UTIHAD VE

M.SUKRU HANIOGLU

letiim Yaynlar

Beniz ve Sedef HaniolnVa

K itapta yer alan baz belge lerin orijinalleri ok uzun ve farkl boyutlarda idi. Ayrca belge fotokopilerinden film al dmzda b ir ksm okunabi lirliini tam am en yitirdi. Bu nedenle baz belgelerin aslm veremezken, kimi belgelerin balang blm lerini vermek le yetinm ek zorunda kaldk. letiim Yaynlar

NSZ

Osm anh ttih a d ve Terakki Cemiyeti ile Jn Trklk zerine b ir alm a yapm ak; aslm da, byk b ir cesaret gibi grnebilir. alma nn, doal olarak bylesine geni ve birinci elden taranm as olduka .zor alanda,, tketici olm ak gibi b ir iddias bulunam az. Ancak bu konu nun aratrlm asnda ve dier yakn tarih alm alarnda, byk b ir pe simizm iine de dmememiz gerekm ektedir. Nitekim; belirli b ir ura sonucunda, hi deilse belirli bir izgiyi yakalam am za im kn tanyabi lecek belgelere ulam ak, bunlar gene belirli b ir teorik btnlk iinde yorum layabilm ek m m kn olm utur. Bu konudaki alm alarm zda pek ok kym etli yardm lara mazh ar olmu bulunm am z; kukusuz, aratrm an n mevcut seviyesine ula m asn salam tr. lk olarak; konu zerinde, bu alandaki alm alar lkemizde ba latanlarn banda gelen Prof. Dr. T an k Zafer Tunaya ile eitli m ekn larda grm eler yaplm ve kendilerinin ilgin nerileri, bu konuda nemli yararlar salam tr. Gene konu zerinde spesifik olarak T rki y edeki en mkem m el aratrm ay yapm bulunan Prof. Dr. erif M ardin ile de konu zerinde iki grm e yaplm, bu n lar da ayn e kilde byk yarar salam tr. Bunlarn yam sra; . . Siyasal Bilim ler Fakltesi retim yele rinden Prof. Dr. te r T uran ve Do, Dr, Cemil Oktay ile eitli teorik yaklam lar erevesinde son derece yararl bilgi al veriinde bulu nulm utur. Prof. Dr. ter Turan II. blm okum ak zahm etine de k at lanm ve ok yapc eletirilerde bulunm utur. almann baskya hazrlanm as konusunda ise, . . Siyasal Bilim ler Fakltesi A ratrm a Grevlisi Halil Taslak byk b ir yardm esir gem em itir. Kendisi hem ilk m etinleri inceleyerek bu ilevi gerek letirm i, hem de bask srasnda y urt dnda bulunm am nedeniyle, btn basm ilevini stlenm itir. Kendisine bu adan teekkr bor luyum. VII

Gene bu alm alar srasnda stanbul niversitesi ve Boazii ni versitesi A ratrm a Grevlilerinden M ehmet Ulucan, Aydn B abuna, B ir sen Hekim ou ve ayrca Melih Sabanolu ve Glden Ayman'n byk yardm larn grdm , kendilerine teekkr ederim . ncelem enin genellikle evraklara dayandrlm aya allmas, b u alan da da pek ok yardm a ulam aya alm am za neden olm utur, B ata Sayn .Muzaffer Akaln ve Niyazi Ahmed Banolu olm ak zere Gl K arhdaf, N uren Mazcs. Dr, Em el Esin, Benl Nevzad Ammaii ve Aslan Kayrsarda'm bu alanda h ibir m add karlk szkonusu olmakszn Dyk destek, yardm ve ilgileri grlm tr. Tasnifli evraklara ulaabilm e konusunda ise, en nce eitli konu lara ilgimi eken deerli aratrm ac H ayi M utluaa teekkr etm ek isterim . Bunun yam sra, bilhassa B abakanlk A rivinde N ecati Akia, Veli Tola bata olm ak zere, tm personelin byk yardm larn gr dm. A yn c k iu ^ Susynsnyc rvilupiictncs ndekl alm alarm a Do. Dr, Gimay K ut, i, ercum an Gazetesi Arivi'ndeki alm alarm a da Atil etin yardm lar salam tr. Yurt dndaki ariv alm alarnda ise, genellikle aratrlan konu nun nem li olduu kanaatine varan eitli k u ram larn burs salam ak yolu ile gsterdii yardm lara teekkr etm ek isterim , i K ve lk b a h a rn d a T irana'da Arnavutluk Sosyalist H alk Cumhuriye ti m erkez arivlerinde, T.C. Dileri Bakanl kanalyla salanan b ir bursla alna im kn buldum . Sayn Bykeli B erhan E kinci ile Ti ran a Bykelisi M etin K araca bu alanda b irer tarih aratrm acsnn duyaca heyecanla, bana byk yardm larda bulundular. Bu arivlerde aratrm a ypi^iin slii'ccg ^uiui^uiii o b y k KOiitseveligin yansra, tarih uzman Elen! Duka ile ariv i.uuduru x Hvsiia M urzaku ve m dr yardm cs F As, nn yat'dm lam belirtm ek isterim . Bunun yam sra, ariv yetkilileri bana, hibir m add karlk kabul etmeksizin istediim tm dokm anlarn fotokopilerini de hediye etm ilerdir. 1984 Yaznda Ingilterede B ritish Councirin salad im knlarn da yardm yla, ariv ve ktphanelerde konu ile ilgili kaynaklar taran m tr. B uradaki dokm anlarn bazlarnn fotokopilerinin salanm as hakknda ise Fakltem iz eski dekan Prof, Dr, Vakur versa, Dr, R auf Versan, Almanyadan Do, Dr, Nezhun Ate, Levent Gne ve A.B.D.'den Dr, H aan K ayal'm n yardm larm zikretm ek isterim . Dier arivlerdeki alm alarda; A vusturya'da Dr. Arma Benna ve Dr, E rn st Petrisch, Cenevre K antonu arivlerinde M lchelme Tripet, Al m an Dileri Arivinde Dr. M aria K epert ve Y unanistan'da Prof, Dr. N. S arrisin byk yardm lar grlm tr. F ransa'daki alm alarda ise dostum , deerli aratrm ac Dr. F raaois Georgeonun h er bakm dan salad yardm lar ile kaynaklanl ouna ulam ak m m kn olahilV III

m istir. Gene; Osm anh Im p arato rlu u nun son dnem leri zerinde geni b ir aratrm ay yrten Dr. E sth er B enbassa - Budan/ney srail'deki m uh telif ariv kaynaklarndan derledii geni ktphanesini incelememize am tr. Bu lke arivlerindeki kaynaklara yaplan, atflar; kendisinin fotokopilerinden alnm tr. B unlarn yam sra, fakltem izde bulunan olum lu aratrm a ortam nn da, aratrm ann oluum unu saladn zikretm ek isterim . Bu alanda ok sayda m ikrofilm okum a sorunu ile kar karya kaldm da, ta lebim zerine b ir h afta gibi srede, bir m ikrofilm m akinesinin odam da hizm etim e verildiini belirtirsem , grdm yardm lar daha yi be lirtm i olurum . B undan dolay fakltem izin eski ve m evcut dekanlar P rof, Dr. V akur V ersan ile Prof. Dr. C um hur Ferm an'a teekkrlerim i sunm ak zevkli b ir grev olacaktr. A ratrm ann yayn ve basm iin h er t rl yardm gsteren letiim Y aynlan yneticileriyle Teknografik M atbaaclk A., deerli personeline teekkr de bor bilirim . B tn bu ok deerli yardm larn yam sra, kukusuz en byk min nettarlm . uzun b ir dnem m ddetince, her eyden nce ttih a d ve Terakki ve Jn T rklerle uraan b ir aile reisini byk b ir anlayla karlayan ve o'na srekli destek veren eim Deniz Hartiolu ile kzm Sedef H aniolu'na olacaktr. Bu ok sayda yardm a, ilgiye ve destee karlk kitabn tm h a la larnn ve daha iyi b ir inceleme yapam am a sorum luunun da gene ta rafm dan kaynaklandn belirtm ek isterim . M. kr HANOLU Kanlca, 1985

IX

Prof, Dr, T a n k Zafer Tunayam n Sunuu :

B ilim ve m eslek alanlarndaki gelimelerini adm adm izlediim Dr, M, kr H aniolu ilk byk yaptndan (Bir Siyasal D nr Ola rak D oktor Abdullah Cevdet ve Dnemi; stanbul, 1981) be yl sonra, ikinci nem li eserini de verm i oluyor. Bu zl alm ann da dn hayatm zda ok olum lu bir kabul greceine ve d n le y a n n arasnda gl bir kpr kuracana inanyorum . Dr. Haniolu, konusuna k b ir aratrm ac olarak Jn Trkler dnem ini incelemeye am tr. Benim gibi bu dnem e ucundan el atm olanlar, bu konunun in san artacak b ir genilikte, deta kefedilmeyi bekleyen b ir k ta bo yutlarnda olduunu anlam olm aldrlar. Hi ekinmeden, karlat engebeleri aarak bu yeni kt'anm srlarn zmek, Dr. H aniolu gibi en ufak aynniy ihm al etmeyen, enerjik, bkm ak usanm ak bilmeyen, varolduunu tahm in ettii b ir kaynaa ulaabilm ek iin hibir zveri den kanmayan, titiz b ir aratrm acnn harc olabilirdi. O lm utur da. B u eser iddiamz kantlam aktadr. Jn Trkler yakn tarihim izin bilinmezleri ok b ir kategorisidir. stelik terim olarak zellikle Bat yazarlarnca iyi bir anlam da kullanl m am tr. Osm anh yazarlarnn, B atklardan da yararlanarak, ortaya koyduklar ana izgiler ve aklam alar, yanl olm asalar bile, belirli ve salam aratrm a tabanna ve kaynaklara dayanm yorlard. Ancak son zam anlarda (bata Prof. erif M ardin olm ak zere) baz zl monografik incelem eler yaplm t. Dr, Haniolu ite bu noktadan, Dr. Abdullah Cevdet'in zgn Ye grltl yaam n incelerken ekiciliine kapld ortam bu basam aktan yakalam ve aydnlklar getirm itir. A ratrm a cnn karsna dikilen da yirm i yllk birikim in eleriyle ykselm i tir (1889-1909). Trm ann ne kadar zor olduunu ilerideki sayfalar gs terecektir. Dr, kr H aniolunun yntem i ileri srd tezlerinin anah tarla rn ierm ektedir. Yazarn am ac geni fak at ihm al edilen b ir perspek XI

tiftir. Aratrm acya gre eer sn rlan belli (izili) b ir toplum sal me kanizm ann dinam iklerim ortaya karm ak istiyorsak, -ikili atm a ve basit neden - sonu ilikisi ile yetinm eyerek ok ynl b ir ilikiler sistem ini kurabilmeliyiz. Bu ayn zam anda bir keiftir. Dzenli b ir k ar makln, bulunan paralarla saptanm asdr. -u anlam daki anl sorun, bize gre, olaylarla (eylemsel ve rgtsel yap) fikirler (ideolojik yap) - kendisi zihniyet diyecektir- arasndaki oa ilk bakta grnmeyen saysz balantlarn b ir b ir meydana karlm asdr. B ir kuyum cu ii dir bu. Ve Dr. Haeioiu tm alm asn bu tem el gr zerine in:.-> etm itir. ablon uygulam as ve d ar yorum lam a usullerini b ir yana b rakarak, insan kafasn rah atlatarak yapm tr bu n u . Bulgularm fev kalde bol b ir arivle ve dokm anla da beslem itir, Teknik zorunluluklar sonucu alm alarnn tm n sunam am tr. Birinci cildi J n T rlder dnem inin b ir kilom etre ta olan *1902 Kongresine k ad ar getirm esi tartlabilir. Ama bu seiminde haksz ol duunu ileri srm ek de pek doru saylamaz. Konu zerinde alm olanlar, ok daha ilgin sorunlara b ir an nce kavuabilm enin aceleci lii iindedirler. imdi sra yeni aratrm aclardadr. Bu -doyurucu eser gelecein douruculuunu da tayor. Bilinmezler tartm aya alm tr. Eski gnlerin vgs iinde yeni kuan verimsizliim leri sren ler, haksz eletirilerine bu k itap ta yant bulacaklardr, Gen bilim adam Dr. M. kr Haniolu. Jn Trk'ler konusunda, imdiye kadarki bilgilerimizin dnda bize yepyeni bilgiler vererek, ger ek aydnlklar getirm itir. Kutlam aya deer sorun da budur. T an k Zafer Tmaya

X II

 N D E K L E R

Sayfa nsis indekiler

x> 5i Iu 1 ' O iT I

VII XIII
1

Blm

II : Bir Zihniyet Olarak Jn Trklk : Kkeni ve Temelleri Batya Ynelim ve Dncelerin Deiimi Bilim in Osmanl Dncesindeki Yeni Rol Modernleme Taraftarlar, Badatrclar ve Kartlar ile Konumlar Jn Trkier ve Modernleme Jn Trk Dncesine Hakim Olan ve Bilim e Balanan Kuramlar Ussallama Arzusu ve Sadakat Sistemiyle atma Anayasaclk Fikri ve Temelleri Belgeler - Aklamalar III ; ttihad ve Terakki Cemiyetine Atfedilen Muhalefet Hareketleri Siyasal Iv3.s o n 1uk ve Faaliyetleri Osmanl Islahat Frkas (Parti Constitutionnel En Turquie) ve ttihad ve Terakki le Olan likileri ^ Trk - Suriye K om itesi: Faaliyetleri, ttihad ve Terakki ile Olan likileri Ulemann ve Tarikatlarn M uhalefet Hareketlerindeki Rol ve ttihad ve Terakki ile Olan likileri Saray Darbesi Plnclar ve ttihad ve Terakki ile likileri ahs Hareketler ve ttihad ve Terakki ile likileri Belgeler - Aklamalar

9 9 16 27 35 51 57 69 *73 75 *75

Blm

93 104 112 124 132 140

X III

sayfa
Blm IV ; O sm anl ittih ad ve era&ki Cemiyetinin 1889 - 1902 Arastadaki Organizasyon ve Faaliyetleri Cemiyetin Kuruluu ve lk Faaliyetleri 1895 Sonunda Faaliyetin Hzlanmas ve Yurtii Tekilt Eylemler yurtii Tekiltlanmas Balkan Tekilt Avrupa rgtnn 1896 Balarndaki Faaliyeti ve Msrda Yeni Tekiltlanm a Avrupa Faaliyeti Murad Bey'in Msr Faaliyetleri Murad Beyin Avrupaya Dn ve Cemiyetin Yeniden rgtlenii 1896 Darbe Giriimi ve stanbul Tekilt Murad Beyin Dnne Kadar -Jn Trklk Merkez. Faaliyeti Msr ubesi: stanbul Merkez-i Yurtii Tara Tekilt Faaliyetleri ve 1897 Darbe Giriimi Balkan Tekilt 1897 Contraxvle Anlamasndan 1808 Anlamasna Kadar Cemiyet Avrupa Merkezi Msr ubesi stanbul Merkezi ve Yurtii Tekilt Balkan Tekilt Avrupa Merkezinin 1989 Sonu Faaliyetleri ve Saray ile Uzlama Damad Mahmud Paan m Firarna Kadar Jn Trklk Avrupa Merkezi Msr ubesi Yurtii Faaliyetleri Balkan Tekilt ve Yeni ube Kurma Giriimleri Damad Mahmud Paanm Firarndan 1902 Kongresine Kadar Jn Trklk Avrupa Merkezi ve Damad Mahmud Paanm Eylemleri Paris Merkezi ve Ahmed Rza Beyin Faaliyetleri Cenevredeki craat Grup ve Faaliyetleri Msr ubesi ve Msr Jn Trkleri stanbul ve Yurtii Faaliyeti Baikan Tekilt ve Faaliyetleri Belgeler - Aklamalar 173 173 18i 184 193 200 203 20i 205 209 214 219 219 242 247

252
262 265 265287 289 235 304 309 809 331 334 340 342 342 370 376 384 389 390 395

XIV

Blm

V ;

1889 -1902 Dneminde ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklerin Siyasal Dnceleri Sekine! Teoriler ve Jn Trklk Dinin Toplumsal Roi Karsnda Jn Trk Dncesi Jn Trkler ve Siyaset ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trkln 1889 - 1902 Dnemindeki Faayetllrm in Deerlendirilmesi

804 813 619 626 645 651

Blm Dizin

VI :

XV

GR

Trk Siyasal ve Dnce Trihinin incelenmesi, zellikle konuya teorik yaklam asndan, ilgin bir gelime gstermitir. Genel olarak; bu konular kapsayan incelemelerde, iki yaklam karm za kmaktadr. Bunlardan ilki; kukusuz, santimantalizmin etkisi ile tarihimi zi kendi tasnifimiz sonrasnda ortaya kan kategoriler etrafnda yorumlamamzdr. Bu yaklamla yaplan aratrm alar; genellikle, batan varolan snr lar zorlayamamakta ve ayn kategorileri yeni batan retmektedirler. kinci olarak ise; zellikle dnce alannda, da hzla almamz taki ben, bir ksm bat teorileri erevesinde, kendi tarihimizi bunlar ile benzer likler ve ortak noktalar be'arak aklamaya alan aratrm alarn younla tn izliyoruz. Bu ikinci tip aratrm alarn; kukusuz, tarihimize bolirli bir teorik pers pektif ile bakma biiminde bir eimi gerekletirerek, olumlu bir katkda bulunduklarn: ama, tarihimizin aklanmasnda fazla olumlu sonular verme diklerini belirtmemiz gerekiyor. Bunlar da; eletirdikleri santimantalizmin etkisi altnda ekillenen birinci gruptaki alnmalar gibi, bir sre sonra ken tli kategorilerini yeniden ortaya kartmak dnda, bir aklayclk ortaya koyamamlardr. Bunun nedenleri ise, ?zkonusu bat teorilerinin ok kat bir biimde alnp uygulanmaya allmas; bunlarn ok dar teorik kalplarla ifade edilmesi ve arln aratrlan konudan ziyade, teorik ereveye veril mesinden kaynaklanmaktadr, nnales ekolnn Trkiye'deki uygulan; kukusuz, ekonomik tarihimi zin incelenmesi bakmndan byk yararlar salamtr. Ama; bu alanda ya plan aratrm alar zengin vesika demetleri ile desteklenmedikleri ve zorla madan kanmadklar srece; daha ziyade Osmanl ekonomik yapsnn ok kaba hatlarn ortaya kartmaktan te bir sonu vermemilerdir. Dnya Ekonomisi ereverinde Osmanl tarihinin ve sosyal yapsnn aklanmaya allmas da; ayn konuda, daha da mekanik aklamalara kat iin ben1

zer sonulan vermitir. Daha evvelce, Osmanl toplumunu Asya Tipi re tim Tarz ile aklama gayretlerinin snrll ve sathilii de aka grl mtr. Burada sylenilmek istenilen, bir toplumsal yapnn zelliklerinin her tr l teorik ereveden uzak bir yaklamla ele alnarak incelenmesinin gerek lilii deildir. Bu yaklamn ortaya kartaca sonular aktr. Ama tari himizi ve toplumumuzu, son derece mekanik ve o toplum hi dnlmeksizin ortaya atlm olan teoriler ile incelemekte de bir sur koymak; keleri bu teoriler ile belirlenebilecek sahada, zgrce, ilk elden kaynaklara inerek yo rum yapmamz gerekmektedir. Gerekletirilmesi gereken dier bir nemli nokta da, incelediimiz olay ile dnce erevesi olarak aldmz teorilerin uyumayan yanlarn aka belirtmektir. Yakn tarihimizi inceleyen eserlerde de aym yaklamlar arlkl olarak grlmektedir. Bu dnemi inceleyen eserlerin byk ounluu, yaklak bir asrlk dnemi, 1838 Osmanl-ngiliz ticaret anlamas sonucunda ortaya kan bir ezilen-ezen ilikisi ile aklamaktadrlar. Bunun ne kadar yetersiz ol duunu aklamaya dahi gerek yoktur. Sonuta yine aym kategoriler defatle karmza kmakta, bunun dnda ise hibirey aklanm olmamaktadr. Burada belirtilen ezilen-ezen ilikisinde olduu gibi, ortaya kan dier sonular da son derece basittir, Birbiriyle att varsaylan ve hemen ikili bir biime dntrlen gruplar ortaya kmakta ve toplumsal yaam ile tari h gelimeler; bunlar ile, gayet mekanik bir biimde aklanmaktadr, rne in; asker, lema, eraf, yn, Saray, halk bu atmalarn aktrleri olmak ta; sonunda birbirine kar atan ittifaklar iinde bulunan ikili gruplar ge litirilmekte ve sorunlar zlmektedir. Szkonusu yaklamn; her trl i dinamii gzard etmesinin ve aklayclnm ok zayf olmasnn yansra; bir problemi daha bulunmaktadr. Burada szedilen aktrlere dikkat edersek, bunlarn pek ounun kendi i di namiklerinin de ihmal edilemeyecek kadar nemli olduu grlr. rnein; lema ok paral bir btndr. Ayn durum tarikatlar iin de szkonusudr. Bu durumda; onlarn tekil ittifaklar iinde yerlerini alabilmeleri son derece gtr. almamzda da rneklerini izleyebileceimiz gibi; bunlar, eitli durumlara gre birbirine kart oluumlar iinde grebilmek mmkn olmak tadr. Bunlarn yansra; gerek birinci, gerekse de ikinci kategoride tasnif et tiimiz, tarihimizi aklamaya alan yaklamlarn bir dier ortak noktas,, teoriler veya gelitirilmi olan snflamalar dnda kalan ve aklanamayacak ksmlar tamamen ihml etmeleri ve deta olaand bir sapma olarak alglamalardr. Abdlhamid dnemini aklamaya alan eserlerin oun da bu eilimi grmek mmkndr. Burada ilenen kurgu; toplumda hibir destei olmayan baskc bir iktidarn, k tayclar tarafndan malub edil mesi ve eski, iyi izgiye dnlerek tarihin gidiindeki sapmann nlenmesi eklindedir. Bu aklama biimi, kesinlikle sulu olarak kabul edilen bir me kanizmann, toplumsal bir anlamszlk veya izah edilemeyen olaanst bir 2

durum nedeniyle ortaya ktm belirterek; onun, aklanmaya dahi deecek durumunun olmadm varsaymaktadr. Bu dnemdeki ynetimi beenmek yahut beenmemek tamamen ayr bir keyfiyettir; ancak olay aklamak istiyorsak, yukardaki biimde bir yakla mn bize faydas bulunmamaktadr. Nitekim Tanzimat'n uygulanmasn in celeyen bir aratrm a, bunun toplumda hi de zannedildii kadar olumlu des tekler grmediini; aksine, nemli sosyal tepkilere neden olduunu bize gs termektedir.1 Bu arada, ayn alanda kendi kategorilerimizle tarihi aklama alannda ortaya kan dier bir zellikten de bahsetmemiz gerekiyor. Bu da; tarihi ve sosyal gelimeleri, ahslar etrafnda aklama arzusudur. Kukusuz bu ar zu; cidd psikolojik yaklamlarla desteklenmi olsayd; belki de, bize konu yu izah etmek iin nemli bir kapy aabilirdi. Ama; bunlarn, byk apta bir vme-yerme ile kiilerin rollerinin abartlmasndan teye gitmediini be lirtmemiz gerekiyor. Her iki tipteki aratrm alarda tesadf edilen bir dier sorun ise; belirli ve yeni bir dncenin kkeni olarak kabul edilen fikirlerin kefedilmesi ala nnda ortaya kmaktadr. Klsik Siyasal Dnceler Tarihi (Siyasal Teori) nin de byle bir yntemle alt dorudur. rnein bu yaklam; Rousseauyu anlatrken, onun kiiye deerlerini veren kurum olarak topluluu ka bul etmesinin Aristodan mlhem olduunu ileyerek, konuyu izaha alr. Ancak, bu alandaki benzetmelerin ok hassas yaplmas gerekmektedir. Na sl, Winstanleyin dncelerini okuyan bir okuyucu, onunla modern sosyaliz min fikr alandaki ilk ncsnn ortaya ktn iddia edemezse; biz de, bu alanda dikkatli olmayp, genellikle dnce tarihinde oka varolan benzeyi leri zorlayarak yorumlara tabi tutarsak; anlaml grnebilen, fakat hibir aklayel olmayan benzetmeler yapm oluruz. Nitekim; szkonusu yakla mlarn dnda olarak, Trkiyede belli bir dnce eiliminin geliimini in celeyen bir eserde, II Merutiyetin ilk dnemindeki sosyalist hareketler ile onun temsilcisi Osmanl Sosyalist Frkas ve reisinin, gerek anlamda bu ku ram ile hibir ilikilerinin bulunmad gsterilmitir.2 Nihayet; tarih aratrm alar yaplrken karlalan en byk sorun bizim yakn tarih incelemelerimizde de karmza kmakta olan; incelenen d nemin koullar gznne alnmakszn, onun iinde yaadmz gerekliin deer ve inan sistemleri ile deerlendirilmesidir. Nasl ki; gnmzde srekli yerilen bir durum olmasna karn; Eski Yunanda, sosyal gerekliin bir paras olarak kabul edilen kleliin, Yunan dnrlerince neden eletirilmediini (ya da Platonun yapt gibi, ondan bahsetmeye bile gerek grmediini) knayarak, anlamsz bir tutum iine gi rersek; belli bir dnemin Osmanl yneticilerine de, milliyeti bir politika izle(1) (2) Halil nalck, Tanzimatn Uygulanmas ve Sosyal Tepkileri, Belleten, C XXVIII, Say: 112, (Ekim, 1964), ss. 623-049 Mete Tunay, T rk iy e de Sol A km la r (1908-1925), 3. Basm, Bilgi Yay, (An kara: 1978). ss. 41-43.

