blgenin tipik eimi yaklak olarak 1,35 dur. Bu omik blge tamamen dz bir izgi deildir fakat dz izgiye epeyce yakndr. Aka akmnn byk deerlerinde, diren deeri olduka byk olmaktadr. 2N6762 nin bilgi-sayfas, 25C de 3 A lik aka akmnda RDS(LETM) iin 1,5 deerini

gstermektedir. Aka akmnn bu deeri iin, vDS nin deeri 4,5 V dan az veya eittir. vDS nin maksimum deeri olan 500 V ile karlatrldnda, bu 4,5 Vluk iletim durumu deeri, maksimum deerin %1inden daha azdr. Anahtar olduka kk iletim durumu gerilimine sahip fakat vDS nin sfr olduu ideal bir anahtar deildir. RNEK 4.7 Bir MTM15N40 iin, 15 Ae kadar aka akmlarna uygun tipik VT, G ve RDS(LETM) deerlerini bulunuz. ZM Ek B deki bilgi-sayfalarndan, bu MOSFETin transfer karakteristiklerine paral dorusal bir yaklam, iD=18 A ve vGS=6 V dan geen dz bir izgi olabilir. Bu izgi 3,8 V ekseninde vGS yi kesmektedir. Bylece,
VT = 3,8 V G= 18 = 8,18 A / V 6 3,8

Bu bilgi-sayfasndan, vGS=10 V kullanlarak bilgi-sayfasnn ekil 1 deki karakteristiinin llen eimi, 16A/3,2V=5 mho dur. Bylece, RDS(LETM) tipik bir deer olarak 0,2 dur. Benzer artlar iin maksimum bilgi-sayfas deeri 0,3 dur. 4 4..2 2..2 2M MO OS SF FE ET TK KA AP PA AS ST TA AN NS SII Mosfetin iletim-kesim anahtarlamasnda iki kapasitr nemlidir. Bunlar kap ve kaynak arasndaki Cgs ve kap ve aka arasndaki Cgd dir. Her kapasitans, gerilimin dorusal olmayan bir fonksiyonudur. Cgs nin deeri sadece epeyce kk bir deiime sahiptir fakat vDG deki deiim sfrdan geer ve barizdir. Bu deiimlerin ihmali, verilen alma artlarn oluturmak iin gereken kap yklenmesinde bariz hata meydana getirir. MTP8N60 bilgileri, aadaki ilikiler kullanlarak ve bilgiler vDG nin bir fonksiyonu olarak izilerek, ekil 4.35 deki grafiklerde yeniden izilmitir:

C gs = Ciss C rss Cgd = Crss

(4.19) (4.20)

Formlde Ciss sfr aka-kaynak gerilimi ile kap-kaynak aras kk sinyal kapasitans, Crss kap-aka aras kk sinyal kapasitansdr. Gerek, dorusal olmayan kapasitansa mantkl bir yaklam her kapasitans iin iki deer kullanr. vDG > 0 ve vDG < 0 blgelerinin baka bir deeri iin uygun bir tahmini deer kullanlr. ekil 4.35 de, Cgs iin 1000 pF ve 600 pF deerleri uygun olmaktadr. Cgd iin ilgili deerler 150 pF ve 3600 pF tr.

Cgd deeri vDG > 0 iin sfrdr fakat aka-kap aras gerilimi kap-kaynak aras gerilimine kyasla byktr; bylece Cgd nin ierdii yk bariz olabilir.

ekil 4.35 4 4..2 2..3 3 L LE ET TM M G MOSFET devrelerinde, ama anahtarlama kayplarn en aza indirmek iin mmkn olduu kadar abuk MOSFETi iletime geirmektir. Bunu yapmak iin, kap src devresinin kap gerilimini istenilen seviyeye hzlca artrmak iin yeterli akm verebilecek zellikte olmas gerekir. letimde devre davrann hesaplamak iin, ilem belli sayda zaman aralklarna blnr. ekil 4.36 daki devrenin analizi yaplacaktr. Zamana kar devre deikenlerinin grafikleri ekil 4.37 de gsterilmektedir. ekil 4.36 da, iletim ilemi S anahtarnn almas ile balar. vGS VT ye ulancaya kadar aka akm yoktur. ekil 4.37 de t1 de aka akm balar t2 de I deerine ulancaya kadar artar. ekil 4.36 daki FWD bu aralk sresince iletimde kalr, aka kaynak aras gerilimde deiim yoktur. Bu aralklar sresince, Cgs ve Cgd gerilimdeki deiime paraleldir ve aadaki kap akm ile yklenir:
dv iG = ( Cgs + C gd ) GS dt (4.21)

t > t2 iin, FWD ters gerilimdedir ve aka-kaynak aras gerilimi azalr. Aka akm sabittir ve vGS nin deeri sabit kalmaldr. Bundan dolay, btn kap akm aka-kaynak gerilimi azalrken Cgd yi yklemek iin ynlenir. t2 ve t3 aras aralk sresince, 4.21 eitlii 4.23 eitlii ile deitirilir. 4.22 eitliinde vGS nin sabit olduuna dikkat etmek gerekir. dv dv dv iG = C gd GD = C gd GS DS dt dt dt (4.22)

 dv iG = C gd DS dt

(4.23)

ekil 4.36

ekil 4.37 vDS deki bu azalma, eleman t=t4 de tamamen iletime geinceye kadar devam eder. vDG nin deeri deiirken, bundan nceki ksmda bahsedilen Cgd nin deeri de deiir. vDS nin deiim oran vDG t=t3 de sfr deerini geerken bariz ekilde kk olur. t3 t4 aral iin Cgd nin daha byk deerinin kullanlmas gerekir, buna ramen 4.23 eitlii hala uygulanr. Bu aralk t2 t3 aralna kyasla ok ksa ve hatta sfr olabilir. Bu, eleman saylar ve devreye baldr. Bundan sonraki rnek ilgili saylarn ieren bir rnektir. t4 t5 aral sresince kap gerilimi snrl bir deere artar. Bu aralk sresince, Cgs ve Cgd ykleme ilemine dahil olur bylece 4.21 eitlii hala uygulanr. RNEK 4.8 ekil 4.36 da gsterilen devrede, kaynak akm 15 A dir. 0,2 A lik kap srcs kullanarak, MOSFET in iletime geirilmesi iin ve 10 Va kap-kaynak gerilimini srmek iin gereken zaman bulunuz. MOSFET, TJ = 100C de alan Motorola MTM15N40 dr. Kaynak gerilimi 250 V dur.

ZM Ekteki bilgi-sayfasndan, aadaki deerler belirlenmitir. Cgs = 1000 pF Cgs = 1800 pF VT = 3,8 V vDG < 0 vDG > 0 Cgd = 7000 pF Cgd = 200 pF G = 8,33 A/V vDG < 0 vDG > 0

0 - t2 aral iin, toplam kapasite 2000 pF dir. 4.17 eitlii kullanlarak vGS nin deeri belirlenebilen maksimum aka akmna karlk gelir: v GS = VT + 4.21 eitliinden,
dv GS 0,2 6 = 12 = 100 10 V/s dt 2000 10

ID 15 = 3,8 + = 5,6 V G 8,33

t2 =

v GS 5,6 = = 56 10 9 s dv GS / dt 100 10 6

t2 - t3 aral iin, CGS 200 pF dr. vDG nin deeri 244,4 V dan sfra deimesi gerekir. 4.23 eitlii uygulanr: dv GD 0,2 9 = 12 = 1 10 V/s dt 200 10 t3 t 2 = 244,4 9 s 9 = 244 10 1 10

t3 - t4 aral iin, vDS(LETM) nin deerinin belirlenmesi gerekir. Bilgi-sayfas tipik olarak RDS(LETM) = 0,37 ve TJ=100C verir. Bylece vDS(LETM) nin deeri 5,6 V olur. Bu, iD 15 A olduunda vGS ile ayndr. t3-t4 aral bu durum iin sfr olur. Byle bir durum, ayet eleman anma akmna yakn deerde kullanldnda olabilir. t4 - t5 aral iin, Cgs ve Cgd her ikisi birden tekrar paraleldir nk vDS vDS(LETM) de sabittir. Her iki Cgd ve Cgd deerleri vDG < 0 olacak ekilde ayarlanr. 4.21 eitlii kullanlarak dv GS 0,2 6 = 12 = 25 10 V/s dt 8000 10 t5 t 4 = 10 5,6 = 176 10 9 s 25 10 6

t5 de vGS=10 V ile gsterilen duruma (overdrive) erimek iin gerekli toplam zaman 476 ns dir. rnek 4.8 de bulunan anahtarlama zaman, ayet alma noktas verilen bilgiye uygunsa, MOSFETin bilgi-sayfasnda verilen kap yk erisi kullanlarak yaklak olarak hesaplanabilir. MTM15N40 karakteristiinde, rnek 4.8 de verilen artlar ile MOSFETin iletimi iin kap yk erisi 105 nC deerini vermektedir. 0,2 A lik kap akm ile, bu yk t5e 525 ns aral gerektirir. Bu rnekte bulunan 476 ns ile yaknlk bakmndan karlatrlabilir. Bilgi-sayfas deerleri ile uygun olmayan durumlar iin, rnekteki analiz mantkl sonular verdiinden kullanlabilir. 4 2..4 4K KE ES SM M 4..2 MOSFETin kesimi iin, kap-kaynak geriliminin, iletimde oluan hareketlerin tersi ynnde azaltlmas gerekir. Akm ve gerilimlerin sras harici devre dzenlemesine baldr fakat sk olarak grlen bir dzenleme ekil 4.38 deki devre ile temsil edilmektedir. ndktif ykl eitli devreler bu ideal devre ile temsil edilebilir. ekil 4.39 daki grafik kesim ilemi sresince bariz akm ve gerilimleri gstermektedir. Zaman orijininden t1 zamanna, kap-kaynak gerilimi aka akmn yeterince tutuncaya kadar azalr. Bu, Cgs ve Cgd yi vGS nin bu deerine boalacak bir kap akm gerektirir. Zaman orijininden t1 zaman sresince, aka-kaynak gerilimi dk bir deerde sabit kalr ve bylece "Miller" etkisi olumaz. Bu aralk sresince 4.21 eitlii uygulanr.

ekil 4.38 t1 de, kap-kaynak gerilimi aka akmn yeterince tutacak kadardr. Kap-kaynak geriliminin daha fazla azaltlmas mmkn deildir nk bu aka akmnda bir azalmann olmas demektir ve bu son azalma, aka-kaynak gerilimi aka-besleme gerilimine ykselinceye kadar mmkn deildir. Bu deiimi yapmak iin, kap akm 4.23 eitliine gre sadece vDS nin deerini deitirmede kullanlmaldr. t3 zamannda vDS nin deeri aka besleme gerilimine eittir ve vDS de daha ileri bir deiim gerekmez. t1 - t2 aral iin, vDG sfrdan azdr ve Cgd byktr. Bu aralk, 4.8 rneinde olduu gibi uzunlukta sfr olabilir. t2 - t3 aral olduka kk deerli Cgd ile sfrdan byk vDG ye sahiptir.

ekil 4.39 t3 den byk zamanlar iin, kap-aka gerilimi temelde sabittir ve kap akm kapkaynak gerilimini azaltmak iin mevcuttur. t4 de, MOSFET eik gerilimindedir, aka akm temel olarak sfrdr ve kesim ilemi tamamlanmtr. t4 - t5 aralnda, kapkaynak gerilimi sfra doru veya herhangi bir kesim durumu gerilimine doru biraz daha azalmtr. t3 - t5 aral iin, 4.21 eitlii tekrar uygulanr. RNEK 4.9 4.8 rneindeki MOSFET in -0,1 A lik kap akm ile kesimi yaplacaktr. vGS nin sfra eit olduu son deer ile ekil 4.39 da gsterilen her aralk iin zaman bulunuz. ZM
t1 = (10 5,6 )(8000 10 12 ) = 352 10 9 s 0,1

(5,6 5,6 )( 7000 10 12 ) t 2 t1 = = 0s 0,1 t3 t 2 = ( 250 5,6 )( 200 10 12 ) = 488 10 9 s 0,1

(5,6 3,8)( 2000 10 12 ) t 4 t3 = = 36 10 9 s 0,1

t5 t 4 =

(3,8 0)( 2000 10 12 ) = 76 10 9 s 0,1

Bu rnekteki hesaplamalar t = t4 de MOSFET in kesimi iin 876 ns lik toplam bir zaman gstermektedir. Kap-kaynak kapasitans ile karlatrld zaman gerek kapasitansnn kk olmasna ramen, kap-aka kapasitansnn ana etkisi akca

gzkmektedir. Bu rnekteki hesaplamalar bir yaklamdr nk kapasitanslar gerilimin srekli bir fonksiyonudur fakat hesaplanm sonular MOSFETin anahtarlama zamanlarnn deerlerinin belirlenmesinde olduka kullanldr. Bu hesaplamada daha ileri bir yaklam 4.8 rneinde yaplmtr. Kaynak terminalinin u indktans ihmal edilmitir. Bu indktans iin tipik bilgi-sayfas deeri 12,5 nH dir. Bu indktansn etkisi kaynak akm azalrken t3 - t4 aral sresince gzkr. Bu akmdaki 15 A lik bir deiim yaklak olarak 36 ns dir, bu indktans ularndaki gerilim 5 V dur. Bu gerilimin net kap-kaynak gerilimi zerinde bariz bir etkisi vardr ve sonu olarak zamanla aka akmn sfra azaltr. 4 4..2 2..5 5G G V VE EN NL L A AL LII M MA AA AL LA AN NII Bir MOSFETin gvenli alma alan kabul edilebilir snrlar iinde deikenle snrlandrlmtr. ekil 4.40 da, bu snrlar aadaki gibidir: 1. maksimum palsli aka akm 2. maksimum aka-kaynak gerilimi 3. maksimum jonksiyon scakl. BJTlerde oluan ikinci krlma etkisine benzeyen ok sk bir snrl blge yoktur.

ekil 4.40 ekil 4.40 da A ksm, elemann srekli aka anma akmnn getirdii bir snrdr. Grafikte B ksmnda grld gibi, ok daha byk aka akmlarnda alma, palsli veya srekli olmayan mod durumunda mmkndr. Maksimum aka-kaynak gerilimi D ksmnda dikeyle gsterilen bir snra sahiptir. C ksmlarnda gsterildii gibi maksimum jonksiyon scaklnda dolay daha ileri snrlamalar oluur; her ksm MOSFETin iletim zamannn uzunluuna karlk gelir. Daha ksa iletim zaman, izin

verilen daha ok g kayb demektir. Hatta yeterli bir ksa pals sresince, vDS ve iD nin maksimum deerleri ile E noktasnda alma mmkndr. Snrlamalar, bir BJTye gre MOSFETte daha az problem olmaktadr. F hattnn solundaki yksek akm blgesi, mmkn olabilecek alma noktalarnn bir blgesini temsil etmez. RDS(LETM) deeri, iD nin her deeri iin vDS ye bir alt snr koyar ve bu blgedeki noktalar vDS nin alt snrndan daha az deerleri temsil eder. RNEK 4.10 ekil 4.41 deki MOSFET, 5 Alik aka akm ile tek palsli modda iletime geirilmitir. MOSFETin zellikleri ekil 4.40 da grld gibidir. VDD=400 V, R=20 ve iD=5 A. zin verilen maksimum jonksiyon scakln amadan MOSFET ne kadar sre iletim durumunda kalabilir?

ekil 4.41 ZM
v DS = 400 (5)( 20 ) = 300 V Bu vDS ve iD deerlerine karlk gelen nokta pals uzunluunda 10 s zerine der. Bu elemann iletiminde maksimum gvenli sredir. 4 4..2 2..6 6M MO OS SF FE ET TK KA AY YIIP PL LA AR RII Bir g MOSFETinin kayplar, verilen bir anahtar iin kullanlabilecek yar-iletken tipleri arasndan bir anahtarlama aygtnn seiminde bir faktrdr. Seim basit deildir nk belirlenen bir akm deerinde bir MOSFETin bir BJTden daha az veya daha fazla kayplara sahip olduu sylenemez. letim ve kesimde anahtarlama kayplar, deerlendirmede nemli rol oynar. Anahtarlama frekans zellikle nemlidir. Sabit aka akmnda srekli iletim durumunda, MOSFET kayb basite ( I D ) 2 RDS (iletim ) hesaplanarak bulunur. letim ve kesim sresince kaybolan enerji kolaylkla bulunmaz ve gerekte hem aka ve hem de kap devre durumlarna baldr. ekil 4.36 ve 4.38 de

grlen devreler zel bir devre dzenlemesi iin byle kayplarn modellenmesinde kullanlabilir. Devrenin iletimi iin, akm ve gerilimin zamanla deiimleri ekil 4.37 de grlmektedir. Bu ekilde iletim sresince vDS ve iDnin arpm zamann bir fonksiyonu olarak iletim gcn verir; bu ekil 4.42 de grlmektedir. Erinin altndaki alan iletim sresince MOSFETe verilen enerjidir. Kk miktarda bir enerji kapy srmek iin gereklidir fakat genelde dier kayplara kyasla bu ihmal edilebilir ve burada gznne alnmayacaktr. MOSFETin her iletiminde, bu ayn enerji kayb oluur, bylece anahtarlama frekans ve her iletim ilemi bana enerji kaybnn arpm olarak temsil edilen g bulunur.

ekil 4.42 ekil 4.42 de erinin altndaki alan enerji eitliini verir: enerji(iletim) = (0,5)(VDD )( I )(t3 t1 ) (4.24)

(4.24) eitliinde, t1 ve t3 MOSFETin iletimi ksmnda daha nceden tanmlanmtr. MOSFET t3 ve t4 aralnda tamamen iletimde deildir, fakat vDS nin deeri bu periyot sresince hemen hemen VDS(iletim)e eittir. Bu modeldeki farkllk kayplar iin ihmal edilmitir. Ayn yaklam kesim sresince t1 ve t2 aral iin aadaki eitlik 4.25 de kullanlmaktadr. ok benzer bir davranla, zamann bir fonksiyonu olarak vDS ve iDnin arpmnn grafiini bulunarak kesim ile ilgili kayp belirlenir. ekil 4.39 daki eriler ekil 4.43 de grlen grafikleri izmek iin kullanlmtr ve enerji erinin altndaki alan olarak bulunur:

ekil 4.43

enerji (kesim) = (0,5)(VDD )( I )(t 4 t 2 )

Burada t2 ve t4 kesim ilemi iin daha nceden tanmlanmtr.

(4.25)

imdi toplam kayp 4.24 ve 4.25 eitliklerindeki sonularn toplam ile bulunabilir:
anahtarlama g kayb = ( f )[enerji(iletim) + enerji (kesim)] anahtarlama g kayb = 0,5( f )(vDD )( I )[(t3 t1 ) iletim + (t 4 t 2 ) kesim ] (4.26) (4.27)

Kayplar hakknda gznne alnacak bir gerek anahtarlama frekansnn art ile toplam kayplarda olduka kk bir arttr. ou durumlarda, dk anahtarlama frekansnda MOSFET bir BJTye gre karlatrmal bir dezavantaja sahiptir. Bu, MOSFETin olduka yksek iletim durumu kayplarndan kaynaklanmaktadr. Anahtarlama frekans artarken, BJTnin anahtarlama kayplar MOSFETin anahtarlama kayplarndan daha fazla artar. Belli bir frekansta, iki kayp birbirine eittir ve yksek anahtarlama kayplar iin MOSFET BJTye gre daha az toplam kayplara sahiptir. Bu, zellikle daha yksek anahtarlama frekans iin daha kk indktr ve kapasitre izin verdiinden ve bylece devrenin daha az maliyetinden dolay nemli olmaktadr. Eitlik 4.27 de, zaman aral kontrol edilebilen yegane anahtarlama kayb faktrdr. Anahtarlama zamanndaki bir azalma kayplarn azalmasna dorudan yansr. Bu, ani iletim ve kesim iin yeterli kap akmn salayacak kap srme devresinin dikkatlice tasarmn gerektirmektedir. RNEK 4.11

ekil 4.44 de, MOSFET 50 kHzde periyodik olarak iletim ve kesimdedir. Kap akm beslemesi 5 s iin +100 mA ve daha sonra 15 s iin -60 mA dir. vGSnin deeri kapya balanm zener diyotun etkisiyle +10 veya 0 V ile snrlanmtr. Yk indktans, her yarm sayklda yk akmnn sabit varsaylabilecei kadar yeterli byklktedir. Bu alma durumu iin MOSFETin anahtarlama ve iletim kaybn bulunuz.

ekil 4.44

RDS(iletim)=0,5 ,

IL=10 A, VT=3,8 V, VDD=200 V, G=4,0 mho VDG >0 ile Cgd=50 pF VDG <0 ile Cgd=2000 pF

VDG >0 ile Cgs=1200 pF VDG <0 ile Cgs=500 pF ZM letim. Tam aka akmnda,

10 vGS = + 3,8 = 6,3 V 4

t1 = (3,8)

1250 10 12 = 47,5 10 9 s 0,1

(6,3 3,8)(1250 10 12 ) t 2 t1 = = 31,3 10 9 s 0,1 t3 t 2 = (200 6,3)(50 10 12 ) = 96,9 10 9 s 0,1

t 4 t3 =

(6,3 5,0)(2000 10 12 ) = 26,0 10 9 s 0,1 (10 6,3)(2500 10 12 ) = 92,5 10 9 s 0,1

t5 t 4 =

Kesim (yeni zaman orijini ile)

t1 =

(10 6,3)(2500 10 12 ) = 154,2 10 9 s 0,06 (6,3 5,0)(2000 10 12 ) = 43,3 10 9 s 0,06

t 2 t1 =

(200 6,3)(50 10 12 ) t3 t 2 = = 161,4 10 9 s 0,06 t 4 t3 = (6,3 3,8)(1250 10 12 ) = 52,1 10 9 s 0,06 (3,8 0)(1250 10 12 ) = 79,2 10 9 s 0,06

t5 t 4 =

Bariz anahtarlama kayb iletim sresince t1-t3 aral ve kesim sresince t2-t4 aral sresince oluacaktr. letimde t3 sresince, vDS=6,3 V ve buna karlk gelen g 63 Wtr. Bu g iletimdeki 2000 Wlk tepe g ile karlatrlr. 4.24 eitliinden: iletim enerjisi = (0,5)(200)(10)(128,2 10 9 ) = 0,0001282 J Ayn ekilde, 4.25 eitliinden: kesim enerjisi = (0,5)(200)(10)(213,5 10 9 ) = 0,0002135 J ekil 4.45 de grld gibi, iletim (conduction) kayb temelde iletimde t3 den ve kesimde t2 den oluur. Bu zaman
t = 5000 + 197,5 175,6 = 5021,9 ns

letim (conduction) sresince ,

P = VDS (iletim ) I D = (10)(0,5)(10) = 50 W

letim kayb = (50)(5021,9 10 9 ) J saykl toplam kayp = 0,0001282 + 0,0002135 + 0,0002511 = 0,0005928 J/saykl

ekil 4.45
50 kHzlik bir anahtarlama frekansnda, g kayb P = (50000)(0,0005928) = 29,64 J rnek 4.11 de olduu gibi, bir BJT anahtarlama kayplar daha byk olurken daha az iletim kayplarna sahip olmaktadr. BJTnin iletim ve kesim zamanlar MOSFET de olduundan birka kez daha uzun olur ve anahtarlama kayplar da bariz olarak artar. Bu duruma bir BJTnin uygulanmas daha zordur ve uygun iletim ve kesim iin gerekli beyz akmn salamak iin daha karmak devre gerektirir.

4 4..2 ND 2..7 7K KA AY YN NA AK K N D K KT TA AN NS SII Kesim ksmnda daha nce bahsedildii gibi, kaynak indktans aka akmnn bir deerden baka bir deere deimesi iin gereken zamanda kayda deer bir etkiye sahip olabilir. ayet bir varsaym yaplrsa gerek zaman hesaplamak iin olduka basit bir analiz yaplabilir: Aka akmnn deitii periyot sresince, kap akm aka akmna kyasla ihmal edilebilir. Birka amperlik aka akm ile belki 200 mA lik bir kap akm karlatrldnda bu varsaym olduka makul olmaktadr. ekil 4.46 daki devre, kap kayna bir gerilim kaynana seri bir direnle temsil edilerek, analiz iin kullanlmtr. Grlen indktans MOSFETin dahili kaynak terminali ile seri herhangi bir indktans temsil etmekte olup aygtn paketlenmesinden dolay dahili minimum deere sahiptir. Bu lye gre kap kayna bir akm kayna ile temsil edilebilir, problem daha az nemli olur.

ekil 4.46 lgili zaman aral sresince, ekil 4.46 daki devre iin eitlikler 4.28 4.32 eitlikleri ile verilmitir: iG + iD = iS + i X iD = G (vGS VT )
di RG iG + vGS + LS S = VGG dt dv dv iG = c gs GS + c gd GD dt dt di vGD = vGS + LS S VDD dt

(4.28) (4.29) (4.30)

(4.31)

(4.32)

Aka akmnn deiim aral sresince, FWD iletimde olduundan aka devre ortak gerilimi sabittir. iS yerine iD konularak, bu iki akm ok kk miktarla birbirinden farkllk gsterir, bir yaklam yaplr. Bu yaklam kullanlarak ve 4.32 eitliinin diferansiyeli ile

 d 2 iD dvGD dvGS = + LS dt 2 dt dt

(4.33)

elde edilir. nceki eitlikler, iD ve iG den kurtarlarak vGS de bir eitliin zm bulunur:

d 2 vGS ( RG GLS C gd ) dt 2

LS G dvGS + RG + C (C ) dt + vGS = VGG dvGS + ( RG + R')(C ) dt + vGS = VGG

(4.34)

d 2 vGS ( RG GLS C gd ) dt 2
burada

(4.35)

C = C gs + C gd

(4.36)

ve
R' = LS G C (4.37)

4.35 eitliinde ikinci trev teriminin katsays, devre elemanlarnn olaan deerlerinin kullanld terimlere kyasla ihmal edilebilir. Bu yaklam ile, (4.35) eitlii (4.38) de ifade edildii gibi olur:

dv (RG + R')(C ) GS + vGS dt

= VGG

(4.38)

Eitlikteki balca etki vGS nin zaman davrann ynlendirmektir ki gerek kap srme kaynak direnci ile seri edeer bir diren eklemektedir. Etki, kap-kaynak geriliminin artrlabildii oran azaltmakta ve buradan aka akmn bir deerden baka bir deere artrmak iin gereken zaman artrmaktadr. Ayn ilem, aka akmnn bir deerden baka bir deere azaltld srede zaman artrmak iin de alr. Bir akm kayna ile yaknlatrlan kap srme devresi iin, kap srmeye seri olarak bu edeer direncin eklenmesinin devrenin performansna ok az etkisi olabilir. RNEK 4.12

ekil 4.47 deki devrede, kaynak indktans, LS hesaplamalara dahil edilmitir. Anahtar aldktan sonra t > 0 aral iin zamann bir fonksiyonu olarak aka akmn bulunuz.
Cgs = 570 pF Cgs = 400 pF VT = 4 V VDD=300 V VGG=15 V G = 3,5 mho vDG > 0 Cgd = 30 pF vDG < 0 Cgd = 600 pF RDS(iletim)=0,9 RG=200 I=6,5 A LS=12,5 nH vDG > 0 vDG < 0

ekil 4.47 ZM t = 0 ve t = t1 aral sresince, iki kapasitr vDG > 0 eik deeri ile yklenmektedir:
C = C gs + C gd = 570 + 60 = 600 pF

= RG C = (200)(600 10 12 ) = 120 10 9 s
ve vGS = 15(1 e t / ) vGS = VT iin t1 zamannn nce bulunmas gerekir: 4 = 15(1 e t1 / )

t1 = 37,2 ns
t1-t2 zaman aka akmnn deitii sredeki aralktr. 4.37 eitliinden, R' = LG (12,5 10 9 )(4) = C 600 10 12
R ' = 83,3 ns 6,5 Alik bir aka akmnn son deeri aada hesapland gibi bir kap kaynak gerilimi gerektirir:

6,5 i vGS = D + VT = + 4,0 = 5,86 V G 3,5

Yeni, etkili zaman sabiti aadaki gibi bulunur:

 = ( RG + R' )C = (200 + 83,3)(600 10 12 ) = 170,0 10 9 s

t1-t2 aral sresince kap-kaynak geriliminin deeri 4,0 Vtan 5,86 Va deiir, yukardaki zaman sabiti kullanlarak: vGS = 15 (15 4)e t / 5,86 = 15 11e (t2 t1 ) / t 2 t1 = 31,5 10 9 s ayet kaynak indktans mevcut deilse, zaman sabiti R ' olmakszn orijinal deer olurdu. (t 2 t1 ) in deeri bu durumda 22,2 10 9 saniye olurdu. Kaynak indktansnn sonucu akmn ykselme zamann 9,3 nanosaniye daha artrmaktr. Bu zaman ou devrelerde ihmal edilmekle beraber, ok yksek performans gerektiren devrelerde etkinin dahil edilmesi gerekir.
(4.38) eitlii elde edilirken yaplan yaklam bu rnekteki saylar kullanlarak gzden geirilebilir. 4.35 eitlii aadaki gibi olur:

d 2 vGS 300 10 18 dt 2
Karakteristik eitliin kkleri

9 dvGS + 170 10 dt + vGS = 15

s1 = 560,7 10 6

s2 = 5,95 10 6

s1nin deeri s2e kyasla ok byktr, zmn ilgili ksmlar ikinci ksma kyasla ok hzl olarak kaybolur. 4.38 eitlii bu yzden bu yaklamla kk bir hata ile kullanlabilir.

letim ilemini tamamlamak iin, aka-kaynak geriliminin imdi vDS(iletim)e indirilmesi gerekir. Bu deiim sresince, vGS 5.86 Vta sabittir ve kap akm da sabittir:
iG = ve vDS (iletim ) = RDS (iletim )iD = (0,9)(6,5) = 5,85 V 15 5,86 = 0,0457 A 200

(V vDS ( iletim ) )(C gd ) (300 5,85)(30 10 12 ) t3 t 2 = DD = 193,1 10 9 s = iG 0,0457

vDS(iletim)in deeri bu aka akm iin vGS temelde ayndr; bu yzden, t3-t4 aral sfrdr. Toplam iletim zaman drt aralk zamanlarnn toplamdr:

t 4 = 37,2 + 31,5 + 193,1 + 0 = 261,8 ns

Toplam iletim ilemi ile, kaynak indktansndan kaynaklanan 9,3 ns bu rnekte ok az etkiye sahiptir. Bu her durum iin doru olmayabilir. 4 4..3 3S SIIT T Bir SIT (static induction transistor = statik indksiyon transistr) yksek gl, yksek frekansl bir aygttr. Temel olarak triyot vakum tpnn bir kat-hal versiyonudur. SITin kesit alan ve sembol ekil 4.48 de grlmektedir. Ksa ok kanallar ile dikey yapda bir aygttr. Bylece alan snrlamasna maruz kalmaz ve yksek hz ve byk g almalarnda kullanldr. Kap elektrotlar aka ve kaynak n-epsi tabakalar arasnda gmldr. Bir SIT dikey ve gml kap yaps dnda JFETe benzer, bu sayede daha dk kanal direnci daha az gerilim dmne neden olur. Bir SIT ksa kanal uzunluuna, dk kap seri direncine, dk kap-kaynak kapasitansna ve kk termal dirence sahiptir. Dk grlt, dk bozulma (distorsiyon) ve yksek ses frekans gc zelliine sahiptir. letim ve kesim zamanlar ok kktr, 0,25 s.

(a) ekil 4.48 Bir SITin a) kesit alan b) sembol

(b)

letim durumunda gerilim dm yksektir, tipik olarak 180 Alik eleman iin 90 V ve 18 Alik eleman iin 18 Vtur. Bir SIT normalde iletim durumundadr ve bir negatif kap gerilimi kesim durumunda tutar. Normalde iletim karakteristii ve yksek iletim dm genel g dnm aygtlarnda kullanmn snrlamaktadr. SITin anma deerleri 300 A, 1200 Va kadar ve anahtarlama hz 100 kHz kadar yksek olabilir. Yksek gl, yksek frekansl uygulamalarda (ses, VHF/UHF ve mikrodalga ykselticilerde) en kullanldr. 4 4 IIG GB BT T 4..4 Bir IGBT, BJT ve MOSFETin avantajlarn zerinde tar. Bir IGBT MOSFETler gibi yksek giri empedans ve BJTler gibi dk iletim kayplarna sahiptir. Fakat BJTler gibi ikinci krlma problemine sahip deildir. ip dizayn ve yaps ile aka-kaynak

edeeri direnci, RDS , BJT davrannda kontrol edilir. Bir IGBTnin kesit alan ekil 4.49.a da grlmekte olup p+ yapnn dnda bir MOSFETe benzemektedir. Bununla beraber, bir IGBTnin performans bir BJTye MOSFETten daha yakndr ve MOSFET gibi gerilim kontrollu elemandr. Bu, nblgeye aznlk tayclarn enjeksiyonu iin sorumlu olan p+ yapdan dolaydr. ekil 4.49.b de grlen edeer devre, ekil 4.49.c de olduu gibi sadeletirilebilir. Bir IGBT drt farkl PNPN tabakadan yaplm olup npn + pnp > 1 verilen durumu iin bir tristr gibi kilitleyebilir. n+ tampon katman ve geni epi taban dahili tasarmla NPN terminalinin kazancn azaltarak kilitlemeyi engeller. Bir IGBT g MOSFETleri gibi gerilim kontrollu bir elemandr. IGBT, kap srmesinin kolayl, tepe akm, salamlk gibi g MOSFETlerinin ekici zelliklerini paylamann yannda; dk anahtarlama ve iletim kayplarna sahiptir. Bir IGBT doal olarak bir BJTden daha hzldr. Bununla beraber, IGBTlerin anahtarlama hz MOSFETlerden daha aadr.
Bir IGBTnin sembol ve devresi ekil 4.50 de grlmektedir. terminal kap, kollektr ve emiterdir. Parametreler ve semboller MOSFETe benzer olup kaynak ve aka srasyla emiter ve kollektr olarak deitirilmitir. Bir IGBTnin anma akm 400 A ve gerilimi 1200 V ve anahtarlama frekans 20 kHzye kadar olabilir. IGBTlerin, DC ve AC motor srcleri gibi orta gl uygulamalarda, g kaynaklarnda, kat-hal rlelerindeki uygulama alanlar art gstermektedir.

ekil 4.49 (a) IGBTnin kesit alan

(b) edeer devre

(c) basitletirilmi devre

ekil 4.49 IGBTnin kesit alan ve edeer devresi

ekil 4.50 Bir MOSIGBTnin sembol ve devresi 4 5 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 4..5 4.1 Bir BJT nedir? 4.2 BJTnin tipleri nedir? 4.3 NPN ve PNP transistrler arasndaki fark nedir? 4.4 NPN transistrlerinin giri karakteristikleri nedir? 4.5 PNP transistrlerinin giri karakteristikleri nedir? 4.6 BJTnin alma blgesi nedir? 4.7 BJTnin s ne demektir? 4.8 BJTnin s ve cebri s arasndaki fark nedir? 4.9 BJTnin transkondktans ne demektir? 4.10 BJTnin overdrive faktr nedir? 4.11 BJTnin anahtarlama modeli nedir? 4.12 BJT de zaman gecikmesinin nedeni nedir? 4.13 BJT de depolama zamannn nedeni nedir? 4.14 BJT de ykselme zamannn nedeni nedir? 4.15 BJT de dme zamannn nedeni nedir? 4.16 BJTnin doyum modu nedir? 4.17 BJTnin iletim zaman nedir? 4.18 BJTnin kesim zaman nedir?

4.19 BJTnin FBSOAs nedir? 4.20 BJTnin RBSOAs nedir? 4.21 kesim sresince BJTnin ters polarlanmas niin gereklidir? 4.22 BJT de ikinci krlma nedir? 4.23 BJTnin artan anahtarlama hzlar iin beyz srme teknikleri nedir? 4.24 BJTnin doyumda olmayan kontrolu ne demektir? 4.25 BJTlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 4.26 Bir MOSFET nedir? 4.27 MOSFETlerin tipleri nedir? 4.28 MOSFETin eik gerilimi nedir? 4.29 Bir MOSFETin transkondktans nedir? 4.30 n-kanall MOSFETin anahtarlama modeli nedir? 4.31 MOSFETlerin transfer karakteristikleri nedir? 4.32 MOSFETlerin k karakteristikleri nedir? 4.33 MOSFETlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 4.34 Kesim sresince MOSFETler niin negatif kap gerilimi gerektirmezler? 4.35 BJT ve MOSFETte doyum kavram niin farkllk gsterir? 4.36 Bir MOSFETin iletim zaman nedir? 4.37 Bir MOSFETin kesim zaman nedir? 4.38 Bir SIT nedir? 4.39 SITlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 4.40 Bir IGBT nedir? 4.41 IGBTlerin k karakteristikleri nedir? 4.42 IGBTlerin transfer karakteristikleri nedir? 4.43 IGBTlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 4.44 MOSFET ve BJT arasndaki esas fark nedir? 4.45 Paralel alan BJTlerin problemleri nedir? 4.46 Paralel alan MOSFETlerin problemleri nedir? 4.47 Paralel alan IGBTlerin problemleri nedir? 4.48 Seri alan BJTlerin problemleri nedir? 4.49 Seri alan MOSFETlerin problemleri nedir? 4.50 Seri alan IGBTlerin problemleri nedir? 4.51 Transistrlerde paralel koruyucunun amac nedir? 4.52 Transistrlerde seri koruyucunun amac nedir? 4.53 Transformotorlu kap yaltmnn avantaj ve dezavantajlar nedir? 4.54 Opto-yaltcl kap yaltmnn avantaj ve dezavantajlar nedir? 4 6P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 4..6 4.1 ekil 4.3 de, R=15 ve VCC=225 V. Transistr ekil 4.5 de grlen karakteristiklere sahiptir. F=4 deerini kullanarak, aadakileri bulunuz: (a) VCE 0 ile IC, (b) VCE, (c) ICnin yeni deeri, (d) IB, (e) toplam transistr g kayb.

4.2 ekil 4.11 deki devrede alan bir transistr 1,8 slik dme zamanl bir kollektr akmna sahiptir; CS=0,075 F, E2=350 V ve iC(0)=10 A. Aadakileri bulunuz: (a) transistr kollektr akmnn sfr olduu zamanda vCE, (b) iSnin sfr olduu zaman. 4.3 ekil 4.11 deki devrede, transistr 1,2 slik dme zamanl bir kollektr akmna sahiptir; E2=350 V ve iC(0)=10 A. (a) Kollektr akmnn sfr olduu zamanda vCE nin 200 Vu amamas iin CSnin deerini seiniz. (b) Dnin iletime balad zaman bulunuz. 4.4 ekil 4.13 de, aadaki devre elemanlar verilmitir: VCC=300 V, RB1=4,75 , VBB=20 V, RC=10 , RB2=8 , VX=15 V. Hem transistr almas ve hem de kesimin balang aamas sresince VBE=1,0 V. 4.5 RB1 ve RB2 deerleri iin ekil 4.13 deki gibi bir devre tasarlaynz. stenilen deerler, IB1=0,3 A ve IB2=0,45 A. VBB=15 V ve VX=10 V. 4.6 ekil 4.13 de, istenilen deerler, IB1=1 A ve IB2=0,75 A. VBB=20 V ve VX=12 V. RB1 ve RB2 deerlerini bulunuz. 4.7 letimde F=10, iletimin sonunda F=25, kesimde I B2 / I B1 = 1,5 ve CBnin etkisi 15
slik zaman sabiti olacak ekilde, ekil 4.19 daki gibi bir devre tasarlaynz. Kollektr akm 10 A dir. Pozitif ve negatif kaynaklar mevcuttur. 4.8 ekil 4.3 deki devre dzenlemesinde, transistr 1,2 slik bir ykselme zaman ve 1,7 slik bir dme zaman elde etmektedir. Anahtarlama frekans 5 kHzdir. VCC=200 V, R=10 . Aadakileri bulunuz: (a) iletim kayb, (b) kesim kayb, (c) anahtarlama g kayb. 4.9 Problem 4.8 de, anahtarlama frekans 10 kHzye deitirilmitir. Transistrn iletim durumunda, VCE=1,1 V. Her periyotta transistr 40 s iin tamamen iletimdedir. Aadakileri bulunuz: (a) watt olarak anahtarlama kayb, (b) watt olarak ortalama iletim kayb. 4.10 ekil 4.7 de, E2=300 V, I=10 A ve anahtarlama frekans 7,5 kHz dir. Akmn ykselme zaman 100 ns ve akmn dme zaman 900 ns dir. Gerilimin ykselme ve dme zamanlar 500 ns dir. Aadakileri bulunuz: (a) iletimde enerji kayb, (b) kesimde enerji kayb, (c) watt olarak toplam anahtarlama kayb. 4.11 Problem 4.10 da, CS=0,05 F ve RS=1000 luk polarize bir koruyucu devreye eklenmitir. Koruyucu dirente kaybolan gle beraber toplam anahtarlama kaybn bulunuz. Kollektr akmnn ykselme ve dme zamanlarnda deiim olmadn

varsaynz. 4.12 Ek Bde verileri verilen bir MTM15N40 MOSFETi iin VDG>0 ve VDG<0 iin uygun paral dorusal Cgs ve Cgd deerlerini bulunuz. 4.13 rnek 4.8 deki devre 50 mAlik bir kap srme akm ile deitirilmitir. ndktr akm 8 A ve kap gerilim snr 12 Vtur. letim ilemindeki be periyodun sresini bulunuz. 4.14 Problem 4.13 deki veriyi kullanarak kesim sresindeki be aral bulunuz. Kap srme akm 75 mA ile deitirilmitir. 4.15 rnek 4.11 deki MOSFET verisini kullannz. letim iin kap akm 75 mA ve kesim iin 50 mAdir. VDD=300 V ve IL=5 A. Aadakileri bulunuz: (a) iletim enerji kayb, (b) kesim enerji kayb, (c) iletim g kayb, (d) ayet kap akm periyodik olarak 20 s iin pozitif ve 30 s iin negatif ise ortalama MOSFET g kayb. 4.16 ekil 4.47 deki devre dzenlemesinde, aadaki veriler verilmitir: Cgs = 600 pF Cgs = 450 pF VT = 3,5 V VGG=12 V vDG > 0 vDG < 0 RDS(iletim)=1 I=10 A Cgd = 50 pF vDG > 0 vDG < 0

Cgd = 1000 pF VDD=200 V RG=50

G = 4 mho

LS=15 nH

vDSnin vDS(iletim)e eit olmas iin gerekli zaman bulunuz.

5 FAZ-KONTROLLU DORULTUCULAR
Yaygn olarak kullanlan bir g yar-iletken eleman faz kontrollu dorultuculardaki SCR dir. Bu gibi uygulamalarda, AC hat gerilimi dorultulur ve ayarl k gerilimi elde etmek iin her yarm dalgada iletimin balangc geciktirilir. Ters tkama zellii ve olduka kk palsli kap akmlar ile yksek akmlarn kontrol edilebilme zellii, SCR lerin g kontrol modunda kullanlmasn uygun hale getirmitir. 5 1V VA AR RS SA AY YIIM ML LA AR R 5..1 Bu blmde g-devre analizinde, temel devre davranlar vurgulanacaktr. SCR ve diyotlar, ideal kabul edilmemi yerlerin dnda ideal olarak varsaylacaktr. Aadaki varsaymlar, SCR devre karakteristikleri hakknda yaplmtr. (a) SCR, ihmal edilebilir kk kap-akm palsi ile iletime geirilebilir. (b) letim sfr zamanda oluur. (c) letimde, anot-katot gerilimi sfrdr. (d) Kesimde anot-katot gerilimi ters ynde olduu srede, ksa geici bir sre iin de olsa ters anot akm yoktur. (e) Kesim sfr zamanda oluur. (f) Kesim durumunda anot akm sfrdr. ekil 5.1 kararl durum iin bu ideal karakteristiklerin (c), (d) ve (f) durumlarn gstermektedir.

ekil 5.1 5 2D DY YO OT TD DO O R RU UL LT TU UC CU UL LU UD DE EV VR RE EA AN NA AL LZ Z 5..2 Kontrollu dorultucu devrelerin analizinden nce, baz kontrolsuz dorultucu devrelerin zerinde allmas faydal olacaktr. Kullanlan diyotlar ekil 5.1(a) da grlen, ayn ideal karakteristiklere sahiptir. 5 2..1 1Y YA AR RIIM MD DA AL LG GA AO OM MK KY Y K K 5..2 ekil 5.2(a)da en temel yarm dalga dorultucu devre grlmektedir. ekil 5.2(b), akm ve yk geriliminin grafiklerini gstermektedir. Kaynak gerilimi T periyodunda ve Vm maksimun deerinde sins dalgas eklindedir.

ekil 5.2 Devre eitlii,

vS = v D + v R

(5.1)

i(t) = 0 iin vD = 0 olduundan, akm eitlii

i (t ) = vS Vm sin t = R R (5.2)

5.2 eitliinde, belirlenen kaynak frekansna tekabl etmekte ve eitlik sadece i(t) > 0 iin geerlidir. Bylece, maksimum akm, vs Vm ye eit olduunda oluur ve 5.3 eitlii ile verilir.

Im =

Vm R

(5.3)

letim sresince, vD=0, dolaysyla i (t ) > 0 iin v R = v S (5.4)

vS<0 iken yarm saykl sresince, diyot ters polarlanmtr. Akm sfr ve vR sfrdr. Bu yarm saykl boyunca
vD = vS

(5.5)

Bu devre iin ilgili byklkler, ortalama yk akm ve gerilimidir. Ortalama akm, dalga biiminin periyodu zerinde i(t) nin integrali ile bulunur.
I ort =

1 T i (t )dt T 0

(5.6)

kinci yarm saykl iin i(t) = 0 olduundan, bu integral 0 - T/2 yarm periyodu zerinde deerlendirilir.
I ort =

1 T /2 I m sin tdt T 0

(5.7)

burada

= 2f = 2 / T
5.7 eitliinin integral ilemi 5.8 eitlii ile sonulanr ve yarm dalga devre karakteristiidir: I ort = Im (5.8)

Gerilimin dalga ekli akmn dalga ekliyle ayn olduundan, ortalama yk gerilimi iin 5.8 eitliine benzer iliki vardr. Vort = Vm (5.9)

Baz durumlarda, akmn RMS deeri istenilir. Bu, RMS deerinin tanmndan bulunur. I RMS

1 = T

[i( t ) ] dt
2

0 ,5

( 5.10)

Burada da, integral yarm periyot zerinden deerlendirilir:

I RMS

2 1 T /2 = ( I m sin t ) dt 0 T

0,5

(5.11)

I RMS =

Im 2

(5.12)

5.12 eitliinin sonucu, yarm dalga devrenin dalga biiminin karakteristiidir.

ekil 5.2(b) deki grafik, diyotun tepe kaynak gerilimine eit bir ters gerilimi tkamas gerektiini gsterir. Bu deer verilen bir devre iin uygun diyot dorultucu seiminde de gereklidir. RNEK 5.1 ekil 5.2(a)da grld gibi omik ykl bir yarm dalga dorultucu 20 luk bir yk beslemekte ve kaynak gerilimi 240 V RMS, 60 Hz dir. Aadakileri bulunuz:
(a) tepe yk gerilimi (b) tepe yk akm (c) ortalama yk gerilimi (d) ortalama yk akm (e) RMS yk akm (f) ykn gc

ZM
a) Tepe yk gerilimi = Vm = 1,414 V RMS = (1,414 )( 240 ) = 339,4 V
b) Tepe yk akm = Vm 339,4 = = 16,97 A R 20 Vm 339,4 = = 108 V

c) Ortalama yk gerilimi =

d) Ortalama yk akm =

I m 16,97 = = 5,4 A

e) RMS yk akm =

I m 16,97 = = 8,48 A 2 2

f) Ykn gc = ( I RMS ) 2 R = 8,48 2 ( 20 ) = 1440 W 5 5..2 2..2 2Y YA AR RIIM MD DA AL LG GA A N ND D K KT TF FY Y K K

ekil 5.2.deki yarm dalga devresi, ekil 5.3de grld gibi bir indktif ykn eklenmesi ile deitirilmitir. Yk akm, tm periyodun yarsndan daha fazla mevcut olabilir. Ykn indktansnn bykl nemli olmayp, iletim btn periyot boyunca deildir; ayet yle olsayd diyot srekli olarak iletimde kalacakt, diyot ularndaki

gerilim tm periyot boyunca sfr olacakt ve vS , vL deerleri birbirine eit olacakt. Dorultma ilemi olmayp akmn alternatif zellii srdrlecekti. Bu durum elikili bir durum olduundan, olmas mmkn deildir. Yk akmnn baz aralkta sfr olmas gerekir ki bu da yarm periyottan daha azdr. Geici yk akmnn bir zm, aadaki gibidir. ekil 5.3deki devrede, akm t=0 annda sfrdr. Akm ilikisi 5.13 eitliinde verilmektedir.
Vm t / i= Z sin(t ) + (sin )e

(5.13) (5.14)
(5.15)

Z = ( R 2 + 2 L2 ) 0.5

= tan 1

L R

ekil 5.3 5.13 eitliindeki akm T/2 den daha byk bir zamanda sfr olur. Bu zaman, bu eitliin saysal bir irdelemesi ile bulunabilir. Byk gl dorultma ileminde bu metot kullanl deildir. Herhangi bir indktans miktar her saykln bir ksm iin sfr olmayan bir yk akm meydana getirmez. Daha tesi, AC kaynak akm ift ynldr ve zellikle yk akm bykse dorultucu devresini besleyen bir transformatrde doymaya neden olabilir. RNEK 5.2 ekil 5.3 deki yk geriliminin ve akmnn ortalama deerlerini bulunuz; Vs=120 V RMS, 60 Hz ; R = 20 ; L = 0,0531 H.

ZM 5.13-5.15 eitliklerinin irdeleme ile zm, akmn sfr olduu zaman verir:

= tan 1

(120 )(0,0531) = rad 20 4

Z = [(20) 2 + (20) 2 ]0.5 = 28,28

= tan = 1
(120)(2) 0.5 t / i= sin t + 0,707e 4 28,28
i=0 da t iin irdelemeli zm sonucu, t=3,9407 rad olarak bulunur.
Yk gerilimi 0<t<3,9407 iin kaynak gerilimi ile ayndr ve dalgann kalan ksmnda sfrdr. vL nin ortalama deeri, deiken yerine a deikeni konularak integral ile belirlenir:

VL =

1 2

3,9407

(120)(1,414) sin d = 45,84 V

Ortalama yk akm, ortalama yk gerilimi ve direnten bulunabilir. I= VL 45,84 = = 2,29 A R 20

f ( x ) = 0 eitliinin Newton metodu ile saysal zmnde x n+1 = x n f ( x n ) / f ' ( x n ) n = 0,1,2, yeterli doruluk alnncaya kadar irdeleme ilemine devam edilir. rnek 5.2ye gre burada, x =t x f ( x) = sin ( x / 4 ) + 0,707e f ' ( x) = cos( x / 4 ) 0,707e x

ekil 5.3 n, ekil 5.4 de grld gibi bir deiiklii ile olduka kk g gerektiren ykler iin kullanl bir devre oluturulur. Devre yarm dalgal olarak kald halde, yk akm imdi ilemin tm periyodu boyunca mevcuttur. ekildeki grafikler, byk yk indktansl varsaymla devre akmlarn ve gerilimlerini gstermektedir.
Yke paralel diyot, FWD (freewheeling diyot: bota alma diyotu) olarak bilinir. Bu diyotun devre ilemi vLyi negatif olmaktan korur. kinci yarm dalgada -kaynak gerilimi negatif iken- yk akm FWD den geer. FWD nin bu iletim aralnda, kaynak ile ana diyot arasndaki gerilim eitlii ana diyotun ters polarlanm olduunu gsterir ve bylece kaynak akm bu yarm dalga iin sfrdr. Yk gerilimi ve yk akmnn ortalama deerleri, yarm dalga omik yk durumunda olan ayn zelliklere sahiptir. Her iki durum iin grafiklerin karlatrlmas, zamann

bir fonksiyonu olarak ayn dalga biimini gsterir. Bu durumda 5.9 eitlii uygulanr.

ekil 5.4 RNEK 5.3 ekil 5.4deki devre deerleri, VS = 120 V RMS, 60 Hz ve R=20 dir. Yk indktans byktr. Aadakileri bulunuz: (a) ortalama yk gerilimi (b) ortalama yk akm (c) yk gc ZM a) VL =
(120 )(1,414 ) = 54 V

b) I L =

VL 54 = = 2,7 A R 20

c) P = I L 2 R = ( 2,7) 2 ( 20 ) = 145,8 W Yk indktansnn byk deerinden dolay, akm hemen hemen sabittir. 5 5..2 KY 2..3 3T TA AM MD DA AL LG GA AO OM MK Y K K Tam dalga fonksiyonu, bir kpr dorultucu veya sekonderi orta ulu bir transformatr ile salanabilir. ekil 5.5(a)daki devrede kpr dorultucu kullanlmaktadr. Yarm dalga durumunda olduu gibi, kaynak gerilimi ve yk direnci ayndr. Tam dalga devresi, yarm dalgada olduu gibi devreden bir akm geirir fakat ykteki akm ikinci yarm dalgada da vardr. Bu ikinci yarm saykl ksm birinci yarm dalgadaki akmla benzer olup sadece zaman ekseninde saa doru kaydrlmtr. Diyot kprs akm ynlendirici modu iinde ilem yapar; bylece alternatif kaynak akm is yk direncinde tek ynl akma dnr. ekil 5.5(b)de, eitlik 5.3de verilen Im maksimum akm ile uygun dalga ekilleri grlmektedir. Ortalama ve RMS deerleri, yarm dalga durumuna benzer bir ekilde bulunabilir:

I ort = I ort =

1 T

i ( t ) dt
0 L

(5.16) (5.17)

T 1 T /2 I sin t dt + m T / 2 I m sin t dt 0 T

2 I ort = I m

(5.18)

Burada, tam dalga ortalamasnn yarm dalga ortalamasnn iki katnn olduuna dikkat edilmelidir. Bu durum, iki akm-zaman grafiklerinin incelenmesiyle rahatlkla anlalabilir. Benzer ekilde ortalama yk gerilimi ayn faktrle verilir, bylece: 2 Vort = Vm RMS akm yine RMS tanmndan bulunur : (5.19)

1 T 2 I RMS = [iL (t )] dt 0 T

0.5

(5.20)
0.5

1 T 1 T /2 I RMS = ( I m sin t ) 2 dt + ( I m sin t ) 2 dt T 0 / 2 T T

(5.21)

5.21 eitliinin incelenmesiyle, ikinci yarm saykln negatif iaretinin bir farkllk

meydana getirdii grlmez ve matematiksel ilemin sonucu herhangi bir sinsoidal dalgann RMS deeri ile ayndr. Bylece: I RMS = Im 2 (5.22)

Yarm dalga durumunda olduu gibi, ekil 5.5(b)deki grafik diyotun Vm deerine eit bir ters gerilimi tkayabilmesi gerektiini gsterir. Yk akm iin iki yol olduundan, ortalama diyot akm, ortalama yk akmnn sadece yarsdr.

(a)

ekil 5.5(b) RNEK 5.4 ekil 5.5(a)da grlen omik ykl, tam dalga bir dorultucu, 20 luk bir yke ve 240 V RMS, 60 Hz lik kaynak gerilimine sahiptir. Aadakileri bulunuz: a) Tepe yk gerilimi b) Tepe yk akm c) Ortalama yk gerilimi d) Ortalama yk akm e) RMS yk akm f) Ykn gc ZM a) Tepe yk gerilimi, Vm = 1,414 V RMS = (1,414 )( 240 ) = 339,4 V

b) Tepe yk akm=

Vm 339,4 = = 16,97 A R 20

2 2 c) Ortalama yk gerilimi = Vm = 339,4 = 216 V 2 2 d) Ortalama yk akm = I m = 16,97 = 10,8 A e) RMS yk akm = 16,97 Im = 12 A 0.5 = ( 2) ( 2 )0.5

f) Ykn gc= ( I RMS )2 ( R ) = (12,0 )2 ( 20) = 2880 W 5 5..2 2..4 4T TA AM MD DA AL LG GA A N ND D K KT TF FY Y K K Yk direncine seri indktansn balanmas akmn dalga eklini deitirir. Burada sadece tam dalga durumu gz nne alnacaktr. ekil 5.6, ekil 5.5(a)nn indktif ykle yeniden izilmi halidir. Analizi kolaylatrmak iin sonlu bir yk indktans ile bir balang zm yaplr. Pratikte bunun manas, zamanla yk akmnn deiiminde ihmal edilebilir dalgack (ripple) salayabilecek yeteri kadar byklkte yk indktansnn olmas demektir. Bundan sonraki rnekte de grlecei gibi, gerekli olan indktans uygun olmayacak bir byklkte deildir. Bu varsaymla, devre davran ekil 5.7de gsterildii gibidir. Sabit yk akm, alternatif yarm sayklda iki diyotun sabit akm iletmesi ve dier diyotlarn dier alternatif yarm sayklda ayn sabit akm iletmesi anlamna gelmektedir. Kaynak akm kare biimli alternatif akmdr. Balantnn deitii alternatif yarm dalgalarn haricinde, yk daima kaynaa baldr. Yk gerilimi, yine sins dalgasnn tam dalga dorultulmu biimidir. Devre akmlar ve gerilimleri kolaylkla hesaplanabilir. Ykn ortalama gerilimi, omik ykl durumla ayn deerdedir. Yk akm temelde sabittir ve yk direnci ile ilikisinin bulunmas gerekir. ekil 5.6 iin anlk gerilim eitlii bunun belirlenmesine izin verir.

v L = vx + vR

(5.23)

Bu eitliin bir periyot zerinde integralinin sonucu ortalama gerilimlerin bir eitliidir.

ekil 5.6

ekil 5.7

VLort = V X ort + VRort

(5.24)

Vxin ortalama deeri, ideal indktr ularndaki ortalama gerilimdir. ayet indktrde diren varsa, bunun yk direncine eklenmesi gerektiine dikkat etmek gerekir. Bylece 5.24 eitliinden :
2 VRort = VLort = Vm ve I ort = veya 2 V I ort = m R Yk akm sabit olduundan dolay, RMS ve ortalama deerleri ayndr. (5.27) VRort R (5.26) (5.25)

RNEK 5.5 ekil 5.6 daki gibi, indktif ykl tam dalga bir dorultucuda, ykn omik ksm 20 a eit ve kaynak gerilimi 240 V RMS, 60 Hz. dir. Aadakileri bulunuz:
a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Tepe yk akm d) Ortalama yk akm e) RMS yk akm f) Ykn gc g) Her diyotun ortalama akm

ZM
a) Tepe yk gerilimi= Vm = 1,414V RMS = (1,414 )( 240 ) = 339,4 V 2 2 b) Ortalama yk gerilimi= Vm = 339,4 = 216 V
c) Tepe yk akm =

Vort 216,0 = = 10,80 A R 20

d) Ortalama yk akm = Tepe yk akm = 10,80 A e) RMS yk akm = Ortalama yk akm = 10,80 A

f) Ykn gc = ( I RMS )2 ( R ) = (10.80 )2 ( 20 ) = 2334 W g) Her diyotun ortalama akm =

1 2

I ort =

10,8 = 5,4 A 2

(g) deki arpan, kpr dorultucudaki diyotlarn her alternatif yarm dalgada iletimde olmalarnn sonucudur. R RN NE EK KS SP PIIC CE ES SM M L LA AS SY YO ON NU U:: T TA AM MD DA AL LG GA AK K P PR R D DO O R RU UL LT TU UC CU U Aadaki ekilde eleman deerleri verilmi olan tam dalga kpr dorultucu devresinin Pspice simlasyonunu yapnz. Devreye ait akm ve gerilim grafiklerini izdiriniz.
Vy 1 + _ 0 0V VS D3 4 D4 D1 2 L VX 3 D2 R 2,5 5 6,5 mH 6 10 V

Tek fazl tam dalga dorultucu Pspice modeli devresi

*Tek fazl tam dalga kpr dorultucu Pspice devre modeli

VS 1 0 SIN(0 169.7V 60HZ) L 5 6 6.5MH R 3 5 2.5 VX 6 4 DC 10V D1 2 3 DMOD D2 4 0 DMOD D3 0 3 DMOD D4 4 2 DMOD VY 1 2 DC 0V .MODEL DMOD D (IS=2.22E-15 BV=1800V) .TRAN 1US 32MS 16.667MS .PROBE .END

Pspice simlasyonu sonucu devreye ait akm ve gerilim grafikleri

5 5..3 3F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL L Faz kontrol ileminde, nceki ksmlardaki devrelerde bulunan diyot dorultucular SCRler ile deitirilmitir. imdi kaynak gerilimleri yn deitirirken ve her yarm saykl sresince SCR akm sfr olurken, SCR tkama zelliini gsterir ve bir kap akm uygulanmad srece iletime gemez. ayet bu kap akm, anot-katot geriliminin pozitif olduu zamanda salanmayp geciktirilir ve bu ilem tekrarlanrsa, dorultucunun k azaltlr. Bu ilem, dorultucu knn faz kontrolu olarak adlandrlr. ayet devre tam dalga ise, her yarm dalgada ayn gecikme salanmaldr. Gecikme, saykl bana 360 lik skalada llen as ile tanmlanr. 5 5..3 3..1 1F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL L:: Y YA AR RIIM MD DA AL LG GA A,, O OM MK KY Y K K ayet ekil 5.2 deki diyot, ekil 5.8(a) da gsterildii gibi bir SCR ile deitirilir ve SCRnin iletimi yarm dalgada as kadar geciktirilirse ekil 5.8(b) deki grafikler elde edilir. Bu grafiklerde, SCR t1 zamannda iletime geirilir ki bu / ile verilir.

ekil 5.8 Gerek dnyada, SCR sfr zamanda iletime gemez ve hi bir diren indktansz deildir, bylece akm gsterildii gibi bir sreksizlie sahip olamaz. T periyotluk zaman skalasnda, bu ilemler ok ksa zamanda oluur ve gsterilen idealletirme ok iyi bir yaklamdr. Ortalama gerilim ve akm deerleri burada da ilgi noktasdr. Bunlar, bundan nceki hesaplamalara benzer biimde bulunur.
I ort = I ort = 1 T iL (t )dt T 0 (5.28)

1 T /2 I m sin tdt T t1

(5.29)

5.29 eitliinde, integral t1 den balatlr nk akm sadece t1-T/2 iin sfr olmayan deerdedir.
I I ort = m (1 + cos ). 2 Ayn eitlik, Vm yerine Im konulmasyla gerilim iin de uygulanr : V Vort = m (1 + cos ) 2 (5.31) ( 5.30)

Yk akmnn RMS deeri, temel tanmlar kullanlarak bulunur ve 5.32 eitliinde verilir.

I RMS

1 T /2 = ( I m sin t ) 2 dt t T 1

0,5

( 5.32)

Sadeletirme sonucu, sonuta 5.33 eitlii bulunur: I RMS

I sin 2 = m 1 + 2 2

0,5

(5.33)

RNEK 5.6 ekil 5.8(a)da gsterildii gibi omik ykl yarm dalga faz kontrollu dorultucu, 20 luk yk ve 240 V RMS kaynak gerilimi, 60 Hze sahiptir. Devre =40 ile almaktadr. Aadakileri bulunuz:
a) Tepe yk gerilimi b) Tepe yk akm c) Ortalama yk gerilimi d) Ortalama yk akm e) RMS yk akm f) Ykn gc

ZM
a) Tepe yk gerilimi = Vm = 1,414V RMS = (1,414 )( 240) = 339,4 V
b) Tepe yk akm = I m =

Vm 339,4 = = 16,97 A R 20

Vm 339,4 c) Ortalama yk gerilimi = (1 + cos ) = (1 + cos 40 ) = 95,4 V 2 2

I 16,97 d) Ortalama yk akm = m (1 + cos ) = (1 + cos 40) = 4,77A 2 2

e) I RMS

I = m 2

sin 2 1 + 2

0,5

16,96 40 sin 80 = + 1 2 180 2

0,5

= 8,20A

f) Ykn gc = ( I RMS ) 2 ( R ) = (8,20 ) 2 ( 20 ) = 1345 W 5 5..3 KY 3..2 2F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL L:: T TA AM MD DA AL LG GA AO OM MK Y K K

ekil 5.5(a)daki diyotlar, SCRler ile deitirilmitir ve devre ekil 5.9da grlmektedir. Tam dalga tipli faz kontrol imdi mmkn olmaktadr.

ekil 5.9
SCRler faz gecikme asnda ift olarak kontrol edilirler. Akm ve gerilimin dalga biimleri ekil 5.10da gsterildii gibi tam dalga olmutur, formlde, t1 = / ve t 2 = t1 + T / 2 dir.

Akm ve gerilimin ortalama deerleri dalga eklinin incelenmesiyle bulunabilir. nk tam dalga erilerinin altndaki alan yarm dalga durumunun iki katdr. Bylece 5.30 ve 5.31 eitliklerinden;

I I ort = m (1 + cos ) V I ort = m (1 + cos ) R ve V Vort = m (1 + cos )

(5.34)

(5.35)

(5.36)

Yk akmnn RMS deeri, yarm dalga durumundaki 5.33 eitliinin yeniden

dzenlenmesi ile elde edilir. Burada yarm dalga durumu ile karlatrldnda, dalga bana iki pals vardr. RMS deeri, 5.33 eitliine gre 2 kere daha fazladr. Sonu RMS deeri 5.37 eitliinde verilmektedir; I RMS I sin 2 = m0.5 1 + (2) 2
0.5

(5.37)

ekil 5.10 RNEK 5.7 ekil 5.9 da gsterildii gibi, omik ykl, yarm dalga faz kontrollu dorultucunun yk 20 ve kaynak gerilimi 240 V RMS, 60 Hzdir. Devre =40 ile almaktadr. Aadakileri bulunuz:

a) Tepe yk gerilimi b) Tepe yk akm c) Ortalama yk gerilimi d) Ortalama yk akm e) RMS yk akm f) Ykn gc ZM a) Tepe yk gerilimi = Vm = 1,414 V RMS = (1,414 )( 240 ) = 339,4 V
b) Tepe yk akm =

Vm 339,4 = = 16,97 A R 20

V 339 ,4 c) Ortalama yk gerilimi = m (1 + cos ) = (1 + cos 40 ) = 190 ,8 V

I 16,97 d) Ortalama yk akm = m (1 + cos ) = (1 + cos 40 ) = 9,54 A

e) I RMS
I sin 2 1 + = m 0,5 (2) 2
0,5

16.97 40 sin 80 = 0,5 1 + (2) 180 2

0,5

= 11,60A

f) Ykn gc = ( I RMS ) 2 ( R ) = (11,60 ) 2 ( 20 ) = 2699 W 5 5..3 3..3 3F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL L:: T TA AM MD DA AL LG GA A,, N ND D K KT TF FY Y K K Burada da yine yk indktans, yk akmnda ihmal edilebilir dalgack salayabilecek miktarda yeteri kadar byk saylmtr. ekil 5.6, ekil 5.11 olarak yeniden izilmi ve diyotlar SCRler ile deitirilmitir.

ekil 5.11 vS>0 ve SCR1 ve SCR4 iletimde iken bir an gznne alndnda, bu anda iS>0dr.

ayet vs, SCR1 ve SCR2 dngs etrafnda bir gerilim eitlii yazlrsa, aadaki eitlik elde edilir ; v s = v AK1 v AK2 SCR1 iletimde olduundan, v AK1 = 0 ve bundan dolay v AK2 = ( v s ) < 0 Bu, SCR2nin ters polarlanm olduu anlamna gelir. vs, SCR1, yk ve SCR4 dngs etrafndaki bir gerilimin ifadesi aadaki eitlii verir.
v S = v AK1 + v L + v AK4 .

(5.38)

(5.39)

(5.40)

Burada da yine, iletimdeki SCRler sfr anot-katot gerilimine sahiptirler. Bundan dolay,
v L = vS

(5.41)

imdi, vs negatif deere deiirken, yukardaki eitlikler baz birimlerin iaret deitirmesine ramen biimini deitirmez. SCR2 ve SCR3 henz kaplarndan iletime geirilmediklerinden, akm yolunda da deime olmadn hatrlamak gerekir. vs<0 olduundan, v AK2 = 0 ve bylece SCR2 iletime geirilmeye hazrdr fakat henz kapsndan bir sinyal almamtr. Bunun gibi SCR3 de iletime hazrdr. Yk gerilimi, vs<0 olduundan negatiftir. Bu ifadelerin sonucu, ekil 5.12deki grafikte gsterilmitir. Bu durumlarn olumas sresindeki zaman t1 ve t2 arasdr. t1 ve T/2 aral sresince yk gerilimi pozitif ve SCR2 ters polarlanmtr. T/2 - t2 aras yk gerilimi negatif ve SCR2 ileri yndedir ve henz bir iletim sinyali almamtr.

ekil 5.12 imdi t=t2 de, vs<0 olarak SCR2 ve SCR3 kap sinyalleri ile iletime geirilmitir. Bu zamanda her iki SCRnin pozitif anot-katot gerilime sahip olduuna dikkat edilmelidir. ayet 5.38 eitliinde v AK2 deeri sfra eitlenirse, nk SCR2 henz iletime geirilmitir, o halde v AK1 nin negatif olmas gerekir. Bu, SCR1in ters polarlanmas demektir ve kesim durumundadr. Benzer bir durumda, SCR4 de iletimde deildir. Bu noktada, yk SCR2 ve SCR3 ile kaynaa baldr ve bylece yk gerilimi vs nin negatifi olur. deal olarak ekil 5.12 de gsterildii gibi, t2 zamannda vL nin bir sreksizlii vardr. Faz kontrolnn etkisi, akm yolunu doal noktasndan daha ileri bir zamana aktarmaktr; sonuta yk gerilimi anlk deerlerinin negatif olduu aralklara sahiptir. Bu diyot durumuna ters olup, transfer vs = 0 da oluur. Bu k geriliminin ortalama deeri nn bir fonksiyonudur. ntegral ilemi t1-t2 arasndaki yarm periyotta yaplr.

Vort =

2 t2 Vm sin tdt T t1

(5.42)

2 Vort = Vm cos Ortalama akm hala Vort/R dir, bylece; 2 V I ort = m cos R durumundakilere dntrlebilir.

(5.43)

(5.44)

=0 iin (faz kontrolu olmakszn), yukardaki eitlikler sadeletirilerek diyot

RNEK 5.8 ekil 5.11 de gsterildii gibi indktif ykl tam dalga, faz kontrollu dorultucuda ykn omik ksm 20 a eit ve kaynak gerilimi 240 V RMS, 60Hzdir. Faz kontrol as 40 dir. Aadakileri bulunuz:
a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Ortalama yk akm d) Tepe yk akm e) RMS yk akm f) Ykn gc g) Her bir SCR deki ortalama akm

ZM
a) Tepe yk gerilimi = Vm = 1,414 V RMS = (1,414 )( 240) = 339,4 V
b) Ortalama yk gerilimi = Vm cos = (339,4)cos 40 ) = 165,5 V Vort 165,5 = = 8,28 A R 20
2 2

c) Ortalama yk akm =

d) Tepe yk akm = Ortalama akm = 8,28 A e) RMS yk akm = Ortalama akm = 8,28 A f) Ykn gc = ( I RMS )2 ( R ) = (8,28 )2 ( 20) = 1370 W g) Her bir SCR deki ortalama akm = 1 8,28 I ort = = 4,14 A 2 2

(g) deki arpan kpr bal SCRlerin her alternatif yarm dalgada iletimde

olmasndan kaynaklanmaktadr. 5 5..3 3..4 4F FW WD DN NN NE EK KL LE EN NM ME ES S ekil 5.11deki devre, ekil 5.13deki devrede grlen FWDnin eklenmesiyle yeniden dzenlenmitir. Eklenen eleman yk akmna ek yollar oluturur ve mmkn olabilen yol vardr: SCR4 ile SCR1, SCR3 ile SCR2 ve son olarak, D1 (FWD) ile olan yoldur. D1in varl vLnin negatif deerler almasn engeller. vLnin negatif deerleri, D1in ileri iletimine neden olur ve diyot modellerinde ileri akmda sfr gerilim alnr.

ekil 5.13 ekil 5.12 de vL<0 olan ksmlar, ekil 5.14 de vL= 0 olarak deimitir. Bu aralklar sresince yk akm D1de oluur; SCRlerin akmlar ve iS sfrdr. Bu akm komtasyonunu (veya bir yoldan dier yola transferi) gstermek iin, vs, SCR1 ,vL ve SCR4 ieren yol etrafndaki bir eitlii gz nne alalm:
v S = v AK1 + v L + v AK4

(5.45)

imdi FWD den dolay, vs<0 ve vL = 0 alndnda, 5.46 eitlii dorulanr.

v AK1 + v AK4 < 0 (5.46)

Bylece seri bal iki SCR ters polarlanm olur ve iletimde deildir. Bu, yk akmnn FWDye transferinde kararldr. Ortalama yk geriliminin yeni bir eitlii, yk geriliminin dalga biimi, omik yk durumu ile ayn olduundan gerekli deildir. Ortalama yk gerilimi 5.36 eitlii ile ayndr.

V Vort = m (1 + cos ).

(5.47)

ekil 5.14 FWD olmad durumla karlatrldnda, ek bir akm daha mevcuttur. FWDdeki akm, t = 0 ile t = / aras ve ikinci yarm saykldaki benzer aralkta yk akm ile ayndr. Kalan srede akm sfrdr. Ortalama ve tepe akm deerleri, devre elemannn seimi iin gereklidir. FWDnin tepe akm, yk akm ile ayndr. FWDnin ortalama akm 5.48 eitlii ile verilir:
t I Dort = I L 1 = I L T / 2 (5.48)

RNEK 5.9

FWDli, tam dalga, faz kontrollu dorultucu, ekil 5.13de gsterilen bir indktif yk beslemektedir. Ykn omik ksm 20 a eittir. Kaynak gerilimi 240 RMS, 60Hz ve = 40 dir. Aadakileri bulunuz: a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Ortalama yk akm d) Tepe yk akm e) RMS yk akm f) Ykn gc g) Her bir SCR deki ortalama akm h) FWD ortalama akm ZM a) Tepe yk gerilimi = Vm = 1,414 V RMS = (1,414 )( 240 ) = 339,4 V

V 339,4 b) Ortalama yk gerilimi = m (1 + cos ) = (1 + cos 40) = 190,8V

c) Ortalama yk akm =

Vort = 9,54 A R

d) Tepe yk akm = Ortalama yk akm = 9,54 A e) RMS yk akm = Ortalama yk akm = 9,54 A f) Ykn gc = ( I RMS ) 2 ( R ) = (9,54 )2 ( 20 ) = 1820 W

140 g) Her bir SCR deki ortalama akm = I SCR ort (9,54 ) = 3,71 A 360 (9,54)( 40 ) h) FWD ortalama akm = I Dort = = 2,12 A 180 5 5..3 3..5 5F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LD DE EV VR RE EL LE ER RN ND DE ET TE ET TK KL LE EM ME E Faz kontrollu dorultucularda SCR kap palslerinin, AC kaynak geriliminin sfr geilerine gre geciktirilmesi gerekir. Baz e zamanlama vastalar, sfr geilere gre kap akm palslerinin rastgele olumasn nlemek iin kullanlmaldr. ayet byle palsleri retmek iin bir kapasitr yklenir ve sonra boaltlrsa, gerilim kaynann her yarm sayklnn sonunda kapasitrn boaltlmas ile e zamanlama salanm olur. Bylece, kapasitrn dolma aral iin bilinen ve tekrar edebilen bir balang noktas vardr. eitli, terminalli yar-iletken elemanlar bu kap-tetikleme fonksiyonunu yerine getirebilirler. Byle bir eleman, programlanabilir uni-jonksiyon transistr (PUT) olup byle elemanlarn kullanmn gstermek iin (zellikle faz kontrol durumlar altnda

SCRnin iletimi iin) kullanlmtr. Elemann sembol, besleme kayna ile vAK nin iA ile deiim grafii ekil 5.15 de grlmektedir. Yeterli bir anot akm almak iin, anot geriliminin VS yi kk bir eik kadar, tipik olarak 1 volttan az gemesi gerekir. ayet bu oluursa, eleman bir iletim durumuna anahtarlanr ve yeterli akm durumunu salar. Anahtarlama olutuunda gerilim seviyesi VS ye baml olarak programlanabilir. VS nin istenilen deeri tipik olarak gerilim blc devre ile elde edilir; ve Thevenin edeeri, ekil 5.15 de, RG ve VS ile gsterilir.

ekil 5.15 PUTun kullanm, DYAK elemanna benzer. Bir SCRnin kap ucuna bir kapasitr boaltr. Anahtarlama gerilimi VS ye baldr ve bu, kapasitrn dolmas iin gerekli ezamanlamay salamakta kullanlr. ekil 5.16 daki devre, yarm dalga omik ykl bir devrede bir SCRnin tetiklenmesinde PUTun kullanmn gstermektedir. Zener diyot, kaynak geriliminin pozitif yarm dalgas sresince, VS iin hemen hemen sabit bir gerilim salar. PUTun iletiminde, kapasitr RK direnci ve SCR kap devresinden oluan paralel devreye aniden boalr. Kaynak gerilim dalgasnn her pozitif ksmnn sonunda, VS sfr olur ve anot-katot geriliminin tepe deeri VS den sadece 1 voltdan az bir deerde daha byk olabilir, VS nin ani d, her pozitif yarm dalgann sonunda kapasitrn boalmasna neden olur. ekil 5.17 daki grafik, bu her pozitif yarm dalgann sonunda, kapasitrn boalma davrann gstermektedir.

ekil 5.16 ekil 5.17 de, kapasitr R1 ve R2 ve zener diyotun krpma seviyesi ile belirlenen deerden biraz daha byk bir gerilim deeri ile dolar. Kapasitr daha sonra PUT, RK ve SCRnin kapsndan geerek boalr. Bu balang boalmasndan sonra kapasitr bir veya daha fazla ek dolma-boalma dalgalanmasna balar. Bu ek dalgalanmalarn, SCR zaten iletimde olduundan etkisi yoktur.

ekil 5.17 letim durumundaki bir PUTun modeli, DYAKn paral dorusal modeline benzer. ekil 5.18 de devre, PUTun iletim aral sresinde, ekil 5.16 devrenin bir ksmn gsterir. Bu devre, PUTun iletim zaman ve boalma sresinde kapasitrn yeniden dolmas gibi ikinci derece etkileri ihmal etmektedir. ekil 5.18 de, PUTu bir anahtar olarak temsil eden, ES ve RS deerleri, bilgi-

sayfasndan belirlenebilir. Paral dorusal model bir yaklam olmakla birlikte, devre analizi iin kullanl olmaktadr.

ekil 5.18 RNEK 5.10 ekil 5.16 daki devrede, baz deerler verilmitir. Dier deerler, nn 30 ile 150 arasnda ayarlanabilir olmas ve gvenilir bir iletim iin SCRye yeterli akm salanmas artlarn salayacak ekilde belirlenecektir. Gsterilen zener diyot ideal olarak modellenebilir; ters yndeki iletimde gerilimi 20 V tur. Gvenilir bir iletim iin, SCR ye 3 s iin 0,1 A den byk kap akmnn uygulanmas gerekir. VS = 120 V RMS, 60 Hz SCR kap modeli: RK = 50 EGK = 1,2 V RZ = 4 k RGK = 15 ES =1,0 V RS = 0,5

letimdeki 2N6028 iin PUT modeli: Aadakileri bulunuz.

(a) R1 ve R2 deerleri (b) Yeterli kap akm salayabilecek C deeri (c) deerleri iin R deerlerinin aral ZM (a) R1 ve R2 deerleri iin ok geni bir deerler aral kullanlabilir. Mantkl bir seim, bunlarn eit yaplmasdr ve ekil 5.15 deki RG nin byle bir deeri 100 dur. Bu, performansn belirlendii bilgi-sayfas deerinin orta yoludur. Bu, iletimden nce kk tepe anot akmn veren byk deer ve kap-kaynak gerilimi, VS ye gre tepe kapasitr geriliminde kk bir kaymann (offset) sonucu kk bir deer arasnda karar vermektir. ayet bu seimler yaplrsa, R1=R2=200 k. (b) Cyi belirlemek iin devre modeli, PUT iletim modeli ile beraber, ekil 5.19 da gsterilen SCR kap-katot iletim modelidir.

ekil 5.19 vCnin balang deeri, R1 ve R2 nin gerilim blme ilemi ile 10 V olur. ekil 5.19un bir Thevenin edeeri (ekil 5.20 de gsterilen) analiz iin kullanlr:

ekil 5.20 10 0,9 0,923 t / t / iC = e = 0,679 e 11,54 + 0,5

= (11,54 + 0,5)C Kapasitr akm, ileri devre analizi ile bulunabilir: v GK = 0,923 + 11,54iC = 0,923 + 7,837 e t /

iR =

v GK = 0,018 + 0,157 e t / RK

iG = iC iR = 0,018 + 0,522 e t / t = 3 s de, iG nin 0,10 A olmas gerekir. Yukardaki eitliin zm ile nin deeri bulunur:

= 2,02s = 12,04C

C = 0,168 F

(c) Bu hesaplama iin, zener diyotun ularndaki 20 V dan az olan balang gerilimi ihmal edilir. zellikle nn kk deerleri iin, bunun diren deerinde etkisi azdr. = 30 $ iin, kapasitrn 1,39 ms iinde, 10 V dan 20 V kaynak gerilimine yklenmesi gerekir: 10 = 20(1 e t / )

= 2,00 ms ( C = 0,168 F ve R = 11,94 k ile)

= 150$ iin, kapasitrn 6,94 ms de yklenmesi gerekir ve buna karlk gelen diren deeri 59,65 dur. 5 4G G F FA AK KT T R R 5..4 Bir AC kaynaa bir dorultucu ve ykn gsterdii g faktr iki durum iin ekonomik neme sahiptir. Enerjinin harcand bir u sistemdeki byk ykler sk olarak, harcanan gerek enerji iin olduu kadar dk g faktr iin de cretlendirilir. Genel olarak, dorultucu ykleri birimden daha dk g faktr gsterirler, baz durumlarda g faktr olduka dktr. Ek olarak, g faktr, verilen bir yk beslemek iin gereken transformotorun bykln etkiler. ok kullanlan tek fazl, tam dalga durumlarna ait bir analizi aada verilmektedir. Genel olarak, yarm dalga dorultucu ykleri kk ve kayda deer g harcamasna sahip deillerdir; burada gznne alnmayacaklardr. 5 4..1 1F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LL LU UR RE EZ ZS ST TF FY Y K K 5..4 Bir kpr dorultucu iin ekil 5.10 daki AC kaynak akmnn dalga biimi 5.37 eitlii ile verilen yk akm iin olan ayn RMS deere sahiptir. RMS deer kareli bir fonksiyondur ve herhangibir akmn iaretinden bamszdr. Kprnn hem AC ve hem de DC tarafndaki akmlar ayn RMS deere sahiptir. G faktr, verilen gcn RMS gerilimi ve RMS akmn arpmna oran olarak tanmlanr. Bu tanm, faz kontrollu bir rezistif yk iin birimden daha kk bir g faktr ile sonulanmaktadr. RMS akmn 5.37 eitliindeki sonucu kullanlarak, g faktr aadaki gibi belirlenir: S, AC kaynak RMS akm ve RMS geriliminin volt-amper arpm olarak tanmlanr; kprnn DC tarafnda, g 5.49 eitlii ile bulunur. G faktrnn tanm kullanlarak, kpr dorultucunun AC taraf iin ek eitlikler yazlabilir:
P = ( I RMS ) 2 R (5.49) (5.50)

V S = VRMS I RMS = m ( I RMS ) 1,414

G faktr =

P 1,414 R I RMS = S Vm

(5.51)

Vm, Im ve R ilikili olduundan, 5.51 eitliinin sonucu, 5.37 eitlii kullanlarak 5.52 eitliini verecek ekilde yeniden dzenlenebilir:
sin 2 G faktr = 1 + 2
0,5

(5.52)

= 0 ile faz kontrolsuz durum iin g faktr beklenildii gibi (1) birimdir.
ekil 5.21, bir transformotorun sekonderinin orta ucunu kullanan tek faz, tam dalga bir dorultucu devresini gstermektedir. Sekonderin her yar ksm akmn ift ynl bir bileenine sahiptir. Transformotor nvesindeki manyetik ak, sekonder sargsnn iki yarsnda bu bileenlerin zt etkisinden dolay ift ynl bileene sahip deildir. Yk akm, gerilim ve primer akm ekil 5.9 da grlen kpr dorultucudaki ilgili akmlarla ayndr. Ana farkllk, dorultulmu yk akmnn alternatif yarm dalgalar sekonderin her yarsnda ve buna karlk gelen SCR de mevcut olmasdr. ekil 5.2 deki grafik bu farkllklar dnda ekil 5.10 ile ayndr.

ekil 5.21
Bir ideal transformotor varsaym ile primer ve sekonder akmnn ilikisi analiz edilebilir. Bu analiz iin, her sargdaki sipir says, Ndir. Bir amper-sarm eitlii gerekli ilikiyi verir. Dnm oran birim olduundan, yk geriliminin tepe deeri kaynak gerilimi ile ayndr. Aadaki ilikiler, primer akmnn alternatif ve kpr dorultucu durumu ile ayn olduunu gstermektedir:

Ni p Nis1 + Nis2 = 0 i p = is1 + is2

(5.53) (5.54)

ekil 5.22 Primer ve sekonder sarglarnn volt-amper oran sekonder sarglarndaki akmn DC bileeninden dolay ayn deildir. Bu yzden sekonder tarafndaki g faktr primer tarafndan farkllk gsterir ki 5.52 eitliinde kpr dorultucu iin verilen sonu ile ayndr. Sekonder taraf iin, her sekonder akmnn RMS deeri 5.33 eitliinden hesaplanabilir nk dalga biimi her iki durum iin ayndr. Aadaki eitlikler gereken hesaplamalar ifade etmektedir. Toplam sekonder gerilim-akm arpmnn bir sargnn iki kat olduuna dikkat edilmelidir: V S = (2) m I RMS 1,414 (5.55)

5.55 eitliinde, IRMS bir sekonder sargsndaki RMS akmdr. Yk akmnn RMS deeri, bir sekonder sargsndakinin 1,414 kat kadar byktr, bylece yk gc 5.56 eitliinde grld gibi ifade edilebilir:
P = (1,414 I RMS ) 2 R (5.56)

 sin 2 1 + P 2 G faktr = = S 2

0, 5

(5.57)

Sekonder g faktr primer sargsndan 0,707 faktr ile daha azdr. Transformotorun, bir transformotorun bir kpr dorultucuyu beslerken ki durumundan daha byk olmas gerekmektedir. RNEK 5.11 Bir faz kontrollu dorultucudan bir rezistif yk beslenmektedir. Bir drc transformotor 480 V RMS, 60 Hz kayna dorultucuya balamaktadr. Ykteki sekonder tepe geriliminin 100 V olmas gerekmektedir. Yk direnci 10 dur. Faz kontrol asnn deeri 45dir. (a) Sekonder sargsna balanan bir kpr dorultucu iin, primer ve sekonder g faktrlerini bulunuz. (b) Orta ulu bir transformotor durumu iin, transformotorun primer ve sekonder sarglarnn volt-amper orann bulunuz. (c) Sekonder g faktrn bulunuz. ZM (a) 5.52 eitliinden, g faktr elde edilebilir:
45 sin 90 + G faktr = 1 2 180
0,5

= 0,9535

(b) Her sekonder akm 5.33 eitliinden elde edilen bir RMS deere sahiptir:
Im = 100 = 10 A 10
0,5

I RMS

45 sin 90 10 = 1 + 2 2 180

= 4,767 A

Sekonder sarglar iin 5.55 eitlii kullanlarak,

100 S 2 = (2) (4,767) = 674 VA 1,414

5.37 eitlii kullanlarak, primer sarg akmnn RMS deeri bulunur. Primerdeki Imnin deerinin dnm oran ile ayarlanmas gerekir:

100 I m = (10) = 1,473 A (480)(1,414)

 1,473 I RMS = (0,9535) = 0,993 A 1,414

S1 = (480)(0,993) = 477 VA
(c) Sekonder g faktr 5.57 eitliinden bulunur:

45 sin 90 + 1 180 2 G faktr = 2

5 5..4 4..2 2F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LL LU U N ND D K KT TF FY Y K K

0, 5

= 0,674

Dorultucudaki yk, yk akmnn her saykl boyunca sabit olaca ekilde byk bir indktansla deitirilmitir. ekil 5.11 de grlen kpr dorultucu durumu iin, aadaki gibi g faktr belirlenebilir (dorultulmu akmn sabit deeri IL olarak kaydedilmitir):
2 P = IL R

(5.58) (5.59)

V S = m (I L ) 1,414

2Vm IL = R cos
Bu eitliin birletirilmesiyle 5.61 eitlii elde edilir:
G faktr = P = 0,900 cos S

(5.60)

(5.61)

Bir diyot dorultucu kullanlarak faz kontrolu olmakszn bile, yk indktif olduunda g faktrnn birimden daha dk olduuna dikkat edilmelidir.

ayet bir transformotor bir kpr dorultucuyu besliyorsa, akm ve gerilimin hem primer ve hemde sekonderdeki durumlar, nceki eitlikte olduu gibi ayn ilikiye sahip olmaktadr. Bu yzden hem primer ve hemde sekonder g faktrleri 5.61 eitliinde ifade edilmektedir. Transformotorun volt-amper oran, dorultucunun k gcnden bir deeri kadar byk olmaldr. ayet dorultucu, sekonderi orta ulu bir transformotor ile besleniyorsa, sekonder g faktr primerdekinden daha azdr. Burada da yine, IL DC yk akm ve Vm iki sekonder sargsndan birinin geriliminin tepe deeridir. ki sekonder sargsnn birine ait akmn RMS deeri, bu akmn yarm periyot iin ILye eit ve dier yar iin sfr olduu dikkate alnarak hesaplanabilir. 5.62 eitlii bu ilikiyi ifade etmektedir:

I RMS =

IL 1,414

(5.62)

V S 2 = 2 m ( I RMS ) = Vm I L 1,414

(5.63)

Yk gc iin 5.58 eitlii ve IL iin 5.60 eitliindeki ifadeler kullanlarak, g faktr bulunabilir:

G faktr =

P 2 = cos S2

(5.64)

Primer g faktr kpr dorultucu durumunda ayn kalmaktadr. RNEK 5.12 rnek 5.11 deki devre, yk direncine seri byk bir indktans ierecek ekilde deitirilmitir. zm tekrar ediniz. ZM (a) 5.61 eitliinden,
G faktr = 0,900 cos 45 = 0,6364

cos 45 2 (b) I L = (100) = 4,50 A 10 Sekonder sarglar iin 5.63 eitliinden, S 2 = Vm I L = (100)(4,5) = 450 VA Primer akm her yarm sayklda sabit deerli alternatif akmdr. Deeri, IL ve dnm oran ile ilikilidir:

N2 100 I p = IL = 0,663 A (480)(1,414) = (4,50) N 1

Primer sargs iin,

S1 = (480)(0,663) = 318,2 VA
(c) Sekonder g faktr, g faktrnn tanm kullanlarak bulunabilir:
2 P = IL R = (4,50) 2 (10) = 202,5 W

G faktr =

P 202,5 = = 0,450 S2 450

5 5H HA AR RM MO ON NK KL LE ER R 5..5 ok sayda faz kontrollu dorultucu, AC kaynakta bozulmu akmlar retirler. Byle harmonik bileenleri AC sistemde istenilmeyen etkilere sahip olabilir veya yakndaki aygtlarda parazite neden olabilir. Bu harmonik akmlarnn deeri etkilerini belirlemek iin mmkn olabilen her dorultucu iin hesaplanabilir. Byle harmonik akmlarnn etkilerini azaltmak iin baz nlemler alnabilir. Doasnda daha iyi olan bir devre dzenlemesi seilebilir veya AC kaynak ve dorultucu arasna dk geiren bir filtre yerletirilebilir. Dorultucu gcnn ok byk deerleri iin, byle bir filtrenin maliyeti savunulamaz. Bu durumlar iin, artrlm pals saysnda ok fazl bir dorultucu ve daha dk harmonik retimi savunulabilir. Byle ok fazl dorultucular ksm 5.8 de bahsedilmektedir. 5 5..1 1R RE EZ ZS ST TF FY Y K KL LE ER R 5..5 Sadece tam dalga dorultucular, harmonik retimi problemine neden olabilecek byk ykler iin kullanlr. Faz kontrollu AC kaynak akm, bir kpr dorultucu veya orta ulu bir transformotor kullanmndan bamsz bir dalga biimine sahiptir. ekil 5.23 de akmn zamanla deiim grafii harmonik akm bileenlerinin Fourier serisi analizi iin kullanlmtr. Fourier serisi katsaylar bilinen metotla hesaplanr. ekil 5.23 deki grafikten, A0n sfr olduu aktr:
An = Bn = 4 T

I
/

T /2

sin t cos nt dt

( 5.65)

4 T /2 I m sin t sin nt dt T /

( 5.66)

ekil 5.23

ekil 5.24 ki integralin zm aadaki sonular verir (genel katsaylar durumunda, n tek sayl, 3 ve yukarsna eittir):
I A1 = m [(cos 2 ) 1] 2 I B1 = m (2 2 + sin 2 ) 2 I 2 An = m 2 (1 n sin n sin cos n cos ) n 1 I 2 Bn = m 2 (n cos n sin sin n cos ) n 1 ( 5.67)

( 5.68)

( 5.69)

( 5.70)

Farkl n deerleri iin nn bir fonksiyonu olarak harmonik katsaylarnn genlii ekil 5.24 de grlmektedir 0. Btn akmlar =0 temel akmnn deerine normalletirilmitir. 5 5..2 2 N ND D K KT TF FY Y K KL LE ER R 5..5 Ykn byk indktans bileeni ile tam dalga bir dorultucu durumunda, AC kaynak akm alternatif kare dalgal biime sahiptir. ayet bir FWD mevcut deilse, her polarite

iin iletim periyodu 180dir; ayet bir FWD varsa, bu durumda her polaritenin iletimi T / 2 / aralndadr. ekil 5.25 deki grafik harmonik akmlarn belirlemek iin kullanlmaktadr; AC kaynak akmnn, zamann ift sayl bir fonksiyonu olmas iin zaman orijini kaydrlmtr.

ekil 5.25
Bir FWD kullanld durumda, hem pals genilii ve hem de genlik ya baldr; FWD olmakszn, sadece genlik ya baldr. ekil 5.25 deki grafik kullanlarak Fourier katsaylarnn analizi bir FWD li duruma uygulanmaktadr. Bu durum iin, An katsaylar 5.71 eitliinde grlen integrasyonla bulunur:

8 T / 4 / 2 An = I L cos nt dt T 0

( 5.71)

4 I n An = L sin ( ) n 2

( 5.72)

ILnin deeri, 5.35 eitliindeki sonu ile ifade edilebilir ve sonu 5.73 eitliinde olduu gibidir:

V 4(1 + cos ) n An = m sin ( ) 2 n 2 R

( 5.73)

FWDsiz durum iin, pals genilii ile deimez, buna ramen IL ise deiir. 5.72 eitliinde, ILnin deeri 5.44 eitliindeki deeri ile yerine konulur ve sinsoidal terimin argman kaldrlr. Bu durumda, An 5.74 eitlii ile verilir:

n V 8 An = m 2 (cos ) sin R n 2

( 5.74)

Bu harmoniklerin deiimi FWDli durum iin ekil 5.26 da ve FWDsiz durum iin ekil 5.27 de grlmektedir. =0 ile Vm ve Rnin verilen deerleri iin, temel akmn genlii rezistif durumda olduundan daha azdr. Bu iki grafikte, btn akmlar Vm/R ye normalletirilmitir.

ekil 5.26 RNEK 5.13 Tam dalga bir kpr dorultucu 240 V, 60 Hzlik bir kaynaktan indktif bir yk beslemektedir. k gerilim aral 200 V - 80 V arasndadr. FWD yoktur. Yk direnci 4 dur. k geriliminin u deerlerinde, kaynaktaki nc ve beinci derece harmonik akmlarn bulunuz. ZM VL=200 V iin,
200 = (240)(1,414)(2)(cos )

= 22,2

Vm (240)(1,414) = = 84,85 A R 4
5.74 eitliinden,

 8 A3 = 84,85 2 cos 22,2 = 21,22 A 3 8 A5 = 84,85 2 cos 22,2 = 12,74 A 5

VL=80 V iin, =68,3

8 A3 = 84,85 2 cos 68,3 = 8,47 A 3 8 A5 = 84,85 2 cos 68,3 = 5,09 A 5

ekil 5.27 5 6D DC CY Y K KG GE ER RL LM M 5..6 Baz devre dzenlemeleri ykn bir paras olarak devreye etkin bir DC kaynak yerletirmektedir. Bu, dzeltici bir filtrenin bir paras olarak yerletirilen kapasitrn geriliminden kaynaklanabilir. Dier bir kaynak ise bir DC motorun zt (emf) elektromotor kuvvetidir. ekil 5.28 bu durumu modellemektedir. Grld gibi, ayet

indktr ideal ise (diren yok), bu durumda devre eitlikleri VLort = E kstlamasn zorlayacaktr. Kapasitif durum iin, bu, kapasitrn dorultucunun k geriliminin ortalama deeri ile kararl bir seviyede yklenmesi anlamndadr. Bir DC motor yk iin, bunun anlam zt emf ve dolaysiyle motor hz olup, dorultucunun k geriliminin ortalama deerine ayarlanmaldr. ayet indktansn bir diren eleman eklenerek modellenmesi gerekiyorsa, bu durumda yukardaki ifadelerin dzeltilmesi gerekir.

ekil 5.28 5 5..6 6..1 1B B Y Y K K N ND D K KT TA AN NS S Dikkate alnacak ilk durum, diren olmakszn byk indktansl durumdur, bu, ekil 5.28 de grlmektedir. Burada, kritik indktans ksmnda oluan zel bir problem yoktur; yukarda ifade edildii gibi, Enin vLnin ortalama deerine uymas iin ayarlanmas gerekir. iL(t)nin ortalama deeri belirlenmi deildir ve deerini belirlemek iin dier devre artlarnn gznne alnmas gerekir. Tam olarak hangi dzenleme gerilim kayna, E ile modellenmektedir? ayet ekil 5.29 daki gibi ise, bu durumda iL(t)nin ortalama deeri kolaylkla bulunur. Bu ekilde, 5.75 eitliindeki akm ilikisi ani deerler iin tutmakta ve 5.76 ilikisi ortalama deerler iin tutmaktadr: iL (t ) = iC + iR I L = IC + I R (5.75) (5.76)

Kapasitr akmnn ortalama deeri kararl periyodik almada sfrdr, ortalama indktr akm ortalama diren akm ile ayndr ve bu 5.77 eitlii ile verilmektedir:
IL = IR = E R

(5.77)

ekil 5.29 5 5..6 6..2 2K KR RT TK K N ND D K KT TA AN NS S Baz devre konfigrasyonlar, bununla beraber, ayet yk indktans belli kritik bir deerden daha kkse nceki eitliklerden gze arpan bir ayrlmaya neden olur. Bu durumda ortalama yk gerilimi bu eitliklerin kullanlmas ile tahmin edilen deerlerden nemli lde farkldr. ayet devre ykte mevcut bir DC kaynana sahipse, bu durumda bir kritik indktans deeri srekli bir indktr akm olup olmadn belirler. ayet varsa, bu durumda dorultucunun k gerilimi (ykn giri gerilimi) her zaman tanmlanr ve nceki eitlikler uygulanr. ayet indktr akm srekli deilse, bu durumda farkl bir analiz gerekir. nceki eitliklerde, ortalama yk gerilimi yk direncinden bamsz bulunmutu. Srekli olmayan akm modu iin, ortalama yk gerilimi yk direncine bal olur. 5 6..3 3K KR RT TK K N ND D K KT TA AN NS SIIN NB BE EL LR RL LE EN NM ME ES S 5..6 Bir kritik indktans deeri ekil 5.28 de grlen devre dzenlemesi iin hesaplanabilir. ayet tam dalga, faz kontrollu sistem ile vL verilmise, bu durumda ekil 5.30 daki grafik t1 zamannda E den byk kaynak gerilimi durumuna uygulanr. ekilde, L ve R deerleri yle ilikilidir ki operasyon srekli ve sreksiz alma modu arasnda bir snrda bulunmaktadr. Bu durum kritik indktans ilikisini hesaplamak iin kullanlr. Daha da tesi minimum akm, SCRnin anahtarlama zamannda oluur ki bu nn btn deerleri iin doru deildir. vX indktansn ularndaki gerilim olduundan, bu, iL(t)yi elde etmek iin balang noktas olarak kullanlr:
diL v X vL E = = dt L L
tv E t V sin t E dt = m iL (t ) = L dt t1 t1 L L

(5.78)

(5.79)

V E iL (t ) = m (cos t1 cos t ) (t t1 ) L L

(5.80)

t = t1 de iL (t ) = 0 olduundan, periyodik operasyon iin iL(t) nin t = t 2 de tekrar sfr olmas gerektii grafikten aka grlmektedir.

ekil 5.30 iL(t)nin ortalama deerinin uygun bir deer, yani E/R deeri olmas iin artn salanmas gerekir. Daha da tesi operasyon srekli akm almasnn snrnda olduundan, Vm ve ortalama dorultucu gerilimi E arasndaki iliki hala srmektedir. iL(t) nin ortalama deeri integrasyonla belirlenir:
I ort = burada t 2 t1 ) = T / 2 . iL(t) eitlii ile integrasyon ilemi yaplarak, 5.82 eitlii sonu olarak elde edilir: 2 t2 iL (t )dt T t1 (5.81)

iort

( E ) 2 Vm 2 = cos + sin L L

(5.82)

Bu durumda, I ort = E / R ve E = (2 / )Vm cos ilikisi kullanlarak, 5.83 eitliindeki sonu elde edilir:

R L = tan

(5.83)

Bu kritik deer operasyonun srekli ve sreksiz modlarn ayrr. Kritik deerden aa L iin Vm ve arasndaki ilikiyi elde etmenin bir gereksinimi hala devam etmektedir. Bu, daha sonraki sreksiz indktr akm ksmnda incelenecektir. Yaplan nceki analiz, minimum akmn anahtarlama noktasnda olutuu durum iindi. Bunun olmas iin, akmn t > t1 iin artrlmas ve akabinde anahtarlama noktasnda vL>E olmas gerekir. Snr, t1 zamannda vL=E iin oluur. Buradaki iki iliki kullanlarak bir snr art elde edilir: 2 E = Vm cos ve (5.84)

vL = Vm sin
burada = t1 . vL ve E elenerek aadaki sonu elde edilir: 2 Vm cos = Vm sin
tan = 2

(5.85)

(5.86)

(5.87)
(5.88)

= 32,48
RNEK 5.14

60 Hz, 240 V RMS AC kaynaktan alan bir tam dalga dorultucu ekil 5.31 de grlen bir dzenleme ile 20 luk yke ayarl gerilim salamaktadr. Yk geriliminin 100 V ile 180 V arasnda ayarlanabilmesi gerekmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) gereken deeri (b) nn btn deerleri iin srekli indktr akmn srdren L deeri.

ekil 5.31 ZM VL=100 V iin srekli indktr akm varsaylarak:

2 2 100 = Vm cos = 339,4 cos

= 62,43
VL=180 V iin: 2 2 180 = Vm cos = 339,4 cos

= 32,58
(b) aral 5.88 artn karlamaktadr. (a) kkndaki daha byk deeri daha byk L deerini gerektirir. Bu yzden, 5.83 eitliinden,

120 L= tan 62.43 120

L = 0,102 H Lnin deeri, iki deerinin en knde srekli akm srdrmek iin yeterinden daha byktr. 5 6..4 4 5..6

< <3 32 2..4 48 8

< 32.48 durumunda kontrol iin, vLnin deeri anahtarlama noktasnda Eden kktr, bylece akm anahtarlama noktasnn ilerisinde azalmaya devam eder. ekil

5.32 de , minimum akmn olutuu t3e karlk gelen a olsun.

ekil 5.32 Bu deer minimum akmn olutuu vL = E = Vm sin ve

2 E = Vm cos dikkate alnarak bulunur. 5.89 ve 5.90 eitliklerinin birletirilmesi 5.91i verir (5.90)

(5.89)

= sin 1 cos
snr gstermektedir.

< 32,48

(5.91)

= 32,48 iin = 32,48 olduuna dikkat ediniz. Bu, iki mod operasyonu arasndaki
Bu durum iin kritik indktans nceki ksmdakine benzer bir davranla bulunur. Ayn yolla akm bulmak iin balang noktas

diL v X vL E = = dt L L t = t3 de iL (t ) = 0 olduundan,
tv E t V sin t E iL (t ) = L dt = m dt t3 t3 L L

(5.92)

(5.92)

V E iL (t ) = m (cos t3 cos t ) (t t3 ) L L

(5.93)

Son eitlik t1 ve t2 anahtarlama noktas arasndaki aralk iin uygulanmaktadr. Bu aralk zerinde iL (t ) nin integrali 5.95 eitlii ile verilir:
I ort = 2 t2 2 ( + ) / iL (t )dt = iL (t )dt T t1 T / (5.95)

lemler yaplarak aadaki sonu elde edilir: 2 V 2 iort = m cos + (cos ) + sin 2 L
Yukardaki matematiksel ilemlerde (5.96)

2 E = Vm cos Ortalama akm yk direnci ile ilikilidir, burada da yine I ort = E 2 Vm = cos R R

(5.97)

(5.98)

ki iliki elenerek
L= R 4 f cos 2 2 cos + 2 (cos ) + sin (5.99)

5.91 eitliinde ifade edildii gibi, nn nn bir fonksiyonu olduu bilinerek, yukardaki eitlik kritik indktansn nn bir fonksiyonu olduunu ifade etmektedir. ayet fonksiyon bu ekilde ifade edilirse hantal olduundan imdiki hali ile olduu gibi brakyoruz.

ayet kullanlacak aralnn tamam aratrlyorsa, tm aralk boyunca srekli indktr akmn srdrecek Lnin deeri bulunabilir. ekil 5.33 srekli indktr akmn srdrmek iin gerekli kritik indktansn ile nasl deitiini gstermektedir. 90 ye yaklarken, srekli indktr akmn srdrmek iin yeterli indktans salamak gittike zorlamaktadr. ekil 5.33 deki grafik, 5.83 ve 5.99 eitliklerindeki iki araln birletirmektedir.

ekil 5.33 RNEK 5.15 Tam dalga, faz kontrollu bir dorultucu ekil 5.31 deki devre dzenlemesi ile temsil edilen bir yke ortalama 205 V ta 10 A salamaktadr. Kaynak 240 V RMS, 60 Hzdir. Aadakileri bulunuz: (a) gereken deeri (b) kritik indktans. ZM (a)
2 E = VLort = Vm cos 2 205 = 339,4 cos

= 18,42
(b) < 32,48 , bylece 5.91 eitlii y bulmak iin kullanlr:

= sin 1 cos 18,42 = 37,16

R=

E 205 = = 20,5 I ort 10

5.99 eitliinde , , R ve frekansn deerleri yerine konularak kritik indktans iin L=0,0222 H deeri bulunur. Alternatif bir zm, ekil 5.33 deki grafiin kullanlmasdr. =18,42 de LNnin deeri 0,43 tr. Bu deer kullanlarak,
L= LN R = (0,43)(20,5) = 0,023 H. 377

5 5..6 6..5 5S S R RE EK KS SZ Z N ND D K KT T R RA AK KIIM MII Kritik indktanstan daha az bir deerde, ortalama yk gerilimi yk direncine baldr ve yeni gerilim ilikileri gereklidir. ekil 5.34 deki grafikler indktr akmnn t = t1 de yani bu zamanda dorultucu SCRlerinin de iletime baladn gstermektedir. ndktr akm maksimum bir deere ykselir ve t = t3 de sfra geri der. t3 zaman t1 den sonra yarm periyottan daha azdr. t3 t 2 aral sresince indktr akm sfr ve btn SCRler iletimde deildir; sonu olarak vL AC kaynak gerilimi ile belirlenmek yerine kapasitr gerilimine eittir. Bu aksiyon, ortalama yk gerilimini bulmak iin dikkate alnmaldr. Burada da yine filtre kapasitr, vC de ihmal edilebilir dalgack olmas iin yeteri kadar byk varsaylmtr.

ekil 5.34 ndktr akmn bulmak iin, ilgili diferansiyel eitlik zlr. nce, gerilim eitlii ekil 5.28 deki devre kullanlarak t1 t3 aral iin yazlr vS = v X + E
di Vm sin t = L L + E dt
diL Vm sin t E = dt L
t V sin t E iL (t ) = m dt t1 L

(5.100)
(5.101)

(5.102)

(5.103)

V E iL (t ) = m ( cos t + cos t1 ) (t t1 ) L L

(5.104)

t = t3 de iL (t ) sfra gider. 5.104 eitliindeki akm sfra eitlenir ve t3 iin bir ifade bulunur:

V E 0 = m ( cos t3 + cos t1 ) (t3 t1 ) L L

veya

(5.105)

t3 t1 =

Vm (cos t1 cos t3 ) E

(5.106)

t1 in deeri asdr. t3 n deeri 5.107 eitliinde verildii gibi, as olarak

saptanrsa:

Vm (cos cos ) E

(5.107) E =m Vm

Biraz daha sadeletirme iin, = yazlr ve normalletirme amacyla konulursa:

cos cos m

(5.108)

5.108 eitliindeki iliki saysal olarak zlebilir. Sonular, olabilecek deiik alma artlar ile ekil 5.35 de sunulmaktadr.

Ykn gerektirdii ortalama akm, modun srekli veya sreksiz olduunu belirler. nn deeri bilindikten sonra t3n deeri bilinir ve ortalama indktr akm bulunabilir:
2 t3 I L = iL (t )dt ort T t1 2 t3 V 2 t3 E I L = m (cos t1 cos t )dt + (t1 t )dt ort T t1 L T t1 L (5.109)

(5.110)

IL

ort

sin t E t 2 2 V + ( )( ) = m (t )(cos t1 ) t t 1 2 L T L t1

t3

(5.111)

sin t3 sin t1 E V 2 I L = m (t3 t1 )(cos t1 ) (t3 t1 ) ort L TL

(5.112)

ekil 5.35

ekil 5.36 5.112 eitlii (Vm/L) faktr ile blnerek normalletirilebilir. Sonu 5.113 eitliindedir:

m 2 1 I LN = (cos ) (sin sin ) 2

5.113 eitliindeki fonksiyon ekil 5.36 da 0 grafikler ile sunulmaktadr.

(5.113)

ekil 5.35 ve 5.36 daki grafiklerin incelenmesi sonucu, grafiklerin baz blgelerinin olabilecek alma artlarn temsil etmediine dikkat edilmelidir. Hemen iki rnek akca verilebilir. Olabilecek verilen bir iin, bu da ani kaynak geriliminin Eden byk olmas gerekir; aksi takdirde SCR ters polarlanr. kinci durum, verilen her L deeri ve verilen dier devre parametreleri iin, belli bir ortalama indktr akmnn (normalletirilmi) var olmasdr. Bu grafiksel ilikilerle verilenden daha byk bir yk akm iin, indktr akm daha fazla sreksiz deildir ve bu analiz uygulanamaz; bu durumda daha nce bahsedilen srekli akm analizi uygulanr. RNEK 5.16 ekil 5.37 de, faz kontrollu dorultucu, tepe deeri 150 V olan bir kaynaktan ortalama deeri 90 V olan bir gerilimi retmek iin almaktadr. Kapasitr ihmal edilebilir dalgack olumas iin yeteri kadar byktr. Faz kontrol as 50 dir. Yk direnci 20 dur. Aadakileri bulunuz: (a) devre modu (srekli veya sreksiz),

(b) dorultucu iletim as, (c) L indktans. ZM (a) ayet devre srekli modda ise, bu durumda 5.90 eitliinden,
2 E = VL = Vm cos 50 = 61,38 V
E > 61,38 V olduundan, mod sreksizdir.

ekil 5.37
(b) m = E 90 = = 0,6 Vm 150

ekil 5.35 den, iletim as 150 olarak okunur.

(c) Normalletirilmi yk akm, ILN, ekil 5.36 dan 0,233 olarak okunur.

I ort = I LN =

E 90 = = 4,5 A R 20

I ort 4,5 = = 0,233 Vm / L 150 / 377 L L = 0,0206 H

RNEK 5.17 Bir DC motor, ekil 5.38 de grlen bir devre ile temsil edilmektedir. Motorun zt emfsi bir E gerilim kayna ile modellenmi olup motor hz ile orantldr. Devre verileri: E=90 V f=60 Hz Vm=150 V

=45

L=0,01 H

Motor sabiti K = 1,1 Vs = 1,1 Nm/A Aadakileri bulunuz: ( a) motor ortalama akm ( c) motor ortalama torku

Motor direnci ihmal ediliyor.

( b) dorultucunun iletim as ( d) motor hz.

ekil 5.38 ZM (a) Vm 150 = = 39,79 A L (377)(0,01)

m= E 90 = = 0,6 Vm 150

I LN = 0,243

ekil 5.36 dan

I Lort = (0,243)(39,79) = 9,67 A (b)

(c) (d)

ekil 5.35 den, = 156

Ortalama tork = KI Lort = (1,1)(9,67) = 10,64 Nm Motor hz =

E 90 = = 81,82 rad/s = 781 d/dak. K 1,1

5 7 D EA AL LO OL LM MA AY YA AN ND DU UR RU UM ML LA AR R DE 5..7 Devre analizinin bir paras olarak, ideal olmayan ok sayda karakteristik dikkate alnabilir. Bu ksmda bunlardan ikisi dikkate alnacaktr. 5 ND 5..7 7..1 1T TR RA AN NS SF FO OR RM MO OT TO OR RK KA A A AK K N D K KT TA AN NS SII

ayet tam dalga dorultucu fonksiyonu bir transformotor kullanlarak elde edilirse, transformotorun ideal bir transformotor olarak modellenmesi artyla nceki ksmlarda gelitirilen btn eitlikler uygulanr. Gerek transformotorlar primer ve sekonder

arasnda ideal bir kuplaja sahip deildirler ve bu karakteristik ideal transformotor modeline bir kaak indktans eklenmesiyle modellenir. Analiz iin bir balang noktas olarak, orta ulu sekonderi olan ideal bir transformotor durumu kullanlacaktr. ekil 5.39 da, yk indktans, yk akmnda ihmal edilebilir dalgack olumas iin yeteri kadar byk alnmtr. ekil 5.40 daki grafikler devrenin almasn gstermektedir. faz kontrol as ile, SCR1, yk akmn dan + ye kadar iletir. Transformotorun devre eitlii, primer ve toplam sekonder amper-sarm aada ani deerlere uyguland gibi eitlemektedir:

ekil 5.39
N1i p = N 2i1 N 2i2

(5.114) (5.115)

N2 ip = N (i1 i2 ) 1

i1 ve i2 arasndaki farktan, sonucun alternatif olduu aktr. Bylece, primer akm alternatif kare dalga biimlidir. Btn sonular, transformotorun dntrme oran ile ortaya kan genlik deiimi dnda, SCR kpr dorultucu ile olan durumla ayndr.

imdi transformotor her sekonder sargsna seri bir indktans Ll, eklenmesiyle daha az ideal yaplsn. Bu indktans, transformotor sarglar arasnda daha az ideal kuplaj temsil eder. Transformotor gerekte sargl bir transformotor olduundan, en az iki indktans gerekir. Simetrilikten dolay, bu iki deer eittir. ekil 5.41 dzeltilmi devreyi gstermektedir.

ekil 5.40

ekil 5.41 Bu kaak indktansn eklenmesi, SCRnin iletiminde dier SCRnin ani olarak sfra deimesinin (komtasyon) artk mmkn olmamas anlamna gelmektedir. imdi SCR1 iletimde iken, i1 sfrdan yk akm deerine artarken, i2 yavaa sfra doru azalr. Zamann sfr deiim aral yerine, ok kk olmasna ramen zaman sfr deildir. ekil 5.40 daki grafikler, ekil 5.42 grld gibi dzeltilmitir. Deiimin (komtasyon) devre analizi, transformotor sekonderlerinin kaynak gerilimlerinin bu ksa deiim periyodunda sabit olduunu varsaymaktadr. Ayrca bu aralk sresince yk akm sabit varsaylmaktadr. ekil 5.41 iin, 5.116 eitlii deiim zamannda yazlabilir. Eitlikte, Vm iki sekonder sargsnn herbirinin tepe gerilimidir: e1 = e2 = Vm sin (5.116)

ki sekonder sargs ve iki kaak indktans dngs boyunca bir gerilim eitlii

yazlabilir. SCR2 iletimde idi ve hala iletimdedir nk i2>0 ve SCR1 henz iletime gemitir. Bu yzden, ksa bir zaman iin her iki SCR iletimdedir.

ekil 5.42
di di e1 + e2 Ll 1 + Ll 2 = 0 dt dt (5.117) (5.118) (5.119)

i1 + i2 = iL = a sabit
di1 di2 =0 + dt dt
di1 di = 2 dt dt

(5.120)

di di Vm sin + Vm sin Ll 2 + Ll 2 = 0 dt dt

(5.121)

Vm di2 = sin L dt l di1 Vm = sin dt Ll

(5.122)

(5.123)

ki akm bylece ayn oranda deimektedir, birisi artyor dieri ise azalyor. Deiim aral sresince, yk gerilimi sfrdr. Bu, dier bir gerilim eitlii ile gzlenir:

 di e1 Ll 1 + vL = 0 dt

(5.124)

di1 / dt nin deeri yerine konularak, akmlar deiirken vL sfr olarak bulunur. Bu deiimin olutuu sredeki zaman aral, deiim zamanndaki yk akmna baldr ve 5.125 eitlii ile verilir:
t =

IL di1 / dt

(5.125)

t =

I L Ll Vm sin

(5.126)

Net sonu, vL zaman erisi altndaki alann bir ksmnn kaybolmas ve ortalama yk geriliminin azalmasdr. ekil 5.43 deki grafik bu etkiyi gstermektedir, anlalmas bakmndan abartl izilmitir. Glgeli alan kayp alandr. Bunun net azalmas 5.127 eitliinde verilmitir:

A = (Vm sin )(t ) = I L Ll

(5.127)

ekil 5.43
Tam dalga durumu iin ortalama gerilimdeki azalma 5.129 eitliinde verilmitir:
VL = A T /2 (5.128)

I L VL = 2 L T

(5.129)

Sonu yk akmna baldr, bylece ortalama gerilim aa den bir karakteristie sahiptir. Bu, devre modeline hi diren eklenmemi olsa bile kaynak direncinin etkisi ile ayndr. Benzer etki tam dalga bir kpr dorultucuyu besleyen iki sargl bir transformotor

durumunda oluur. 5.129 eitlii, Ll primer ve sekonder sarglar arasndaki kaak reaktans olarak, bu duruma da uygulanr. RNEK 5.18 Orta ulu tam dalga bir dorultucu 60 Hzlik bir kaynaktan =40 de bir indktif yke 20 A vermektedir. Her sekonder sargsndaki kaak indktans 1 mH dir. Dorultucudaki tepe yk gerilimi 205 V tur. Aadakileri bulunuz: (a) transformotorun kaak indktansndan kaynaklanan k gerilimindeki azalma, (b) k gerilimi. ZM (a)
(20)(0,001) I L VL = 2 L = (2) = 2,4 V 0,01667 T

(b) deal olarak 2 VL = (205)(cos 40) = 100 V (a) kkndaki etki dahil edilince,

VL = 100 2,4 = 97,6 V

Bu yzden, yke ideal 100 V salamak yerine, gerek yk gerilimi sadece 97,6 Vtur. Bu, bir kapal dng kontrol sisteminde nn deerinde kk bir azalma ile dzeltilebilir. 5 5..7 7..2 2 N ND D K KT T R RD DR RE EN NC C nceki btn analizlerde, indktr ya ideal olarak veya yk direncine seri olarak gznne alnd, burada indktr direnci de dahil edilebilirdi. Yksek verim bakmndan, indktrler ekseriyetle kk dirence sahip ve dolaysyle kk kayplar ile tasarmlanrlar. Bu ksmda, bu direncin etkisi incelenmektedir.

ekil 5.44 analizi yaplacak devreyi gstermektedir. Sadece srekli akm modu gznne alnmaktadr. Ani gerilim eitlii 5.130 eitliinde grld gibi yazlabilir:

vL = v R + v X + E

(5.130)

ekil 5.44 Ortalama deerler kullanlarak, 5.130 eitlii aadaki gibi yeniden yazlabilir:

VL = VR + E

(5.131)

Burada da yine, periyodik alma iin indktr ularndaki ortalama gerilim sfrdr. Direncin VR gerilimi, sadece ortalama yk akm ile direncin arpmdr. Eitlik aadaki gibi olur:

VL = ( I L )( R) + E

(5.132)

Ortalama deerler dikkate alnarak, bu durumda, indktr direncinin etkisi basit olarak yke ortalama giri gerilimi, VL ve Enin net deeri arasndaki farktr. Kk bir etki akmn dalga biiminin zamanla deiimi ve srekli indktr akm artlarnda da grlr. RNEK 5.19 Tam dalga bir kontrollu dorultucu srekli akm modunda bir DC motora g salamaktadr. Motor ortalama torkunun, =30 ile 10 Alik bir akm gerektirmesi artlar altnda, motor hzn bulunuz. Motor hz sabiti, K=1,10 Vs. Vm=170 V ZM
2 2 VL = Vm cos = (170) cos 30 = 93,7 V

RL=0,35

E = VL ( I L )( RL ) = 93,7 (10)(0,35) = 90,2 V

Motor hz = E 90,2 = = 82 rad / s = 783 d / dak 1,1 K

5 5..8 R RU 8 O OK KF FA AZ ZL LII D DO O UL LT TU UC CU UL LA AR R Daha nce bahsedilen tek fazl dorultucu devrelerinin hepsinin de ok fazl versiyonlar vardr. Bu ok fazl dorultucular, kontrollu ve kontrolsz olarak, tek fazl versiyonlara tekabl edenlerden daha yksek dalgack frekans ile daha dzgn k verirler. Bylece ktaki filtreleme ilemi daha kolay bir ekilde yaplr. Byk gl dorultucularda filtreleme elemanlar byk ve pahal olduundan filtrelerin azaltlmas veya devreden kartlmas nemlidir. Bylece daha byk k gc iin, ok fazl bir dzenleme kullanlmas ihtimali daha fazladr. fazl kaynaklarn ok geni kullanm alan olduundan sadece fazl kaynakl, ok fazl sistemler zerinde allacaktr. 5 8..1 1Y YA AR RIIM MD DA AL LG GA A,, F FA AZ ZL LII D DY YO OT TD DO O R RU UL LT TU UC CU U 5..8 Temel bir fazl, yarm dalga dorultucu ekil 5.45de gsterilmitir. Devre diyagramnda da ak olduu gibi, her kaynak sadece tek ynl akma sahiptir. kaynak, dengeli, fazl, alternatif kaynaktan oluur ve diyotlar idealdir.

ekil 5.45 Herhangi bir anda sadece bir akm sfrdan byk olabilir. Bu tek akm, o an iin birinin en fazla pozitif olduu kaynaktan biri ile belirlenir. ekil 5.46 da, t3 zamannda, van>vbn ve van>vcn, bylece ia>0 ve dier akmlar sfrdr. ia>0 iken, va gerilimi sfrdr ve ayn zamanda devrenin gerilim eitliinden vL = van dir. Ayn anda, baka bir devre gerilim eitlii vb ve vc yi bulmada kullanlabilir:
v an v a + v b v bn = 0 ve v an v a + v c v cn = 0 nk va = 0 olduundan, diyot gerilimlerinin sonucu (5.134) (5.133)

v b = v bn v an v c = v cn v an

(5.135) (5.136)

ile verilir ve nk bu anda van, hem vbn veya hem de vcn nin ikisinden de byktr. B ve C fazlarndaki diyotlarn her ikisi birden ters polarlanmtr. Sonu olarak yk gerilimi, kaynak geriliminin en byne paral olarak eittir. Bu ekil 5.46da da grlmektedir. Bylece, kaynak geriliminin her periyodu sresince, yk gerilimi benzer ksmdan oluur ve her biri kaynak sins dalgasnn periyodunun te biridir. Bu ksmlar, kaynak geriliminin faznn birisinden dnml olarak alnr.

ekil 5.46 Yk omik olduundan dolay yk akm yk gerilimi ile ayn dalga biimine sahiptir. Her bir diyot akm, 120 lik aralkla diyotun iletimde olduu zamanda, yk akmna eittir. Her bir diyot akm 240 lik aralkta sfrdr. Akmlar ekil 5.47 de grlmektedir. Ortalama yk geriliminin bir ifadesi, yk geriliminin integrali ile bulunur. Dalga ekillerinin incelenmesiyle bu deer temel periyodun te birinin zerinden integral alnarak bulunabilir. Yk geriliminin dalgack frekans AC kaynak frekansnn kat olmutur.
Vort = 3 t2 Vm sin tdt T t1 (5.137)

burada, t1 ve t2 , van sins dalgas zerinde 30 ve 150 ye karlk gelir. Bylece,

ekil 5.47
t1 = ve t2 = 5 6 (5.139)

(5.138)

5.137 eitliinin zm 5.140 eitliini verir:

Vort =

(3)(3)0.5 (Vm ) = 0,827 Vm 2

(5.140)

ortalama yk akm 5.141 eitlii ile verilir:

I ort =

Vort R

(5.141)

I ort

(3)(3) 0.5 (Vm ) = 2 R

(5.142)

Bir diyotun ortalama akm yk akmnn te biridir. Yk akmnn ve diyot akmnn tepe deerleri ayndr ve yk omik olduundan,

Im =

Vm R

(5.143)

ayet yk, direnci ile seri bal olarak belirgin deerde bir indktans ierirse yk akm ihmal edilebilir dalgaca sahip olur. Akmlar ekil 5.48de grld gibi olur. Yk geriliminin eklinde bir deime olmaz, nk devrenin gerilim eitliklerinde bir deime yoktur. Ortalama yk gerilimi iinde ayn ifade uygulanr; nk dalga eklinde deime olmamtr. Keza ortalama yk akm da deimemitir nk ortalama yk gerilimi ayndr. Bunlarn yannda yk ve diyot tepe akm deerleri deiir ve bunlar ortalama yk akm ile ayndr.

ekil 5.48 RNEK 5.20 ekil 5.45 de gsterilen fazl bir diyot dorultucu, bir drt telli, 480 V RMS, 60 Hz lik bir kaynaktan beslenmektedir. Yk 25 luk direntir. Aadakileri bulunuz: a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Tepe yk akm d) Ortalama yk akm e) Tepe diyot akm

f) Ters diyot tepe gerilimi g) Diyot ortalama akm ZM a) Vm = maksimum faz-ntr gerilimi = (1,414 )( 480) = 391,9 V 1,732

b) Ortalama yk gerilimi = 0,827 Vm = ( 0,827 )(391,9 ) = 324,1 V

c) Tepe yk akm = I m =

Vm 391,9 = = 15,68 A R 25 Vort 324,1 = = 12,96 A R 25

d) Ortalama yk akm = I ort =

e) Tepe diyot akm = I m = 15,68 A f) Ters diyot tepe gerilimi, bir diyot iletimde iken oluur ve fazlar aras gerilimin tepe deeri, iletimdeki faz ve ters gerilimin hesaplanaca faz arasnda oluur: Ters diyot tepe gerilimi = 678,8 V Diyotun bu deerden daha fazla bir ters gerilime dayanma zorunluluu vardr. Standart deerler gz nne alnarak bu deerin en az 800 V olmas gerekir. g) Ortalama diyot akm = I ort = 4,32 A 3

RNEK 5.21
rnek 5.20 deki yke, yk akmnda ihmal edilebilecek dalgack salayacak yeterli bir indktans eklenmitir. Aadakileri bulunuz: a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Tepe yk akm d) Ortalama yk akm e) Tepe diyot akm f) Ters diyot tepe gerilimi g) Diyot ortalama akm

ZM
a) Tepe yk gerilimi, rnek 5.20 ile ayn: 391,9 V b) Ortalama yk gerilimi, rnek 5.20 ile ayn: 324,1 V c) Tepe yk akm, Ortalama akm ile ayn nk dalgack yok: 12,96 A

d) Ortalama yk akm, rnek 5.20 ile ayn: 12,96 A e) Tepe diyot akm, rnek 5.20 ile ayn: 12,96 A f) Ters diyot tepe gerilimi, rnek 5.20 ile ayn: 678,8 V g) Diyot ortalama akm, rnek 5.20 ile ayn: 4,32 A rnek 5.20 ve 5.21 zerinde bir yorum: Ykn indktif olduu devre dizaynndaki tek etki, diyot akmnn tepe deerinin indktans tarafndan azaltlmasdr. Ortalama akm, diyot dorultucu seiminde nemli bir eleman olduundan, diyot dorultucu seiminde indktansn temel olarak etkisi yoktur. Byk veya kk hatta bilinmeyen bir deerdeki devrenin tam indktans pratik olarak devrenin dizaynna hi bir etkisi yoktur. RNEK 5.22 Bu rnek iin, yk akmnda ihmal edilebilir dalgack olumas iin ne kadar indktans gerekir? rnek 5.20deki verileri kullannz. ZM Bu tam bir zm olmamakla birlikte, tasarmda kullanl sonular salar. (En dk dalgack frekansnda) ayet yk empedansnn reaktans ksm yk direncine kar byk yaplrsa, bu durumda ihmal edilebilir dalgack akm vardr. Kabul edilebilir bir seim, reaktans, direncin 10 kat yapmaktr. En dk dalgack frekans 180 Hzdir, bylece:
( 2 )(180 ) L = (10 )( 25 ) L = 0,221 H

Gerek yk geriliminin dalga biiminin bir Fourier analizi, en dk dalgack frekansnn genlii iin 0,207 Vm deerini verir. Bu frekansn tepe akm:

I3 =

V3 Z3

8112 ( 0,207 )(391,9 ) , = = 0,323 A 25 + j (3)( 60)( 2 )( 0,2221 251,2

DC ksm veya ortalama akm 12,96 Amperdir. Bylece tepe dalgack, ortalamann % 2,5u olmaktadr. Dalgack sfr deildir fakat olduka kktr. 5 8..2 2Y YA AR RIIM MD DA AL LG GA A,, F FA AZ ZL LII K KO ON NT TR RO OL LL LU UD DO O R RU UL LT TU UC CU U 5..8

ekil 5.45 deki diyot dorultucular SCRler ile deitirilmitir. Burada gznne alnacak durumlar tek fazl durumlara benzemektedir. lk olarak rezistif=omik yk durumu gznne alnacaktr. Her SCR normal zamannda sra ile geciktirilir. ayet <30 ise, bu durumda A fazndaki SCR, B fazndaki SCR iletime geinceye kadar iletime devam eder. Yk gerilimi ve yk akm hi bir zaman sfrdan kk olmaz. Ortalama yk gerilimi =0 durumuna kyasla azalmtr. ekil 5.49daki grafik, zamann bir fonksiyonu olarak gerilim ve akmlar gstermektedir.

Buradada yine, ortalama yk gerilimi integral alnarak bulunur ;

Vort = 3 T

t2

t1

Vm sin t dt

(5.144)

t1 ve t2 zamanlar srasyla (30 +) ve (150 +) ya karlk gelir.

t1 =

[(6 ) + ]

(5.145)

t2 =

( 56 ) +

(5.146)

5.145 ve 5.146 eitlikleri, 5.144de yerine konularak ortalama gerilim aadaki gibi olur.

Vort =

3 ( 5 / 6+ ) / Vm sin t dt T ( / 6+ ) /

(5.147) (5.148)

Vort = 0,827Vm cos

Faz kontrolunun etkisi ile, 5.143 eitlikten farkl olarak, cos teriminin eklendiine dikkat edilmelidir.

ekil 5.49 RNEK 5.23 rnek 5.20de, omik yk, yarm dalgal devrede 3 adet SCR kullanlarak kontrollu bir dorultucu ile beslenmektedir. Gecikme as 25 dir. Aadakileri bulunuz. a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Tepe yk akm d) Ortalama yk akm e) Tepe SCR akm f) Ters SCR tepe gerilimi g) Ortalama SCR akm ZM a) b) Vm = (1,414)( 480 ) = 391,9 V 1,732

Vort = 0,827 Vm cos = ( 0,827 )(391,9 )(cos 25 ) = 293,7 V

c) Tepe yk akm = I m =

Vm 391,9 = = 15,68 A R 25

d) Ortalama yk akm = I ort =

Vort 293,7 = = 11,75 A R 25

e) SCR tepe akm = I m = 15,68 A

f) Ters SCR tepe gerilimi = (480)(1,414) = 678,8 V g) Ortalama SCR akm = I ort 11,75 = = 3,92 A 3 3

ayet , 30 den byk deerlerde olursa yk akm bir anda sfra gider ve negatif olmaya alr. Omik ykte bunun olmas mmkn deildir, yk akm ve yk geriliminin ikisi birden dier SCRnin iletimine kadar sfrdr. ekil 5.50de uygun dalga ekilleri gsterilmitir. Ortalama yk gerilimi, t1 ve t2 arasnda integral alnarak bulunur, fakat t4 - t2 aras yk gerilimi sfrdr. Bu son aralk sresince, yk kaynak geriliminin hepsinden balantsn kesmektedir.

ekil 5.50 Vort = Vort =

3 T 3 T

t2

t1

v L dt
3 T

(5.149)

t4

t1

Vm sin t dt +

t2

t4

(0)dt

(5.150)

burada, t1 (30 + ) ve t4 180 ye karlk gelir.

Vort =

3 2

( / + ) /

Vm sin t dt

(5.151)

 3V Vort = m (1 + 0,866 cos 0,5 sin ) 2 5.152 nolu eitlik, nn 30 ile 150 aralnda geerlidir.