medikeri iin eletiriler yneltmekle ayn hataya dm oluruz. Osmanlc lk siyaseti; bugn, bize ok sama ve sonucu zaten belli olarak grnebilir. Ama; o dnemin yneticileri asndan, bunun son derece mantk ve yegne zm olarak alglandna da kuku yoktur. Buna karlk, Tanzimat olayn incelemek amacyla yazlan ok cidd bir eserde dahi, temel problematiin Neden Tanzimat, Cumhuriyetin yaptklarn gerekletiremedi? olmas, bi ze bu yaklamn yaygmln gstermektedir, Yakn tarihimizin zel bir kesiti olan inceleme konumuz, daha nce eit li yaklamlarla ele alnmtr. 1950lere kadar konu, harekete katlanlarn ha tralar ve Ahmed Bedevi Kuranm, stn bir gayretle toplad eitli dok manlar neretmesinden teye gidememitir. Kuran'in teorik bir problematiinin bulunmay ve harekete katlan kart gruplardan birisinin temsilcisi olmas, eserlerinin gcn etkilemektedir. Ancak; tartlamayacak durum, ortaya gerekten nemli belgelerin karlm bulunmasdr. Kuranm bu ikin ci sorunu; Kmil P aann torunu olmasndan dolay, konuya ok tarafl ola rak yaklaan Hikmet S a y a rd a da bulunmaktadr.4 Daha sonra Tunayanm, bu alandaki nc almalarndan bahsetmek ge rekiyor, Konu zerindeki zgn bir makalesinin yansra;5 mevzu, kendisinin eitli kitaplarnn blmlerinde de, i dinamie arlk verilerek ve siyasal dnceler tahlil edilerek incelenmitir. Ardndan, konu Ramsaur'n almas ile cidd bir biimde ve zgn ola rak ele alnmtr. Bu eser; gerekten de, konunun nemli klsiklerinden biri haline gelmitir. stelik, o dnemde yaayan bir ksm Jn Trklerin, konu hakkndaki hatralarnn derlenmesi de byk nem tamaktadr. Ancak; bunun dnda, eser genellikle bat kamuoyunun Jn Trk hareketini deer lendirmesini yanstmaktadr.8 Bunu takiben; Mardinin almalar ile konu, siyasal dncelerin ana lizi bakmndan gerekten ok mkemmel bir biimde incelenmitir. Jn Trk lerin siyasal dncelerinin analizi bakmndan, bu aratrm alarda tespit edil mi olan snrlar zorlayabilmek bir hayli gtr. Bundan sonraki almalarda ise, konu daha ziyade belirli teorik ere velerin kullanlmas ile birlikte, genellikle yabanc aratrm aclar tarafndan ele alnmtr. Bu almalar da temel varsaymlar olarak; Trk aratrm ac larn, olay kendi kendilerince koyduklar kategoriler ile incelediklerini, halbu ki konunun mutlaka bir teorik perspektifinin bulunmas gerektiini aimlar(3) (4) T a n m a t I, (stanbul: 1940). Yusuf Hikmet Bayur, T rk nklb Tarihi, C.II, Ksm. IV, TTK Y aynlan (Ankara: 1974) hareketi incelerken srekli olarak olaya ttihatlar ele tirmek perspektifinden bakmaktadr. (5) Bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiyenin Gelime Seyri inde kinci Jn Trk Hareketinin Fikr Esaslar, Prof. Tahir Tanere Arm aan, (stan bul: 1958), ss. 167-188. (6) E.E.Ramsaur, Jn T rkler ve 1908 htilli, (stanbul: 1972), lk ngilizce bask, 1957 tarihlidir.

dr. Fakat, burada arln daha ziyade teorik ereveye kayd gzlenmek tedir. Petrosyann almas; bu alanda yaplan zorlamalar ile belli bir top lumsal hareketi, bir teorinin kalplarna uydurmak yolundaki yaklama g zel bir rnei tekil etmektedir.7 Bu yaklam; tad sorunlarn yamsra, deta orientaiism dediimiz bak asmda olduu gibi, yabanc bir toplum sal gelimeyi baka bir toplumsal gzlkle okumaya alma yaklamna da yntem asndan byk bir benzerlik gstermektedir. Daha yakn dnemde konuya Q uataertm, olayn ekonomik ynnn de aratrlmas gereini vurgulayan almalaryla yaklalmtr. Aratrmac, bu yaklam erevesinde Jn Trk hareketinin incelenmesini dahi, eski ve yeni yaklamlar olarak tasnif etmitir.8 Szkonusu yaklam; Jn Trk ha reketinin iinde gelitii ktisad iklimi aratrd srece bize nemli bir ko nuyu aklam olmaktadr.8 Ancak, bu alandaki yaklamn 1908in ekono mik koullarnn ihtille dorudan neden olduklar eklindeki bir neden-sonu ilikisine evrilmesi, biraz tal bir eksenin ana bir izgi haline getirilmesi olmaktadr. Byle bir yaklan; en azndan 1895den itibaren, her yl eitli blgeler de veya merkezde balayan ve baarya ulaamayan, ok eitli gruplara mensup kimselerin aktif roller oynadklar giriimleri aklamakta bize ta t minkr bir ereve sunamamaktadr. Ayn ekde, ,1908 htillinin neden Selnik'de rgtlenen bir cemiyetin organizasyonu ile gerekletirildiini ak lamaya alan ve byk bir emek mahsl olan bir alma da benzer so runlar tamaktadr,1 0 Bu alma da bize 1906 sonrasndaki tekiltn kk bir blmnn organizasyon koullarnn anlamasnda yardmc olabilmek tedir, ama ayn rgtn daha nce tarikatlar aracl ile Hama ve Humusda nasl kurulduu ve rgtlenebildii sorusunu cevaplayamamaktadr. Burada; kukusuz, sylemek istediimiz sosyal evre ve ekonomik koul larn hibir etkisinin bulunmadm belirtmek deildir. Ama, bunlar imdiye kadar yaplanlardan ok daha geni bir perspektifte ele almak ve i dinami in dier belirleyicerini devre d brakmadan; ikili bir atma veya basit neden-sonu ilikisi yerine, ok ynl bir ilikiler sisteminin zelliklerini or taya koyabilmektir. ttihad ve Terakki ve Jn Trklk konusunda bir alma yapmaya gay
(7) (8) (9) Yuriy A. Petrosyan, S o v y e t G zyle Jn T rkler , Bilgi Yay, (Ankara: 1974). Donald Quataert> The 1908 Young Turk Revolution: Old and New Approaches, M E S A B u lletin y (1979), ss. 22-29. Donald Quataert, The Economic Climatc of the Young Turk Revolution in 1908. T he Journal o f M odern H istory, Vol. LI, no.3, (Eyll 1979), ss. 11471161. lhan T ekeli-Selim lkin> ttihat ve Terakki Hareketinin Oluumunda Se~ ikin Toplumsal Belirleyicilii, T rk iy e nin Sosyal ve E konom ik T ari hi (1071-1920), (Ankara: 1980), ss. 351-382.

(10)

ret ederken; yaklam olarak; yukarda belirtilenler nda bir yol tutulma ya allmtr. lk olarak soruna bir zihniyet problematii erevesinde yak lalm1 1 ve i dinamiin ayrntl bir incelemesinin yaplmasna gayret gsterilmitir. Ayrca; Jn Trkln ortaya knda nemli etkisi olan Abdlhamid Tl ynetimi ve onun toplumsal dayanaklarnn da bu alandaki zel liklerinin tespiti ile konuyu daha fazla aydnlatmaya aba sarf edilmitir. Bu blmde Weberin ifade ettii dnce sistematiinden etkilenildii aktr. Ancak; szkonusu etki, yalnzca bir mekanizma kullanm olarak ele alnm tr. Yoksa: aratrmann, Osmanl toplumsal dzeninin patrimonyal olduu gibi bir sonucu ispata almak eklinde bir gayesi bulunmamaktadr. Byle bir tanmn da yukarda saylan rneklerdeki hatalar iermediini sylemek mmkn deildir. Baka bir deyile; patrimonyal tanm, bize belirli bir toplumsal yapnn snrlarm belirtmekten teye bir aklama getirmemektedir. Burada yapl mas gereken; patrimonyallii ispat deil, snrlar izili toplumsal mekaniz mann dinamiklerini ortaya kartabilmektir. ttihad ve Terakki ve Jn Trklk daha ziyade; ya 1908 ncesinin koulla rn ve rgtlerini incelemek ya da bu tarihten sonra Cemiyeti (ve frkay) iktidarda tahl etmek biiminde ele alnmlardr.1 2 Aratrmamz da; buna uygun bir ereveyi kendisine temel alarak, 1889-1909 arasnda rgtn faali yetlerini ve etrafnda oluturduu dnceleri incelemeye alacaktr. Kuku suz, bu tarihler iinde titizlikle kalabilme imkn yoktur. Ama; Cemiyetin iktidara getii ilk dnem sonrasndaki evreleri, aratrmamz dnda kal maktadr. Bunun olduka zor ve ayr bir alma alan olduu kanaatinde yim. imdiye kadar konumuzda yaplan aratrm alar; Kuranm, zellii belge leri sunmak olan almalar bir yana braklrsa; birinci elden kaynaklar olduka snrl olarak kullanmlardr. Ramsaurn almas; belirttiimiz gi bi; harekete katlanlarm mektuplar dnda yabanc kaynaklar kullanm tr. Turnaya ve Mardin; arl, daha ziyade yayn organlarndaki siyasal d ncelerin analizine vermilerdir. 1908 sonrasn inceleyen yaynlar arasnda sivrilen Ahmadn eseri1 *; genellikle, ngiliz vesikalarna dayanlarak yazl mtr. Bunun yarar aktr; ama, bu vesikalar ttihad ve Terakkinin orijinal ve Trk arivlerindeki nemli vesikalar ile desteklenmedike, beklenen aklaycla sahip olamazlar. zellikle ele aldmz birimin gizli bir tekilt
(11) Osmanl y akn dnem siyasal gelimelerinde yneticilerin zihniyetinin ne mini vurgulayp konuyu inceleyen geni bir makale daha nce Mardin ta rafndan yaynlanmtr. Bkz. Sherif Mardin, The Mind of the Turkish Reformer 1700-1900, Sami A. Hanna ve H. Gardner(der-), Arab Socialism: A D ocum entary S u rvey, Utah Press, (Utah:1969), iinde, ss. 24-48. Her iki dnemi de kapsayan genel nitelikli bir alma, Sina Akin, 100 Son id a Jn T rkler ve ttih a t ve T era kki, Gerek Yay, (stanbul: 1980) dir. Feroz Ahmad, The Y oung T crks;T he C om m ittee of Union and Progress in T u rkish Politics 1908-1914, Clarendon Press, (Oxford: 1969).

(12) | (13)

il liHlI IIIIIIIIIMIIIIIIIII

oluu; onun resm gazetelerinde aklad hususlar ile dahi farkl politikalar izleyebilmesi sonucunu dourmutur. rnein; Cemiyet Trk politikalara ynelmeye balad zamanlarda; srekli olarak; resm yayn organlarnda Osmanlcln savunmasn yapmtr. Bu alanda ilk elden kaynaklara inmez sek, yapacamz yorumlar gerei aksettirmeyebilme tehlikesiyle kar kar ya kalrlar. Bundan dolay aratrmamzda; zellikle rgtsel yap ve faaliyetler ala nnda ilk elden kaynaklarn kullanlmasna almtr. Bu alanda en ok; Arnavutluk Sosyalist Halk Cumhuriyeti Merkez A rivlerindeki belgelerden yararlanlmtr, Burada; 1889 da ki kuruluun 1/1 numaral yesi brahim Temonun snrl evrak ile, ok daha byk nem tayan shak Sktiye ait evrak bulunmaktadr. Sktinin organizasyon sorumlusu olarak; hemen hemen her ye ile dzenli muhaberatnn bulunmas ve Cemiyetin arivcisi greviyle de nemli vesikalar toplamas neticesi olarak; gerekten bize ok konuda k tutan bir belge yn, bu adan deerlendirmeye allmtr. Ayrca; Ahmed Rza Bey gibi, Cemiyetin ilk faaliyetlerinden itibaren srekli nemli roller oynayan bir Jn Trk ile Bahaeddin akir Bey gibi 1906 sonra snda rgt yeniden ekillendiren bir liderin evraklarmdan da yararlanla rak, dnem aydnlatlmaya allmtr. zellikle almann ikinci cildi; Ba haeddin akir Beyin evraklarna dayanlarak yazlacaktr. Ayrca; bu alan da dier baz Jn Trklerin de evraklarndan yararlanlmtr. Bunun yann da; bata Babakanlk Arivi olmak zere, yerli ve yabanc arivlerden yararlanlarak, ak kalan noktalar ve bilhassa, olayn bir diplomasi problemi haline geldii evrelerdeki boluklar doldurulmaya allmtr. Doal olarak;1 byle bir konuda, belgeler bakmndan tketici olmaya imkn bulunmamakta dr; ama, elde edebildiimiz evraklar, bize anlaml ve tutarl olarak kabuj edilebilecek bir ereveyi izdirebilmektedir. almann iki cilt olarak hazrlanmas, yalnzca geniliinden kaynaklanan teknik bir zorunlulukdur. Bunun iin ttihad ve Terakki ve Jn Trklk ko nusunun blnebilecei en anlaml yer olarak grnen 1902 kongresi, iki cilt arasndaki snr oluturmutur. Ancak; her iki cildin de, tek bir incelemenin paralar olarak kabul edil meleri gerekmektedir. Ayn ekilde; aratrmann bir bibliyografyas bulun duundan ve bunu bilhassa ariv materyali bakmndan blmek imknsz ol duundan, birinci cdin sonunda bibliyografya verilmemitir. almann t mn kapsayan bir bibliyografya, ikinci cildin sonunda verilecektir. Birinci cilt; giri blmnden sonra, Jn Trkln bir zihniyet problematii erevesinde incelendii ikinci blmle devam etmekte, bunu imdiye kadar nemli yanlglara yol aan ve Jn Trk hareketi eklinde ttihad ve Terakki Cemiyetine atfedilen hareketlerin ortaya karlmasnn amaland nc blm izlemektedir. Daha sonra; cildin en geni blm olan ve 1889-1902 arasndaki siyasal faaliyetler ve rgt organizasyonunun incelendii drdnc blm gelmektedir. Bu blmn genilii nedeniyle, okunmasn 7

kolaylatrmak iin konu ile ilgili belgeler, blm sonunda toplanmtr. An cak; dier blmlerde az miktarda gerekleen bu duruma karlk, belgeler metinle paralel olarak gzden geirilmezse, anlama boluklar doabecektir. Nihayet; 1889-1902 arasnda ttihad ve Terakki Cemiyetinin etrafnda oluan siyasal dncelerin analiz edildii beinci ve 1889-1902 dnemindeki faaliyet ve dncelerin genel bir deerlendirilmesinin yapld altnc blm ler ile ilk cilt sona ermektedir. Ancak; bu son blm genel bir sonu deil dir. Kitabn genel sonucu ikinci cildin sonunda verilecektir. Bu adan, bunu bir ara deerlendirme olarak kabul etmek gerekmektedir.

iiiiiimimiiHiiuHiHi

Et

BR ZHNYET OLARAK JN TRKLK: KKEN ve TEMELLER

Jn Trkln ortaya k, ttihad ve Terakki rgtnn Trk Siyasal yaamnda oynad rolleri incelemeye balamadan nce; zerinde durulma s gereken en nemli husus; hareketin dnsel erevesinin izmesidir. Sonra; bata bu rgt olmak zere, onlarn tekiltlanmalarna ait gelimele rin anlalmas ok daha kolay olacaktr. Bu konuda yaplmas gereken Jn Trklk diyebileceimiz zihniyetin te mel ve kklerinin ortaya konulmasdr. Aksi halde, bu kimselerin ve rgtle rinin allm ema ve ablonlardaki pek de uygun olmayan rollerine geiril meleri, bize hibir aklayc ereve getirmez. Zihniyet sorununun derinleme sine bir analizinin yaplmasnn bize salad aklayclk, lgenerin ktisa d zlmeyi ele alan yaptnda btn berraklyla grnmtr.1 Yakn d nem Osmanl tarihini btn i dinamiklerini bir kenara brakarak; vurgulad mz gibi; 1838 ngiliz ticaret anlamas ve bunun sonucunda ortaya kan bir ezilen-ezen ilikisiyle aklamak bize fazla tatminkr bir ereve izmekten ok uzak olmaktadr. Kukusuz, ekonomik gelimelerin hibir toplumsal be lirleyicilii olmad iddia edilemez; ancak, szkonusu ereve bize Osmanl yneticerinin neden belirli ekonomik tercihlere yneldiini aklayamamakta ve bu alanda olabilecek i dinamikleri de tamamen gz ard etmektedir. Jn Trklk olaynn ortaya kn aklamak iin izmemiz gereken d nsel ereyede zerinde durmamz gereken ilk nokta; kukusuz, Osmanl mparatorluunun son dnemlerindeki modernleme abalarnn, toplumda sekinler arasnda ortaya kartt tartma ve blnme ekseni ile Jn Trklerin bu eksende aldklar yer olmaldr. BATIYA YNELM VE DNCELERN DEM : Jn Trkleri konu alan ve hareketin zerinden uzun bir sre gemeden
(1) Sabri F, lgener, ktisa d i zlm enin A h la k ve Z ih n iy et D nyas: F ikir ve, Sanat Tarihi B oyu A kisleri le B ir Portre Denem esi, (stanbul: 1981).

yaynlanan yerli3 ve yabanc* yazarlara ait eserleri incelediimizde; karmza ilgin bir nokta kmaktadr ki, bu da Jn Trkln Osmanl mparatorlu undaki modernleme hareketlerinin bir halkas olarak grlddr. Salt Jn Trklerin siyasal organizasyonlarn incelediimizde pek tutarl grn meyen bu tutum, konunun derinliklerine inildiinde ilgin ve anlaml bir ba lanty karmza kartr. Batya doru ynelimin balamasndan elli sene sonra yazlan ilgin bir eserde; bunun nedeninin, hsn-i tedbir srmdr, yahud mecburiyet nedeni midir eklinde bir soru ile, ne olduu ortaya atlmt.4 Aslnda cevap bunla rn her ikisine de dorudur demek eklinde beliriyor. Osmanl yneticilerinin Batya ilk ynelimleri; kukusuz, bir zorunluluk sonucu olmutu. Bu konu; yni devletin probleminin yeni usubu bilen kffara yenilmekte olduu kanaatinin yaygnlamas,5 en azndan Rus arl nn yapt gibi, evreye farkl ve alc bir bakn gereklilii grlerini or ya kartm ta. Mehmed Emin Behicin ifadesiyle : ......seksen yz sene mukaddem, ilerinden ar nmnda zuhur eden ahs mtecessis ve zeki- ve eytan., bir kfir-i cerf olduundan etra fnda olan devletlerin hl ve ir ve nki nizm ve civarlarm ta harriye sarf- efkr ederek ve umr-i riyaziyeden olan fnn-i hende se ve corafya ve siyaset-i mlk ve hasnet- kala ve ilm-i dery maddelerinde mahir ve bhusus iml-i eyaya kadar nice nice erbab-t ulm ve eshb- sanayi birer takrb ile xtma! ve ign ve celb ve ilti fat eyleyerek balarna tokmak ile darb olunsa pek kolay maddeyi on ylda renmee istdaddan beri hayvn- bizn olan Mosko milletini otuz krk sene zarfnda terbiye ile zii-fnn etmek ve ha lefleri dahi ol esere iktifa ile sriib gitmek mlbesesiyle miiddet- yesirede sair be yz, bin senelik devletlere tariz derecesini kesb etdii bis-i hayretdir..... Havza-i hkmet-i Devlet-i Aliyye ve betahss dar-l-saltan-at- seniyede olan mutr- Msliminn medenisi
(2) (3) (4) rnek clarrk bkz. Dukaghin-zadeh Basri Bey, Le M onde Oriental et L 'A v e n ir De La Pavxt Libraire Academique, (Paris:1920), ss. 3-10. Bkz. Paul Fesch, L es Jeu n es-T u rcs\ Paul Paclot, (Paris: [1909]), ss. 15 v.d. A v ru p a dan D ve-i M uazzam adan A ddolunan Fransa ve R usya ve ngiltere v e A v u stu ry a ve P rusya D evletlerinin ve Sair Z a y f ve Sagir Dvelini A h vl ve K e y fiy e t-i M iilkiyelerine... [Dair] B ir K ta Risalenin Tercm esi, Topkap Saray Ktbhanesi R. 1615, v. 2. Ayn ekilde eser Osmanl yne timinin Avrupa hakknda artan boyutlara varan bilgi toplama isteinin de gzel bir rneidir. Bu ynyle kr. cm l-i A h v l-i A vrupa, Topkap Sa ray Ktphanesi, R.1648, passim. Bkz. brahim Mteferrika, U sl-iil h k e m n iz m - l lem, K-TY. 66S4, v. 19-20. Cevdet Paa ise durumu yle yorumlamaktadr. Bir vaktden ber vaki olan seferlerde asakir-i slmiyenin m tevaliyen zuhura gelen peri anl erkn- devlete badi-i tel ve endie olarak... T arih-i Cevdet, Cild-i Sdis, matbaa-i Osmaniye, (Dersaadet: 1309) s. 4.