(5.152)

RNEK 5.24
5.23 rneinde, gecikme as 80 olarak deitirilmitir. Yk omik kaldndan dolay bu gecikme as, gerilim eitliklerinde bir deiimi gerektir. Aadakileri bulunuz: a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Tepe yk akm d) Ortalama yk akm e) Tepe SCR akm f) Ters SCR tepe gerilimi g) Ortalama SCR akm

ZM
a) SCR, kaynak geriliminin tepe deerinden sonra iletime getiinden, yk geriliminin tepe deeri Vm den daha azdr : Tepe yk gerilimi = Vm sin( + 30 ) = (391,9)(sin 110 ) = 368,3 V
b) 5.152 nolu eitlikten:

3V Vort = m (1 + 0,866 cos 80 0,5 sin 80 = 0,314Vm = (0,314)(391,9) = 123,1 V 2

c)

Tepe yk akm =

Tepe yk gerilimi 391,9 sin(30 + 80) 368,3 = = = 14,73 A R R 25 Vort 1231 , = = 4,92 A R 25

d) Ortalama yk akm = I ort =

e) Tepe SCR akm = Tepe yk akm = 14,73 A f) Ters SCR tepe gerilimi = (480)(1,414) = 678,8 V g) Ortalama SCR akm = I ort 4,92 = = 1,64 A 3 3

Bundan sonraki durum, FWDsiz indktif ykl olan durumdur. ndktansn yeteri kadar byk olduunu varsayalm ki yk akm sadece srekli olmayp ayn zamanda sabit olsun. Yk gerilimi nn baz deerleri iin negatif olabilir. <30 iin, yk gerilimi daima pozitiftir. Ve ortalama gerilim, omik durumla ayndr. >30 iin durum

deiir, yk gerilimi her dalgann bir ksm iin negatif olur. Bu durum =60 iin ekil 5.51de gsterilmitir. Yine ortalama yk gerilimi t1 ve t2 arasnda integral alnarak bulunur, burada (+/6)ya ve t2 ( +5/6 ) ya karlk gelir.
Vort = 3 t2 Vm sin tdt T t1

t1

(5.153)

(3)(3) 0.5 Vort = Vm cos = 0,827Vm cos 2

(5.154)

ekil 5.51
Sonu, <30 ile snrlandrlmasna ramen omik durumla ayndr. Bundan nceki snrlama, omik bir ykle >30 iin yk geriliminin eklindeki deimeden kaynaklanmt. Yk gerilimi imdi >30 iin sins dalgasnn ayn paras boyunca srekliliini devam ettirir. Formldeki saysal deerden baka, ile deiim buna karlk gelen tek fazl durumla ayndr.

RNEK 5.25
480 V, drt telli, 3 fazl kaynak, 3 SCRli yarm dalga kontrollu dorultucu ile olduka byk bir indktif yk beslemektedir. FWD diyotu yoktur. Gecikme as 50 ve R=25 dur. Aadakileri bulunuz.

a) Tepe yk gerilimi b) Ortalama yk gerilimi c) Tepe yk akm d) Ortalama yk akm e) Tepe SCR akm f) Ters SCR tepe gerilimi g) Ortalama SCR akm ZM a) SCR kaynak geriliminin tepe deerinden sonra iletime getii iin, Vm tepe yk gerilimidir. Vm =391,9 V b) Vort = 0,827 Vm cos = ( 0,827 )(391,9 )(cos 50 ) = 208,3 V
c) Tepe yk akm =Ortalama yk akm =

Vort 208,3 = = 8,33 A R 25

d)

I ort =

Vort 208,3 = = 8,33 A R 25

e) SCR tepe akm = Tepe yk akm = 8,33 A f) Ters SCR tepe gerilimi = (480)(1,414) = 678,8 V g) SCR ortalama akm = I ort 8,33 = = 2,78 A 3 3

Son durum, FWDli indktif ykl bir durumdur. Burada da yine negatif yk gerilimleri olmayabilir ve ortalama yk gerilimi iin sonu, omik ykl durumla ayndr. <30 iin, FWDnin etkisi yoktur ve 5.154 eitlii uygulanr. nn daha byk deerleri iin, ortalama yk gerilimi, 30<<150 iin 5.152 ile verilir. Faz kontrolnn bu aral iin FWD, her dalgada aralk sresince yk akmn iletir. A faz iin bir SCR, t = (+30) ve 180 arasnda iletimdedir. FWD 180 den sonra dier SCRnin t = (+150) de iletime getii ana kadar iletimdedir. SCR ve FWD periyodu iin toplam iletim zaman 120 dir. =75 durumu ekil 5.52 de grlmektedir.

ekil 5.52(a)

ekil 5.52(b)

5 5..8 YO R RU 8..3 3 F FA AZ ZL LII K K P PR R D DY OT TD DO O UL LT TU UC CU U Bundan nceki yarm dalgal devreler, ok fazl dorultucu devrelerine bir giri olarak grev yapmtr. Byle yarm dalgal devreler yaygn olarak kullanlmazlar nk tek ynl kaynak akmlar AC kaynana olumsuz etki edebilir. Bir kpr dorultucu bu problemi zer ve yksek dalgack frekans ve dk dalgack genliinde bir k verir. Bundan dolay ekil 5.53 deki kpr diyot dorultucu geni alanda kullanlr. Buna ek olarak kpr devre, AC kayna ile sadece iletkenli balant gerektirir.

ekil 5.53 Kpr dorultucu ile ykn indktif veya omik olup olmad arasnda kk farkllklar vardr. Yk gerilimi, kaynan fazlararas gerilimin en pozitif 6 deeri iin daima pozitiftir. Burada 6 says kullanlmtr nk ok kullanlan vab deeri kadar vba da kullanlmtr. Tek fazl kprnn daha nceki incelenmesinde bu say 2 idi. Yk gerilimi ekil 5.54 de gsterildii gibidir. Bu ekilde gerilimin dalga biimi bazen 6 palsl dorultucu olarak adlandrlabilir. nk bir periyot iinde gerilime ait 6 dalga paras vardr.

ekil 5.54 t3 zamannda, en pozitif gerilim vac dir ve dolaysyla vL=vac dir. Bu anda, Diyot 1 ve 6 iletimdedir, Diyot 2,3,4 ve 5 ters polarlanm olup iletimde deillerdir. 5.155 ve 5.156 eitliklerinde, v1, v2 ve v3, diyot 1,2 ve 3 n gerilimleridir (anotta art referans ile). Bu dng etrafnda bir gerilim eitlii aadaki gibidir.
v ab v1 + v 2 = 0 (5.155)

Diyot1 iletimde olduundan dolay, v1=0 ve dolaysyla v2=-vab dir. Bu anda, vab>0 ve dolaysyla v2<0 dr ki bu diyot 2nin ters polarlandn gsterir. Dier dng iin yazlan bir gerilim eitlii aadaki eitlii verir.

v ac v1 + v 3 = 0

(5.156)

Burada da yine, v1=0 ve v3=-vac nk vac>0 dr. Diyot 3 ters polarlanmtr. Devre ve grafiklerin zerindeki daha fazla inceleme, diyotun iletim ve kesiminin deierek tekrarlayan bir rneini verir. Bir aralk sresince, Diyot 1 ve 5 iletimdedir; bu araln sonunda, 5 kesime ve 6 iletime gider, bylece 1 ve 6 iletime balayabilir. Bu deiim, ekil 5.55de t = t2 de oluur. letim paterni, 60 aralnda oluan aralklardaki deiimlerle gsterildii gibidir Her bir diyot zamann te birinde veya 360 lik dalgann 120 sinde iletimdedir.

ekil 5.55 ayet yk indktifse, yk akm dalgack akmn azaltm olur. ekil 5.55 deki grafik 0, yk akmnda ihmal edilebilir dalgack durumunu gstermektedir. Gerekli indktans

byk deildir, nk yk gerilimindeki dalgack olduka kktr. faz akmnn grafii, kprnn her giri ularnda akm eitlii ile bulunur. ia faz akm iin, bu eitlik 5.157 dir:

i a = i1 i4

(5.157)

ia grafii, bylece i1 ve i4 den kolaylkla bulunur. Farkl miktarlarda tekrarlayan simetrinin byk olduuna dikkat edilmelidir. Ortalama yk gerilimi, bir fazlararas gerilimin 60 lik aral zerinde integral alnarak bulunur. Bu gsterimde, vab 60-120 aralnda kullanlmtr:
6 2 / 3 Vort = Vm sin d 2 / 3 6 Vort = Vm = 0,955Vm. 2 (5.158)

(5.159)

Bu integralde zaman deikeni yerine bir a deikeni kullanldna dikkat edilmelidir.

RNEK 5.26
3 fazl, 460 V, 60 Hzli bir sistem bir kpr dorultucuyu beslemektedir. Yk 100 luk direntir. Aadakileri bulunuz. a) Ortalama yk gerilimi b) Ortalama yk akm c) Her diyotun iletmesi gereken ortalama akm d) Her diyotun maruz kald ters tepe gerilimi e) Ortalama yk gc

ZM
a)
Vm = (1,414 )( 460 ) = 650 V VLort = 0,955Vm = ( 0,955)( 650 ) = 621 V b)

I Lort = ID =

Vort 621 = = 6,21 A R 100 = 2,07 A

c)

I Lort 3

d) Ters tepe gerilimi bir diyot iletimde iken oluur, diyot 1 gibi. vab nin tepe deeri diyot 2ye uygulanr. Bylece her diyot 650 Vluk bir ters gerilime maruz kalr. G sistemi zerindeki geici piklere izin vermek iin, diyotun bu deerden daha byk bir deere sahip olmas gerekir. Sistemin koruyucu zelliklerine ve dalgalanmalarn iddetine bal olarak, diyotun gerilim deeri en az 800 V olmaldr.

e) Ortalama yk gc, yk akmnn RMS deeri kullanlarak bulunur:

(I )
Lrms

6 2 / 3 2 = / 3 ( I m sin ) d 2

I LRMS = 0,956 I m = (0,956) 2 (6,5) = 6,212 A

Bylece, akmdaki byle kk dalgackdan dolay, ortalama ve RMS deerlerindeki kk farkllklar ortadadr. Ortalama g = ( I LRMS )2 ( R ) = ( 6,212)2 (100) = 3860 W RN NE EK KS SP PIIC CE ES SM M L LA AS SY YO ON NU U:: 3 3F FA AZ ZL LII K K P PR R D DO O R RU UL LT TU UC CU U R Aadaki ekilde eleman deerleri verilmi olan fazl tam dalga kpr dorultucu devresinin Pspice simlasyonunu yapnz. Devreye ait akm ve gerilim grafiklerini izdiriniz.

Vy
8 + 0V 4 _ _ 0 _ + D1 1 D3 2 3 D4 D6 5 D2 L VX D5 R 2,5 6 1,5 mH 7 10 V

Van

Vbn

Vcn
+

fazl tam dalga dorultucu Pspice modeli devresi

* fazl tam dalga kpr dorultucu Pspice devre modeli

VAN 8 0 SIN(0 169.7V 60HZ) VBN 2 0 SIN(0 169.7V 60HZ 0 0 120DEG) VCN 3 0 SIN(0 169.7V 60HZ 0 0 240DEG) L 6 7 1.5MH R 4 6 2.5 VX 7 5 DC 10V VY 8 1 DC 0V D1 1 4 DMOD D3 2 4 DMOD D5 3 4 DMOD

D2 5 3 DMOD D4 5 1 DMOD D6 5 2 DMOD ).MODEL DMOD D(IS=2.22E-15 BV=1800V .TRAN 10US 25MS 16.667MS 10US .PROBE .END

Pspice simlasyonu sonucu devreye ait akm ve gerilim grafikleri

5 5..8 8..4 4F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LL LU UK K P PR R ,, < <6 60 0 Kpr dorultucu, diyot elemanlar yerine SCR ler ile kurulmutur. SCR nin iletimi, elemanlar diyot olduu durumda iletime getii normal noktadan geciktirilebilir. as deiimin olduu bu normal noktadan llebilir. <60 iin, anlk yk gerilimi pozitiftir, yk akm mevcuttur ve yk gerilimini ilgilendiren, ykn indktif veya FWD diyotu olup olmamas problem deildir. =30 iin yk geriliminin grafii ekil 5.56 da gsterilmitir. Her eleman, elemanlarn diyot durumundakinden 30 daha ge iletime balar. Her eleman, faz kontrolsz durumdaki gibi 60 lik aralkta iletimdedir. Bylece ortalama yk gerilimi uygun bir 60 lik aralk zerinde integral alnarak bulunur. Ortalama gerilim eitliindeki tek deiim, diyot durumu ile karlatrldnda integral eitliindeki snrlarn kaymasndan kaynaklanmaktadr. Bu, snrlar hari tutulduunda, 5.158 eitliine benzer.

ekil 5.56(a)

ekil 5.56(b)
6 2 / 3+ Vort = Vm sin d 2 / 3+ 6 Vort = Vm cos = 0,955Vm cos 2 (5.160)

(5.161)

ortalama yk akm, ortalama yk geriliminin yk direncine blnmesi ile bulunur. SCR'ler kpr diyot durumunda olduu gibi ayn iletim paternini takip ederler. ayet yk indktif ise, SCR akmlar saa doru as ile kaymasna ramen, ekil 5.55 deki diyot akmlarnn dalga biimi ile benzerlik gsterirler. Ortalama yk gerilimindeki (cos ) teriminden dolay yk akmnn genliinin deitiine dikkat etmek gerekir; dalga ekli yukarda bahsedildiinden baka deiim gstermez.

RNEK 5.27

rnek 5.26 daki devre bir indktif yk iermekte ve kpr diyotlar SCRler ile deitirilmitir. Gecikme as 45 dir. Aadakileri bulunuz. a) Ortalama yk gerilimi b) Ortalama yk akm c) Her SCR nin iletmesi gereken ortalama akm d) Her SCR nin maruz kald ters tepe gerilimi e) Ortalama yk gc ZM a) Bundan nceki rnekten Vm=650 V. 5.161 eitliinden,

Vort = 0,955 Vm cos = ( 0,955)( 650 )(cos 45 ) = 439 V b)

I ort =

Vort 439 = = 4,39 A = I RMS R 100 I ort 4,39 = = 1,46 A 3 3

c) Ortalama SCR akm =

d) Ters tepe gerilimi = Vm = 650 V e) Ortalama g = ( I RMS )2 ( R ) = ( 4,39 )2 (100 ) = 1930 W 5 8..5 5F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LL LU UK K P PR R ,, > >6 60 0 5..8

, 60 den daha byk deerlere artrldnda, anlk yk gerilimi her dalgann bir ksmnda negatif olur. FWD yoksa, 5.161 eitlii hala uygulanabilir, SCR ve faz akmlar eitliklerinde bu geerlidir. FWD diyotu olduu durumda ortalama yk gerilimi eitlii deiir. ekil 5.57 deki grafik =90 iin dalga eklini gstermektedir.

ekil 5.57 Ortalama yk gerilimi, bundan nceki gerilime benzer bir ekilde bulunur. ntegralin st snr dir, nk bu, anlk yk gerilimini sfra veya pozitif deerlere snrlar:
6 Vort = V sin d 2 /3+ m (5.162)

3 Vort = Vm 1 + cos + 3
5 5..8 8..6 6K K P PR R V VE EF FW WD DA AK KIIM ML LA AR RII

(5.163)

SCR ve faz akmlarnn ikisi birden devre tasarmn ilgilendirir. ayet iL ortalama yk akm ise (ykte ihmal edilebilir dalgack akm varsaylarak), ortalama SCR akm aadaki ekilde hesaplanr. FWDsiz durum iin, SCR ortalama akm 5.164 eitlii ile verilir:
I SCRort = IL 3 (5.164)

ayet >60 ve FWD varsa, FWD (-60) asnda yk akmn 120 lik aralkta iki kere iletir. Bylece SCR, >/3 artyla [120-2(-60)] veya (240- 2) aralnda iletimdedir. Ortalama SCR akm 5.165 eitlii ile verilir:
240 2 I SCRort = (I ) 360 L 120 I SCRort = I 180 L FWDnin ortalama akm aadaki gibi bulunur. 60 (3)( 2 )( 60) I FWDort = ( IL ) = (I ) 60 L 360 (5.167) (5.165)

(5.166)

5.167 eitliindeki 3 arpan, FWDnin bota alma (FW) ileminin tm periyot sresince iletiminden kaynaklanr; ayn ekilde 2 arpan FWDnin her fazda dalga bana iki kere iletiminden gelir. AC faz akm, RMS deeri ile en iyi tanmlanr, nk bu sadece iletken ve sigorta boyutunu belirlemeyip ayn zamanda kaynan anma akmn belirler. Bu, belki de dorultucu kayna olarak kullanlan transformatrn akm orandr. <60 veya FWD olmad durum iin faz akm 120 sresince yk akmna eit pozitif bir deer ve 120 sresince eit fakat negatif bir deerden oluur. Sfr deeri iin iki adet 60 lik aralk vardr. RMS deeri 5.168 eitliinde verilir:

I RMS

120 = ( I L )2 180

0.5

= 0,816 I L

(5.168)

>60 ve FWD olduu durum iin, faz akmnn her dalgas, (120-) nn her iki sresince iki negatif paradan oluur. Benzer iki negatif para vardr. Kalan aralklar sfr deerlidir. RMS deeri 5.169 eitlii ile belirlenir:

I RMS
RNEK 5.28

120 = ( I L )2 90

0.5

(5.169)

fazl 6 SCRli bir kpr dorultucu, ayarl gerilim ile bir indktif yk beslemektedir. Ortalama yk geriliminin 100 V ile 600 V arasnda deimesi gerekmektedir. Bir FWD kullanlmtr; RL=10 ve VS =460 V RMS. Aadakileri bulunuz. a) Gerekli olan aral b) Yk akm aral c) SCR Ortalama akm oran

d) SCR gerilim oran e) Maksimum yk gc f) FWD ortalama akm oran ZM a) VL = 600 V iin, 5.161 eitliinden 600 = (1,414 )( 460 )( 0,955) cos = 15,0 VL = 100 V iin, 5.163 eitliinden 3 100 = (1,414)(460) [1 + cos( + 60 $ )]

= 87,0
b)
VL = 600 V : I L =

600 = 60 A 10 100 = 10 A 10

VL = 100 V : I L =

c) En byk SCR akm en byk yk geriliminde oluur. 5.164 eitliinden. I SCRort = 60 = 20 A 3

d) SCRnin sistemin tepe gerilimine veya daha byk deere dayanmas gereklidir. Vm = (1,414)(460) = 650,5 V Buna en yakn kabul edilebilen minimum SCR anma gerilimi ise 800 V tur. e) =15 ve indktif ykte, yk akm 60 amperde sabittir.

Pyk = ( 60) 2 (10) = 36000 W

f) FWD akm 5.167 eitlii ile belirlenir. Bu akmn en byk deeri belli deildir, nk iL nn da bir fonksiyonudur. Bir irdeleme ilemi, =75,2 de maksimum sonucu verir. nn bu deeri iin,

3 VL = (1,414 )( 460 )[1 + cos( 75,2 + 60 )] = 180,4 V IL = VL = 18,04 A RL

 75,2 60 60 I FWDort = (18,04) = 4,57 A I L = 60 60

FWD seiminin bu ortalama akm deerine ve sistemin tepe gerilimini tkayabilecek dayankllkta olmas gerekir. 5 5..8 8..7 7S S R RE EK KL L N ND D K KT T R RA AK KIIM MII ekil 5.58 deki devre dzenlemesi ok yerde kullanlr. Gerilim kayna bir DC motorun zt emfsini veya bir LC filtre dzenlemesinin bir ksm olarak kullanlan bir filtre kapasitrn temsil edebilir. ayet indktans deeri ok kkse, bu durumda, indktr akm sreksizdir. Bu ksm 5.6 daki tek fazl duruma benzemektedir.

ekil 5.58 ayet indktr akm sreksiz ise, bu durumda vLnin ortalama deeri ksm 5.8in balarnda bahsedildii gibi srekli iletim durumundan deiir. Kontrollu dorultucunun iyi bir tasarm bilinen bir alma noktas ve nn bir fonksiyonu olarak k geriliminin bilinen bir deerini gerektirir. Srekli indktr akmn salamak iin, kritik indktansn belirlenmesi gerekir. Sfr iletim gecikmesi ile bir kpr diyot dorultucu veya kontrollu dorultucu iin, k gerilimindeki dalgack kktr ve srekli indktr akmn srdrmek iin olduka kk indktans gerekir. Fakat nn deeri artarken, yk gerilimindeki dalgack artar ve ek indktans gerekir. ekil 5.59(a) daki grafikler, her SCRnin iletim aralnn sonunda indktr akmnn sfr olduu faz kontrollu fazl dorultucudaki baz ilikileri gstermektedir. Grafikte, anahtarlama zamanndaki kaynak gerilimi ortalama k geriliminden, E daha byktr. Gsterilen artlar iin, iL t > iin artar ve iLnin minimum deeri anahtarlama noktasnda oluur. kinci ihtimal anahtarlama noktasnda kaynak geriliminin ortalama k geriliminden, E daha az olmasdr. Bu durumda, iL ekil 5.59(b) de grld gibi anahtarlama zamannn tesinde ksa bir zaman sonra azalr. iLnin minimum deeri anahtarlama noktasnda t1, olumaz, bunun yerine daha sonra t3 de oluur.

nn deerinin, iki durum arasndaki snr, belirlenmesi gerekir. ekil 5.60 daki devre ve grafik, analizin temelidir. Grafikte, ilgili periyot orijinal fazl sistem geriliminin /3 radyandr. vSnin deeri iletim annda E ile ayndr. Bu iliki 5.170 de gsterilmitir. letim noktas t1 zamannda oluur ki bu, mmkn olabilecek iletimin en erken noktasndan / daha sonradr:
3 Vm = cos t1 = E = Vm cos veya (5.170)

3 cos = cos 6
5.171 eitliinin zm iin 10,08 lik bir deer verir.

(5.171)

ekil 5.59(a)

ekil 5.59(b)

ekil 5.60

> 10,08 iin geerli bir zm iletim sresince iL nin bir eitliinin yazlmas ile
balar:

diL Vm cos t E = dt L

(5.172)

iLnin deeri ekil 5.59(a) da grld gibi anahtarlama noktasnda sfrdr. 5.172 eitlii 5.174 eitliinde olduu gibi iL iin zlebilir:
iL =
t

t1

Vm cos t E dt L

(5.173)

1 iL = [Vm (sin t sin t1 ) E (t t1 )] L

(5.174)

ayet 5.161 eitlii E iin kullanlrsa, bu durumda 5.175 eitliinin sonucu: V 3 iL = m sin t sin t1 (cos )(t t1 ) L
(5.175)

iLnin deerinin t2 de sfr olmas gerekir ki bu, t1 den T/6 daha sonradr. t = (t1 + T / 6) yerine konularak bu durum dorulanr.

t1 = ( / 6) / ve t = (t1 + T / 6) aral zerinde iLnin ortalama deeri 5.175 eitliinin integrasyonu ile bulunur:
3 6 t2 V I L = m sin t sin t1 (cos )(t t1 ) dt T t1 L
(5.176)

3V I L = m 1 sin L 2 3

(5.177)

ndktr akmnn ortalama deeri yk direnci veya yk belirleyen edeer elemana baldr: 3 V cos E m IL = = R R

(5.178)

5.177 ve 5.178 eitliklerinin kullanm kritik indktansn normalletirilmi sonucunu verir:

L
R

= 0,0931 tan

(5.179)

5.179 eitlii ve tek fazl durum iin olan 5.83 eitliklerinin karlatrlmas ok fazl bir dorultucu kullanmnn nemini gstermektedir. ok daha kk bir indktans deeri, ok fazl durumda srekli akm srdrmek iin gereklidir. Akmdaki dalgacklar istenilen seviyede dzeltmek iin gerekli indktans deeri, tek fazl durumda gereken deere kyasla fazl kpr durumundan daha da kktr.

< 10,08 durumu iin, kk farkllkla bir analiz gereklidir. iLnin sfr olduu zaman

ekil 5.59(b) de grld gibi anahtarlama noktasnda deildir. 5.175 eitlii bu gerei yanstmak iin t3 balang noktas ile 5.180 olarak yeniden yazlr: V 3 iL = m sin t sin t3 (cos )(t t3 ) L (5.180)

iLnin ortalama deeri, 5.176 eitliinde olduu gibi ayn aralk zerinde bulunur. Sonu 5.181 eitliinde grlmektedir: 3 6 t2 V I L = m sin t sin t3 (cos )(t t3 ) dt t T 1 L 3V I L = m sin (sin ) + ( ) cos 3 L (5.181)

(5.182)

burada = t3 . 5.178 eitliinin gereksinimi burada da uygulanr. 5.178 ve 5.182nin birletirilmesinin sonucu;

sin = tan + R 3 cos

(5.183)

5.183 eitliinde nn negatif bir deer olduuna dikkat edilmelidir. ekil 5.59(b) deki grafikte, kaynak gerilimi bir kosins fonksiyonu ile temsil edilir ve t3 mutlaka negatif zaman deerinde olumaldr. t3 de aadaki eitlikler uygulanr: 3 Vm cos t = Vm cos = Vm cos (5.184)

= cos 1 cos

(5.185)

5.185 eitliinde, ift deerli ters kosins fonksiyonu iin negatif iaret seilmelidir. RNEK 5.29 fazl bir kpr dorultucu ihmal edilebilir armatr direnci ile bir DC motoru beslemektedir. Kaynak 240V RMS, 60 Hzdir. Ortalama yk geriliminin 150 V ile 300 V arasnda deimesi gerekmektedir. Herhangi bir ykte minimum ortalama yk akm 10 A dir. Srekli yk akm zorunludur. Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral, (b) srekli motor akm iin gerekli indktansn minimum deeri. ZM (a) 5.161 eitliinden, VL=100 V iin:

3 100 = (240) 2 cos

( )

= 72,0 = 1,257 rad

VL=300 V iin:
3 300 = (240) 2 cos

( )

= 22,24 = 0,388 rad

(b) Kontrol aralnn her iki ucunda, 5.177 eitlii uygulanr. ILnin minimum deeri gereken indktans belirlemede kullanlabilir.

VL=100 V iin:

(3)(339,4) I L = 10 = 1 2 3 sin 72,0 (377) L

L = 0,00761 H VL=300 V iin:

(3)(339,4) I L = 10 = 1 2 3 sin 22,24 (377) L

L = 0,00303 H

ki indktans deerinden en by, tm kontrol aral boyunca srekli akmn devamll iin seilir.
5 8..8 8G G F FA AK KT T R R 5..8 ok fazl kaynakl byk dorultucu yklerinde, ounlukla, kpr dorultucu dzenlemesi kullanlr. Yk ekseriyetle indktiftir ve bylece analiz amac iin DC akm sabit olarak dnlr. Bu ksmda, bir yk besleyen bir kpr dorultucunun AC sisteme gre g faktrnn analizi yaplmaktadr.

ekil 5.61 deki grafikler, fazl bir kpr dorultucunun hat akm ve iki kaynak gerilimini gstermektedir. Hat akm FWDsiz bir dorultucu iin bir faz kontrol asnda izilmitir.

ekil 5.61 ekil 5.61 deki grafikte, ayet faz kontrol as sfr ise, A faznn hat akm vannin sfr geriliminden /6 rad sonra balar. Genel durum iin, A hat akm ek bir as ile faz geciktirmeli olarak gsterilmitir. G faktr analizi, faz bana temelinde yaplabilir. Faz bana ortalama g, her yarm saykln bir ksm sresince akmn sfr olduu snrlar bilinerek bir integrasyonla belirlenir. ntegrasyon deiken olarak zaman yerine a deikeni de kullanr:

V 1 + Port = I L m sin d + / 3 6 3
V I Port = m L cos

(5.186)

(5.187)

A faznn hat akmnn RMS deeri kolaylkla belirlenir nk akm her yarm sayklda sabit ve yarm saykln kalan ksmnda sfrdr. Faz-ntr geriliminin RMS deeri, Vmyi fazlararas gerilimin tepe deeri olarak tanr:

I RMS = I L 2 / 3 = 0,8165 I L
VRMS = Vm 6

(5.188) (5.189) (5.190)

S / faz = VRMS I RMS

G faktr =

Port 3 = cos S

(5.191)

AC hat akm sinsoidal olmadndan, dorultucunun ve ykn g faktr = 0 olsa bile birim olamaz.
FWDli durum iin, 60 iin deiim yoktur. > 60 iin, FWD yk akmnn bir ksmn iletir ve hat akm ekil 5.57 de grld gibi biimini deitirir. ekil 5.61 ve 5.62 bu deiimleri yanstmaktadr. FWD varken, ani yk gerilimi negatif olamaz. A hat akm, ekil 5.62 de t = de vabnin sfra gittii zaman sfr olur. A faz akm t = 2 / 3 + da balayarak yine sfr deildir. Bu akm, bir kaynak gerilimi Vca t = 4 / 3 de sfr olduunda da sfr olur. Ortalama g akmn sfr olmad aralklar zerinde iki integralin toplam ile bulunur:
4 / 3 I V sin d + sin d Port = L m + 2 / 3 6 6 3 + / 3

(5.192)

V I Port = m L 1 + cos + 3

>

(5.193)

Her yarm sayklda hat akmnn iki palsinin iletim aral toplam (4 / 3 2 ) radyan sreye sahiptir. RMS deer 5.194 eitliinde grld gibi bulunabilir:

4 / 3 2 I RMS =

I L

(5.194)

Fazlararas gerilimin RMS deeri 5.189 eitlii ile ayndr. S ve g faktrnn deeri nceki eitliklerinin bazlarnn birletirilmesi ile belirlenebilir:
0 , 5 6 4 / 3 2 G faktr = 1 + cos + 3

(5.195)

ekil 5.62 RNEK 5.30 fazl bir kpr dorultucu olduka indktif bir yke ayarl g vermektedir. Bir FWD kullanlmtr. Yk geriliminin ortalama deeri 600 V ile 200 V arasnda ayarlanabilmekte; VS=480 V fazlararas, f=60 Hz ve RL=10 . Aadakileri bulunuz: (a) gereken deeri, (b) VL=600 V iin g faktr, (c) VL=200 V iin g faktr. ZM (a) VL=600 V iin, 5.161 eitlii kullanlarak: Vm = (480)(1,414) = 678,8 V
3 600 = (678,8) cos

= 22,24
VL=200 V iin, 5.163 eitlii kullanlarak: 3 200 = (678,8) 1 + cos + 3

 = 73,75
(b)

= 22,24 iin, 5.191 eitlii kullanlarak:

3 G faktr = cos 22,24 = 0,884

(c)

= 73,75 iin, 5.195 eitlii kullanlarak:

240 147,5 2,45 G faktr = (1 + cos 133,75) 180
0 , 5

= 0,336

5 5..8 8..9 9H HA AR RM MO ON NK LE ER R KL ok fazl kontrollu dorultucularn AC hat akmlar kaynak frekansnda harmonikler ierirler. eitli harmoniklerin byklnn bilinmesi, dier aygtlar zerinde veya AC g sisteminde bu harmoniklerin olabilecek zt etkilerini belirlemek iin yararldr. Bu ksmda indktif ykl bir kontrollu dorultucu durumundaki harmonikler hesaplanacaktr. ekil 5.61 deki akmn dalga biimi ayet FWD yok veya 60 ise geerlidir. ayet bu ekildeki orijin uygun bir yere kaydrlrsa, hat akmnn grafii ekil 5.63 de grld gibi ift sayl fonksiyon yaplabilir. Bu fonksiyon iin sadece An terimleri mevcuttur, burada n bir tek tam saydr. Katsaylar 5.196 eitliinde grld gibi belirlenebilir:

ekil 5.63
8 T /6 An = I L cos ntdt T 0 4 I n An = L sin n 3
(5.196)

(5.197)

5.197 eitliinde 3n katlar olan n deerleri Anin sfr olmasna neden olur. nc harmonik akmnn katlar, kaynaktan yke iletken ile balanan byle bir fazl sistemde mevcut olamaz.

> 60 deerleri iin, FWD varken, AC hat akmlar farkl biim alr. ekil 5.62 deki grafik ekil 5.64 olarak yeniden izilmitir bylece hat akm zamann ift sayl bir

fonksiyonu olmaktadr. Bu dalga biimi iin, An katsaylar 5.198 eitliindeki integral ile hesaplanabilir.
4 ( ) / 2 An = I L cos n dt T ( / 3) / 2 (5.198)

4I An = L n

n sin 2

n + sin n cos 6 2 2

> /3

(5.199)

ekil 5.64
RNEK 5.31 fazl kontrollu bir kpr dorultucu 240 V RMS, 60 Hz kaynaktan beslenmektedir. Yk olduka indktif ve bir FWD vardr. 30 lik faz kontrol as iin ortalama yk gc 20 kWtr. Aadakileri bulunuz: (a) yk direnci (b) AC hat temel ve beinci harmonik akm (c) ayet as 75 ye artrlrsa temel ve beinci harmonik akm. ZM (a) = 30 iin FWD iletim yapmaz:

3 VL = (240)(1,414) cos 30 = 280,7 V

Yk ok fazla indktif olduundan, yk gc ortalama yk gerilimi ve akmnn arpmndan bulunabilir:

IL =

20000 = 71,25 A 280,7 280,7 = 3,940 71,25

RL =

(b) FWD iletimde deildir ve 5.197 eitlii uygulanr:

(4)(71,25) A1 = sin = 78,56 A 3 (4)(71,25) 5 A5 = sin = 15,71 A 5 3 (c) = 75 iin FWD iletim yapar. 5.163 eitliinden:

3 Vort = (240)(1,414)[1 + cos(60 + 75)] = 94,93 V IL =

5.199 eitliinden,

VLort RL

94,93 = 24,09 A 3,94

75 75 (4)(24,09) A1 = = 20,33 A [sin (90)]cos + sin 30 2 2 75 75 (4)(24,09) A5 = = 9,82 A + sin 5 30 [sin 5(90)]cos(5) 5 2 2
5 8..1 10 0A AR RT TIIR RIIL LM MII AL LS SS SA AY YIIS SII P PA 5..8 Byk, ok fazl dorultucularda, ekonomi 6 pals yerine artrlm 12 pals kullanmn zorlayabilir. Bunun anlam giriteki fazl sistemin faz saysnn artrlmasdr. Byle artrlm pals sayl sistemlerin faydalar, DC knda azaltlm dalgack gerilimi ve en dk dalgack geriliminin artan frekansdr. Yk akmnda verilen dalga ieriini srdrmek iin daha az yk indktans gereklidir. Artrlm pals saysnn dier bir faydas AC sistemin harmonik akmlarndaki azalma ve g faktrndeki bir gelimedir. Yukardaki hedefleri yerine getirmek iin baz devre dzenlemeleri kullanlabilir. Bu ksmn snrl amac iin, ekil 5.65 deki devre dzenlemesi bu metodu gstermektedir. Devrenin anlalmas olduka kolaydr. Sistem birbirine balanm iki kpr dorultucudan olumakta ve bylece DC klar seri olduundan iki gerilim birbirine eklenmektedir. ki kprnn girileri, srasyla yldz-gen ve gen-gen balanm iki transformotor ile yaltlmtr. Transformotorlar iki balant arasndaki faz kaymasnn avantajn kullanmak iin balanmlardr.

ekil 5.65 ekil 5.65 de, iki yk gerilimi birleerek toplam yk gerilimini veriyor ve herbirinin dalga biimi bilinen alt palsli kpr dorultucu ile ayndr. Her gerilim bir DC bileen ve AC kaynak frekansnn alt kat frekansta harmonikler ierir. ki kprnn AC giri gerilimleri transformotor balantsnn sonucu olarak 30 lik faz fark olacak ekilde dzenlenir. ki kprnn kndaki bileke altnc derece harmonikler (6)(30) veya 180 farkllk gsterirler ve bylece toplam k gerilimine sfr olarak eklenirler. Sadece 12., 24. ve daha yksek dereceliler dorultulmu kta gzkr. Yksek frekansl olmann yannda, 12. derece harmonik 6. harmonie gre genlik olarak daha kktr. Srekli yk akmn srdrmek iin gerekli yk indktansnn bykl bu yzden bariz olarak der. ekil 5.65 de, transformotorlar, sekonderlerin fazlararas gerilimleri birbirine eit olacak ekilde dntrme oranlarna sahiptir. Bu yzden, primeri gen balanm transformotor 2nin sarm saysnn 0,577 kat kadarn, transformotor 1 sarm yldz bal primerinde tamaktadr. Bu gerek ekil 5.66 da grlen genlikleri elde etmede kullanlmaldr. Her transformotorun primer tarafnda, toplam hat akmn veren iki hat akm ( ia1 ve ia2 ) temel bileenle ( ia ) ayn fazdadr. Her transformotorun beinci derece harmonik akmlar 180 faz farkldr, bylece toplam hat akm byle bir bileeni zerinde tamaz. Bu yedinci harmonik iin de geerlidir. Mevcut olan en dk dereceli harmonik 11. dir. ekil 5.66 da dalga biimlerinin incelenmesi, toplam primer hat akmnn her transformotorun primer akmndan daha kk harmonik ierdiini gstermektedir. Bu,

iki primer sargsndaki harmoniklerin eklenmesi zerine harmonik akmlarnn birbirini iptal etmesinin sonucudur. Harmonikler hakknda miktar olarak sonularn salanmas verilen eitliklerde grlecektir. Transformotorlarn sekonder tarafnda, i A1 ve i A2 30 farkllk gsterir. Bu akmlar bu fark dnda ayn Fourier serilerine sahiptir. ekil 5.66 da, i A1 in grafii bir ift sayl fonksiyondur ve 5.197 eitlii ile verilen Fourier serileri katsaylar ile ifade edilebilir. i A2 nin katsaylar bu faz kaymasnn dnda ayndr. Hat akmlar olarak primer tarafna yanstldnda, dntrme oran, her transformotorun primer taraf hat akmlarnda ayn harmonik bileen genliini verir. Oluan farkllk iki transformotorun dzenlemesindeki faz kaymasdr. Transformotor 2 gen-gen ve primer akmlar ve btn harmonikleri, primer ve sekonder akmlar arasnda faz kaymasna sahip deildirler. Transformotor 2nin primer hat akm sekonder akm ile ayn dalga biimine sahiptir. Transformotor 1, yldz-gen balanmtr, sekonderi ve primeri arasnda bir faz kaymasna sahip olup eitli harmonik akm bileenleri iin farkldr. ekil 5.65 de grlen referans ynleri iin faz kaymasnn bir analizi ia1 in temel bileeninin i A1 in temel bileeninden 30 ileride olduunu gstermektedir. Primerin beinci harmonii 30 geride ve yedinci harmonik 30 ileridedir. Yksek dereceli harmonikler iin bu rnek devam eder. Bu bilgi kullanlarak primer hat akmlarnn eitlikleri yazlabilir.

ekil 5.66 5.197 eitlii eitli akmlarn ifadesinde kullanlabilir:

i A1 = A1 cos t + A5 cos 5t + A7 cos 7t + A11 cos 11t + A13 cos 13t + (5.200)

i A2 = A1 cos t + + A5 cos 5 t + + A7 cos 7 t + 6 6 6 + A11 cos 11 t + + A13 cos 13t + + 6 6

(5.201)

Transformotorun fazlararas dnm oran birim (1) olduunda, primer akmlar sekonder akmlar ile ifade edilebilir:

ia1 = A1 cos t + + A5 cos 5t + A7 cos 7t + 6 6 6 + A11 cos11t + A13 cos13t + + 6 6 5 ia2 = A1 cos t + + A5 cos 5t + 6 6
7 + A7 cos 7t + 6

(5.202)

+ A11 cos11t + A13 cos13t + + 6 6

Toplam hat akm transformotor hat akmlarnn toplamndan elde edilir:

(5.203)

ia = 2 A1 cos t + + 2 A11 cos11t + 2 A13 cos13t + + 6 6 6

(5.204)

Toplam hat akmnda beinci ve yedinci harmonikler sfrdr. Mevcut olan en dk dereceli harmonik 11.dir ki genlii, ayet alt palsli bir dorultucu kullanld durumdaki beinci derece harmoniin genliinden daha kk olurdu. AC hat akmnn hemen hemen sinsoidal olmas gerei, alt palsli dorultucuya kyasla bu akmn RMS deerini azaltmtr. Bu azalma, g faktrnde bir iyileme demektir. RNEK 5.32

ekil 5.65 deki gibi bir dorultucu RL=5 ile indktif bir yke g salamaktadr. Kaynak 240 V RMS, 60 Hzdir. Transformotorlar ideal dnlebilir ve fazlararas gerilimlerine gre her fazl transformotor 1:1 dntrme oranna sahiptir. Aadakileri bulunuz:
(a) ortalama yk gerilimi, (b) yk gc, (c) en dk dereceli harmonik hat akmnn genlii, (d) hat akmnn RMS deeri, (e) AC sisteme gre g faktr. ZM (a) Her kpr dorultucu toplam gerilimin yarsna katk salar: 3 VL1 = VL2 = (240)(1,414) = 324 V

VL = 648 V

(b) I L =

VL 648 = = 129,6 A RL 5

P = VL I L = 84 kW
(c) 5.197 eitliinden: (4)(129,6) 11 A11 = sin = 12,99 A 11 3 Her transformotorda bu harmonik iin primer hat akmnn genlii 12,99 A ve bu akmlar iki transformotorda ayn fazdadr. Toplam genlik bir transformotorun iki kat olup 25,98 A dir. (d) RMS hat akm ekil 5.66 da grlen toplam hat akm iin dalga biiminin integrasyonundan belirlenebilir. ntegrasyon T/4 aral zerinde yaplr. Akm her aralkta sabit olduundan, integrasyon yerine aada grld gibi bir arpma ilemi kullanlr:

I RMS

1 = I L (2,155) 2 + (1,577) 2 + (0,577) 2 3

0, 5

I RMS = 1,577 I L = (1,577)(129,6) = 204,4 A

(e) S = (1,732)(240)(204,4) = 84980 VA
G faktr = P 84000 = = 0,988 S 84980

5 5..9 9 A AL LII AS SO OR RU UL LA AR RII M MA 5.1 Bir dorultucu nedir? 5.2 Bir kontrollu olmayan dorultucu nedir? 5.3 Bir kontrollu dorultucu nedir? 5.4 Faz kontrolunun amac nedir? 5.5 FWD diyotu nasl bir etki yapmaktadr? 5.6 Bir dorultucunun performans parametreleri nedir? 5.7 Bir dorultucunun dalgack faktrnn nemi nedir? 5.8 Faz kontrol devrelerinde tetikleme nasl yaplr? 5.9 Tam dalga ve yarm dalga dorultucu arasndaki fark nedir? 5.10 Tek fazl yarm dalga bir dorultucunun dc k gerilimi nedir? 5.11 Tek fazl tam dalga bir dorultucunun dc k gerilimi nedir? 5.12 fazl yarm dalga bir dorultucunun dc k gerilimi nedir? 5.13 fazl tam dalga bir dorultucunun dc k gerilimi nedir? 5.14 Tek fazl yarm dalga bir dorultucunun k geriliminin temel frekans nedir? 5.15 Tek fazl tam dalga bir dorultucunun k geriliminin temel frekans nedir?

5.16 fazl yarm dalga bir dorultucunun k geriliminin temel frekans nedir? 5.17 fazl tam dalga bir dorultucunun k geriliminin temel frekans nedir? 5.18 fazl dorultucularn tek fazl dorultuculara gre avantajlar nedir? 5.19 Alt fazl bir dorultucunun fazl dorultucuya gre avantajlar nedir? 5.20 Giri g faktr nedir? 5.21 Transformotorun kaak indktans nasl etki yapmaktadr? 5.22 Harmonik faktr nedir? 5.23 Dorultucu devrelerindeki filtrenin amac nedir? 5.24 AC ve DC filtreler arasndaki fark nedir? 5.25 Bir dorultucunun k geriliminde kaynak indktansnn etkisi nedir? 5.26 Yk indktansnn dorultucunun kndaki etkisi nedir? 5.27 ndktr akmnn srekli ve sreksiz olmasnn anlam nedir? 5.28 Dorultucunun giriindeki pals saysnn artrlmas nasl bir etki yapar? 5 10 0P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 5..1 5.1 ekil 5.2(a) daki devrede, VS 240 V RMS, 60 Hz ve R 40 dur. Aadakileri bulunuz: (a) tepe diyot akm (b) tepe diyot ters gerilimi (c) ortalama yk gc. 5.2 ekil 5.2(a) daki devrede, yk direncine seri olarak bir indktr eklenmitir. VS sinsoidal 240 V RMS, 60 Hz ve R=40 ve L=0,1 H dir. Aadakileri bulunuz: (a) zamann bir fonksiyonu olarak inin bir ifadesini bulunuz (b) Her saykln balangcndan ne kadar sonra akm sfr olur? (c) Saykln tamam iin akmn sfrdan byk olaca bir L deeri var mdr? 5.3 a) ekil 5.67 de, yk geriliminin ortalama deerini bulunuz. b) Ortalama yk akmn bulunuz. (c) Diyot anma akmn ve gerilimini bulunuz.

ekil 5.67 5.4 ekil 5.5(a) daki gibi bir devrede, VS 240 V RMS, 60 Hz kaynak ve R=20 dur. Aadakileri bulunuz: (a) tepe yk akm. (b) ortalama yk akm. (c) RMS yk akm. (d) ortalama yk gc.

(e) ortalama diyot akm. (f) tepe diyot ters gerilimi. 5.5 ekil 5.6 daki devre 240 V RMS, 60 Hz kayna dorultmak iin kullanlmaktadr. Yk indktans byktr. Gereken yk gc 6 kWtr. Aadakileri bulunuz: (a) ortalama yk akm. (b) tepe yk akm. (c) ortalama diyot akm. (d) tepe diyot ters gerilimi. 5.6 ekil 5.8(a) daki gibi yarm dalga faz kontrollu bir devre 240 V RMS, 60 Hz kaynaktan 25 luk yke g vermektedir. Faz kontrol as 10 ile 125 arasnda deiebilmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) yk gcnn aral, (b) tepe SCR akm. (c) ters tepe SCR gerilimi. (d) aralnda SCR ortalama akmnn en byk deeri. 5.7 ekil 5.9 daki gibi tam dalga faz kontrollu bir devre = 50 de, 460 V RMS, 60 Hz kaynaktan ortalama 20 A salamaktadr. Aadakileri bulunuz:
(a) ortalama yk gc. (b) yk direnci. (c) SCR ortalama akm oran. (d) SCR tepe akm. (e) SCR tepe ters gerilimi. 5.8 ekil 5.9 daki gibi bir devrede, yk 230 V RMS, 60 Hz kaynaktan beslenmektedir. Yk gc 1,5 kW ile 8 kW arasnda ayarlanabilmektedir. nn mmkn olabilecek en kk deeri 10 dir. Aadakileri bulunuz: (a) uygun aral. (b) ilgili R deeri. (c) SCR akm ve gerilim oranlar. 5.9 ekil 5.11 daki devrede, kaynak sinsoidal 240 V RMS, 60 Hz dir. R=20 ve aral 15 ile 70 arasndadr. ndktans byktr. Aadakileri bulunuz: (a) nn her u durumu iin ortalama yk gc. (b) SCR ortalama akm oran. (c) SCR gerilim oran. 5.10 Aadakileri bulunuz: = 15 de 230 V RMS, 60 Hz kaynaktan bir yke 40 A salamaktadr. Aadakileri bulunuz: (a) = 70 iin ortalama yk gc. (b) = 15 de SCR ortalama akm. 5.11 ekil 5.11 deki gibi tam dalga faz kontrollu bir devre 5 luk bir yke 50 V ile 200 V arasnda ortalama gerilim salamaktadr. Kaynak 240 V RMS, 60 Hz dir. Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral

(b) SCR oranlar (c) ykn ortalama g aral. 5.12 ekil 5.13 deki devrede, VS sinsoidal 460 V RMS, 60 Hz kaynak ve R=20 . = 100 . Aadakileri bulunuz:
(a) ortalama yk akm (b) SCR ortalama akm (c) FWD ortalama akm (d) tepe SCR ileri ve geri gerilimi. 5.13 ekil 5.13 deki devreyi R=5 luk bir yke ayarl gerilim vermek iin kullannz. Kaynak 120 V RMS, 60 Hz. Yk gc maksimum 2100 W ve minimum 500 Wtr. Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral (b) SCR ortalama akm gereksinimi (c) FWDnin akm oran. 5.14 Faz kontrollu tam dalga bir dorultucu R=10 luk rezistif bir yke g salamaktadr. VS =460 V RMS, 60 Hz ve = 75 . Aadakileri bulunuz: (a) ortalama yk gc (b) dorultucunun ve yknn g faktr. 5.15 Problem 5.14 de, yk imdi yk akmnn sabit olaca bir indktif elemana sahiptir. Problemi tekrar znz. 5.16 ekil 5.21 deki devrede, kaynak gerilimi 480 V RMS, 60 Hz yk direnci R=10 dur. Primer sarg sipir saysnn bir sekonder sargsna oran 3:1 dir; = 40 . Aadakileri bulunuz: (a) Primer akmnn RMS deeri (b) Primer sargs iin g faktr (c) Transformotorun primer ve sekonder sarglar iin gereken volt-amper oran. 5.17 Problem 5.16y bir indktif yk iin tekrar ediniz. 5.18 Faz kontrolu kullanan bir kpr dorultucu 240 V RMS, 60 Hzlik tek fazl bir kaynaktan beslenmektedir. DC yk rezistif RL=10 ve = 40 . AC kaynandaki temel ve nc harmonik akmlarnn genliini bulunuz. 5.19 Problem 5.18 de, yk bir indktif olanla deitirilmitir. Problemi tekrar znz. 5.20 Faz kontrollu bir kpr dorultucu bir indktif yk beslemektedir. Bir FWD kullanlmtr; = 36 , RL=15 ve VS =460 V RMS, 60 Hz. Kaynak akmndaki nc ve beinci harmonik bileenlerinin genliini bulunuz. 5.21 FWDsiz bir kpr dorultucu bir indktif yke g vermektedir. AC kaynak akmnn nc ve beinci harmonik bileenlerinin genliini bulunuz. VS =230 V RMS, 60 Hz; RL=10 ve = 50 . 5.22 ekil 5.31 deki devrede, kaynak 460 V RMS, 60 Hz ve yk direnci 15 dur. 300

Vluk bir k gerilimi iin, srekli indktr akmn srdrmek iin gereken minimum L deerini bulunuz. 5.23 Problem 5.22 de, yk gerilimi 200 V ile 400 V arasnda ayarlanabilmektedir. Her durum iin, srekli indktr akmn srdrmek iin gereken minimum L deerini bulunuz. 5.24 ekil 5.31 deki devrede, indktans srekli akm srdrmeye tam yeterlidir. VS=240 V RMS, 60 Hz; R=10 ve = 40 . Ykteki dalgack gerilimi ihmal edilebilir fakat sfr olmayacak ekilde kapasitr yeteri kadar byktr. (b) kk iin bir yaklam olarak, indktr akm bir DC terim ve bir AC terimli Fourier serileri ile temsil edilmektedir. DC terim ortalama indktr akm ve AC terimin deiimi; toplam akm sfr ile DC deerin iki kat arasnda deiimi eklinde olmaktadr. Aadakileri bulunuz:
(a) zamann bir fonksiyonu olarak indktr akm (b) yukardaki yaklam kullanarak iLnin ikinci harmonik bileeninin genlii. (c) yk geriliminde 5V tepe deerli dalgack ile snrlayan Cnin deeri. 5.25 ekil 5.31 deki gibi bir devrede, kaynak gerilimi 240 V RMS, 60 Hz. Ortalama yk gcnn 3 kW ile 6 kW arasnda ayarlanabilmesi gerekmektedir. nn deeri 10 den daha kk olamamaktadr. ndktr akm sadece nn bir u deerinde sreklidir. Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral (b) Lnin gereken deeri (c) Kpr SCRlerin akm oran. 5.26 ekil 5.37 deki devrede, kaynak 240 V RMS, 60 Hz ve ortalama yk gerilim deeri 130 Vtur. RL=10 ve = 75 . Aadakileri bulunuz: (a) dorultucunun iletim as (b) indktans L. 5.27 ekil 5.41 deki gibi orta ulu tam dalga bir dorultucu = 40 ile bir yke 40 A vermektedir. Transformotorun primer gerilimi 460 V RMS, 60 Hz ve N1 / N 2 = 3,5 . Kaak indktans 4 mH dir. Lnin deeri byktr. Aadakileri bulunuz: (a) VLnin ideal ortalama deeri (b) kaak indktans tan kaynaklanan VL deki azalma (c) deiimin (komtasyon) olutuu her yarm saykldaki zaman sresi. 5.28 Problem 5.27yi 460 V RMS, 60 Hz kaynak ve N1 / N 2 = 1,5 ile tekrar ediniz. Kaak indktans 5 mHdir. 5.29 problem 5.27 de, primer sargnn direnci 0,20 ve her sekonder sargsnn direnci 0,023 dur. Dier artlar ayn kalmaktadr. Ykn ortalama gerilim deerini bulunuz. 5.30 ekil 5.45 deki gibi bir dorultucu 460 V RMS, 60 Hz kaynaktan 15 luk bir yk beslemektedir. Aadakileri bulunuz: (a) ortalama yk akm (b) tepe yk akm

(c) diyot akm oran (d) diyot ters gerilim oran. 5.31 Problem 5.30u yk yk direncine seri byk bir indktans eklendii durumda tekrar ediniz. 5.32 ekil 5.45 deki diyotlar rezistif bir yk kontrol etmek iin SCR ler ile deitirilmitir. Kaynak ve yk problem 5.30 daki ile ayndr. = 70 . Aadakileri bulunuz:
(a) ortalama yk gerilimi (b) tepe yk akm (c) ortalama yk akm (d) ortalama SCR akm (e) tepe SCR ileri gerilimi (f) tepe SCR ters gerilimi. 5.33 ekil 5.45 deki devrede, diyotlar SCRler ile deitirilmi ve yk byk bir indktans bileenine sahiptir. VS=460 V RMS, 60 Hz; R=20 ; aral 20 ile 70 arasndadr. Aadakileri bulunuz: (a) ortalama yk gerilim aral (b) ortalama yk gc aral (c) gereken SCR akm oran. 5.34 ekil 5.45 deki devrede, kaynak 460 V RMS, 60 Hz ve yk gc 3 kW ile 1 kW arasnda deimektedir. Diyotlar SCRler ile deitirilmitir. Yk byk bir indktans bileenine sahiptir. faz kontrol as 10 den daha az olamamaktadr. Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral (b) tepe SCR akm (c) ortalama SCR akm (d) tepe SCR ileri veya geri gerilimi. 5.35 ekil 5.53 deki devrede, kaynak 460 V RMS, 60 Hz ve R=25 . Yk indktans yoktur. Aadakileri bulunuz: (a) ortalama yk gerilimi (b) ortalama yk akm (c) ortalama yk gc (d) ortalama diyot akm (e) ters diyot tepe gerilimi. 5.36 ekil 5.53 de, yke bir indktr eklenmi ve yk akm zamanla deimemektedir; VS=230 V RMS, 60 Hz; R=20 . Hat akmnn RMS deerini bulunuz. 5.37 ekil 5.56(a) da, = 50 ve yk rezistiftir. VS=460 V RMS, 60 Hz; R=20 . Aadakileri bulunuz: (a) ortalama yk gerilimi (b) ortalama SCR akm (c) ortalama yk gc.

5.38 Problem 5.37 de, yk imdi indktif olup yk akm zamanla deimemektedir. Aadakileri bulunuz: (a) ortalama SCR akm (b) ortalama yk gc (c) AC hat akmlarnn RMS deeri (d) tepe SCR gerilimleri. 5.39 ekil 5.56(a) da, yk indktif ve bir FWD eklenmitir. Yk gc 4,5 kW ile 1,2 kW arasnda ayarlanabilmektedir. VS=230 V RMS, 60 Hz; R=10 . Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral (b) en byk SCR ortalama akm (c) en byk FWD ortalama akm deeri. 5.40 ekil 5.58 de, E bir yk direnci ve paralel byk bir kapasitr temsil etmektedir. 20 Alik yk akm, 230 V RMS, 60 Hzlik kaynaktan = 25 de verilmektedir. Srekli indktr akmn srdrmek iin gereken L deerini bulunuz.
5.41 ekil 5.58 de, kaynak gerilimi E deiken hzl bir DC motoru temsil etmektedir. Minimum motor akm ortalama 5 Adir. 0 < < 60 iin srekli indktr akm srdrlecektir. Kaynak gerilimi, 460 V RMS, 60 Hz dir. nn her u deeri iin gereken L deerini bulunuz. 5.42 Problem 5.40 da, ykte ortalama gerilimin %2si dalgack gerilimi salamak iin gereken C deerini tahmin ediniz. (Bu problemin amac iin, indktr akm bir DC bileen ve Fourier serilerinin birinci AC terimi ile temsil edilebilir. Bylece indktr akm sfr ile DC bileenin iki kat arasnda deiir.) 5.43 fazl kpr bir dorultucu bir indktif yk beslemektedir. AC kayna tarafndaki g faktrn bulunuz; VS= = 75 ; RL=20 ve P=15 kW. 5.44 Problem 5.43 de, bir FWD kullanlmtr ve = 75 . G faktrn bulunuz. 5.45 Problem 5.43 de, imdi = 40 ye deitirilmitir. AC hat akmlarndaki beinci ve yedinci derece harmoniklerin genliini bulunuz. Bu genlikleri temel AC hat akm ile karlatrnz. 5.46 Bir kpr dorultucu 240 V RMS, 60 Hz fazl bir kaynaktan 20 luk yk direnci ile indktif bir yk beslemektedir. Bir FWD kullanlmtr. AC hat akmndaki beinci harmonik bileenini bulunuz. 5.47 ekil 5.65 deki gibi 12 palsli bir diyot dorultucu bir indktif yke dorultulmu g vermektedir. Transformotorlar fazlararas gerilimde 2:1 azaltlm dntrme oranna sahiptirler. AC kaynak 480V RMS fazlararas, 60 Hz ve DC yk gc 100 kWtr. Aadakileri bulunuz: (a) transformotorlarn volt-amper oran (b) 11. harmonik hat akmnn temel hat akmna oran. 5.48 Problem 5.47 de, diyotlar SCRler ile deitirilmi ve = 45 de almaktadr.

Aadakileri bulunuz: (a) DC yk gerilimi (b) yk gc (c) AC sistem tarafndaki g faktr. 5 5..1 11 1S SE E L LM M S SIIN NA AV VS SO OR RU UL LA AR RII 5.1 ekil 5.68 deki devrede, DC kaynak gerilimi, 100 volt, dorultucularda kullanlan diyotlarn karakteristikleri ekil 2.21.b deki gibidir. R1= R2=10 ise direnlerin glerini bulunuz.
Kpr Dorultucu 1 Kpr R1 Dorultucu 2

R2

ekil 5.68
120 2 t / 5.2 ekil 5.69 daki devreden geen akm, i = sin t + 0,707e ile 28 , 28 4 verilmitir. f=50 Hz olduuna gre R-XL nedir?

ekil 5.69
5.3 ekil 5.70 deki devredeki AC kaynak gerilimi 220 volt, f=50 Hz dir. SCRler ideal varsaylacaktr. Kullanlan diyotlarn karakteristii ekil 2.21.b deki gibidir. Ykn omik ksm R=10 dur. Ykten geen ortalama akm 16,9 amper olduuna gre aadakileri bulunuz: a) b) c) d) SCR den geen ortalama akm FWD den geen ortalama akm Diyotlarda harcanan ortalama g

ekil 5.70 5.4 5.3. soruyu ekil 2.21 deki diyot karakteristikleri iin tekrarlaynz.

AC-AC FAZ KONTROL

Ykn gcnn, temel dalga frekans deimeden kontrol edilmek istendiinde, bir AC anahtar kullanlr. Bu anahtar, ekil 6.1 de grld gibi, bir triyak veya ters paralel balanm iki adet tristr olabilir. Birka istisna dnda, kontrolun sonucu anahtarlama ileminden bamsz olarak amalanr. Pratikteki mevcut triyak anma deerleri ok yksek g uygulamalarn snrlamaktadr.

ekil 6.1 6 6..1 1G GR R Ykn gcnn kontrolunda iki temel metot kullanlabilir. Birincisi, belirli sayda tam dalgay iletime geirir. Daha sonra yine belirli sayda tam dalgann iletimi engellenir. Bylece, iletim ve kesimdeki tam dalgalarn says ile yke giden ortalama g ayarlanabilir. ekil 6.2 de byle bir kullanma ait tipik bir dalga ekli grlmektedir. Yk tepkisinin zaman sabiti, ykn ortalama gce tepki verebilecei kadar uzun olmaldr. Genel olarak, tepki zaman saniyeden daha dk zamanlar olmayp saniye seviyesindedir. ki adet uygulama yeri olarak, (1) bir haznedeki svy belirli bir scaklkta sabit tutmak iin stmak, (2) hava kanalna yerletirilmi bir stc ile kanaldaki havay stmak. Her iki uygulama da kapal-dng eklinde olup, tam dalgalarn iletim ve kesimdeki saylarna bal olarak istenilen scaklk kontrol edilebilir.

ekil 6.2 Bu ilem baz uygulamalarda kullanl deildir ve faz kontrolunun periyottaki her yarm dalga iin yaplmas gereklidir. ekil 6.3, ykn omik olduu durumlar gstermektedir. Bu ilem, baz uygulamalar iin uygun olan faz kontrollu bir bir k retir. Ik karartma ve motor hz kontrolu buna bir rnektir. Motor hz kontrol metodu, torkun hzn karesi ile deitii fanlar ve pompalar gibi sadece deiken torklu ykler iin uygundur.

ekil 6.3 6 6..2 2 N NT TE EG GR RA AL LD DA AL LG GA AK KO ON NT TR RO OL L ayet yke giden dalgalarn ekil 6.2 de grld gibi iletimi ve kesimi yaplrsa, ykn ortalama gc deiebilir. letim paterninin tekrarland, iletim zamannn, toplam dalga zamanna oran; ykn ortalama gcn kontrol eder. ekil 6.2 de, k ykn enerjili olduu dalga says ve n ise operasyonun tam periyodundaki dalga saysdr. k sresince anahtar iletimde ve g maksimumdur. Kalan (n-k) dalga sresince, anahtar iletimde deil ve g sfrdr. Omik yk durumunda ortalama g 6.1 eitlii ile verilir:

VS2 k Port = RL n

(6.1)

k says sadece bir tam say olarak deitiinden, ykn ortalama gc sadece sonlu

kademelerde deiir. Ortalama gcn reglasyondaki mevcut admlarnn says, tekrarlama paterni ierisindeki dalgalarn toplam saysna baldr. Kapal bir dng sistemi, k deerini ayarlanan bir noktada veya noktaya yakn tutmakta kullanlabilir. Byle bir sistem, kontrolun tabiatndan gelen ak ve kapalln bir sonucu olan deiimleri dzeltmek iin kontrol edilen sistemde yeterli enerji depolamaya baldr. Bu kontrol metodunun bir avantaj, omik yklerde sfr gerilimde anahtarlama olumasdr. Yk akmnn deiim oran sistemin frekans tarafndan idare edilir ve bu deiim oran, dier kontrollar ile elde edilen oranla karlatrldnda kk olabilir. Sonutaki elektriksel grlt dier metodlara gre kk olabilir. RNEK 6.1 Omik bir yk, yk gcnn btn dalgalarda retilmesi iin kontrol edilecektir. Kaynak, 230 V RMS, 60 Hz dir. Yk gcnn 2-10 kW aras deimesi gerekmektedir. Tekrarlamann maksimum aral 0,5 sn dir. RL=5,29 . Aadakileri bulunuz: (a) Anahtarn akm oran (b) Maksimum gc elde etmek iin ykn enerjili olaca zamann yzdesi (c) Minimum gc elde etmek iin n ve k deerleri (d) Ykteki mmkn olabilen en kk art nedir? ZM (a) Im = ( 230 )(1,414) = 61,5 A tepe deer 5,29 I LRMS = 61,5 = 43,5 A 1,414

(b) Anahtar devaml iletimde olduu zaman, Port = ( 230 )( 43,5) = 10000 W. Anahtar, maksimum gc elde etmek iin zamann %100nde iletimde olmaldr.
(c) P=2000 W iin,

2000 k = = 0,2 n 10000

ayet n = 30 dalga seilirse,

k = (0,2)(30) = 6 dalga (d) knn bir birim deiimi iin, ykteki en kk deiim,

1 P = 10000 = 333 W 30 333 Wdan daha aa bir k g deiimi iin, k deerinin iki tam say arasnda deitirilmesi gerekir.

6 6..3 KY NF 3O OM MK Y K KL LE ER RN FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LU U ekil 6.1 deki temel devre, omik bir ykn gcn kontrol etmek iin kullanlabilir. ekil 6.3 deki grafikler, ekil 5.8 deki omik ykl tam dalga bir dorultucudakilere benzemektedirler. Buradaki farkllk, her ikinci yarm dalgann pozitif deerinin olmayp negatif ksmnn olmasdr. Bununla birlikte, gcn bir kareli fonksiyon olmasndan dolay gerilimdeki negatif ksmn g zerinde azaltc bir etkisi yoktur. Her yarm dalgadaki iletimin gecikmesi, asdr ve 6.2 eitlii ile verilir.

= t1

(6.2)

Bu, 5. blmde verilen faz kontrol asdr. Yk akmnn RMS deerinin eitlii de 5.37 eitlii ile ayndr. Bu eitlik, omik ykl AC faz kontrol durumu iin 6.3 eitlii olarak yeniden ifade edilmitir: I L RMS I sin 2 1 + = m 0,5 (2) 2
0, 5

(6.3)

Yk gc 6.4 eitlii ile verilir:

Port = I LRMS

) (R )
L 0 ,5

(6.4)

Yk geriliminin RMS deeri, IL nin RMS deeri iin 6.3 eitliinde verilen ifadesine benzemektedir. 6.3 eitlii RL ile arplarak 6.5 eitliindeki sonu elde edilir:
VL RM S

V sin 2 1 + = m 0,5 (2) 2

(6.5)

6.3 ve 6.4 eitliklerinin incelenmesi, yk gcnn 0 ile 180 arasndaki tm aralk iin

nn deitirilmesi ile ayarlanabileceini gsterir. Verilen bu aralk iin iletimin

ayarlanmasn yapabilecek uygun tetikleme devreleri mevcuttur. Akm sinsoidal olmadndan dolay, AC kaynana yansyan g faktr, yk omik bile olsa birim deerden daha azdr. Tanma gre g faktr 6.6 eitliinde verilmitir:
G Faktr = Ortalama G V RMS I RMS (6.6)

Bu tanmn, 6.3 ve 6.4 eitliklerindeki ifadeler kullanlarak deerlendirilmesi yaplr. 6.6 eitliindeki VRMS in deeri sinsoidal kaynak gerilimidir. Bu eitliklerin birka 6.7 eitliini oluturmak iin birletirilebilir:

sin 2 G Faktr = 1 + 2

0,5

(6.7)

Sonu g faktr, sfr olduu zaman 1 ve sfrdan artmaya baladnda ise azalr. Kaynak geriliminin sfr olduu ayn zamanda, anahtar akm sfr olur, nk yk

omiktir. Bundan dolay, akmn sfr olduu zaman anahtar tkamaya baladnda, ihmal edilebilir kaynak gerilimi vardr. Kesim anndaki byk dv/dt problemi yoktur ve elemann terminal ularnda gerilimin birikme orann azaltmay gerektiren bir koruyucu devreye gerek yoktur. Yk omik olduundan dolay, iletimde yk akmnn artnda gecikme yoktur. ayet =0 de anahtarn iletimi gerekmiyorsa, akm tutabilmek iin yeterli tutma akmn salama da bir problem deildir. Bu zellikle snrlayc bir gereksinim deildir. nn ok kk bir deeri iin, yar-iletken anahtar iletim durumunda tutmaya neden olacak yeterli gerilim ve akm genelde bulunmaktadr.