<5)

10

yle dursun ed bedevisi taife-i efrancir en kilinden mstaidd ol duu....* veya Rasih Efendinin anlatmyla: ...Yz tarihinde mparatorluu nasb intihb olunduu hilal de Rusyann her halde fnn ve hiref ve sanayii naks ve ntamam ve bilcmle idare-i umur-i mlkiyesi ve askeriyesi bir rabta-i inti zam olmala memleketinin nizm ve ale-l-tlk heyat- mlkiyesini suret-i melhze-i mergbesine ifra ve tebdili ancak binnefs Avru pa memlikini ket ii gizr ile sair devletlerin idare-i umur ve rabta-i askir ve cumhurlarm rey-iil-ayn mahede ve tahkik ve zabt rabt- memlik ve ahali ve asakire lzm ve mhimm olan hcdt keyfiyt muayene ve tekik hususunu muhta olduunu mlhaza etmekle tebdil-i heyet ile sve ve Neme ve Frene ve ngiltere memleketlerine seyahat ve tahsil-i fnn ve maarif ve elsine-i mtenevva ve her bir devletin revnk kemlini mucib olan keyfiyat- adid-e-i saireye iny ve maharet-berle Rusyaya avdet edh kadimden mukarrer, devletinde mustakarr olan mersim ve kavaidin ekserisini tayir ve tebdil ve emr-i ticareti tervi ve tekmil ve smuf-u askeriyesini tertb ve fnr-i harbiyeyi tefhm ve talim ve edevat ve levzm- berriye ve merkib-i bahriyesini tanzim ve ahali-i diyrnn ziyy ii libaslarm deidirmek ve sakallarn kesdirmek mertebelerine varnca tehdidini ika ederek...'1 sorun Batya ynelmenin gereklilii ve onun eitli yntemlerinin Osmanl lkesinde de uygulanmas olarak ortaya konulmaktadr,8 Nitekim, asker alanda
(6) Mehmed Emin Behic (51. 1224/1818-9), Sevanih el-Levyil, Topkap Saray Ktphanesi, H. 370, v. 85/a-b. Kr. L yih -i Tatarckzde A bdullah Molla Efendi, (1228), K-TY, D. 2 6930 (v. 200-300 aras), v. 202. [Rasih Mustafa Paa], Sefretnm e-i R asih E fendi, K-TY, 3887, v, 7/b, 8/a, Paa, Ya Muahedesi sonrasnda (1792) ikili ilikilerin tesisi ereve sinde Rusyaya gnderilmitir. Kukusuz, daim elilik tesisi fikri bile Av rupa Kaidesi erevesinde hareket etme gibi bir zihniyet deiikliine ia ret eder: Avrupann terakkiyat- eeddesi ve D evlet-i Aliyyenin vakt hali iktizasmca dvel-i Avrupa ile peyda olan revabt- adde-i dvel-i A v rupa kaidesince sefaret uslnn vaz ve te sisini... Faik Reit Unat, Os m a n lI S efirleri ve Sefaretnm eleri, TTK. Yaynlar; (Ankara: 1968), s. 168. arpc bir rnek iin bkz. T a ife-i Nasrann Sefer ve Harb Darb ve H fz- M em lekete M teallik Bas Tedbirleridir ki Tercm e O lunub bu Sefahata eb t Olundu, K -T Y t 3984 (iinde v.1-11 aras). Askerlerin na sl olmas gerektii, saysnn nasl saptanaca gibi hususlarn bata Fran sa olmak zere yabanclar rnek alnarak verilmesi iin ise bkz. Tahrir-i A sker M addesine Dair Lyihadr, Sleymaniye, Hsrev Paa, no.807-10 m. v. 29-32.

(7)

(8)

11

batllama abalarnn balamasndan itibaren konuya; eitli yeniliklerin s lm olduunu belirten ifadeler ile birlikte;8 Baty renerek stn olma ek linde yaklalmaya balandn gryoruz.1 0 Konuya bu ekilde yaklam, git gide bir stnln; kendi geriliinin de farkna varan bir biimde; anlatm larm karmza kartmaktadr: ...Avrupa devletlerinin mecmuunda cenk in mahsus mekteblcr vardr. Akademiya Militer derler. Akademiya mekteb, militer asker m d misinadr. Ol mekteblerde sanat ve ilm marifet gibi harbe mteallik her ne kadar ilm fen ve marifet ve sanat var ise n ta:lim ederler.... Mezbr akademiyada olvakt yz otuz bir akird mevcud olub yaz ve k gnlerine gre ondu olan etfalin gnde her bir saatim bir ilme ve bir marifete tahsis etmeleriyle bir hafta iinde olan gnnde dah birer saat istedikleri kitablar mtala eyle meleri in mahsus iinde bir muazzam ktbhneleri dahi vardr. Binaenaleyh ihtida bizi ktbhnelerine gtrmeleriyle aslnda frefike bir kitb defteri tahsil etmi idim... Ve birer birer cmlesi ni getirb iraet etdiler. Biz dahi iinde- olan resimleri mtla ve gya okur eklinde biraz nazar edb yine ellerine verdim. Bu kitablar bizim mesmu ve malmumuz olan kitablar olmala Avrupa da bunlardan sonra dahi al m muteber olarak ktb te lif olun mu ise haber verin grelim dedkde begayet tahayyr ve istcb edb Avrupada cmleye mtd olan ibu tada d olunan kitablardr. Lkin siz hurdan nereden bilirsiniz Devlet-i Aliyyede bunlar ter cme etmilermidir deyu bz sual ve cevabdan dolay cmlesi stihsn etdiler ...u Osmanl mparatorluunun bu ekilde Batfya, karlat zorluklar ve 1 3aty uygulamann stnle ulama salayaca kanaati ile ynelmesi, ondan alaca bilgileri ..talim ve talim ile kuvveden frile hurucu hususlarna..,13 arzu gstermesi ilk alanda onlarm istemedikleri bir etkinin ortaya kma ne den olmutur. Kukusuz; Parise gnderecei talebeleri ehir dndaki bir konakda ikamet ettirerek, aralarnda yalnzca Arapa ve Trke konuturarak, en muktedir hocalardan ders aldrarak ve btn bunlarn sonucunda; onlar
(9) Hedif tekilt iin belirtilen bu aklama hakknda bkz. D evlet-i A liy y e n in A h v l-i Hztrasna Dair Risledir, (1253), Sleymaniye Hsrev Pa a, no,851, v. 2. Bkz. ngiltere Seyahatnam esi M ira t- Z afer Sefinesi Z iyareti], K-TY, C.7-5083 v. 5/a. E bubekir Rtib E fe n d in in S ey a hatnm e sidir, K-TY, D.2-6096, V .13/b, 14/a-b. Konu hakknda verdii bilgiler iin bkz. v. 20-23. Eli (1205) tari hinde Avusturyaya gnderilmitir. M hendishne-i S u lta n n in T esisi ve K dn m ir Sultan Selim Hn-s Slis Ferm an, Matbaa-i Bahriye, ([stanbul]:1328), s. 1.

(10)
(11)

(12)

12

Batnn zararl olarak alglanan kltr ve deerleriyle hibir ilikiye geme den, birer teknoloji ithalts olarak lkeye dndrmeyi amalayan1 3 Osman lI yneticilerini artan gelime, Osmanl aydnlarnn byk blmnde k ar karya bulunulan bu yeni yap hakknda gizlenemeyecek kadar byk bir aknlk ve hayranln ortaya kmasdr: ...Hsl Avrupada mehud olan servet-i tabiye ve smaiyenin ek serisi ahalisinin himmetiyle kitaat- saireden nakl celb klnd azde-i kayd beyn bir keyfiyetdir. Fakat bldan beri zikr be yn olunduu zere Avrupa ktas... zaten blak ve hli bir arz- gayr- mamr iken insann 'kuvve-i aklhjesi ve terbiye cihetiyle h sl olan vatan muhabbeti ve gayreti semeresi olarak arz mezkr bsbtn suret-i diere mtekamil ve mtebeddil olmdur... Ha sl Avrupa zaten sairleri yannda bir kta-i sagira iken fnn ve ulmun ilerlemesi cihetiyle imdi btn kuvvet-i insaniyetin mer kezi olmu yni ry-i arzda mutavattun kffe-i milel ve mem ... Av rupalIlarn hkm-i kavaninine itb ve ittisal eylemindir... A vru p a lI lar havay dahi zabt ve teshire alub her ne kadar su zerinde keyf-i mai-i seyr-i seyahate muktedir deil iseler de krre-i arzdan dahi infikk ve inf isl ile eflk semvat bizzat seyr seyahate bir tarik ve re bulamamlar ise de usl-i felekiyyeyi baya ve bizzat grm gibi kuvve-i ilm sanatlaryla feh m idrk eylemi lerdir. Hsl kelm, ulm ve fnnu Avrupahlar teksir edb bun dan byle ulm-i hztra-i mevcdenin muhafazasyla beraber nice ulm ve kemlta ve sanayiin zuhuruna muvaffak olacaklar derkrdr...H Sonu olarak bu kimseler; szkonusu geliimin son evresini gerekletirenlerin deyimiyle; ona kar kanlar yakacak bir ogu karsnda bulunduklar n, mevcut yap ve dnce sistemlerinin onun karsnda son derece zayf ol duunu aka kabul etmek zorunda kalmlardr. Ehl-i slmn kefereye tak lidi yakmaz denr ise1 5 eklinde balayan ifadeler, daha sonra zorunluluk
(13) Topkap Saray Mzesi A rivi, no.E. 1518-1/XIX y.y. Pariste bulunan ta lebelere din dersi verm ek iin hoca tayini hakknda bkz. B B A -rade Da hiliye, 6 C 1273/no.24340. zellikle Fransz ihtilli, ve onun dncelerde yapt deiiklik ile onu izleyen hareketler, imparatorluk yneticilerince byk bir kuku ile karlanmtr. Bkz. Topkap Saray Mzesi Arivi, E.9321/32 (25708)/1265(1849). Bu belgede olduu gibi 1848 ihtilllerinin tehlikeli gelimeler olarak ele alnmas iin bkz. B B A - Bb- Asf:Mesil-i Mhimme: 129:VIII A vrupa htillinden Dolay M em lik-i hnede Bz tedabir crasna Dair,. A vrupa M edeniyeti ve TJmrn Hakknda Bisle , K-TY, C.7-6623, v. 3/b, 4/1). 6dan derlenmitir. Enver Ziya Karal, Nizam- Cedide Dair Lyihalar, Tarih Vesikalar, C.II (1943). s. 12. fade yle devam etmektedir: ...D evlet-i Aliyyenin ihtidada donanmas olmayub efrene taifesine taklid ile tanzim etdii cmlenin ma lmudur. Ve hal tersanede istim al olunan tabrt ve stlhat cmle frenk tabir atdr...

(14) (15)

13

nedeniyle Batya ynelmenin gerekecei eklinde szlerle sona ermektedir. Osmanl yazarlarnn, kendi toplumsal yap ve zellikleri dndaki sistemleri kk gren yazma biimleri ise btnyle deimitir.1 6 Dardan aktar lan fikirler erevesinde de olsa, Devlet-i Aliyye btaraflk usln ihtiyr edecek kadar kuvvet ve kudreti olmadndan ni ngiltere ile Rusya bey ninde tehiyyesi derkr olan muharebenin iln anda Devlet-i marileyhin uzakdan seyirci kalmas adem-l-imkndr...1 7 eklinde bir dncenin ak a sylenebilmesi, deimenin apm bize gstermektedir. Cambridge niversitesinde incelemeler yapan bir Osmanl aydm, benze ri bir eitim sistemini mparatorlua uygulamaktan baka bir areleri olma d kanaatine varmt.1 8 Kendisinin bu gelimenin sonularna duyduu z lemi dile getiren Osmanl Bayra takm balonlarn1 uabilmesi iin, szkonusu stn yapnn her alanda uygulanmas gerektiine hemen btn yazlar da iaret edilmektedir. Bir Osmanl zabiti, zlerek belirtmesine karlk, bu ii Batllardan renmekten baka bir zmn olmadm belirtirken:
(16) rnek olarak bkz. cm l- l-S a fa in # tccar-l-lem , Sleymaniye Esad Efendi 2062/2 (v. 33 -5 3 arasmda)> v. 48/b. ...M em alik-i ngiltere m uhit-i garb iinde biri birine muttasl itibarda iki cezire hakikatde bir byk cezire olub ve etrafnda vaki cezair-i sagira dahi buna mlhak olmala byk bir krallk olmudur. Deryada kuvvet ve miknetleri bu zamanda cm leye gaiibdir.... Gene benzer bir risalede AvrupalIlarn geni smr gelere sahip bulunmalar byk bir hayranlkla anlatlmaktadr. Bkz. e rtl-i A h v l-i A v ru p a , Sleymaniye Esad Efendi, 2062/1, v. 29/b, D evlet-i A liy y e n in A h v l-i P olitikasna Dair Bz M alm at, Topkap Sara y Ktphanesi, Y.242, v. 1. [Namk Paa], ngiltere M em leketiyle Londra ehrinin Bazu Usl ve N i zm h m B ildiren Seyahatnam e, K-TY, C.7,5085. v. 27/adan itibaren (n giltere devletinin medreselerinin vasf ve tarifi ve Cambridge m edresele rinde yirmi gn ifa-y taim esnsmda grlen nizmt- mtenevvas bervech-i ti beyn olunur) balkl bir blmde geni izahat ve ok v c bir anlatmdan sonra: ...Bu misill m ekteb[lerin] adem -i zuhuruyla cmle eh l-i slm ocuklarn di mekteblere virb on on be yama ka dar fakat kendi tabiatyla kraat- Kuran ve erait-i imn ile megul olub bade bzs sanata ve bazs kitabete hsl her biri di bir hidmete slk edb kitabet yolunda bulunanlar on be yandan yirmi be/otuz yana kadar bir kaleme devam ile mstaidd olanlar fakat bulunduu kalemde usln ve kitabetin yolunu renib ancak tedabir-i um ur-i mlkiye ve tertb-i askere dair bir tedbir-i dilpezri matlb olunsa bir rey -i sevb bulamayub nihayet hkm -i kadere... havale ve ta lik edecei ikrdr. Byle olmakdan ise...s- eklindeki bir ifade ile karlatrma cihetine git mektedir. ngilterenin sanayii, bilgi salama metodlar hakknda benzer ekilde bilgi verilmesi iin bkz. v. 16-18. Kr. Journal du voyage de M atm oud R a if E fendi en A ngleterre crit par ly m em e, (1793), Topkap Sa ray Ktphanesi, . Ahmet 3707, s. 63 v.d. ngiltere M em leketiyle.... v. 62-63.

(17) (18)

(19)

14

...Eyym- tufuliyetimden bu ana dek tarik-i cihad- gazda sarf-t nakdine-i mr-gir emekdr idb... Ancak tavaif-i nasaranm cenk ve harbde olan maharet ve tarz ve tam det ve iml etdikleri edevat ve letlerde maharetleri ne vehiledir haric-i hayyita-i idrkim olmala n dahi tahsl-i vukuf murad ederim...2 5 Drt sene Viyanada kaldktan sonra bir svireliye ait matematik kitabm Trkeye eviren Osmanl matematikisi de; sayg dolu szlerinin yansra; bu alanda grlen stnln artk tartlmaz bir boyutta olduunu itiraf et mekten kendisini alamamaktadr: ...Ve her ne kadar memlik-i mahrusetl mlk-i hnelerinde her drl dm-i liye ve fiinn-i celile tahsil olumnakda ise de A v rupahlar usl-i nedeniyeleri iktizasmca fnn-i mtenevvada ileri gelmi olduklarndan bendegn- saltanat-% seniyeterinn Avrupa li sanlar zre dahi mahallinde iktisb- maarif ve malmat eylemele ri murad-t mekrim-i itibr- hneleri bulunduuna, mehni ...s2 * Kar karya bulunduumuz deiim, Osmanl dnce tarihindeki bir dnm noktasn oluturmaktadr. Yukarda anlatmaya altmz ynelim ncesinde, klsik olarak tanmlayabileceimiz Osmanl eserleri incelendiin de, bu yaptlarn tamamen sistem iinde beliren sorunlarn halline ynelik olduu grlmektedir. Eskiden dnyada dzen varken, imdi neden ihtill ol duunu anlatmay amalayan bir risalede; yazarn kastettii dnyann Os manlI lkesiyle snrl olduunu, buna karlk ortaya koyduu sorun ve zmlerin de, gene sistem ierisinden retildiklerini mahede etmekteyiz.22 Eserler; Isimn dnce sistemini belirleyicilii nedeniyle, yneticilerin niteliklerini betimleme2 3 konusuna byk bir arlk verirler. Tm aklama.'
B ir O smanl Zabiti ile B ir Ecnebi Zabitann M klem esi, K-TY, C.76623, v.23/b -24/a, IS u a l-i O sm an ve Cevb- N asranl Topkap Saray Ktphanesi, H.1634, v. 2/a-b. (21) Hamdi, B eyn -1 Faide-i C edide:Bera-y H all-i M uadelt- d id e -i [Adedi y e -i? l liy e Tercm esi (1266), Atatrk Ktphanesi Muallim Cevdet Yaz malar, K.51, v .l/a . Eski bilginin yetersiz grlmesi asndan kr. Hseyin Rfk-Mbendis Salim, Usl-i H endese C Tercm esi ], Atatrk Ktphanesi Muallim Cevdet Yazmalar, K.118, v. 2-3: ...Lkin fenn-i mezkrda te lif ve tasnif olunan ktb-i mtekaddimin ihtill-i terakib ve ibare hasebiy le ifade-i mermda kasr ve ktb-i mteehhirin dahi ekser zikri lzm ve terki elzem olmak zannyla iltizam.... (22) Z am an- K adm de U m r-i lem in N izm zerine Olub im di htill ze rine O lduunun H ik m e t v e Sebeblerini Beyn Z m nnda Risaledir, (1191), K-TY, D.2-6939, Eser tamamen isel sorunlar etrafnda zmlemeler ya par. Sorunun reya ve tmar sistemi ile ilgilerini gstermeye alr, ver gileri ve kapusuz ekiyasm anlatr. Srasyla bkz. v. 14-15, 4-6, 7, 6. (23) Sar Abdullah (01,1071/1660), T edbir en -n eeteyn ve slh en-nshateyn Topkap Saray Ktphanesi, E.H. 1359, passim. (20)

15*

iax sonuta ahlak bir zmlemeye balanrlar ve yalnzca madd lemi ak lamaya almazlar.24 Dnce sistematii, bilinen bir ideal yapdan (asr- sa adet) ne lde sapldm ve ortaya kan sorunun, kaideler btnnn hangi ksmnn bozulmasndan kaynaklandn tespit biiminde ekillenir. Bilinen ideal yap her zaman asr- saadet olmayabilir, buna Osmanl ykselme dne minin koullar da monte edilebilir; ama, dnce sistematii, belirttiimiz gi bi, daima sapmann tespiti eklinde karmza kar.2 5 Bir sorunu ele alan eser bu sistematik erevesinde onu zmlemeye gayret gsterdikten sonra, ek olarak verilen eski slm ve baarl Osmanl yneticilerinin benzer bir sorun ile karlatklarnda, onu nasl zmlediklerini anlatan bir hatrt bl m e yntemini daha ak biimde ortaya koyar.2 6 te Bat ile karlama ve onun stnlnn nedenlerinin aratrm as abas, Osmanl dnce tarihindeki dnm noktasn karmza kartmakta dr. Kukusuz ayn ekilde dnen ve Batya ynelimi toplumun k ola rak gren bir grubun da varlndan sz etmeliyiz. Nitekim, Avrupann esbb-i terakkisine dair mehudtma mteallik Sefaretnmeler tarznda37 sefaretnme yazma bir moda haline gelmiti; ama, bunun yamsra Halet Efen di gibi Avrupadan iyi bir biimde sz etmeyen temsilciler de grlebilmek tedir.2 8 Ancak Halefin bu ktleyici anlatmnda bile, zerindeki Bat etkisi grlmektedir.23 BLMsN OSMANLI DNCESNDEK YEN EOL : Kukusuz Batmn bu ekilde bir stnlk olarak grlmesinin dourdu u sonular, deiik ve eitlidir. Ancak bunlardan bir tanesi, bizim kurmaya altmz balant iin en hassas noktay oluturmaktadr. Bu da; stnl n nedeninin, uzun bir para verdiimiz alntda belirtildii gibi,3 0 ulm ve fnun olarak belirlenmesidir. Avrupa Devletlerinin birbirine olan stnlkle
(24) (25) Sar Abdullah, Telhis en-nesayih, Topkap Saray Ktphanesi, R.383, zellikle v. 2. rnek olarak bkz. N izm - D evlete Dair Risle (1280), eski sistem yaz clnn yeni bir rnei olan eser ayn sistematii kullanr, K-TY, D.22905. Bkz. T edabir-i U m ur-i Saltanata Dair B ir Lyiha, K-TY, D2-6925, zel likle, v. 2/b, 4/a. Faik Reit Unat, Osmanl S efirleri..., s. 217. Enver Ziya' Karal, H alet E fendinin Paris B y k Elilii (1802-1806), s tanbul: 1940) ss. 31-40. Kr. Elhac Mustafa Efendi, N em e Sefaretnm esi, Fatih Millet Ktb, A.E Tarih Yazmalar, no.844 (Kaleme alan: Ahmed Emin Biraderzde Kmil Ahmed Paa) (1171), v. 29-30. zellikle v. 29/b. Gene kr. 1205 Senesinde Sefaretle P rusyaya Gnderilen A h m ed A zm i E fendin in Sefaretnm esidir bnlemir Mahmud Keml n al Yazmalar, K-no. 2491, v. 23/b-24/a. Bernard Lewis, The Errergence o f M odern T urkey, (London:1981), s. 69, Bkz. Yukarda, s. 13.

(26) (27) (28)

(29) (30)

16

rinin' anlatlmasnda, bu nedenin felsefe ve <dlm keml3 1 olduu belirtili yorsa da, Osmanl Devleti ile yaplan kyaslamalarn hepsinde gerilik ve Ba tnn stnlk nedeni ulm ve fnn kelimeleriyle ifade edilmeye balan mtr. Sadk Rfat P aanm ifadesine : ...nki bunlarn ulm-i nakliye den mcada ulm-i akliyeden olan hikmet ve heyet ve tababete ve musikiye ve ale-l-husus jnn-i har biye ve bahriye ve usl-i politika-i dveliye ve maarif-i sariye itibrat- mfriteleri olduundan nlarn mahsus mektebleri olarak us l vehile tahsil ederler ve bunlardan baka kffe-i taba-i eyaya kesb-i vukuf etmek dahi usl-i meriyeden bulunduundan bil cmle hayvanat ve madeniyat ve nebatatn keyfiyat ve tesirtm dahi tecrbe ile her biri fnn-i mahsusa hkmnde olarak iktiza sn tahsil eylerler ve yalnz ilmiyle kanaat ve iktifa etmeyb tecrbe-i ameliyesi dahi istihsal olunmak zre mesel her iklimde bulu nan mSh kffe-i hayvanatn mrde ve kaddleri ve ber-cr bilcm le madeniyt numunelerini ve bild- bide ve hrede bulunan kf fe-i icr ve nebtatm numune ve bacelert mevcd olarak led-elhce rey l-ayv mahede ederler. Cesm terihhneleri dahi olarak iltn-i terihi dani lyhyla tecrbe ve ilmisini tahsil ederler. Hasis ve nefis kffe-i umtru fenv-i mahsus hkmne koyub kablar teli] olunmu olduundan erbh cmlesinin Irn- meli&ini kaidece renirler ve bu ikdmt cihetiyle o makule ehl-i ulm ve fnn kes ret zre blunub hele kend lisann okuyub yazmayan ve maslahai-i ztiyesini idare edecek kadar hesab kitab bilmeyen zkr ve ins olan yok hkmndedir .....** ve ok benzeri bir anlatm tekrar etmekte olan Mustafa Sami Efendi; zel likle, bu kelimeler etrafndaki zmlemeye gitmektedirler: ....ve zkr ve ins mecmu Avrupa ahalisi okuyub yazmakdan ha berdr olarak btahss Fransada her bir ahs ve baya bir hammal ve bir oban lakal kendisne aid bir mektubu olsun ketb ii k% -aata muktedirdir. Velhsl hner ve marifet hususunda AvrupalI larn sy ikdam bir hadd-i intihaya vasl ve talim ve teallm mad desi bir derece-i kesb-i suhlet eylemidir ki... ite Avrupallar se m erci hner ve marifet ile bilcmle tab-i eyay ve nafi ve muzirri bilerek vcdlarm hekmne kullanmakda... Avrupallarn ulm semeresiyle hfz- shhat ve def-i illetlerine pek eshel tarikler bulmu olduklar malm oldu... ve mesel ilm hendese ve kimya
{31) {32) A v ru p a ya Dair Tarihe: T arih- Esad Efendi, Sleymaniye Ktphanesi, Esad Efendi, no.2063 v. 53/b-54./a. A v ru p a nn A hvline Dair Risale: A r'ir- Ezfa t Paa, ([stanbul] :1275), ss.

10-11. 17

kuvvetiyle biltecrube kr sanatlarna terakki nihade olub... gele lim bunlarn bu kadar in olmalarnn sebeb l bdisine nki Avrupahlar dnyada en byk ar ve hacalet cehalet olduuna hkm imza eylemi olduklarndan artk bu babda devlet ve millete kem liyle takayyd ve ihtimm ve hlda gzr edildii vehile... bir de Um ziyadele dike ihn-i cebrin dahi tezayidine vesile olarak vapur ltlan icd ve bu altlr ile dahi bir senede iml olacak eya bir gnde id ve sair bu misitt mesel kimya fenninin tezayidiyie litografya hakk- fenni bulunarak bu vasta ile bir kitab kalem ile yazlacak nt'iddetde iki bin cz kitab tab olunub byle byle her drl suhuletler,.,3 3 Ksa sre iinde Avrupa ahalisi Amerikay imr etdikleri misiil ktaat- saireye dahi mnteir olmulardr. Milel-i saire kend memleketleri sa hilinden mfarekt edemekler halde AvrupalIlar rehber-i ulm ve sanayi ile krre-i arzn bir kutbundan dier kutbuna seyr sefer etmektedirler..34 gibi fonksiyonlar stlenmi olarak kabul edilen ilim ve fnnun ne olduunun farkna varan yenileme taraftarlar, mparatorluk aydnlar iinde gibi bymeye balamlardr. Bir vilyetin nasl slh olunaca konusundaki diyaloglar ele alan anlatmlara yeni bir tipin, mhendisin dahil olduu nu;3 3 temei sorunun ilim ve fnnun farkna varmak olarak ortaya konul maya balandm grmekteyiz: ...Bu kys yalnz efrad- ns hakknda cari olmayub mlel ve ta~ vaif-i lim dahi bu kaideye dahildir. Afrika ve Amerika ve kitaat-% rairede a m-y cehl ve bedeviyetde bulunan akvam en ziyade zaruri ve tabi olan ihtiyalarn definde ciz ve esbab- temett ve hogzerniden pek az eye malik olduklar halde milel-i mtemeddine ulm ve sanayi-i mktesebeleri semeresi olarak arazilerini gzelce ziraat ve ham nahslatlanm ilerine yarayacak surete ifrf eldikden baka berten ve bahren memalik-i bad-eye azimet ve onlara mahsus olan her dd eyann celbiyle mtemett olurlar. te refah- hl ve fera- bl cihetiyle lim ve chil beyninde u fark- zm yle dursun tauaif-i chile hemen daima milel-i mtemeddinenin malb ve esiri olub ngilterel gibi bir taife-i sagiranm mcerred fnn ve sanayide yed-i lls olmak hasebiyle memleketle(33) (34) [Mustafa Sam i], lA v ru p a Rislesi ], Matbaa-i mire, ([stanbul]: 1256), ss. 26, 30-1, 35den derlenmitir. M ehmed. evki (ez hiilef-y Oda-i Tercme-i Bb-li), Avrupa D evletlerinin A hvl-i Hzras: Mukaddeme,s M ecm ua-i Fnn, no.25-36, (Cild-i Slis), (1281), s. 186. Kr. Kadri (M eelis-i Vl Mtercimlerinden), Avrupa K tasnn M evki-i Corafisi ve ve Ahvl-i Tarihiyesine Dair Bz M alm at- Mcmeledir, M ecm ua-i Fnn, no. 3. Rebiylevvel 1279, s. 111. Miralay Mustafa Celieddin, B ir V ilyetin Islh ve m n H akknda M k lem e, Tercman-i Ahvl Matbaas, ([stanbul]: t.y.), s. 4.

| I | I
| | f | | | | |

(35)

18

rinin yirmi katndan mtecaviz memlik-i ecnebiyeyi zabt ve istil ve dnyann her tarafnda az ok nfzunu icra eyledii sdk- mddeaya dell-i vazhdr... Bz adamlar bedeviyet ve sadelik halini medeniyete tercih ederler. Sbhanallah bu ne fikr-i fsiddir. ibu dava-y btla tasaddi edenler hakknda garazkr veya muhtell-iilur olmakdan baka birey denilemez... Hele bz ciihelnm ilim fesad itikad mntecdir demeleri mahz- hatadr. Ancak dinin akl sz dostlan bu makule tefevvuhatda tasaddi ve zamlarmca diyane ti istishab murad edb halbuki hakikatde esasndan tdhrib ederler. Azck niilhaza olunsa bundan dindarlk cehl ve sehl-l-ifl ol maa muhtacdr demek olmazn... Bir milletin ulm ve maarif de iler bulunmalar metbularna fahr eref olduundan Avrupann en kk hkmdarlarndan birisi bilbhe Afrikann en byk hkkm- vahhjesinden birisiyle becayie kail olmayub muvafakat etse dahi mcerred teba-i cedidesini tarik-i medeniyete sevk ile iktisb- eref ve n maksadyla eder. Yirmi otuz bin kadar Avru palI bir ka aylk mesafe-i badeyi kat ederek vsat-t memleket ve kesret-i ahalice dnyada naziri olmayub yz elli milyondan m tecaviz nfusu ve birka milyon askeri mil bulunan in devletine keml-i suhlet ile galebe ve py-i tahtna kadar giderek istedikleri vehile akd-i muahede etdiklerinde in mparatoru olan zt aske rinin usl-i cedide-i harhiyede cahil bulunmalarndan elbette mem nun olmamdr. Eer inliler usl-i kadime ve medeniyet-i gayr- mkenmelelerinm muhafazasnda srar etrriemif olsalar idi bir ka bin ecnbin u hakaretine diir olurlar mydP..,3 6 Kukusuz, Mnif P aa yirmi yl sonra kendi grlerinin ok daha ak ve basit; fakat, korkun arpc bir biimde dile getirildiini grdnde, b yk bir memnuniyete kaplmtr. emseddin Sami Bey; bu iki grup arasn daki farkn, toplumdaki temel blnme olduunu dahi ifadeden kanmam tr : .Bu gnk gnde ulm ve fnna in olan adam ilm ve fenden baka bir eye minnet etmez. Bu gn fnn bir dereceye gelmidir k artk el ile tutulmas muhali bir haylden bir glgeden bir vehmden ibaret kalmayb gzle grnr, el ile tutulur, ieinin kokusu, semeresinin lezzeti duyulur madd ve zahir eyler hkmne gemi lerdir... Vaktiyle Msr ve Hindde ahali snfa mnkasim bulunmu olduu gibi bugn dahi memalik-i mlemeddinede ahalinin balca bu ksma mnkasim bulunduunu gryoruz: mtefenninler, san atlar, iiler,..3 7
(36) (37) Mnif (Reis-i Sn-i Ticaret), Mukayese-i lm ve Cehl, M ecm ua-i F nn, [no, 1], [1279], ss. 21, 22; 25, 29-30dan derlenmitir. [emseddin ami Fraeri], Semert- lm, Hafta, Aded: 19, 4 Safer 1299, ss. 291-292.

19

te, aydnlar arasnda hzla oalan bu kimselerin,3 8 eski ve yeni bilim arasndaki fark, etkileyici bir biimde okurlarna anlatmay birincil amala r haline getirdiklerini gryoruz. Kimya, dnemin byk merak haline gel di. Okurlara ynelik kimya dersleri mecmualarda nemli yerler kaplamaya balad.2 9 Bir sre sonra her konunun iine kimyay sokmak moda halini al d.4 0 Olay byk apta yeni bilimin ve onun kullanmnn by etkisine sa hip olmas, eski bilgilerin ise tamamen hurafat olduklar biimindeki anlat ma dnt : Hoca- Evet, drt ksma miinkasimdir. Havadan neet eden almet lere alim-i havaiye ve sebeb-i mvellidi su olanlara alim-i mye ve ziyadan miitevellid olanlar alim-i ziyaiye ve kuvve-i elektrikiyeden husle gelenlere nriye veyahud alim-i elektirikiye tabir olunur. akird- Hava ile su alim-i semaviyeden mi maduddur. Ben bunlar anastr- erbaa dahilinde bilirdim. Hoca- Hayr. Bunlar ne alim-i mezkreden ve nede anasrdandr. nk unsur cism-i basit demekdir. Ve cism-i basit ol bir cisme % tlk olunur ki ameliyat- kimyeviye vastasyla mrekkeb olduu ec zasnn tahlili mmkn olamya yni eczas birka nev/ cisimden olmayub yalmz bir diirl cisimden ibaret ola. Her ne kadar mtekadimin su ile havay cism-i basit zanmyla anasrdan addetmiler ise de mteehhirin bunlar tahlil ile herbiri birka drl cisimden m -

(38)

Mnif, Mecmua-i Fnnun Mazhar Olduu Hsn-i Kablden Doley Am m eye Teekkr, M ecm ua-i Fnn, no.4, Bebiylevvel 1279, ss. 134-137. Gazetenin mteri listesi de olduka ilgi ekicidir: sefirler, nazrlar, Maa rif Nezareti (12 tane), 10 tane mhendishane-i berriye-i hmyn, 5 tane Beyolu klasnda istihkm alay, 3 tane ayn kladaki ihtiyat alay.. Bkz. [Mteri Listesi], Mecmua-i Fnn, no.4, ss. 167-168. Dergi, fazla memnun olmayarak kendilerini taklit eklinde ortada kan mecmualar tantr: Mnif, Huds-i Mecmua-i ber-i ntibah, M ecm ua-i Fnn, no.8, aban 1279, ss. 353-355 ve Mnif, Zuhur ~i Mirat, M ecm ua-i Fnn, no.9, Rama zan 1279, s. 399. Edhem (an z-y M eclis-i Vl), slm -i Kimya. M ecm ua-i Fnn, no.7, Receb 1279. ss. 289 v. d. Ahmsd Cevad, K im ya n n Sanayie T a tb ikin i H avi M ebhis-i M jde, ([s tanbul] :1295), s. 2 Kimyann girmedii sanat yokdur.s Kr. Almed Hilmi, Acaibt- Kimyeviye, V eka yi-i Tbbiye, no.52,15 Mart 1298 - 7 Cemaziylevvel 1297? s. 202: ...kinatada her neye atf-i nazar olunsa bay-i hl almt- kim yeviye ve hakimiyeden birine tesadf olunmamak kabil de ildir....

(39) (40)

20

rekkeh olduunu grnce zahire ikarmlardr. Ve imdiye kadar kef olunan ecsm- basitenin adedi altm ikiye bali olmudur.. ,4 1 Terakkiyat- Cedide dnemin sihirli kelimesi olmutu42. Condorcet ve Turgotnun kulland anlamda terakki sz azlardan dmeyen bir keli me haline gelmiti**3 Mardin; bir almasnda, ehirli brokrat ve st taba kalarda ar batllamay roman tipleriyle arpc bir biimde ortaya koy mutu.44 te, bu kesimin inand, olmaya alt, giyim ve kuamm dahi taklit ettii, Avrupadan ve onun stnlnden anlad u kelimede h lsa edilebilir hale gelmiti: ulm ve fnn ve terakki. Gzden kamayan bir nokta, burada bilimin transcendant (akmc) bir kimlie brndrlmesidir. Kukusuz bilimin ve bilim sahibi olmann din ile uzun sre e anlam da kullanld bir toplumda,4 5 byle bir deiiklik yapmak olduka kolay ol mutu. Ayn ekilde, terakkbnin gerekli olduu, slm dncenin ilenme si sonucu ortaya kan bir fikirdi.4 5 Ancak, yeni terakki fikri ve ona ula abilmek iin tutulacak yol olan yeni bilim, hereyden te madd bir deer dir. stelik, yeni kimlii ile meruiyet dahil, dinin oynad tm rollere gei rilmek istenen bilimin stnlnn de bu; yni madd olmas; olduu savu nucular tarafndan aka belirtilmitir. rnein; jeolojinin bu eit bir anlatm yaplrken, toplumlarm ve insanlarn gemilerini anlamak iin iki imkn bulunduu, bunlardan birinin tarihe, dierinin de jeolojiye bavurmak olduu anlatldktan sonra, jeolojinin stnlnn daha madd ve tecrb ol masndan kaynakland belirtilmektedir:
(41)' Kadri (M eelis-i Vl Mtercimlerinden), Hikmet-i Tabiyeden Alim-i Sem sviyeye Dair Bir Hoca ile Bir akird Beyninde Muhaveredir, M ec m u a -i Fnn, [no. 1], [1279], s. 39. Ayn biimde renciye havann ar lnn anlatlmas iin bkz. s. 42-43, Kr. Alim-i Sem aviye,> M ecm ua-i Fnn, [no. 2], [1279], ss, 79-86. (42) (43) rnek olarak bkz. Bahriye Kaymakam Hikmet, T era k kiya t- Cedide-i B ahriye, IK-TY, D6-4177. Terakki ve Maarif, H afta) A ded:l, 22 Ramazan 1298, s. 2: ...Dikkat olun sa grlr ki lemde herey terakkidedir. Hususuyla nev-i beer, um u m iyet zre. dev hatvesiyle ilerlemekden bir dakika geri durmuyor. lem de bir halde tevakkuf mmkn deildir.... erif Mardin, Sper Westernizat:on in Urban Life in the Ottoman Empire in the Last Quarter of the Nineteenth Century, (der.) Peter Benedict, Erol Tmertekin, Fatma Mansur, T u rkey: Geographic and Social Perspectives, (Leiden:1974), iinde, ss. 403-42. Bu tanm ileyen bir yapt iin bkz. Risale f fzilet-el Um val vlem , Devlet Ktphanesi, Bayezid, 7891/2 v. 24-31 aras. Bu fikri ileyen klsik bir eser iin bkz. Risale der beyn- .l zu m -i te m eddn ve ictim a -y ben Adem .., Sleymaniye Ktphanesi, Halet Efen di, 765/13, zellikle v. 1-2. Kr. Risale der beyan- tem eddn ve im aret, Topkap Saray Ktphanesi, R.244.

(44)

(45) (46)

21

...Adam bulunduu- hanenin vaz ve binasndan ve agu-i terbiye sinde nev nem bulduu dyenin suret-i hlinden bihaber olma s lyk olmad misill ilm-i mezkrdan [ jeolojiden1 gaflet insana mucib-i ar hacalet olmaldr. lm-i tarih vastasyla nihayet iki bin sene mukaddeme kadar 'mem-i salife ve edvr- sabka ahvline kesb-i ti olunabildii halde ilm-i jeoloji nice bin kurunlar mukaddem zuhura gelen halt ve inkbt- gnvyeyi arzn sahaif-i tabakalnda irae ve isbt eder ve birde ilm-i tarih selef den halefe mtevtren intikal etmi bir ta km rivyt ve hikytdan ibaret olub halbuki ilm-i jeolojinin mebni-i aleyhi o makle sdk kizme ihtimli olan rivyt. ve ihhr ol mayub. .,.47 Burada stnln kyaslama aracnn jeoloji olmas bir hayli ilgi ekici* dir ve akla kendiliinden Charles Lyellin, ayn konuda yapt aratrm a ve yaynlad yapt sonrasnda doan tartm alar getirir. Ksa bir aratrma sonrasnda kukumuzda fazla haksz olmadmz anlyoruz. Gerekten yeni bir ilevi yerine getirmeye balayan ve bu acdan Apterin siyasal gelime literatrne kazandrd consummatory bir deer haline gelen bilincin,4 3 ayn zamanda yerini ald din kurumu ile atan bir muhtevaya sahip oldu unu gryoruz. Sadk Rfat Paa her ne kadar umr-i diniye ve mezhebiyede salbet ve metanet tavr- memduh ise de taassub hal tahsin olunacak meslek deildir. nki riy ve taassub sfat- makbleden olmadndan ba ka taassub zt maslahat ve meslek ve millete nice m azarrat ve drl drl hasrtlara sebeb ve badi olduu bedihidir.4 8 derken Mnif P aa ilmin fevid-i zimesinden birisi[nin] dahi insan itikdt- btladan vikaye etme si...5 0 olduunu belirtmiti. Ksa sre iinde itikdt- btla eletirileri, yayn organlarnda en ok rastlanan yaz biimlerinden birisi haline geldi.5 1 Bunlarn nemli bir blmnde, doal olarak st kapal biimde, itikdt- btla, dn ile ayn anlamda kullanlmaktayd. Bunun sonucu olarak, bir
(47) Mnif, Mukaddeme-i lm -i Jeoloji, M ecm ua-i Fnn, [no.2], [1279], s. 65. Paa, ...Fenn-i tarih rcerred elence olmak zere mtala olunur emsl ve hikyt kabilinden addolunur ise filhakika o halde ilm eehl msav olub tedrisine hacet kalmaz... diyerek bu dncesini pekitir mekte, ancak Avrupa usl tarihin bir deer ifade edebileceini savun maktadr. Bkz. Mnif, Tarih-i D evlet-i Osmaniye Dersi, M ecm ua-i F n n t no.25-36, (Cild-i slis), (1281), s. 158. Bkz. David Apter, The Polities of M odemization, (Chicago: 1965), ss. 8387. Konu zerinde M. kr Haniolu, Osmanl Aydnndaki Deime ve 'Bilim. T oplum ve Bilim , no. 27, (Gz: 1984), ss. 183-190a baklabilir. [Sadk Rfat Paa], Z eyl-i Pdsle-i A hl k:A sr- R fa t Paa, Takvimhne-i mire, ([stanbul]:1275), ss. 21-22. Mnif, Mukayese-i lm ve Cehl, M ecmua-i Fnn , s. 53. M. Nadir (Tercme Eden), tikdt- Btladan, M ira t- A lem , C.I. no.15, [1882], ss. 236 v.d.

(48)

(49) (50) (51)

22

yandan teknolojik bulular topluma anlatmay amalayan risaleler,5 2 bilimsel konulara sahifelerinin byk blmn ayran dergiler4 3 ortaya karken, bun dan daha nemli bir gelime olarak, eitli olaylar aklamakta tamamen ahlk bakmdan bir kaytszln gelmi olmasdr. Bir dergide anlatlan inlihar konusunun her din ve mezhepte yasaklandnn belirtilmesinden son ra ahlk boyutuna hi deinmeksizin incelenmesi54 ve Ahmed Midhat Efen dinin : ...te size bir mesele; Diyorlar ki ocuklar gnde on be saat a l dimimi. imdi bu meseleyi ahlk, ve ekonomi ve siyaset nokta-i nazarlarnca halledelim. Ahlk der ki on bir yanda bir ocuu on be saat aldrmak onun vcdunu harab edeceinden hl insafa smaz. Ekonomi der M vaka ocuu aldrmak husl-i servete yardim ederse de istihsl servet evvelce sermaye tedarikine vbeste olub.. ,5 3 {uyarlam olsa dahi) yukardaki anlatmyla sorunun ahlk yannn yamsra, bu yanndan tamamen bamsz ksmlarnn olabileceine iaret etme si; gzel bir benzetme ile Machiavelli'nin, Avrupa siyaset literatrne getirdi i ahlki deerlendirmenin dnda; lm ve soukkanl bak asnn Osmanl toplumuna girdiini5 6 bize gsteriyor. Buna paralel gelien fikir ise, bu alan da ahlk-din yorumlar dndaki aklamalarn stnlnn artk aka belirtilmeye balanmasdr : ...te daha bunlara mmasil hlt b-hadd hesabdr. Nev-i be er nice zamanlar bu makle mehalik ve muhatarata mazhar oldukdan sonra meyl-i tabiat gibi bir rehber-i gayr- sadkdan yz evirb tecrb ve tahkikatn teslimtna tabiyet etder. Ve bu yolda iptida kef olunan usl bir derece tahsn olunub bunu kuvve-i kudsiyeye
<52) lgin rnekler olarak bkz, Elhac Mustafa Hamdi, Telgraf Risalesi, Matbaa-i Amire, ([stanbul]: H.1273), Yzba Ali, Paratoner Rislesi, Topu M ekteb-i Hmynu Litografya Destgh, ( [stanbul]: H. 1283), Ebzziya Tevfik, Benjamin Franklin, Ktphane-i Mehir, A ded-i Kitab:5, (Kostantiniyye:1299). Ahmed Read, Tarih-i Tabi, Asr- Perkende, no.2, Muharrem 1290, ss. 40-48, Tabib Hafz Hseyin, M ecmua-i Sanayi, Muhibb Matbaas, ([s tanbul]: 1285), Yusuf, M ukaddem e-i Fnn: M ukaddem c-i lm -i Cebir, ([stanbul]: 12 87). Aziz (m uavin-i emraz- dahiliye der m ekteb-i tbbiye-i hne), ntihar, M ecmua-i Fnn, no.39[?], (1283), ss. 218-228 v.d, tek din atf iin bkz. s. 223. Ahmed Midhat, Ekonomi Politik, Krkanbar Matbaas, (stanbul: 1296), 3. 13. erif Mardin, ncelemeler:Tanzimat Fermannn Mans: Yeni Bir zah Denemesi, Forum, C.VIII, no.90, 15 Aralk 1957, s. 13.