>90 deeri iin, anahtarn iletiminden nce anahtar kaynak geriliminin tepe deerini
tkar. Bylece anahtarn minimum gerilim kapasitesi, kaynak geriliminin tepe deeridir. Ayn tkama kapasitesi, tabiki, anahtarn SCR veya triyak uygulamalarnn her iki yn iinde gereklidir. RNEK 6.2 ekil 6.1 deki devrede, anahtar 460 V RMS, 60 Hz lik bir kaynaktan, omik bir ykn gcn kontrol etmektedir. Yk direnci 20 ve =35 dir. Aadakileri bulunuz: (a) tepe yk akm (b) ortalama yk akm (c) anahtar gerilim oran (d) devrenin g faktr ZM (a)
Im = Vm ( 460 )(1,414 ) = = 32,53A R 20
0 ,5

(b) 6.3 eitliinden, I L RM S

32,53 35$ sin 70 $ = 1 + 2 180 2

= 22,48 A

P = ( I LRMS )2 20 = 10105 W
(c) Anahtarn, kaynak geriliminin tepe deeri olan 650 Va dayanabilmesi gerekir. Bundan dolay minimum anahtar anma gerilimi en azndan 800 V olmaldr. (d) 6.7 eitliinden,
0.5

35$ sin 70$ G Faktr = 1 + 180 2

RNEK 6.3

= 0,9773

10 luk omik bir yk 240 V RMS lik bir kaynaa faz kontrollu bir anahtarla balanmtr. Ykn gcnn 5 kW ile 2 kW arasnda ayarlanmas gerekmektedir. Aadakileri bulunuz:

(a) tepe yk akm (b) nn her u durumu iin yk akmnn RMS deeri (c) istenilen aral (d) ekil 6.1(a) daki anahtar durumuna gre triyak akmnn RMS deeri (e) ekil 6.1(b) deki anahtar durumuna gre iki SCRnin her birinden geen akmn ortalama deeri (f) anahtarn minimum tkama gerilimi (g) en kk g iin g faktr ZM (a)
Vm = ( 240)(1,414 ) = 339,4 V

Im =

Vm 339,4 = = 33,94 A RL 10 5000 = 22,36 A 10 2000 = 14,14 A 10

(b) P=5000 W iin, I L RMS =

P=2000 W iin, I L RMS =

(c) P=5000 W iin, 6.3 eitlii kullanlarak,

33,94 sin 2 22,36 = 0.5 1 + ( 2 ) 2

P=2000 W iin, 6.3 eitlii kullanlarak,

0 ,5

= 51,6$

33,94 sin 2 14,14 = 0.5 1 + ( 2 ) 2

(d)

0,5

= 104,0$

IRMS yk akm ile ayndr = 22,36 A

(e) Her bir SCR den geen ortalama akm, 5.30 eitlii ile bulunabilir: I 33,94 I ort = m (1 + cos ) = (1 + cos 51,6 $ ) = 8,76 A 2 2 (f) Anahtarn kaynak geriliminin tepe deeri olan 339,4 voltu tkamas veya dayanmas gerekir. Bunun iin kabul edilebilecek minimum gerilim 400 V tur. Baz durumlar iin bu yeterli olabilir.

104 sin 208 (g) G faktr = 1 + 180 2

0,5

= 0,590

6 6..4 KL KY 4H HA AR RM MO ON NK LE ER R:: T TE EK KF FA AZ ZL LII O OM MK Y K KL LE ER R ekil 6.3 deki akmn dalga biimi, zellikle nn deeri artarken yksek dereceli harmonikleri ierir. Harmonik ierii dalgann Fourier serilerinin analizi yaplarak belirlenir: Simetrik yarm periyottaki inceleme dalga biiminin sadece tek sayl harmonikleri ierdiini gsterir. Orijin kaydrlamadndan dolay fonksiyon tek veya ift olur. Bundan dolay An ve Bn terimlerinin ikiside birden mevcut olabilir. Simetrik olma durumu ile T/2 aralnda integral alnarak katsaylar belirlenebilir. Formllerde zaman yerine a deikeni kullanlmtr:
2 An = I m sin cos n d 2 Bn = I m sin sin n d 6.8 ve 6.9 eitliklerinin zm ile aadaki sonular elde edilir: I A1 = m [(cos 2 ) 1] 2 I B1 = m [2( ) + (sin 2 )] 2 (6.10) (6.11) (6.12) (6.13) (6.8)

(6.9)

Im An = {2 + (n 1)[cos(n + 1) ] (n + 1)[cos(n 1) ]} n2 1

Im Bn = n2 1

{(n 1)[sin (n + 1) ] (n + 1)[sin (n 1) ]}

ekil 6.4 deki grafik, ile deien baz harmoniklerin davranlarn gstermektedir. Her deer her bir harmoniin bal genliidir ve A ve B katsaylarnn bilinen yolla birletirilmesi ile elde edilir. RNEK 6.4
Tek fazl omik bir yk 460 V RMS, 60 Hz lik bir kaynak tarafndan bir faz kontrol anahtar ile beslenmektedir. Faz kontrolsz ykn gc 15 kW tr. Aadakileri bulunuz: (a) ortalama gc 9 kWa drecek deeri (b) nn bu deeri iin akmn temel dalgasnn tepe genlii (c) 3. ve 5. derece harmonik akmlarnn tepe genlikleri

ZM
(a) = 0 iken yk direncinin deeri bulunabilir:

ekil 6.4
RL = 460 2 = 14,1 15000

P=9000 W ile 6.4 eitlii kullanlarak,

I L RMS 9000 = 14,1
0, 5

= 25,26 A

6.3 eitlii kullanlarak ve bir irdeleme ilemi ile, bulunabilir:

=1,4124 rad = 80,9

(b) 6.10 ve 6.11 eitlikleri kullanlarak:
46,14 A1 = ( cos 2(1,4124)) 1 = 14,32 A 2

46,14 B1 = 2( (1,4124)) + (sin 2(1,4124)) = 27,68 A 2

C1 = (c) 6.12 ve 6.13 eitlikleri kullanlarak

A12 + B12 = 3116 , A

46,14 A3 = 32 1

{2 + (3 1)[cos(3 + 1)(1,4124)] (3 + 1)[cos(3 1)(1,4124)]} = 11,77 A

 46,14 B3 = 32 1

{(3 1)[sin (3 + 1)(1,4124)] (3 + 1)[sin (3 1)(1,4124)]} = 4,46 A

C3 = A32 + B32 = 12,59 A

46,14 A5 = 52 1

{2 + (5 1)[cos(5 + 1)(1,4124)] (5 + 1)[cos(5 1)(1,4124)]} = 3,16 A

46,14 B5 = 52 1

{(5 1)[sin (5 + 1)(1,4124)] (5 + 1)[sin (5 1)(1,4124)]} = 4,17 A

C5 = A52 + B52 = 5,23 A

6 5F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL L:: N ND D K KT TF FY Y K KL LE ER R 6..5

ndktif bir yk iin, ekil 6.3 deki grafiklerin dzeltilmesi gerekir. Devre, ekil 6.5(a) da ve ilgili grafikler 6.5(b) de gsterilmitir.

ekil 6.5
Yk akmnn grafiine bakld zaman yk akmnn, gerilimin sfr olduktan belli bir zamandan sonraya kadar sfr olmad grlr. Bu, ykn indktansndan

kaynaklanmaktadr. Yk akm sfra eriip kald zaman, anahtar ularndaki gerilim ideal bir sreksizlie sahiptir. Bu, SCR ve triyak ularndaki gerilimde ani deimelerin sonucu iletim ihtimali ile 3. blmde bahsedilmitir. Byle bir durumda kutupsuz bir koruyucu devre, akm sfr olduu zaman istenilmeyen bir iletimden korunmak iin genel olarak istenilir. ekil 6.5 deki yk akm standart devre analizi metotlar ile bulunabilir. t = / da balanarak, akm 6.14 eitlii ile bulunabilir:

iL =

Vm sin (t ) + Ae t / Z

(6.14)

6.14 eitlii, sadece ekil 6.5(b) de gsterilen t1 < t < t 2 aral iin geerlidir, burada

t2 =
t1 =

(6.15) (6.16) (6.17)

Z = R + jL

= tan (6.18) R sin( ) A = ( / ) (6.19) e 6.14 eitliinde akmn sfr olduu t2 zamannn bulunmasyla as bulunabilir. Bu kapal formda ifade edilemez fakat bir irdeleme ilemi ile kolaylkla bulunabilir. bir kere bulunduktan sonra, yk akmnn RMS deeri ve ykn ortalama gc belirlenebilir. Yk akm iin, 6.14 eitliindeki btn terimler bilinmekte ve bir akmn RMS deeri 6.20 eitlii kullanlarak hesaplanabilir:

I LRMS

V = m Z

2 2 / sin (t ) + Ae t / dt T /

0, 5

(6.20)

ntegral ileminin sonucu, akmn RMS deeri 6.21 eitliindeki gibidir:

LRMS

sin 2( ) sin 2( ) + 2 2 At 2 / 2 / e e Vm = / 4 A e 2 Z ( ) ( ) + sin cos [ ] 1 + ( )2 4 A e / [sin( ) + cos( )] 2 + 1 + ( )

0.5

(6.21)

Yk akmnn RMS deerinin bilinmesiyle ykn ortalama gc kolaylkla bulunur. Sonu 6.22 eitliinde verilmitir.

Port = I LRMS

)R

(6.22)

Faz kontrollu ykn g faktr, (6.21) eitliinin zm ile bulunabilir. 6.23 eitliinde, VRMS kaynak geriliminin RMS deeridir. ortalama g I LRMS VLRMS

G faktr =

(6.23)

G faktr =

(V

(I ) R
2 LRMS

/ 2 I LRMS
0.5

(6.24)

sin 2( ) sin 2( ) + 2 2 At 2 / 2 / e e R G faktr = / 4 A e Z [ ( ) ( ) ] + sin cos 2 1 + ( ) 4 A e / [sin ( ) + cos( )] 2 + 1 + ( )

(6.25)

[ [

] ]

sin 2( ) sin 2( ) + 2 2 At 2 / 2 / e e G faktr = cos / 4 A e + [ ( ) ( ) ] sin cos 1 + ( )2 4 A e / [sin( ) + cos( )] 2 + 1 + ( )

0.5

(6.26)

[ [

] ]

6.26 eitliinden, g faktrnn, iki terimin arpmndan olutuu grlmektedir. Birincisi, faz kontrolu olmakszn devrenin g faktr. kincisi ise faz kontrolnn etkisidir. G faktrnn faz kontrolu yaplmadan nceki durumdan daha az olduuna dikkat etmek gerekir. RNEK 6.5 ekil 6.5(a) daki devrede kaynak 460 V RMS, 60 Hz dir. Yk 10 luk bir diren ile 0,05 Hlik bir indktanstan olumaktadr. Dzenek, = 75 ile almaktadr.

Aadakileri bulunuz: (a) < t < arasnda geerli yk akmnn denklemi (b) nn deeri (c) Yk akmnn RMS deeri (d) Ykn ortalama gc (e) faz kontrolunun etkili olduu nn minimum deeri (f) devrenin g faktr ZM (a) 6.14 eitlii kullanlarak, yk akm aadaki gibi bulunur
Vm = 460 2 = 650 V

Z = R + jL = 21,34
cos = 10 R = = 0,4686 Z 21,34

= 62$ = 1,083rad = 75$ = 1,309 rad

=
A=

L
R

= tan = 1,885

sin( ) sin(75 62) = (1,309 / 1,885) = 0,449 ( / ) e e

iL =

650 sin ( t 1,083) 0,449e t / 1.885 21,34

(b) (a) daki yk akmnn deeri, t = = 4,1757 radyanda sfr olur. Bu, bir irdeleme ilemi ile bulunur. A olarak ifade edildii zaman , 239 dir. Faz kontrolu yaplmakszn tam iletimde, yk akm (180+=) 242 de sfr olacakt.
(c) 6.21 eitlii kullanlarak, yk akmnn RMS deeri bulunabilir:

I LRMS = 18,68 A
(d) Yk gc 6.22 eitlii ve (c) deki akm kullanlarak bulunabilir:
2 Port = I L R = 18,68 210 = 3491 W RMS

(e) as 6.18 eitlii ile bulunur:

 = tan 1

L 1 377(0,05 ) $ = 62 = tan 10 R

nn bu deerden daha kk yaplmas baarszlkla sonulanr. nn dan kk olmamas gerekir. (f) G faktr 6.23 eitlii ile bulunabilir: G faktr = ortalama g 3491 = = 0,406 I LRMS VLRMS (460)(18,68)

G faktrnn cos = cos 62 $ = 0,470 den kk olduuna dikkat etmek gerekir. 6.14-6.26 arasndaki eitlikler ile ifade edilen sonular ok kullanl deildir. ekil 6.6 ve 6.7 deki grafikler devre analizi ve dizayn iin kullanl olabilir. ekil 6.6, bir parametre olarak devre iin cos deerini kullanan, nn bir fonksiyonu olarak, iletim as (-) y vermektedir. ekil 6.7, yine bir parametre olarak cos deerini kullanan, nn bir fonksiyonu olarak, yk akmnn bal RMS deerini vermektedir. Grafik, verilen eitliklerin saysal zmn salamaktadr. rnek 6.6 bu grafiklerin nasl kullanldn gstermektedir.

ekil 6.6

ekil 6.7 RNEK 6.6 R=12 ve seri bal L=0,04244 Hden oluan bir yk, 240 V RMS, 60 Hz lik bir kaynaa bir faz kontrol anahtar ile balanmtr. Ortalama yk gcnn, 1500 W ile 500 W arasnda ayarlanmas gerekmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) Gereken RMS yk akm aral (b) Gereken aral (c) iletim as (-) (d) nn en kk deeri iin tepe anahtar akm (e) en byk g deeri iin g faktr ZM a) P=1500 W iin 6.22 eitlii kullanlarak,
1500 = I LRMS (12 ) P=500 W iin 6.22 eitlii kullanlarak,

I LRMS = 1118 , A

500 = I LRMS (12 )

I LRMS = 6,45 A

b) Faz kontrolu yaplmakszn RMS yk akmnn maksimum deeri

I LRMS =

240 = 12 A dir 12 + j(377)(0,04244)

I LRMS 12 I LRMS 12 = , 1118 = 0,932 12

P = 1500 W iin yk akmnn bal deeri =

ekil 6.7 den, bu durum =63 ye karlk gelir.

P = 500 W iin yk akmnn bal deeri = = 6.45 = 0,538 12

ekil 6.7 den, bu durum =106 ye karlk gelir.

c) ekil 6.6 dan, iletim as (-) her iki durum iin srasyla, 169 ve 117 olarak bulunur. d) Bir irdeleme ilemi ile 6.14 eitlii kullanlarak, iLnin maksimum deeri, t=145 de 15,97 A olarak bulunur. e) 6.23 eitlii kullanlarak, G faktr = ortalama g 1500 = = 0,559 I LRMS VLRMS (240)(11,18)

Faz kontrolu yaplmakszn, g faktr, cos = cos 53,1$ = 0,60 dr. 6 6H HA AR RM MO ON NK KL LE ER R:: T TE EK KF FA AZ ZL LII N ND D K KT TF FY Y K KL LE ER R 6..6

ekil 6.5(b) deki dalga biiminin harmonik ierii analitik olarak belirlenemez. Fourier serilerinin katsaylar, verilen bir durumun saysal integrali ile belirlenebilir. ekil 6.8 ve 6.9 daki grafikler, = 30 ve = 60 durumlarnn byle sonularn gsterir. Harmonik akmlar Vm / Z birim deerine normalletirilmitir, Z = R + jL . RNEK 6.7
R=5 ve seri bal L=0,02297 Hden oluan tek fazl bir yk, =90 lik faz kontrol modu ile almaktadr. Kaynak, 240 V RMS, 60 Hz dir. Aadakileri bulunuz: (a) iletim as (-) (b) yk akmnn RMS deeri (c) g faktr (d) akmn Fourier serilerindeki ilk teriminin bykl

ZM

(a) ekil 6.6 daki grafikten, iletim as (-) nn deeri 144 veya 2,513 rad olarak okunur. (b) 6.17 - 6.21 eitlikleri ile akm belirlenebilir:

ekil 6.8

Z = R + jL = 5 + j8,66

= tan 1

L 1 8,66 $ = 60 = tan 5 R

=
A=

L
R

= tan = 1,732

sin( ) sin(90 60) = (1,571 / 1, 732 ) = 1,238 ( / ) e e

I LRMS = (24)(0,810) = 19,45 A

(c) 6.26 eitliinden, g faktr kolaylkla bulunabilir ve iki ksmdan olumaktadr. Birisi (b) kknda I LRMS iin bulunmutur ve parantez iindeki 0,810 terimine eittir. Dier ksm ise, cos = cos60 = 0,5 dir. G faktr = (cos60)(0,810) = 0,405 (d) ekil 6.9 daki grafikten, Fourier katsaylar belirlenebilir:

ekil 6.9
C1 = C3 = C5 =

(0,65)( 240)(1,414)
10

= 22,1 A = 4,1 A = 1,7 A

(0,12)( 240)(1,414)
10

(0,05)( 240)(1,414)
10

6 6..7 7F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL L:: O OK KF FA AZ ZL LII O OM MK Y K KL LE ER R KY Tek fazl yklere uygulanan faz kontrol metotlar, ok fazl sistemlere de uygulanabilir. ekil 6.10 daki devre dzenlemesi, fazl omik yk besleyen gc deitirmek iin kullanlabilir. Triyaklar, iletimin normal balangcndan tede as ile srayla geciktirirler. Sonu dalga biimi ekil 6.11 de gsterilmektedir. Her fazdaki anahtar, ters balanm iki SCR kullanlarak da yaplabilir. triyakn iletimde olduu aralklarda, yk akm kontrolsuz fazl omik yk ile ayndr. Bir faz akmnn sfr olduu aralklarda, dier iki faz etkin olarak seri haldedir ve kaynak geriliminin fazndan ikisine balanm tek fazl bir yk durumu olutururlar. Her 60lik aralkta iletim paterni, fazlar ve akmn ynnn bir permtasyonu ile takip eden her 60lik aralk sresince tekrar edilir. rnein, A fazndaki akmn deiimi, verilen 60 sresince, C faznn bundan sonra gelen sresince, akmn cebrik iaretindeki deiimin hari tutulmasyla tekrar edilir.

ekil 6.11 deki grafikten, anahtar akmnn tepe deerinin, faz kontrolsuz durumdan daha az olabilecei gzlenebilir. <30 iin, tepe deer etkilenmez; oysaki >30 iin, tepe akm azalr. Dizayn amalar iin, ayet kontrol nn sfr (0) deerleri iin

alacaksa, tam iletim durumlar, anahtarlayc yar-iletkenin anma akm oranlarn etkiler.

ekil 6.10

ekil 6.11

Yar-iletkenlerin gerilim oranlarn belirlemek iin, ekil 6.12 deki devre diyagram kullanlabilir. A faznn iletimde olmad bir durumda, anahtar ularndaki gerilim 6.27 eitlii ile belirlenir:
v S = v an + v nb + v BO

(6.27)

A faznn ak olduu srede, vBO sadece vBC nin yarsdr. Bu durumu 6.27 eitliinde kullanmann bir sonucu, 6.28 ve 6.29 eitliklerinde verilmitir: v S = v an + v nb + 0,5v BO = v ab + 0,5v bc v S = 1,5v an
(6.28) (6.29)

ekil 6.11 ayet faz kontrol as yeteri kadar bykse, bu durumda baz noktalarda iki faz iletimde olmayabilir. Bu, baz aralklar sresince btn akmlarn sfr olmas demektir. Fazlararas gerilimin tepe deerinin baz anlarda seri bal iki eleman tarafndan tkanmas gerekir. Farkl sznt akmlarndan dolay, iki eleman bu gerilimi eit olarak paylaamayabilir. Bundan dolay, gvenli bir dizayn ilemi, en azndan sistemin fazlararas geriliminin tepe deerini, elemann anma gerilimi olarak semek olacaktr.

ekil 6.11

ekil 6.12 6 7..1 1Y Y K KG G C C 6..7 Omik bir ykle, her andaki hat akmlar kolaylkla belirlenebilir ve RMS deerleri bulunabilir. nn deiik durum aralklar iin dalga ekilleri deiiktir ve eitliklerin sonucu nn aralna baldr. <60 iin, dalga ekilleri ekil 6.11(a) daki gibidir. Her yarm dalgada 3 adet 60 lik aralk vardr. Aadaki eitlikler, 3 fazl gerilim ilikilerini vermektedir. van bir sinsoidal fonksiyon ve faz sras ABC dir. Eitliklerde t yerine kullanlmtr.

ia = 0

0 < <

(6.30)
(6.31)

V an R V ia = ab 2R ia = ia = ia = ia = V an R V ac 2R V an R

< <

< < + 3 3

(6.32) (6.33) (6.34) (6.35)

2 + < < 3 3 2 2 < < + 3 3 2 + < < 3

Akmn RMS deeri, stundaki 6 eitliin, 6.36 eitliinde yerine konulmasyla bulunur, sonu 6.37 eitliinde verilmitir:

I LRMS

1 2 = ia ( ) d 0

0, 5

(6.36)

I LRMS = I m

1 ( 1,5 + 0,75 sin 2 ) 2

(6.37)

60<<90 iin, dalga ekilleri ekil 6.11(b) deki gibidir. Akm ilikileri, 6.38, 6.39 ve 6.40 eitlikleri ile ifade edilir.

ia = 0 Vab 2R Vac ia = 2R ia =

< <

(6.38) (6.39) (6.40)

3 2 + < < + 3 3

< < +

Yukardaki ilikilerin 6.36 eitliinde yerine konulup, yeni snrlardaki integralleri ile 6.41 eitlii bulunur:

I LRMS = I m

3 4

3 + 0,866 sin 2 + 6

(6.41)

90<<150 iin, verilen bir faz akmnn iletim paterni 120 boyunca srekli deildir, dalga ekilleri ekil 6.11(c) deki gibidir. letim B fazndan C fazna anahtarlanrken, A faznn iletiminde bir boluk vardr. Anahtarn kap terminalinin, bu ilemin olumas iin srekli uyartmda olmas gerekir; iletimin balangcndaki kk bir pals yeterli deildir. Operasyonun bu modu iin akmn RMS deeri, yarm periyot boyunca integral ile elde edilir. Akmlar aadaki eitliklerle ifade edilir.

ia = 0

< < 5 6

(6.42) (6.43) (6.44) (6.45)

V ia = ab 2R ia = 0 ia = Vac 2R

< <

5 < < + 6 3 7 + < < 3 6

Yukardaki drt ilikinin, 6.36 eitliinde uygun snrlar ile yerine konulmasyla, 6.46 eitlii elde edilir:
I LRMS = I m 3 4 5 6 + 0,5 sin 2 + 3

(6.46)

RNEK 6.8
Faz bana 20 luk bir yk, 460 V RMS, 60 Hzlik 3 fazl bir kaynaa yldz balanmtr. Yk gcnn, 9 kW ile 3 kW arasnda, her fazda yk ile kaynak arasna balanm bir faz kontrol anahtar ile ayarlanabilir olmas gerekmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) anahtar akmnn tepe deeri (b) istenilen aral (c) anahtar RMS anma akm deeri (d) anahtar gerilim oran

ZM
(a)

Im =

( 460)( 2 3)
20

0,5

= 18,78 A

< 30 olduu srece, anahtarn tepe akm Im ile ayndr. ayet, > 30 ise, bu rnein ileri ksmlarnda bulunduu gibi, tepe akm 18,78 A den biraz azdr.
(b) 9 kW lk yk gc iin, RMS akm bulunur:
I LRMS 9000 = ( 3)( 20)
0,5

= 12,24 A

6.37 eitlii kullanlarak, nn deeri, bir irdeleme ilemi ile 46,67 veya 0,8145 rad olarak hesaplanr. 3 kW lk yk gc iin, RMS akm bulunur:
I LRMS 3000 = ( 3)( 20)
0,5

= 7,07 A

6.46 eitlii kullanlarak ve iin bir zm, = 90,8 veya 1,585 rad sonucunu verir. (c) Anahtarn RMS anma akm deeri, en byk yk akmnn RMS deeri ile ayndr. (d) Anahtarn gerilim orannn, kaynan fazlararas geriliminin tepe deerinden veya 4601,414=650 V dan az olmamas gerekir. Pratikte, 800 V dan az olmayan bir anma deerinin kullanlmas gerekir. 6 6..7 7..2 2G G F FA AK KT T R R :: O OM MK KY Y K KL LE ER R Burada da yine AC kaynana yansyan g faktr, faz kontrolu kullanldndan dolay birimden daha azdr. 6.6 eitliinde tanmlanan tek fazl durum iin g faktrnn tanm, 3 fazl duruma gre dzenlenebilir. Bu eitlikte VLN RMS nin kaynak geriliminin genliinin olduuna dikkat etmek gerekir. G Faktr = 3 ( faz bana ortalama g) 3VLN RMS I LRMS (6.47)

6.37, 6.41 veya 6.46 eitliklerini, 6.47 eitliinde yerine koyarak 6.48 eitlii elde edilir. Eitlikte parantez iindeki boluk, eitlik elde edilirken kullanlan ilikinin uygun terimini ierir:

G Faktr = ( 2 ) (

(6.48)

RNEK 6.9 rnek 6.8 deki, her iki yk durumuna gre g faktrn bulunuz. ZM P=9 kW ve =0,8145 rad iin, 6.37 ve 6.48 eitlikleri kullanlarak:
G Faktr = 2 1 ( 1,5( 0,8145) + 0,75 sin 2( 0,8145)) = 0,922 2

P=3 kW ve =1,585 rad iin 6.46 ve 6.48 eitlikleri kullanlarak:

G Faktr = 2 3 5 (1,585) + 0,5 sin 2(1,585) + 4 6 = 0,532 3

6 ND FY 8F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LU U:: O OK KF FA AZ ZL LII N D K KT TF Y K KL LE ER R 6..8 Yk indktans ile ekil 6.11 deki grafikler anahtarlama noktalarndaki akmn sreksizliini yok etmek iin biraz dzeltilmitir. Akmlar artk kolaylkla

hesaplanamaz nk herbiri sadece mevcut gerilime bal olmayp ayn zamanda nceki durumlarna da baldr. zmlerin kapal biimi mmkn deildir. ekil 6.13 deki grafikler = 105 ve = 60 ile bir indktif ykn devre davrann gstermektedir. Bu ekilde, 60 lik aralk sresince bir fazdaki akmn deiimi dier 60lik aralkta iaretini deitirmi olarak tekrar eder. Bunun anlam, 60 lik aralk iin tam bir zm devrenin almasn tanmlamak iin yeterli olacak demektir. Byle bir araln balang ve bitiindeki snr artlar yukarda tanmlanan artlar karlayacak ilikidedir. Bu ekilde akm deerleri rnek 6.10un SPICE simlasyonundan elde edilmitir.

ekil 6.13
Byle bir devrede anahtarlama aygtnn seimi genel olarak = 0 deki akmla belirlenir. Byle bir seim RMS akmn ile deiim davran bilinmeden yaplabilir. fazl sistemin fazlararas geriliminin tepe deeri burada da yine yar-iletken anahtarlarn anma gerilimini belirleyecektir - ayet sistem tasarmna konservatif bir yaklam kullanlrsa. Yk indktif olduundan, her yar-iletken anahtar akm sfr olurken ani gerilim deiimi ile karlaacaktr. Byle bir zamanda istenilmeyen iletime geme durumunu engellemek iin bir koruyucu gerekecektir. Devrenin g faktr faz kontrolu olmakszn devrenin gsterdiinden daha az olacaktr. Byk ykler iin, g faktr ekonomik nem tamaktadr.

RNEK 6.10 ekil 6.13 deki dalga biimleri SPICE simlasyon program kullanlarak, iann = 105 de iletime geirildii zamanda 60lik bir aralk iin retilmitir. Uygun olarak yerletirilmi diyotlar devrenin anahtarlama elemannn simlasyonunda kullanlmtr. Devre ekil 6.14 de grlmektedir. letim durumundaki iki fazda balang akm irdeleme ile belirlenmitir.

ekil 6.14
PSPICE knn bir ksm elde edilen sonular gstermek iin aada verilmitir.
******************************22/02/2000 **********************22:22:22 ******************************** *******************POLYPHASE - PHASE CONTROL - ALFA=105******* TETA=60**************** ********************************************CIRCUIT DESCRIPTION*********************************** VAN 7 0 SIN(0 100 60 -4.8611M 0) VBN 8 0 SIN(0 -100 60 -7.6389M 0) VCN 9 0 SIN(0 -100 60 -2.0833M 0) V1 7 11 DC 0 V2 8 12 DC 0 V3 9 13 DC 0 L1 4 20 0.04594407 IC=0 L2 5 20 0.04594407 IC=-1.018 L3 6 20 0.04594407 IC=1.018 R1 1 4 10 R2 2 5 10 R3 3 6 10 D1 11 1 DMOD D2 2 12 DMOD D3 13 3 DMOD .MODEL DMOD D * *SOLUTION CONTROL * .TRAN 69.4444U 2.77778M 0 2U UIC * .PRINT TRAN I(V1) I(V2) I(V3) * .END *********TRANSIENT ANALYSIS TEMPERATURE = 27.000 DEG C

TIME
0.000E+00 6.944E-05 1.389E-04 2.083E-04 2.778E-04 3.472E-04 4.167E-04 4.861E-04 5.556E-04 6.250E-04 6.944E-04 7.639E-04 8.333E-04 9.028E-04 9.722E-04 1.042E-03 1.111E-03 1.181E-03 1.250E-03 1.319E-03 1.389E-03 1.458E-03 1.528E-03 1.597E-03 1.667E-03 1.736E-03 1.806E-03 1.875E-03 1.944E-03 2.014E-03 2.083E-03 2.153E-03 2.222E-03 2.292E-03 2.361E-03 2.431E-03 2.500E-03 2.569E-03 2.639E-03 2.708E-03 2.778E-03

I(V1)
5.464E-09 1.436E-01 2.839E-01 4.209E-01 5.545E-01 6.847E-01 8.114E-01 9.346E-01 1.054E+00 1.112E+00 1.160E+00 1.205E+00 1.246E+00 1.284E+00 1.318E+00 1.348E+00 1.375E+00 1.398E+00 1.417E+00 1.433E+00 1.446E+00 1.455E+00 1.460E+00 1.462E+00 1.461E+00 1.457E+00 1.449E+00 1.438E+00 1.423E+00 1.406E+00 1.385E+00 1.361E+00 1.335E+00 1.305E+00 1.272E+00 1.236E+00 1.198E+00 1.157E+00 1.113E+00 1.066E+00 1.017E+00

I(V2)
-1.018E+00 -1.038E+00 -1.054E+00 -1.066E+00 -1.073E+00 -1.077E+00 -1.077E+00 -1.073E+00 -1.065E+00 -1.112E+00 -1.160E+00 -1.205E+00 -1.246E+00 -1.284E+00 -1.318E+00 -1.348E+00 -1.375E+00 -1.398E+00 -1.417E+00 -1.433E+00 -1.446E+00 -1.455E+00 -1.460E+00 -1.462E+00 -1.461E+00 -1.457E+00 -1.449E+00 -1.438E+00 -1.423E+00 -1.406E+00 -1.385E+00 -1.361E+00 -1.335E+00 -1.305E+00 -1.272E+00 -1.236E+00 -1.198E+00 -1.157E+00 -1.113E+00 -1.066E+00 -1.017E+00

I(V3)
1.018E+00 8.944E-01 7.700E-01 6.448E-01 5.190E-01 3.926E-01 2.657E-01 1.384E-01 1.080E-02 -1.279E-10 -1.299E-10 -1.318E-10 -1.337E-10 -1.354E-10 -1.370E-10 -1.386E-10 -1.400E-10 -1.414E-10 -1.427E-10 -1.438E-10 -1.449E-10 -1.459E-10 -1.467E-10 -1.475E-10 -1.482E-10 -1.487E-10 -1.492E-10 -1.495E-10 -1.498E-10 -1.500E-10 -1.500E-10 -1.500E-10 -1.498E-10 -1.495E-10 -1.492E-10 -1.487E-10 -1.482E-10 -1.475E-10 -1.467E-10 -1.459E-10 -1.449E-10

Her hat akmnn RMS deeri ve bylece ykn gc tablo halinde verilmi akm deerlerinden saysal olarak belirlenebilir. Yaklak saysal bir integrasyon aadaki ilikide grld gibi yaplabilir:
2 t 2t ( n1) = i t k + 2 T k =0 0,5

I RMS

Yukarda, n akm dalga biiminin yarm periyodundaki aralk says, tk her araln

balangcndaki zaman ve t her zaman aralnn sresidir. Periyodun altda biri iin faz akmlar iin mevcut veri, yarm periyodun bir aralnn bir akm iin veri salar. Bu rnekte, n=60 ve t=138,9 s. Gsterilen saysal integralin sonucu I RMS = 1,031 A Ortalama yk gc imdi bu akm deeri kullanlarak hesaplanabilir;
P = (3)( I RMS ) 2 ( R ) = (3)(1,031) 2 (10) = 31,9 W Devrenin g faktr de belirlenebilir: G faktr = P (3)(VLN RMS )( I RMS ) = 31,9 = 0,179 (3)(57,7)(1,031)

6 6..9 9F FA AZ ZK KO ON NT TR RO OL LU U:: M MO OT TO OR RY Y K KL LE ER R Uygun ykl bir indksiyon motoru, motor geriliminin anma geriliminden azaltlarak hz kontrolu yaplabilir. Bu metot blm 8 deki ayarl frekansl metot ile farkllk gstermektedir. Verilen bir hzda, azaltlm gerilimli bir indksiyon motoru normal tam gerilim tork deerinden daha az tork retir. ekil 6.15 deki grafik yardmc sargs seri bir kapasitr ile sabit olarak balanm tek fazl bir motorun davrann gstermektedir. Yardmc sargs merkezka anahtarl bir motor hz kontrolu iin uygun deildir. Grafik, fan tipi bir yk iin ek bir tork hz erisine sahiptir. Verilen herhangi bir gerilim iin, motor ve yk erilerinin kesiimi, kombinasyonun alma hzna karlk gelmektedir. Motor gerilimi uygun olarak deitirilerek btn hz aralnda motor hznn deitirilmesi mmkndr, bununla beraber metot sadece tork gereksinimi ekil 6.15 de grld gibi hz ile nemli lde deien ykler iin elverilidir.

ekil 6.15

Motorun gerilimi, ksm 6.5 deki faz kontrol teknii kullanlarak deitirilebilir. Gerilimin sinsoidallii bozulmutur ve akm ekil 6.5(b) de grld gibi sfr deerli aralklara sahiptir. Buna ramen, motor hz bu metotla tam hz aralnda ayarlanabilir. Bununla beraber, motorun tasarm, ayet bu hz kontrol metodu kullanlacaksa etkilenir. Gerilim azalrken motorun kaymas artar ve motor akmnn artyla beraber kayplar artar. Bu art motor gerilimi azaltlm olsa da artmaktadr. Maksimum akm ve kayplar senkron hzn yaklak olarak %65inde oluur. Motorun tasarm, motor scakln gvenli olarak snrlamak gerektiinden bu kayplarn ssn yok etmek iin uygun bir yntem salamaldr. Maksimum kayba karlk gelen hzdan daha az motor hzlarnda motor akm ve kayplar azalr. Motor hz kontrolunun bu metodu hem tek fazl ve hem de ok fazl indksiyon motorlarna uygulanabilir. Tek fazl motorlar iin, ekil 6.5(a) daki devre diyagram devrenin balantsn gstermektedir. Triyak veya kapl baka bir anahtar uygun bir devre ile kapsndan iletime geirilir. Faz gecikme as motorun hz ile etkilenen bir fiziksel miktarla belirlenir. fazl bir motor ile en azndan anahtarlama aygt gereklidir. ekil 6.16 daki devre bu ama iin kullanlan ok fazl devre tipini gstermektedir. Bu durumda, triyaklar anahtarlama aygt olarak grlmekte fakat byk akm gereksinimleri iin her triyak yerine ters bal iki SCR kullanlabilir. ekil 6.16 daki devrede, kap terminalleri farkl MT1 noktalarna referanslanr; kap devresi iin pals transformotorlar fazlar arasndaki yaltm iin gerekmektedir. Kontrol sistemi, triyaklara fazl bir sistem iin gereken 120 faz ilikisinde uygun palsleri retmelidir.

ekil 6.16 ekil 6.17 deki grafikler, tanmlanan davranla kontrol edilen tipik bir fazl motorun bir faz iin motor akmnn dalga biimini gstermektedir. Bu ekildeki faz gecikme as, her yarm sayklda akmn sfr olduu yaklak olarak 35 lik aralk reten bir deere sahiptir.

ekil 6.17 6 10 0 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 6..1 6.1 Ak kapal kontrolun avantajlar ve dezavantajlar nedir? 6.2 Faz as kontrolunun avantajlar ve dezavantajlar nedir? 6.3 ntegral dalga kontrolunun avantajlar ve dezavantajlar nedir? 6.4 Faz as kontrolunda harmonikler nasl oluur? 6.5 Faz as kontrolunda ykn rezistif veya indktif olmas harmonikleri nasl deitirir? 6.6 G faktr nedir? 6.7 Motor geriliminin deitirilmesiyle tork nasl deiir? 6 6..1 11 1P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 6.1 Bir elektrik direnli stc integral dalga davran ile kontrol edilerek ayarl g salanmaktadr. Kontrol 40 saykl aral zerinde tekrar etmektedir; VS=230 V RMS, 60 Hz ve RL=5 . Aadakileri bulunuz: (a) ykn maksimum gc (b) minimum ortalama yk gc (c) 4 kW yk gc iin knn deeri. 6.2 6 luk bir elektrik direnli stc 230 V RMS, 60 Hzlik bir kaynaktan beslenmektedir. G, ekil 6.2 de grld gibi integral dalgalar ile ak kapal davrannda kontrol edilmektedir. Anahtar olarak triyak kullanlmtr. Kontrol 160 W maksimum adm bykl ile 8.5 kW ile 1,2 kW arasnda g vermektedir. Aadakileri bulunuz:

(a) uygun bir n deeri (b) gereken k aral (c) Triyakn RMS anma akm 6.3 Problem 6.2yi ekil 6.1(b) deki gibi iki SCR kullanarak tekrar ediniz. (c) kk iin her SCRnin ortalama anma akmn bulunuz. 6.4 ekil 6.1 deki devre faz kontrolu iin kullanlacaktr; VS=460 V RMS, 60 Hz, RL=12 ve = 45 . Aadakileri bulunuz:
(a) tepe yk akm (b) ortalama yk gc (c) anahtar akm oran (d) g faktr. 6.5 Bir rezistif ykn gc bir faz kontrol teknii ile kontrol edilecektir. G aral 2 kW ile 8 kW arasndadr; VS=230 V RMS, 60 Hz, RL=6 . Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral (b) bir triyak kullanld durumda, anahtarn anma akm ve gerilimi (c) en byk g seviyesinde g faktr. 6.6 ekil 6.1(b) deki devre, bir rezistif ykn gcn kontrol etmek iin kullanlmaktadr. Gcn 5 kW ile 40 kW arasnda ayarlanabilmesi gerekmektedir; VS=460 V RMS, 60 Hz, RL=5 . Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral (b) SCR akm ve gerilim oranlar (c) kaynak tarafndaki g faktr aral. 6.7 Bir indktif yke VS=230 V RMS, 60 Hzlik bir kaynaktan faz kontrolu yaplmaktadr; = 80 , RL=15 ve L=0,04 H. Aadakileri bulunuz: (a) nn deeri (b) yk akmnn RMS deeri (c) yk gc (d) tepe anahtar akm (e) g faktr. 6.8 Problem 6.7 de verilen indktif yk 1600 W ile 100 W arasnda ortalama kontrol edilmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) gereken RMS akm deeri (b) gereken aral (c) gereken aral (d) ayet anahtar ekil 6.1(b) deki gibi ise ortalama SCR akm. 6.9 ekil 6.1(a) daki indktif ykn gc 12 kW ile 2 kW arasnda deiebilecek ekilde faz kontrolu yaplmaktadr. VS=460 V RMS, 60 Hz; RL=10 ve L=0,015 H. Aadakileri bulunuz: (a) gereken RMS akm aral (b) gereken aral (c) gereken aral

(d) tepe SCR akm (e) 12 kW g verilirken g faktr. 6.10 Dengeli fazl, yldz bal, faz bana 20 luk bir rezistif yk faz kontrol anahtarlar ile 460 V 60 Hz fazl bir kaynaa ekil 6.10 daki gibi balanmtr. = 80 . Aadakileri bulunuz:
(a) tepe hat akm (b) ortalama yk gc (c) g faktr (d) her anahtarn anma gerilimi (c) anahtar akmnn RMS deeri. 6.11 Dengeli fazl, yldz bal, faz bana 10 luk bir rezistif yk faz kontrol anahtarlar ile 230 V 60 Hz fazl bir kaynaa balanmtr. Yk gcnn 4 kW ile 1 kW arasnda ayarlanabilmesi gerekmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) gereken aral (b) anahtar akm ve gerilim oranlar (c) en byk yk gcnde g faktr.

DC - DC KONVERTRLER

Bu blmn konusu, DC-DC konvertrler veya kyc (chopper)lardr. Bu konvertrlere ait devre konfigrasyonlarnn ok olmas ve olabilecek btn devre dzenlemelerinden bahsetmek mmkn olmadndan, snrl saydaki temel devreler gznne alnacaktr. 7 1K KIIY YIIC CII D DE EV VR RE EL LE ER RN NN NT TP PL LE ER R 7..1 Kyc devreler devre fonksiyonu ile snflandrlrlar. Azaltan(Buck), Artran(boost) ve Azaltan-Artran(buck-boost) dzenlemeleri, temel dorudan balanm tiplerdir. Birinci ksmda gerilim azaltan kycnn basit bir tipinden bahsedilmitir. Baz manyetik kuplajl devreler de, azaltma ve artrma fonksiyonlarn yerine getirirler. 7 2G GE ER RL LM MA AZ ZA AL LT TA AN NK KIIY YIIC CII 7..2 Temel azaltan kyc, giri geriliminden daha az bir ortalama k gerilimi verir. ekil 7.1de ok pratik bir dzenleme grlmektedir.

ekil 7.1 ndktr ve kapasitr, k geriliminin sadece snrl bir dalgackta kalmasn salayan bir dzeltme hareketi meydana getirirler. Ykn durumuna bal olarak gereken filtre ilemi salanr. Yaplan filtreleme ileminin miktar devre analizinin biimini de etkiler nk ilemin iki modu devrenin indktansnn deerine baldr. ayet indktans yeteri kadar bykse, indktr akm asla sfr olmaz ve bu mod srekli indktr akm olarak tanmlanr. ayet indktans kkse, her yarm dalgann bir ksmnda indktr akm sfr olur ve bu mod sreksiz indktr akm olarak tanmlanr. Her iki mod iin ayr bir analiz gerekir ve iki mod arasndaki snr belirleyen bir iliki bulunabilir. 7 2..1 1G GE ER RL LM M L L K KS S 7..2 ekil 7.1deki devrede S anahtar periyodik olarak alr ve kapatlr. Toplam periyod T

ve anahtarn kapal olduu zaman parasnn arpan D dir. Bu durumda anahtarn ak olduu zaman parasnn arpan, (1D) olur. Analiz amac iin, vc de ihmal edilebilir dalgack olumas iin C yeteri kadar byk varsaylsn. Deimeyen bu kapasitr gerilimi VC ile gsterilsin. Anahtarn kapal olduu zaman sresinde, devre ekil 7.2(a) da grld gibidir. Anahtar ak olduu zaman, indktr akmn diyot zerinden tamamlar ve sonu devre ekil 7.2(b) de gsterilmitir. Anahtarn kapal olduu zaman sresi iin devrenin gerilim eitlii, 7.1 eitlii ile verilir: E = v L + VC
di E = L L + VC dt di L E VC = L dt

(7.1) (7.2)

(7.3)

ekil 7.2 Bu DT uzunluundaki zaman periyodunda, ekil 7.3te grld gibi, devredeki dier akmlar ve gerilimlerde olduu gibi indktr akm, sabit bir eimle artar. ndktr akm, Imin balang deerinde balar ve anahtarn kapal olduu srenin sonunda Imax deerine ular. Anahtarn ak olduu aralktaki devre dzenlemesi, ekil 7.2(b)deki ekle dnr ve bu aralkta devrenin gerilim ilikisi, 7.4 eitlii ile verilir:
0 = v L + VC 7.4 eitlii, 7.5 ve 7.6 eitlikleri olarak yeniden dzenlenir: (7.4)

0= L

diL + VC dt

(7.5)

diL V = C dt L

(7.6)

ekil 7.3 Bylece, (1-D)T zaman aral sresince, indktr akm, Imax dan Imina sabit bir oranda azalr. Sondaki bu akm deeri, operasyon periyodik olduundan periyodun balangcndaki deerle ayn olmaldr. Bundan dolay, anahtarn kapal ve ak olduu sredeki deiimler ayn olmaldr. Srekli indktr akm varsayld iin, Imin sfra eit veya byktr. Bu ifadeler 7.7 ve 7.8 eitlii ile tanmlanr:
E VC I max I min = DT L VC I min I max = (1 D)T L Bu eitliklerin zmyle 7.11 eitlii elde edilir: E VC VC DT = + (1 D)T L L (7.9) (7.10) (7.11)

(7.7)

(7.8)

( E V ) D = ( + V )(1 D)
C C

VC = DE

Bylece, kapasitr gerilimi ve dolaysiyle kycnn k, indktr akmnn srekli olmas artyla, anahtarn kapal olduu zaman parasnn arpanna baldr.

7 7..2 2..2 2D DE EV VR RE EA AK KIIM ML LA AR RII ekil 7.3teki dalga biiminin incelenmesiyle, indktr akmnn ortalama deeri kolaylkla bulunabilir. Bu deer, 7.12 eitliinde verilir:
IL = I max + I min 2 (7.12)

Yk direncinin bir ucundaki akm denklemi, 7.13 eitlii ile verilir. Periyodik operasyon sonucu ortalama kapasitr akm sfr olduundan, bir periyot zerindeki akm denklemi, 7.13 eitliindeki terimlerin ortalamas alnarak, 7.14 eitlii olarak yazlabilir:
iL = iC + iR IL = IR

(7.13) (7.14)

IRnin deeri, 7.15 eitlii ile verilir. Bu eitliklerin kombinasyonu, 7.16 eitliinde I max + I min in zmn verir. IR = VC R VC R
(7.15)

I max + I min = 2

(7.16)

7.7 ve 7.16 eitliklerinin birletirilmesiyle, Imax ve Imin in zm elde edilir:

1 (1 D)( T ) I max = ( DE ) + 2L R 1 (1 D)( T ) I min = ( DE ) 2L R

7 7..2 2..3 3S S R RE EK KL L A AK KIIM MD DU UR RU UM MU U

(7.17)

(7.18)

7.18 eitliinde, Iminin sfra eitlenmesiyle, srekli indktr akmn salayan minimum devre indktans, 7.19 eitliinde verilir:

TR L = (1 D) 2

(7.19)

RNEK 7.1 ekil 7.1 deki devreyi kullanan bir azaltan kyc, 6 luk bir yke 30 voltluk bir kaynaktan 12 volt salamaktadr. ndktr akm srekli ve kycnn frekans 5 kHz dir. Aadakileri bulunuz.

(a) Dnin deeri, (b) Gereken minimum L deeri, (c) L=1,5 mH ise, minimum ve maksimum iL deerleri, (d) Kaynaktan ekilen g, (e) Ykn gc. ZM (a)
D= VC 12 = = 0,4 E 30

(b)

(0,0002)( 6) TR L = (1 D) = (1 0,4) = 0,000360 H 2 2 1 (1 0,4)(0,0002) = 1,52 A I min = (0,4)( 30) 2(0,0015) 6 1 (1 0,4)(0,0002) = 2,48 A I max = (0,4)( 30) + 2(0,0015) 6

(c)

(d) Kaynaktan ekilen g, kaynak gerilimi ve ortalama kaynak akmndan bulunabilir.

I + I min 2,48 + 1,52 I Sort = max D = 0,4 = 0,8 A 2 2

PS = E I Sort = (30)(0,8) = 24 W
(e) VC de dalgack olmadndan ykn gc basit bir DC ifadesi ile bulunabilir. Ykn gc = PL = VC2 12 2 = = 24 W R 6

( )

RNEK 7.2
Bir azaltan kyc, ayarl bir dirence, ayarl bir gerilim salamaktadr. stenilen gerilim aral, 15-25 volt ve yk direncinin aral 4-10 arasndadr. Gerilim ve direncin her trl kombinasyonunun oluabildii devrede, E=40 volt ve f=8 kHz dir. Aadakileri bulunuz. (a) Gereken D aral, (b) Her durumdaki srekli indktr akm iin gereken L.

ZM
(a) VC=15 volt iin, D = 15 / 40 = 0,375 VC=25 volt iin, D = 25 / 40 = 0,625

(b) Lnin dizayn durumunda gznnde tutulmas gereken, Rnin en byk ve Dnin en kk olduu yerdir. Bu durumda L hesaplanr. (10)(1 / 8000) L= (1 0,375) = 391 H 2 7 7..2 2..4 4K KA AP PA AS ST T R RG GE ER RL LM MN ND DE EK K D DA AL LG GA AC CIIK K Kapasitr gerilimindeki sfr dalgack art, kk bir dalgack olmasna izin verilerek biraz esnetilir. Bunun nceki ksmlarda hesaplanan akmlarda ikinci derecede bir etkisi olup nceki sonular deimeden kullanlabilir. Daha nceden bahsedildii gibi, periyodik operasyon elde etmek iin, kapasitr akmnn tamamen alternatif zellikte olmas gerekir. Kapasitr akmnn grafii, srekli indktr akm iin, ekil 7.4te olduu gibi olmaldr. Bu gen dalgann maksimum deeri, ( I max I min ) / 2 dir. Kapasitr gerilimindeki sonu dalgack, kapasitrn akm erisinin altndaki alann zamanla deiimine baldr. ekil 7.4de, yarm dalgada kapasitre eklenen yk, eksenin zerindeki genin alan ile verilir.

ekil 7.4
Q = 1 I max I min T 2 2 2 (7.20)

( I max I min ) ( T ) Q = 8

(7.21)

ekil 7.4te grlen, kapasitr geriliminin grafiindeki dalgack, etkisinin gsterilmesi iin abartlmtr. Kapasitr geriliminin minimumu ve maksimumu, kapasitr akmnn sfr olduu deerlerde oluur. Kapasitr gerilimindeki dalgacn (art + ve eksi -) arasndaki tepe deeri, 7.22 eitlii ile verilir:

VC = RNEK 7.3

Q ( I max I min )( T ) = C 8C

(7.22)

10 kHzde alan bir azaltan kyc, 20 voltluk bir kaynaktan, 12 volt-100 wattlk bir yk beslemektedir. Aadakileri bulunuz. (a) Srekli indktr akm iin indktans, (b) ( I max I min ) (c) VC = 0,1 volt iin gereken kapasitansn deeri. ZM (a)
IR = 100 = 8,33 A, 12 R= 12 = 1,44 8,33 D= 12 = 0,6 20

( 0,0001)(1,44) TR L = (1 D) = (1 0,6) = 0,0000288 H 2 2

(b) 7.7 eitliinden,

( 20 12)(0,6)(0,0001) I max I min = = 16,667 A 0,0000288 (c) 7.22 eitliinden, (16,667)(0,0001) Q = = 0,000208 C 8
C= Q 0,000208 = = 0,00208 F = 2080 F VC 0,1

7 3G GE ER RL LM MA AR RT TIIR RA AN NK KIIY YIIC CII 7..3 Azaltan kycnn 3 adet eleman, ekil 7.5te grld gibi yeniden dzenlenirse, gerilim artran kyc elde edilir. Azaltan kycya benzer bir analiz, bu devrenin kararl durum ilemindeki durumunu verir. 7 3..1 1G GE ER RL K 7..3 LM M L L KS S Anahtarn kapal olduu zaman sresinde, indktr akm 7.23 eitliinde verilen trevle artar: diL E = dt L (7.23)

ekil 7.5 Ayn zamanda bu aralkta, diyot ters polarlanmtr. Kapasitr yke akm salar ve iC negatiftir. Anahtarn almas zerine, dalgann bandaki akmn sonundaki akmla ayn olmas iin, indktr akmnn azalmas gerekir. ndktr akmnn azalmas iin, VCnin Eden byk olmas gerekir. Anahtarn ak olduu zaman sresince, indktr akmnn trevi, 7.24 eitliinde verilir:
diL E VC = dt L

(7.24)

ndktr akmnn zamanla deiim grafii ekil 7.6 da grlmektedir.

ekil 7.6 Anahtarn kapal olduu sredeki iLnin artnn, ak olduu sredeki azalma ile eit olmas gerektiinden; kycnn gerilim ilikisi belirlenebilir:
E I max I min = DT L

(7.25)

ve
E VC I min I max = (1 D ) T L Bu iki deiimin elenmesi ile gerilim ilikisi elde edilir. VC = E 1 D
(7.27)

(7.26)

Eitlie gre, devrenin bir artran kyc olduu grlr. D arttka, VC artar. Eitlie gre, k gerilimi, giri geriliminin karesi (E) lsnde, istenildii kadar byk olabilir. ndktr direnci byk D deerleri iin nemlidir. D birim deere yaklatka, k gerilimi azalma yerine art gsterir. Dnin deeri ve gerilim artnn miktar, herhangi bir probleme yol amamak iin belirli bir deerde snrlanmaldr. 5:1 oranndaki bir art, pratik bir st snr olarak nemlidir. Anahtarn, (anahtarlama kayp problemleri ile) ak olduu sre ok ksa olabilir ve diyot ve kapasitr akmlar ortalama deerlerine kyasla byk tepe deerlere sahip olabilir. Kapasitr akmnn sonu RMS deeri, gerekli kapasitans deerinin ok zerinde olabilir. Bunlarn yannda, orta derecedeki gerilim artlar kabul edilebilir dizayn artlarn oluturur. 7 7..3 3..2 2D DE EV VR RE EA AK KIIM ML LA AR RII ekil 7.7de ilemin bir dalga boyundaki, btn akmlar grlmektedir. Dier akmlarn bulunabilmesi iin, Imax ve Imin deerlerinin bulunmas gerekir. Bu, kayplar gznne alnmad iin, ortalama giri gcnn, ortalama yk gcne eitlenmesi ile kolaylkla yaplr.

ekil 7.7
Giri gc = (0,5)( I max + I min )( E ) ve k gc = VC2 R (7.29) (7.28)

7.27 eitliindeki, giri k gerilim ilikileri de kullanlarak, bu g deerlerinin zm ile 7.30 eitlii elde edilir:
I max + I min = 2E 2 R(1 D) (7.30)

7.26, 7.27 ve 7.30 eitliklerinin birletirilmesi ile 7.31 ve 7.32 eitlikleri elde edilir: I min = E E ( DT ) 2 2L R(1 D) E E ( DT ) 2 + 2L R(1 D) (7.31)

I max =

(7.32)

RNEK 7.4 ekil 7.5deki konfigrasyona sahip bir artran kyc, 40 voltluk bir kaynaktan 25luk bir yke 150 volt salamaktadr. L=200 H ve T=200 s dir. Kapasitr yeteri kadar byk olup, yk ularndaki gerilimde ihmal edilebilecek dalgack vardr. Aadakileri bulunuz.
(a) Dnin deeri, (b) Imin, (c) Imax, (d) Ortalama diyot akm, (e) Kapasitr akmnn RMS deeri.

ZM
(a)
VC = E 1 D 150 = 40 1 D D = 0,733

Anahtar, DT = 0,733200=146,7 s kapal ve Anahtar, DT = 200-146,7=53,3 s aktr. (b) 7.31 eitliinden:

I min =

40 25(0,267)
2

40 (0,0001467) = 22,50 14,67 = 7,83 A 2(0,0002)

(c) 7.32 eitliinden:

I max =

40 25(0,267)
2

40 (0,0001467) = 22,50 + 14,67 = 37,17 A 2(0,0002)

(d) Anahtarn ak olduu, 53,3 s boyunca, diyot akm, 37,17 A ile 7,83 A arasnda dorusal olarak deiir. Bylece,

 53,3 37,17 + 7,83 ID = = (0,267)(22,50) = 6 A 200 2

Dikkatlice bir dn, bu deerin bulunmas iin daha kolay bir yol gsterir. Kapasitrn ortalama akmnn sfr olmas gerektiinden, ortalama diyot akm, yk direncinin ortalama akm (150/25 = 6 A) ile ayndr. (e) Kapasitr akm, daha nceden hesaplanm saylarla, ekil 7.8 de olduu gibi deiir. Bu akmn RMS deeri RMS deerinin tanmndan bulunur:

ekil 7.8
200 1 146,7 2 2 IC = 200 0 ( 6) dt + 146, 7 [31,17 0,55(t 146,7 )] dt

1/ 2

= 10,87A

Formlde ikinci integral ksm, dalgann ak anahtar sresindeki akmn karesidir. rnek 7.4 ile ilgili bir yorum: Byle bir kyc dizaynnda, bileenlerin elektriksel etkiye dayanabilecek ekilde seilmesi gerekir. stenilen durumlarn bir tanesi, ilgili dalgack akm ile kapasitrdr. ayet gerilimdeki dalgac onda bir volt seviyesinde tutabilecek uygun bir kapasitr deeri seilirse, bu durumda rnekteki 10,87 amperlik dalgack akm, kapasitrn dalgack akm orann aabilir. Bu, ayet kapasitr oda scaklnn zerinde altnda geerlidir. zm ise, ok ekonomik olmamasna ramen gerekenden daha byk bir kapasitr kullanmaktr. 7 3..3 3S S R RE EK KL L A AK KIIM MD DU UR RU UM MU U 7..3 Bundan nceki ksmlardaki ilikiler, srekli indktr akm durumu altnda gelitirilmiti. Bunun geerli olmad durumlarda yeni ilikiler gerekir; zellikle k gerilim ilikisi geerli deildir. Srekli akm durumu iin snr, Imin deeri sfra eitlenerek bulunur ve bu srekli indktr akmn devam ettirecek minimum indktans deeridir. 7.31 eitlii kullanlarak, 7.33 eitlii elde edilir: I min = E E DT = 0 2 ( R )(1 D ) 2 L (7.33)

eitliin zm ile 7.34 eitlii bulunur.

 TR 2 L = (1 D ) D 2

(7.34)

RNEK 7.5 ndktans deerinden baka, rnek 7.4deki btn bilgiler kullanlarak, srekli indktr akmn devam ettirecek kritik indktans ne olur? ZM
( 25)(0,0002) RT 2 (0,733)(1 0,733)2 = 0,000130 H L= ( D)(1 D) = 2 2

7 7..3 T LM MN ND DA 3..4 4K KA AP PA AS ST R RG GE ER RL DE EK K D AL LG GA AC CIIK K

ekil 7.7 deki kapasitrn akm grafiinden, kapasitr gerilimindeki dalgack bulunabilir. Anahtar kapal iken, kapasitr yk akmn sabit bir deerde tutar. rnek 7.4 durumunda, anahtarn ak olduu srede kapasitr akm sfrdan byktr. Bu zaman sresince kapasitrden alnan yk, 7.35 eitlii ile verilir:
V Q = C ( DT ) R Gerilimdeki dalgack 7.36 eitlii ile verilir:
VC = Q C

(7.35)

(7.36)

RNEK 7.6
rnek 7.4deki bilgiler kullanlarak, gerilimdeki dalgack deerini 0,5 volt ile snrlayan kapasitr deeri nedir?

ZM
Q = 150 (0,733)200 = 880 C 25

C=

Q 880 = = 1760 F 0,5 VC

7 4G GE ER RL LM MA AZ ZA AL LT TA AN N--A AR RT TIIR RA AN NK KIIY YIIC CII 7..4 Devre elemanlar zerindeki yeni bir dzenleme, ekil 7.9 da gsterildii gibi azaltanartran fonksiyonlarnn anlalmasna yardmc olur. k geriliminin genliinin deimesine ek olarak, k geriliminin polaritesinin deimesi de bu durumda mmkndr.

Daha nceden tanmlanan btn birimler ayn kalmakla birlikte, ekil 7.9 gsterildii gibi referans ynleri deimitir.

ekil 7.9 7 7..4 4..1 1G GE ER RL LM M L L K KS S S anahtarnn kapal durumunda, diyot zerindeki gerilim ters ynl ve iD sfrdr. Ayn zamanda, kaynak gerilimi indktr zerinde sktrlm ve iL zamana bal olarak artar. S ak durumda, kaynakla balant kesilmi ve diyot akm indktr akmna eit olur. ndktr akmnn deiimleri iin eitlikler yazldnda, giri ve k gerilimleri arasndaki sonu alnr. Anahtar kapal iken, indktr akm 7.37 ve 7.38 eitliklerinde olduu gibi deiir:
diL E = dt L

(7.37)

ve
E I max I min = DT L

(7.38)

Anahtarn ak durumunda, benzer deiimler 7.39 ve 7.40 eitlikleri gibidir:

diL V = C dt L

(7.39)

ve
V I min I max = C (1 D)T L iL deki bu iki deiim eitlenerek, 7.41 eitlii bulunur: D VC = E 1 D D < 0,5 deerleri iin, k deeri giri deerinden daha az, (7.41) (7.40)

D > 0,5 deerleri iin, k deeri giri deerinden daha byktr. 7 7..4 4..2 2D DE EV VR RE EA AK KIIM ML LA AR RII Bu konfigrasyonda mevcut olan akmlar ekil 7.10 da gsterildii gibidir. Burada da yine Imin ve Imax deerleri, deiik akmlarn btn deerlerini bulmak iin gereklidir. Ortalama anahtar akm 7.42 eitlii ile verilir:
I + I max I Sort = min D 2 (7.42)

ekil 7.10
Ortalama giri gc 7.43 eitliinden bulunur: I + I max Port = ( E ) I Sort = min DE 2

( )

(7.43)

ayet 7.43 eitliindeki giri gc, k gc ile eitlenir ve 7.41 eitlii ile, (Imin+Imax) deeri 7.44 eitlii olarak bulunur:
I min + I max = 2 DE 2 R(1 D) (7.44)

nceki, (Imax-Imin) iin 7.38 eitlii kullanlarak, 7.45 ve 7.46 eitlikleri bulunur:

I min =

DE EDT 2 2L R(1 D) DE EDT 2 + 2L R(1 D)

(7.45)

I max =

(7.46)

RNEK 7.7 ekil 7.9 daki gibi bir azaltan-artran kyc, 35 Vluk bir kaynaktan, 50V-100Wlk bir omik yk beslemektedir; T=200 s ve L=700 H. Aadakileri bulunuz:
(a) Dnin deeri, (b) Imin ve Imax (c) Ortalama anahtar akm, (d) Ortalama diyot akm, (e) Kapasitr akmnn RMS deeri.

ZM
(a) D VC = E 1 D D 50 = ( 35) 1 D

D = 0,588

(b) 7.45 ve 7.46 eitlikleri kullanlarak,

I min =

(35)(0,588)( 200) (0,588)35 = 4,86 2,94 = 1,92 A 2 2( 700) 25(1 0,588) (35)(0,588)( 200) (0,588)35 = 4,86 + 2,94 = 7,80 A 2 + 2( 700) 25(1 0,588)

I max =

(c) 7.42 eitlii kullanlarak, I + I max 7,80 + 1,92 I Sort = min D = (0,588) = 2,86 A 2 2 (d) Ortalama diyot akm, ortalama yk akm ile ayndr, 100 W/50 V = 2 A (e) ekil 7.11 kapasitr akmnn zamanla deiiminin grafiidir. rnek 7.4 deki metottan daha basit bir metot, kapasitr akmnn RMS deerini bulmak iin kullanlabilir. Anahtar kapal olduu srede, balangta +2,94 ve sonda -2,94 gen ksm eklenmi olarak, kapasitr akm 2,86 deerinde sabit olarak dnlebilir. gen dalga biimin RMS deeri, tepe deerin 1,732 ye blnmesidir. Her dalgann dier ksmnda, kapasitr akm, -2 A sabittir. Bylece, btn RMS deeri aadaki iliki ile bulunabilir:

ekil 7.11

I C RMS

(2,94) 2 82,4 2 2 117,6 = ( 2) + (2,86) + 200 3 200

1/ 2

= 2,63 A

7 4..3 3S S R RE EK KL L A AK KIIM MD DU UR RU UM MU U 7..4 Srekli indktr akm art, 7.45 eitlii kullanlarak, Imin = 0 iin gerekli minimum indktans ile belirlenir:
I min = DE DET =0 2 2L R(1 D) (7.47)

RT L= (1 D )2 2

(7.48)

RNEK 7.8 ndktans deerinden baka, rnek 7.7deki btn bilgiler kullanlarak, srekli indktr akmn devam ettirecek minimum indktans nedir? ZM ( 25)( 200) RT 2 L= (1 D ) 2 = (1 0,588 ) = 424 H 2 2
rnek 7.7 de, L bu deerden bykt, bylece minimum akmn, Imin sfrdan byk olmas beklenir. 7 T LM MN ND DA 7..4 4..4 4K KA AP PA AS ST R RG GE ER RL DE EK K D AL LG GA AC CIIK K Kapasitr geriliminin (art + ve eksi -) arasndaki tepe deeri, kapasitrn akm erisinin altndaki bir ksmn alanndan bulunur. ayet indktans yeteri kadar bykse, kapasitr akm sadece anahtar kapal iken negatiftir. Bu aralk sresince, akm sabittir ve kapasitrden alnan yk, dikdrtgen alandan, 7.49 eitlii ile verilir:

V Q = ( I R ) DT = C ( DT ) R VC = Q VC DT = C R C

(7.49)

(7.50)

rnek 7.7 deki gibi baz devre durumlar, olduka byk (Imax -Imin) deerine sahiptir ve kapasitr akm anahtarn ak olduu zamann bir ksmnda da negatiftir. Bu durum, sonucu eitlik haline getirmekten daha ok saysal bir rnekle en iyi anlalr.

RNEK 7.9
rnek 7.7 ye devam ederek, gerilimdeki dalgack deerini 0,2 V ile snrlayan kapasitr deeri ne olur?