<53)

<54)

<55) <56)

23

isnad ile irae ve talim edenleri mertebe-i ulhiyete esad etdiler. Bit tarik ile zlm- sevk-i tabiye nr-i tecrbe tebdil ve bu dahi mebde-i fenn-i tb itibr olunarak terakki ve slh-t hakik zuhura gelmidir.. ,5 7 En sonunda beklenen gelime, bu uygun ortama Avrupada dier dn ce akmlarn o dnemde byk yenilgilere uratan ve entellektel evreler de geni yaygnlk gsteren5 8 biyolojik materyalizmin Osmanl aydnlar a ra snda yaylmaya balamas ile ortaya kt. lgintir ki bu yaylma, Abdlhamid II dneminde de fazla bir baskya uramadan gelimesini srdrd. Y netim tarafndan siyasal olmayp, fenn ve bilimsel olarak grnen bu dn ce; yrrlkteki sisteme tam bir kartlk gstermekle birlikte; aydnlar ara sndaki yaylmn ok byk boyutlara ulatrmay baard. lk olarak, bu konudaki fikirler aydnlanma yazarlarndan konuya fazlaca deinenlerinin tantm ve onlarn dncelerinin yorumlarla birlikte aktarlmasyla bala d. Bu alanda en ok ilgiyi ekenin; st kademe devlet ricalinin bile epeydir hayranln kazanm b u l u n a n V o l t a i r e olduunu gryoruz. Aydnlanma yazarlarnn, Osmanl aydnlar tarafndan en ok anti-klerikal olmak asn dan ilgiyle karlandklar bir gerektir.6 0 Bu arada Rousseauya, bilime kar gsterdii phe asndan hafif yollu sitemler edilmekte6 1 ve Voltairem
Mehmed Emin Fehmi, lm -i H jz-t Shhat, mukaddeme blm, M ekteb-i Tbbiye-i hne Matbaas, ([stanbul]: 1289), s. 15. <58) Bkz. Frederick Albert Lange, The H istory of M aterialism and it Present Im portance! (London:197) [lk Almanca bask:1865], V.I, ss. 297 v.d., V.II, ss. 3 v.d. (59) Bernard Lewis, The Impact of French Revolution On Turkey: Some Notes on the Transmission of Ideas. Journal of W orld H istory; 1, Ocak 1953, s. 109. (80) ...Mildn on sekizinci asr yni bundan evvelki asr, daha parlak ve an l bir suretde grnd. Deseartes, Newton, Herschel, Kant, Bacon gibi hkemnn kefiyat- fenniye ve efkr ve mtalat- hakmnesi sayesinde halkn ezhm gnden gne almaa ve taassub bertaraf olub res-y ruhaniyenin kuvvet ve nfuzuna halel gelmee balamd. V o lt a ir e ... M e deniyet, H afta, A ded:ll, 3 Zilhicce 1298, ss. 164-165. (61) Voltaire ile Rousseau iki adam deildir. Tecessm etmi iki kuvvet te ahhus etmi iki fikirdirler. M edeniyet-i hzra, efkr- cedide, Avrupa nn ve belki lemin imdiki ahvli bu iki adamn iidir, bunlarn elinden kmtr. Ne yaptlar? Buharn, elektriin kuvvetini bulan bunlar mdr?... Hayr, lkin bakalarnn hazrladklar veya istikblde hazrlanacak byle manev mahrukata onlar birer kvlcm atdlar, onlarn atdklar kvlcm lar sayesinde lemde bir ziya hasl oldu. Gzler kr idi o iki adam hal km gzleri nnden perde-i amay ve gafleti kaldrdlar, halkn gzleri ald... On ikinci asr- hicr Voltaire ile Rousseau denilen iki garb ah sn daha dorusu iki fikrin iek adklar bir ilkbahardr. Asr- hzr o ieklerin semerelerini toplamaa balamdr. Voltaire felsefe ve fnuna lemin hakim -i mutlak sfatn vererek btn nev-i beeri bunlarn hk mne rm etmee ald halde Rousseau hkemnn bu istibdad ve ta (57)

24

nedenle tercih edildii kitap ve dergilerde ska belirtilmektedir. Bunun

. -msra Heraklit, Anaxagoras, Demokritos gibi eski maddecilerin de derin

lemesine ilenerek anlatlmas,6 3 isin genilemeye baladnn bir gsterge sidir. Kukusuz, Spinozanm yetitirmesi olan bir dnrn kitab hakknda Avrupada yazlm olan bir reddiyeyi Trkeye evirtmekte yarar grm6* olan Osmanl yneticisi, bir sre sonra bir Osmanl dergisinde aadaki yo rumlarn yaynlanabileceini hi akimdan geirmemitir: ...Serlevhamz tekil ve tarih-i felsefeyi tezyin eden Spinoza ezm - hkemnm birincilerinden ve efkrlarnda safvet ve selmet olub da ancak o fikirleri makbl-i avam olmad vakitlerde, hemcinsin den rene ii sitem grelilerindendir. Bilcmle insanlar zihnin kzib deyu kabl etmedii eye cal olarak itikad etmenin denaat olduu nu kabl ederler, bununla beraber yine insanlar efkr- batlann reddine say edenlerin hareket-i insniyetkrnelerini dahi bir hareket-i cinaiyeden addetmee mdedirler: Siz mnafk olmamals nz. u kadar var ki biz hangi ey iim size dorudur der isek inanmamazlik etmemelisiniz. Her hustsda doru olunuz. Ancak, fikrimi ze muhalif olarak dnmeyiniz. Eer dnr iseniz ahlk ve ima nnz hakknda bhe etmemiz iktiza eder? cmleleri talibin mdekkikine mevize-i cebriyeleridir., ,fs Doal olarak Darwinism de byk ilgiyle karlanmtr.6 4 Eletiriler dour masna karlk;6 7 Evrim Kuram, st kapal biimlerde dergilerin ok al
assubunu ruhban gruhlarnn cebr istilsndan az muzirr addetmiyor ve Voltairein fnna verdii ehem m iyeti Rousseau tabiata vererek.... Bkz. Voltaire ile Rousseau, Hafta, Aded:18, 24 Muharrem 1299, ss. 27.3274. (62) Bkz. Mehmed Emin Fehmi, lm -i H fz- Shhat, ss. 16-17. (63) Tarih-i Hkem -y Kadm, M ecm ua-i Fnn, no.24, Muharrem 1283, ss. 141-151 ve ss. 255 v.d. (64) [ Spinoza M ektebine R ed d iye ], Topkap Saray Ktphanesi, H.372. (65) Hseyin Avni, Tercim-i Ahvl: Spinoza-Hayat ve Meslei, Gne. C. I, no.5, [1301] s. 231, yazarn Spinozaya yazlan reddiyeleri onun anlatm yardmyla rtmesi iin bkz. Hseyin Avni, Tercim-i...,, Gne; no.8,. [1301] s. 384, no.9, [1301] s. 432. (66) lenmesi iin bkz. Lisanlarn Ensb ve Taksimt, H afta, A ded:l,22. Ramazan 1298, s. 11. (67) Hoca shak Efendinin eletirileri iin bkz. Hakk Tark Us (hazrlayan)., B ir J bilenin n tib a lar: A h m ed M idhat A nyoruz!, (stanbul: 1955), s. 53, Tepkilerin bir blm de Lamarckm tranformisme nazariyesinin s t kapal olarak anlatmndan domutur. Bkz. Abdlhak Adnan Advar, T a rih Boyunca lim ve Din, C.II: X I X ve X X . Asrlar, (stanbul: 1944), ss. 116-117

25-

ka toplayan konularndan birisi olmutur.6 8 Artk tamamen yeni bir tip ile kar karya bulunduumuzu belirtmemiz gerekir. Bu eski tipin tamamen ortadan kalkt anlamna hibir zaman gel mez; ancak, ounluk ve etkinlik artk bu yeni tipin elindedir. Bunu toplum sal yaamn eitli alanlarnda belirgin biimde gzlemek mmkndr. E.J. W.Gibbin anlatmyla: ...Siyasal ve ticar ilikilerin ve karlkl haberleme imhnlarmn gelimesi sonucu Trkiye ile Bat Devletleri arasnda oluan yakn balar, sahiplerine ok deiik ynlerde parlak baarlar salayan bir medeniyeti tanmak hevesini uyandrmtr. Yeni eitimin etki leri sadece edebiyata mnhasr kalmam, bunun yaratt deiim gcii bata fen ve siyaset olmak zere, tm entellektel sahalarda duyulmutur. Hakikaten de, Abdlmecid saltanatnn ilk yllarnda Franszca almalarna eilen birka kii bunu tamamyla diploma si ve fen ve hizmet amalaryla rendikleri halde, bu abalarn a t edeb imknlar bir-iki nemli rnek dnda gzard edilmitir. Bylece Abdlazizin tahta kt sralarda kaleme alnan Cevdetin ve Mnif Paamn ilk tarih ve ilmi almalar ada bilgilerin nda fakat klsik uslbda sunulmulardr. Fende yeni dnce Trkiyeyi ortaalardan bugne kartm, siyasette ise Gen Tr kiye Partisinin douuna neden olmutur. Amalarnn hrriyet ve terakki olduunu savunan bu parti, yeni bir edeb ekol yaratan bir kii tarafmd-an ihdas edilmitir; ki, bu iki (aba) arasnda tarih ba lantlar vardr... Ana (vatan), millet, hrriyet Gen Trkiyenin a m olduu bajrakda yer alan efsanev kelimedir. Temsil et tii fikirler, uyanan halkn yaayan ve gerek inanlarnn ana fik rini oluturmaktadrlar. Irknn en asil temsilcilerinden oluan bir gl azizler ord,usu meydana getiren iyi renim grm gen nes lin tm tarafndan benimsenen bu inancn ok dinamik ve bu ilh gnlerde radikal deiimlere neden olacak bir drt olduu ku kusuzdur. Eitimin cinsiyet ve snf fark gzetilmeksizin yaygnla mas ile birlikte, bu man eski dogmatik Hristiyanln ilmin halka indirilmesi ile Bat Avrupada ikincil bir dzeye dmesinde oldu u gibi bir ilevi Mslmanlk iin de oynamaktadrlar. ada Trk aydnlar kendilerini hl (dindar) Mslman olarak telkki etmektedirler. Fakat onlarn slma yaklam as ile bugnk A v rupalI bilim adammn Hristiyanla bak arasnda ok az fark vardr..... .6 S
(68) nsan: Diinyada nsann Zuhuru, Daarck, Cz: 4j (1288), ss. 109-117. Ko nunun dinen ve ilmen (fennen) nemli bir konu olduu belirtildikten son ra (s. 109), st kapal anlatma geilmektedir, (ss. 110-117 zellikle, s. 110.). (69) E.J.W. Gibb, A H istory o} O ttom an Poetry, Vol.V, (London:1907), ss. 5-7 ve 19-20den derlenmitir.

26

MODERNLEME TARAFTARLARI, BADATIRICILAR VE KARITLARI LE KONUMLARI : Yeni by sahiplerinin gelimesi sonucunda, bu gelimeden iki ynde fnsst olmayanlar belirgin biimde ortaya ktlar. Birincisi; geliimi bt nyle reddeden ve onun toplumsal yapda derin sorunlar yaratacan belir i r . geleneksel aydn ayn llerle devam ettirmeye alan gruptu;1 0 ki, bun lar ile yeni tip arasnda hibir iletiim szkonusu olmamtr. leride rnekle r d i greceimiz gibi, bu iki tipin temsceri ayr frekanslarda yayn yapan ve birbirlerini anlamalar mmkn olmayan radyo vericerine benzetilebilir. Her iki tarafn birbirini rtmeye alrken ileri srdkleri kantlarn di lerleri zerinde; zellikle kincilerin yeni tip zerinde; hibir etkileme gc de szkonusu deildir. Bunun yamsra dinsel gelenekilik (tutuculuk) ve siyasal liberalizmi be raber yrtmee almakla itham edilen,7 1 Avrupa det ve dncelerinin taklitileri tarafndan sokulmak istenen yeni sekineilie ulaamayan sekin lerde yaratllanl tiksintiyi smrmeye nem veren7 2 bir yeni grup ortaya kt. Bunlar da Yeni OsmanlIlardan bakas deildir. Ancak, bu kimselerin abalarnda slm ideal ve kavramlar kullanma lar dnda, yeni tiple ok daha byk bir benzerlik szkonusudur. inasinin bu adan birinci tiple tamamen uyum iinde olduunu belirtmemiz mmkn dr.7 3 Ziya P aanm ryasna baktmzda: ....Bir kerre Avrupa ktasnn zerindeki devletlere nazar buyuru nuz. Rusya Devletinden baka yerde hi hkmet-i mstebide haldi m, O dahi tedri ile sair Avrupa devletlerindeki nizmt taklid et meye uramyor mu. Fransa, Avusturya imparatorlarnn, talya ve Prusya krallarnn ve ngiltere Kraliesinin azmet ve evketleri Rusyadan noksan mdr? Madem ki Avrupann efkr- umumiyesi seyl-l-arz gibi bu cihete akmakda ve Napoli ve spanya devletleri nin muhafaza-i istikbl in uradklar tahavvlt ve izmihllt meydandadr ve madem ki Devlet-i Aliyye dahi Avrupa devletlerin
(70) Bu kimselerin eletirilerine bir rnek olarak bkz. [Em in], Kethdzde E fen d inin . T ercm e-i Hli ve Z e y l-i cizidir: M enkb- K ethdzde-E lhac M ehm ed A r if E fendi H azretleri , ([stanbul]:1305), ss. 241-242: Hikyt: Sultan Selim Hn- Slis nizm askerini yapd vaktde hendesehne dahi yapar. Bu hendesehneye bir Frenk hoca ile Gelenbev Hoca mer humu tayin ederler. Frengin ayl alt yz guru, Gelenbev Hoeanm ayl altm guru. Frenk, Gelenbev Hoca ile grr, konuur bakar ki Gelenbev Hoca riyziyede Efltun gibi, Gelenbevden Frenk utanr. Siz de byle adam varsa beni ne getrdnz der birakur gider... Erwin Isak Jacob Rosenthal, slam in the M odem National State, (Cambridge:3965) ss. 28-29. erif Mardin, Din ve deoloji, 2. Bask, (stanbul:1983), s. 98. erif Mardin, The Genesis of Y o u n g O ttom an Thought: A S tu d y in the M o dem ization of T urkish Political ldeas (Princeton;1962,) ss. 254, 260 v.d.

(71) (72) (73)

27

den madddur. Btn leme muhalif olarak bizim bu halde beka mza imkn olamaz....'1 4 burada daha sonra zerinde duracamz anayasaclk gryle beraber, Av rupann taklidinin kanlmazl fikrini grrz, Namk Kemlde, Avrupa ya gnderilen kimselerin daha sonra yeteneklerine uygun grevlere getirilme melerinden ikyet ettikten sonra bir yazsn : Bedbaht n derler ki elinde chelnn Kalr olmak iim kesb-i keml ii hner eyler7 S dizeleriyle bitirdii zaman; kukusuz, geleneksel kesimin temsilcileriyle a tan modern tipten bakasn tarif etmemekteydi. Yine Yeni OsmanlIlarn yayn organlarna baktmzda, ...Bir insann shhat ve selmeti akla mev kuf olduu gibi bir heyet-i milliyenin devam ve saadeti dahi ilme menutdur...7 6 eklindeki bir dncenin ...imdi byle kalub batalm m yoksa her millet ne yolda iler gidiyorsa biz de iimizi uydurub yryelim mi...7 7 gr yle balandm mhede etmekteyiz. bretdeki yazlar incelediimizde ise, Avrupann stnlnn aka belirtildiini: ...Bizim maarif cihetinde Franszlara olan nisbetimiz daha mekte be balamam bir ocuun bir lime olan nisheti kahilindendir..,7 8 ...Hele Avr,pamn bize yz kat rchant bedih olan medeniyet ve maarifini inkr etmeyi hi hatra getirmedik...n ...Avrupada bilakis maarifin mertebe-i terakkisini stmze giydi imiz elbise, kullandmz saat, yaz yazdmz kd, denizde gez diimiz vapurlar, karada bindiimiz tramvaylar bil-bedhe gsteri yor...*0
V e sorunun m odernlem enin, toplum sal yapyla atm asnn nlen m esi olarak ortaya konulduunu grmekteyiz: (74) (75) Z iy Paann Riiynm esi, (12 Reeeb 12[86]), bnlemin Mahmud Keml nl Yazmalar, K-2461, v. 2. [Namk Keml]. Bizde Adam Yetimiyor,* H rriyet,1 no.25, 17 Aralk 186830 aban 1235, ss. 1-2. Bu dnceye tam uygun bir ekilde daha sonra ttihad ve T era kki C em iyeti nin merkez yayn organ zmirde tutuklanan arkadalar iin yazlan makaleye u basl uygun grmtr: Zek Bu Ahdde m stelzim -i Ceza Oluyor!, Osmanl, no.44, 15 Eyll 1899- 1 Cemaziylevvel 1317, s. 7. Trkistann Esbb- Tedennisi, H rriyet,1 no.5, 27 Temmuz 1868-7 Rebiylevvel 1285, s. [1]. bid, s. [4], Nuri, Btl Zehab, b ret, no.10, 14 Haziran 1288-20 Rebiylhir 1289, s. i. Keml, zh~ Merm, bret, no.10, s. 2, Kr. Keml, Mukabele, bret, no.12, 12 Haziran 1288-23 Rebiylhr 1289, ss. 1-2. Keml, Maarif, b ret, no.16,22 Haziran 1288-28 Rebiylhir 1289, s. 1.

(76) (77) (78) (79) (80)

28

...Terakki eylemek, medeniyetde ilerlemek iim Frenklerin tasdi kine ihtiyacmz yokdur. Dorusunu syleyince biz bu yolda olan dostlardan okdan usandk. Lkin onlar bizi brakmyorlar. Artk illallah. Biz medeniyetimizi ilerletmek itin Avrupadan mahsl-i akl olan terakkiyat- ilmiye ve smaiyeyi almaya alacaz. Sokak balo lar. ahlk serbestlii, alkdan lenlere acmamak, insaf ve merha mete lzmsuz iki lgat-1 garibe nazaryla bakmak gibi beliyyt-% eytaniyesini istemiyoruz... .8l Yaklam, krk sene kadar sonra tihad mecmuasnn garbllagma yn temine kar sava aan93 Cell Nuri Bey ve arkadalarnn yaklamyla b yk benzerlikler gsterir. Ancak, unutmamak gerekir d, tartmann taraf olan Cell Nuri Bey de, hibir zaman geleneksel evrelerin bir temsilcisi olarak kabul edilemez. Sorunun dier bir yam; daha sonra Jn Trklerde ok belirgin ekilde greceimiz gibi; badatrc bir modernleme fikrinin alaca tepkilerin, bunun dorudan gerekletirmesine allmasna nazaran ok daha az tepki greceidir : ...Vaktiyle bretde Avrupann her drlii terakkiytm kabul edece iz vallahi, billahi, tallahi frenk olmayacaz denilmidi. Frenk ol mamak fikrinde slmn srar evvelkinden yz kat ziyadedir. Bu gn bir Latin harfini halka gsterirsek vaktiyle setre pantolon gstermekden daha ziyade mmanaata diir oluruz. Herkesin Frenk olmak ihtirzmdan, grmeyeceimiz mmanaatlar, uramyacamz bellar kalmaz...*3 Sorun, bir lde slmn toplumsal ieriinden yararlanma olmaktadr. Sonralar ak bir ekil alacak alan bu durum, st kapal bir biimde Yeni OsmanlIlarda karmza kmaktadr. Bununla beraber Hayreddin Paa gibi84 gerekten bir badatrma abas iinde bulunan dnrler de yok deildir. Hayreddin Paa, Tanzimat karsnda ortaya kan pheleri ifade ederken, bunlardan nemli ikisinin Tanzimatn eriata mugayereti ve nillet-i islmiyenin hkmet-i meruta ve medeniyete adem-i kabiliyeti5 olduunu belir Read, Frenklerde Bir Tel, bret, no. 13,19 Haziran 1288,25 Rebiylhr 1289, s. 1. (82) Cell Nuri, ime- Husumet, tihad) no.88, 9 Knn-i sn 1329, ss. 194951. Bu konu iin M. kr Haniolu, B ir Siyasal D nr Olarak Doktor Abdullah C evdet ve D nem if (stanbul: 1981), ss. 357-385e baklabilir. (83) Atfetl Keml Bey Hazretlerinin Bir Mektublarndan Alnub Makabli Dere Edilen Fkrann Mabaddr, G ayret,1 no.33, 19 Eyll 1302, s. 1. (84) Siyasal dncelerinin tahlili iin bkz. erif Mardin, The Geness of Y o ung O ttom an T h o u g h t ss. 385 v.d. <85) Hayreddin Paa, M ukaddem e-i A k v a m - l-m e s lih ji marife t-i ahvl-lme&lih Tercm esi, Mtercimi: Ceride-i Askeriye Muharriri Abdurrahman Efendi, Elcevaib Matbaas, (stanbul:1296), ss. 79-80. (81)

29

terek, bunlarn nne geilebileceini anlatmakta, cahil lema-=.lmdan an lamayan siyaseti8 rneklerinin mahzurlarn vurgulayarak, tam feir bada trc modeli karmza karmaktadr. Ancak, gerek gerek anlamda slm ile modern dnceleri bauuasnrm aya alanlar, gerekse slm daha ziyade bu dnceleri kullanrken kendi lerine ereve olarak kabul edenler ve ondan toplumsal ilerleme iin yarar lanma dncesini savunanlarn abalar, bir sonraki dnem iin fa sla bir aklaycla sahip grlmemitir. emseddin Sami Beyin ak, eski dnr ler iin de son derece ac, ifadesi deimeyi ortaya koymaktadr: ...Bu hali teessfle gren bz debmz halkn bu taassubunu d e f ile Avrupa medeniyetini nazarlarnda daha az menfur gstermei ve bu vehile kendilerini fnn-i cedideye smdtrub medeniye-i hzrmn metn-i Islmiyeye nakli yolunu ama vazife edinerek buna muvaffak olmak in dahi Avrupa medeniyetinin mlet-i hlmiyeden mster olduunu, din-i slmm medeniyetti hakikiyeyc mani olmamasyla bugn Avrpahlarn elinde grdmz ulm ve fnnun ekseriyet zre sltmn kefiyatmdan ibaret bulunduunu an~ latmak iim gazetelerle, kitablarla, risalelerle mevHzelede, her nev vesaitle almlardr. Burilarm sy, maksad pek mukaddes bir say dr. TAkin ifadelerinde ne kadar hakikat var ise o kadar da mbal a bulunduundan bundan grnen faidenin yannda biraz da ma zarrat hissolunuyor. Bu syda hadd-i lzmun tesine geilerek if rata varldndan bir illetin d e fi in verilen ilcn kesretinden di er bir illet zuhur etdii gibi bu mbaladan dahi birincisi kadar muzirr deil ise de mazarrat inkr olunmayacak dier bir fikr zuhr etmidir. Beyn-l-slm Avrupa medeniyetine slma mugayir ve mnaf asrlal kfr nazaryla bakanlarn adedi o medeniyet va izlerinin himmeti sayesinde tenezzl etmi ise de yine o vaizlerdeki mbalatn semeresi olmak zere Avrupa medeniyetim bizden a(86) bid, s. 4: ...m ukteza-y vakt hle riayet mfevvz- uhde-i kifayet diryetleri olan lem a-y Islmiye arasnda umur-i hriciyeye mteallik malmatdan bbehre olarak m eslih-i dhiliyenin tedkik ve istikafatndan yz evirecek bz zevatn bulunduunu grmek nasl gce gidiyorsa umur-i idare-i devlet kendilerine tevdi olunan siyasyynumuz arasnda dahi bu dekikadan gafil veyahud riyaset-i slmiye hibir kayd ile mukayyed olmayarak mstebidne hkm srmek arzusunu tervice hidmet eden bir takm mtegaffil zevatn bulunmas dahi fevkalde gce gidecek mevaddardr... Kr. a.g.e., ss. 8-9. Paa, Voltaire hakkmdaki kanaatini ise yle zetlemektedir: ...On sekizinci asrn meahirinden biri Voltaire dir ki sahra-yi vasi -l-enh-v iir inda ilm-i ifraz- fesht ve beynel milel iktisb- st ve hret ederek geri akide bozukluundan dolay ken disi ahkm- eriye ve diniyeye hrmetsizlikde bulunmam olsa idi h reti bir kat daha tezyid edb herkes sr- lmiyesinden daha ziyade m stefd olurdu... Bkz. a.g.e., s. 107. 30

lnm taklidden ibaret ve naks bir ey nazaryla bakub o medeni yeti tahkir ile medeniyet-i hakikiyenin bizde bulunduuna zahib olan ve bu vehile yeni bir taassuba denlerin adedi de o nisbetde terakki etmidir. Bir gayretli tabibin mdvtdaki mbalasn dan tevelld etmi bir illet hkmnde olan bu yeni taassubu krmak dahi mem-i slmiyenin temeddnne hidmet etmek isteyenler in pek byk bir vazifedir. Bu vazifeye boyun emekdeki Ucasyla bu yeni taassuba denlere deriz ki: Avrupallar bizden yni sekiz on asr evvelki ecdadmzdan daha dorusu dindalarmzdan, ok ey ler aldlar. Lkin bugn ellerinde bulunan eylerin hibiri ecdadmz dan alnm deildir. Avrupa lem-i slmdan bir medeniyet tohumu ald, O tohumu ekdi. Tohumun ise semere vermek in topran iinde rmesi tabidir. O tohum rd verdii mahsl dahi d e f atle tecdid olunarak cimi bile deimidir. Avrupann lema-y Islmdan ald malmat o vakte gre pek ok idi. imdiki hale gre hidir, O vakit bulunduu zulmet-i cehlden kmak in bizden bir kandil ald. O kandilin yla aydnlk mahalle vsl olunca o kan dile lzumu 'kalmad. Elinden atd. Biz bununla iftihar edebilirmijiz? Bunda bizim in iftihar olunacak bir ey de yokdur. Bundan utanmamz iktiza eder. nk biz kandili elimizden drb sn dr dkden sonra gzmzn nnde tulu* edb parlamakda olan bir medeniyet gneinden dahi istifade etmek istemiyoruz. Kimimiz o bir gne deildir, bir seherdir ve kimimiz O bizim snen kan dilin taklididir diyerek gzlerimizi kapayb karanlkda kalma ihtiyr ediyoruz... Medeniyet Avrupahlarn eline geinceye kadar pek ok ellerden gemi ise de o eski medeniyetler yine daima muahha r mukaddiminden ekmel olmala beraber imdiki Avrupa medeni yetine nisbeten deta ressam- mehur Rafaelin bir resmi yannda bir ocuk tarafndan duvara kmrle izilmi resimler gibidir. Bun dan baka artk o eski medeniyetler zaten mahvolmudur. Onlarla uramak ancak tarihe ve asr- atika ilmine aid bir vazifedir. Eski medeniyetlerin en muahhar olan medeniyet-i slmiye ile onun se lefi olan Medeniyet-i Yunaniyenin bir ok sr hkidir. Lkin me deniyet-! hzr ann gnden gne artmakda olan asar ve envr du rurken, o eski sra mracaat veyahud onlarla iktifa etmek deta gnein envr nnde bir kandilin fitilinden istifade etmee a lmak gibidir. ...Biz bugn bn-i Sinann tbbim, bn-i Rdn hikmetini, Cahizin kimyasn yeniden ihya ve bunlarn krtahlarm ktphanelerin tozlar altndan karub Arabiden elsine-i saire-i slmiyeye tercme ile meydan- intiara vaz ve onlarn tedrisine mahsus mekteb ve medreseler bira etmek in ne 'kadar himmet ve ve mesrife muhta isek en mkemmel fen kitdblann dahi beyni mizde tedavle karmak in o kadar himmet ve masrafa muhta cz. Halbuki bn-i Sinann tbbyla stmay bile kesmee muktedir olamyocamz gibi Cahizin kimyas ve bn-i Rtn hikmetiyle de ne demiryolu lokomotifiyle vapuru yrtebiliriz, ne telgraf kul31

lanabiliriz. Bunun in biz lema-y Islmn sryla uramat ta rih ve sr- atika ulemasna brakarak temeddn etmek ister isek ulm ve fnnu Avrupa medeniyet-i hznasndan almalyz,.. Av rupada dahi birok vakit medeniyetin yolu zerine bir sedd olub lema-y Islma sehhr nazaryla baklm ve ilm fenn ile uraan lar res-yt rhaniye tarafndan bad-el-tekfr rnczt- edideye uradlm idi. Orada dahi ihtida taassubu okayarak iyilikle yolun zerinden d e f etmee ve kiitb- diniyeyi fnn ile bannmaa alm bz lema zuhr etmidir. Lkin taassub yle lif mlyimetle kandrlabilir canavarlardan olmadndan kendisini oka yanlar tepeliyordu. Nihayet lema el ele vererek taassuba kar balta ile kliing ile barut ile kdlar taassubu hedm etdiler, o va kit medeniyet ileriye gitmee balad. Bizde dahi medeniyet ileri git mek, mem-i slmiye-mahvlarma mucib olan- cehl bedeviyetden kurtarlmak in taassuba deta iln- harb olunarak taassub kuvve -i cebriye ile hedm ve d e f olunarak medeniyetin yolu ak brakl mak iktiza eder.,.* Bu korkun eletiriye, dnce dzeyinde tepki yalnzca geleneksel kesi min temsilcilerinden gelmitir.8 8 Gerekten de yeni tip iin artk slm ve onun belirledii ereveler hibir ey ifade etmemektedir ve gene ayn yaza rn ifadesi ile : ... Her halde felsefe evham ve haylt ve efkr- mahsusantn iradat- keyfiye ve mhakemt- indiyesine tabi olmadan kurtulama dndan devrimizde alem-'t medeniyetde eski felsefe mezhebine pek riayet olumnamaa balayub kffe felsefe-i slifenin efkrm battal brakacak bir felsefe-i cedide kmdr ki felsefe-i msbete (Philosophie positive) nmyla yd olunarak yalnz fennen ve aklen delil-i zahire ve berahin-i kafiye ile isbat olunabilir hakaykn mecmuundan ibaret olub, ulm ve fiinnun terakkiyatyla ve kefiyt- mtevliye ile mtevaziyan terakki etmektedir.,.^ Gelimekte olan bu yeni felsefe, yeni tipin dnyay alglama biimini olu turmaya balamtr. Evvelce de deindiimiz, geleneksel kesimden gelen
<87) [em seddin] Sami, M edeniyet-i Cedidenin m em -i slm iyeye Nakli, Gne, C.I> no.4, [1301], ss. 179-184 den derlenmitir. Kr. [emseddin Sa m i], Tarih, Gne, C.I, no.4, [1301] ss. 171-175. emseddin Sami Bey hak knda jn Trklerin son derece olumlu ifadeleri iin bkz. Abdullah Djevdet, Ch[emseddin] Samy Bey, tihad; no.2, Knn-i Sn 1905. ss. 10-12, emseddin Sami Merhum, Osmanl, no. 141, 15 Terin-i Sn 1904, ss. 1-2. Yeniehirlizde Halil Edib, slm ve F nn, Dersaadet Cemal Efendi Mat baas, (Dersaadet:1315), ss. 3-7. .Felsefe, H afta, Aded.9, 19 Zilkade 1298, s. 142.

<88) <89)

.32

eletirilerin hibir deer ve aniam iermemesi en temel zellik haline gel mitir. Eski dnce tarz hibir eyi aklamaya muktedir deildir. Bu yeni tipe gre tek yol gsterici maddeci yeni dnce tarz olmaktadr. Bir dergi okuyucularndan, kendi ktphanesini oluturmak iin, kitap ba talebinde bulunduunda ve st dzey yneticilerinden toplam yz yirmi alt cilt tu tan kitaplarn baladklarnda; Bacon, Shakespeare, Montesquieu, Helvetius klliyatlarndan; Adam Smith, La Fontaine gibi yazarlarn eserlerine ka dar pek ok yabanc kitab ieren bu kolleksiyonda bn-i Haldunun mukaddemesi ile bir cilt Kavaid-i Osmaniye dnda tek bir yerli veya Dou klsiine rastlanmad grlmtr.8 0 Bir sre sonra i se Osmanl aydnlarnla ktpha neleri Schopenhauer, Isnard, Bchner eviri veya orijinalle'inin doldurduu meknlar haline gelmeye balayacaktr. Ahmed Midhat Efendi, ...maiet-i beeriyeye tatbiki buraca deil Avrupaca bile kabil olmayan materyalizm mesleine...5 1 eletiriler getiriyordu ama Schopenhauerin mesleine duyduu ilgiyi de belirtmeden geemiyordu.9 2 Hemen arkasndan John Draper evirile ri piyasaya kt.3 3 Draperin ana fikri toplumda atan temel unsurlarn din ile bilim olduu ve bunun ayn zamanda tarih bir karakter tad idi. Geri eviriyi yapan Ahmed Midhat Efendi, Draperi eletiren bir nsz kitaba eklemekten geri kalmamtr ama; sorun, Midhat Efendinin reddiye sinden ziyade,84 neden byle bir konunun Osmanl aydnlarnn temel proble mi haline geldiidir. Burada D raperin konuyu ele al eklinden9 5 ok temel problematik zerinde durmak uygun olur. Benzer ekilde, kendi toplumlan<90) Bz Zevat larafm dan Cemiyete Verilen Hedeya, M ecm ua-i Fnn. no. 22 evval 1280, bd. 432-435. Kitaplar hediye edenler srasyla, Saadetl Hayrullah Efendi Hazretleri, Tereman-i D ivan- Hmyn Saadetl Arif Bey Efendi Hazretleri, Topu Mutasarrf Saadetl Raid Paa Hazretleri, zzetl Kadri Bey Hazretleri, M ektub-i Serasker Hlefsmdan zzetl Tahsin Efendidir. nc M ahkeme-i Ticaret Reisi Vahan Efendinin he diye ettii kitaplar, verdiiniz rnein dnda tutulmutur. Ahm ed Midhat, Beir Fuad, (stanbul:1304), s. 13. Kr. [Ahmed Midhat], M nthabt- A h m ed M idhat, Cild-i Slis, (Der?aadet:1307); ss. 14-15. Ahmed Midhat, SchopenhaueTin H ik m e t-i Cedidesi, (stanbul: 1304), passim. John W.Draper, N iza-i fim Din, Tercme Eden : Ahmed Midhat, (Dersaadet:1313). Advar, dikkatimizi daha ok Drapere yazlan reddiyeye ekmekte ve onun ile Ahme Midhatm slm ile bilimin e anlaml olduunu ispata altn ileri (irmektedir, Bkz. Abdulhak Adnan-Advar, Interaction of Islamic and Western Thought in Turkey, (der.) T. Cuyler Y otng, Near E astern C ulturc nd Society : A S ym p o siu m on the M eeting of East and W est, (Princeton:1951), s. 124. Bu hususun ve Draperin slma yaklam biiminin ona duyulan ilgiyi arttrd tezi iin bkz. Cyru s Hamlin, A m ong The Turks, Robert Carter and Brothers, (New York:18'8), s. 347. Ayn fikir daha sonra Osmanl Mebusannd. ileri srlmtr 1333 yl Maarif b fe s i srasnda yaplan bu yorum iin bkz. M eclis-i M ebusan Zabt Ceridemi, 1332, III, 50/3., s. 771.

<91) f92) (93) <94)

<95)

33

nn k ile Bat toplumlarndaki ilerleme ve gc karlatran dier bir mslman aydn grubunun toplam aydnlarn nceleri ok ufak bir para sn oluturmakla birlikte cedidcilik ad verilen bir hareketi halattkla rn gryoruz.9 6 Nitekim, o dnemi bizzat yaam olan bir Trk aydn, ya amnn Rusyada geen bu genlik dneminde ilgisini eken kitaplarn ba nda, Draper ile Schopenhauerin eserlerini zikretmektedir.9 7 Bu adan Ahmed Midhat Efendinin: ...Hatt Avrupaca bir taktm btl ve muzir fikirler le lemi rahat sz eden isafin bilhassa aleyhinde bulunduunu kimsede bhe b rakmayacak suretde gsterb yalnz kendi efkr- hakmiyesi ^ma teryalizm yni maddiyatdan baka hibir eyi tanmamakan iba ret idn anlatd ki bu esas- hikmetinde olan hatalar kendisine kabd etdirmek in serdeylediim berahini redd hususunda eeddb etmekle beraber yine szlerini kabl edemediini grr idim..,nw diye tarif ettii Beir Fuad, ok istisna bir tip olmaktan kmt. Geri ar kadalar bu nc materyalist gibi intiharnda bile notlar tutarak intihar larn fenne tatbik9 9 gibi davranlar iine girmiyorlard ama yazlarna b tnyle katldklarna herhangi bir kuku yoktur. Artk, bilim sistemde yeni roln almtr. Geleneksel kesim dergilerin de bile fenn stunlar sk rastlanan bir yaz eklini oluturmaktadr.1 An cak, gerek bunlar ve gerekse bilimin stnlnn slm bir gzle vurgu lanmas,1 0 1 yeni grn buralara sirayet ettii anlamna gelmez. Her ik grubun bilim sznden anlad en azndan Liberaller ile Marksistlerin z grlk tanm kadar birbirinden farkldr. Benzer ekilde gene Ahmed Mid hat Efendinin herkesin aznda otuz krk senedir lf olduunu belirttii
(96) Edhvard J. Lazzerini, Gadidism at the Tura of the Twentieth Ceniury: A V iew From Withi, Cahiers du M onde russe et sovietique, X V I(2), N isan-Haziran 1975. s. 246. Zeki Velidi Togan, Htralar: T rkista n v e D ier M slm an Dou T r k lerinin M ill V arlk ve K lt r M cadeleleri, (Istanbu:I969), s. 29. Ahmed Midhat, Beir Fuad, (stanbul:1304), s. 15, kr. s. 28. M. Orhan Okay, Beir Fua:lk T rk P ozitivist ve N atralisti, (stanbul:: 1969), s. 93. Beir Fuadn Jn Trkler, zerindeki etkisi iin bkz. Berna Kazak. m rm : A li K em lin H atrat, K, Tez 7528,(1954), ss. 75-76. Bkz. Ali Muzaffer, Fnn, H azine-i Fnn, Aded:3, 15 Temmuz 1309-14 Muharrem 1311, ss. 23-24:... tikadmzca terakki denilen eyden umumun hissedar- intifa' olmas lzm ve binaenaleyh fenni dahi herkesin bil mesi mehm-emken terakkiyat- fenniye ve lmiyeye vukuf peyda etm e si derece- vcbdandr Avrupann tam im -i fnn in ittihaz edi len usl bizim de numne etmekliimize pek o kadar imkn yokdur. nki biz henz o tabakaya kmamzdr... Kr. Ali Muzaffer, Fnn: 3. Fennin Lzm-i Tahsili,* H azine-i Fnn, Aded:6, 5 Austos 1309-5Safer 1311, ss. 42-43.

(97) (98) (99)

(100)

34

alafranga byk bir yaygnlk gstermekteydi; ancak, bir sre sonra; ilk dnemlerin aksine; en kart kimseler bile yaamlarnn belli kesimlerinde bu tr davranlar iine girmek zorunda kalmlard.1 0 2 JN TRKLER VE MODERNLEME : Jn Trkler ilk olarak byle bir dnsel mirasn sahibi olarak ortaya kmlardr. lgin bir nokta, buraya kadar geliimini izlemeye altmz tartmalarn, toplumu ilerleme taraftarlar-kartlar eklinde ikiye blm olmas ve her iki tarafn da kendilerini byle birer grup olarak alglamalar dr. . Selimin slahat kadrosundan1 0 3 Tanzimat liderlerine1 0 4 kadar, b tn yenilik hareketlerini savunanlar kendilerinin byle bir topluluk oldukla rm belirtmilerdir. Jn Trk dergilerinden birisinin, len bir arkadalar iin yazlan taziyede kendilerini : Bir ferdi lse bin dieri r-nem-yt feyz hya-y lyemutur ahrar zmresi1 1 * eklinde tanmlamas kadar, bu duyguyu anlatabilecek sz bulunamazd. Jn Trkler kendilerinin toplumun tamamen ayr bir zmresi olduu kanaatinde idiler ve yine dergerine balk yaptklar Namk Keml-in dizelerinde:
(101) Bu grte yazlan bir kitabn yorumu yledir: Zenginliin en ar ve ls irfan ve maarifdir... brahim Edhem Girid, M akalt- H akim iye, A, Mavyan irket-i Mrettibiye Matbaas, (stanbul:1304), s. 4. Daha evvelki dneme ait bilimin byle geleneksel yorumlarna bir rnek olarak bkz. Necib, M alm at -1 M uhtasara, (stanbul:1287), zellikle, ss. 37-38, Ahmed Midhat, A vru p a A db- M uaereti Y ahud Alafranga, (stanbul: 1312). Kr. H ayl1 , no.157, 5 Haziran 1291 s. [4]: Szkonusu mizah der gisindeki bir karikatrde alafranga ve alaturka giyim li iki hanm birbrleriyle u ekilde konumaktadrlar : Kz bu nasl kyafet utanmaz msn? Bu asr- terakkide asl sen utan kyafetinden. Enver Ziya Karal, Selim I lI n H a t-t H m ayunlar: N izam - Cedit (17891807), TTK Yayn. (Ankara: 1946), s. 43. lgin bir biimde Tanzimat yakndan inceleyen bir yabanc yazar y e nilik taraftarlarn Islahat Frkas olarak tanmlamaktadr. Bkz.Ed [ouard] Engelhardt, T rkiye ve Tanzim at: D evlet-i A liyy en in T arih-i Is lahat (1836-1883), Kana:at Ktphanesi, (stanbul: 1328), ss, 75-80. Reit Paa ile Rza Paanm balarn ektikleri gruplarn benzer bir ekilde yo rumlanmalar iin bkz. Ziyaeddin Fahri Fmdkolu, Tanzimatta tima Hayat, Tanzim at I, (stanbul: 1940), s. 627. I.Merutiyet srasndaki iki grubun byle bir tasnifi iin bkz. Varaka, V a kit,1 no. 327, 25 Eyll 1876 - 7 Ramazan 1293. Taziye^ Osmanl, no.100, 15 Knn-i sn 1902-5 evval 1319, s. 8.

(102)

(103) (104)

(105)

35

Ne mmkn zulm ile bdad le imha-y hrriyet al idraki kaldr muktedirsen ademiyetder1 0 5 belirtildii gibi, bu grup kendini deta toplumsal gerekliin ne olduunu farkedebilen ve dolaysyla kendilerine kar uygulanmas imknsz olan baskc abalar hafif mstehziyne karlayan bir tavr ortaya koymaktayd. Modern dnce tarihi ile ilgilenen bir kimsenin bu tavr deerlendirmesi daha kolay olacaktr. Szkonusu yaklam, Marksist'lerin toplumsal gereklii bildiklerini kabul etmelerinden dolay, kenderini eletiren ve kendilerince gerekli bilin ce sahip olmadklar iin de, hibir zaman bu gereklii anlayamayacak olan kimselere kar kmseyici tavrlarm andrr. Nitekim, Jn Trk yayn organlarndan birisinde, mcadelenin taraflar ortaya konulurken bunlarn kendi partileri (le parti de la Jeune Turqie) ve karlarndaki tutucu grubun partisi (le parti conservateur) olarak tanm landklarn gryoruz.1 0 7 Baka bir yazda ise durum biraz daha ak biimde ortaya konulmaktadr: ...(Jn Trk) ne d-emekdir? stibdadm aleyhinde bulunan efkr- mnevvere sahibi Hl~i hazrda ise istibdad sizin vcdunuzla ka imdir. Bu cihetle eer tiz var iseniz frka-i ahrar da mencuddur. Hatt siz yok olduunuz zaman dahi bu frka mevcud bulunacakdtr. Bu fikr teesss etmidir.. . * Kendi zaferlerini toplumsal gerekliin normal bir sonucu olarak kabul eden bu grup,1 0 9 aynen Tanzimat savunucularnn, kendilerinden nceki a dalama hareketlerinin bir izleyicisi havasna girmeleri gibi,1 1 0 o hareketin ve modernleme taraftar olduklar fikriyle, Yeni OsmanlIlarn takipisi ol duunu savunmulardr. Bir yazda mesleimizin ne feyyaz ve mnevver b meslek-i tarih oldu unu isbat ve izaha kifayet eden hakayk- tariyeden1 1 1 bahsedilirken, ba ka bir makalede efkr- mnevvereye sahib olub ortaln gidiinden mte
(106) Dizeler, K a n u n -i Esas gazetesinin bal altnda yazan kelm - kibarlar dan birisi olup, merkez yayn organ OsmanlIn n amalarn belirten ilk yaznn sonuna da konulmutu Bkz. fade-i Mahsusa, Osmanl, no.l, 1 Knn-i evvel 1897-8 Receb 1315, s. 1. Un Ami de la Turquie [Albert Fua], Pourquoi les Turc ne bougent pas, M echveret S u p p lem en t Franais, no.21, 15 Ekim 1898, s. 1. Jn Trk ve Ermeni, Hak, no. 31, 30 Terin-i sn 1900-8 gaban 1318, s. 1. Mektib: Kahire, 1 Eyll Sene 1S02; Osmanl, no. 112, 15 Eyll 1902, s. 5. Bkz. Tarih Notlar, Topkap Saray Ktphanesi, Y.Y.89, v. 21-22de B yk Reit Paanm yakn bir zt tarafndan yazlan eserde ILMahmud reformlar byk vgyle anlatlmaktadr. Eser, bir tarih kitab dene mesidir. Edhem Ruh, mid-i nklb, Osmanl, no. 142, 8 Knn-i evvel 1904, s. 1.

(107) (108) (109) (110)

(111)

36

essir olmamak kabil deildir1 1 2 biiminde bir anlatmla karlayoruz. Gene Bin sene-i hicryesinden sonra Osmanl Padiahlar iinde gayret ve icraat ile fevkalde bir mevki-i mahsus kazanm olan padihn- zmdan birisi [nin] de Sultan Mahmud Han Adl hazretleri...1 1 3 olduunu belirten bir yaz dizisinin Jn Trk yayn organlarndan birisinde gzkmesi, kurun-i vustamza nihayet veren Tanzimat- Hayriyenin te ssi1 1 4 biimindeki tanmlama, Mustafa Reid P aaya yaplan byk vgler,1 1 5 1840-1876 arasnn terakkinin hzl olduu bir dnem olarak anlatm,1 1 6 Midhat Paa Kann-i Esasisine sa hip kma abalar,1 1 7 pek ok yerde Mustafa Fazl P aadan, Jn Trk parti si lideri olarak bahsedilmesi1 1 8 ile Yeni Osmanllarm eserlerinden zellikle ha reketin k dnemlerinde geni olarak yararlanlmas1 1 8 veya dorudan kulla nm1 2 0 bize bu eilimi gstermektedir. te, bizzat Jn Trk hareketine katlm olan bir yazarn ...(ttihad ve Terakki) Cemiyetini vcda getiren kuvvet ite mutlakiyetle merutiyet idarenin bu daimi cidalidir. Resmen o cemiyete dahil olmayan ahrar bile, kalben tarafdar idiler...3 2 1 diyerek anlatt bu gelime, Jn Trkle katma davrannn da belirleyicisi olmutur. Harekete katlan, ounluu yk sek okul rencisi kimseler siyasal izgisini tam olarak tammlayamadklan, efsanev ve daha ziyade kart olduu ynetim ile nitelikleri belirlenebilen
(112) (113) dare-i Hzra Semereleri: sr- Asrdan. Bir Levha-i bretnm, M i zan ; no.176, 14 Mays 1896-1 Zilhicce 1313, s. 2491. Vaka -i Sultan Aziz: Bir Zatn Hatra-i Husisiyesi, Sancak, Aded, 10, 20 Knn-i sn 1900-19 Ramazan 1317, s. 7, Kr. Sancak, Aded. 11,27 Knn-i sn 1900-28 Ramazan 1317, s. 7. Kr. Cmle-i Siyasiye. Mizan, no. 163, 13 ubat 1896- 29 aban 1313; s. 2386-87: ...Vcd-i devletin has ta olduunu kefeden Sultan Mahmud ilk ibtida verilecek ilc verb, mhlik nbeti savuturmu idi... ism a il K em l}, Lyiha,;- Osmanl, no. 108,15 Temmuz 1902, $.2. Fuad, Les Discours de M. Gladstone et de Lora Rosebery, M echveret Su p p lem en t Franais, n o,21,15 Ekim 1896, s.3. Appel Aux Cabinets Europeens et A ux Nations Etrangeres, M echveret S u p p lem en t Franais, no.16,1 Austos 1896, s.l.Kr. [Murad], kiden B i ri: Ne Var, Ne Yok, M izan, no,169, 26 Mart 1896- 12 evval 1313, s. 2435 Le Comite, Lettre Adressee a MM.Les Deputes Franais, M echveret Su p p lem en t Franais, no.22, 1 Kasm 1896, s. 1. Ahmed Rza, Une Explication,s M echveret Supplem ent Franais, no.10,1 Mays 1896 s. 1. Kr. Fuad, La Visite de S.A. la Princesse Nazli au Comi te, M echveret S upplem ent Franais, no.20, 1 Ekim 1896, s. 1. Kr. Mus tafa Fazl Paa, Osmanl, no.119, 15 Mart 1903, s. 7. B B A Y il tz Esas E vrak, 15/74/74-10/74/15. Esk'. makalelerin Jn Trk organlarnda yayn iin bkz. Ziya Paa, h tilft mmeti Rahma, Osmanl, no.44, 15 Eyll 1897-10 Cemaziylevvel 1317, s. 1. Sleyman Nazif, Y kla n M essese: Son Zam anlara A id Bz M ahedt ve M alm at- Tarihiye, llham i, Fevzi Matbaas, (stanbul: 1927), s. 6.