ZM ekil 7.11 de, kapasitr akmnn sfr olduu 200 s yaknndaki zaman, benzer genler metodu kullanlarak kolaylkla bulunur. Bu zaman tx olsun:
5,80 0,08 = t x 117,6 200 t x
t x = 195,7 s iC nin zamanla deiim erisinin altndaki Q y temsil eden alann negatif ksmnda, bir dikdrtgen ve bir gen ksm vardr: Q = ( 2)(117,6) +

(0,08)(200 195,7)
2 VC = 0,2 V

= 235,37 C

C=

Q 235,37 = = 1177 F VC 0,2

Bu rnekte, gen ksmlarn katks olduka kk ve ihmal edilebilir. Baka durumlarda, farkl saysal deerlerle, gen ksmlar daha ok nemli olabilir. 7 5M MA AN NY YE ET TK KK KU UP PL LA AJ JL LII K KIIY YIIC CIIL LA AR R 7..5 nceki ksmda bahsedilen devre dzenlemeleri temel kyc tipleridir ve elektriksel izolasyonun gerekmedii durumlarda ve k geriliminin giri geriliminden ok byk bir katsay ile farkllk gstermedii durumlar iin uygundur. Fakat yukardaki durumlarn hepsinin veya bir ksmnn uygulanamad durumlarda, manyetik kuplajl bir versiyon daha iyi bir seim olmaktadr ve burada sadece birka devre dikkate alnacaktr. Manyetik kuplajl devre dzenlemeleri aadaki gibi listelenebilir:

a) Tepkili (flyback) b) leri (forward) c) Push-pull d) Yarm kpr e) Tam kpr Kullanlacak devrenin seimi eitli faktrlere baldr. k gc ve giri gerilimi iki ana faktrdr. Genelde, daha karmak devreler daha yksek g klar iin daha uygundur. Bu blmde, tepkili ve ileri tip konvertrlerden bahsedilecektir. 7 7..5 5..1 1T TE EP PK KL L K KO ON NV VE ER RT T R R Tepkili konvertr uzun yllardr kullanlmaktadr. Televizyon ekranlar ve dier katot nl tp (CathodeRayTube) uygulamalarna yksek gerilim ve dk g salamak iin kullanmn devam ettirmektedir. ekil 7.12 de temel bir devre grlmektedir.

ekil 7.12 Balang analizinde, gerilimde dalgack oluturmayacak ekilde kapasitrn byk olduu varsaylr. S anahtar nceki kyclara benzer bir davranla, periyodik olarak DT zaman iin kapal ve (1-D)T zaman iin alr. Balang analizinde, basitlik olmas bakmndan N1=N2 alnr. Bu durum daha sonra kaldrlr. Ayn zamanda, iki sarm arasnda ideal bir kuplaj olduu varsaylr. Anahtarn kapal olduu zaman sresince, i1 (E/L1) A/s verilen oranyla artar. Bu zaman sresince, i2 sfrdr ve diyot, VC ve pozitif e2 nin birleik etkisiyle ters polarlanmtr. e1 in deeri pozitiftir ve nokta ile gsterilen relatif sarm ynleri e2 nin pozitif deerini gerektirir. Anahtarn kapallk periyodunun sonunda, i1 deeri bir adm fonksiyonu olarak sfra der. Depolanan ayn manyetik enerjiyi devam ettirmek iin, i2 akm depolanan bu enerjiyi srdrmek iin bir deer alr. N1=N2 olduundan, i2 nin deeri sondaki i1 deeri ile ayn olur. Sonra, i2 sfrdan byk olduundan, diyot vD nin sfr deeri ile ileri ynde iletime balar, e2 nin (-VC) ye eit olmas gerekir. ekil 7.13 eitli byklkleri grafik olarak gstermektedir. 7 5..1 1..1 1D DE EV VR RE EA AN NA AL LZ Z 7..5 ekil 7.13 de gsterilen durumlar, kuplajl iki sargdan birinin daima sfrdan byk akma sahip olmas ile srekli akm durumunu temsil etmektedir. Anahtarn kapanmasnn balangcndaki i1 deeri nceki periyottaki i2 nin son deeridir. Ayn ekilde, anahtarn ak durumunun balangcndaki i2 nin deeri DT zamanndaki i1 ile

ayndr. Bu iki u akm deerleri Imin ve Imax ile gsterilir. Anahtarn kapallk sresince,
di1 E = dt L1

(7.51)

ve

E I max I min = DT L1

(7.52)

ekil 7.13 Anahtar akken,

di2 VC = dt L2

(7.53)

ve

 V I min I max = C (1 D )T L2

(7.54)

nceki drt eitlikte, N1=N2 olduundan L1=L2 dir. 7.51-7.54 eitliklerinin kullanlmas 7.55 eitliindeki gerilim ilikisini verir:
D VC = E 1 D (7.55)

Bu gerilim ilikisi, 7.41 eitliindeki azaltan-artran kyc ile tamamen ayndr. Tek farkllk, elektriksel izolasyonun manyetik kuplaj ile yaplm olmasdr. Dier bir seenek, N2 nin farkl bir deerinin kullanlmas ile k geriliminin deitirilmesidir; bu yolla gerilim sadece D nin kullanlmasndan ok daha bariz ekilde deitirilebilir. ok kullanlan bir uygulama, standart 220 V RMS, 50 Hz lik kaynaktan regleli 5 Vun retilmesidir. Gvenlik nedenlerinden dolay izolasyon gerekmektedir. Olabilecek metotlardan birinde, izolasyon ve gerilimin drlmesi iin standart 50 Hz transformatr ve daha sonra reglasyon iin bir azaltan kycy takipeden bir diyot dorultucu kullanlr. Daha iyi bir zmde ilk nce dorultma ilemi yaplr ve sonra istenilen gerilimin azaltlmas iin N2 < N1li manyetik kuplajl kyc kullanlr. kinci zmde 50 Hzlik transformatr devreden karlp yerine kyc frekansnda kullanlan bir ift kuplajl indktr kullanlr. Kycnn manyetik ksm 60 Hzlik bir transformatrden daha kktr. 7 AK 7..5 5..1 1..2 2S S R RE EK KL L A KIIM MD DU UR RU UM MU U Srekli akm durumu, Imin deerinin zm ile bulunur. i1 in ortalama deeri yle olmaldr ki giriin ortalama gc kn ortalama gcne eit olabilsin:

I1ort = 1 2 ( I min + I max ) D

Giri gc = EI1ort = 1 2 E ( I min + I max ) D k gc = (VC ) 2 R

(7.56) (7.57) (7.58)

7.57 ve 7.58 eitlikleri ile 7.55 eitliindeki VC nin ifadesinin birletirilmesi ile:

2E D I min + I max = R (1 D ) 2

(7.59)

bulunur. Daha nce, Imax-Imin eitlii 7.54 eitlii olarak elde edilmiti. imdi bu iki eitlik Imin ve Imax deerlerini bulmak iin zlebilir:

E D E I min = ( DT ) R (1 D )2 2 L1

(7.60)

 E D E I max = ( DT ) + R (1 D ) 2 2 L1
Burada da yine, Imin= 0 yaplarak srekli akm durumu bulunur:
RT L1 = (1 D ) 2 2

(7.61)

(7.62)

Bu sonular, 7.7 ksmndaki azaltan-artran kycya benzemektedir. Bylece, tepkili kyc ve azaltan-artran kyc arasnda ok yakn bir ilikinin olduu akca grlmektedir. Tepkili versiyon, bunlarn yannda, izolasyon zellii ile beraber ikinci sarmn saysnn deitirilmesi ile ayr bir esneklie sahip olmaktadr.

RNEK 7.10
1:1 sarm oranl ideal bir tepkili konvertr, 10-40 V arasnda ayarl gerilim ile 5 luk bir yk direncini beslemektedir. Kaynak gerilimi 30 Vtur. Srekli akm modu ilemi varsaylacaktr. T=100 s. Aadakileri bulunuz: a) istenilen D aral b) Dnin btn deerleri iin srekli akm ileminde gereken indktans L1 deeri c) tepe anahtar akm d) anahtar akken anahtar terminallerindeki tepe gerilim

ZM
a) VC = 10 V iin, 7.55 eitlii kullanlarak; D 10 = 30 1 D VC = 40 V iin, D 40 = 30 1 D

D = 0,25

D = 0,571

b) 7.62 eitlii kullanlarak, L1in deeri bulunabilir. Dnin en kk deeri L1in en byk deerini gerektirir bylece D = 0,25 deeri kullanlr: RT (5)(100 ) L1 = (1 D )2 = (1 0,25)2 = 140,6 H 2 2 Bu deer, D nin tam aralnda srekli akm artn salayan L1in en kk deeridir. c) D = 0,25 de

 30 30 0,25 I max = ( 0,25)(100 ) = 5,33 A 2 + 5 (1 0,25) ( 2)(140,6 ) D = 0,571 de 30 30 0,571 I max = ( 0,571)(100) = 24,71 A 2 + 5 (1 0,571) ( 2 )(140,6 ) Anahtarlama eleman en azndan 25 A lik tepe akmna dayanabilecek zellikte olmaldr. d) D = 0,571 ve anahtar akken, ekil 7.13 deki e2 gerilimi -40 V tur. 1:1 lik sarm oran ile, e1 ayn deerdedir. Bylece, bu zaman sresince, vS 70 V ve anahtarlama fonksiyonunu yerine getiren yar-iletken anahtarn 70 Vu aan bu deere gre seilmesi gerekir. 7 5..1 1..3 3K KA AP PA AS ST T R RG GE ER RL LM MN ND DE EK K D DA AL LG GA AC CIIK K 7..5 Filtre kapasitr ok byk bir deerde verilmeyip gereki bir deerde tutulmusa, k geriliminde bir dalgack vardr. ekil 7.14, ekil 7.12 deki devrenin zamanla kapasitr akm arasndaki ilikiyi grafiklendirmektedir. ekil 7.14e daha yakn bir bak ekil 7.10 daki grafikteki kapasitr akm ile olan benzerliini gsterir. Ayn ekilde, dalgack geriliminin analizi, 7.50 eitliinde verildii gibi kapasitr gerilimindeki dalgack ksmndaki azaltan-artran kycya benzemektedir.

ekil 7.14 1:1 den farkl sarm oran: ou durumlarda, N1/N2 sarm oran birim deildir. Bu durumda yeni bir analiz gerekir nk gerek durum edeer 1:1 sarm oran ile gsterilebilir. Bu, standart transformatr analizinde birimlerin bir taraftan dier tarafa aktarlmasnda ilemine benzemektedir. 2. sarmn gerek birimleri, edeer 1:1 sarm oran ile gsterilebilir. lemde yk gc deimeden kalr. 1. sarmn btn birimleri deimeden kalmtr:
P = P

(7.63) (7.64)
2

N2 = N1

N VC = 1 R N2

(7.65)

N R = 1 R N2

(7.66)

N i2 = 2 i2 N1
N L2 = 1 L2 = L1 N2 N C = 2 C N1 RNEK 7.11
2 2

(7.67)

(7.68)

(7.69)

Bir tepkili konvertr, 300 V luk bir DC kaynaktan 5 V ta 100 A beslemektedir. Kycnn frekans 40 kHz dir. Gerek konvertrde, azaltma sarm oran N1 / N 2 = 60 kullanlacaktr. Aadakileri bulunuz:
a) 1:1 sarm oran iin problemin yeniden tanmlanmas b) istenilen D aral c) srekli akm ilemi iin L1 in deeri d) L2 nin gerek deeri e) anahtarn tkama gerilimi f) ayet L1, sadece anahtarn kapal olduu zaman sresince kapasitr akmnn negatif olmasna yetecek kadarsa, VC = 0,05 V iin C nin deeri

ZM
a) VC = ( 60 )(5) = 300 V

5 R = 60 2 = 180 100
P = P = 500 W

b) 7.55 eitliinden, D VC = E 1 D D 300 = 300 1 D

D = 0,5

c) 7.62 eitliinden,
RT (180 )( 25) L1 = (1 D ) 2 = (1 0,5) 2 = 563 H 2 2 d) 7.68 eitliinden,
2 N 1 L2 = 1 L1 = 563 = 0,156 H 60 N2 2

e) Anahtar akken, e1 = e2 == 300 V, bylece anahtarn minimum

v S = 300 ( 300 ) = 600 V gerilimi tkamas gerekir. f) bir tepkili konvertr iin dzenlenmi 7.49 ve 7.50 eitliklerinden:

300 Q = ( 0,5)( 25 10 6 ) = 20,8 10 6 C 180

VC = ( 60)VC = 3 V

C =

Q 20,8 10 6 = = 6,94 10 6 F VC 3

C = ( 60 ) 2 C = (3600 )( 6,94 10 6 ) = 0,025 F

7.11 rnei, kontrollu olmayan bir dorultucu tarafndan, dorudan g devresinden beslenen bir konvertr rneidir. Anahtarlayc yar-iletkenin ok bariz bir gerilimi tkama zelliinde olmas gerekir. Tipik olarak, bu deer tepe kaynak geriliminin iki katdr, bu minimum bir gereksinimdir nk sarm oran yaklak olarak D = 0,5 deerindeki duruma gre ayarlanmtr. 7 5..2 2 L LE ER R K KO ON NV VE ER RT T R R 7..5

kinci manyetik kuplajl konvertr ekil 7.15 de grlen ileri konvertrdr. Bu devrede tepkili konvertr durumunun tam tersine, anahtar kapal iken enerji yke, harici indktre ve depolama kapasitrne verilir. Bunu yapmak iin, nokta notasyonuna gre sarm balantlar tepkili durumunun tersi ynnde yaplmtr. Analizde de grlecei gibi, Dnin deerinin anahtarn ak olduu zaman sresince, manyetik nve aksnn mknatsln gidermesi iin zamann %50 sinden az olmas gerekir.
7 7..5 5..2 2..1 1D DE EV VR RE EA AN NA AL LZ Z sargnn ideal manyetik kuplajl, N1 = N2 = N3 = N ve her sargnn z indktanslarnn harici indktr deeri L ye kyasla byk olduunu varsayalm. Bu

byk z indktans, normal bir AC transformatr gibi kastl olarak hava aral braklmam bir nve kullanlarak elde edilir.

ekil 7.15 Anahtar kapal iken, sargnn gerilimleri 7.70 eitliini dorular:
e1 = e2 = e3 = E

(7.70)

Kaynak ve D3 den geen bir gerilim eitlii D3n ters polarlanm ve dolaysiyle i3n sfr olduunu gsterir: v D3 = ( E + e3 ) = 2 E Sekonder devrenin gerilim eitlii aadaki gibidir:
di e2 = L L + VC dt
diL E VC = dt L

(7.71)

(7.72)

(7.73)

Anahtarn kapallk sresince iLnin hareketi 7.74 eitlii ile verilir:

E VC I max I min = DT L

(7.74)

Bylece, iL ve sonuta i2 S kapal olduu srece zamanla dorusal olarak artar. FWD ve D4 ters polarlandndan, i2 = iL dir. i1 nin deeri iL nin deeri ile yakndan ilikilidir nk iki sarg ideal olarak manyetik kuplajldr. z indktanslar byk olmasna ramen sonsuz deildir ve i1 in bir mknatslanma akm bileeninin olmas gerekir. ndktanslarn dorusal deitii de varsaylsn. 7.75 eitliinde, nvedeki manyetik ak ve t anahtarn kapal olduu zamandan itibaren llr:
d e1 = E = N1 dt

(7.75)

 E = t N1
7.77 ve 7.78 eitliklerinde grld gibi, im i1 in mknatslanma bileeni olsun:

(7.76)

N N E E im = 1 = 1 t = t L1 L1 N1 L1
i1 = i2 + im

(7.77) (7.78)

S aldnda, i1 in mknatslanma bileeni 1. sargdan kalkar ve bunu 3. sargya aktarr. Nvede manyetik olarak depolanan enerji kaynaa geri dner. Bunlar olurken, e1 ve e2 deerinde olduu gibi e3n deeri -E ye eit olur. Manyetik ak ve ilgili im (ayn zamanda i3) deeri sfra doru dorusal olarak azalmaya balar. N1 = N3 olduundan, nveyi kurmak veya manyetik aky sfra indirmek iin gereken zaman, anahtarn kapal olduu zamanla ayndr. Bu durum, D nin deeri zerinde bir 0,5 st snr koymaktadr. Bu ayn aralk sresince, e2 = -E ile L indktrndeki akm D4 diyotu ile boalr. 7.79 eitliine gre bu akm azalr. Bu indktrdeki akm srekli veya sreksiz modda olabilir. Burada srekli mod varsaylacaktr:
diL V = C dt L

(7.79)

Anahtarn ak olduu srede oluan deiimler 7.80 eitlii ile verilir:

V I min I max = C (1 D )T L (7.80)

ki anahtar aral sresince iL deki deiimler iin 7.74 ve 7.80 eitliklerinin birletirilmesi 7.81 eitliinde VC nin bir zmn verir:
VC = DE (7.81)

Bylece, ileri konvertrn temelde bir azaltan konvertr olduu grlebilir. Performans, ksm 7.2 deki azaltan kyc ile benzerlik gstermektedir. ekil 7.16 da bu konvertre ait eitli akm ve gerilimlerin grafikleri grlmektedir.

RNEK 7.12
40 kHz de alan bir ileri konvertr 80 Vluk bir kaynaktan bir yke 30 Vta 500 W beslemektedir. Bu problem iin, 0,01 Hlik indktansla btn sarglar ayn sipir saysna sahiptir. Harici indktr 25 H dir. Aadakileri bulunuz: a) Dnin deeri b) harici indktrdeki Imin ve Imax deerleri

c) tepe mknatslama akm d) her dalga sonunda kaynaa geri dnen, manyetik nve iinde depolanan enerji e) anahtar akken ularndaki gerilim, vS

ekil 7.16 ZM a)
D= VC 30 = = 0,375 E 80

D, 0,5 den kk olduundan aranan art salamaktadr. b) Ykn ortalama akm, ( I max + I min ) / 2 dir:

I max + I min P 500 = = = 16,67 A 2 30 VC I max + I min = 33,33 A 7.74 eitliinden:

 E VC 80 30 I max I min = DT = ( 0,375)( 25) = 18,75 A L 25

Akmlardaki bu iki durumun zlmesi Imin ve Imax deerlerini verir:

I min = 7,29 A I max = 26,04 A c)

E 80 6 Tepe im = DT = ( 0,375)( 25 10 ) = 0,075 A 0,01 L1

i1 in tepe deeri i2 nin tepe deerinden 75 mA daha byktr. i1 in tepe deeri (26,04+0,075=) 26,115 A dir. Mknatslama akmndan kaynaklanan farkllk kktr fakat bu, nvenin yeniden kurulmas iin zaman veya im nin sfra gitmesine izin verilecei anlamna gelmediinden nemli deildir. Dnin st snr olan 0,5e dikkat edilmelidir. d) Enerji =
1 2 2 6 ( L1 )( tepe im )2 = 1 2 ( 0,01)( 0,075) = 28,1 10 J

e) Anahtar akken, im sfrdan byk olduu srece e3 ve e1 in herbiri -80 Va eittir. Kaynak, e1 ve vS yolundaki bir gerilim eitlii ile aadaki gibi bulunur. E = e1 + v S v S = 80 ( 80) = 160 V 7 7..5 5..2 2..2 2S S R RE EK KL L A KIIM MD DU UR RU UM MU U AK Srekli indktr akm art, sarm oranlarnn 1:1:1 olmasyla, ksm 7.2 deki azaltan kyc ile benzerlik gstermektedir. ayet N2 deki deiimden dolay baka bir sarm oran kullanlrsa, bu durumda analiz edeer 1:1:1 problemi ile zlmelidir. 7 5..2 2..3 3K KA AP PA AS ST R RG GE ER RL DE EK K D AL LG GA AC CIIK K 7..5 T LM MN ND DA Bu miktar da, 7.2 deki azaltan kycdaki eitlik ile benzerlik gstermektedir. 7 ZA Z 7..6 6S S R RE EK KS SZ AK KIIM MA AN NA AL LZ Sreksiz indktr akm durumunda, k gerilim deeri her temel konvertr tipi iin bir analiz gerektirir. Her durum iin analiz farkllk gstermekle beraber temel ilem herbirinde ayndr. Analizde deiken deeri bilinmemektedir. ndktr akm burada sfr olduundan dikkate alnmamaktadr. Bununla beraber indktr akmnn sfr olduu zaman bilinmemektedir. ndktr akmnn zamanla deiim erisi yeni D2 deikeni ile ekil 7.17de grlmektedir. Devredeki deiken imdi, VC , Imax ve D2 dir. Bu deikenin deerlerini zmek iin gereken eitlikler aadaki maddeler ile elde edilir:

(a) Anahtarn kapal durumundaki devre eitliinden Imax bulunarak, (b) Anahtarn ak durum iin devre eitliinden Imax bulunarak, (c) Bir periyot zerinde ortalama kaynak gcn, ayn periyotta yk zerinde den gce eitleyerek.

ekil 7.17 7 6..1 1A AZ ZA AL LT TA AN NK KIIY YIIC CII 7..6 Bu eitlikler yazlr ve farkl devrenin herbiri iin zlr. Azaltan kyc iin ekil 7.1 deki devre diyagram ve ekil 7.17 deki notasyon kullanlarak aadaki eitlikler yazlabilir; ilk ikisi 7.7 ve 7.8 eitliklerinin yeniden dzenlenmi halidir:
E VC I max = DT L V I max = C ( D2 D) T L

(7.82)

(7.83)

nc eitlik, anahtarn kapal olduu aralk sresince, yani 0 < t < DT aralnda, iL nin dalga biimi kullanlarak ortalama giri gcn bulur. Bu ortalama g 7.84 eitliinde k gc ile eitlenir:
(7.84) nceki eitlik, VC, D2 ve Imax iin zlebilir. Gerek gerilim ve akm yerine boyutsuz (VC / E ) ve ( I max R / E ) miktarlarn zmek daha uygundur. Ayn zamanda 7.85 eitliinde grld gibi sk gzken terimlerin kombinasyonunu tanmlamak kullanl olmaktadr: RTD 2 K= 4L Sonular 7.85, 7.87 ve 7.88 eitliklerinde verilmitir:
0.5 VC 2 = K 1 + 1 + E K

(7.85)

(7.86)

0.5 2 D D2 = 1 + 1 + 2 K 0.5 I max R 4 K 2 = + + 1 1 K K E D K

(7.87)

(7.88)

Dnin tam aral iin bir azaltan kycnn k gerilimi ekil 7.18 deki grafikte grlmektedir. Bu zel rnekte, devre 0 < D < 0,7 iin sreksiz modda almaktadr; VCnin bu aralnn srekli indktr akm durumundakinden daha byk olduuna dikkat edilmelidir. Dnin daha byk deerleri iin, devre srekli moda deiir. Bu karakteristiin eimi deikendir ve bylece sonu olarak Dye gre k geriliminin deiim oran olarak artsal kazan ifade edilir. Ek olarak, dinamik davran srekli ve sreksiz modlarda deiir. Her iki durum bir kapal dng sistem tasarmnn dnlmesini gerektirir.

ekil 7.18
RNEK 7.13 Bir azaltan kyc 20 kHz kyc frekansnda 40 Vluk bir kaynaktan bir yke 30 Vta 200 W salamaktadr. ndktans 10 Hdir. Aadakileri bulunuz: (a) (b) (c) (d) (e) yk direnci, R D D2 tepe indktr akm yk geriliminde 0,1 tepeden tepeye dalgack gerilimini snrlayan filtre kapasitrnn deeri (f) indktr akm srekli olduunda k geriliminin deeri ZM

(a)

R=

VC2 30 2 = = 4,5 P 200

(b) Srekli indktr akm iin ve 7.19 eitlii kullanlarak, Lnin istenilen deeri 28,13 H olarak bulunur. L bu deerden daha kk olduundan, mod sreksizdir. 7.85 ve 7.86 eitlikleri K ve Dnin bulunmasnda kullanlr:
VC 30 = = 0,75 E 40

2 0,75 = 1 + 1 + K
K = 1,125

0.5

1,125 =

(4,5)(0,000050) D 2 (4)(0,000010)
D = 0,447

(c)

D2nin bulunmasnda 7.87 eitlii kullanlr:

0.5 2 0,447 D2 = = 0,596 1 + 1 + 2 1,125

(d) I max

7.88 eitliinden:
0.5 2 40 (4)(1,125) = 1 + 1,125 1,1251 + = 22,36 A 4,5 0,447 1,125

(e)

Ortalama yk akm =

VC 30 = = 6,67 A R 4,5

ekil 7.19 daki grafik, kapasitr akmnn zamanla deiimini gstermektedir. Imaxn deeri ve 6,67 Alik yk akmnn deeri ekilden bulunur.
Sfr gei noktalarnn hesaplanmas 6,67 s ve 29,80 s deerlerini verir. Erinin gen paras altnda kalan alan Q nn bulunmas iin kolaylkla bulunur: Q = (0,5)(15,69)(29,80 6,67) = 181 C

C=

Q 181 = = 1810 F VC 0,1

(f) 7.19 ve 7.11 eitlikleri kullanlarak:

 (50)(4,5) 10 = (1 D) 2
D = 0,911

VC = DE = (0,911)(40) = 36,4 V

ekil 7.19
7 6..2 2A AR RT TIIR RA AN NK KIIY YIIC CII 7..6 Benzer davranla, ekil 7.5 deki devre ve ekil 7.17 deki grafiin kullanlmas ile artran kycnn eitlii yazlabilir. nc eitlikte, kaynan verdii ortalama g kaynakta akmn getii periyot ile belirlenir. Bu aralk imdi azaltan kycdaki DT ye kyasla D2T dir.

I max =

EDT L

(7.89)

V E I max = C ( D 2 D ) T L
I max V2 D2 E = C 2 R

(7.90)

(7.91)

Bu devre eitliinin zmleri 7.92, 7.93 ve 7.94 eitliklerinde ifade edilmektedir:

VC = 0,5 1 + (1 + 8 K ) 0,5 E

(7.92)

D 0, 5 D2 = 1 + 4 K + (1 + 8 K ) 4K

(7.93)

I max R 4 K = E D

(7.94)

Bir artran kycnn k gerilimi Dnin bir fonksiyonu olarak ekil 7.20 de grafik haline getirilmitir. Grlen rnekte, Dnin iki aral srekli indktr akmna sahipken orta aralk sreksiz modda bulunmaktadr. Sreksiz aralkta, k gerilimi srekli indktr akm durumundakinden daha byktr. Lnin yeteri kadar byk bir deeri sreksiz akm alma blgesini yok eder.

ekil 7.20 RNEK 7.14 10 luk rezistif bir yke 25 V verecek bir artran kyc tasarlaynz. Tasarmn amac 12 Alik tepe akm deerini amadan mmkn olabilen en kk indktans deerini kullanmaktr. E=15 V ve f=50 kHz. ZM 7.92 eitliinden:
VC 25 = = 0,5 1 + (1 + 8 K ) 0,5 E 15

K = 0,556 7.94 eitliinden: 12 4 K (4)(0,556) = = 15 / 10 D D D = 0,278 7.85 eitliinden:

0,556 =

(10)(20)(0,278) 2 4L

L = 6,94 H 7 7..6 6..3 3A AZ ZA AL LT TA AN N--A AR RT TIIR RA AN NK KIIY YIIC CII Bir azaltan-artran kyc iin, devre eitlikleri ekil 7.9 ve ekil 7.17 deki grafik iin yazlr:

I max =

EDT L

(7.95)

V I max = C ( D2 D) T L I max V2 DE = C 2 R

(7.96)

(7.97)

Bu devre eitliinin zmleri 7.98, 7.99 ve 7.100 eitliklerinde ifade edilmektedir: VC = 2K E

1 0,5 D2 = D 1 + ( ) 2K (7.98)

(7.99)

I max R 4 K = E D

(7.100)

ekil 7.21

ekil 7.21 deki grafikler 0, D<0,5 iin oluan sreksiz indktr akm ile bir azaltanartran kycnn almasn gstermektedir. Sreksiz modda, k gerilimi Dnin dorusal bir fonksiyonu ve srekli mod durumundan daha byktr. D>0,5 iin kyc srekli akm modunda alr. RNEK 7.15 Bir azaltan-artran kyc 20 Vluk bir kaynaktan 15 luk bir rezistif yke ayarl gerilim vermektedir. 30 V ta k gerilimi ile, indktr akm tam srekli yani sreksiz ve sreklilik snrndadr. f=50 kHz ve 15 V kta alma artlarn bulunuz. ZM Srekli iletim moduna karlk gelen Lnin deeri nce bulunmaldr. 7.41 eitliinden:
D 30 = 20 1 D
D = 0,6 7.48 eitliinden, Lnin deeri bulunabilir:

(15)(20) L= (1 0,6) 2 = 24 H 2
15 Vluk bir k iin, K nn deeri 7.98 eitlii kullanlarak bulunabilir:

15 = (2 K ) 2 20 K = 0,281 7.85 eitliinden, D nin deeri bulunabilir:

0,281 =

(15)(20) D 2 (4)(24)

D = 0,30 7.99 eitliinden, D2nin deeri bulunur:

0, 5 1 D2 = 0,31 + = 0,7 (2)(0,281)

Maksimum indktr akm deeri 7.100 eitlii ile bulunur:

 20 (4)(0,281) I max = = 5,00 A 0,3 15 7 7 D DE EA AL LO OL LM MA AY YA AN NE ET TK KL LE ER R 7..7 ok sayda ideal olmayan veya istenilmeyen etkiler henz dikkate alnmamtr. Genel olarak, bunlar kycnn performansnda ikinci derece etkilere sahiptir. Tasarm amalar iin, bunlarn etkileri ekseriyetle ayrca dikkate alnmakta ve tasarm ileminde gereken tolerans verilmekle beraber, bu etkilerin kesinlikle dahil edilmesi gerekir. 7 7..1 1 D DE EA AL LO OL LM MA AY YA AN NM MA AN NY YE ET TK KK KU UP PL LA AJ J 7..7 Manyetik kuplajl iki kycda, tamamen ideal manyetik kuplaj durumu varsaylmt. Gerek dnyada bu doru deildir ve ideal olmayan durumun kompanzasyonu iin ek admlarn atlmas gerekmektedir. Ana problem varsayld gibi anahtar akmnn ani olarak sfra gitmemesidir. rnein, ayet anahtar olarak bir BJT kullanlr ve ek elemanlar kullanlmamsa, anahtar ve dier sarg(lar) arasndaki kaak indktans kollektr akmnn kesimde tutulmasn devam ettirir. Sonu byk bir kollektr-emiter gerilimi ve muhtemel transistrn bozulmasdr. Baz genel yaklamlar bu problemi engellemek iin kullanlabilir. Bunlardan birinde, bir koruyucu devre anahtar gerilimini snrlamak iin anahtar ularna balanabilir. Dier zm anahtarlama yaplan sarg ile skca kuplajl dier bir sarg salayarak bu sargy kaak indktansta depolanan enerjinin kaynaa geri dnmesi iin kullanmaktr. Bazen her iki yaklam kullanlr. leri kyc devrenin temel eleman olarak byle bir sargya zaten sahiptir. 7 7..7 7..1 1..1 1K KO OR RU UY YU UC CU U ((S SN NU UB BB BE ER R)) K KO ON NT TR RO OL L Kullanlanacak rnek, bir anahtar olarak kullanlan bir BJT ile bir tepkili kycdr. ki sarg, ideal olmayan kuplaj ile, ekil 7.22 de grlen devre ile modellenir. Basit olmas iin, dntrme oran 1:1 dir. Bu modelde, LX deerinde iki indktr kaak indktrleri temsil eder ve LM indktr deeri sistemin mknatslanma indktansdr.

ekil 7.22 Anahtarn kapanmas zerine, i1 anahtarn alaca zamandaki bir deere ykselir, bununla beraber i1 kaak indktans, LX den dolay aniden sfr olmaz. deal durumda,

LX sfrdr ve byle bir snrlama yoktur. Bylece i1 sfra der ve im akm i2ye transfer olur, vSnin deerinin bir zaman periyodu iin (E+VC) den byk olmas gerekir. i1in azald aralk sresince, i2nin deeri modelin ideal transformotor ksmnn hem primer ve hem de sekonder sarglarnda artar. CS kapasitr, koruyucunun esas bileeni, anahtar gerilimini anahtarn kapasitesinde bir deerde snrlayc olarak alr. Srekli akm durumu iin, deiken bu akmlar ekil 7.23 de grlmektedir.

ekil 7.23 Ak anahtar periyodunun sonunda, 7.109 eitliine gre, anahtar gerilimi (E+VC)ye eit olacaktr ve belli bir enerji koruyucu kapasitrde depolanacaktr. Anahtar kapand zaman, kapasitr boalacak ve enerji kaybolacaktr. Blm 4 de bir BJT iin gsterildii gibi, koruyucunun tepe dearj akmn snrlamak iin bir diren ve bir diyot gerektirir. Her sayklda koruyucu kapasitrde depolanan enerji byk oranda koruyucu dirente kaybolur. Koruyucu devre ayn zamanda RBSOA probleminin zmne de yardmc olur. Kycnn verimi, bu zmle ortaya kan nemli bir problemdir. Her sayklda belli bir miktarda enerji kaybolur ve kyc frekans ile ilgili olarak, ideal olmayan manyetik kuplajdan kaynaklanan kayplar sabitlenir. ayet bu kayplar ar ise, temel zm bunun sorumlusu olan etkiyi azaltmaktr. ki sarg arasndaki kuplajn iyiletirilmesi gerekir. ift (bifilar) olarak sarlan sarglar veya her sargy alt blmlere ayrarak bu blmlerin atlayarak balant yaplmas gibi iyi bilinen teknikler kullanlr. Bu tekniklerin kabul edilebilir tasarm elde edilinceye kadar kullanlmas gerekir. Manyetik kuplaj iyiletirmek iin byle metotlar bununla beraber problemsiz deildir. ki sarg arasndaki kapasitans kuplaj artran her ilemle artmaktadr. Ek olarak, iftli sarg teknikleri iki sargnn eit olmayan sarm saylarnda kullanlamaz. ekil 7.22 deki devrede, anahtar ideal ve sfr zamanda alyor varsaylmaktadr.

Balangta i1 vS sfr olduundan artmaya devam eder ve vm pozitif olduundan, D2 diyotu ters polarlanmaya devam eder. ekil 7.24 deki devre balang olarak uygulanr.

ekil 7.24 Bu aralk iin balang artlar vS = 0 ve i1 = im = I dir. Bu aralktaki zm Ek Adaki metotlarn incelenmesi ile yazlabilir:
Lx + Lm vS = E (1 cos t ) + I C S CS i1 = I cos t + E L +L m x burada
0,5

sin t

(7.101)

0,5

sin t

(7.102)

1 [( Lx + Lm )C S ]0,5

Bu ilikiler, vm nin VC ye eit olduu t1 de D2nin ters polarlanmasna kadar geerlidir. t1in deeri aadaki eitliklerde grld gibi hesaplanabilir.

ekil 7.24 den, vm 7.104 eitlii ile verilir:

Lm vm = ( E vS ) Lm + L x

(7.104)

vmnin VCye eitlenmesi t2nin balangcnda anahtar geriliminin eitliini verir. Sonu 7.105 eitliinde verilmitir:

Lm + Lx vS = E + L m

VC

(7.105)

vSnin bu deeri kullanlarak, 7.101 eitlii imdi, D2 ileri polarlandnda, t1in deeri iin zlebilir.

t > t1 iin devre, ekil 7.25(a) da grlmektedir. Bu devre ekil 7.25(b) de olduu gibi devrenin bir ksm iin Thevenin edeeri elde edilerek kltlebilir, yeni eleman deerleri 7.106 ve 7.107 eitliklerinde verilmitir:

ekil 7.25
L' x = Lm Lx Lm + Lx LmVC Lm + Lx (7.106)

V 'C =

(7.107)

ekil 7.25(b) maksimum kapasitr gerilimi i1 sfr olduunda oluur. i1 ve vS eitlikleri t = t1 de balayan bu yeni aralk iin yazlabilir. nn deeri t < t1 uygulanarak deimitir:
C i1 = [i1 (t1 )] cos (t t1 ) + [ E + V 'C v S (t1 )] S L
0,5

sin (t t1 )

(7.108)

L vS = ( E + V 'C )[1 cos (t t1 )] + [v S (t1 )] cos (t t1 ) + [i1 (t1 )] C S burada, L = Lx + L' x ve

0,5

sin (t t1 ) (7.109)

(7.110)

1 ( LC S ) 0,5

(7.111)

Maksimum kapasitr gerilimi olutuunda, i1 sfra eitlenerek 7.108 eitlii t2yi bulmak iin zlebilir. Sonu 7.112 eitliinde verilmitir:

tan (t t1 ) =

i1 (t1 ) C [ E + V 'C v S (t1 )] S L

0,5

(7.112)

7.109 eitlii 7.113 eitlii olarak yeniden yazlabilir:

vS = ( E + V 'C ) + (V12 + V22 ) 0,5 cos[ (t t1 ) + ] Buradaki V1 ve V2 aadaki iki eitlikte verilmitir: (7.113)

V1 = v S (t1 ) E V 'C
L V2 = C S i1 (t1 )
0,5

(7.114)

(7.115)

vS nin maksimum deeri 7.113 eitliindeki kosins fonksiyonu birim olduunda oluur. Maksimum anahtar gerilimi 7.116 eitlii ile verilir:

vSmax = ( E + V 'C ) + (V12 + V22 ) 0,5

(7.116)

Koruyucu kapasitrde depolanan enerji kaynaa geri dner, yke geri verilir veya koruyucu kapasitrde kaybolur. Anahtarn ak olduu t2 zamannn kalan sresince, koruyucu kapasitr tepe gerilimini ( E + V 'C ) deerine doru dearj eder. Bu dearj, koruyucu kapasitr CS ve transformotorun kaak indktans yoluyla oluur. Koruyucu direncin yaygn kullanlan deerleri iin, bu ilem olduka snmldr ve bir RC tipi dearjdr. Koruyucu dirente kaybolan g kk fakat sfr deildir. Anahtar iletime getii zamanda, koruyucu kapasitr ani olarak ( E + V 'C ) deerinden sfra dearj olur. Kalan kapasitr enerjisi bu durumda koruyucu dirente kaybolur. Bir yaklam olarak her dearjdaki enerji 7.117 eitlii ile verilir:
2 Enerji = 1 2 C S ( E + V 'C )

(7.117)

RNEK 7.16 Bir tepkili kyc 100 Vluk bir kaynaktan 80 V vermektedir. Balang tasarm, ideal bir transformotor varsaymaktadr. Sarglar, srekli akm modunu minimum olarak karlayacak yeterli indktansa sahiptir; T=80 s, R=75 ve N1/N2=1. Aadakileri bulunuz: (a) Dnin deeri (b) sarg z indktans (c) Imax (d) CS=0,05 F ve her Lx=10 H ile t1in deeri (d) i1(t1) (e) t2nin deeri (f) maksimum anahtar gerilimi (h) yaklak koruyucu direnci gc.

ZM (a) 7.55 eitliinden:

D 80 = 100 1 D
D = 0,444 (b) 7.62 eitliinden, srekli akm iin:

(75)(80) L1 = (1 0,444) 2 = 926 H 2

(c) 7.61 eitliinden:

100 100 0,444 (0,444)(80 10 6 ) + I max = 2 6 75 ( 1 0 , 444 ) ( 2 )( 926 10 )

I max = 1,92 + 1,92 = 3,84 A
(d) 7.105 eitlii kullanlarak:

926 v S = 100 + (80) = 180,9 V 916

7.103 eitlii kullanlarak:

[(926 10

)(0,05 10 6 )

0, 5

= 147000 rad/s

7.101 eitlii kullanlarak:

926 180,9 = 100(1 cos t1 ) + (3,84) 0,05

t1 = 3,65 10 6 s
(e) 7.102 eitliinden:

0,5

sin t1

0,05 i1 (t1 ) = 3,84 cos t1 + (100) 926 (f)

0,5

sin 1= 3,68 A

L' x =

(916)(10) = 9,89 H 926

L = Lx + L' x = 19,89 H 7.111 eitliinden:

[(19,89 10

)(0,05 10 )

0, 5

= 1,003 10 6 rad/s

V 'C = 7.112 eitliinden:

(916)(80) = 79,14 V 926

tan (t 2 t1 ) =

3,68 0,05 (100 + 79,14 + 180,9) 19,89

0, 5

= 0,2039

(t 2 t1 ) = 2,941
t 2 t1 = 2,93 s t 2 = 6,58 s
(g) 7.114 ve 7.115 eitliklerinden:

V1 = 180,9 100 79,14 = 1,76 V

19,89 V2 = (3,68) = 73,40 V 0,05
7.116 eitliinden:
0,5

vS max = (100 + 79,14) + (1,76 2 + 73,40 2 ) 0,5 = 252,6 V

(h) Koruyucunun zaman sabitini yeteri kadar ksa varsayarak, gcn ou koruyucu kapasitrn 179,14 Vtan ( E + V 'C ) 0 Va dearjndan gelmektedir. Koruyucunun her dearjndan enerji 7.117 eitlii ile bulunabilir. Enerji = (0,5)(0,05 10 6 )(179,14) 2 = 0,000802 J 12,5 kHz anahtarlama frekansnda,
G = (0,000802)(12500) = 10,0 W

7 7..7 LM MS T TIIR 7..1 1..2 2G GE ER RL SIIK KII RM MA A ((C CL LA AM MP P)) nceki rnekte koruyucu devre, kesimde anahtar gerilimini snrlama fonksiyonu grmekte fakat snrlama deerinde dorudan bir kontrol yoktur. Koruyucu kapasitrnn bykl anahtar tepe geriliminin kk olmas anlamndadr. Daha da tesi, kapasitansn art koruyucu direnteki kayplar artrarak btn verimi etkiler. Koruyucu devresine eklenen bir gerilim sktrcnn iki amac vardr. Birincisi, anahtar gerilimini, istenilen herhangi bir seviyeye ayarlanabilen sktrma gerilimi ile snrlar. Kaak indktans tam olarak bilinemeyebilir, bu durumda anahtar gerilimi kaak indktansa bal deiken olabilir. kincisi, gerilim sktrma ile, koruyucu direnteki kayplar ile beraber koruyucu kapasitrn deeri de drlebilir.

ekil 7.26 Byle bir gerilim sktrmann etkisini gstermek iin, aadaki analiz sadece gerilim sktrc kullanmakta olup koruyucu kapasitr kullanlmamtr. Anahtar t=0 zamannda sfr zamanda ak varsaylmtr. Kaynak akm, i1, srekli olmaldr; bu yzden, gerilim sktrma hemen etkili olur ve anahtarn ularnda VZ gerilimi meydana getirir. ekil 7.22 deki devre bu deiimleri gstermek iin ekil 7.27 olarak yeniden izilmitir. Etkin olmas bakmndan, D2 nin hemen iletime balayabilmesi iin VZ nin yeteri kadar byk olmas gerekir. ekil 7.27 deki devre ekil 7.28 de olduu gibi bir Thevenin edeerine sadeletirilmitir. Bu ekilde, L' x ve V 'C nceki ksmlardaki ayn tanmlara sahiptir. Bu devrenin gerilim eitlii 7.118 eitliinde verilmitir:
di ( Lx + L' x ) 1 = E + V 'C +VZ dt (7.118)

i1in sfr olmas iin gereken t1 zaman 7.119 eitlii ile bulunur ve i1in balang deerini I varsayarak:

ekil 7.27

ekil 7.28

t1 =

I di1 dt

(7.119)

Thevenin edeeri kullanlarak ekil 7.27 de yeniden bir dzenleme, 7.120 eitlii ile verilen VX in deeri ile ekil 7.29u verir:

Lm V X = (VZ E ) L +L x m

(7.120)

ekil 7.29 Anahtarn almas zerine i2 akmnn artn salamak iin, VX in deerinin VC den byk olmas gerekir. Bu artn kullanlmas VZnin deerine bir alt snr koyar. Bu gereksinimin sonucu 7.121 eitliindedir:

 Lm + Lx VZ > E + L m

VC

(7.121)

yi kuplajl bir transformotor iin, ( Lm + Lx ) / Lm 1 den ok byk deildir. VZnin deerinin bu durumda (E+VC)den ok byk olmas gerekmemektedir. i2nin tepe deeri i1in sfr olduu ayn zamanda oluur. ekil 7.29 daki devre i2nin deiim oran ve tepe deerinin eitliklerini karmak iin kullanlr:
di2 V X VC = dt Lx + L' x di i2 tepe = 2 (t1 ) dt (7.122)

(7.123)

Gerilim sktrcya verilen enerji kolaylkla hesaplanr. i1nin deeri t1 zamannda sfra doru dorusal olarak azalr. Enerji ve g 7.124 ve 7.125 eitlikleri ile verilir:

Enerji = 0,5I t1VZ G = 0,5I t1VZ f

burada f anahtarlama frekansdr. RNEK 7.17

(7.124) (7.125)

N 1 / N 2 = 1 ile bir tepkili kyc aadaki verilere sahiptir:

E = 100 V L x = 10 H T = 80 s

VZ = 250 V

Lm = 990 H D = 0,45

VC = 81 V

Akm modu tam sreklilik snrndadr. VCnin deeri 7.55 eitliindeki ideal durum ile tahmin edilenden bir miktar daha azdr. Aadakileri bulunuz: (a) (b) (c) (d) anahtarn kapal olduu zamann sonunda i1in deeri anahtar aldktan sonra i1in sfra dmesi iin gereken zaman i2in tepe deeri anahtar gerilim sktrcnn ortalama gc

ZM (a) Anahtarn kapal olduu zaman sresince,

di1 100 = = 100000 A/s dt 1000 10 6 Anahtar 36 s iin kapaldr;

tepe i1 = (10 5 )(36 10 6 ) = 3,6 A (b)

L' x = (10)(990) = 9,9 H 1000

990 V 'C = (81) = 80,19 V 1000 7.118 eitlii kullanlarak, di1 100 + 80,19 = = 3,508 A/s dt 10 + 9,9 7.119 eitlii kullanlarak, t1 = 3,6 = 1,0262 s 3,508

(c) 7.120 eitlii kullanlarak, VXin deeri bulunabilir: 990 V X = (250 100) = 148,5 V 1000 Bu durumda, 7.122 eitlii kullanlarak di2 / dt nin deeri bulunur: di2 148,5 81 = = 3,392 A/s dt 10 + 9,9 i2nin tepe deeri, 7.123 eitlii kullanlarak bulunur:

tepe i2 = (3,392)(1,0262) = 3,481 A

(d) 7.125 eitlii kullanlarak, ortalama g elde edilir: G = (0,5)(3,6)(1,0262 10 6 )(250)(12500) = 5,77 W 7 7..7 7..1 1..3 3E EN NE ER RJ JN NN NG GE ER R D D N N M M nceki rnekte grld gibi, kesim ilemine yardmc olmak zere bir sktrc gerilimine verilen g ok byk olabilir ve konversiyonun verimi zerinde bariz etkiye sahip olabilir. Baka teknikler kullanlmad srece, g kaybndaki azalma sadece iki sarg arasndaki daha iyi bir kuplaj ile elde edilebilir. Bu daha iyi kuplaj, bununla beraber baz nedenlerden dolay yaplabilirlii mmkn olmayabilir. Bu nedenlerden biri, iki sarg arasndaki yaltmn yksek seviyede olmasnn gerektiidir ki bunun sonucunda braklacak boluk artar.

Dier neden ise farkl sarm saylarnda iki sargnn iftli sarm tekniklerinin kullanmna izin vermemesidir. Bu durumda, nc sargy kullanan bir enerji geri dnm ilemi uygun olabilir. 3. sarg 1. sarg ile ayn sarm saysna sahip olabilir, bylece bu iki sargnn iftli sarm olarak sarlmas mmkndr. ayet byle yaplrsa, 1. ve 3. sarglar kk kaak reaktans ile birbirlerine yakn olarak sarlabilirler. Bir anahtar koruyucu veya sktrc kullanma gerei byk oranda azalr. 1. ve 2. sarglar arasndaki kaak reaktansn ou gerilim kaynana geri dner. Bu enerjinin kaybolmas gerekmez ve kycnn verimini drmez. ekil 7.30 byle bir dzenlemeyi gstermektedir.

ekil 7.30 Bu analiz iin, 1. ve 3. sarglar arasnda ideal fakat 2. sarg ile ideal olmayan kuplaj varsaylacak ve btn sarglarn ayn sarm saysna sahip olacaklardr; sonu edeer devre ekil 7.31 de grlmektedir. Anahtar kapal iken, sarg 1 deki akm, modeldeki ix ile ayn olan I1 deerine ulamtr. Bu zaman sresince, E ve e3n bileke etkisi D3 2E ile ters polarlandrr. Anahtar alr ve i1 hemen sfra gidebilir nk manyetik etkisi i3 ile yer deitirebilir. Sarg 3 deki bu akm kaynaa enerjinin geri dnmesine neden olur.

ekil 7.31 zm, ekil 7.31 deki devrenin Thvenin edeer devreleri ile kolaylkla bulunabilir. ekil 7.32(a) daki devre i3 bulmak ve ekil 7.32(b) deki devre i2yi bulmak iin kullanlmaktadr. i2 ve i3n deiim oranlarnn eitlikleri bu devreler iin yazlabilir. Sonular 7.126 ve 7.127 eitliklerinde verilmitir:
di3 V 'C E = dt Lx + L' x (7.126)

E 'VC di2 = dt Lx + L' x

(7.127)

ekil 7.32 ekil 7.33 deki grafik anahtar aldktan tam sonraki aralkta i2 ve i3n deiim davrann gstermektedir. i1nin balang deeri ve i3n deiim oran i2nin tepe deerine ulamas iin ne kadar sre gerektiini belirler. Bu aralk abartlm olarak ekil 7.33 de grlmektedir.

ekil 7.33 ayet di2 / dt eitlii incelenirse, VC iin bir st snr elde edilir. Denge durumunu temsil etmek iin verilen artlarda trevin pozitif olmas gerekir:

Lm VC < L +L x m

(7.128)

N1 = N 3 ile bir tepkili kyc iin, bu enerji geri dnm metodu Dyi 0,5 den daha az bir deerde ve yukardaki eitsizlikte bir deerde snrlar. D>0,5 gerektiren bir VC deeri iin, alternatif bir zm D<0,5 olacak ekilde N 2 / N1 > 1 oranl bir kyc tasarlamaktr.
RNEK 7.18

N1 = N 2 = N 3 ile bir tepkili kyc aadaki verilere sahiptir:

E = 100 V

Lx = 0,00002 H
D = 0,4

T = 200 s
VC = 64,8 V

R = 29,67

Lm = 0,00098 H

Akm modu tam sreklilik snrndadr. Aadakileri bulunuz: (a) (b) (c) (d) i1in tepe deeri i3n sfra dmesi iin gereken zaman i2nin tepe deeri anahtarn her almasnda kaynaa geri dnen enerji.

ZM (a) Anahtar (0,4)(20) = 80 s iin kapaldr;

100 I1 = (80 10 6 ) = 8,0 A 0 , 001

(b) Anahtar aldktan sonra, di3 / dt 7.127 eitlii ile bulunur:

980 V 'C = (64,8) = 63,504 V 1000 di3 63,504 100 = = 0,9216 A/s dt 20 + 19,6 t = 8,0 = 8,68 s 0,916

(c) 7.127 eitlii kullanlarak, di2 / dt nin deeri bulunur; 980 E' = (100) = 98 V 1000 di2 98 64,8 = = 0,838 A/s dt 20 + 19,6 di tepe i2 = 2 (t ) = (0,838)(8,68) = 7.28 A dt
6 1 (d) Kaynaa verilen enerji = 1 2 (i3 tepe)( E )( t ) = 2 (8,0)(100)(8,68 10 ) = 0,00347 J

7 7..7 7..2 2 N ND D K KT T R RD DR RE EN NC C nceki ksmlarda, indktr direnci ihmal edilmiti. Verimli bir kyc sadece byle bir direncin olduka kk tasarlanmasyla mmkn olabileceinden bu ihmalin yaplmas

akla uygundu. Bunun gerek etkisinin aklamas aada verilmektedir. 7 7..7 7..2 2..1 1A AZ ZA AL LT TA AN NK KIIY YIIC CII ekil 7.1 deki devre diyagram ekil 7.34 de grld gibi indktre seri bir RL direnci eklenmi olarak deitirilmitir. Bu diren yeteri kadar kk olmakla beraber, zaman sabiti, L / RL anahtarlama periyoduna kyasla byktr.

ekil 7.34 Devrenin almasn tanmlayan eitlikler, iL deki zaman deiimine tepki olarak RL ularndaki gerilimin deiimi ile bu deiimi hesaba katmak iin deitirilir. Bu gerilimin deeri Eye gre kktr ve bir yaklam olarak vR indktr akmnn ortalama deeri kullanlarak hesaplanabilir. ndktr zaman sabiti ilgili zaman aralna kyasla byk olduundan, zamann bir fonksiyonu olarak indktr akmndaki bu yaklamn etkisi ihmal edilebilir. ndktr akmnn ortalama deeri IL ile gsterilir. 7.7 ve 7.8 eitlikleri indktr direncini hesaba katmak iin deitirilmi ve 7.129 ve 7.130 eitliklerinde gsterilmitir:
E I L RL VC I max I min = L DT

(7.129)

I R VC I min I max = L L (1 D)T L

(7.130)

7.12, 7.14 ve 7.15 eitliklerinde grld gibi, ILnin deeri yk direncindeki akm ile ayndr. Bu eitliklerden yararlanarak, VCnin zm 7.131 eitliinde verilmitir:

D VC = E (1 + RL / R)

(7.131)

RL / R nin 0,01 gibi kk olduu olaan durum iin, VCnin deeri ideal duruma gre az miktarda azalr. Kapal bir dng kontrol sisteminde, Dnin deeri istenilen VCnin deerine ulancaya kadar deitirilebilir.
RNEK 7.19 Bir azaltan kyc, 50 Vluk bir kaynaktan bir yke 20 V vermektedir, R=10 , RL=0,15

, L=250H ve f=25 kHz. Aadakileri bulunuz: (a) ideal durum iin gereken Dnin deeri (b) RLnin etkisini dahil eden Dnin deeri. ZM (a)
D= (b) 7.131 eitliinden, 20 = 50 D 1 + (0,15 / 10) 20 = 0,4 50

D = 0,406 Dnin ideal deerinden kk bir ayarlama ile indktr direncinin etkisini kompanze edilecektir. 7 7..2 2..2 2A AR RT TIIR RA AN NK KIIY YIIC CII 7..7 Artran kyc durumu iin, ekil 7.5 deki devre Lye seri bir RL direnci eklenerek deitirilmitir. Yeni devre ekil 7.35 de grlmektedir. Azaltan kycda yapld gibi, RL ularndaki gerilim ILRL olarak alnmtr. 7.25 ve 7.26 eitlikleri 7.132 ve 7.133 eitliklerinde grld gibi dzeltilmitir:

E I L RL I max I min = DT L E I L RL VC I min I max = (1 D )T L

(7.132)

(7.133)

ekil 7.35
Bu iki eitliin zm iin ILnin dier bir ilikisi gerekmektedir. 7.134 eitlii gerekte, yk akmnn ortalama deeri ile bu akm, IL ilikilendirmektedir. Bu, iDnin ortalama deerinin ortalama yk akm deeri ile ayn olduu dnlerek yaplr:

( I L )(1 D) = I R =

VC R

(7.134)

Bu eitliin birletirilmesi 7.135 eitliinde VCnin sonucunu verir:

VC =

E RL 1 D + R(1 D)

(7.135)

Bu ilikide, RLnin etkisi D artarken byyebilmektedir. Gerekte, VCnin deeri ideal durumda olmayan bir maksimuma sahiptir. ekil 7.36 daki grafik RL / R = 0,015 durumunun etkisini gstermektedir; ordinat (VC / E ) veya bazen M ile gsterilir.

ekil 7.36
Dnin bir deerinde Mnin maksimum deeri kapal dng almasnda bir problem gsterir. Normalde, Dnin art ile k gerilimi artar. ayet Dnin byk deerlerinde alan bir sistem E deerinde bir azalma ile karlayorsa, istenilen k gerilimini deitirmek iin Dnin artrlmas normal bir harekettir. Fakat Dnin artrlmas k gerilimini azaltmaktadr. Bu art, D birime yaklancaya kadar devam eder. Maksimum VC nin olutuu D deerinin tesinde almann bir sonucu olarak sistem kararsz hale gelir. Bunun aresi D deerini, maksimum VC nin olutuundan daha az deerde tutmaktr. RNEK 7.20 Bir artran kycnn, 15 Vluk bir kaynaktan 40 Vta 50 W vermesi gerekmektedir. RL=0,3 ve indktr akm sreklidir. Aadakileri bulunuz: (a) RL ihmal edildiinde Dnin deeri (b) RL dahil edildiinde Dnin yeni deeri. ZM (a)

40 =

15 1 D

D = 0,625 (b)

R=

(40) 2 = 32 50

RL = 0,00938 R
7.135 eitliinden:

40 =

15 0,00938 1 D + 1 D

D = 0,652 veya D = 0,973 Dnin byk deerini, artran kycnn tepe gerilim deerinin tesinde olduundan kabul etmiyoruz. Bu zm, byk akmlara ve bununla ilgili olarak byk kayplara karlk gelmektedir. 7 7..7 7..3 3 D EA AL LO OL LM MA AY YA AN NA AN NA AH HT TA AR RL LA AR R DE

deal olmayan anahtarlarn etkisi, anahtarlara gerilim kayna, diren elemanlar veya her ikisi birden ideal anahtara seri olarak modellenerek dahil edilebilir. Modelleme tabiki anahtarlama zamanlarndaki dinamik etkileri iermez.
7 7..7 7..3 3..1 1G GE ER RL KA AY YN NA A NIIN NE EK KL LE EN NM ME ES S LM MK IIN ou anahtarlama elemanlar iin birinci derece bir model ideal anahtara seri bir gerilim kayna eklemektir. Anahtar ve FWD diyotu iin byle bir modellemeyi ieren bir azaltan kyc devresi, ekil 7.1in yeniden dzenlenmesi ile ekil 7.37 de grlmektedir.

ekil 7.37

Analiz ksm 7.2ye benzer olup 7.7 ve 7.8 eitlikleri imdi yeniden dzenlenerek 7.136 ve 7.137 olmutur:
E E S VC I max I min = L DT

(7.136)

E D VC I min I max = (1 D)T L Bu iki eitliin zm Dnin bir fonksiyonu olarak VCyi verir:

(7.137)

VC = D( E E S + E D ) E D

(7.139)

Etki kktr ve Dnin deerinde bir deiimle dzeltilebilir. Kapal dngl bir sistem Dnin deerini istenildii kadar ayarlayabilir. Artran kyc iin benzer bir analiz 7.139 eitlii ile ifade edilen sonucu verir. E DE S VC = ED 1 D (7.139)

Burada da yine kapal dngl bir sistem, VC zerinde ideal olmayan anahtarn etkisini kompanze edebilir. RNEK 7.21 Bir artran kyc 20 Vluk bir kaynaktan 40 V beslemek iin almaktadr. Anahtarlar ideal deil ve ideal elemanlara seri bir gerilim kayna ile temsil edilebilmektedirler. ES=1,2 V, ED=0,9 V ve indktr byktr. Aadakileri bulunuz: (a) Dnin ideal deeri (b) ideal olmayan anahtarlarn etkisini kompanze etmek iin Dnin deeri. ZM (a)
40 = 20 1 D

D = 0,5 (b)

20 1,2 D 40 = 0,9 1 D
D = 0,526 Dnin ideal durumdan kk bir art, ideal olmayan anahtarlarn etkisini kompanze edecektir.

7 7..7 RE NN NE 7..3 3..2 2A AN NA AH HT TA AR RD DR EN NC CN EK KL LE EN NM ME ES S MOSFET gibi baz anahtarlar bir gerilim kayna yerine bir diren ile daha iyi temsil edilirler. ekil 7.38 byle bir temsildeki azaltan kycy gstermektedir.

ekil 7.38 Anahtar akm, anahtarn kapal olduu aralk sresince zamanla deiir. L/RS ile temsil edilen zaman sabitinin kycnn verimli olmas iin byk olmas gerekir. Bu yzden, bu aralk sresince anahtar akmnn yeterli bir temsili, indktrdeki ortalama akm olan bir sabittir ve IL ile gsterilir. 7.38 deki devrenin eitlikleri aadaki gibidir:

E I L RS VC I max I min = DT L V I min I max = C L (1 D)T

(7.140)

(7.141)

ILnin deeri yk akm ile ayndr ve 7.142 eitlii ile verilir:

IL = VC R

(7.142)

Bu eitliin zmnn sonucu 7.143 eitliinde verilmitir:

VC = DE [1 + ( RS / R ) D]

(7.143)

Anahtar direncinin etkisi kktr ve ideal duruma gre Dnin deerinde kk bir deiimle kompanze edilebilir. RNEK 7.22 Bir azaltan kyc 50 Vluk bir kaynaktan 5 luk bir yke 25 V salamaktadr. Anahtarlama eleman bir MOSFET olup iletim durumunda RDS (iletim ) = 0,15 ile modellenebilmektedir. ndktr akm sreklidir. Dnin gereken deerini bulunuz.

ZM 7.143 eitliinden, Dnin deeri belirlenebilir: 25 = ( D)(50) [1 + (0,15 / 5) D]

D = 0,508 Artran kyc durumunda, ekil 7.5 deki devre bir anahtar direnci eklenerek yeniden dzenlenebilir. Yeni devre ekil 7.39 da grlmektedir. Bu devrenin analiz ilikileri 7.144 ve 7.145 eitliklerinde verilmitir (7.134 eitlii ILyi ifade etmek iin de gerekmektedir):

E I L RS I max I min = DT L E VC I min I max = (1 D )T L

(7.144)

(7.145)

ekil 7.39
Bu ilikilerin zmnn sonucu 7.146 eitliinde verilmitir:
VC = E D RS 1 D + R 1 D (7.146)

Bu VC ilikisi Dnin bir fonksiyonu olarak bir maksimum deere sahiptir. Etki, 7.135 eitlii ile modellenen indktr direnci ile ayndr. Artran kyclarda daha nce tanmlanan problemlerin tamam bu durumda oluabilir. RNEK 7.23

ekil 7.39 daki artran kyc aadaki elemanlarla modellenmitir: E=25 V, R=10 ve RS=0,18 . ndktr akm sreklidir. Aadakileri bulunuz:
(a) D=0,6 iin VCnin deeri (b) VCnin olabilecek en byk deeri. ZM

(a) 7.146 eitliinden: VC = 25 = 58,5 V 0,6 0,18 1 0,6 + 1 0,6 10

(b) VCnin maksimum deeri 7.146 eitliinin paydasnn minimum deeri bulunarak elde edilebilir. Bu, Dye gre diferansiyel alnarak yaplr:
D RS f = 1 D + R 1 D

df R = 1 + S dD R

D 1 + 2 1 D (1 D)

Trevi sfra eitlenerek ve RS/R=0,018 kullanlarak sonu D=0,866 olarak bulunur. Dnin bu deeri iin, VCnin deeri 99,9 Vtur. deal durumda, bu D deeri VC=186,6 Va karlk gelir. RNEK 7.24 Bir azaltan kyc, anahtar direnci, indktr direnci ve diyot gerilimi ile modellenmitir. ndktans byktr; E=50 V, ED=0,9 V, VC=20 V, R=4 , RS=0,08 ve RL=0,06 . Aadakileri bulunuz: (a) ideal olmayan elemanlar ile VC, E ve D arasndaki bir iliki (b) Dnin gereken deeri (c) k gcnn giri gcne oran (anahtar kayb ihmal ediliyor). ZM (a) Birka etkinin bir ilikide birletirilmesi aadaki gibi indktr akmndaki deiimi verir: D[ E I L ( RL + RS ) VC ] = (1 D)( E D I L RL VC )
VC = D( E + E D ) E D R R 1 + L + D S R R

Bu eitlikteki ifadenin biimi nceki sonulardan sezilebilirdi. (b) 20 = D(50 + 0,9) 0,9 1 + 0,015 + 0,02 D

D = 0,420

(c)
IL = VC 20 = =5A R 4

Akm, anahtarlama sayklnda bariz olarak deimez. Anahtarn kapal olduu zaman sresince kaynak akmnn ortalama deeri IL ile ayndr:

I S = DI L = (0,420)(5) = 2,10 A Giri gc = EI S = (50)(2,10) = 105 W k gc = VC I L = (20)(5) = 100 W Verim =

100 = %95,2 105

Bu hesaplama baz kayplar ihmal etmitir. 7 R HA KL 7..4 4G GR H AR RM MO ON NK LE ER R 7..7 eitli kyclarn herbirinin giri akm zamanla deien akm olarak bulunmutur. imdiye kadar kaynak gerilimi, beraber bal dier aygtlar zerinde zt etkiler meydana getirmeyen bir akm salayacak zellikte, ideal bir gerilim kayna olarak modellenmiti. Gerek dnyada kaynaklar byle zelliklere sahip deildir. Giri akmnn harmonik ieriinin hesaplanmas zt etkilerin oluup olumayacan belirlemek iin nemlidir. lgili dier alan ise kaynaktaki byle harmonik akmlarnn bastrlmasdr; gsteri amal olarak bir azaltan kyc kullanlmtr. 7 KA 7..4 4..1 1H HA AR RM MO ON NK AK KIIM ML LA AR RIIN NIIN NH HE ES SA AP PL LA AN NM MA AS SII 7..7

iS akm iin azaltan bir kycnn giri akm, zamann bir fonksiyonu olarak ekil 7.3 de grlmektedir. Byle bir dalga biiminin Fourier serilerinin belirlenmesi dorudan yaplabilir:
1 T A0 = iS (t )dt T 0 ( I I min )t 1 DT A0 = I min + max dt DT T 0 D A0 = ( I max + I min ) 2 (7.147)

(7.148)

(7.149)

( I I min )t 2 DT An = I min + max cos n 0 t dt 0 DT T ( I I min )t 2 DT Bn = I min + max sin n 0 tdt DT T 0

(7.150)

(7.151)

0 =

2 T

(7.152)

7.150 ve 7.151 eitliklerindeki integral ilemleri yaplarak sonular 7.153 ve 7.154 de verilmitir:

1 ( I max I min )[1 cos(n 0 DT )] An = I max sin(n 0 DT ) n 2 nD 1 ( I max I min )(sin n 0 DT ) Bn = I min ( I max )(cos n 0 DT ) + n 2 nD
2 2 C n = An + Bn

(7.153)

(7.154)

(7.155)

7 7..4 4..2 2H HA AR RM MO ON NK LE ER RN AZ ZA AL LT TIIL LM MA AS SII KL NA 7..7 Kyc ve DC kaynak arasna kaynaktaki harmonik akmlarn azaltmak iin dk geiren bir filtre yerletirilebilir. Etkili bir filtrenin kyc frekansndan olduka dk bir kesim frekansna sahip olmas gerekir. ekil 7.40 daki devre bu analiz iin kullanlmtr.

ekil 7.40
Eklenen L1 indktr ve C1 kapasitr istenilen filtreleme ilemini yerine getirirler. In deerli bir akm ile sinsoidal bir akm kayna, kycdan gelen bir harmonik akmn temsil eder. Devrenin analizi DC kaynanda bir yola sahip Innin bir ksmnn hesaplanmasna yardmc olur. Ek olarak, C1 ularndaki harmonik gerilimi hesaplanabilir. Genel olarak, kyc frekansnda en dk dereceli harmonik en nemlidir. ekil 7.40 daki devrenin analizi, harmonik akmna tepki olarak aadaki sonular Isn ve Vnyi vermektedir:

1 I sn = ( j 0 L1 ) j 0 C1 +

(I n ) 1 =

In 2 1 0 L1C1

(7.156)

j 0 L1 (7.157)

2 ( j 0 C1 )( I n ) L1C1 I n 0 I cn = = 2 1 L1C1 1 0 j 0 C1 + j 0 L1

Vn =

In j 0 C1

(7.158)

0 n deeri filtrenin L1 ve C1 ile belirlenen, kesim frekansna kyasla genelde

byktr. Yukardaki eitliklerde mantkl bir yaklam paydadaki 1 teriminin ihmal edilmesidir. Bu durumda eitlik sadece miktarlarn genliklerini ierecek ekilde basitletirilebilir:

I sn =

In L1C1
2 0

(7.159)

Vn =
RNEK 7.25

In 0 C1

(7.160)

Bir azaltan kyc 60 Vluk bir kaynaktan rezistif bir yke 35 V salamaktadr. ndktr srekli indktr akmna neden olacak deerinin iki katdr. T=25 s. 60 Vluk kaynak ve kyc arasna balanacak bir filtre tasarlaynz. Filtrenin 40 kHz de tepe kaynak akmn 0,2 A de snrlamas ve kycnn giriinde 40 kHz deki tepe gerilimi 0,5 Vu gemeyecek ekilde snrlamas gerekmektedir. ZM
D= 35 = 0,583 60

0 = (2 )(40000) = 251300 rad/s

Balangta Imax ve Imin deerleri gerekmektedir. Minimum indktans ile, I min = 0 ve I max = (2)(5) = 10 A. ndktans minimum deerin iki kat olduundan, I max = 7,5 A ve I min = 2,5 A. 7.153, 7.154 ve 7.155 eitliklerinden, en dk dereceli harmonik bileenleri belirlenebilir:

D 0T = 3,665 rad

1 (5)[1 cos(3,665)] A1 = = 2,004 A 7,5 sin(3,665) 3,665 1 (5) sin(3,665) B1 = = 2,646 A 2,5 7,5 cos(3,665) + 3,665
2 2 C n = An + Bn = 3,319 A

7.159 ve 7.160 eitlikleri kullanlarak, L1 ve C1 deerleri belirlenebilir:

0,2 = 3,319 (251300) 2 ( L1C1 ) 3,319 (251300)C1

0,5 =

C1 = 26,4 F L1 = 9,95 H
7 7..8 8D DN AM MK PE ER RF FO OR RM MA AN NS S NA KP DC-DC konvertrlerin ou kapal dng modunda altrlrlar. k gerilimi alglanarak istenilen k gerilimi ile karlatrlr. stenilen k elde etmek iin, iki gerilim arasndaki hata, grev saykl, Dyi ayarlamak iin kullanlr. Yk deiimleri veya giri geriliminden dolay k gerilimindeki deiimler, byle geri beslemeler kullanlarak azaltlabilir veya yok edilebilir. Sistem kararll veya geici performans almasnda konvertr modellemek iin, frekans domeninde konvertr temsil edilmesinde baz vastalara ihtiya vardr. Verilen bir anahtarlama frekans ile, deneyimler gstermitir ki geri besleme dngsnn kapatlmas ve sfr frekanstan anahtarlama frekansnn bir ksmna karlk gelen belli bir frekansa kadar kabul edilebilir kapal dng frekans tepkisi elde edilmesi mmkndr. Bu ama iin, kk bir sinyal davrannda konvertrn temsil edilmesinde bir vastaya ihtiya vardr. Grev saykl belli bir sabit deere ayarlanr ve sonra sabit deerin zerinde ve altnda sinsoidal olarak az bir miktar deitirilir. Anahtarlama frekansna kyasla, frekanstaki bu deiim kk tutulur. Bu ilem karmaktr nk her anahtarlama saykl sresince devre iki veya daha fazla durum aldndan bunun sonucunda devrenin frekans tepkisini analiz etmek iin birden fazla devre olumaktadr. Bu problemin zm iin durum uzay ortalamas kullanlr. Konvertrn her durumu iin devre, konvertrn verilen bu durumda kald zamann parasna gre arl dikkate alnr. lemin iyi bir ekilde gsterilmesi ise aadaki gibi zel bir dzenleme zerinde yaplr.