(114) (115) (116)

(117) (118)

(119) (120)

(121)

37

Jn Trkln bir yesi olmulardr. Bu gruba oluumundan bir sre sonra katlan ve daha ziyade yakn dnemdeki siyasal rolleri ile tannan bir Jn Trk, harekete duyduu ilginin balamasn u ekilde anlatmaktadr: ...Ben, AJmed Rza adm 1906 ylnda Bursa*da iittiimi hatrl yorum.... O zaman Bursada Vali, Abdlhamidin itimadm kazan d sylenen Reit Mmtaz Paa idi. Hapsedilen zat, Bursa Maarif Mdrl Muhasebecisi kr Bs/di. Uzunca boyu, iyi giyinii ve vakarl hali ile herkesin dikkatini eken iyi bir memur iyi bir aile babasyd. Vaktiyle Ahmed Rza Bey, Bursa Maarif Mdr iken kendisine fotorafm hediye etmi o zavallda bunu muhafaza eyle mi... imdi bu cinajetinin(l) cezasn ekecekti. Hazin de mi? Ben o zaman dahi habis rollleriyle kafiyeleri jurnallerini bi liyor; nefret ediyordum. Ama benim iin ortada anlalmas lzm gelen bir muamma vard; Bu Ahmed Rza Bey kimdi? Ahmed Rza Bey Bursa Maarif Mdr iken, Avrupaya kam, Jn Trk kafilesine katlm, hatt liderleri seilmi... Bu hdiselerin zerimde derin tesiri oldu. Ahmed Rza Beyin hvviyetini, Jn Tiirklerin Avrupada takip ettikleri siyaseti ren mek iin bende iddetli bir arzu uyand... Diyebilirim ki benim, it tihat ve Terakki Cemiyeti ile alkam bu hadise ile balamtr. Za ten Namk Kemalin vatan ve hniyet edebiyatnn tesiri altnday dm stibdat idaresinin yasak ettii bu mill airimizin eserlerini okumak iin daim frsat arar, bulurdum Ahmed Rzamn eserlerinin ve hreti hakkndaki kanaatlerin yalnz bu rnee mnhasr kalmadm eitli vesikalar bize gstermektedir.1 3 3 Nite kim, Jn Trklere katlan genlerin pek ou belirttiimiz gibi belirli ve il kelerini farkettikleri bir dnce sistemine ilgiden ziyade; kendilerini, ne denlerini ileride greceimiz; bir deer atmas sonucunda efkr- ahrarane sahibi olan bir grubun iinde bulmaktaydlar.1 2 4 Efkr~ ahraranenin kesin snrlarm izmek ise mmkn deildir. Kartlarnn Erbab- fesad olarak tavsif ettii bu kimselerin ortak zellikleri, daha ok kar bulunduk lar ilkeler ile belirlenebilir. Ancak, mutlak olan nokta Jn Trk namm alan kimselerin kendilerini aka farkl bir grup olarak telkki etmeleridir. Y
(122) (123) Cell Bayar, Ben De Y a zd m , C.I, (stanbul: 1965), ss. 179-180. Gemlik Pazarkyde Reji Mdiri Arif Efendinin hanesiyle reji dairesin de bulunan evrak, Ahmed Rza nn eserleri ve konu iin bkz. Boaz V e kleti, nebolu, lem erik, K a n g n , K ale-i S ultaniye, Bursa. Cesr-i M us tafa Paa, Sapanca, Saraban, Pazarky ile M uhaberata M ahsus D efter, B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/2470-22/147/XVI. Bursa-28/akir-Hasan im zal ve 13 ubat 311 tarihli yaz. Yusuf Kemal Tengirek, Vatan H izm etinde, (stanbul: 1967), ss, 28-34.

(124)

38

netim taralndan nemli bir su olarak kabul edilen hr fikir yaycb * 2 5 yapan bu kimselerin; szkonusu zelliklerinin Devletin temellerini sarsaca Enemen-i Mahsus yeleri tarafndan da beltilmektedir: ...Istitlat- vakaya nazaran tasavvurat- mevcudenin hlsas esas- idare-i devlet-i Aliyyenin tebdil-i kaidesi maksadndan ibaret olub bunun ne gibi mlhazat- adiyeye mbteni bulunduu sade ce bir nazarla anlalyor ise de olbabda miyne-i kernemizde gzern eyleyen ebhs- hakayk intiha bervech-i ti marz-i huzur-u hikmet-nr-i cenb- zillulah klnmak feraiz-i ubudiyet ve memlkiyetden addedilmidir. yle ki, bu devlet-i ebed-mddet-i aliyye cami-i hilfet ve saltanat- slmiye olmasyla makam- maali ittisam- hilfetpenh min kabl-el-hak din- mbm-i Muhammedinin hmi-i zm bulun duundan mebna-y zm-i hkmet-i seniye ite o asl mukaddese ImaksadoA gre teesss ve takarrr etdii ruz-i meymenet-efruzdan beri her smuf ahali ve beraya o melce-i muhierem-saye-i madeletvye-i mstazil bulunduu ve biavnullah- tel hayat- devletin il kyam, s saa temadi ve tealisi ancak esas- gznin himayet ve harasetine merbut olduu halde muvazene-i hakayk mzahir-i umura kifayet edecek fikr-i sakib sahibi olmayanlarn kendi pie ve endi elerince bir takm ml-i tamakrneye mebni ortaya atdklan ve zamlannca pazar- revaca karmak istedikleri kuma- tezvirin ne kadar kasid ve fasid olduu bundan evvel destgh- tecrbeden ge irilmi yni hkmet-i seniye-i hilfetpenh usl-i mevzuasm bir hiikmet-i avam ekline ifran gerek mahfuzat- ss-i esas- hey et-i slmiye ve gerek idame-i n kl-u saltanat- seniyece ve ml-i mtebyine-i tehann yekdieriyle msademesinden kacak ve memalik-i Osmaniyeyi here merc edecek vekayi-i mahufe melhuzatnca ne kadar hevl-nk ve rndhi birey olduu nezd-i dekaytk vefd-i velinimet-i 'zmide tarif ve tavzihden zde ve her emr-i miicerreb hikmeten yeni bir tecrbe vareste bulunmu olmala usl-i merkeziye-i saltanat- seniyenin bilcmle asdka-y atabe-i iya-y cenb- tacdar indinde ezz- mefahir ve mekasd olduu vehile..,.1 2 * Burada Jn Trklerin; zellikle dini, toplumsal gelimenin nnde bir en gel olarak gren ve ileride geni olarak inceleyeceimiz dncelerinin; sl<125) Reji mdirinin halka hr fikir neretmekle olduuna dair, skp Mutasarf Necib Paadan alman telgrafn takdimine dair Dervi Paanm yazs buna gzel bir rnek olarak verilebilir, Bkz. B B A -Y /M te n e v v (G n l k) M arzat , 21 M 1305/no.l58. Encmen-i M ahsus-i Vkelnn 1563/Gurre-i Receb 1313/5 Kanun-i ev vel 311 tarihli karar. B B A -Y /S a d a re t R esm M arzat, 2 B 1313/no.l563, Leff.3. Msveddesi iin bkz. B B A -T e za k ir-i Sam iye Dosyalar, (Mazbata), 1536/1563, 5/6 Knn-i evvel 311. Belgenin tm verilmitir. Bkz. ss. 416 417.

(126)

39

mn sosyal yapy belirledii bir toplumda oluturabilecekler; tehlikelere de aktan iaret edilmektedir. Bunun yarara ynetim onlarr. ken-i; nkkalan dorultusunda tarih1 2 7 ve ayr bir grup olduklar dncesini sab-J e f e k tedir ve bu nedenle de Jn Trk sfatnn kullanmn da yasak-H Ancak, btn bu tedbirlere ramen, bu kimselerin idealime enii deer lerin toplumda; onlardan bahsetmenin bile yasak olmasna ksriikk: belli et kiler braktklarn gryoruz. Nitekim, Merutiyetten ksa bir s lr s nce; ihtillci hareketin geliiminden hibir ekilde bilgisi olmayan ve akdes-i hmaynla hazret-i hiifetpenhiye kar perverde edil menviyt- mahsusa-i melunnesini izhara alsd ve erbab- melanet ve rnetsedetin pivasmdan bulunduu...1 3 9 eklinde sulamalara muhatap olan Muh Mftizde Reid adl bir zt muamelt- keyfiyenin ve ikencenin Gulhsre Hatt ile yasaklandm belirterek, bu belgenin devletin hayat ve saadetin sala yan bir vesika olduunu ileri srmt.1 3 0 Gene 1901 ylnda Zora srlen bir posta mdrnn sorgula masr-a bak tmzda, kendisinin veldet-i hmyn gn konu ile ilgili bir telgraf ald nda ...Vah Sultan Hamid, vah milletin bana... Kanun-i Esas nerede kald diyerek bir takm tm-i galize ilvesinden baka nezibillh Censb-- Hak kn elinden birey gelmiyor...1 *1 eklinde bir ifade kullandm gryoruz. Kukusuz bu ikinci konu yni Kanun-i Esas romantisizmi; ok daha yay gn bir hale gelmiti ve kendisini ahrar zmresinin mensubu olarak kabul eden herkes bu gruba ait olmann simgesi olan szkonusu belgenin savunucu su durumuna geliyordu. Kukusuz kitle asndan bu normal bir durumdur, ancak Doktor Nzm gibi 1895 den itibaren, merkezin en nemli grevlerinde bulunmu bir kimsenin dahi Kanun-i Esasye ne olduunu bilmeksizin byle
...Jn Trk frka-i mePunesi bu aralk bir takm vesait-i gayr- mc'mle ile entrikalara baladklarn ve vcd-i kemternemi mekasd- mrettebeerine mani-i kav addetdiklerini... belirten Halil Rfat Paa bunun nedeni olarak Tuna mektupusu iken Midhat Paa ile olan tartmalarn gstermektedir. B B A -Y ldz Esas Evrak, (Sadrazm Halil Rfat Psa Ev rak), 31/1709-3/110/87. (128) BBA-BEO/M ahremne M svedt, no,129. Aynen verilmitir. Bkz. B. I. Fran szca muhaberatta da agitator sfatnn kullanlmas karar altna, aln mtr. Bkz. Mnir B eyden, Mfid Beye 37/11 Temmuz 1901, Mfid Beyden, Mnir B eye 30/17 Temmuz 1901. Paris Bykelilii A rivi. D.244. (129). B B A -B E O /V G G (2), Kastam onu V ilyeti Re/t, 157,25 (15 Mays 3 2 4 ),/ 249177. (130) B B A -B E O /V G G (2), Kastam onu V ilyeti Gelen, 153,98 (telg. 25,22 Ma ys 324)/249177. Kastamonu Valisi smail Fuadm Sadarete 23 Mays 324 tarihli yazs. (131) Metin; Karesi Posta ve Telgraf Mdiri Sleyman Efendi hakknda, me mur Ahmed Hamdinin ifadesinden alnmtr. Bkz. BBA-rade~Dahiliye, Rebiylevvel 1319/no. 8/436. Konunun ayrntlar iin bkz. BBA-BEO /G elen-G iden, 125905. (127)

40

bir bamllk duymas, olayn sekinler asndan da fazla farkl olmadn bize gstermektedir.1 5 2 Kendilerini modernleme taraftar gren bu kimseler, pek ok yerde Av rupama stnlne, Batnm mutlaka rnek alnmasnn gerektiine de ia ret etmilerdir, ileride, bir tek medeniyet olduunu, onun da Avrupa medeni yeti eklinde ifade edildiini ve bunu gl ve dikeni e almaktan baka re bulunmadn belirterek, byk tartm alara yol aacak bir dnrn ttifaad- Osman Cemiyetinin ilk drt kurucusundan biri olduunu unutmamak gerekir.1 3 3 Sabahaddin Bey daha ak bir ifade ile ...medeniyet-i garbiye ile mnsebete giridiimizden beri memleketimizde bir intibah- fikr gzk yor, bu mnsebetden evvel cemiyetimiz bir hayat- fikr ihtiva etmiyor du...1 3 4 durumu vurgulamaktadr. Gene, merkez yayn organnda bir jurnal cinin ktlkleri anlatldktan sonra ...bu gibilere acmamak elden gelmiyor sa da ne re ki Frenkler fenni lzm derecede kemle isi edemediklerin den kolay bulunub da adama namus ve haya bir drl telkin olunamyor...1 "5 denilmektedir. Nihayet, Jn Trkleri dnce bakmndan fazla tanmayan bir kimseyi olduka artabilecek bir Avrupal tanmn da ayn gazeteye Anadoludan gnderilen bir mektupta gryoruz : ...Avrupallar daima sokakda balan semaya doru itilhh olarak vakrne yrrler. arkllar ise siklet-i istibdad altnda ezilen kafa larm zeminpest-i esarete eerek mtczeUilte srnyor gibi gi derler... Ayn ekilde erafeddin Mamum, Ali Keml gibi Jn Trklerin, Paris ve dier Avrupa ehirlerinden stanbul gazetelerine isimsiz olarak gnderdik leri mektuplar incelendiinde; bunlarn, grdmz Avrupa usl sefaret(132) evket Sreyya Aydemir, Doktor Nzm ile aralarnda geen muhavereyi yle nakletmektedir : Biz 1293 (1878) Mithatpaa Kanunuesasisinin iadesini istiyorduk. Bu Kanunuesasinin (Anayasann) ana hatlar neydi? Vallahi dorusunu isterseniz ben bu kanunuesasiyi grmedim. inde ne olduunu da hi bir zaman renemedim. Ama bizim genliimiz de, yani biz, Pariste alrken, Ahmet Rza B evin. onu grdne ve okuduuna inanrdk. Bkz. evket Sreyya Aydemir, S u y u A rayan A dam , (stanbul:1979), s. 277. Abdullah Cevdet, im e-i Muhabbet: Cell Nuri Beyin Geen Nshada ki (im e-i Husmet Makalesine Cevab, tihad, no.89,16 Knn-i sn 1329, s. 1984. M[ehmed] Sabahaddin, Genlerimize Mektub: ntibah- Fikrmiz, T e rakki, [no. 1], [Nisan 1906], s. 1. Havadis, Osmanl, no.84, 15 Mays 1901-25 Muharrem 1318, s. 8. Anadolu Mektublar: 3,*- Osmanl.... no.114, 15 Trin-i evvel 1902, s. 4.

(133)

(134) (135) (136)

41

nme uslbunda fazlaca farkllk gstermedii de kolaylkla gzlenebilir.1 5 1 Burada Avrupal olmann zel bir anlam tadna da mutlaka iaret et memiz gerekmektedir. Yoksa, Avrupa uslu eklindeki kullanm, Abdlhamid II ve ynetim kademelerinin de tercihi durumundadr. Nitekim, ehre maneti kaytlarn incelediimizde Avrupada olduu gibi1 3 8 veya Avrupa nn baz ehirlerinde olduu gibi1 3 8 eklindeki anlatmlar saylamyacak ka dar fazlalk gstermektedirler. Kendilerini, Jn Trk veya ahrar olarak ta nmlayan kimselerin ise szkonusu ifade ile Avrupada gelien dnceler erevesinde, yeni bir sosyal ve siyasal yap oluturmay kastettikleri ak tr. Ahmed Sab Beyin ifadesiyle ...nk Devlet-i Aliyye, idaresini Avru pa usl-i cedidesi zere tanzim ve medeniyet-i hazirann ss-i esas olan ulm ve fnn-i mtenevvay bir kere ta mim eylerse...1 4 0 mesele zmlenmi olacaktr. Grld gibi, Bilim in Jn Trkler zerindeki etkisinin devamllk arzeden bir konu olduunu farketmek pek de zor deildir. Ancak, artk istisna lar haricinde1 4 1 Yeni Osmanllar tarafndan yapld gibi bir badatrelk fikri grlmez. Ve bu gibi teoriler deta Thomas Mooreun, Utopiasmn da ha sonra grd tepki benzeri gzel fakat realiteye uymad iin acna cak kuramlar olarak yorumlanmlardr. Madd anlamyla bilim hereyin temeli olarak kabul edilmeye balanmt ki bu yaklamn Jn Trkler ta ra fndan ulatrld nokta kolay kolay tasavvur edilebilecek gibi deildir. le ride kuruluunu inceliyeceimiz ttihad- sman Cemiyetinin ok az yazan Mehmed Reid ve daha ziyade siyasal rgtleyici olarak n plna kan shak Skti dndaki iki kurucusunun; yni brahim Temo ve Abdullah Cev det Beylerin Mecmua-i Fnn'un devam saylabilecek ansiklopedisi dergile rin bayazarlar olduu unutulmamaldr.
(137) Bkz. erafeddin Mamum, Parisden Y a zdklarm , Matbaa-i Kibre, (Msr-e-Kahire: 1911/1329), erafeddin Mamum, Seyahat Hatirlar, Aded: 2, B r ksel ve Londrada, (M sr-el- Kahire; 1326/1908), erafeddin Ma mum, Seyahat Hatralar, Aded:3 Fransa ve talya ve svirede, Matbaa-i Mukaddad, (M sr-el- Kahire 1330/1914). Ali Keml, Paris M usahabeleri, Matbaa-i kdam, C.I, Dersaadet, 1329, C.II, Dersaadet, 1331. fade mezbaha ve umum hayvan deposu yapm iin kullanlmtr. Bkz. B B A -B E O / eh rem n eti Giden, 689-27/7, 265-(14 Austos 1311)/50518. B B A -B E O / eh rem n eti G iden. 689-27/7, 137-{8 Mays 1311)/46881. Ahmed Saib, R eh n m -y nkl b > (Msr:1318), s. 37. Fikir Asyada da AvrupalIlarn srekli kazandklar; dolaysyla Avrupal olmaktan baka re kalmad eklinde dahil basnda da ilenmitir. Bkz. Nzhet, Co rafya:S i y a m d a Terakkiyat- Medeniye. Resim li Gazete, Aded, 17, 4 Tem muz 1307, s. 204. Adam Olalm, Osmanl, no,102, 15 ubat 1902-7 Zilkade 1319, s. 5: ...Y i ne o vaktde Avrupa ulm ve fnn ve sanayide bizden ok ileri idiler. Fakat OsmanlIlarda Avrupallarm haiz olmadklar veyahud haiz olma a baladklar bir haslet var idi ki o da ahlk- fzla ve m etin e idi. Hep bu ahlkn safl ve dzgnl yznden bize mukavemet edecek bir kuvvet tasavvur olunamazd.... .

(138) (139) (140)

(141)

42

Bu alanda kukusuz en arpc rnek olan Abdullah Cevdet, evvelce M'ecmua-i Fnnda grdmze benzer; fakat daha ak ekilde; Herkes n Kimya dersleri yaynlarken,1 4 2 brahim, Temonun katld ilk yazn tart mas szkonusu dergilerde kendilerinden ok daha fazla yazan bir dier nemli ttihat; erafeddin Mamumnin ak olayn kalbe atfederek fiz yolojik bir cinayet ilemekte olan airlere kar yazd bir yaznn1 '* 3 savunu su ile olmutu.1 4 4 Mamumnin bir baka yazsndan alman aadaki rnek; szkonusu yaklam bize gstermesi bakmndan olduka yararldr: ...Ya Kimya! Ya Kimya! ki renksiz mayii birbirine kardrub, ani de elvn-t dide ve havass- muhtelif ey e malik ecsm- sairenin te ekkln, iki zehrin imtizacyla berbad bir zehrin ortaya kmasn, ate iinde suyun tecemmd edb suyun derununda alevin zuhuru nu grmek gibi en dern hissiyat uyandran birey var m? Bu acar ibai- fenniye ve mumell-t kimyeviyeyi tema etmekten l bir manzara-i airane tasavvur olunabilir mi?... Bir sinek zerinde ve tyleri arasnda taayy eyler birok hayvanat bildiriyor. Yeniden yeniye lemi kef, havann bile orman ve denizler gibi bir meydan-% mbreze-i hayat olduunu gzmzle isbat etdiriyor... Eski air lerin bize terk etdiMeri e ar nazar- mdekkikne ile mtala edb br fikr-i sahih hsl etmek gayr- mmkndr. Kimi iiri o kadar byltm , o kadar byltmdr ki, nihayet tabn addetmeyb bahyi-i ilh derecesine geirmi ve alsmala, abalamala ele getirilemeyeceini iddia eylemidir. Umumiyetle iir-i atik ve hzr hakknda sz sylemek lzm gelirse, suret-i tahrirlerinden sarf-t nazar, mefhumlar nokta-i nazarndan tercman- ak ve muaakanmeden baka birey diyemiyeceiz. Ktphanelerde bo yere yer kapl-ayan divanlara bir gz gezdiriniz. Birka kaside ve mersiyeden baka dierlerinin kffesi ak zerine messesdir... imdi bu tasav vur ve tebihin neresi akla yakn, neresi fenne muvafk, ne sebeb *
<142) Bkz. Yukarda, n./39, A[bdullah] Cevdet, Muktesebt- Fenniye:Herkes n Kimya, M usavver Cihan, no.4, 11 Eyll 1307-19 Safer 1309 v.d. A h met. Rza Bey ise konuya duyduu ilgiyi yle dile getirmektedir: ...Eski evrakm tanzim ederken krk sene evvel Bursa dadisinde okutduum derslerin msveddelerini buldum ... O tarihden beri fnn ilerledi. Hergn yeni birey kef ediliyor. Fennin vsl olduu derece-i tekmlden ben haberdr deilim. nki, yeni kefiyat yakndan takib etmedim, edemezdim. Bir insann mr yalnz kimyada vukua gelen terakkiyat takibe ancak kifayet eder... Ahmed Rza B eyin evrak arasndaki ta rihsiz bir kttan aktarlmtr. A hm ed Rza B ey E vrak/ zel Ariv. B en zer eilim yalnzca merkezde deil evrede de yaygnlamtr. Bkz. Hikm etden: Umuma Yarayan Dersler, Nilfer, [Bursa], no.l, 1 Rebiylevve 1305, s. 8. erafeddin Mamum, Kalb ve Dima, Maarif, no.32, 12 Mart 1307, s. 83. t[brahim ] Edhem [Tem o], Tagaddi ve Devam - Hayat, M usavver Ci han, no.31, 25 Mart 1308-9 Ramazan 1309, s. 242/n.l.

(143) (144)

den fikri okuyor?... Mutlaka bir insann air olmas manzum ve yalan sz sylemeye mtevakkf. Ne bo fikir?! ...Az ok iir-i ha kik pek ok fevaidi mstelzimdir. Efendim bir di air tabiat tema, hedayi hayretle seyreyler. Balk, baelik bir mahallin sa bah letafetini veya bir iftliin akamn hayvanlarn dnn ya zar. Herkese beendirir. Fakat o balardaki zm 'ktklerine veya o iftliin hayvan veya tarlasndaki ekinlere bir hastalk rz olur. Ey Kar !! Bakalm bizim airin tavsif nmesini hastalarn baucunda yiiz d efa okuyunuz, bir faide grlr m? Ne gezer? air bile teessf izharndan baka birey yapamaz. Halbuki ciddiyetle ura an bir hekim, bir air-i hakik o balan, o hayvanlan ve o beday -i mkevvent di air gibi yalnz bir hayretle tema edb uzun ve yalandan ibaret bir tavsifnme yazmakla iktifa etmemidir, On larn suret-i hilkat ve esrar- taayylerine vukuf kesbederek drt satr ruhsuz diye itham etdiimiz yaz cevheri btrdkmtdr. ie hastalk zaman o drt satrn icabnca hareket edilse balar, hay vanlar hastalkdan kurtulur. Baknz ki kymeti ne kadar byk, i ir-i atik ve hzr yni di, insana ne ekmek yapabilir, ne elbise giy dirir, ne vesait-i medeniyeyi tedarik edebilir. Hakik airler, yni ciddiyat dkn mtefenninler, vapurlar, telgraflar, imendferleri usl-i ziraat ve sanat ve ticarete aid bunca vesaiti bulmutur ve levazmat- insaniyeyi meydana getirmee abalamlardr. Ve elan da taharriyatla urayorlar Mamurnnin uslbunun arpcl onun ok u bir rnek olduu kanaati ni uyandrabilir; ancak, bizzat Sultan'm ktphanesine giren eserlerde de ayn temann ilenmesi yaklamn yaygnln gstermektedir: ,..Bu gnk terakkiyat- -medeniye- ulm-i-riyaziye sayesinde husl bulmutur. Bu sebeble ulm ve fnn messisli erefi her fenn ulemasndan ziyade ulm-i riyaziyeyi vs- mertebe-i keml eden erbb- fetanete aid olmak lzmdr. nki ne (Sokrat) ne (Eflatun)un ve nede (Aristo}nun bir ta(145) erafeddin Mamum, Balang, stepan Matbaas, (stanbul:R.1306-H. 1307), ss. 66-75. Kr. ayn eser, ss. 22-23: ...Ak ruh gibi mhim bir mese ledir. Fakat debnn dedii gibi ak anlamala hereyin hakikatine er mek icab etm ez... Ak nedir? Kim ne derse desin mezhebimce ak yarm cinnetdir. Menba-i a k l fetanet ve m erkez-i ihtisas olan diman tefekkrt- daime ile sathn ince bir tabaka-i mayia kaplamasdr. Bu da akla karay ayrd etmee vasta olan tasavvurat- dr-endineyi men eyler ki ite akn, h l-i tevelldisi bu suretledir. Zaten cinnet nedir? Bir nokta zerine sarf- efkr ederek kann iddetle ghvre-i a k l izan olan kafaya yry etmesine sebebiyet vermek deil m i?....s Benzer bir ta nm bir sre nce dier ansiklopedik amal dergilerden birisinde veril mitir. Kr. Ak, Krkaribar, [no.17], 1290, ss. 3-15.