Aadaki analiz azaltan kyc ile snrlanm ve sonutaki bir dinamik modelde L ve C fiziksel deerlerinden deimemi gzkmektedir. Burada bahsedilmeyen, artran ve azaltan-artran kyc durumlar iin, dinamik model grev saykl, Dnin bir ve k fonksiyonu olan bir indktr ierir. Ek olarak, kk sinyal grev saykl, d gerilimi arasndaki transfer fonksiyonu sa yar dzlemde sfrl bir terim ierir. Bu iki art, bu iki devreye ait dinamik analizin azaltan kycya gre daha zor olmasna neden olur. 7 7..8 8..1 1D DU UR RU UM M--U UZ ZA AY YO OR RT TA AL LA AM MA AL LII A AZ ZA AL LT TA AN NK KIIY YIIC CII M MO OD DE EL L letken kuplajl bir azaltan kyc, ilemi gstermek iin temel bir devre oluturmaktadr. ekil 7.1 de, devre elemanlar ideal karakteristiklere sahip varsaylmtr. S anahtar her periyodun D parasnda kapal kalr. Anahtar her periyodun (1-D) parasnda ak kalr. ekil 7.41 azaltan kycy anahtar kapal (a) ve anahtar ak (b) olarak iki durumda gstermektedir. Bu iki durum iin eitlikler aada verilmitir: S kapal iken:
dvC 1 (iL vC ) = dt C R di L 1 = (e vC ) dt L S ak iken: dvC 1 (i L vC ) = dt c R di L 1 = (0 vC ) dt L (7.163) (7.161)

(7.162)

(7.164)

ekil 7.41 imdi d, S anahtarnn kapal olduu araln bir paras olsun. Bu, imdi zamanla deien bir bir aralktr ve statik durumda Dnin kullanld duruma ters olarak kk harf kullanlmtr. Anahtar ak iken bu aralk d ' veya (1-d) dir.

Bundan sonraki adm, devrenin bulunduu her duruma uygun olarak eitliklerin arln koymaktr. 7.161 eitlii 7.165 eitliini elde etmek iin d ile arplr. Benzer davranla, 7.163 eitlii d ' ile arplarak 7.166 elde edilir:
dv 1 i v d C = d L C C R dt dv 1 i v d ' C = d ' L C C R dt (7.165)

(7.166)

ayet iki eitlik toplanr ve d + d ' = 1 dikkate alnrsa, sonu 7.167 eitliindeki gibidir:
dvC 1 i L vC = dt C R (7.167)

7.162 ve 7.164 eitlikleri ayn ekilde 7.168 ve 7.169 eitliklerini elde etmek iin yeniden dzenlenerek: di 1 d L = d (e vC ) L dt dv 1 d ' L = d ' (0 vC ) L dt Bu iki eitlik 7.170 eitliini elde etmek iin toplanr: di L 1 = (de vC ) dt L (7.170) (7.168)

(7.169)

7.170 eitliindeki sonu anahtarn grev sayklnn fonksiyonudur; bu eitlik 7.168 eitlii ile eliki gstermektedir ve dye bal deildir. Gelitirme ilemindeki sonraki adm, sabit deere ek kk bir sinyal paras ile temsil edilen her deikene kk bir sinyal bileenini eklemektir. Aadaki notasyonda ^ sembol kk sinyal parasn temsil etmektedir. e= E+e
L iL = I L + i C vC = VC + v

S iS = I S + i
di L di = L dt dt

dvC dv = C dt dt

(7.171)

d = D+d d ' = (1 D) d

C iC = 0 + i
R iR = I R + i

7.171 eitliindeki ilikiler 7.167 ve 7.170 eitliklerinde yerine konulur. Sonular 7.172 ve 7.173 eitliklerinde grlmektedir:
C 1 C dv L VC v = I L + i dt C R R (7.172)

L 1 di )(E + e ) VC v C = (D + d dt L

(7.173)

Sfr, birinci ve ikinci derece terimler eitliin sadeletirilmesine izin verir. ki kk sinyal teriminin arpm olan ikinci derece terimler, bal byklklerine baklarak drlebilir. 7.172 ve 7.173 eitlikleri 7.174 ve 7.175 eitlikleri olur: C 1 C dv Vc v = I L + i L dt C R R (7.174)

L 1 di + De v C ) = ( DE VC + Ed dt L

(7.175)

Bu eitlikler, iki eitlik grubuna ayrlabilir. Birincisi, eitliin sabit ksmn ve ikincisi kk sinyal ksmn temsil eder. Sabit ksm 7.176 ve 7.177 eitlikleri ile verilmitir:

V 1 0 = I L C R C 1 0 = ( DE VC ) L

(7.176)

(7.177)

7.176 ve 7.177 eitlikleri Dnin sabit deeri iin ksm 7.2 de gelitirilenler ile ayndr. Kk sinyal paras iin ikinci eitlik grubu 7.178 ve 7.179 eitlikleridir: C 1 dv v = I L C dt C R (7.178)

diL 1 v C ) = ( Ed + De dt L

(7.179)

Yukardaki eitliklerle temsil edilen devre modeli ekil 7.42 de gsterilmitir. Bu ekil, bundan nceki eitliklerdeki sfr ve birinci derece terimleri e zamanl olarak ierir. Normal, sfrdan farkl, alternatif frekanslarda olduu kadar sfr frekansta da alma zelliinde genelletirilmi bir transformotor yaplmas kullanldr. Genelletirilmi bu transformotor zamanla deien dntrme oranna sahip olabilir. Bu, normal bir ideal transformotorun btn akm ve gerilim ilikileriyle uyum salar. ekil 7.42 deki devre byle bir transformotor ierecek ekilde deitirilmi ve ekil 7.43 de olduu gibi yeniden izilmitir. Transformotor iin kullanlan sembol teknik literatrde kabul edilmektedir.

ekil 7.42

ekil 7.43 ekil 7.43 deki edeer devre, azaltan kycnn baz ksmlarnn performansnn analizinde kullanldr. Bunlar performansn DC veya kk sinyal paralar olabilir. ve e sfra ayarlanrsa bu durumda sonu devre Dnin sabit deerleri iin ayet d sfr olmayan bir deere izin verilirse, bu durumda devre performans verir. ayet e kaynak geriliminin giriinde oluan dalgack gerilimlerinin tepkisini modeller. ayet DC kaynak gerilimi ideal deilse bu durumda ekil 7.43 deki akm kayna nemli olur. Kaynak geriliminin bir modlasyonu kycda mevcuttur. Kaynak ve kyc arasna dk geiren bir filtre, bu akm bileeninin etkisini azaltmak iin ekil 7.43 deki devre modeline eklenir.

nin deiimlerindeki tepkidir. Bu Modelden alnabilecek en kullanl bilgi belki de d bilgi, girie k geri beslemesi ile iletim durumunun grev sayklnn kontroluna yardm ederek kapal dng performansnn allmasna izin verir.
7 7..8 8..2 2F FR RE EK KA AN NS ST TE EP PK KS S Bir DC - DC kycnn ak dng frekans tepkisi, komple bir kapal dng sistemini baarl bir ekilde dizayn etmek iin gereklidir. Aadaki analizde sonu, minimum sayda ideal devre elemanna sahip azaltan kyc durumuna uygulanr. Daha komple bir analizde dahil edilebilecek parazitik rezistans deerleri yoktur.

ye tepki olarak kn kk sinyal analizi istenilir. Buna uygun olarak ekil 7.43 de d sfra ayarlanr. ekil, bu deiimlerle ekil 7.44 de yeniden btn DC miktarlar ve e nin bir gerilim kayna olduuna dikkat etmekle beraber, kontrollu izilmitir. E + e

 akm kaynann gerilim eitlikleri zerinde bir etkisi yoktur. Bununla beraber ( E / D)d deerinde kontrollu gerilim kayna sfr deildir.

ekil 7.44
Devredeki daha ileri bir deiim transformotoru elimine eder ve ekil 7.45 de grlen ye tepki olarak v C gerilimi snml bir ikinci derece sistemdir. s devreyi verir. d domenindeki sistem tepkisi 7.180 eitlii ile verilmitir:

ekil 7.45
C ( s ) v = d ( s) E = EF ( s ) L 2 1 + s + LCs R (7.180)

Asal frekansn bir fonksiyonu olarak F(s) nin bir grafii ekil 7.46 da gsterilmitir.

ekil 7.46

7 7..8 S 8..3 3K KA AP PA AL LII D D N NG G T TE EP PK KS ayet kycnn k geri besleme olarak kullanlrsa, bu durumda k giriin baz komutunu takip edecek ekilde yaplabilir. Bir analiz, giri komutundaki bir adma kk sinyal tepkisini belirler. ekil 7.47 byle bir sistem iin tipik bir devredir. Bu dzenleme iin, sistem hatas 7.181 eitlii ile verilir. v e = vi vC (7.181)

ekil 7.47 Grev saykll kyc, sistem hatasn grev saykl ile ilikilendirir. Bu rnekte, kyc basit bir integratr olarak varsaylr. 7.182 eitlii istenilen ilikiyi ifade eder:
K K d = ( v e ) = ( vi vC ) s s (7.182)

Bu iliki, DC ksm veya kk sinyal ksm gibi btn miktarlar iin geerlidir. Bundan byle, 7.183 eitlii kk sinyal parasn ifade eder. K = i v C ) d ( v s (7.183)

7.183 ile 7.180 eitlii birletirilmesinin sonucu, 7.184 ve 7.185 eitliklerinde verilmitir: K = [EF ( s )] C = EF ( s )d i v C ) v ( v s (7.184)

G=

C v K = EF ( s ) e v s

(7.185)

Bu sonular ekil 7.48 deki gibi blok diyagram gsteriminde birletirebilir. 7.184 eitlii 7.185 eitliinde gsterildii gibi bir ak dng kazanc verir. Bu genel iliki ekil 7.49 daki grafikte gsterilmektedir. LC rezonans frekansnda sistemin tepe kazancnn dng kararszlna neden olmamas iin btn kazancn ayarlanmas gerekir. ayet tepe frekans karlrsa, tm sistem kazanc artrlabilir ve sistem performans iyiletirilebilir.

ekil 7.48

ekil 7.49 rnek 7.26 dzeltilmemi bir LC filtresi kullanan kapal dng tasarmn aklamaktadr. rnek 7.27 olabilecek bir iyiletirmeyi aklamaktadr. RNEK 7.26 ekil 7.47 deki azaltan bir kyc ekil 7.50 de grld gibi k gerilimini alglayacak bir geri beslemeye sahip ve artlarn deiimine gre k gerilimini sabit tutarak grev saykln ayarlamaktadr; E=40 V, R=10 , VC=15 V ve f=100 kHz. Aadakileri bulunuz: (a) L ve C nin deeri (L nin deerini srekli indktr akm iin gerekli olan deerin iki katna ayarlaynz ve C deerini anahtarlama dalgack gerilimini tepeden tepeye 0,1 V ile snrlayan bir deerde tutunuz.) (b) kararl bir sistem iin Knn deeri C nin zaman domeni tepkisi. (c) v

ekil 7.50 ZM (a) 7.177 eitliinden:

D= 7.19 eitlii kullanlarak: VC 15 = = 0,375 E 40

(10)(10 10 )(1 0,375) TR = 31,25 10 6 H Lmin = (1 D ) = 2 2

Bylece, L = 62,5 10 6 H olur. 7.17 ve 7.18 eitliklerinden:

1 (1 0,375) 10 10 6 I max = (0,375)(40) + 125 10 6 10

I max = 1,5 + 0,75 = 2,25 A

I min = 1,5 0,75 = 0,75 A

7.22 eitlii kullanlarak: 0,1 = (2,25 0,75) (10 10 6 ) 8C

C = 18,75 10 6 F
(b) 7.180 ve 7.185 eitliklerinden, ak dng kazanc bulunabilir:

G=

C K v 1 = (40) 6 9 2 e s v 1 + 6,25 10 s + 1,1719 10 s

Bu fonksiyon K=1 iin ekil 7.51 de izilmitir. Grafikten, K nn 31,62 (30 db)ye belirlenebilecei aktr ve kararllk iin 0 db den ok aa tepe rezonansn srdrmeye devam eder.

ekil 7.51 Knn dahil edildii deerle, 7.185 eitlii kullanlarak kk sinyal ak dng tepkisi aadaki gibi olur:
G= C ( s ) v (31,62)(40) = e ( s ) s (1 + 6,25 10 6 s + 1,172 10 9 s 2 ) v

(c) Kapal dng durumunda, giri komutunda kk bir deiimin adm tepkisi belirlenebilir: C ( s ) v G = i ( s ) 1 + G v C ( s ) v 1264,8 = i ( s ) 1264,8 + s + (6,25 10 6 s 2 ) + (1,172 10 9 s 3 ) v

C ( s ) = v

i ( s ) 1,079 1012 v 2 ( s + 1272,5)( s + 4061s + 8,48 108 )

i (t ) nin zaman domeni birim-giri adm iin, v C (t ) nin zm aadaki gibidir: v

C (t ) = 1,0 1,0042e 1273 t + 0,0439e 2030 t sin(29052 t 3,24) v

Tepki bir sabit, bir stel ve bir kk snml sinsoidalden olumaktadr. Bu geicilik gerekte yaklak olarak 3 veya 4 ms de tamamlanr. Bu rnein amac optimum bir geri besleme tasarlama olmayp sadece olabilirlii gstermektedir. Ak dng tepkisinin daha ileri biimlendirilmesiyle iyiletirilmi bir geici tepki kullanlabilir. Ak dng tepkisinde tepe rezonans LC filtre devresindeki snmn artrlmasyla azaltlabilir. Snm artrmak iin bir direncin dorudan eklenmesi sistemin kayplarn artrr ve bundan dolay zm iin uygun deildir. Filtre kapasitrne paralel yerletirilmi seri bal bir diren ve kapasitr uygun bir cevap olabilir. ekil 7.52 deki devre olabilecek bir zm gstermektedir.

ekil 7.52 Bu devrenin tasarm, LC rezonans frekansnda R2nin uygun bir snm salamasn gerektirir. C2 kapasitr R2 akmndaki DC bileeni tkar. Yk direnci, R bir miktar snm salamakla beraber etkisi kktr. Kyc frekansn filtre etmeleri gereken L ve C daima yle bir deerdedir ki yk direnci tepe rezonansn snmnde etkili olmas bakmndan ok byktr. C2nin deeri, rezonans frekansnda etkisinin kk olmas iin yeteri kadar byk olmaldr. R ve R2nin birletirilmesi snme daha fazla etki etmelidir. Tasarm iin uygun bir iliki 7.186 eitliinde R2 yi eitlemektir: R2 = L / C (7.186)

R ile beraber bu R2 deeri tepe rezonans tepkisini uygun bir tasarm seviyesine azaltr. ekil 7.52 deki devre kullanlarak, F(s)nin yeni ifadesi 7.187 eitliinde grlmektedir:
F ( s) = 1 + R2 C 2 s L L 1 + R2 C 2 + s + ( RC + RC 2 + R2 C 2 ) s 2 + R2C 2CLs 3 R R (7.187)

RNEK 7.27 rnek 7.26 daki tepki, sistemin kazancnn artmasna izin veren LC filtreye snm eklenerek iyiletirilebilir. Aadakileri bulunuz:

(a) tepkiyi gelitirmek iin snm elemanlar (b) sistem kazancnn yeni deeri (c) zaman domenindeki yeni tepki. ZM (a) 7.186 eitlii kullanlarak, R2 seilir:
R2 = L / C = 62,5 = 1,83 18,75

R2ye kyasla nceki rezonans frekansnda sadece lml bir etkiye sahip olan C2 seilir. nceki rezonans frekans 29,212 rad/s.
R 1 = 2 C 2 3 C 2 = 56,1 10 6 F C2nin hesaplanmasndaki 3 faktr keyfi olarak seilmitir. (b) ekil 7.52 deki yeni devre dzenlemesi iin F(s)nin yeni ifadesi hesaplanr:

F (s) =

1 + (102,66 10 6 ) s 1 + (108,9 10 6 ) s + (5,32 10 9 ) s 2 + (120,3 10 15 ) s 3

Sistem kazancnn yeni grafii K=1 iin ekil 7.53 de izilmitir. nceki rezonans frekansna yakn tepe deeri hemen hemen kaybolmutur. Bu grafikten, K nn 41 db olabilecei aktr ve tepe rezonans hala 0 db ekseninin 15 db aasnda tutmaktadr. C ( s ) Bu, yaklak olarak rnek 7.26 da kullanlan ayn kriterdir. ayet bu yaplrsa, v zm aadaki sonular verir:

C ( s ) = v

i ( s ) (35,64 1015 )(1 + 102,7 10 6 s )v 4 3 6 2 12 s + 44217 s + (905 10 ) s + (11,97 10 ) s + 35,64 1015

i ( s ) 1/s eitlenirse, v C (t ) nin zm aadaki gibi olur: (c) ayet v

C (t ) = 1 0,807e 3950 t 0,178e 24851 t + 0,444e 7708 t sin(17426t 3,109) v Yukardaki nc ve drdnc terimler olduka kktr ve birinci terime gre daha hzl kaybolurlar. zm temelde yaklak olarak 250 s zaman sabiti ile steldir. Bu, rnek 7.26 da 785 s zaman sabiti ile karlatrlabilir. Geicilik hemen hemen tam 1 ms iindedir. Bu rnekte kullanlan teknik sistem tepkisinde iyileme sonucu ile kazancn artmasna izin vermitir.

ekil 7.53 7 7..8 8..4 4G GR R D DA AL LG GA AC CIIK KT TE EP PK KS S Giri kaynak gerilimindeki deiimler, kapal dng regleli kontrol sistemlerinde bile k geriliminde deiimlere neden olabilir. nceki ksmlarda gelitirilen model byle bir etkiyi belirlemede kullanlabilir. ekil 7.54 deki dzenleme, sfrda kk sinyal giri komutlu bir durumu anlatmaktadr. Konvertrn besleme gerilimi sabit deil ve zamanla deimektedir. Bu, dorultma kademesinden sonra yetersiz filtreleme nin deeri ileminden kaynaklanan bir dalgack gerilimini temsil edebilir. Bylece, e sfr deildir.

ekil 7.54
Devre ilemini tanmlamak iin eitlikler yazlabilir. Aadaki iliki, ekil 7.42 ve 7.54 ve 7.183 eitlii kullanlarak yazlabilir:

K C = DF ( s )e + E F ( s )(v i v C ) v s

(7.188)

i sfra eitlenerek sonuta 7.189 eitlii elde edilir: 7.188 eitliinde, v C ( s ) v sDF ( s ) = ( s ) s + KEF ( s ) e (7.189)

nceki kapal dng tepki eitlii, kycnn kaynak gerilimindeki deiimlerde istenilen her kararl durum tepkisi iin zlebilir. RNEK 7.28 rnek 7.27 deki kyc, 15 Vluk bir ka karlk gelen sabit bir giri komutu ile almaktadr. 40 Vluk giri kaynak gerilimi zerine bindirilmi 1 Vluk bir dalgack gerilimine (tepeden tepeye 2 V) sahiptir. Bu dalgacn frekans 120 Hz ve dorultucu kaynak geriliminin yetersiz bir filtreleme ileminden kaynaklanmaktadr. Kycnn k geriliminde 120 Hzlik dalgacn tepe deerini bulunuz. ZM rnek 7.27 deki sonular kullanlarak, aadaki deerler bilinmektedir: K=112,2 D=0,375 E=40 V

F ( s) =

1 + (102,7 10 6 ) s 1 + (108,9 10 6 ) s + (5,32 10 9 ) s 2 + (120,3 10 15 ) s 3

C ( s ) iin 7.189 eitliindeki deerler kullanlarak sonu aadaki gibidir: v

C ( s ) v 0,375s (1 + 102,7 10 6 s ) = ( s ) 4488 + 1,461s + (108,9 10 6 ) s 2 + (5,32 10 9 ) s 3 + (120,3 10 15 ) s 4 e

120 Hzlik dalgack gerilimi iin, bu fonksiyon hesaplanabilir.
C ( j ) v = 0,062 ( j ) e Yaklak olarak giriteki dalgacn % 6 s kycnn knda gzkr, artc ekilde byk bir dalgack. Bunun iki nedeni vardr. Birincisi, k LC filtresi 4650 Hzlik bir rezonans frekansna sahiptir, bu yzden 120 Hz frekansta etkisi azdr. LC filtre, sadece 100 kHz kyc frekansnda etkili olacaktr. kincisi, dngde basit bir integratr vardr. Bu elbette tepkinin, ak dng tepkisinin hemen hemen optimum biimlendirilmesi kullanld durumda olabildiinden daha yava olmasna neden olacaktr. Bu konu hakknda daha ileri inceleme amacn dna tamaktadr. 7 9 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 7..9 7.1 Bir DC kyc veya konvertr nedir? 7.2 Bir azaltan kycnn alma prensibi nedir? s = j = j (2f ) = j 754 de

7.3 Bir artran kycnn alma prensibi nedir? 7.4 Bir azaltan-artran kycnn alma prensibi nedir? 7.5 Yk dalgack akmnda kyc frekansnn etkisi nedir? 7.6 ki DC gerilim kayna arasndaki enerji transferinde kontrol edilebilen snrlamalar nedir? 7.7 Bir kycnn performans parametreleri nedir? 7.8 Bir klasik kycnn minimum k gerilimi niin snrlandrlmtr? 7.9 Kaynak indktansnn etkisi nedir? 7.10 Bir kyc tasarmndaki admlar nedir? 7.11 Srekli ve sreksiz indktr akm ne demektir? 7.12 Filtre tasarmnda kyc frekansnn etkisi nedir? 7.13 Enerjinin geri dnm nasl yaplr? 7.14 Harmonikler nasl azaltlr? 7.15 Frekans tepkisi, kapal dng tepkisi, giri tepkisi ne demektir? 7 7..1 10 0P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 7.1 ekil 7.1 deki gibi bir azaltan kyc aadaki verilere sahiptir: E=40 V, T=50 s, L=250 H, C=60 F ve R=10. Aadakileri bulunuz: (a) srekli indktr akm iin gerekli L deeri (b) VC (c) Imax ve Imin (d) VC. 7.2 ekil 7.1 deki gibi bir azaltan kycnn 60 Vluk bir kaynaktan 24 V k geriliminde 100 Wlk bir k vermesi gerekmektedir. Anahtarlama frekans 60 kHz dir. VC nin izin verilen deeri 0,15 Vtur. Lnin srekli indktr akm iin gereken deerin 3 kat olduunu varsayarak D, L ve C deerlerini bulunuz. 7.3 Bir azaltan kyc 50 V ile 70 V arasnda deien bir kaynaktan almaktadr. k 30 V ta 200 Wtr. 60 kHzlik bir anahtarlama frekans varsayarak, btn artlar altnda srekli indktr akmn tam srdrecek ve VC 0,1 Vu gemeden devrenin dier elemanlarn tasarlaynz. 7.4 ekil 7.5 deki gibi bir artran kyc aadaki verilere sahiptir: E=18 V, T=15 s, L=20 H, C=200 F, D=0,4 ve R=6 . Aadakileri bulunuz: (a) srekli indktr akmn srdrmek iin gereken L deeri (b) VC (c) Imax ve Imin (d) VC . 7.5 ekil 7.5 deki gibi bir artran kyc 30 Vluk bir kaynaktan 100 W ve 40 Vluk bir yk beslemektedir. Anahtarlama frekans 25 kHz dir. L ve C deerlerini, tepe anahtar akm 5 Ai ve VC 1,0 Vu gemeyecek ekilde tasarlaynz. 7.6 ekil 7.5 deki gibi bir artran kyc 20 V ile 30 V aras deien bir kaynaktan 200 W ve 50 Vluk bir yk beslemektedir. Anahtarlama frekans 60 kHz dir. Lnin yle bir deerini bulunuz ki indktr akm asla sreksiz duruma gemesin. En kt durumda VC 0,3 V olacak ekilde Cnin deerini bulunuz.

7.7 ekil 7.9 deki gibi bir azaltan-artran kyc 50 Vluk bir kaynaktan 100 luk bir yk beslemektedir. T=25 s, L=378 H, C=20 F, D=0,45. Aadakileri bulunuz: (a) srekli indktr akm iin gerekli L deeri (b) VC (c) Imax ve Imin (d) VC . 7.8 ekil 7.9 deki gibi bir azaltan-artran kyc 25 Vluk bir kaynaktan 35V ve 25 luk bir yk beslemektedir. Anahtarlama frekans 40 kHz dir. Aadakileri bulunuz: (a) srekli indktr akm iin gerekli L deeri (b) VC 0,25 V iin Cnin deeri (burada a kknda bulunan L deerinin iki katn kullannz). 7.9 ekil 7.9 deki gibi bir azaltan-artran kyc 24 Vluk bir kaynak gerilimine sahiptir. 10 luk bir yke gerilimin 10 V ile 40 V arasnda verilmesi gerekmektedir. Anahtarlama frekans 60 kHz dir. L ve C deerlerini, srekli indktr akmn srdrecek ve VC yi 0,5 Vta snrlayacak ekilde tasarlaynz. 7.10 Bir tepkili kyc aadaki veriye sahiptir: E=200 V, T=15 s, L1= L2=600 H, D=0,4, C=40 F, N1 / N 2 = 1 ve R=150 . Aadakileri bulunuz: (a) srekli indktr akmna neden olacak minimum indktans deeri (b) VC (c) Imax ve Imin (d) VC . 7.11 150 Vluk bir kaynaktan 200 luk bir yke 160 V verecek bir tepkili kyc tasarlaynz. Anahtarlama frekans 40 kHz, indktr akm tam srekli ve k dalgack gerilimi 0,5 Vu gememelidir. Kyc transformotorunun dntrme orann 1:1 varsaynz. 7.12 250 Vluk bir kaynaktan 15 Vta 2 A verebilecek bir kyc tasarlaynz. Anahtarlama frekans 40 kHz dir. ndktr akmnn srekli olmas ve VC nin 0,05 Vu gememesi gerekir. zmn bir paras olarak, uygun bir dntrme oran seilmelidir. 7.13 ekil 7.15 deki gibi bir ileri kyc aadaki karakteristiklere sahiptir: E=60 V, T=25 s, L1= L2= L3=12 mH, L=50 H, D=0,35, C=40 F, N1 = N 2 = N 3 ve R=4 . Aadakileri bulunuz: (a) Imax ve Imin (b) VC (c) VC (d) imnin tepe deeri (e) saykl bana enerji ve 3. sarg tarafndan kaynaa geri dnen g. 7.14 Bir ileri kyc 65 Vluk bir kaynaktan 25 Vta 100 W vermektedir. alma frekans 50 kHz dir. VC=0,5 V ile srekli modda alacak bir kyc tasarlaynz. imnin deerini Imax n %5i ile snrlaynz. 7.15 Bir ileri kyc 230 Vluk bir kaynaktan 12 Vta 150 W verecektir. 1. ve .2

sarmlara kyasla 2. sargnn uygun bir sarm saysn seiniz. Anahtarlama frekans 50 kHz dir. VC nin 0,12 Vu gememesi gerekir ve imnin deerini Imax n %5ini gememesi gerekir. k indktrnn srekli modda almas gerekir. 7.16 letken olarak kuplajl bir azaltan kyc 24 Vluk bir kaynaktan bir yk 12 V ta 5 A ile beslemektedir. f=50 kHz, L=8 H, C=200 F. Aadakileri bulunuz: (a) alma modunun srekli olup olmad (b) D (c) D2 (d) Imax (e) VC 7.17 Bir azaltan kyc olabildiince kk bir indktr ile sreksiz modda almak iin tasarmlanmtr. 60 Vluk bir kaynaktan 24 Vta k gc 120 Wtr. Anahtarlama frekans 100 kHz dir. Anahtar akm 14 Ai gemeyebilir. Aadakileri bulunuz: (a) gereksinime uyan L ve D deerleri (b) VCyi 0,5 V ile snrlayan C deeri 7.18 Bir artran kyc geni aralkl bir k geriliminde almaktadr; E=20 V, T=20 s, L=19,2 H, C=50 F ve R=20 . Aadakileri bulunuz: (a) hem srekli ve hem de sreksiz alma iin D aral (b) D=0,4 iin k gerilimi (c) b kk artnda Imax (d) b kk artnda VCnin deeri. 7.19 Bir azaltan-artran kyc 16 Vluk bir kaynaktan 20 Vta 25 luk rezistif bir yk beslemektedir. Aadakileri bulunuz: (a) Dnin deeri (b) Imax (c) VC yi 0,15 V ile snrlayan C deeri 7.20 Bir tepkili kyc 150 Vluk bir kaynaktan bir yk 150 Vta beslemektedir. Balangta, ideal transformotor kuplaj varsaynz; T=75 s, L1= L2=1 mH, L=50 H, N1 / N 2 = 1 ve R=50. Aadakileri bulunuz: (a) Dnin deeri (b) Imax (c) ayet transformotor ideal deilse t1in deeri (Lx=5 H ve CS=0,05 F) (d) i1(t1) (e) t2nin deeri (f) maksimum anahtar gerilimi. 7.21 Problem 7.21i Lx=3 H ile tekrar ediniz. 7.22 N1 / N 2 = 1 ile bir tepkili kyc ekil 7.27 iin aadaki verilere sahiptir. Akm modu tam sreklidir. E=150 V, VZ=325 V, VC=99,3 V, Lx=4 H, Lm=496 H, T=40 s, D=0,4. C VCnin ihmal edilebilecei kadar byktr. (a) i1in tepe deeri,

(b) t1in deeri (c) i2nin tepe deeri (d) gerilim sktrcnn ortalama gc (e) ortalama yk gc. 7.23 Bir tepkili kyc ekil 7.27 de grld gibi edeer bir devre oluturan anahtar ularnda bir gerilim sktrc kullanmaktadr. Aadaki alma artlar bilinmektedir: N1 / N 2 = 1 , E=240 V, VZ=600 V, VC=110 V, Lx=5 H, Lm=495 H, T=50 s, D=0,3. C=100 F. Aadakileri bulunuz: (a) anahtar aldnda i1in tepe deeri, (b) i1in sfra dmesi iin zaman (c) i2nin tepe deeri (d) i2nin sfra dmesi iin zaman (e) yk direnci (f) yk dalgack gerilimi 7.24 ekil 7.30 daki dzenleme ile bir tepkili kyc aadaki veriye sahiptir. ndktr akm tam sreklidir. N1 = N 3 , N1 / N 2 = 5 , E=100 V, VC=13,2 V, Lx=5 H, Lm=495 H, T=50 s, D=0,4, C byktr. Aadakileri bulunuz: (a) anahtar aldnda i3n sfra inmesi iin gereken zaman, (b) yk direnci (c) her kesim ileminde kaynaa geri dnen enerji 7.25 Bir azaltan kyc 50 Vluk bir kaynaktan bir yke 30 Vta 5 A vermektedir. ndktr akm tam sreklidir. RL=0,05 . Dier devre elemanlar idealdir. Dnin gereken deerini bulunuz. 7.26 Bir artran kyc 20 Vluk bir kaynaktan bir yke 60 Vta 5 A vermektedir. ndktr akm tam sreklidir. Dier devre elemanlar idealdir. Dnin 0,71 deerini gememesi iin maksimum indktr direncini bulunuz. 7.27 Bir azaltan kycnn ideal olmayan anahtarlar srekli akm modu ile ES=1,5 V ve ED=1,0 V olarak temsil edilebilmektedir. RL=0,06 , E=100 V, VC=60 V ve R=7,2 . Dnin gereken deerini bulunuz. 7.28 Bir artran kyc bir MOSFET anahtar ile kontrol edilmektedir. ndktr akm sreklidir. E=35 V, VC=78 V, ED=1,4 V, R=27 . Dnin 0,58i gememesi iin RSnin deerini bulunuz. 7.29 Byk indktans deeri ile bir artran kyc aadaki veriye sahiptir: E=15 V, VC=35 V ve R=10 , ED=1,1 V, RL=0,12 , RS=0,15 ve f=40 kHz. Aadakileri bulunuz: (a) Dnin gereken deeri (b) giri akm (c) her devre elemanndaki g kayb (d) k gcnn giri gcne oran (anahtarlama kayplarn ihmal ediniz). 7.30 Srekli akm iin minimum indktansa sahip bir artran kyc 25 Vluk bir kaynaktan 50 Vta 100 W beslemektedir. Btn anahtarlama elemanlar ideal

dnlmektedir. T=25 s. Kaynak ve kyc arasna konulmak zere, kaynak akmnn 40 kHz bileenini 0,4 A tepe deerine drecek bir dk geiren filtre tasarlaynz. Kycda, gerilimin 40 kHz bileeni 0,5 V tepe deerini amamaldr. 7.31 Bir azaltan kyc aadaki eleman deerlerine sahiptir: E=50 V, VC=35 V, T=25 s, L=30 H, C=100 F ve R=8 . DC kaynak gerilimi ve kyc arasna konulmak zere bir filtre tasarlaynz. Kaynak akmnn en dk frekansl bileeni 0,2 A tepe deerini ve kycda en dk frekansl gerilim bileeni 0,5 V tepe deerini gememelidir. 7.32 letken olarak kuplajl bir azaltan kyc 30 Vluk bir kaynaktan 6 luk bir yke 12 V vermektedir. Anahtarlama frekans 60 kHz dir. Aadakileri bulunuz: (a) srekli akm iin gerekli olduunun iki kat deerinde olan L deeri ve VC=0,05 V iin gereken C deeri (b) K=1 ile ak dng transfer fonksiyonu (c) sistemin kabul edilebilir kazan marjini ile kararl olaca bir K deerinin seimi (d) k gerilimi iin kk adm komutundaki tepkiyi deerlendiriniz 7.33 Problem 7.32 yi LC filtre tepkisini azaltmak iin R2 ve C2 kullanarak tekrar ediniz. 7.34 Aadaki veri ile bir azaltan kyc 50 Vluk DC kaynann zerinde 120 Hz frekansta %10 tepe dalgack ile bir giri gerilimine sahiptir. ayet kabul edilebilir bir kapal dng kazanc seilmise kta 120 Hz gerilimin tepe deerini bulunuz. T=15 s, L=80 H, C=20 F, R=10 , D=0,35, R2=2,0 ve C2=60 F. 7.35 Problem 7.34 deki veri ve zm kullanarak, giri komutunda kk bir adm iin k gerilimi zaman tepkisini bulunuz.

8 NVERTERLER
Bu blmde, bir DC kaynandan AC k yapan inverterlerden bahsedilecektir. AC k anahtarlama ilemleri ile elde edilir ve elde edilen dalga ekli gerilim paracklarndan oluur. Bu paracklarn deeri pozitif, negatif veya sfr olabilir fakat genel olarak sadece bir adet sfr olmayan genlik vardr. 8 1P PA AR R A AL LII K KA AY YN NA AK K:: Y YA AR RIIM M--K K P PR R 8..1 ekil 8.1 deki devre diren ve indktanstan oluan bir yke kare dalgal AC gerilim salamak iin kullanlabilir. DC kayna eit iki paradan oluur ve paral kaynak olarak adlandrlr ve ekilde grld gibi dzenlenebilir. Devre ayn zamanda yarm kpr olarak bilinir nk iki anahtar kullanlr (ekil 8.5 deki tam kprde bunun tersine drt anahtarn kullanlmas gerekir). ekil 8.1 deki ideal anahtarlar alternatif olarak alr ve kapanrlar, zamann her %50si iin bir anahtar kapal iken dieri aktr. Anahtarlar, BJT, SCR veya MOSFET olabilir. S1 anahtarnn kapal olduu aralkta, S2 alr, yukardaki dngnn devre eitlii Kirofun gerilim kanununa gre, v L = E olur. Belli bir zaman sonra, S1 alr ve S2 kapanr. Aadaki dng iin Kirofun gerilim kanununa gre devre eitlii v L = E olur. Sonu, ekil 8.2 de grld gibi vL iin kare dalgal alternatif akm biimidir. ekilde ayn zamanda akmn ekli de grlmektedir. ekil 8.2 hakknda birka yorum: S1 anahtarnn almadan tam nceki t = T / 2 zamannda, iL pozitiftir. S1 anahtarnn almas ve S2 nin kapanmas zerine, vL nin iaretinin deimesine ramen, iL nin srekli ve belli bir zaman iin pozitif olmas gerekir. Zamann belirli bir periyodunda, S2 nin akm ynn deitirmesiyle iL iaretini deitirmez. Bu durumda anahtar eleman olarak rnein sadece bir BJT kullanlamaz. Buna ek olarak ters yndeki akm iletebilecek paralel bir diyot kullanlmas gerekir. Devre ilemini daha iler hale getirmek iin, ekil 8.1, S1 ve S2 paralar yerine BJTler kullanlarak, ekil 8.3 de yeniden izilmitir.

ekil 8.1

ekil 8.2 S1in kapallnn sonunda, bir andaki bir zaman gznne alnsn. Q1 transistrnn ideal bir davran olarak sfr zamanda kesime gittii varsaylsn. Q2 transistr beyz akmnn salanmas ile iletime geirilir. iL pozitif olduundan, Q2 transistr yk akmn iletemez. iL iin mevcut olabilen tek yol D2 diyotu iledir. Ayn anda iL, Q1 den D2ye anahtarlanr, yk terminalinin sa taraftaki balants, iki g kaynann aa terminalinden yukar terminaline kaymtr. Ayn anda, yk gerilimi polaritesini deitirir. Bylece, Q2nin iletime gemesi dorudan ve ani olarak hibir eyi etkilemez.

ekil 8.3

Yk akmnn azald bir aralktan sonra, yk akm sfra gider ve negatif olur. Bu zaman noktasnda, Q2 nin gerekten iletime gemesi gerekir. ekil 8.4 akm-zaman grafiklerini gstermektedir. Dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta, transistrn kesime gitmesinin iletime gitmesinden ekseriyetle daha yava olmasdr. Bundan dolay, transistrn iletimi, dier transistr kesim ilemini tamamlayncaya kadar geciktirilir. Bu pratik bir probleme neden olmaz, nk iletime geecek transistr, gerekte indktif ykten dolay belli bir periyot sresinde iletime gemez. Yk akmnn davran aadaki eitlik kullanlarak bulunabilir. ekil 8.1 deki devrede, S1 anahtar kapal ilen, 8.1 eitlii oluur:
E = v L = RiL + L diL dt diL dt

(8.1)

S2 anahtar kapal ilen, 8.2 eitlii uygulanr:

E = v L = RiL + L

(8.2)

ekil 8.4

8.1 eitliinin zm iin snr artlar, t=T/2 anndaki akm t=0 anndaki akma iaret deiimi dnda benzer. 8.1 eitliinde bu durum kullanlarak 8.3 eitlii bulunur:
E i L = (1 e t / ) Ie t / R burada,
T / 2 E 1 e I = T / 2 R1+ e

(8.3)

(8.4)

ve
= L R

(8.5)

ekil 8.4 de, baz akmlarn balangc ve sonu iL sfr iken oluur. Bu zaman, 8.6 eitliinde gsterildii gibi, 8.3 eitliinde iL sfra eitlenerek ve 8.4 eitlii kullanlarak bulunabilir:
2 t1 = ln 1 + e T / 2 (8.6)

ekil 8.4 deki grafikten, anahtarn iki ksmndaki ortalama akm hesaplanabilir. Transistr akm t1 ve t=T/2 arasnda oluur ve periyodun dier ksmnda sfrdr. Diyot akm t=0 ve t1 arasnda oluur ve periyodun kalan ksmnda sfrdr. Ortalama akmlar 8.7 ve 8.8 eitlikleri ile verilir: 1 T /2 I C = iL dt (8.7) T t1
1 t1 I D = iL dt T 0 (8.8)

RNEK 8.1 ekil 8.3 de aadaki bilgiler verilmitir: E=300 V, R=10, f=60 Hz ve L=0,05 H. Aadakileri bulunuz.
(a) tepe yk akm (b) yarm dalgann balangcndan sonra akmn sfr getii zaman (c) ortalama transistr akm (d) ortalama diyot akm ZM (a) 8.5 eitliinden: =
8.4 eitliinden: L 0,05 = = 0,005 sn R 10
T / 2

E 1 e i L = T / 2 R 1 + e (b) 8.6 eitliinden:

300 1 e 0, 01667 / 0,01 = 20,47 A 0 , 01667 / 0 , 01 = 10 1 + e

2 t1 = (0,005) ln = 0,00260 sn 0 , 01667 / 0 , 01 1+ e

(c) 8.7 eitliinden: 1 0,00833 1 T /2 I C = i L dt = (30 50,47e t / 0, 005 )dt = 4,18 A 0 , 00260 t T 1 0,01667 (d) 8.8 eitliinden: 1 0, 0026 1 t1 I D = i L dt = (30 50,47e t / 0, 005 )dt = 1,46 A 0 0 T 0 , 01667 BJT uygulamal durum iin ekil 8.4 deki grafikler gsterir ki kollektr akm Q1 0 < t < T/2 aralnda bir yerde balar. Genel olarak kesin zaman tam bilinmemektedir. Devrenin baarl bir ekilde fonksiyonunu yerine getirmesi iin, Q1 in beyz akmnn uygun bir zamanda salanmas gerekir. Bu problem, Q1 in beyz akmn, Q2 nin ncelikli olarak kesiminin tamamlanmasnn garantiye alnmas iin gereken balangtaki ksa geciktirme haricinde, 0 - T/2 arasndaki tm yarm periyot boyunca salanmas ile zlebilir. Anahtar olarak SCRnin kullanld bir durumda, yarm periyotluk aralk sresince, srekli kap akm uygulanabilir. SCRnin kap akmnn ksa bir palsi ile iletimde kalabilmesine ramen, bu metot burada kullanl deildir, nk bu palsi salamak iin uygun bir zaman genel olarak bilinmemektedir. Alternatif bir iletim prosedr, yarm periyotluk aralk sresinde eit aralkl ksa kap akm palsleri salar. SCRnin iletimi iin uygun devre artlarnn salanmas ile her pals SCRyi iletimde tutmak iin yeterlidir. ayet SCRnin anot-katot gerilimi henz pozitif deilse, bu durumda SCR iletime balamaz. Ksa bir zaman sonra, baka bir kap akm palsi oluur ve SCRnin anot-katot gerilimi imdi pozitifse, SCR iletime balar. Bu ilem, kap akm palsi oluturulduu zaman SCRnin anot-katot geriliminin pozitif olduu bir zamana kadar srer. Kap akm palsleri arasndaki boluk, iletimin oluabilecei bir aralkta yeteri kadar ksa olmaldr ve bariz devre etkileri oluturabilecek kadar uzun olmamaldr. Bu metodun ak bir faydas, kap akmn salayan devre elemanlarnn boyutu ve fiyatndaki azalmadr. ayet bir SCR anahtar yerine kullanlrsa, bu durumda 3. blmde bahsi geen komtasyon metodlar ile her yarm dalgann sonunda SCRnin kesimi salanmaldr. Bu durum bir BJT veya MOSFET durumunda ise farkl olup sadece anahtar iletime srecek src devre d braklr. Bu dizayn gereksinimleri, kk ve orta gl aygtlar iin bir BJT veya MOSFET kullanmn zorlamaktadr. ok byk donanmlar iin, komtasyon kapasitrlerinin kullanlmas gerekmekle beraber, SCR lerin kullanlmas savunulabilir. Baz durumlarda, GTO bir inverter anahtar olarak dizayn iin seilebilir. Yar-iletken elemanlarn geliimi, zel inverter dizaynlar iin elemanlarn ekonomik seimini etkilemeyi srdrecektir. 8 2K K P PR R N NV VE ER RT TE ER R 8..2 nceki devre dzenlemesi temel inverter kavramlarn sunmaktadr. Eit genlikteki iki kaynaa gerek duyulmas, ou durumlarda bu zm istenilmez hale getirir. Bunun yerine, kpr inverter dzenlemesi kullanlabilir. Kpr inverterde bir kaynak kullanlr,

fakat bu geliim drt anahtar kullanlarak dengelenir. ekil 8.5 deki devre, bir DC kayna ve drt adet ift ynl anahtar kullanan bir inverterdir. Bundan nce anahtar iin bahsedilen btn artlar geerlidir. DC kayna her yarm dalgada invertere akm verir, oysaki yarm kprdeki iki DC kaynann her biri, her inverter dalgasnn her yarm dalgasnn birinde akm verir. nverter ilemi sresince, S1 ve S4 anahtarlar ayn zamanda kapanr ve iL akmna bir yol ile beraber vL nin pozitif deerini salar. Bir yarm dalgann sonunda, anahtarlar alr ve S2 ve S3 kapanr. Burada yine, indktif ykn bir sonucu olarak, anahtarlarn ift ynl akmlar geirebilmeleri gerekir.

ekil 8.5 ekil 8.5 deki gerilim kaynandaki iS akmnn negatif olduu aralklar vardr. Bu aralklarda enerji ykten kaynaa geri dner. Kaynan bu enerjiyi kabul edebilecek zellikte olmas gerekir. ayet kaynak bir dorultucu ise, k terminallerinde bu enerjiyi kapasitr zerinde depolamay kabul edebilecek zellikte bir kapasitr olmaldr. Kpr dzenleme, S1 ve S2 nin E nin negatif ksm ile ortak terminallerinin olmamasn gerektirir. S1 ve S2 yi iletime geirecek devrelerin, S3 ve S4 iletime geirecek devrelerden yaltlmas gerekir nk ortak terminalleri yoktur. rnein, ayet bu drt anahtar NPN tipi BJT ler ise drt emiter terminalleri ortak deildir ve beyz src devrelerinin hepsi de ayn referansa sahip olmayabilir. Problem, S1 ve S2 yi iletime geirecek sinyallerin akuplesi ile iki ekilde zlebilir: kuplaj izolasyonu salayan bir pals transformatr ile veya beyz akmn iletime geirecek bir foto-transistr srcnn bir LED ile optik izolasyonu kullanlarak. 8 8..3 3 IIK KII K KO ON NT TR RO OL L nverter knn kullanl olmas iin, beslenecek ykn gerektirdii bir davranta kontrol edilmesi gerekir. imdiye kadar bahsedilen temel devrelerde, anahtarlama zamanlarnn deitirilmesi ile k frekansnn kontrolu zellii vard. ktaki harmonik ieriinin kontrolu ve k geriliminin ayarlanmas gibi ek kontroller de gerekmektedir. Metoda bal olarak bu karakteristikler kontrol edilir, gerilimin genlii ve harmonik

ierii birbirinden ayr fonksiyonlar olabildii gibi birbirine bal olabilir. Aadaki ksmlarda bu kontrol metotlarnn bazlarndan bahsedilecektir. 8 3..1 1G GE ER RL LM MK KO ON NT TR RO OL L 8..3 stenilen sadece inverter k geriliminin kontrolu ise, en basit metot DC kaynak geriliminin kontrol edilmesidir. nverter k gerilimi direkt olarak giri gerilimi ile deiir. Ayarlanabilir DC kayna, faz kontrollu bir dorultucudan veya bir DC-DC konvertrden elde edilebilir. DC kaynann deiemedii veya ek bir ilemin kayplarna izin verilmemesinin gerektii durumlar olabilir. Sonraki durum, ayet bir DC-DC dnmn tek amacnn inverter girii iin ayarl DC gerilim salamak durumunda olabilir. Bu gibi durumlarda, inverter ileminin k gerilimindeki deiimleri de salamas gerekir. Bunu salamann en temel yolu, inverterin her yarm dalgasnda, k geriliminin sfr olmad zamann blmlerini deitirmektir. ekil 8.6 daki grafik, her yarm dalgada sfr olan ksmlar ve kalan srede ise +E veya -E ksmlar olan bir inverter kn gstermektedir. Bu ekil 8.5 de grlen inverterde aadaki gibi yerine getirilir. S1 ve S4 kapal ve iL>0 iken S4 alr. Ykn indktif olmasndan dolay akmn devam etmesi gerekir. S2 nin diyot ksm ile akma bir yol vardr. S2 yi iletime geirmek iin herhangi bir devre ilemine gerek yoktur. Akmn yolu diyot elemannn iinden getiinden dolay otomatik olarak gerekleir. S1 yolunun, ykn ve S2 nin incelenmesi gsterir ki bu olutuu zamanda vL=0 dr. Sfr yk gerilimi istenildii zamandan sonra, S1 anahtar alr ve S2 ve S3 anahtarlar kapanr. S2 yolu zerindeki diyot ile kapatlmt, fakat imdi transistr ksmnn iletime geirilmesi ile aktif olarak kapatlmtr. Bu devre ilemi, grafikte grld gibi yk geriliminin -E olarak deimesine neden olur.

ekil 8.6 vLnin Fourier serilerinin temel bileeni, gerilimin sfr olmad zaman aralnn bir fonksiyonudur. vLnin grafiinin incelenmesi gsterir ki tek sayl bir fonksiyon olan B1 deeri 8.9-8.11 eitliklerinden bulunur:

2 T B1 = [v L (t )](sin 0 t )dt T 0
t4 2 t2 B1 = E sin 0tdt + E sin 0 t dt t3 t1 T

(8.9)

(8.10)

4E B1 = (cos 1 ) burada,
t3 = t1 + t 4 = t2 + t2 = T 2 T 2

(8.11)

T t 2 1

1 = 0t1
0 =
2 T

8.11 eitlii, inverter knn temel bileeninin, her yarm dalga sresince, (t2-t1) iletim zamannn kontrol edilmesiyle deitirilebildiini gsterir. Fourier serilerinin dier terimleri belirlenmemitir fakat onlarda t1 deeri ile deitirilebilir. Daha genel bir analiz 8.12 eitliinde verilmitir:

4E Bn = (cos n1 ) n

(8.12)

zel bir durum, 0t1 = 30 $ olduu bir durumdur. Temel harmonik gerilimi cos 30=0,866 katsays ile azalr, nc harmonik ise cos[(3)(30)]=cos 90=0 faktr ile sfr olur.

RNEK 8.2
a) ekil 8.6 daki dzenlemede, E=250 V iin vL nin temel bileeninin 50 V olmas iin, 1 deeri ne olmaldr? b) vL nin nc harmonik bileeninin deeri nedir?

ZM
a) 8.11 nolu eitlikten,

4(250 ) 50 = (cos 1 )

1 = 80,96$

b) 8.12 nolu eitlikten,

4(250 ) $ B3 = cos 3 80,96 = 48,37V 3

))

En dk dereceli harmoniin bariz deerine dikkat edilmelidir. Bu ilemde, temel dalga ile benzer byklkte harmonik bileeninin olumas pahasna temel dalga azaltlmtr. Gerilimin genlik kontrolunun dier metotlar, btn inverterin iki veya daha fazla seri bal niteden olutuu zaman kullanlabilir. Bazen bu, aygtn byklnn iki veya daha fazla nitenin klarnn birletirilmesini gerektirdiinde, byk bir aygt iinde yaplr. Ayr inverterler birbirlerinden transformatr ile izole edilmi ve AC tarafndan seri balanmtr. Her inverter, ekil 8.2 deki grafikte grld gibi her yarm periyot iin tam anahtarlama iletimi ile alr. Farkl inverterler alr bylece k gerilimleri arasnda faz kaymas oluur. Toplam gerilim, ekil 8.6 daki dalga biimine sahiptir. k gerilimi 8.11 ve 8.12 eitliklerindeki ayn davranla kontrol edilir. Bu durumda , iki inverterin klar arasndaki gecikme asnn yarsdr ve her inverter iinde iletim aralnn kontrolu mmkndr. 8 3..2 2H HA AR RM MO ON NK KK KO ON NT TR RO OL L 8..3 nceki ksmda bahsedilen anahtarlama ilemleri ile inverter knn harmonikleri kontrol edilebilir veya azaltlabilir. ok temel bir rnek, rnek 8.2 de verilmiti. Her yarm dalgadaki anahtarlama ilemleri artrlarak, birden fazla harmonik kontrol edilebilir.

ki adet bamsz anahtarlama zamannn eklenmesiyle, iki harmonik deeri kontrol edilebilir veya yok edilebilir. Dalga eklinin simetrilii korunarak, fonksiyon tek sayl olarak kalr ve tek sayl harmonikler oluur. ekil 8.7 deki grafikte, anahtarlama noktalar, t1 ve t2 ve ilgili alar 1 = 0t1 ve 2 = 0t 2 dir.
Dalga eklinin simetriliinden, sadece tek sayl sins terimleri vardr ve harmonikler periyodun zerinde integral ile bulunurlar. Aadaki Fourier serilerinin genel terimi 8.14 eitliinde verilmitir. ntegral ileminde deiken olarak, = 0 t alnmtr: 2 Bn = 4 2
/2 1 0 E sin n d + E sin n d 2

(8.13) (8.14)

4E Bn = (1 cos n1 + cos n 2 ) n

ayet harmonik kontrolnn amac, inverter kndaki baz harmoniklerin yok edilmesi ise, genellikle dk dereceli olanlarn yok edilmesi gerekir nk genlikleri byk ve herhangi bir filtreleme ilemi ile yok edilmeleri ok zordur. Bundan dolay, 3. ve 5. harmoniklerin yok edilmesini gznne alalm. Bu, B3 ve B5 in sfra eitlenmesi ile yaplabilir. Bu snrlama ile aadaki iki durum oluur:

1 cos 31 + cos 3 2 = 0 1 cos 51 + cos 5 2 = 0

Bu eitliklerin zmnn sonucunda, 1 = 17,8$ ve 2 = 38$ bulunur.

(8.15) (8.16)

ekil 8.7 Bu ilemde, temel bileen 1 ve 2 nin verdii sonuca baldr. 8.14 eitlii kullanlarak yaplan bir hesaplama, B1 = 0,836( 4 E / ) sonucunu verir. ki adet anahtarlama noktas sadece 3. ve 5. harmonikleri sfra indirmek iin kullanlacaksa, temel bileen bamsz olarak ayarlanamaz. Ek bir kontrol, ek olarak bamsz anahtarlama noktalarn gerektirir. RNEK 8.3 ekil 8.7 deki benzer metotla, temel bileen kontrol edilecek ve ayn zamanda 3. harmonik bileeni sfr yaplacaktr. 1 ve 2 yi bulunuz. zellikle temel bileenin 0,85.E olmas gerekmektedir. ZM
4E B1 = (1 cos1 + cos 2 ) 4E B3 = (1 cos 3 1 + cos 3 2 ) 3 B1=0,85.E ve B3= 0 konulursa,

1 cos 1 + cos 2 = 0,668 1 cos 31 + cos 3 2 = 0

Yukardaki iki eitliin zm ile, 1 = 29,8$ ve 2 = 57,6 $ bulunur.

Yukardaki eitliklerin zmnde, temel ve 3. harmoniklerin baz kombinasyonlar karlanamaz. Bundan dolay bu metotta baz snrlamalar vardr. 8 3..3 3P PA AL LS S--G GE EN N L L M MO OD D L LA AS SY YO ON NU UP PW WM M 8..3 nceki ksmda her dalgadaki anahtarlama noktalarnn artrlmas, pals-genilii modlasyonu (PWM) olarak adlandrlr. Sonuta her dalgadaki pals says artmtr ve herbiri sresinde kontrol edilir. Bir PWM in yaplndaki metot, her yarm dalgadaki palslerin, yarm dalgann merkezine simetrik olacak ekilde dzenlemektir. Fonksiyon tek sayl fonksiyon olarak, ekil 8.8 de olduu gibi dzenlenir. Bu dzenlemenin sonucunda, Fourier serilerinde ift sayl harmonikler bulunmaz ve btn A (kosins terimleri) katsaylar sfrdr.

ekil 8.8 PWMin amac, k geriliminin genliini kontrol etmek ve en azndan baz durumlarda, ktaki bir veya daha fazla harmonik bileenlerinin bykln azaltmaktr. Metotlardan biri, her yarm dalgada belli sayda ve ayn genilie sahip palsler kullanmaktr. Her yarm dalgada 5 palsli bir rnek ekil 8.8 de gsterilmitir. Pals genilii, istenilen temel dalga k gerilimi alnncaya kadar ayarlanabilir. Gerekli olan pals geniliinden ayr olarak, palsler 180/5 veya 36 lik aralklarda yerletirilmitir. Pals geniliinin 36 olmas, ekil 8.2 de grlen basit inverterin dalga biimine dnr. ekil 8.8 de grlen dalga biiminin yaklak bir analizi daha sonra verilecektir. ekilden de ak olduu gibi, dalga biimi tek sayl fonksiyondur ve yarm periyotluk simetriye sahiptir. Bylece, Fourier serileri sadece tek sayl fonksiyonun sins terimlerini ierir. Her pals, gerek palsin alanna eit deerli bir impals fonksiyonu ile temsil edilir. mpals, gerek palsin merkezine yerletirilmitir. Bu bir yaklamdr, fakat pals genilii zerinde dz bir izgi ile temsil edilen bir sins dalgas ile yaklam tam olmaktadr. Aadaki eitliklerde, her yarm dalgada herbiri pals, ti kesintili zamannda yerletirilmitir.
T t i = (i + 0,5) 2k

tp geniliinde k pals vardr. Her

i = 0,1,2,..., ( k 1)

(8.17)

tp =

mT 2k

(8.18)

8.18 eitliinde, m mmkn olabilen maksimum pals genilii arpandr. Bu durumlarn Fourier katsaylarnn hesabnda yerine konulmas ile 8.19 ve 8.20 eitlikleri elde edilir. Bu ilemde, sonlu genilikteki her pals, uygun deerli bir impals fonksiyonu (ti) ile gsterilmitir.
T /2 2 Bn = (2) t p E [ (t i )][sin n 0t ]dt 0 T i =0 ( k 1)

(8.19)

( k 1) 4 Bn = t p E sin n 0 t i T i =0

(8.20)

k = 5 durumunda, 9 n 7 n 5n 3n n + sin + sin + sin + sin Bn = 0,4mE sin 10 10 10 10 10 m = 0,2 iin n nin deiik deerleri iin, sonular tablo 8.1 de verilmitir. Katsay B1 B3 B5 B7 B9 B11 Deer 0,2589 E 0,0989 E 0,0800 E 0,0989 E 0,2589 E -0,2589 E (8.21)

Tablo 8.1

nceki eitlikliklerle, m nin deitirilmesiyle temel genlik deerinin azaltlabilecei grlmektedir. Fakat temel dalgaya gre, harmonik ierii bal olarak byktr. Daha da tesi, harmoniin temel dalgaya oran, pals genilii deitii halde, bal olarak deimeden kalr. Bu teknik sadece gerilimin genliini deitirmek iin kullanldr ve ok geni alanda kullanlmaz.

ayet bundan nceki PWM metodu dalga sresince, ayarlanabilir pals genilii yaplabilecek ekilde dzenlenirse, bu durumda gelitirilmi gerilimli dalga biimi elde edilir. Her yarm dalgadaki pals says ncekinde olduu gibi bir tam say olarak kalr fakat her palsin genilii yarm dalga iindeki pozisyonuna gre deiir veya modle edilir. Pals geniliinin deiimi, ekil 8.9 da grld gibi, asal pozisyonun sins ile orantldr. Her palsin gerek genilii, istenilen k geriliminin genlii ile de orantldr.
Fourier serilerinin katsaylar iin yaklak bir analiz aadaki gibi yaplabilir (farkl pals genilikleri tpi sembol ile verilmitir): t pi = m(sin 0ti ) formlde k her yarm dalgadaki pals says ve T 2k (8.22)

T ti = (i + 0,5) i = 0,1,2,..., (k 1) 2k

(8.23)

ekil 8.9
Fourier serilerinin katsaylar, 8.24 eitliinden bulunur: 4 T /2 Bn = Et pi [ (t i )](sin n 0 t )dt T 0 8.22 eitlii yerine konularak, 8.25 eitlii elde edilir: (8.24)

2mE ( k 1) Bn = (sin 0t i )(sin n 0t i ) k i =0 k = 5 durumunda, n 3 3n sin 10 sin 10 + sin 10 sin 10 + 5 5n 7 7 n Bn = (0,4mE ) sin + sin + sin sin 10 10 10 10 9 9n sin sin 10 10
Bu eitliin zmnn sonular tablo 8.2 de grlmektedir. Katsay B1 B3 B5 B7 B9 B11 B13 B15 B17 B19 B21 Deer mE 0 0 0 mE -m E 0 0 0 -m E -m E

(8.25)

(8.26)

Tablo 8.2

deal sonu, dk dereceli harmoniklerin tamamen szlmesi ve bal pals genilii ile dorudan orantl bir temel bileenin kalmasdr. ayet ek harmonikler gznne alnrsa, 8.27 eitliinde verildii gibi harmonik derecelerine ait sfr olmayan deerler oluur. Bu yksek dereceli harmonikler temel dalga ile ayn bal bykle sahiptirler fakat yksek dereceli harmonikler olmalarndan dolay filtreleme elemanlar ile bastrlabilmeleri daha kolaydr. 8.27 eitliinde, r bir pozitif tam saydr.
n = 2 kr 1

(8.27)

Gerek bir uygulamada, palsler impals fonksiyonlaryla doru bir ekilde temsil edilemezler nk palsin sonlu genilii vardr. Daha sonra grlecek pratik uygulamalarda, palsin merkezindeki pozisyonu ile ideal pozisyonu arasnda kk bir kayma olumaktadr. Bu durumda bundan nceki analiz yaklak olarak doru olmaktadr.
k = 5 ve m = 0,2 deerleri iin yaplan gerek bir Fourier analizinin sonular, tablo 8.3 ve 8.4 de grlmektedir. Bu sonular ile impals fonksiyonu temsili kullanlarak hesaplanan tablo 8.2 deki sonular arasnda ok kk farkllk vardr. Tablo 8.4 de sonular, m = 0,2 deerini kullanan tablo 8.2 deki sonulardan sadece ok kk bir farkllk gstermektedir. Sonlu ykselme zaman ile gereki dalga biimi kullanarak olabilecek farkllk, tablo 8.2 deki sonular ve tablo 8.4 de gsterilen sapma arasndaki farkllk ile ayn derecededir. Tablo 8.3

Sra 1 2 3 4 5

Pals Merkezi 18 54 90 126 162

Tablo 8.4

Genilii 2,22 5,82 7,20 5,82 2,22

Katsay B1 B3 B5 B7 B9 B11 B13 B15

Deer 0,1999 E 0,0003 E 0,0000 E 0,0016 E 0,1921 E -0,1883 E -0,0053 E -0,0002 E

9. ve 11. harmoniklerin deerlerinin, temel dalgann genliine kyasla olduka byk olduklar akca grlmektedir. Bunlar filtre edilebilirse, yarm dalgadaki 5 pals yeterli olmaktadr. Bu filtrenin mmkn olmad durumlarda, yarm dalgadaki palslerin saysnn artrlmas gerekmektedir. Bylece anahtarlama sonucu oluan yksek dereceli harmonikler filtre ile rahatlkla giderilebilir.

RNEK 8.4 nceki PWM metodu kullanlarak, aadaki inverterde k = 9 deeri, dalgack akmn, temel dalgann RMS deerinin %5ine snrlayabilir mi? E = 200 V, R = 10 , f = 100 Hz, L = 0,02 H

Temel dalga geriliminin maksimumu 100 V olmaldr. ZM

m= 8.25 eitliinden: 100 = 0,5 200

(sin 10$ )(sin 10$ ) + (sin 30$ )(sin 30$ ) + (sin 50$ )(sin 50$ ) + (sin 70$ )(sin 70$ ) 2 E (0,5) $ $ $ $ B1 = + (sin 90 )(sin 90 ) + (sin 110 )(sin 110 ) = 0,5 E 9 $ $ $ $ + (sin 130 )(sin 130 ) + (sin 150 )(sin 150 ) $ $ + (sin 170 )(sin 170 ) (sin 10$ )(sin 30$ ) + (sin 30$ )(sin 90$ ) + (sin 50$ )(sin 150$ ) + (sin 70$ )(sin 210$ ) 2 E (0,5) $ $ $ $ B3 = + (sin 90 )(sin 270 ) + (sin 110 )(sin 330 ) = 0 9 $ $ $ $ + (sin 130 )(sin 390 ) + (sin 150 )(sin 450 ) $ $ + (sin 170 )(sin 510 )
Sfr olmayan ilk harmonik, r = 1 ile 8.27 eitliinden hesaplanr:

n = [( 2)( 9)(1) ] + 1 = 19 n = 19

veya
B17 = 0,5 E = 100 V B19 = 0,5 E = 100 V

n = [( 2)( 9)(1) ] 1 = 17 n = 17

21. ve 33. dereceye kadar olan yksek dereceli harmonikler sfrdr. ayet bu harmonikler ihmal edilirse, harmonik akm hesaplanabilir.

I1 =

B1 100 = = 6,23 A tepe = 4,40 A RMS 10 + j12,56 Z1

I17 =

B17 100 = = 0,47 A tepe = 0,332 A RMS 10 + j(17)12,56 Z17

I19 =

B19 100 = = 0,42 A tepe = 0,297 A RMS Z19 10 + j(19)12,56

1/ 2

0,47 2 + 0,42 2 Harmonik RMS Deeri = 2

= 0,444 A

Bylece, ek harmoniklerle birlikte yk akmnn harmonik bileeni, temel akmn (0,444/4,40=10,09) %10unu gemektedir. zm iin k deerinin artrlmas gerekir. Bu PWM metodunda, anahtar iletime geirecek sinyaller retilirken, analog ve dijital metotlarn her ikisi de kullanlabilir. Bir analog ilem, istenilen frekansn sins seviyesini ve istenilen genlii retmekle birlikte, ekil 8.10 da gsterildii gibi, inverter knn 2k frekansl gen bir dalga retmek iin de kullanlmtr.

ekil 8.10 gen dalgann negatif eimi ile sins dalgasnn kesitii yerde bir pals balatlr. gen dalgann pozitif eimi ile sins dalgasnn kesitii yerde ise pals durdurulur. Tm dalga boyunca, palsin sresinin yaklak sinsoidal deimekte olduu, ekilde grlmektedir. Ayrca her palsin uzunluu ekil 8.10 grld gibi, sins dalgasnn genlii ile de ilikilidir. Mantk, k polaritesinin her dalgann sonunda deiebilecek ekilde olmaldr. ekil 8.10 rneinde, k = 5 iin, birinci palsin merkezinin orijinden yaklak olarak 18 uzaklkta olmas gerekir. m = 0,2 durumunda, gen dalga ile sins dalgasnn kesistii yerler, 18 yerine 18,07 de pals merkezi ile, 16,95 ve 19,18 dir. Bu kk farkllk ihmal edilebilir fakat sonuta harmoniklerde sfr olmayan etkiler meydana getirir. Pals genilii, (19,18-16,95=2,23) 2,23 dir ve esas olarak tablo 8.3 ve 8.4 deki deerlerdeki hesaplamalarda kullanlan deerdir.

ekil 8.10 da gsterildii gibi, m = 0,2 ve k = 5 durumu iin, Fourier serilerinin katsaylar, tablo 8.5 deki gibi belirlenir. Bundan nce hesaplanan deerlerle, sadece ihmal edilebilir kk farkllklar gstermektedir. Tablo 8.5 Katsay B1 B3 B5 B7 B9 B11 B13 B15 Deer 0,2000 E 0,0000 E 0,0000 E 0,0032 E 0,1903 E -0,1903 E -0,0032 E -0,0003 E

Bu PWMnun uygulanmasnda, ekil 8.10 da grlen PWM paternini elde etmek iin, her anahtara uygun sinyallerin uygulanmas gerekir. ekil 8.11 de 4 adet BJT ve diyotlardan oluan kpr inverter grlmektedir. ekil 8.12, her yarm dalgadaki 5 pals ile PWM anahtarlama paternini gstermektedir. Gerek akmda yksek dereceli harmoniklerin bulunmasna ramen, ekildeki karkl gidermek iin, yk akm sinsoidal ekle yaklatrlmtr. ekil 8.12 de ayn zamanda, transistrn kollektr akmlar, diyot akmlar ve gereken transistr beyz akmlar grlmektedir. Herhangi bir andaki yk akmnn yn bilinmediinden, paralel diyot iletimi salayabildii halde, istenilen aralklarda beyz akmlar devam ettirilmelidir.

ekil 8.11 ekildeki netlii bozmamak iin, ekil 8.11 ve 8.12 de iki detay gsterilmemitir. Transistrn kesim anndaki kollektr-emiter gerilimini kontrol edecek koruyucu devreler konulmaldr. Ek olarak, kaynak gerilimini ksa devreden korumak iin, ayn kutupta nceden iletimde olan transistrn kesimi bittikten sonra ksa bir zaman geinceye kadar, yeni iletime geen transistrn iletimi geciktirilmelidir. Bu, ikinci transistrn iletiminden nce, birinci transistrn tamamen kesime gitmesini salamak iin gereklidir. rnein, ekil 8.12 de, Q1 transistrnn beyz akm, Q2 transistrnn beyz akmnn tamamlanmasndan hemen sonra balar. Q1in beyz akmndan sonra, birka mikrosaniyelik ksa bir gecikme gereklidir.

ekil 8.12

8 8..4 4 O OK KF FA AZ ZL LII N NV VE ER RT TE ER RL LE ER R Bundan nceki ksmlardaki deiik tekniklerle, ok fazl bir inverter oluturulabilir. Bu kpr inverterin bir ok fazl versiyonu ve fazl bir inverter olacaktr. Bir kpr inverter sistemin girii olarak bir DC kaynann kullanlmasna izin verir. ekil 8.13te, tek fazl bir durumun uzants olan 3 fazl bir inverter dzenlemesi grlmektedir.

ekil 8.13 nverterin 6 anahtar istenilen dalga eklini retmek iin periyodik olarak alr ve kapatlr. Anahtarlamann paterni, inverterin k frekansn belirleyerek gerilim ve harmonikler kontrol edilir. ekil 8.13 deki dzenleme, gerilim kaynakl inverter olarak tanmlanabilir. deal bir gerilim kaynana mantkl bir yaklam, bir g kayna iin kullanlr. Bir dorultucunun kndaki bir filtre kapasitr, bu gerilim kaynann pratik uygulamasnda sk olarak kullanlr. DC kaynak akmlar devre eitliklerini salamak iin istenildii kadar deitirilir. Baka bir ihtimal akm kayna inverteridir. ekil 8.13 deki gerilim kayna, bir akm kayna ile deitirilir. Bu ekseriyetle, olduka byk deerli bir indktr ile seri bal bir faz kontrollu dorultucu ile yaplr. Bu indktr, ilemin herhangi bir dalgas boyunca akm sabit tutar. Bu sabit akmn gerek deeri, yk durumuna bal olarak, deikendir. 8 4..1 1A AL LT TII A AD DIIM ML LII N NV VE ER RT TE ER R 8..4 En basit kontrol, anahtarlar k dalgasnn 180 si iin kapatr ve kalan 180 boyunca anahtar aar. fazl bir k retmek iin, anahtarlar dner bir paternde kapatlr: S2, S1den 120 sonra kapatlr, S3, S2den 120 sonra kapatlr; S4, S1den 180 sonra kapatlr, S2 ve S3 den 180 sonra S5 ve S6 kapatlr. Anahtarlama operasyonlarnn sonucu olarak her 60de anahtarlar alm ve kapanm olurlar. k, alt adml dalga biimi olarak adlandrlr. Anahtarlarn kapal durumlar, Tablo 8.6da grlmektedir. Tablo 8.6 Aralk () 0-60 60-120 120-180 180-240 240-300 300-360 Kapal anahtarlar 1-3-5 1-5-6 1-2-6 2-4-6 2-3-4 3-4-5

Yk geriliminin deiik dalga ekillerini belirlemek iin, ykn dengeli, yldz bal ve faz bana R luk omik yk olduunu varsayalm. Devre analizi, srayla her alt aralk

zerinde yaplabilir. 0-60 aral, ekil 8.14(a) da grlmektedir. S1 ve anahtarlarnn kapatlmas a ve c fazn paralel hale getirir ve b faz kaynaa S5 balanmtr. 60-120 aral sresince devre, ekil 8.14(b) de grlmektedir. Her ve dier durumlardaki gerilimler, tablo 8.7 de ve grafikler ise ekil 8.15 grlmektedir.

S3 ile iki de

(a)

(b) ekil 8.14 Faz-ntr geriliminin birine ait grafikteki dalga bana alt kesintililik, bir dalga boyunca alt anahtarlama noktasna karlk gelir. Tabiki bu, bu inverteri tanmlamak iin kullanlan 6 adm teriminin orijinidir. Yk omik olduu srece, yk akmnn ekli, faz-ntr geriliminin ekli ile ayndr. ou inverter uygulamalarnda, yk azda olsa indktif olduundan, yk akm, faz-ntr geriliminden farkllk gsterir. ou alt adml inverterler, bir indksiyon motorunu srmek iin kullanlrlar ve akm ekli, ekil 8.16 da grlmektedir. 0-60 aralnda, ia nce negatiftir ve zamanla birlikte pozitif bir deer alr. Bu zaman aralnda S1 kapaldr; bu anahtar ve dier be anahtarn ift ynl akmlar geirebilme zelliklerinin olmas gerekir. Genel olarak, BJT gibi bir anahtara bir PN-Jonksiyon diyotu paralel balanr. BJT akmn pozitif ksmn, ters balanm diyot ise negatif ksmn tar. (180-360 aralnda ise, BJT negatif ksm ve diyot ise ia akmnn pozitif ksmn tar.)

Anahtarlama eleman zerindeki gerilimler, bir anahtarlama noktas zerinde detayl durularak bulunabilir. ekil 8.16da, t=0 a yakn blge gznne alnsn. Bu blge, ekil 8.17 zerinde zaman skalas geniletilerek yeniden gsterilmitir. Zaman skalasnn ok geniletildii varsaylrsa ia, anahtarlama ileminin 2 veya 3 saniyesi boyunca sabit kabul edilebilir. ekil 8.17 deki gerilim, vag, S4 zerindeki gerilimdir. ekil 8.18 de S4 yerine bir BJT ve PN-Jonksiyon diyotu kullanlmtr.

Tablo 8.7 Gerilim van vbn vcn vab vbc vca 0-60 E/3 -2E/3 E/3 E -E 0 Aralk () 60-120 120-180 180-240 240-300 300-360 2E/3 E/3 -E/3 -2E/3 -E/3 -E/3 E/3 2E/3 E/3 -E/3 -E/3 -2E/3 -E/3 E/3 2E/3 E 0 -E -E 0 0 E E 0 -E -E -E 0 E E

Anahtarlama noktasndan tam nce, Q4 ia y kollektr akm olarak iletmekteydi, (ia negatiftir). Anahtarlama noktasnda, Q4 kesime balar ve kollektr akm ia nn genliinden azalmaya balar. Yk indktif olduundan, ia akmnn devam etmesi gerekir. Akmn iletilmesi iin tek yol, a noktasndan D1 diyotudur. D1 zerindeki gerilim sfra gider ve vag gerilimi, E gerilimine eit olur. Bu, Q4 transistrnn, kollektr emiter gerilimi olarak E gerilimine ve ayn zamanda bariz bir kollektr akmna dayanabilmesi anlamna gelir. Bylece potansiyel bir ters ynde gvenli alma alan (ReverseBiasedSafeOperatingArea) problemi oluur. nverter dizaynnda, byk kapasiteli transistr kullanlyorsa, hi problem olmayabilir; fakat transistr operasyon limitinde kullanlyorsa bir problem olabilir. Transistrn yk hattn biimlendirip, transistr, RBSOA grafiinin gvenli snrlar iinde bulunduracak bir koruyucu devrenin kullanlmas gerekir. Genel olarak, koruyucu devrelerinin fiyat byk transistr kullanmaya gre daha ucuzdur. Bir koruyucu devre ile transistrn kollektr-emiter gerilimi aniden ykselmez ve transistr tamamen kesime gidinceye kadar yk akmnn bir ksm koruyucu tarafndan tanr. Kollektr akm sfr veya hemen hemen sfr olduktan sonra, kollektr-emiter tam gerilimine ular ve sonra dier anahtarn diyotu iletime balar. Bu davran, blm 4 deki duruma benzemektedir ve ekil 8.19 da grld gibidir. Daha nce de bahsedildii gibi, 6 adml bir inverter, fazl bir indksiyon motorunu srmek iin kullanlr. Bu durumlarda, inverterin k gerilimi ve frekans, motorun maksimum ak younluundaki istenilmeyen deiikliklere kar beraber deitirilir. Motorun da, normal gerilim ve frekansta manyetik doyuma gitmeyecek zellikte dizayn edilmesi gerekir.

ekil 8.15 Anma frekansnda anma faz-ntr aras gerilimde, yarm dalgann altndaki alan, normal artlarda motorun maksimum ak younluunu belirler. 8.28 ve 8.29 eitliklerindeki ilikiler, uygulanan gerilim sinsoidal olduu zamanki durumu ifade eder. Bu eitlikler, maksimum ak younluunun ortalama gerilime bal olduu gereinden yararlanlarak dzenlenmitir:

ekil 8.16

ekil 8.17

ekil 8.18 (8.28) (8.29)

V T 2 K Bmax = alan = 1,414 1 1 1,732 2

K Bmax = 0,260V1T1

Bu eitliklerde, V1 motorun fazlararas gerilimi, T1 periyot ve K ise motorun llerine ve sarm saysna bal bir katsaydr.

ekil 8.19 Motora uygulanan 6 adml dalga biiminin yarm dalgasnn altndaki alan, 8.30 eitlii durumundaki deiken frekansl duruma benzer ekilde maksimum ak younluu ile ilikilidir: E 2 E E T K Bmax = alan = + + = 0,222 ET 3 3 3 6 (8.30)

ayet 8.30 eitliindeki maksimum ak younluu, normal sinsoidal motor gerilimindeki ayn deerde belirlenirse, 8.29 ve 8.30 eitlikleri birletirilerek 8.31 eitlii oluur:
0,222 E T = 0,260 V1 T1

E = (117 , V1 T1 ) f
Burada, f, 6 adml inverterin ayarl k frekansdr.

(8.31)

Sabit maksimum ak younluu iin gereken DC bara gerilimi, k frekans ile orantl olarak deimelidir. Byle inverterler, 8.31 eitliini salayacak bir modda altrlrlar. Genel olarak, bu "sabit volt/hertz" ilem modu olarak tanmlanr.

ayet motorun normal anma frekansnn zerinde altrlmas gerekirse, bu frekans aralnda inverterin dizayn ekseriyetle, volt/hertz sabiti alnamayacak ekilde yaplr. DC bara geriliminin maksimum deeri, genel olarak operasyonun anma frekansnda

veya yakn bir deerinde gerekir. Anma frekansnn zerinde, daha byk tama gerilimi mevcut deildir. Bundan dolay motor anma maksimum ak younluunun altnda alr ve dk frekansl operasyonda olduu gibi ayn maksimum torku retemez. Bu mod, maksimum k gcn snrlar ve "sabit beygir gc" operasyon modu olarak tanmlanr. RNEK 8.5 6 adml ayarl frekansl bir inverter fazl, 230 V, 60 Hzli bir indksiyon motorunu, 230 V, 60 Hzlik tek fazl bir kaynaktan beslemektedir. Dorultucunun dzenlemesi, DC bara gerilimini, 300 V ile snrlamaktadr. Aadakileri bulunuz: (a) 10 Hz operasyonu iin DC bara gerilimi (b) Motorun normal ak younluunu salayan en byk frekans (c) 100 Hzlik inverter knda alnabilecek maksimum tork oran ZM (a) 8.31 eitlii kullanlarak:
1 E = (117 , )( 230) (10) = 44,9 V 60 (b) 8.31 eitlii tekrar kullanlarak:

1 , ) ( 230) ( f ) 300 = (117 60 f = 66,9 Hz (c) 100 Hz iin, motordaki maksimum ak younluu, E = 300 V ile snrlandndan der. Enin deerinin 1 E = (117 , )( 230) (100) = 448,5 V 60 olmas gerekir. Normal ak younluu oran, istenilen ve gerek gerilimlerin orandr: % Ak Younluu = 300 = % 66,9 448,5

Bundan dolay maksimum tork, anma durumundaki maksimum tork yerine, % 66,9 deerine dmtr.

8 8..4 4..2 2P PW WM M:: O OK KF FA AZ ZL LII N NV VE ER RT TE ER R nceki ksmda bahsedilen 6 adml inverterde, kontrol basit olmasna ramen DC kaynak geriliminin ayarlanmas gerekmektedir. ayet inverter PWM tipi ise, ayarl bir DC kaynana gerek yoktur. PWM ilemi, kn harmonik ieriini kontrol etmekle beraber inverterin k geriliminin genliini de kontrol eder.

ok fazl inverterlerde PWM metodunda, gerilimlerin dengeli olumas ve ift harmoniklerin olumasn nleyen dzenlemelerin yaplmas gibi baz snrlamalar vardr. Snrlamann birisi, yarm dalgadaki pals saysnn 3 ile blnebilir olasdr. Baka bir snrlama ise, pals saysnn tek olmasdr. lem birka yolla uygulanabilirse de buradaki metot sadece temsili bir rnek olacaktr. Optimal bir metot olmayabilir fakat anlalmas bakmndan olduka kolay ve tek fazl ileme benzer zellikler tamaktadr. ekil 8.20 de, bir gen dalga ile 120 faz farkl iki sins dalgas ayn eksen zerinde grlmektedir. stenilen k genliinde sinsoidal dalga, gen dalga eklinin ortasna yerletirilmitir. Bu ilem, ekil 8.13 de gsterilen basit fazl kpr invertere uygulanmtr. S1 ve S4 anahtarlarnda oluan inverterin a kutbu aadaki gibi kontrol edilir. a sinsoidal dalgas, gen dalgadan byk olduu zaman, S4 alrken S1 kapanr. Sins dalgas gen dalgadan kk olduu zaman, S1 alrken S4 kapanr. Negatif DC bara gerilimine gre, g noktas, a noktasndaki sonu gerilim ekil 8.21 de grlmektedir. b kutbu ayn ekilde grld gibi B sinsoidal dalgas kullanlarak kontrol edilir. Patern A faz ile ayndr sadece saa doru 120 kaymtr. ekilde gsterilmemekle birlikte, C faz da ayn ekilde kontrol edilir.

ekil 8.20 nverterin ykne (ekseriyetle fazl bir motor) uygulanan faz geriliminden biride ekil 8.21 de gsterilmitir. Bu gerilim, A kutup geriliminden B kutup geriliminin karlmas ile bulunur. Negatif bara gerilimi ile A arasndaki gerilimlerin, motorun fazntr gerilimi ile ayn olmadna dikkat etmek gerekir.

ekil 8.21 8 4..3 3P PW WM MA AN NA AL LZ Z 8..4 ekil 8.21 deki gen zamanlama dalgasnda, sinsoidal dalgann tam periyodunda gen dalgann k periyodu olsun. Tek fazl durum iin bu, knn tanmna benzememektedir. Bu durumda uygulanan min deeri, sins dalgasnn maksimumunun, gen dalgann, (art + ve eksi -) arasndaki tepe deerine orandr. ekil 8.21 deki kutup geriliminden, DC ksm (E/2) ayrlrsa, sonu dalga, yarm periyotluk simetri ile tek bir fonksiyon olur. Sonu olarak, kalan ksmda, Fourier serilerinde sadece tek sayl sins terimleri olacaktr. DC ksm ayrldktan sonra, yarm periyotta k pals vardr. Bu palsler alternatif iaretlidir. ekil 8.21 de grlen palsler, yaklak olarak aadaki eitliklerde grlen geniliklerde ve pozisyonlarda temsil edilirler. Pals genilii, tpi 8.32 eitlii ile verilir:
T t pi = 1 + (1) i (m)(sin 0ti ) i = 1,2,..., k 2k

(8.32)

8.32 eitliinde, yarm periyot iin palslerin yerleri 8.33 eitlii ile verilir: T t i = (i 0,5) 2k i = 1,2,..., k (8.33)

8.32 ve 8.33 eitlikleri, palslerin genilikleri ve yerlerini hesaplamak iin kullanlr, k=9 ve m=0,2 iin sonular tablo 8.8(a) da verilmitir. ayet ekil 8.29 ve 8.21 de gsterilen modlasyon metodu, pals genilikleri ve yerlerini belirlemek iin kullanlrsa, tablo 8.8(b) deki saylar bunun sonucudur.

gen dalga ile sinsoidal dalgann kesiimleri, uygun eitliklerin e zamanl saysal zmleri ile belirlenir. Tablo 8.8 deki iki stun, ideal pals genilii ve yerleri ile bunlarn pratik uygulamas arasndaki farkll gstermektedir. Tablo 8.8 deki palsler tek sayl palsler iin negatif ve ift sayl palsler iin pozitifdir. 8.32 ve 8.33 eitliklerindeki palslerin Fourier serilerinin katsaylar, yarm periyot zerinde integral alnarak tanmlanr. Burada da her pals, edeerli impals fonksiyonu ile deitirilir:
2 T /2 E Bn = 2 t pi (1) i (t i ) sin n 0 tdt T 0 2

(8.34)

mpals fonksiyonunun zellikleri kullanlarak, yukardaki sonu 8.35 eitlii ile ifade edilebilir:
k E k i Bn = ( 1) sin n 0t i + m(sin n 0t i )(sin n 0 t i ) k i =1 i =1

(8.35)

lk toplam btn n saylar iin sfrdr, bylece sonu 8.36 eitliine indirgenebilir: mE k Bn = m(sin 0 t i )(sin n 0t i ) k i =1
Tablo 8.8 (a) Pals Yer 10 30 50 70 90 110 130 150 170 (b) Pals Yer 9,67 30,33 49,81 70,14 90,00 109,86 130,19 149,67 170,33 (8.36)

Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Genilik 19,31 22,00 16,94 23,76 16,00 23,76 16,94 22,00 19,31

Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 9

Genilik 19,34 21,98 16,98 23,68 16,04 23,68 16,98 21,98 19,34

Bu sonu kutup gerilimindeki harmonikler iindir. Motorun faz gerilimi, 8.37 eitliinde olduu gibi, iki kutup gerilimi arasndaki farktan bulunur. Faz geriliminde bu farktan dolay DC ksm bulunmaz.

vab = vag vbg

(8.37)

Faz gerilimi, kutup geriliminde bulunan ayn harmoniklere sahiptir. Sadece 3n arpanlar olan harmonikler bulunmaz. Kutup gerilimleri arasnda 120 faz fark olduundan, 3n arpanlar olan harmoniklerde kutup gerilimi 360 farkllk gsterir. Kutup gerilimlerinin fark alndnda, bu harmonikler fazlararas gerilimde gzkmez.

RNEK 8.6 ekil 8.20 ve 8.21 deki grafiklerde, k=9 ve m=0,5 olsun. Fazlararas gerilimdeki harmoniklerin genliklerini bulunuz. ZM 8.33 ve 8.36 eitlikleri kullanlarak, kutup gerilimindeki harmonikler aadaki sonucu verir: B1 = 0,25E B3 = 0 B5 = 0 B7 = 0 B9 = 0 B11 = 0 B13 = 0 B15 = 0 B17 = 0,25 E B19 = 0,25 E

Gsterilen harmoniklere ek olarak, B35 ve B37 ve baz yksek dereceli harmonikler de sfr deildir. Fazlararas gerilimdeki harmoniklerin genlii 8.37 eitlii ile verilir:

B1 = (1,732)(0,25) E = 0,433E B17 = (1,732)(0,25) E = 0,433E B19 = (1,732)(0,25) E = 0,433E

Yukardaki rnekte, m = 1 olsayd, maksimum fazlararas gerilimin temel dalgasnn genlii, 0,866 E olurdu. Bu modlasyon metodu ile mmkn olabilen en byk deerdir. Ayn DC bara geriliminde, 6 adml metodun kullanlmas halinde, bu deer 1,10E olmaktadr. Temel dalgann gerilimini artrmann bir metodu, gen dalgay geecek ekilde, karlatrc sins dalgasnn genliini artrmaktr. Bu, kutup geriliminde 90 ve 270 deki palsleri yok eder. Harmonik ierii deimesine ramen, sonu kabul edilebilir; bu sadece yksek k gerilimi ve frekanslar iin yaplr. Harmoniklerin bazlar, dk dereceli olmalarna ramen (11. ve 13. olabilir), mutlak frekans byktr ve yk empedans zerinde filtreleme ilemi ile kabul edilebilir bir seviyeye drlebilir. 8 4..4 4D DA AL LG GA AB BA A IIN NA AP PA AL LS SS SA AY YIIS SII 8..4 Bir PWM inverterin normal k frekansnn zerindeki operasyonunda, PWMin faydalar gerekletirilecekse, harmonik akmlarnn genliini kk bir deerde snrlamak gerekir. nverterin k frekans, sfra doru azaltld zaman, olduka yksek harmonik terimleri (17. gibi) kk bir frekansa sahip olabilir. Bir rnek olarak, bu terimden oluan akmlar byk olabilir. Bu problemi zmek iin, ekil 8.22 de grld gibi frekans azalrken, dalga bana pals saysnn artrlmas gerekir. Bylece ktaki ek harmonik terimleri azaltlabilir. Tam say veya e blnebilir gibi dalga zerindeki palslerin saysnda snrlamalar olduundan, k frekansnn aralndaki deiik noktalarda, kesikli admlarda sayy artrmak pratikte uygulanr. En dk frekansta, dalga bana palslerin adedi, tipik olarak 100 den fazla olmaldr. Motor operasyonu iin bu deiimin oluaca frekansta,

kk bir frekans deiimi iin dalga bana palslerin saysnda ileri-geri anahtarlama olabilir.

ekil 8.22 Bu problemi gidermek iin, ekseriyetle az miktarda bir histerezis eklenir bylece anahtarlama pals says azalan k frekans yerine artrlan k frekansnda farkl bir frekansta oluur. 8 8..5 5 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 8.1 Bir inverter nedir? 8.2 Bir inverterin alma prensibi nedir? 8.3 nverter tipleri nedir? 8.4 Yarm kpr ve tam kpr inverterler arasndaki fark nedir? 8.5 nverterlerin performans parametreleri nedir? 8.6 fazl k gerilimi almak iin inverterler nasl dzenlenir? 8.7 Harmonik azaltma teknikleri nedir? 8.8 Dk dereceli harmonikleri yok etmenin etkisi nedir? 8.9 nverter frekansnda tristrn kesim zamannn etkisi nedir? 8.10 Transistrl ve tristrl inverterler arasndaki avantajlar ve dezavantajlar endir? 8.11 nverter kna bir filtre eklenmesinin amac nedir? 8.12 AC ve DC filtreler arasndaki fark nedir? 8 6P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 8..6 8.1 ekil 8.3 deki gibi bir inverter 0,05 Hlik bir indktans ile seri 25 luk bir yk beslemektedir; E=250 V ve T=8 ms. Aadakileri bulunuz: (a) tepe anahtar akm (b) BJT iletim zaman (c) diyot iletim zaman (d) ortalama diyot akm 8.2 ekil 8.3 deki gibi bir inverterde aadaki veri bilinmektedir: E=150 V, R=20 ve

T=10 ms. (a) tepe yk akm 5 Ai amayacak ekilde yk indktansnn deerini bulunuz. (b) ortalama diyot akmn bulunuz. 8.3 ekil 8.5 deki bir kpr inverter aadaki veriye sahiptir: E=200 V, R=30 , L=0,16 H ve T=12,5 ms. Anahtarlar PN jonksiyon diyotlar ve BJTler ile yaplmaktadr. Aadakilerl bulunuz: (a) tepe anahtar akm (b) her yarm sayklda BJT iletim zaman (c) her yarm sayklda diyot iletim zaman (d) ortalama kaynak akm (e) ortalama yk akm 8.4 ekil 8.6 daki teknii kullanan bir kpr inverterde, 1 = 25 ; E=100 V. k geriliminin temel ve nc harmonik bileenlerini bulunuz. 8.5 Problem 8.4 de, B1in 110 V olmas gerekmektedir. (a) bunu yerine getirmek iin 1 in deerini bulunuz. (b) buna karlk gelen B3 deerini bulunuz. 8.6 ekil 8.7 deki anahtarlama metodu kullanlarak, bir inverterin beinci ve yedinci harmonik bileenlerini yoketmesi gerekmektedir. (a) 1 ve 2 deerlerini bulunuz (b) ayet E=100 V ise temel k gerilimini bulunuz. 8.7 Bir inverter ekil 8.8 de grlen PWM metodunu kullanmaktadr; E=80 V, k=7, m=0,5 ve T=12,5 ms. (a) her palsin geniliini bulunuz. (b) B1 B3 B5 deerlerini bulunuz. 8.8 Bir inverter ekil 8.9 da grlen sinsoidal PWM metodunu kullanmaktadr; E=100 V, R=20 , L=0,06 H, k=7, m=0,6 ve T=10 ms. Aadakileri bulunuz: (a) yk akmnn temel bileeni (b) sfr olmayan ilk harmonik bileeninin numaras (c) 29. harmonik ile beraber sfr olmayan btn harmonikleri ieren yk akmnn RMS deeri. 8.9 R=25 ve seri L=0,1 Hlik bir yk 200 Vluk bir DC kaynaktan 100 V temel gerilim bileeni ile beslenmektedir. Modlasyon metodu ekil 8.9 daki gibi PWM dir. Toplam harmonik akmnn temel RMS akm deerinin %8ini amamas gerekir. Bu amac karlayan k deerini seiniz, f=100 Hz. 8.10 ekil 8.10 daki grafikleri ve k=5 deerini kullanarak, m=0,4 iin B13 deerini hesaplaynz. Gerek anahtarlama noktalarn da belirleyiniz. 8.11 Alt adml bir inverter ayarl bir DC gerilimle beslenmektedir. Yk standart fazl 460 V indksiyon motorudur. DC gerilimin st snr 550 Vtur. (a) 40 Hzlik bir k frekans iin uygun DC bara gerilimini bulunuz.

(b) 90 Hzlik bir k frekansnda normal motor ak younluunun yzde ka elde edilir? 8.12 E=325 V ile fazl bir PWM inverter fazl bir yk beslemektedir; k=15 ve m=0,6. (a) temel dalga dnda sfr olmayan ilk drt harmoniin genliklerini bulunuz. (b) yldz bal, (10+jn10) /faz bir yk empedans kullanarak, temel dalgaya kyasla harmonik yk akmnn RMS deerini bulunuz. 8.13 Bir PWM, fazl inverter 460 V, fazl 60 Hzlik bir indksiyon motorunu srmektedir, k=15. DC bara gerilimi 650 Vtur. (a) Bu modlasyon metodu kullanlarak tam temel gerilimin elde edilebilecei durumda k frekansnn en byk deeri nedir? (b) 80 Hz frekansta anma maksimum temel torkun yzde ka alnabilir? 8 7S SE E L LM M S SIIN NA AV VS SO OR RU UL LA AR RII 8..7 8.1 ekil 8.23, Z = 10 + j15,7 ykn besleyen farkl iki PWM inverterin k dalga ekillerini gstermektedir. Aadakileri bulunuz: a) ekil 2.23(a) k dalga ekline gre ykten geen akm b) ekil 2.23(b) k dalga ekline gre ykten geen akm c) Her iki durumda, inverterlerin frekansnn %100 artrlmas, dalgack akmn % ka azaltr? (r=1) d) Her iki durum iin m ve k katsaylar e) k deerinin bir st sayya karlmas ile meydana gelen deiimler
200 100

200 V , volt
0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360

V , volt

100 0 -100 -200

0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360

0 -100 -200

(a) ekil 8.23

(b)

8.2 ekil 8.24 deki inverterlerin klarnda omik yk durumundaki harmoniklerini hesaplaynz. Bu dalga ekillerinin hangi inverterlere ait olduunu belirleyiniz.
200 V , volt V , volt
0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360

200 100 0 -100 -200

0 30 60 90 120 150 180 210 240 270 300 330 360

100 0 -100 -200

(a) ekil 8.24

(b)

8.3 ekil 8.25 de ayr ayr grlen harmonik dalga ekilleri, palslerin sins orantl olarak deitii bir invertere aittir. nverterin hangi artlar altnda altrldn belirleyiniz. Gerekli hesaplamalar yapnz.
50

B, volt

-50
0 60 120 180 240 300 360

ekil 8.25 8.4 ekil 8.26 deki grafiklerde, dz ve kesik izgili olarak, inverterin iki farkl durumda ktaki harmoniklerinin bilekesi grlmektedir. nverterin hangi artlar altnda altrldklarn belirleyiniz. Gerekli hesaplamalar yapnz.
150

volt

-150
0 60 120 180 240 300 360

t
ekil 8.26

9 STATK ANAHTARLAR
9 9..1 1G GR R Birka mikro saniye iinde iletimi ve kesimi yaplabilen tristrler, anahtarlar olarak mekanik ve elektromekanik devre kesicilerin yerine Dk gl DC uygulamalar iin, g transistrleri de anahtar olarak Statik anahtarlar, yksek anahtarlama hzlar, hareketli paralarnn kapanrken kontak bonsunun olumamas gibi ok avantajlara sahiptirler. hzl alan kullanlabilir. kullanlabilir. olmamas ve

Statik anahtar uygulamalarna ek olarak, tristr veya transistr devreleri, zaman gecikmesi, kilitleme, dk veya yksek akm ve gerilim dedeksiyonu salayacak ekilde tasarlanabilirler. Mekanik, elektriksel, pozisyon, yaknlk, vb., byklklerin alglanmasnda dntrcler, tristr veya transistr devrelerinin kap veya kontrol sinyallerini retebilirler. Statik anahtarlar aadaki gibi snflandrlabilir.
STATK ANAHTARLAR

AC ANAHTARLAR

DC ANAHTARLAR

TEK FAZLI

FAZLI

9 9..2 2T TE EK KF FA AZ ZL LII A AC CA AN NA AH HT TA AR RL LA AR R Tek fazl tam dalga anahtarn devre diyagram ekil 9.1 de grlmektedir, devredeki tristrler birbirlerine ters paralel balanmtr. T1 tristr t = 0 da tetiklenir ve T2 tristr t = de tetiklenir. k gerilimi giri gerilimi ile ayndr. Giri gerilimi, k gerilimi ve k akmnn dalga ekilleri, rezistif ve indktif ykl duruma gre ekil 9.1.b ve 9.1.c de grlmektedir. ekildeki iki tristr yerine ekil 9.2 de grld gibi, bir triyak kullanldnda da ayn sonular elde edilir. Devrelerin nasl tetiklendii, elemanlardan geen akmlar ve elemanlarn seimi ilgili blmlerde anlatlmtr (Blm 3 ve 6).

ekil 9.1 Tek fazl tristr AC anahtar

ekil 9.2 Tek fazl triyak AC anahtar ekil 9.1 deki devre ekil 9.3 deki gibi yeniden dzenlenebilir. Bu devrede iki tristr ortak bir katoda ve kap sinyalleri ortak bir terminale sahiptir. T1 tristr ve D1 diyotu pozitif yarm dalgada ve T2 tristr ve D2 diyotu negatif yarm dalgada iletimdedir. ekil 9.4 deki kpr diyot dorultucu ve bir T1 tristr de ayn fonksiyonu yerine getirir. Ykteki akm AC ve T1 tristrndeki akm DC dir. T1 tristr yerine bir

transistr de kullanlabilir. Bu ekilde bir kpr diyot dorultucu ve bir tristr (transistr veya GTO) den oluan nite ift ynl anahtar olarak adlandrlr.

ekil 9.3 Tek fazl kpr diyot ve tristr AC anahtar.

ekil 9.4 Tek fazl kpr dorultucu ve tristr AC anahtar 9 3 F FA AZ ZL LII A AC CA AN NA AH HT TA AR RL LA AR R 9..3 Tek fazl AC anahtar kavram fazl uygulamada kullanlabilir. ekil 9.1.a daki tek fazl anahtar ekil 9.5.a da grld gibi fazl anahtar olarak biimlendirilebilir. Tristrlerin kap sinyalleri ve T1 den geen akm ekil 9.5.b de grlmektedir. Yk gen veya yldz bal olabilir. Tristrlerin saysn ve maliyeti azaltmak iin ekil 9.6 daki devre dzenlemesi yaplabilir. ekil 9.5 deki devreye gre her yarm dalgada akm aknn durdurulmas mmkndr, fakat bir tristr ve ekil 9.6 daki gibi bir tristr ve bir diyot ile akm ak sadece giri geriliminin her dalgasnda durdurulabilir ve tepki zaman daha yava olur (rnein 50 Hzlik bir kaynak iin 20 ms).

(a) Devre

(b) Dalga biimleri ekil 9.5 fazl tristr AC anahtar.

ekil 9.6 fazl diyot ve tristr AC anahtar. Bir yke uygulanan fazn srasnn deitirilmesi, ekil 9.7 de grld gibi tek fazl iki anahtarn daha eklenmesiyle yaplabilir. Normal almada, T7-T10 tristrleri kap akm palsi ile srekli olarak kesimde ve T1-T6 tristrleri iletimdedirler. A faz a terminalini, B faz b terminalini ve C faz c terminalini beslemektedir. Faz sras deitiinde, T2-T3-T5-T6 tristrleri kap akm palsi ile kesime gtrlr ve T7-T10 tristrleri iletime geirilir. B faz c terminalini, C faz b terminalini besleyerek faz sras deimi olur. Faz srasn deitirmek iin btn elemanlarn tristr olmas gerekir yoksa tristr ve diyotlarn bir kombinasyonu ksa devrelerin olumasna neden olur.

ekil 9.7 fazl, faz srasn deitiren tristr AC anahtar. Statik anahtarlar bir kaynaktan dier kaynaa bara transferinde kullanlabilir. Pratik uygulamada, enerjinin kesildii ve gerilimin az veya ar geldii durumlarda bir

kaynaktan dierine anahtarlama yapmak gerekebilir. ekil 9.8 byle bir uygulamann tek fazl ve ekil 9.9 ise fazl durumunu gstermektedir. T1-T2 tristrleri iletimde iken yk normal kaynaa bal ve T1'-T2' tristrleri iletimde iken yk dier kaynaa baldr.

ekil 9.8 Tek fazl bara transferi.

ekil 9.9 fazl bara transferi. 9 9..4 4D DC CA AN NA AH HT TA AR RL LA AR R DC anahtarlar durumunda, giri gerilimi DC dir ve g transistrleri veya hzl alan tristrlerin veya GTOlarn kullanlmas gerekir. Tristr bir kere iletime geirildikten sonra 3. Blmde bahsedildii gibi komtasyon teknikleri ile kesime gtrlmesi gerekir. ekil 9.10 da tek kutuplu bir transistr anahtarn rezistif ykl durumunu gstermektedir. ndktif yk durumunda, kesim sresince transistr geici gerilimlerden korumak iin kesik izgi ile gsterilen bir diyotun yke paralel balanmas gerekir. Tek kutuplu anahtarlar bir kaynaktan dier kaynaa bara transferinde de kullanlabilir. ayet cebri komtasyonlu tristrler kullanlrsa, komtasyon devresi anahtarn integral bir ksmdr ve yksek gl DC uygulamalar iin bir DC anahtar ekil 9.12 de grlmektedir.

ekil 9.10 Tek kutuplu transistr DC anahtar.

ekil 9.11 Tek kutuplu tristr DC anahtar DC anahtarlar ok yksek gerilim ve akm uygulamalarnda g aknn kontrolunda (rnein, fzyon reaktrlerinde) ve hzl alan devre kesiciler olarak kullanlabilir. Transistrler yerine ekil 9.12 de grld gibi GTOlarda ayn amalarda kullanlabilir.

ekil 9.12 Tek kutuplu GTO DC anahtar 9 5K KA AT TII H HA AL LR R L LE EL LE ER R 9..5 Statik anahtarlar, AC ve DC g kontrolunda kat hal rleleri (SSR) olarak da kullanlabilir. Kat hal rleleri elektromekanik rlelerin yerine endstride, motor ykleri, transformotorlar, stclar, vb. uygulamalarda kullanlr. AC uygulamalarda tristrler ve triyaklar ve DC uygulamalarda ise transistrler kullanlr. Kat hal rleleri, normalde kontrol devresi ve yk devresi arasnda elektriksel olarak reed anahtarlar, transformotorlar veya opto yaltclar ile yaltlmlardr. ekil 9.13 ve ekil 9.14 de DC ve AC kat hal rle uygulamalarna ait temel devreler grlmektedir.

(a) ekil 9.13 DC kat hal rleleri

(b)

(a)

(b)

(c) ekil 9.14 AC kat hal rleleri 9 9..6 6 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 9.1 Bir statik anahtar nedir? 9.2 AC ve DC anahtarlar arasndaki fark nedir? 9.3 Statik anahtarlarn mekanik veya elektromekanik anahtarlara gre avantajlar nedir? 9.4 Ters paralel bal tristr AC anahtarlarn avantajlar ve dezavantajlar nedir? 9.5 Triyak AC anahtarlarn avantajlar ve dezavantajlar nedir?

9.6 Diyot ve tristr AC anahtarlarn avantajlar ve dezavantajlar nedir? 9.7 Kpr dorultucu ve tristr AC anahtarlarn avantajlar ve dezavantajlar nedir? 9.8 AC anahtarlarda ykn indktif olmasnn kap srlmesine etkisi nedir? 9.9 Kat hal rlelerinin alma prensibi nedir? 9.10 Kontrol devresi ile yk devresi arasndaki yaltm metotlar nedir? 9.11 DC anahtarlarn tasarmn etkileyen faktrler nedir? 9.12 AC anahtarlarn tasarmn etkileyen faktrler nedir? 9.13 DC anahtarlar iin hangi tr komtasyon gerekir? 9.14 AC anahtarlar iin hangi tr komtasyon gerekir?

1 0G G K KA AY YN NA AK KL LA AR RI I 10
1 10 0..1 1G GR R Endstriyel uygulamalarda yaygn olarak kullanlan g kaynaklar aadaki zelliklerin ounu veya hepsini zerlerinde tamalar gerekebilir: Kaynak ve yk arasnda yaltm. Kltlm boyut ve arlk iin yksek g younluu. G aknn kontrollu yn. Yksek dnm verimi. Giri ve k dalga biimlerinde kk filtreler ile dk toplam harmonik bozulmas. Kaynak bir AC gerilim ise kontrollu g faktr. lgili blmlerde bahsedilen tek kademeli AC-DC, AC-AC, DC-DC veya DC-AC konvertrler bu zelliklerin ounu karlamaz ve ok katl konversiyonlar gereklidir. zin verilen komplekslik ve tasarm gereksinimlerine gre farkl ok katl konversiyon topolojileri mmkndr. Burada temel topolojilerden bahsedilecektir. G kaynaklar aadaki gibi snflandrlabilir:
G KAYNAKLARI

DC G KAYNAKLARI

AC G KAYNAKLARI

ANAHTARLAMALI MOD DC G KAYNAKLARI REZONANS DC G KAYNAKLARI FT YNL DC G KAYNAKLARI

ANAHTARLAMALI MOD AC G KAYNAKLARI REZONANS AC G KAYNAKLARI FT YNL AC G KAYNAKLARI

1 10 0..2 2D DC CG G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII 1 0..2 2..1 1A AN NA AH HT TA AR RL LA AM MA AL LII M MO OD DG G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII 10 Anahtarlamal mod DC-AC konvertrlerin inverter katlarnn drt yaygn konfigrasyonu vardr: flyback (tepkili), push-pull, yarm kpr ve tam kpr. nverterin k bir PWM teknii ile ayarlanr ve bir diyot ile DC gerilime dntrlr. nverter ok yksek frekansta altndan, DC kndaki harmonik dalgacklar kk filtreler ile kolaylkla yok edilebilir. Bu konvertrlerin alma prensipleri ilgili blmlerde bahsedilmitir. Anahtarlamal mod DC g kaynaklarnn farkl konfigrasyonlar ekil 10.1 de grlmektedir.

(a) Tepkili/leri konvertr

(b) Kurma sargl tepkili konvertr

(c) Push-pull konvertr

(d) Yarm kpr konvertr

(e) Tam dalga konvertr ekil 10.1 Anahtarlamal mod DC g kaynaklarnn farkl konfigrasyonlar.

1 10 0..2 2..2 2R RE EZ ZO ON NA AN NS SD DC CG G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII ayet DC k geriliminin deiimi ok geni deilse, rezonans pals inverterleri kullanlabilir. Rezonans frekans ile ayn olabilen inverter frekans ok yksektir ve inverterin k gerilimi hemen hemen sinsoidaldir. Rezonans osilasyonundan dolay, transformotor nvesi daima yeniden kurulur ve DC doyum problemleri yoktur. Rezonans inverterlerin yarm ve tam kpr konfigrasyonlar ekil 10.2 de grlmektedir. Transformotorun ve k filtresinin boyutu yksek inverter frekansndan dolay klmtr.

(a) Yarm kpr inverter

(b) Tam kpr inverter

ekil 10.2 Rezonans DC g kaynaklarnn konfigrasyonlar. 1 10 0..2 2..3 3 F FT TY Y N NL L G G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII

ekil 10.3 ift ynl DC g kayna. Pil ve ak arj ve dearj gibi baz uygulamalarda, g aknn ift ynl ak zelliinde olmas istenilir. ift ynl bir g kayna ekil 10.3 de grlmektedir 0.

G aknn yn V0, Vs ve sarg dnm oranna, ( a = N s / N p ) baldr. Kaynaktan

yke g aknda, inverter ters modda alr, bu durumda V0 < aVs . ktan girie g aknda, inverter dorultucu olarak alr, bu durumda V0 > aVs . ift ynl inverterler indktif akmn her iki ynde akmasna izin verirler ve akm ak sreklidir. 1 10 0..3 3A AC CG G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII AC g kaynaklar, kritik ykler iin hazr kaynak ve normal ebekenin enerjisinin bulunmad yerlerde yaygn olarak kullanlr. Bu AC kaynaklar ayn zamanda kesintisiz g kaynaklar (uninterruptible power supply = UPS) olarak bilinir. Normal almada yk ebekeden beslenir ve bir dorultucu bataryalar dolu olarak tutar. ayet ebeke enerjisi kesilirse, yk inverterin kna anahtarlanr ve ebekenin yerini tutar. Bu tip almada devredeki inverter sadece ebeke enerjisi kesildiinde alr. Dier bir uygulama, inverter srekli olarak alr ve k yke balanmtr. ebeke enerjisinin kesilmesi durumunda ebeke ve inverter arasnda bir anahtarlamaya gerek yoktur. Dorultucu inverteri besler ve bataryann dolu kalmasn salar. Bu metotta inverter aadaki maddeler iin de kullanlabilir:

Yke uygulanan gerilimin sinsoidalliini korumak. ebekeden gelebilecek geici zararl gerilimlerden yk korumak. Yk frekansn istenilen seviyede tutmak. nverterin almamas durumunda, yk ana ebekeye anahtarlanr.
1 10 0..3 3..1 1A AN NA AH HT TA AR RL LA AM MA AL LII M MO OD DA AC CG G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII

ekil 10.4 de grlen anahtarlamal mod AC g kaynanda iki inverter vardr. Giri tarafndaki inverter, transformotorun ve k tarafndaki inverterden nce bulunan DC filtrenin boyutunu drmek iin ok yksek frekansta bir PWM kontrolu ile alr. k tarafndaki inverter yke uygulanacak k frekansnda alr.

ekil 10.4 Anahtarlamal mod AC g kaynaklar.

1 10 0..3 3..2 2R RE EZ ZO ON NA AN NS SA AC CG G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII ekil 10.4 de giriteki inverter, ekil 10.5 deki gibi bir rezonans inverteri ile deitirilebilir. k tarafndaki PWM inverter yke uygulanacak k frekansnda alr.

ekil 10.5 Rezonans AC g kaynaklar. 1 10 0..3 3..3 3 F FT TY Y N NL L A AC CG G K KA AY YN NA AK KL LA AR RII Diyot dorultucu ve k inverteri, ekil 10.6 da grld gibi ift ynl anahtarlar ve bir sayklo-konvertr ile birletirilebilir. Sayklo-konvertr yksek frekansl ACyi dk frekansl ACye dntrr. G ak her iki ynde kontrol edilebilir.

ekil 10.6 ift ynl AC g kaynaklar 1 10 0..4 4 A AL LII M MA AS SO OR RU UL LA AR RII 10.1 G kaynaklarnn normal zellikleri nedir? 10.2 G kaynaklarnn genel tipleri nedir? 10.3 DC g kaynaklarnn tipi nedir? 10.4 AC g kaynaklarnn tipi nedir? 10.5 Tek katl konversiyonun avantajlar ve dezavantajlar nedir? 10.6 Anahtarlamal mod g kaynaklarnn avantajlar ve dezavantajlar nedir? 10.7 Rezonans g kaynaklarnn avantajlar ve dezavantajlar nedir? 10.8 ift ynl g kaynaklarnn avantajlar ve dezavantajlar nedir?

10.9 Tepkili konvertrlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 10.10 Push-pull konvertrlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 10.11 Yarm kpr konvertrlerin avantajlar ve dezavantajlar nedir? 10.12 Rezonans DC g kaynaklarnn farkl konfigrasyonlar nedir? 10.13 Yksek frekans linkli g kaynaklarnn avantajlar ve dezavantajlar nedir? 10.14 Kesintisiz g kaynaklarnn genel dzenlemesi nasl yaplr? 10.15 G kaynaklarnda transformotor kullanrken nelere dikkat edilmelidir?

1 11 1T TA AS SA AR RI IM MV VE EK KO OR RU UM MA A
Baarl bir tasarm gerekletirmek iin, yar-iletken anahtarlarn bulunduklar evrede salam ve gvenli olarak kalabilmeleri gerekmektedir. Bu blmde dikkate alnacak iki alan, aygtn jonksiyon scakl ve akmn veya gerilimin ar deerlerinin kontroludur. ayet bu alanlara gerekli itina gsterilmezse, anahtarlarn yerletirildii cihaz sk sk arzaya maruz kalacaktr. 1 1..1 1Y YA AR RII--L LE ET TK KE EN NJ JO ON NK KS SY YO ON NS SIIC CA AK KL LII II 11 Bir yar-iletkenin jonksiyon scakl, herhangi bir uygulamada aygtn salam kalabilmesi ve mrn belirlemede ok nemlidir. Bundan dolay jonksiyon scaklnn hesaplanmas tasarm ileminin nemli bir ksmdr. Gerek s ak ilemi boyutludur fakat yaplan deneyler bir boyutlu analizin ou amalar iin yeterli olduunu gstermitir. Bu sadeletirme ile, aygtn jonksiyonu ve s transfer yolunun dier ksmlar arasndaki termal diren zamanla deimeyen durumlar iin jonksiyonun snma ileminin modellenmesinde kullanlabilir. Zamanla deien durumlar iin, termal diren geici termal empedans ile deitirilir. 1 1..1 1..1 1K KA AR RA AR RL LII D DU UR RU UM MJ JO ON NK KS SY YO ON NS SIIC CA AK KL LII II 11 Kararl durumda, jonksiyondaki scaklk hesaplamalar birka bileene sahip ve C/W olarak ifade edilen bir termal direnle modellenir. Bir soutucu zerine monte edilmi bir g yariletkeni iin genel olarak bileen gznne alnr. Birincisi aygtn jonksiyonu ve yerletirildii klf arasndaki termal diren, RJC olarak gsterilir; ikincisi soutucu ve aygtn klf arasndaki mkemmel olmayan ara yzeyi modelleyen termal diren, RCS ve son olarak evre ortamna olan snn engellenmesinin modellendii termal diren, RSA. Termal devrenin elektrik devresine benzerlii ekil 11.1 de grlmektedir. Bu kararl durum ileminin zm 11.1 eitlii ile verilmektedir, burada P yariletken aygtn jonksiyon blgesinde retilen ortalama g, TA ortamn evre scakl ve TJ jonksiyon scakldr:

TJ = TA + P( RJC + RCS + RSA )

(11.1)

ekil 11.1 RJC nin deeri yariletkenin dahili yaps ile belirlenir ve yariletkenin kalp boyutu, dahili montaj olgular ve ilgili yariletkene ait olmak zere sabitlenmitir. retici, verisayfalarnda bu deeri maksimum olarak belirlemektedir. Yariletken ve soutucu arasndaki ara yzey retim ilemleri ve montaj metotlarna bal olarak tamamen deiebilir. Aygtn ve soutucunun mikroskobik yzeyleri mkemmel dzgnlkte ve paralellikte deildir. Elenen yzeylerdeki temas mkemmel deil ve her iki yzey arasnda scaklk fark vardr. Mkemmel olmayan bu duruma ek olarak, yariletkenin klfn soutucudan elektriksel olarak yaltmak gerekebilir. Bu, ara yzeyin termal direncinin daha da artmasna neden olmaktadr. Bu elektriksel yaltma elverili olan malzemelerin ayn zamanda iyi bir termal iletken olmas da gerekmektedir. Bu, hemen hemen bir eliki olmaktadr. Bu amaca ynelik ihtiyaca cevap verebilecek malzemeler; mika levhalar, Kapton gibi plastik filmler, elektriksel olarak yaltlm anotlu yzeyli aluminyum contalar ve berilyum oksit yaprakcklardr. Aygtn klf ve soutucu arasndaki ara yzey, iki yzey arasndaki hava araln doldurmak iin yaygn olarak bir termal gres konulmasyla iyiletirilebilir. Gresin termal iletkenlik zellii, yerini ald havadan daha iyidir. ekil 11.2 de grlen ara yzey blgesi yariletken ve soutucu arasnda yer alan blge, grlmesi bakmndan ok abartlmtr. Daha iyi bir temas, termal grese ek olarak montaj ile iki yzeyin daha yakn olmas iin kuvvetlice sktrlmasyla salanabilir.

ekil 11.2

Bir termal gres kullanmnn saysal etkisi aada aka grlmektedir. Bir TO-204 klfl aygt bir termal gres kullanlmakszn monte edildiinde yaklak olarak RCS=0,5C/W deerine sahiptir. ki yzey arasndaki bolukta termal gresin kullanlmas termal direnci yaklak olarak 0,15C/W azaltr. ayet sert anotlu bir aluminyum conta yaltc olarak kullanlrsa bu saylar srasyla yaklak olarak 1,2C/W ve 0,3C/W olacaktr. Bu saylar yariletkenin jonksiyon scakln drmek ve bunun sonucu olarak gvenilirlii gelitirmek iin termal gresin kullanmn aklamaktadr. Ek olarak, yariletken elemann elektriksel yaltmndan kaynaklanan termal diren deerinde bir art olduu aktr. Soutucudan evreye snn iletimi ncelikle soutucunun yzeyindeki havann doal konveksiyon veya cebri hava hareketi ile havann hareketi ile salanr. Soutucu ekseriyetle verilen bir hacim iin yzey alann artrmada oklu kanatcklarla veya buna benzer dier yzey artrclarla donatlr. Radyasyon ile s iletimi ekseriyetle ilemin ok kk bir parasdr. ou uygulamalar reticileri tarafndan belgelenmi s iletim karakteristiklerine sahiptir. Aygt ve soutucu arasndaki ara yzeyin termal karakteristikleri de salanmaktadr. RNEK 11.1 MTM8N60 tipinde bir MOSFET kararl durum termal durumunda almakta ve 10 W kayp meydana getirmektedir. RSA=2,5C/W ile bir soutucuya monte edilmitir. evreleyen ortamn hava scakl 70C dir. Aadakileri bulunuz: (a) ayet eleman, (RCS=0,15C/W) termal gresi kullanlarak dorudan bir soutucuya monte edilirse aygtn jonksiyon scakl (b) Herhangi bir termal gres kullanlmakszn bir anodize aluminyum yaltc conta (RCS=1,2C/W) ile monte edildiinde aygtn jonksiyon scakl. ZM (a) Ek Bden, bu aygtn veri sayfas RJC=1,2C/W vermektedir. 11.1 eitliinden, TJ = 70 + 10(0,83 + 0,15 + 2,5) = 104,8 C (b) 11.1 eitliinde RCSnin yeni deeri kullanlarak: TJ = 70 + 10(0,83 + 1,2 + 2,5) = 115,3 C RNEK 11.2 12 Wlk g kayb ile bir BJT 85C ortam hava scaklnda bir soutucuya monte edilmitir. Yariletken aygt bir TO-204 klfndadr; bir termal gres kullanlarak RCS deeri 0,2C/Wa drlmtr. RJCnin deeri 0,83 C/Wtr. Jonksiyon scakl 175Cyi amamaldr. Uygun bir soutucu termal direnci bularak tasarm tamamlaynz. ZM

11.1 eitlii kullanlarak: 175 = 85 + 12(0,83 + 0,2 + RSA ) RSA = 6,47 C/W Gvenlik nedenlerinden dolay aygtn snr jonksiyon scaklnda altrlmas istenilmez. yi tasarm, hesaplanan deerden daha kapasiteli bir soutucu kullanlmasn gerektirir. 1 1..1 1..2 2T TE EK KP PA AL LS SL L A AL LII M MA A 11 ou g elektronii devreleri anahtarlama aygtlarnda zamanla deien g kayb ile ak -kapal modunda alrlar. Bununla ilgili olan jonksiyon scakl zamann bir fonksiyonudur ve tepe jonksiyon scaklnn gvenli bir deerle snrlanmas gerekir. Geici termal empedans kavram byle hesaplamalarda kullanldr. ekil 11.3 deki grafik bir jonksiyondaki g kayb uygulamasnda jonksiyon scaklnn zamanla deiimini gstermektedir. t1 zamannda, g sfr olur ve jonksiyon scakl sfra dmeye balar. Byle durumlarda zaman aral ekseriyetle yeteri kadar ksa olup yariletkenin klf scakl TC bu aralk sresince deimez. Bylece TC nin deeri byle scaklk hesaplamalarnda sabit kabul edilir. Klf scaklnn sabit yaps yariletken jonksiyonunun termal depolama kapasitesine kyasla yariletken klfn ok byk termal kapasitesinin bir sonucudur. Jonksiyon scakl zamann bir fonksiyonu olduundan, jonksiyon scaklnn 11.2 eitliinde olduu gibi ifade edilmesi mmkndr: TJ = TC + r (t ) RJC P (11.2)

ekil 11.3 11.2 eitliinde, r(t) g palsi sresince zamann bir fonksiyonu olarak ifade edilen normalletirilmi termal direntir, bylece scaklk ve zaman arasnda bir ilikinin yazlmasna izin verir. t1in byk deerleri iin, r(t)nin deeri birime yaklar ve RJCnin deeri klfn scaklnn zerinde jonksiyon scaklnn ykselmesini verir.

ekil 11.4 deki grafik bir tek pals durumu iin zamann bir fonksiyonu olarak r(t)nin tipik deiimini gstermektedir.

ekil 11.4 RNEK 11.3 MTM8N60 tipi bir MOSFET 10 ms iin 20 V aka-kaynak geriliminde 10 A iletecek tek pals modunda kullanlmaktadr. Aygtn klf scakl 75C dir. Pals sresinin sonunda jonksiyon scakln bulunuz. ZM Ek Bdeki grafikten tek pals alma ileminde, t=10 ms iin r(t)=0,31 ve RJC=0,83C/W. 11.2 eitlii kullanlarak: TJ = 75 + (200)(0,31)(0,83) = 126,5 C t=10 ms de jonksiyon g kaybnn kaldrlmas zerine, jonksiyon scakl azalmaya balar. RNEK 11.4 MTM8N60 tipi bir MOSFET 12 V aka-kaynak geriliminde 10 A iletecek, tek pals modunda kullanlmaktadr. Aygtn balang klf scakl 50C ile, izin verilen 120Clik maksimum jonksiyon scaklnda pals sresini bulunuz. rnek 11.3 den, RJC=0,83C/W. ZM 11.2 eitlii kullanlarak:
120 = 50 + r[(t )](0,83)(12) r (t ) = 0,602

Veri sayfasndan, r (t ) nin deeri 65 msye karlk gelmektedir.

1 1..1 1..3 3P PE ER RY YO OD DK KP PA AL LS SL LE ER R 11 Yariletken jonksiyona periyodik g palsleri uygulandnda, scaklk da periyodik olur. Jonksiyonun termal kapasitesi jonksiyonun termal gezintisini, ayet tepe palslerin devam ettii durumda kazanlan en yksek scaklktan daha az bir deerde snrlar. Yariletken veri sayfalar sk olarak tek palsli durumda olduu kadar bu durum iin de normalletirilmi geici termal empedans erileri ierirler. ekil 11.5 deki grafik, kullanlan terimlerin birkan tanmlamaktadr. Byle bir alma modunda, T aral genel olarak klf scaklnn sabit dnlebilecei kadar ksadr.

ekil 11.5
Jonksiyon scakl ve zaman arasndaki iliki yine 11.2 eitlii ile ifade edilir. Bu durumda, r(t) 11.3 eitlii ile ifade edilen grev sayklnn deerine bal olmakla beraber, t1in deerine de baldr:

D=

t1 T

(11.3)

ekil 11.6 daki grafik t1 ve Dnin bir fonksiyonu olarak r(t)nin tipik deerlerini gstermektedir.
Bu durumda, 11.2 eitlii geerliliini srdrr. ekil 11.6 daki bir grafikten elde edilen deerler her pals aralnn sonunda tepe jonksiyon scakln elde etmek iin 11.2 eitliinde kullanlabilir. rnek 11.5 byle bir hesaplamay gstermektedir. RNEK 11.5 Bir BJT 2 kHzlik bir frekansta periyodik bir davranla almaktadr. Her periyotta 100 s iin 100 Wlk bir g kaybna ve her periyodun kalan ksmnda sfr kayba sahiptir. ekil 11.6 daki veriyi kullannz; TA=65C, RCS=0,4C/W, RJC=1,2C/W ve TJ=130C. Aadakileri bulunuz:

(a) TCnin izin verilen maksimum deeri (b) gereken RSA deeri. ZM (a) ekil 11.6 daki grafikten, D=0,2 ve t=100 s iin r(t)nin deeri. 11.2 eitlii kullanlarak: 130 = TC + (0,21)(1,2)(100) TC = 104,8 C (b) 11.1 eitliinden ve 20 Wlk g kaybnn ortalama deeri kullanlarak TC = TA + P( RCS + RSA ) 104,8 = 65 + 2(0,4 + RSA ) RSA = 1,59 C/W

ekil 11.6 Baz eleman veri sayfalar ekil 11.6 daki gibi biimde veriler salamazlar, fakat ekil 11.4 deki gibi veriler salarlar. Bu durumlarda tepe jonksiyon scakl sperpozisyon ile hesaplanabilir. Hesaplanan tepe jonksiyon scaklnn kararl durum deerini temsil etmesi iin hesaplama metodunun denge durumuna eriinceye kadar gereken zaman dikkate almas gerekir. ekil 11.7 deki grafik jonksiyon gc ile ilgili jonksiyon scaklnn deiimini gstermektedir. G palsinin sonunda tepe jonksiyon scakl, hesaplamalar ekil 11.6 daki gibi bir grafik kullanlarak yapldnda bulunan sonutur. ayet sperpozisyon tepe jonksiyon scaklk hesaplamasnda kullanlacaksa, ekil 11.8 deki grafik ekil 11.7 deki pals rneinin yerine kullanlabilir. Zaman sfra eit olmadan nce, jonksiyon gc tepe gce ve grev sayklna karlk gelen ortalama gtr. t>0 iin, gerek periyodik pals gc kullanlr.

ekil 11.8 de, t=0 dan nce var olan ortalama gcn durumu, ortalama g durumuna karlk gelen bir klf ve soutucu scakl meydana getirir. G palslerinin periyodu, klf scakl sfrdan byk zaman iin deimeyecek ekilde ok ksa varsaylr. Byle hesaplamalarn doruluu iinde, jonksiyon scakl termal zaman sabiti genelde ok ksadr ki, t=t2 de hesaplanan tepe jonksiyon scakl temel olarak tepe jonksiyon scaklnn kararl durum deerindedir.

ekil 11.7

ekil 11.8 ekil 11.8 deki ilk pals iin, t1 deki jonksiyon scaklnn deeri bundan sonraki palslerden daha yksektir. Bunun olumasnn nedeni, t=0 da jonksiyon scaklnn daha sonraki palslerin balangcndan daha yksek olmasdr. kinci palsin zamannda, artlar hemen hemen periyodik durum almasna benzemektedir. Hesaplama ilemi ekil 11.11 da grld gibi birka g bileeninin sperpozisyonunu kullanr. Birletirildiklerinde, bu ekilde grlen bileenler ekil 11.8 daki gerek dalga biimini temsil eder. Ek bileenler, periyodik denge durumuna daha yakn jonksiyon scakl iin nc palsin sonundaki artlar temsil eder. Kabul edilebilir bir doruluk iin bu

hassasiyet genelde gerekli deildir.

ekil 11.9 t=t2 deki jonksiyon scakl her g bileeninin etkilerinin toplanmas ile hesaplanabilir. Geici termal empedans t=t2 de mevcut olan her g bileeninin aral kullanlarak hesaplanr. Sonu tepe jonksiyon scakl 11.4 eitlii ile hesaplanr: TJ = TC + ( RJC ){P0 + ( Pm P0 )[r (t2 )] ( Pm )[r (T )] + ( Pm )[r (t1 )]} 11.4 eitliinde, P0 11.5 eitlii ile verilir:
t P0 = Pm 1 T

(11.4)

(11.5)

RNEK 11.6 ekil 11.4 deki, tek pals r(t) karakteristikleri ile bir BJT, 5 mslik her periyodun 2 ms iin periyodik bir davranla oluan 60 Wlk bir tepe g kaybna sahiptir; TA=60C, RCS=0,3C/W, RJC=1,0C/W ve RSA=1,5C/W. Tepe jonksiyon scakln bulunuz. ZM

11.5 eitlii ile ortalama g kayb bulunarak klf scakl hesaplanabilir:

2 P0 = (60) = 24 W 5

TC = TA + P( RCS + RSA ) = 70 + 24(0,3 + 1,5) = 113,2 C ekil 11.4 den, r(t)nin deerleri 2 ms, 5 ms ve 7 ms de belirlenir. 11.4 eitlii kullanlarak: TJ = 113,2 + 1,0[24 + (36)(0,27) (60)(0,24) + (60)(0,15)] = 141,5 C
Baz periyodik durumlar iletim aral sresince sabit olmayan g kayb meydana getirirler. ekil 11.10 daki grafik seilen bir durum iin dzensiz g kaybnn zamanla deiimini temsil etmektedir. Bu durum iin tam tepe jonksiyon scaklnn hesaplanmas zordur. ekil 11.10 da grlen pals farkl srelerde sabit gl bir periyodik pals ile deitirilebilir.

ekil 11.10 ekil 11.11 deki grafik, iletim sresince sabit g ve ekil 11.10 daki gerek pals gibi pals bana ayn enerji kayb ile bir periyodik gcn zamanla deiimini gstermektedir. ekil 11.11 deki sabit g ekil 11.10 daki tepe deerle eit deere sahiptir. ekil 11.11 deki t '1 in deeri bundan dolay ekil 11.10 daki t1 den daha kktr. ekil 11.11 deki tepe jonksiyon scakl en azndan ekil 11.10 daki tepe scaklk kadar byktr nk toplam enerji kayb daha ksa aralkta meydana gelmektedir. ekil 11.11 deki modellemeye dayanan hesaplamalar sadedir; bu yzden, ekil 11.11i kullanan yeterli bir jonksiyon scakl iin bir tasarm jonksiyon scakl konusunda kabul edilebilir.
Tasarm ilemi, tepe g palsi ve ekil 11.10 daki her palsin altndaki alann belirlenmesini ierir. Ayn periyot ile edeer bir pals ve sabit PM gc belirlenir. ekil 11.11 iin, pals sresi 11.6 eitlii ile hesaplanr:

t '1 =

pals bana gerek enerji kayb PM

(11.6)

Bu edeer pals dizisi iin tepe jonksiyon scakl nceki ksmlardaki metotlar kullanlarak hesaplanr.

ekil 11.11
RNEK 11.7 Bir BJT ekil 11.12 de grlen kayplar ile periyodik bir davranta almaktadr. r(t)nin deerleri ekil 11.4 den belirlenebilir; TA=70C, RCS=0,4C/W ve RJC=0,9C/W. Aadakileri bulunuz: (a) ( TJ TC )nin tepe deeri (b) TJ nin tepe deerini 140 de snrlayan RSAnn deeri.

ekil 11.12
ZM (a) Pals bana enerji ekil 11.12 deki grafikten belirlenebilir:
Enerji = (40)(0,001) + (30)(0,001) + (20)(0,001) = 0,090 J PM=40 W deeri ile 11.6 eitlii kullanlarak, edeer zaman, t '1 hesaplanabilir:

t '1 =

0,090 = 0,00225 s 40

ekil 11.4 den, r(t)nin deerleri 2,25 ms, 10 ms ve 12,25 ms zamanlarnda belirlenir. Bu deerler srasyla (0,16), (0,31) ve (0,34) dr. 11.5 eitliinden, P0 hesaplanabilir:
2,25 P0 = (40) =9W 10 11.4 eitlii kullanlarak, TJ TC deeri hesaplanabilir: TJ TC = 0,9[9 + (31)(0,34) (40)(0,31) + (40)(0,16)] = 12,2 C (b) TC = 140 12,2 = 127,8 C 11.1 eitliinden: TC = TA + P ( RCS + RSA ) 127,8 = 70 + 9(0,4 + RSA ) RSA = 6,0 C/W 1 1..2 2K KO OR RU UM MA A 11 G elektronik cihaznn dahili hatalara, harici hatalara ve harici dzensizliklere kar korunmas gerekir. rnein, bir SCRnin kesim hatas gibi bir dahili hatann dier elemanlara bir zarar vermemesi gerekir. Ykn harici ksa devresinin dahildeki elemanlara zarar vermemesi gerekir. Son olarak, giri g hattndaki geici bir elektriksel deimenin yariletkenin hasarna neden olmamas gerekir. Bunlarn herbirinden genel olarak uygun tasarmla kanlabilir. ayet mmknse, koruyucu zelliin, problem giderildiinde normal almasna devam etmesine izin vermesi gerekir. 1 1..2 2..3 3A A IIR RII A AK KIIM MK KO OR RU UM MA AS SII 11 Ar akm korumasnn bir rnei, ar bir akm ile yk direncinin azalmas veya k terminallerindeki bir ksa devre ile bir azaltan kyc durumunda gsterilmitir. Filtre indktr akm bu yzden ayarlanm bir deerin zerine kar. Koruma, k akm uygun bir deer aralna gelinceye kadar grev saykl, Dnin azaltlmasyla yaplr. ekil 11.13 deki devre diyagram yaygn olarak kullanlan bir koruma yolunu gstermektedir.

ekil 11.13 RS ularndaki gerilimin deeri alglanr ve nceden ayarlanm olan snr deeriyle karlatrlr. ayet bu gerilim snr aarsa, kontrol sistemi S anahtarnn kapalln durdurur. k akmnn snrlanmas, grev saykl, Dnin saykl saykl azaltlmas temelinde olabilir. Ar yk akmnn nedeni kaldrldnda, normal alma devam eder. Akm snrlama ilemi sresince, tabiki, normal k gerilimi srdrlmez. k geriliminin gerek deeri ykn iddetine baldr. k gerilimi ykn tamamen ksa devre olmas durumunda sfra gider. ekil 11.14 deki gibi dier devre dzenlemeleri, farkl bir koruma metoduna gerek duyabilir. Bu ekilde, X noktasnda yk ularnda bir ksa devre oluur. Belli bir parazitik devre indktans kalr ve Lp deerinde bir indktr ile temsil edilir. Kollektr akm ani olarak ykselir ve ksa bir zaman sonra beyz akm transistrn doyumunu srdremeyecek bir deere ular. ayet bir ey yaplmazsa, transistr hem vCE ve hem de transistr gcnn artmasyla abucak bozulur. Kollektr akm, beyz akm ve transistrn akm kazanc ile belirlenenden teye artmaz. ekil 11.15 deki grafik bir hata olutuktan sonraki ksa bir sre iin ilikileri gstermektedir.

ekil 11.14

Kollektr akm transistr dorusal moda ekecek yeterli bykle ulanca, vCEnin deeri artar. ekil 11.16 daki devre, bu artn dedeksiyonunda kullanlabilir ve transistrn beyz srmesini kaldrr. Transistrn doyumu ile normal almada, vX kktr fakat transistr doyumun dna karken, vX deeri 12 V deerine ykselir. Q1in iletiminde, vXin almasnn, Q1 doyuma srlnceye kadar ksa bir zaman iin durdurulmas gerekir. Beyz srmesinin kaldrlmasnn basit bir yolu, ekil 11.16 daki gibi Q2 transistr eklemektir. Q1in ar vCEsini alglamann zerine, Q1in beyz akm Q2nin iletimi ile topraa ynlendirilir.

ekil 11.15

ekil 11.16 Transistr bu mod alma ile hem anma VCEO(SUS) kaynak gerilimi iin yeteri kadar byk ve hem de beyz akm yeteri kadar hzl kaldrlabildii srece salam kalma zelliine sahiptir. Bu durumda, transistr oktan doyum blgesinin dnda olup kollektr akmnn kesimi iin bir depolama gecikmesi yoktur. 1 11 1..2 2..4 4A A IIR RII G GE ER RL LM MK KO OR RU UM MA AS SII Ar gerilim koruma ihtiyacna bir rnek, dahili bir hatadan dolay k gerilimi

istenilen seviyenin zerine kan bir azaltan kycda grlmektedir. ki koruma yolu byle bir durumu dzeltmek iin kullanlabilir. Herhangi bir nedenden dolay lojik devrenin hata yaptn dnelim, grev saykl istenilen deerin zerine km ve ktaki yk tehlike iindedir. Bir koruma devresi, lojik devreyi dikkate almayarak ve ana anahtardan srmeyi kaldrmak iin kullanlr. ayet bu, yk korumay baaramazsa, bununla beraber, ikinci bir savunma hatt bir manivela (crowbar) devresi kullanr. Hzl alan bir SCR, ekil 11.17 de grld gibi yk terminallerini ksa devre eder. Ksa devre k gerilimini azaltr, bylece yk ar gerilimin zararndan korur. Crowbarn alma seviyesi ve balang hznn yk en iyi koruyacak ekilde tasarmlanmas gerekir.

ekil 11.17 ekil 11.17 de, koruma devresinin iki farkl amac vardr. SCRnin iletimi yk gerilimini aniden azaltr. Ek olarak, ayet problem S anahtarnn ksa devre olmas ise, bu durumda sigortada byk akm oluur ve ktan gc ayrmak iin alr. Btn devre elemanlarnn uygun bir koordinasyonu ile ar gerilimin yke zarar vermemesi salanr. ayet problem S anahtarnn lojik devreyi devre d brakamayaca hatal bir lojik src ise, bu durumda sigortann hzl alan tipte olmas gerekir. Farkl reticiler S gibi yariletken anahtarlar koruma amacyla sigortalar tasarlamlardr. 1 1..2 2..5 5S SIIC CA AK KL LIIK KK KO OR RU UM MA AS SII 11 Gvenilir bir tasarm iin, btn bileenlerin anma tasarm scaklklarnda altrlmas gerekir. Ar scakla kar aygtlar korumak iin baz tedbirler alnabilir. rnein, dahili bir scaklk kontrollu anahtar kullanlabilir. ayet dahili evre scakl nceden ayarlanm bir snr aarsa, anahtar kapanr ve termal etkiyi azaltmak iin kta bir eyi deitirir. Artan scaklk ar derecede yksek harici evre scaklndan veya harici bir geici ar yklenmeden kaynaklanabilir. Ar yklenme durumuna ksa bir zaman iin izin verilebilir. Bu, bir indksiyon motorunu besleyen ayarl frekansl bir inverterde grlebilir. ayet motor geici olarak ar yklenirse, inverterin k akm normal deerinin zerine kar. nverter snmakszn ksa bir zaman iin artan bu akm idare edebilecek ekilde tasarmlanm olmakla beraber, belirsiz sre iindeki ar yklenmeyi idare edemez.

nverter scaklnn artndan bir periyot sonra, koruyucu devre art alglayacak ve inverteri korumak iin baz deiimleri balatacaktr. Daha zel olarak, inverterin k frekans azaltlarak, inverter akm istenilen deerin altnda bir deere drlebilir. nverterin dahili scakl inverter ykndeki deiimlere yava tepki verdiinden ve yariletken jonksiyon scakl ok daha hzl tepki verdiinden, dier bir deiken ar yklenmenin gstergesi olarak scaklktan daha iyi olabilir. Buna uygun dier bir vasta inverter akmdr. ayet anma deerinin zerindeki yk akmnn zaman integrali deerlendirilirse, bu, ar scakln bir gstergesi ve bir dzeltme ileminin gereklilii olarak kullanlabilir. ekil 11.18 deki devre bu amac yerine getiren bir vastay gstermektedir. Transistr akm iletim-kesim durumu ile deiir. Tepe deeri kararl durum almasnda bir st snra sahiptir. ayet bu deer alrsa, sre snrlanmaldr. ekilde, C1 kapasitr ile A1 ykselticisi transistr akmnn tepe deeri iin bir rnekleme ve tutma devresi olarak grev yapar. R4 ile beraber A2 ykselticisi, ilgili entegre devreyi harekete geiren akmn eik deerini ayarlar. A2nin k ar akmn zaman integralidir. Son olarak, A2nin k A3 ykselticisinde V3 ile karlatrlr.

ekil 11.18 ayet A2nin ykselticisinin k V3 deerini aarsa, A3 ykselticisinin k gerilimi iaretini deitirir. V0 daki deiim, Q1in kollektr akmn azaltmak iin aygtta bireyi deitirmek iin sinyal olarak kullanlr. Burada yaplan hareket, motorun torkunu drecek inverter frekansn azaltmak olabilir ve endirek olarak Q1 transistrndeki akm azaltmaktr. Veya V0 daki deiim aygt kapatmak iin bir sinyal olarak kullanlabilir. RNEK 11.8 ekil 11.18 deki devre bir transistr ar akmdan korumak iin kullanlmaktadr. Emiter akm periyodik ve 10 ms aralklarla oluan tepe deerlere tek ynldr. 20 Alik tepe deerler kararl durum tabannda oluan ar scakla neden olmayan en byk deerlerdir. 30 Alik tepe deerler maksimum 10 s aralk iin kabul edilebilir. Grlen ykselticiler ideal varsaylmaktadr. RS ucundaki tepe gerilim normalde 0,4 Vu

gememektedir. 10 Vluk V2 ve V3 gerilimleri mevcuttur. Aadakileri bulunuz: (a) 20 Alik tepe akm iin vC1 = 4 V normal deerini reten R1, R2 ve RS deerleri
(b) transistr akmnn ardk pikleri arasnda %1 den daha fazla azalmayan vC1 gerilimi olacak ekilde R3 ve C1 deerleri (c) ayet transistr akm 10 s aralk sresince 30 A ise 10 s de vC1 in iaret deiimine neden olacak R4 ve C2 deerleri. ZM (a) RS ucundaki gerilimin st snr iin, RSnin deeri belirlenebilir:

RS =

0,4 = 0,02 20

A1 ile salanan kazan verilen bilgilerden belirlenmi 10 s lik bir bykle sahiptir. Bu kazan R2 / R1 orann belirler. Gerek deerlerin seimi tamamen keyfidir:

R2 = 10 R1 R2=50 K ve R1=5 K yeterli olacaktr. Bu hesaplamada, D1 ularndaki gerilim ihmal edilmitir. (b) A2nin eviren terminali topraktr, bylece R3 transistr akmnn pikleri arasnda C1in dearjnda grev yapar. 10 ms aral sresince %1lik gereksinimi karlamak iin R3C1 iin 1 s zaman sabiti gerekir: R3C1 = 1

C1 = 1 F ve R3 = 1 M deerlerinin seimi gereken zaman sabitini karlayacaktr. alma sresince R3 deki kk akm, giri polarlama akmna gre A2yi seerken zel dikkat gerektirir.
(c) V2 ve R4 den giri, bu akm seviyesinde vC 2 nin deimemesi iin 20 Alik tepe transistr akmnda R3 deki akm iptal etmelidir. Transistr akmnn 20 A olma durumu iin: vC1 = 4 V iR3 = 4 A iR4 = +4 A V2=10 V ile, R4 deki akm R4 iin 2,5 Mluk bir deer gerektirir. 30 A tepe transistr

akm art iin.

vC1 = 6 V iR3 = 6 A iC 2 = 2 A vC 2 nin deerinin 10 s aralk sresince 10 V ile deimesi gerekir. Bu art C2yi belirler: (10)(C2 ) = (iC 2 )(10)

C2 = 2 10 6 F
1 C G GE CL LE 1..2 2..6 6H HA AR RC E C ER R 11 Koruma ileminin dier bir alan harici geicilerdir. Aygtn ar giri geriliminden kaynaklanan hasardan korunmas gerekir. Ayn zamanda, aygtn harici bozucu etkilere kar hasar grmeden sadece dzgn almay etkileyecek ekilde baklk kazandrlabilir. Elektromanyetik etkileime kar duyarllk konusunun geni olarak ele alnmas bu ders kitabnn amac dna tamaktadr. Tipik bir gereksinim devrenin giriinin geici ar gerilimlerden korunmas gerekir. Koruyucu elemanl byle bir sistemi temsil eden genel bir model ekil 11.19 da grlmektedir. Koruyucu eleman, belli eik deerini atnda gerilim iin byk bir akm iletir. Bu eik yle seilir ki normal alma gerilimi paralel koruyucu elemanda ok az bir akma neden olur. Bu eik deerinin zerindeki gerilimler iin akm aniden artar. ekil 11.20 deki grafik istenilen karakteristie tipik bir rnektir. Genelde, byle elemanlar birinci ve nc eyreklerde benzer karakteristikler ile ift ynldrler.

ekil 11.19 ekil 11.20 deki karakteristie sahip ticari aygtlar, metal oksit varistrler ve arkaarkaya zener diyotlardr. Bu bileenler kullanlarak, iyi bir tasarm aygtn anma gcnde almasn salamaldr. Kaynak empedansnn koruyucu aygtn akmn ve gcn kabul edilebilir seviyede snrlayacak kadar byk olmas gerekir. Uygun bir paral dorusal analiz ekil 11.21 deki devreyi elde etmek iin yaplr. Bu devre ekil

11.19 daki devre ve ekil 11.20 deki eleman byk pozitif akmlar iin modellemektedir. Kaynak empedans bir LS indktr ile temsil edilir.

ekil 11.20

ekil 11.21 ekil 11.21 deki geici gerilim kayna E geriliminin bir pals kaynadr. Devre modeli sadece Enin pozitif deerleri iin almasn temsil etmektedir. Negatif E deerleri elemann ynnn deimesi veya modelde ek elemanlarn bulunmasn gerektirir. Pals baladnda akm 11.7 ve 11.8 eitlikleri ile verilir. Bu eitlikler normal kaynak tarafndan gerek yke nceden verilen akmlar ihmal etmektedir:

di X 1 = dt LS

( E VX RiX ) t / (1 e )

(11.7)

E VX iX = R X
burada

(11.8)

LS RX

Yk besleyen vL gerilimi 11.9 eitlii ile verilir:

vL = VX + RX i X = VX + ( E VX )(1 e t / )

(11.9)

vLnin deeri VXin deerinde balar ve zamanla artar. ayet pals uzun srmse, bu durumda vL Eye eit olur, fakat etkili bir tasarm iin RXin kk olmas gerekir. Beklenilen pals sresine gre zaman sabitinin uzun olmas gerekir. rnek 11.9 bununla ilgili sonular gstermektedir. RNEK 11.9 5 s sren 5000 Vluk bir ani gerilim ekil 11.21 deki gibi modellenen bir devreyi etkilemektedir. vLnin deeri 300 V tepe deerine snrlandrlacaktr. Koruyucu eleman 280 V ile buna seri 1,5 direnle modellenebilmektedir. Normal kaynak geriliminin tepe deeri 280 V tan daha azdr. Aadakileri bulunuz: (a) LSnin minimum deeri (b) koruyucu elemana verilen enerji. ZM (a) 5 slik palsin sonunda, vLnin deeri 300 Vu geemez. 11.9 eitlii kullanlarak, nin deeri belirlenebilir: 300 = 280 + (5000 280)(1 e 5 / )

= 1180 s
Bundan dolay,

LS = RX = 1770 H
(b) pals aral sresince iX 11.8 eitlii ile bulunur:

5000 280 iX = (1 e t / ) 1,5

5 snin sonunda, iX in deeri 13,34 A dir. Bu aralk sresince, zaman sabitine kyasla aralk ok ksa olduundan akm hemen hemen dorusal olarak deimitir. Bylece, vX in deeri de hemen hemen dorusal olarak deiir. Bu dorusal ilikiler aadaki gibidir:

13,34 iX = t = 2,668 106 t 6 5 10

v X = 280 + 1,5i X
Enerji, v X ve i X arpmnn 5 s aralk zerinde integralinin sonucudur: Enerji =
510 6

(280 + 1,5i X )i X dt = 9,78 10 3 J

Koruyucu elemann enerji emme kapasitesinin 10 mJ dan fazla olmas gerekir ki geici ani gerilimler tarafndan zarar grmesin.

1 11 M MA 1..3 3 A AL LII AS SO OR RU UL LA AR RII 11.1 Bir soutucu nedir? 11.2 Bir g yariletken aygtnn s iletiminin elektriksel benzerlii nedir? 11.3 Bir eleman bir soutucuya monte ederken alnmas gereken nlemler nedir? 11.4 Sulu soutmann avantajlar ve dezavantajlar nedir? 11.5 Yal soutmann avantajlar ve dezavantajlar nedir? 11.6 Bir yariletkenin ani jonksiyon scakln belirlemek niin gereklidir? 11.7 Kutuplu ve kutupsuz koruyucu nedir? 11.8 Bir RC koruyucunun tipik snm faktr nedir? 11.9 Yk tarafndaki geici gerilimlerin nedeni nedir? 11.10 Kaynak tarafndaki geici gerilimlerin nedeni nedir? 11.11 Bir yariletkeni korumak iin sigorta nasl seilir? 11.12 DC devrelerde sigortalama ileminin problemleri nedir? 1 1..4 4P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R 11 11.1 TO-204 klfnda bir BJT 15 Wlk kayplar meydana getirmektedir; RJC=0,8C/W, RSA=4C/W ve TA=65. (a) ayet aygt dorudan termal gres kullanmakszn soutucuya monte edilmise, TJ ve TC deerlerini bulunuz; RCS=0,6C/W. (b) ayet termal gres kullanmadan bir yaltc, klf ve soutucu arasnda kullanlmsa a kkn tekrar ediniz, RCS=1,5C/W. 11.2 Problem 11.1i her kta termal gres kullanld durumda tekrar ediniz. a kk iin RCS=0,2C/W ve b kk iin RCS=0,7C/W. 11.3 Bir MOSFET 25 Wlk kayp meydana getirmektedir. Jonksiyon scakln 125C ile snrlayacak bir soutucu tasarlaynz; RJC=0,83C/W, RCS=0,2C/W ve TA=50. 11.4 Bir MOSFET bir devrede 20 A iletmek iin kullanlmaktadr. TJ=120C de RDS (iletim ) = 0,08 ; RJC=0,9C/W, RCS=0,15C/W ve TA=40. RSAnn gereken maksimum deerini bulunuz.
11.5 MTM8N60 tipi bir MOSFET 1 ms sre iin tek palsli modda iletimde kullanlacaktr. G kayb 100 Wtr. Palsin balangcnda, TC=100C. Ek Bdeki veriyi kullanarak, palsin sonunda jonksiyon scakln bulunuz. 11.6 MTM8N60 tipi bir MOSFET 10 ms sre iin tek palsli modda akm iletmektedir. Balangta, T=85C. ayet u jonksiyon scakl 100C ile snrlandrlrsa izin verilebilecek akm bulunuz. Ek B deki veriyi kullannz ve en kt durumda RDS ( iletim ) in tipik deerden %50 daha byk olduunu varsaynz. 11.7 Bir 1N3880 dorultucu diyotu tek pals modunda 30 A akmn iletiminde kullanlmaktadr. ayet balang klf scakl 100C ise, Ek B deki veri deerlerini kullanarak palsin maksimum sresini bulunuz. TJ=150C ile snrlanmtr. 11.8 MTM8N60 tipi bir MOSFET 5 ms iletim ve 20 ms kesim ile periyodik iletim modunda almaktadr. letim sresince g kayb 80 Wtr; RCS=0,2C/W, RSA=2C/W ve TA=55. Aadakileri bulunuz:

(a) klf scakl (b) tepe jonksiyon scakl 11.9 MJ10006 tipi bir BJT, iletimde 40 Wlk g kayb ile, 6 ms iletim ve 24 ms kesim ile periyodik iletim modunda almaktadr; RCS=0,5C/W ve TA=60. ayet TJ=140C ile snrlanmsa RSAnn deerini bulunuz. 11.10 Bir 1N3880 dorultucu diyotu bir devrede periyodik olarak 100 s iin 35 A iletmek iin kullanlmaktadr. Toplam periyot 1 ms dir; TA=60, RSA=4,2C/W ve RCS=0,8C/W. (a) TCnin deerini bulunuz, (b) TJnin tepe deeri. 11.11 Bir 1N3880 dorultucu diyotu 200 slik bir iletim periyotu sresince 30 A den 20 Ae dorusal olarak deien bir akmn iletiminde kullanlmaktadr. Diyot 800 slik bir aralk sresince iletimde deildir. Periyodik olarak alma bu ekilde devam etmektedir; TA=70, RSA=5C/W ve RCS=0,8C/W. (a) hesaplamalar iin kullanlabilecek edeer g kaybnn zamanla deiimini bulunuz. (b) bu edeer kayb kullanarak tepe jonksiyon scakln bulunuz. 11.12 MTM8N60 tipi bir MOSFET aada grld gibi g kayb ile bir periyodik modda kullanlmaktadr: Aralk (s) 0 < t < 100 100 < t < 200 200 < t < 300 300 < t < 1000 G (W) 100 0 100 0
RCS=0,4C/W, TA=60 ve

Bu iletim rnei 1000 Hz frekansta tekrar etmektedir; TJ=130C. (a) edeer periyodik g kaybn bulunuz. (b) RSAnn gereken deerini bulunuz.

11.13 ekil 11.21 deki gibi bir koruyucu eleman zerine 4000 V genliinde geici bir pals 2 s sre ile etkilemektedir. letim durumunda, koruyucu eleman 200 V ve seri 1,0 ile modellenebilir; LS=1 mH. (a) tepe gerilimi bulunuz (b) koruyucu elemana verilen enerjiyi bulunuz. 11.14 ekil 11.21 deki gibi bir koruyucu devre tasarlanacaktr. Geici gerilim 4 s sre ve 5000 V ile modellenebilir. Mevcut sistemin kaynak empedans 500 H ile modellenebilir. Mevcut koruyucu eleman 250 V ve seri 1,5 ile modellenebilir. Koruyucu eleman herhangi bir palste 20 mJ emebilir. Kaynak indktansna eklenecek indktans deerini bulunuz.

EK A PARALI DORUSAL DEVRE ANALZ

Paral dorusal devre analizi teknikleri g elektronii devrelerinde baz dzenlemelerin zmnde kullanldr. Bu devrelerde, diren elemanlar sk olarak ihmal edilir nk amacn biri, giri ve ktan enerjinin transferinin kontrolunda kayplar en aza indirmektir. ou durumlarda, olduka ksa zaman aralnda, direnten kaynaklanan azalma tamamen ihmal edilebilmektedir. A A..1 1E EN NE ER RJ J D DE EP PO OL LA AM MA AE EL LE EM MA AN NII ekil A.1 deki devre dzenlemesi olduka basit olmakla beraber sk olarak karlalr. Anahtar t=0 zamannda bir balang indktr akm ile kapanr. Devrenin diferansiyel eitlii A.1 eitliindedir. Diyot akm sfrdr nk diyot ters polarlanmtr. Diyotun paral dorusal modeli bylece ak bir devre olmaktadr:
di v E = = dt L L

(A.1)

E i (t ) = t + I (0) L

(A.2)

ekil A.1 ndktr akm zamana gre bir pozitif treve sahiptir ve snrsz olarak artmaya devam eder. Bu sadece bir yaklamdr nk indktrn bir dirence sahip olmas gerekir ve bylece akm da belli bir snra sahiptir. ekil A.1 de, ayet kesik izgili eri devam

etseydi akmn zamanla deiiminin stel yapsn gsterirdi. En son akm olduka byk olacakt ve bu snr yakalamak iin uzun bir zaman gerekecekti. Geiciliin balangcnda ok ksa bir aralk iin, diren bundan dolay kk bir hata ile ihmal edilebilir. Bir t1 aralndan sonra, ekil A.1 deki anahtar alr. ndktr akmnn zamann srekli bir fonksiyonu olmas gerekir ve diyot eleman iinde varln srdrr. ayet ideal diyot eleman varsaylrsa, bu durumda v sfr ve A.1 eitliinden, inin deiim oran ekil A.1 de grld gibi sfr olur. Gerekte, t > t1 iin, akmn yavaca azalmas gerekir nk devre kayplar tam olarak sfr olamaz. letim sresince diyot gerilimi kk fakat sfr deildir. Fakat t1 den sonra ksa bir aralk iin, akm kk bir hata ile sabit dnlebilir. Gerilim kayna ve indktrn devre ifti ekil A.2 de grlmektedir. A.3 eitlii bu devrenin ilgili diferansiyel eitliidir:

ekil A.2
dv i I = = dt C C

(A.3)

I v(t ) = t + V (0) C

(A.4)

t = 0 da, anahtar alr ve kaynak akm sabit bir oranda kapasitr ykler. Bu durumda, kapasitrn kaak direnci (paralel) ihmal edilir. ou durumlarda bu, bir indktrn seri direncinin ihmal edildii durumdan daha iyi bir yaklamdr. Herhangi bir durumda, ekil A.2 deki dorusal grafik, ok byk bir son deer ile bir stel erinin ilk balangcdr.

t = t1 de, anahtar kapanr ve kaynak akm kapasitrden ayrlr. Kapasitr gerilimi sabit kalr nk diyot imdi ters polarlanm ve kapasitrn dearj olumaz. Gerekte, az bir miktar akm vardr fakat bu kktr ve kapasitr gerilimi yavaa azalr. Kapasitrn dielektriinin kaak kondktans da kapasitrn geriliminin azalmasna katkda bulunur, bununla beraber genelde olduka kktr.

RNEK A.1 200 Hlik bir indktr ekil A.1 de grld gibi 5 Vluk bir kaynaa balanmtr. 3 Alik bir balang akm vardr. Anahtar 100 s iin kapal ve sonra almtr. Aadakileri bulunuz: (a) ideal indktr varsaym ile 100 s sonra indktr akm (b) ayet indktr direnci 0,01 ise, t=100 s deki akm (c) anahtar 100 s ak kaldktan sonra b kk iin indktr akm. ZM (a) A.1 eitliinden:
di 5 = = 25000 A/s dt 200 10 6 100 s sonra, indktr akm sabit kalr. t > 100 s iin:
i = (100 10 6 )(25000) + 3,0 = 5,5 (b) Byle bir RL devre iin,

E i = (1 e t / ) + I (0)e t / R burada,

200 10 6 = 0,02 s 0,01

t = 100 s iin saylar yerine konulursa,

5 i= (1 e 0,0001 / 0,02 ) + 3e 0, 0001/ 0, 02 = 2,494 + 2,985 = 5,479 A 0,01

(c) RL devrenin akm azalmas iin yeni bir zaman orijini ile balanlarak, i = 5,479e t / = 5,479e 0, 0001 / 0, 02 = 5,451 A (b) ve (c) klarndaki sonular (a) kknda bulunan deere ok yakndr. RNEK A.2

ekil A.2 deki kaynak akm 20 ms sre ile kapasitr yklyor ve sonra anahtar kapanyor. Diyot, (a) kknda hesaplanan deerde bir ters gerilimde 1 Alik bir sznt akmna sahiptir; v(0)=50 V, C=16 F ve I=0,1 A. Aadakileri bulunuz:
(a) ykleme aralnn sonunda kapasitr gerilimi

(b) anahtar kapandktan 5 saniye sonra kapasitr gerilimi. ZM (a)

0,1 v(t ) = t + 50 = 6250t + 50 6 16 10
t = 20 ms de,

v = (6250)(0,02) + 50 = 175 V (b) Anahtar kapandktan sonra, kapasitr akm i = 1 10 6 A

dv = (1 10 6 )(16 10 6 ) == 0,0625 V/s dt 5 saniye sonra, kapasitr gerilimi aadaki miktar kadar deimi olacaktr: v = (0,0625)(5) = 0,313 V v = 175 0,313 = 174,7 V A A..2 2K KA AY YIIP ZL CD EV VR RE EL LE ER R PS SIIZ LC DE

ekil A.3 de grlen LC devre, temel kaypsz ikinci derece sistemdir. Devrenin davrann tanmlayan eitlikler, anahtar kapandktan sonraki periyot iin A.5 ve A.6 eitliklerinde verilmitir:
di E = L L + v C dt dv iL = C C dt
(A.5)

(A.6)

ekil A.3

ki devre eitlii, iL ve vC de balang artlarna maruz kalmaktadr. Bu eitliklerin zm diferansiyel eitliklerin bilinen metotlar ile zlr:
C iL = E L
0,5

C sin 0 t + I L (0) cos 0 t VC (0) L

0,5

0,5

sin 0 t

(A.7)

L vC = E (1 cos 0 t ) + I L (0) C

sin 0 t + VC (0) cos 0 t

0,5

(A.8)

1 0 = LC

(A.9)

Bu eitlikler, terimin superpozisyonu olan osilasyonlu bir zm gsterirler. Akm tepkisindeki ilk terim kaynak geriliminden kaynaklanmaktadr. kinci terim, nceki devre durumunun sonucu olarak balang indktr akmndan kaynaklanmaktadr. Son olarak, nc terim balangtaki kapasitr geriliminden kaynaklanmaktadr. Benzer ifadeler kapasitr geriliminin eitlii hakknda yaplabilir. Bu eitlikler, sistemin verilen bir balang durumu ile balarken, ileriki konularda zm bulmak iin kullanlabilir.

ekil A.4 deki grafik, kaynak geriliminin bir sonucu olarak iL ve vC nin tepkisi arasndaki arasndaki ilikiyi gstermektedir. Benzer davranla, ekil A.5 bir balang indktr akmnn ilikisini ve ekil A.6 bir balang kapasitr gerilimi ilikilerini gstermektedir.

ekil A.4
RNEK A.3

ekil A.5

ekil A.6

ekil A.3 de, aadaki bilgiler verilmitir: E=100 V, IL(0)=5 A, VC(0)=25 V, L=100 H ve C=10 F. t = 40 s de, iL ve vC nin deerini bulunuz.
ZM A.7, A.8 ve A.9 eitliklerinde deerler yerine konularak:

 1 0 = 6 6 (100 10 )(10 10 )
C L ve L C
0,5 0,5

0,5

= 31,623 rad/s

= 0,316 mho

= 3,16

iL = (100)(0,316) sin 0t + 5 cos 0t (25)(0,316) sin 0t = 23,7 sin 0t + 5 cos 0t vC = 100(1 cos 0 t ) + 5(3,16) sin 0t + 25 cos 0t = 100 75 cos 0 t + 15,8 sin 0 t
t = 40 s de, iL = 24,1 A ve vC = 92,5 V

kinci derece sisteme dorusal olmayan elemanlarn eklenmesiyle, zmde paral dorusal analiz yine kullanldr. ekil A.7(a) daki devre, devrenin dier ksmna seri bir ideal diyot iermektedir. Balangta bir enerji depolamas yoktur. ekil A.7(b) deki grafik 0 < t < T / 2 aral iin olup ekil A.4 deki ayn zaman aralndakilere benzemektedir. t > T / 2 iin, akm ekil A.4 de negatiftir, fakat diyot elemannn bir sonucu olarak ekil A.7(b) negatif olmayabilir. Kapasitr gerilimi 2E deerinde kalr nk boalma mmkn deildir. Bu yzden geici ksm takip eden yarm periyot araln tamamdr. Devre dzenlemesini deitirmek iin bir anahtarlama ilemi olumadka devre bu durumda kalr.

ekil A.7
Dikkate alnacak dier bir kullanl balang durumu ekil A.8 dedir. Kapasitr balangta negatif bir deerle yklenir ve t=0 da ideal SCR iletime geer. Bir balang indktr akm yoktur. Akm, geiciliin sonunda kapasitr geriliminin iaretinin deiimiyle beraber osilasyonun yarm periyodunu tamamlar. Negatif akm mmkn deildir, bylece birinci yarm saykln sonunda osilasyon durur. Bu dzenleme

ekseriyetle SCR komtasyon devrelerinde, kapasitr geriliminin yn deitirmesinde kullanlr.

ekil A.8 ayet ekil A.3 teki devreye kk bir diren eklenirse, zm snml bir osilasyona dnr. A.3 eitlii A.10 eitlii olur ve zm A.11-A.16 eitliklerindeki sonularla ifade edilir:
di E = L L + RiL + vC dt

(A.10)

0 iL = d

0,5 t C ( ) [ ( 0 )] sin t I ( 0 ) cos( t ) e E V + + C d L d L

(A.11)

0 vC = E + d burada

0, 5 t L ( ) [ ( 0 ) ] cos( ) ( 0 ) sin d t e V E t I + C d L C

(A.12)

0 = ( LC ) 0,5

(A.13)

R 2L

(A.14) (A.15) (A.16)

d = ( 02 2 ) 0,5

= tan 1

R nin kk bir deeri iin, A.11-A.16 eitliklerindeki sonularn hepsi kaypsz

duruma gre ok az farkllk gsterir. Bundan sonraki rnek bu ok kk etkiyi gstermektedir. RNEK A.4 ekil A.8 deki devrede, aadaki deerler verilmitir: L=100 H, C=1,0 F, VC(0)=100 V ve IL(0)=0. Kapasitr gerilimi SCRnin iletimi ile yn deitirmektedir. Aadakileri bulunuz: (a) ideal bir yn deitirmeden sonra kapasitr gerilimi (b) tepe indktr akm (c) ayet 0,1 luk bir devre direnci varsa yn deitirmeden sonraki kapasitr gerilimi (d) ayet SCR iletim sresince 0,8 Vluk bir kaynak ile temsil ediliyorsa yn deitirmeden sonraki kapasitr gerilimi (bu ksm iin devrede hi diren yoktur.) ZM (a) Kapasitr geriliminin ideal bir yn deitirmeden sonra, deeri A.8 eitlii ile bulunur. Gerilim ayn genlie fakat zt iarete sahiptir:
T vC = VC (0) cos = +100 V 2 (b) A.7 eitliinden:

I tepe

1 = (100) 100

0,5

= 10 A

(c) A.11-A.16 eitlikleri kullanlarak, aadaki sonular elde edilir:

R 0,1 = = 500 2 L (2)(100 10 6 )

0 = ( LC ) 0,5 = [(100 10 6 )(1 10 6 )]0.5 = 100000 rad/s d = ( 02 2 ) 0,5 = [(100000) 2 (500) 2 ]0,5 = 99998,7 rad/s

= tan 1

500 = tan 1 = 0,0050 rad 99998,7 d

Kapasitr gerilimi iL = 0 annda gerekir. Bu t = T / 2 annda oluur, d kullanlarak:

T = = 31,416 10 6 s 2 d

Bu zamanda vCnin hesaplanmasyla

vC = 100001e 0, 0157 cos(3,1416 0,0050) = 98,44 V (d) imdi devreyi temsil eden model ideal bir SCR ile beraber 0,8 Vluk bir kaynak ieriyor bylece iletim t=0 da balayabilir ve ters akm olumaz. ekil A.9 devrenin paral dorusal bir modelidir: A.8 eitlii kullanlarak, vCnin deeri hesaplanabilir: vC = 0,8(1 cos 0t ) 100 cos 0t
t = T / 2 de yukardaki ifadenin sonucu: vC = +98,4 V Sonulardan, ideal bir zm yapldnda olduka kk hata meydana geldii grlmektedir.

ekil A.9
RNEK A.5

ekil A.10 deki devre bir SCR komtasyon devresinin bir parasdr. SCR ve diyot ideal dnlmektedir. SCR iletime t=0 da balamaktadr; E=200 V, L=100 H, C=2 F, I=20 A, iL(0)=0 A ve vC(0)=-200 V. Akm kayna idealdir. Aadakileri bulunuz:

ekil A.10
(a) iLnin 20 A deerine ulamas iin gereken zaman (b) zamann bir fonksiyonu olarak vDnin deeri (c) vDnin pozitif olmas ve diyotun iletime balamas iin gereken zaman

(d) diyot iletime baladktan sonra iLnin zamanla deiimi (e) iLnin sfr olduu zaman (f) son kapasitr gerilimi. ZM (a) Bu aralk iin, diyot iletimdedir ve devre ekil A.11(a) daki gibi olur. Bu devre ekil A.3 deki gibi alr ve

ekil A.11 A.7, A.8 ve A.9 eitlikleri uygulanr: 1 0 = 6 6 (100 10 )(2 10 )

2 iL = [200 (200)] 100
0,5

0,5

= 70710 rad/s

sin 70710t = 20 A

t = 5,1110 6 s Bu zamanda, A.8 eitliinin zm vCnin deerini verir: vC = 174,2 V (b) lk 5,11 s aralk sresince, iL < 20 A ve bylece iD > 0 . Diyot iletimdedir ve v D = 0 . iL = 20 A olduu zamandan sonra, iD = 0 ve daha fazla sfrla snrlanmaz ve negatif olabilir. t > 5,11 s iin iL 20 A de sabittir ve v L = 0 . Bu aralk iin yeni model ekil A.11(b) de grlmektedir. vCnin deeri, yeni bir zaman orijini kullanlarak, zamanla dorusal olarak deiir.
20 vC = 174,2 + t C vDnin deeri Kirofun gerilim kanunundan elde edilir:
v D = E + vC = 374,2 + (10 10 6 )t

(c) b kkndan, t = 37,42 10 6 de v D = 0 . Daha sonra ayet ayn model devam ettirilecekse, v D pozitif olurdu. Yeni bir modelin, diyotun iletiminin v D nin sfr kalmasn gerektii gereini yanstmas gerekir. (d) Diyotun iletimi balad zamanda, yeni bir paral dorusal model gerekir. Bu ayn zamanda ekil A.11(a) da da gsterilmitir. Bu modelde, yeni bir zaman orijini kullanlarak b kkndaki nceki zmden vC (0) = 200 V ve i L (0) = 20 A. Bu, balang artlarnda E ve vC(0)n eit olduu temel bir LC devresidir. Sonu akm yalnzca, A.7 eitlii kullanlarak elde dilen balang akm deerinin bir sonucudur. Yeni bir zaman orijini ile, iLnin ifadesi belirlenir: i L = 20 cos 0 t (e) 0t = / 2 de indktr akm sfr olur. Bu, t=22,21 s de oluur. aralk iin btn ilem ekil A.12 de grlmektedir. lemin parasnn toplam zaman 64,74 s dir.

ekil A.12 (f) nc aralk sresince, E ve VC(0) birbirine eit olarak A.8 eitlii kullanlarak vC(t) bulunur:
100 vC (t ) = 200 + 20 2
0,5

sin 0t = 200 + 141,4 sin 0 t

0t = / 2 de, vC(t) 341,4 Vluk bir maksimum deerde olur ve daha sonra bu deerde
kalr.

A A..3 FT 3L LC CD DE EV VR RE E F TL LE ER R nceki ksmdaki LC devrelerinde, LC elemanlar seri olarak bulunuyordu. LC elemanlar paralel olarak bu devre iftleri baz g elektronii devrelerinde kullanldr. Yaklam nceki ksmdakine ok benzemektedir. ekil A.13 deki devre ekil A.3 devresinin bir iftidir. A.7, A.8 ve A.9 eitlikleri akm ve gerilim deikenlerini aralarnda deitirerek yeniden yazlabilir. Bu sonular anahtarn ak olduu aralk iin, A.17, A.18 ve A.19 eitliklerinde verilmitir. Bu eitliklerde L ve C deikenlerinin pozisyonlarnn deiimlerine dikkat ediniz:
L vC = I C
0,5

L sin 0t + VC (0) cos 0 t I L (0) C

0,5

0,5

sin 0 t

(A.17)

C iL = I (1 cos 0 t ) + VC (0) L

sin 0t + I L (0) cos 0t

0,5

(A.18)

1 0 = LC

(A.19)

ekil A.13
Akm ve gerilim grafikleri ekil A.14 de balangta depolanm enerji olmad durumda grlmektedir. Bunlar, akm ve gerilim deikenlerinin yerlerinin deiimi dnda ekil A.4 dekiler ile ayndr.

ekil A.14

ekil A.13 deki devre ekil A.15 de grld gibi ideal bir diyot eklenmesiyle deitirilmitir. S anahtar, L ve C de balangta depolanm enerji olmakszn t=0 da alr. Snin almas zerine, ekil A.15 deki paral dorusal model ekil A.13e aittir ve birinci yarm periyot iin tepki ekil A.14 de grlenle ayndr. Bu yarm periyottan sonra, vCnin deeri sfr ve daha sonra diyotun varlnn dnda negatif olur, nk diyot vC da iletim yapar ve bunu srdrr. vCnin sfrda kalmasn zorlayan yeni bir devre modeli gerekir.

ekil A.15
t > T / 2 iin vCnin sfr deeri t > T / 2 iin iLnin sabit olmasn gerektirir. ekil A.16 daki grafik balangta depolanm enerji olmakszn bu ilikileri gstermektedir.

ekil A.16
RNEK A.6

ekil A.15 deki devrede, S anahtar t=0 da alr. Aadaki deerler bilinmektedir: I=10 A, IL(0)=-5 A, VC(0)=0, L=10 H ve C=0,1 F. Aadakileri bulunuz:
(a) osilasyon frekans (b) vCnin tepe deeri (c) diyot iletime baladnda indktr akmnn deeri (d) balangta negatif bir deerden bir pozitif deere deiiminde indktr akmnn zaman uzunluu. ZM

(a) 1 0 = 6 6 (10 10 )(0,1 10 )

0, 5

= 1 10 6 rad/s

0 110 6 f = = = 159150 Hz 2 2
(b) VC(0)=0 olduundan, vC(t)nin deeri A.17 eitlii ile ifade edilmi olarak t=T/4 de oluan tepe deeri ile bir sins fonksiyonudur:

10 T VC = 10 4 0,1

0,5

10 (5) 0,1

0, 5

= 150 V

(c) Diyot, vC sfr olduunda, t=T/2 de iletime balar. ndktr akm A.18 eitliinden bulunur: iL = 10(1 cos 0t ) 5 cos 0 t = 10 15 cos 0 t
T iL = 10 15(1) = 25 A 2 (d) c kkndaki eitlik kullanlarak ve iL = 0 eitlenerek sonu aadaki gibidir: iL = 10 15 cos 0 t = 0 cos 0t = 0,841 rad t = 0,84 10 6 s A 4M ML LL LE ER RE ET TK KS S A..4 A A..4 4..1 1M ML LL LE ER RN NG GE ER RL LM MK KA AN NU UN NU U

ayet bir empedans aadaki ekilde grld gibi, gerilim ykselten bir devrenin, Av, giri ve k terminalleri arasna balanrsa, giriten llen etkin empedans, Z daha kk olur.
Z V Av AvV

ekilden,
I= AvV V V ( Av 1) = Z Z

ve etkin empedans:
Z '= V Z = I Av 1

Transistr devrelerinin kollektr-beyz elektrotlar aras kapasitans yaygn kullanlan transistrlerin frekansna bir snr koyar nk bu kk kapasitans etkin olarak transistrn kazanc ile arpldndan bir problem olarak ortaya kmaktadr. A 4..2 2M ML LL LE ER RN NA AK KIIM MK KA AN NU UN NU U A..4

ayet bir empedans aadaki ekilde grld gibi, akm ykselten bir devrenin, Ai, k terminalleri arasna balanrsa, giriten llen etkin empedans, Z aadaki gibi olur:
I Ai Z AiI

Z ' = Z Ai
Emiter izleyici bir devrenin emiter direnci ok byk bir diren olarak gzkr ve devrenin giri empedansnn artmasndan sorumludur. A 5P PR RO OB BL LE EM ML LE ER R A..5 A.1 ekil A.1 deki devrede, anahtar t=0 annda kapanyor ve 100 s de alyor; E=100 V, L=500 s ve i(0)=0. t=200 s de indktr akmn bulunuz. A.2 Problem A.1 de, indktr sfr olmayan bir dirence sahiptir. Akmn t=400 s de ideal deerinden %1 den daha fazla azalmamas iin direncin maksimum deerini bulunuz. A.3 ekil A.2 deki devrede, anahtar t=0 da almtr; I=0,1 A, C=2 F ve v(0)=8 V. vnin 25 V deerini kazanmas iin ne kadar zaman gerekir? A.4 Problem A.3 de, kapasitr, kendisine paralel bal 500 kluk bir direnle modellenmitir. v = 25 V elde etmek iin gereken zaman deiiminde bu direncin etkisini bulunuz.
A.5 ekil A.3 de, devre deerleri nceki bir dzenlemenin sonucunda kaynaklanan balang deerleri ile beraber belirlenmitir. Anahtar t=0 da kapanmtr; E=200 V, VC(0)=-50 V, IL(0)=-20 A, L=250 H ve C=5 F. IL=0n ilk grndndeki t zamann bulunuz. A.6 Kk bir seri diren ekil A.3 deki devreye eklenmitir; E=300 V, VC(0)=-100 V, IL(0)=0, L=500 H ve C=1 F. ayet kapasitr geriliminin ilk pozitif tepe deeri ideal

deerinden %1 den daha az dmemesi gerekiyorsa, bu direncin izin verilebilen maksimum deerini bulunuz. A.7 ekil A.7 deki kapasitrn, devre enerjilenince 500 s iinde 400 V ile yklenmesi gerekmektedir. Balangta enerji depolanmas yoktur. Tepe akmn 15 Ai gememesi gerekir. Kaypsz bir devre varsayarak L ve C deerlerini belirleyiniz. A.8 ekil A.8 deki devrede, kapasitr gerilimi 150 Vluk balang deerinden 100 s de ters yne dnecektir. SCR tepe akm 20 A ile snrlanmtr. L ve C deerlerini tasarlaynz. A.9 ekil A.17 de, anahtar t=0 da almtr. Devrenin nceki almasndan, indktr ve kapasitrde enerji depolanmas vardr; I=10 A, VC(0)=50 V, IL(0)=-4 A, L=100 H ve C=1 F, D idealdir. Aadakileri bulunuz: (a) iLnin tepe deeri (b) vCnin son deeri (c) devrenin b kkndaki duruma erimek iin gereken zaman.

ekil A.17

ekil A.18

A.10 Problem A.9 da, indktr sfr olmayan dir diren deerine sahiptir. Bu direncin olabilecek en byk deeri nedir, ayet vCnin maksimum deeri ideal deerinden %2 den daha az dmemesi gerekiyorsa? A.11 nceki almasndan, ekil A.18 deki devre 0 balang enerji depolamasna sahiptir. Anahtar t=0 da almtr; E=100 V, VC(0)=0, I=20 A, IL(0)=15 A, L=500 H ve C=10 F. Aadakileri bulunuz: (a) balangtaki paral dorusal devre (b) diyotun durumunu deitirmesi gerektii zaman (c) b kknda bulunandan daha byk bir zaman iin uygulanacak paral dorusal devre (d) bu ikinci devre dzenlemesi sresince devre davran.

EK B YARI-LETKEN BLG SAYFALARI

EK B1 1N5400 EK B2
1N3879 1N3880 1N3881 1N3882 1N3883 MR1366

1N5401

1N5402

1N5404

1N5406

EK B3 1N5826 EK B4 2N4167 EK B5 2N6546 EK B6 MTH8N55 MTH8N60 MTM8N60 EK B7 MTM15N35 EK B8 2N6027 2N6028 MTM15N40 2N6547 2N4174 2N4183 2N4190 1N5827 1N5828

E EK KB B1 1

1 1N N5 54 40 00 0

1 1N N5 54 40 01 1

1 1N N5 54 40 02 2

1 1N N5 54 40 04 4

1 1N N5 54 40 06 6

E EK KB B2 2

1 1N N3 38 87 79 9

1 1N N3 38 88 80 0

1 1N N3 38 88 81 1

1 1N N3 38 88 82 2

1 1N N3 38 88 83 3

M MR R1 13 36 66 6

E EK KB B3 3

1 1N N5 58 82 26 6

1 1N N5 58 82 27 7

1 1N N5 58 82 28 8

E EK KB B4 4

2 2N N4 41 16 67 7

2 2N N4 41 17 74 4

2 2N N4 41 18 83 3

2 2N N4 41 19 90 0

E EK KB B5 5

2 2N N6 65 54 46 6

2 2N N6 65 54 47 7

E EK KB B6 6

M MT TH H8 8N N5 55 5

M MT TH H8 8N N6 60 0

M MT TM M8 8N N6 60 0

E EK KB B7 7

M MT TM M1 15 5N N3 35 5 M MT TM M1 15 5N N4 40 0

E EK KB B8 8

2 2N N6 60 02 27 7

2 2N N6 60 02 28 8

Ac anahtar AC-AC faz kontrol Ac g kayna ak dng kazanc Akm kayna inverteri Akm kazanc Akm snrlayc alt adml dalga biimi alt adml inverter anahtar direnci anahtar gerilimi anahtarlama kayb anahtarlamal mod ac g kaynaklar anahtarlamal mod dc g kaynaklar anot akmnn iletiminin snrlandrlmas Artran kyc Artran kyc ar akm korumas ar gerilim korumas ar yk Azaltan-artran kyc azaltma bara transferi Beyz akm

F
Bipolar jonksiyon transistr bir fazl birinci derece BJT bons cebri hava evre scakl k gerilim genlii k kontrol iftli sarg ift ynl a g kaynaklar ift ynl dc g kaynaklar ok fazl dorultucu ok fazl inverter dalgack tepkisi dc anahtar dc g kayna DC-DC konvertrler depolama zaman devre kesici diA/dt diAK/dt dinamik beyz akm

Diyak Seri bal Diyot paralel bal diyot PN jonksiyonlu diyot kesim dnm doal konveksiyon yarm dalga dorultucu fazl dorultucu doyum durumu dntrme oran dnm yk dnm zaman durum uzay ortalamas dme zaman dzensiz g kayb enerji depolama eleman enerji geri dnm tam dalga faz kontrol yarm dalga faz kontrol indktif ykl faz kontrol motor ykl faz kontrol faz kontrol: ok fazl yk faz kontrol: ok fazl rezistif yk faz kontrollu dorultucu faz kontrollu kpr FBSOA flyback konvertr Fourier serileri katsaylar frekans tepkisi FWD geici termal empedans genelletirilmi transformotor gerilim genlik kontrolu gerilim kayna inverteri gerilim kontrol gerilim sktrma gerilim-akm karakteristii temel GTO modeli g faktr gvenli alma alan harici geiciler harmonik kontrol harmonik bileenleri harmonikler hzlandrma kapasitr hzl dnml diyotlar IB1 IB2

Imax Imin s transferi ideal olmayan anahtarlar ideal olmayan etkiler ideal olmayan manyetik kuplaj ikinci derece ikinci krlma ileri dnm ileri konvertr letim as iletim durumu gerilimi impals fonksiyonu indktif yk indktif yk indktr direnci integral dalga kontrol inverter k dalgas inverter jonksiyon kapasitans Kapal dng Kapasitr gerilim dalgac kap akm kat hal rlesi kaypsz LC devreleri kaynak indktans Kesim akm Klf scakl ksmi doyum kyc k ok fazl kontrollu dorultucu tek fazl indktif yk tek fazl rezistif yk Kyc kilitleme akm Kollektr akm Komtasyon kapasitr Komtasyon Kontrollu dorultucu koruma koruyucu kapasitr koruyucu devre koruyucu direnci Kpr dorultucu Kpr inverter Kritik indktans kk sinyal LC devre iftleri

Manivela (crowbar) devresi Manyetik kuplaj metal oksit varistrler Miller etkisi MOSFET kapasitans gvenli alma alan statik karakteristikler statik kap akm MOSFET anahtarlama kayplar Ortalama akm Ortalama yk akm Ortalama yk gerilimi Orta-ulu sekonder pals genilii modlasyonu pals says paralel balant paral dorusal analiz dorusal model periyodik pals PN jonksiyon diyotu PUT PWM Qrr RBSOA RCS RDS(iletim) Reed rlesi rezistif yk rezonans ac g kaynaklar rezonans dc g kaynaklar RJC RMS akm RMS deeri RSA Sabit beygirgc Sabit volt/hertz Schottky diyotu statik devre modeli SCR kap akm kap palsi scaklk korumas sfr derece SOA Snm Statik anahtar Srekli akm sreksiz akm tam dalga

tek fazl ac anahtar tek pals tepkili konvertr termal diren termal zaman sabiti ters akm ters dnm akm ters dnm zaman tq transformotor kaak indktans tristr triyak trr tutma akm fazl ac anahtar fazl diyot kprs verim yarm dalga dorultucu yarm dalga indktif yk yarm dalga rezistif yk yarm kpr ykselme zaman zorlanm kazan

KAYNAKLAR
1. Osman Grdal, G Elektronii, ANKARA, 1997 (Birinci Bask) 2. Marvin J. Fisher, Power Electronics, PWS-Kent Publishing Company, Boston, 1991 3. Muhammed H. Rashid, Power Electronics Circuits, Devices and Applications, Prentice Hall, Inc. 1998 4. JMD Murphy & FD TurnBull, Power Electronic Control of AC Motors, Pergamon Press, Oxford, UK, 1989 5. Duncan A. Grant, John Gower, Power Mosfets Theory and Applications, John Wiley&Sons, Bristol, UK, 1989 6. Ned Mohan, Tore M. Undeland, William P. Robbins, Power Electronics Converters, Applications and Design, John Wiley & Sons, Canada, 1989 7. Gordon R. Slemon, Electric Machines and Drives, Addison Wesley Publishing Company, University of Toronto, 1992 8. Power Electronics and Motor Control, School of Electrical and Electronic Engineering, University of Bradford, Cambridge University Press, Cambridge, 1987 9. B. W. Williams, Power Electronics Devices, Drivers, Applications and Passive Components, MacMillan, Heriot-Watt University, Edinburgh, 1992 10. P. C. Sen, Principles of Electric Machines and Power Electronics, Queens University, John Wiley & Sons, Canada, 1989 11. Gottfried Mltgen, Converter Engineering An Introduction to Operation and Theory, John Wiley & Sons, 1984 12. Shepherd, Hulley&Liang, Power Electronic & Motor Control, Cambridge University Press, Cambridge, 1996 13. Cyril, W. Lander, Power Electronic, McGraw-Hill, UK, 1996 14. L. Tihanyi, Electromagnetic Compatibility in Power Electronics, ButterworthHeinemann, 1996 15. Robert Boylestad, Louis Nashelsky, Elektronik Elemanlar ve Devre Teorisi, MEB Yaynlar, 1994 16. B. K. Bose, Power Electronics and AC Drives, Prentice Hall, Inc., New Jersey, 1986 17. I. Boldea, S.A. Nasar, Vector Control of AC Drives, CRC Press, Florida, 1992 18. Jorge de Sousa Pires, Electronics Handbook, Chartwell-Bratt Ltd., Sweden, 1989 19. Erwin Kreyszig, Advanced Engineering Mathematics, John Wiley Sons, New York, 1988 20. zer ., Sefa I., Bilgisayar Denetimli G Kayna, Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Dergisi, 36-48, Cilt 11, say 1-2, Kayseri, Kasm 1995 21. BAL Gngr, zel Elektrik Makinalar, ANKARA, 1997

22. etin Elmas, mer Faruk Bay, "Modelling and Operation of a Nonlinear Switched Reluctance Motor Drive Based on Fuzzy Logic", European Power Electronics and Applications Conference, pp. 3/592-3/597, 19-21 September 1995, Sevilla, Spain 23. W. McMurray, Optimum Snubbers for Power Semiconductors, IEEE Transactions on Industry Applications, Vol. IA8, No.5, 1972, pp.503-510. 24. mer Faruk Bay, etin Elmas, Fuzzy Logic Based Modelling of Inductance Variation of the Switched Reluctance Motor, IEEE Power Electronics Specialist Conference PESC96, Baveno, Italy 25. B. K. Bose, Recent Advances in Power Electronics, IEEE Transactions on Power Electronics, Vol. PE7, No.1, 1992, pp.2-16 26. mer Faruk Bay, Gngr Bal, Fuzzy Control of a Vector Controlled Induction Motor, Second International ICSC Symposia on Soft Computing-SOCO97, 16-19 September 1997, Nimes, France 27. M. H. Rashid, SPICE for Circuits and Electronics Using Pspice, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall, 1990 28. etin Elmas, mer Faruk Bay ve M. Al, "Saysal Sinyal lemcisi Kontrollu Anahtarlamal Relktans Motor Srcs", Elektrik Mhendislii 6. Ulusal Kongresi, s.1003-1006, 11-17 Eyll 1995, Bursa, Trkiye 29. M. H. Rashid, SPICE for Power Electronics and Electric, Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall, 1993 30. BAL, Gngr, GRANT D.M, Parameter estimation of field-oriented controlled induction motor fed by CR-PWM via EKF using stator reference currents, in Proceedings of the International Conference on Electrical Machines(ICEM), pp.597601, 15th-17th September, UMIST, Manchester,UK., 1992 31. L. J. Giacoletto, Simple SCR and TRIAC PSPICE computer models, IEEE Transactions on Industrial Electronics, Vol. IE36, No. 3, pp. 451-455 32. BAL, Gngr ve GRANT D.M.,(1993), Off-line parameter identification of an induction motor by an Extended Kalman Filter, in Proceedings of the 28th Universities Power Engineering Conference(UPEC), pp.973-976, 21-23 September, Staffordshire University, UK 33. P. Wood, Switching Power Converters, New York, Van Nostrand Reinhold Company, Inc., 1981 34. BAL Gngr, ELMAS ., OLAK ., SEFA ., "Dynamic response of a simple resistance compensation for field-oriented induction motor", in Proceedings of the 29th Universities Power Engineering Conference, pp. 386-389, 14-16 September, IRELAND, 1996 35. R. E. Zuliski, A High Efficiency Self Regulated Class-E Power Inverter/Converter, IEEE Transactions on Industrial Electronics, Vol. IE33, 1986, pp. 340-342 36. BAL Gngr, ELMAS etin, OLAK lhami, mer Faruk Bay, "Off-line testing of an EKF algorithm for rotor resistance estimation of induction motor drives",

in Proceedings of the 29th Universities Power Engineering Conference, pp. 501-504, 14-16 September, Ireland, 1994 37. P. F. Dawson, L. E. Lansing and S. B. Dewan, A Fast DC Circuit Breaker, IEEE Transactions on Industry Applications, Vol. IA21, No.5, 1985, pp. 1176-1181 38. BAL Gngr ve OLAK lhami, "Sabit kondansatr - tristr kontrollu reaktr tipi reaktif g kompansatr, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi, s.9-15, Cilt 8, No. 2, Haziran, 1995 39. E. D. Weichman, P. D. Ziogas and V. R. Stefanovic, A Novel Bilateral Power Conversion Scheme for Variable Frequency Static Power Supplies, IEEE Transactions on Industry Applications, Vol. IA21, No.5, 1985, pp. 1226-1233. 40. BAL Gngr, Comparison of an Extended Kalman Filter and compensation methods for rotor resistance variation, in Proceedings of the 30th Universities Power Engineering Conference (UPEC), 5-7 September, The University of Greenwich, UK, 1995 41. P. C. Sen, Electric Motor Drives and Control: Past, Present and Future, IEEE Transactions on Industry Electronics, Vol. IE37, No.6, 1990, pp. 562-575. 42. OLAK lhami, BAL Gngr ve ELMAS etin, "Review of the testing methods for full-load temperature rise testing of induction machines", (EPE) European Power Electronics and Drives, pp.37-43, vol.6, No.1, May, 1996 43. B. K. Bose, Adjustable AC Drives, New York: IEEE Press, 1980. 44. mer Faruk Bay, BAL Gngr, DEMRBA evki, Fuzzy logic based control of a brushless dc servo motor drive, 7th International Power Electronics and Motion Control Conference (PEMC97), pp.3/448-452, 2-4 September, Budapest, HUNGARY, 1996 45. A. F. Howe, P. G. Newbery and N. P. Nurse, DC Fusing in Semiconductor Circuits, IEEE Transactions on Industry Applications, Vol. IA22, No.3, 1986, pp. 483-489.

 N NS S Z Z
Bu ders kitabnn amac, g yar-iletken anahtarlar kullanlarak, elektronik metotla verimli enerji dnmnn temel ilemlerini gsteren g elektronii konularnn tantlmasdr. Enerji dnm ilemi elektrik kaynann gerilim ve frekans gibi byklklerinin deitirilmesi suretiyle olmaktadr. Bu deiime bir rnek, bir DC kaynak geriliminin bir deerinden baka bir deerine deitirilmesi ilemidir. deal bir anahtara yakn bir yar-iletken anahtar kullanlarak bu ilem yksek bir verimlilik ile yaplabilir. Byle enerji dnm metotlar, kullanlan gerek yar-iletken anahtardan bamsz olarak analiz edilmitir. Baz zel devrelerde ise anahtara bal kalnarak konular ilenmitir. rnein, faz kontrollu dorultucu durumunda, anahtarlama ilemi ounlukla SCRler ile yaplmaktadr. G elektronii ilemini iyi anlamak iin, rencilerin alt snflarda verilmekte olan derslerde (zellikle elektronik dersinde), elemanlarn tantld temel konularda, PN-Jonksiyon diyotlar ve BJT gibi elektronik elemanlar ve elektronik devrelerdeki analizleri gibi temel konularda iyi bilgi sahibi olmalar gerekmektedir. Bunlara ek olarak, devre analizleri, ikinci derece geici sinyallerin devre analizi ve paral dorusal analiz metotlarnn bilinmesi de faydal olacaktr. Bu ders kitabnn iindeki konularn hepsi, bir smestr iinde ilenemeyebilir, rencilerin ihtiyalar dikkate alnarak blmlerdeki en uygun ksmlar seilebilir. Bu seim, nceki yllarda alnmas zorunlu ilgili konularn alnp alnmamasna baldr. Yar-iletkenler hakknda geni bilgiye sahip renciler iin 2., 3. ve 4. blmlerdeki konular atlanlarak, kalan blmler ise bir smestr iinde ilenebilir. lk blmlerdeki konular, anahtar olarak kullanlan esas yar-iletkenlerdir. lerleyen blmlerde modellerin devre analizleri yaplmtr. Anlatmda ve rnek problemlerde gerek devre tasarm durumlar da dikkate alnmtr. Bu ders kitab; PN Jonksiyonlu ve Schottky engel diyotlar bu diyotlarn karakteristikleri ile seri ve paralel balantlar, SCR, Triyak, GTO, BJT ve MOSFET karakteristikleri, 1 ve 3 fazl, yarm ve tam dalga, faz kontrollu ve kontrolsuz dorultucular, Omik ve indktif yklerde AC-AC faz kontrol ile harmoniklerin incelenmesi, DC-DC konvertrler, Yarm ve tam dalga inverterler ile PWM inverterleri, Statik anahtarlar, AC ve DC g kaynaklar, G elektronii devrelerinin tasarmnda dikkat edilmesi gereken hususlardan

olumaktadr. Her konunun sonunda saysal rneklerin ve alma sorularnn verilmesi, konunun daha iyi anlalmas amacn tamaktadr. Ders kitabnda hatalar en aza indirmek iin gerekli titizliin gsterilmesine allmsa da olabilecek hatalarn tekrar etmemesi iin tarafma bildirilmesi byk nem arz etmektedir. Bu konuda ilgililerin nerilerini bekliyorum. Farnell irketinin hazrlad, G Elektronii ile ilgili elemanlar ieren katalog blmleri kitabn sonuna ek olarak ilave edilmitir. Bylece teorik olarak zerinde allan, ilgili konularda bahsi geen elemanlarn gerek dnyada nasl mevcut olduu ve teknik zellikleri hakkndaki bilgiler rahatlkla alnabilecektir. Katalog blmlerinin ve kitabn iindeki muhtelif yerlerde kullanlan resim, ekil ve verileri kullanma izni verdiinden dolay Farnell irketi adna Mr. Zia Tariq a ayrca teekkr bor biliyorum. Kitabn Ofis 2000 ortamnda hazrlanm blmlerine ait dosyalarn (14 MB) edinmek isteyen retim elemanlar ltfen, ogurdal @ tef.gazi.edu.tr e-posta adresinden irtibat kurunuz. Bylece, kitabn ilgili ksmlarndaki forml, ekil, veri-sayfas, vb. malzemeleri kullanarak snav sorusu hazrlama, slayt ve projeksiyon sunusu hazrlama, ders notu hazrlama, vb. almalarnzda sizlere zaman kazandracaktr. Bu ders kitab, Gazi niversitesi Merkez Yayn Komisyonu ve Ynetim Kurulunun 15 Mays 1997 tarih ve 5 sayl toplantsnda alnan 97/85 sayl karar uyarnca bastrlmasna izin verilmitir. Bu ders kitabnn bu alandaki bir ihtiyac gidereceini ve faydal olacan mit ediyorum. Do. Dr. Osman Grdal Ankara, 2000