44

kim hayaltdan ibaret bulunan mesalik-i felsefesinden hibirini te rakki;/at-1 fenniyeye ve bu sebeble terakkiyat- medeniyeye velev dolaysyla olsun bir hidmet edememidir. Her hakikati meydana, karan ulm-i riyaziyedir. Her fennin esas ve ruhu ulm-i riyaziyedir. Buna nisbeten fnn-i saire derece-i saniyede kahr .. ,< 6 Biime szkonusu ekilde yaklamn; beraberinde iinde yaanlan evreni madd biimde aklama davran getirdii aktr. Nitekim bunu yap mayan dnceler ahrar ad verilen kimseler tarafndan fazla bir aklaycla sahip grlmemitir. Abdullah Cevdet, Mamum'nin istedii tarzda rler yazdnda, bu konuya aktan iaret etmektedir: (.(Bir gece eylerken g tema, Dndm hilkati ben basdan baa. Gecenin o azametli sknu, Ydma getirdi nice u unu; I-yetenhiyyet oldu hande-ver, Yokluk fikri ise oldu mkedder; Beynimin zerrat idb ihtizz Sylendim u yolda b sz gzr: Ezeliyet sz geri karanlk Odur yine ancak hrmete lyk. Vard, var eya her zaman olacak; Milyarlarca leme can olacak, Deiir grnr, deimez cihan; Mahv olmuyor birey oluyor nihan. Hareketdir hlsa-i kinat; Kimya etmekde bu kavli isbat. Bir ey, ki olamaz adm-i mutlak; Olur mu ona bidayet olmak! Bugn yarn demek nedir ki zaten: Doar bir fikretdir her hareketden. Ey zemin sen bizim maderhnizsin, Ey zemin sen bizim makberimizsin. Diyemem ki fakat dier krreler, zerinde bizim gibiler besler.
(146) Erkn- Harbiye Yzbalarndan mer Subhi bin Edhem, Y un a n ista n - K adm M ader-i M edeniyet Midir? K-TY/3225, v. 12/a. Kr. lm -i K i tabetin M ektib-i Askeriyece Lzmuna Dair Bir Gen ve Zeki Zabitin Mtalasdr.s- Resim li Gazete, Aded. 2, 21 Mart 1307, ss. 17-18. ve Gen ZabU, Fenn-i Kitabetin Lzmuna Dair Olan Makaleye Zamime, R e sim li Gazete, Aded. 6, 28 Nisan 1307; ss. 78-79.

45

Ey bu krremizi kaplyan nesimi Ey gneden gelen ziya-i besim! Drl drl hesaisde mihroblar, Ki her zhayai eder re-zr! Szsiniz bizlere menba-i hayat, Szsiniz bizlere d-i memat.1 1 * Nitekim, ttihad- Osman! Cemiyetinin kuruluunun da, bu dncelerin ok youn biimde tartld bir okul ortamnda olduunu greceiz.1 4 8 Tan rnn varl zerinde youn tartmalarn yapld ve bu tartmalarn ge nellikle, biyolojik materyalistlerin zaferiyle sonuland bu okulun1 4 9 (Mekteb-i Tbbiye-i hne) siyasal muhalefet merkezi olmasnn temel nedeni de materyalizmi benimsemelerinden dolay iinde yaadklar toplum deerleri ile korkun bir atmaya den bir tipi ortaya kartmasdr. Kukusuz bu tip, batllama sonras ortaya kan yeni adam ile benzerlik gstermek tedir. Ama, uslbu, olaylara bak as ok daha keskin olmaktadr ve top lumu tamamen bir din-bilim atmasnn ortaya kartt denge olarak al glamaktadr. Osmanl ynetiminin temsilcileri Ahmed Rza Beyi tanmla mak iin cenb- rabb-l leminin varln nezibillh inkr ve iman ve iti kad olma [yani sfatlarn kullanyorlard.1 5 0 Dier Jn Trklere de, arada srada yaktrlan bu tr sfatlarn1 5 1 onlar fazla zmedii kendilerinin kul landklar ifadelerden anlalabilir. Nitekim, kil Muhtar Beyin bir zel mektubunda ok kr (Allaha deil ha!) dn imtihanlar bitirdim1 5 2 ek lindeki anlatm; Abdullah Cevdet Beyin, Alfierinin kitabndaki slmiyet eletirilerini aynen evirememekten dolay byk znt duymas;1 6 3 Ahmed Rza Beyin kardeine yazd mektuptan :

(147) (148) (149) (150) (151)

(152)

(153)

Abdullah Cevdet, Masm iyet, Istepan Matbaas, (sta n b u k lS ll), ss. 18-19. Bkz. M. kr Hanioiu, A bdullah C evdet ve D nem i..., ss. 5-25. Rfat Osman H ayatm ve Hatratm , C.I, Cerrahpaa Tp Fakltes-Tp Tarihi ve Deontoloji Enstits Yazmalar, no.213/69, (1921-), ss. 48 v.d. Paris Sefaretinden 38/22 Nisan 96, Mnir imzal, yaz. P arislSefaretiyle M uhabere D efteri], B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/2468/141/XII, Ltfullah Bey iin dinsiz sfatnn kullanm iin bkz. sim B eydenParis Sefaretine 165/10 Temmuz 1903 tarih ve numaral telgrafnme msveddesi. Salih M nir Paa E vrak/ zel A riv. kil Muhtar Beyden-shak Sktiye, 21 Terin-i evvel [18] 98, [Cenev re], A r k iv i endror Shtetero r i R epublikes Popullore Socialiste te S h q iperise, 19/106-1//471 -378. Yazarn yaklamn daha kapal bir ifade ile belirtmesi iin bkz. kil Muhtar, Talim ve Terbiye: Doru Dnmek Nin Gayet Gdr?, T rk Y u rd u , C.II, no.20. (1328), ss. 612-618. Abdullah Cevdetden-Ishak Sktiye, 21 Knn-i evvel 1897, Cenevre, A r k iv i Qendror.., 19/106//(186): Alfierinin De la[sic!] Tyrannie nvanl eser-i mehurunu tercme etdim. 3:4 aydan beri urayorum. Dn ter-

tmiiuumuuumOiMHMHii

46

....Benim Nazik Karndam Fahirem,

Hazret-i Muhammedin gzel szlerinden biri de Beikten me zara kadar ilmi taleb ediniz kelm- hikmetidir. Halbuki bu byk nasihati o bizim kahrolacak cahil imamlar, softalar: (limden murad Kuran, ilm-ihl okumakdr) diye tayir etdiklerinden vaktiyle yni Hazret-i Muhammed zamannda ve biraz sonra Arablar beyninde hendese, cebir, heyet, corafya. tb gibi fnnda mahir birok me hur limler yetimiken bin sene sonra mmet-i Muhammed bu uk guruluk al veriin hesabn bakkal Yorginin rana yay drma derecelerine tenezzl etdi. nki o garb limlerinin fenne da ir yazdklar birok kitablan kimse eline almad. hn-yukanda de diim gibi- mzrakli ilm-ihldir denildi, Lnet olsun, m-ihllerinin mzra....... girsin. Alak herifler koca mmetin mahv ii perian olmasna sebeb oldular! irvan, Trkistan tarafndaki slm Rusya bitiriyor; Hindistann ahali-i mslimesi ngilizler elinde azalyor, Cezayir ve Trablusgarbda vaktiyle birka yz cami varm. Fran sz terbiyesiyle byyen slm ocuklar cami semtine uramadklarmdan nihayet camilerde sanlar cirit oynamaa balam. ngilizler henz M mr zabtetmedilerse de birka sene sonra onlar ora nn, Franszlarla talyanlar da Sriya ile tekm Arabistann sahibi olacaklar gn gibi grnyor. slmlar bugn Ydhudiler derecesine indiler. Bana sorarsan: Maarif ve malmat nokta-i nazannca Yahu dilerden elbet aadrlar. mmet dald, zayflad, bundan sonra toplanmas, kesb-i kuvvet etmesi mmkn deildir. Bir bada hu rileri, souk erbetleri, akarsular olan cennetin yolcular gitdike azalmaktadr. Ben kadn olsaydm dinsizlii ihtiyar ederde slm oltasn istemezdim: zerime kar ve istedii kadar odalklar ab masna cevaz veren kocama cennetde huriler hazrlayan, bam, y zm dolab beygiri gibi rtdrdkden maada beni her bir elence den'm en eden kocam boayamamak, derse sesimi karmamak gibi daima erkeklere hayrl, kadnlara muzir kanunlar vaz eden bir din benden uzak olsun derdim. Tuhaf! Bu da bir nev sinir hastal olmal, dine dair bahs al d m kendimi zabta muktedir olamyorum... Zaman byle kalmtya-

cme reside-i hadd-i hitm oldu. Bakalm nasl baslacak. Cemiyet ken di hesabna basdrmak in imlsnn bz Muhammediyete dokunan yer lerinin tadil ve tayym isteyecekdir. Buna benim gnlm raz olmaz. B u nun in reyin nedir?.... Cemiyet fikirlere kukusuz itirak etmekle bir likte halktan gelebilecek tepkileri gznne alarak bu blmlere savunu cu notlar ilve ettirmitir. Bkz. V. Alfieri, stibdad, Tercme Eden: Abdul lah Cevdet, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Matbaas, (Cenevre: 1317), ss. 115-118/n.

47"

cak Fahirec 'im, ne faidc ki biz erken veyahud bahtsz bir memle ket de domuuz!...15 4 aldmz yukardaki para yaklam bize gstermektedir. Kukusuz szko nusu eilimler akir P aamn Drs-i Hayat- B eeriyeti gibi Claude Bernarddan lhem kitaplarnn zerlerinde byk tesirler oluturduu tbbiyelerde daha belirgin bir biimde ortaya kyordu.1 5 5 Gene bu okuldan yeti en bir Jn Trkn, Bosnada kendilerini Katolik yapmaa uraan papazlar hakknda ikyette bulunan bir okuyucuya1 5 6 verdii cevap yledir: . .Aziz Dindalar, meyus olmaynz, $ izi rahatsz eden bu Kato lik papa iar bir zamanlar koca Fransz milletini birbirine katarlar d. Fakat bugn ilm muarefetle tenevvr etmi olan o koca millet bu papaslar memleketden kodu. Daha dorusunu isterseniz bu grh-i l-jetelhni Fransz milletinden ziyade Framann ilm ii ir fan ve Parisin o mkerrem Sorbonne Dar-iil-fnnu. mektebleri kodu..., Zulmet-i cehl ve ndn iinde kalan milletler daima bu bellara mahkmdurlar...1 5 7 Nihayet aada nemli ksmn verdiimiz para : I Yemei ziyadece inemeli... yemekte su iersen de yemekten sonra saat su imemelidir.
<154) Ahmed Rza B eyden-Kardei Fhire Haruma, 27 Knn-ievvel 1885 Pa zar, Paris. A h m e d Rza B ey E vra k/ zel A riv. Ahmed Rzanm yakla m asndan kr. Ahmed Rza B eyden - Kardei Fahire Hanma, Paris, 4 Terin-i evvel 1883, no.49, tarih ve numaral mektup. ...O ocukluk lardan vazge namaz klacam diye ayaklarm tme, namazna, orucu na itirazen ara sra yazdm eyler biliyorum ki gcne gidiyor seni hid detlendiriyor... Ah Fahireciim seni anlamyarak okuduun Kurandan, dnyadan ve ne olduunu bilmeyerek inandn eennetden hasl itika dnda ne kadar mukaddes ey varsa hepsinden ziyade severim.... Gene Kr, Ahmed Rza Beyden - Fahire Hanma, no.45/Paris, 21 Temmuz 1883 ve no.71/Paris, 3 Mays 1885 tarihli mektuplar. A h m ed Rza B ey E v ra k / zel A riv. Miralay Mehmed akir (M uallim-i fenn-i menafi-l-z der M ekteb-i Tbbiye-i ahane), D rs-i H ayat- Beeriye, lveli kinci Tab, M ekteb-i Tbbiye-i hne Matbaas, (Dersaadet:H. 1319/R.1317), zellikle bkz. M ahede ve Tecrbe blm, ss. 15-18, Makine~i beeriye yni insan... b lm, ss. 19 v.d; ss. 20-21s Jn Trkleri ok etkileyen Moieschottun fikir leri iin ise bkz. ss. 25 v.d. (Kitap, Claude Bernardn, L introduction a VetuAe de la m edecine ezperim en ta le adl eserinin ilvelerle uyarlama sdr.) Bonak, Mektublar:l Bosna-Hersekden, R um eli [F ilibe], no.8, 13 Knn -i sn 1321-2 Zilhicce 1323, ss. 3-4. [Edhem Ruhi], Rumeli, R um eli, no.8, s. 4.

(155)

(156) (157)

48

3 Midenin stne yn yzkoyun yatmamalsn. Yatakta gs daima serbesi kalmal. Hem mide rahat etmeliL hem gs ra hat nefes almaldr. Daima yan yatlmaldr. 4 Yalnz bir drl- yemek yememeli... 5 Karnnz sk sk doyurmamak... 6 Gnde mutlaka bir kerre byk su dkmelidir.... 8 Vcut, fikir hareketsiz 'kalmamaldr. Daima hem vcut, hem dima biraz yorulmak ........ Vcut, bir ok hcrelerden (celinle) yni ufak hayvanlardan mrekkebdr. Biz nasl shhatimizi seversek onlarda ylece shhatlerini isterler. Chmn in alrlar. Demek ki vcdu muzda iyiliimize alan o kadar mahlk bulunduu halde, bizim hasta olmamz dikkatsizliimizdendir...,1 5 8 bir hfzshha kitabndan alnmam olup, Adana Hapishanesinden gnderilen bir Jn Trk mektubundan nakledilmektedir. Hapishanede siyasal konular dan ziyade bu tr mevzular zerine dndn belirten bu Jn Trkn du rumu, kar ksrya bulunduumuz kimselerin dnce sistemleri hakknda bize olduka iyi bir fikir verebilmektedir. Bu kimseler, ilk olarak Batllama hareketinin birer izleyicisydiler1 5 9 . ikinci olarak, onlarn nazarnda bu hareket toplumda dinin oynad rollere bilimin geirilmesi ile baarya ulaabilirdi. Bu gr ise doal olarak top lumun bir din-bilim atmas zerine kurulu olduunu varsaymaktayd.1 6 0 Top
(158) Dr. Tevfik Nevzadm, Adana Hapishanesinden balkl, Ruhum, ekerini, canm Benlim hitapl, tarih bulunmayan [1906?] mektubu, s.l. Kr. Ada na Hapishanesinden balkl, Ruhum Cemilem hitapl, 16 Terin-i evvel tarihli mektubunu aldm eklinde bir ifadenin yer ald talihsiz m ek tup: ...nsan gnde hararet ve faaliyet suretiyle bin iki yz kalori sarf eder. imdi bunu biraz izah edeyim. Malmdur ki souk havay te neffs ediyoruz, azmzdan karken scak olduunu gryoruz. Vcdu muzdan kan mayilerin, ifrazatn scak olduunu hissediyoruz. Elhasl, vcdumuzda daima bir scaklk, bir hararet olduu malm. te bunlar biz gjdalarmzdan alrz. Gdalarn hepsi, hayattan ibaret olan bu hara reti muhtelif surette tevlid ederler.... T e v fik N evzat B ey Evrak. Sayn Benl Nevzat Armandan tem in edilmitir. (159) Bu konuda eitli yazlardan alntlar yaplmtr. zellikle u yazlara baklabilir: Derdimiz. Osmanl, no.Sl, 1 Knn-i sn 1900-1 aban 1317, s. 4, ark ve Garb. Osmanl, no.117,1 Knn-i sn 1903, s. 2, Paris Sergisi, Osmanl, no.70,15 Terin-ievvel 1900-19 Cemaziylhr 1318, ss. 7-8, Japonya Yirminci Asrn Mader-i Hrriyetidir, Balklan ,* no.441, 30 Nisan 1324, s. 1, Nazar- Siyas, Osmanl, no.12, 15 Mays 1898-26 Zilhic ce 1315, s. 2. (180) Konu. Jn Trk basnnn ilgi alanlarndan birisidir. Bkz. Din ile Me deniyet Gavgas, B alkans, no.88, 6 Terin-i evvel 1322, s. 1. E lm eyyedaen nakledilen yazda, Avrupada medeniyetiler ile dindarlar kavgasn birincilerin kazand bu durumun, Islm lemine de srad ancak zel liklerin farkl olduu anlatlmaktadr.

49

lumu eitli gruplarn kendilerine den paylar aldktan sonra, dil bir y netim altnda denge iinde bir sistem olarak kabul eden Osmanl geleneksel dncesi1 6 1 gznne alndnda, bu fikrin ne kadar keskin olduunu anla mak daha kolay olur. Bunu, Hegelin dnce tarihine getirdii atmaclk fikrine kar, modern liberalizmin toplumu normal paylamda sorun kma yan duraan bir denge olarak kabul etmesine benzetebiliriz. Nitekim, daha sonraki yllarda din-bilim atmas konusunda Trkiyede en kapsaml kita b yazacak olan kimsenin, eski bir Jn Trk olmas bu durumu bize gster mektedir.1 6 2 Yalnz iktidara yaklatka; Jn Trkler, din kurumu ile ura mann ne kadar zorluklar ierdiini daha yakndan grmeye balamlar ve bu konuda ister istemez uzlamac tutumlar iine girmilerdir. Ancak; dinbilim ikilemi dnda; bir atma fikri Jn Trklerin aklna hibir zaman gel memitir. Toplumda bu tr atmay douracak bir tabakalamann bulun mamas da bu durumun sebeblerinden birisidir. Bizzat Jn Trklerin de be lirttikleri gibi: ....Malmdur ki bugn Fransada varidat zerine vergi tarh, ame lenin tekadl meseleleri slhatn en li akamndan addediliyor. Hatt bu iki meselenin kabuln Fransa gazetelerinin ksm-% zmt sosyalistliin artk mevki-i icraya konulmas gibi telkki ediyor. Bir kene dnelim: Bizim millet meclisinde bire amelenin teka dl hakkyla, varidatdan mutedil bir vergi almak teklifleri mev zubahs edilse bhe yok ki ilk mzkerede kabl olunur. Zannede riz ki esbh ne olursa olsun aradaki fark gayet azimdir. Grlyor ki Fransay endie-i istikbl ile dndren bir mesele bizde vukuat- diye srasna geebiliyor, te bu nikat- nazar (ra-yi m m etin ruh- neriyatdr Jn Trklerin propaganda ve yorumlarn belli bir alana tahsis etmele
(161) rnek olarak alnabilecek, Siya set-i M edeniye H akknda Risle (Abdlhamid. I dnemi yazlm tr), K-TY/6950, v.22/a-b de u ekilde bir tas nif yaplmaktadr: 1. Kalem erbab, erbab- ulm ve maarif, fukaha, kuzzat, 2. Miiceddidn ve gazagn, 3,Tecar, bezirgan, erbab- hrfet ve erbab- snaat, 4.Ziraat,... Daha sonra ise bunlarn birbiri iinde uyumlu ol mas, hibir ekilae birisinin dierine hakim olmamas istenmektedir. Kr. A bdlaziz D nem inde Y azlan B ir Risle, Topkap Saray Ktphanesi, M.R. 925 passim. Abdlhak Adnan Advar, Tarih Boyunca lim ve D in ; C. I, ptidadan XI X. A sra Kadar, (stanbul:1944), C.II, XIX. ve X X . Asrlar, (lstanbul:1944), C.I, s. IV'deki ithafta yazar yle bir ifade kullanmaktadr: ...Tp talebe si iken, modaya uyarak L[udwig] Bchnerin Force et M atierei ile Jean Jacques Rousseaunun Confessionslarm okuduumu hatrlyorum. Gr dm ki bu okuduklarmn en byk ksmn unutmudum; fakat hatrm da kalan bir ey vard: Onlan okuduum zamanlar fikren en rahat za manlarm id i...... fade-i Mahsusa, ra -yi m m et, no.133, 15 Nisan 1908, s. 1.

(162)

(163)

50

rinin nedeni zannedildii gibi onlarn Avrupada gelien eitli dnce sis temlerinin farknda olmamalarndan kaynaklanmaz. Nitekim 19G8 Merutiyeti gibi siyasal bir olay gerekletiinde, tbbiye talebeleri yirmi yllk dleri nin kutlanmas iin yaplan trenlere Le salut de la Nation, cest la Scien ce1 6 4 yazl bir bayrakla katlmlard. Bu da onlarn beklenti ve alglamala rm bize ilgin bir biimde gsterir. JN TRK DNCESNE HAKM OLAN VE BLMsE BALANAN KURAMLAR: Bilim ile bir milletin kurtuluunun nasl mmkn olabilecei gibi bir so runsal, Jn Trklerin iki ekilde ilediklerini grmekteyiz. Bunlardan birin cisi, kukusuz kendilerine ok uygun den bir fikir sistemi ile toplumun ak lanmaya almasdr. Bu da kendilerine istekleri dorultusunda bir ere ve izen Sosyal Darwinismden baka bir dnce deildir. Genel olarak Darw!nismin tbbiyeliler araclyla, Trk aydnlar arasnda hzl yayl n biliyoruz.1 6 5 Biyolojik materyalistlerin, Tbbiyeye giren dindar rencile re; inanlarm deitirmek iin k elde Darwinin kitaplarn okutmalar bu durumu teyit etmektedir.1 6 6 te Jn Trkler arasnda ok snrl eletirilerine ancak halk etkileme amacn tayan yazlarda rastladmz bu dnce nin1 6 7 toplumsal yaama uygulanmas, Jn Trkler tarafndan sk sk ilen mitir. Ahmed Rza Beyin ifadesiyle :
Dnyada herey bir kanun-i tabii dahilinde tebeddl ve terak ki etdii gibi Usan da zaman ve m evkiin ihtiyacna gre tahavviil yni her kavmin lisan- mahsusu ihtiyac- tahmine gre teekkl ey lediinden cemiyetler beyninde miinsebt ve mrseltn teksiri ke(164) Les Manifestations, Le Moniteur Oriental, 27 Temmuz 1908. Mekteb-i Tibbiyede yaplan trende ise Le Science fait le. salut des peuples> ek linde bir-flam a hazrlandn gryoruz. Le Moniteur Oriental, 6 Aus tos 1908. (185) erafeddin Mamumnin, annesinin mezar banda syledikleri, yaa mn Darwinist alglanmasn gstermesi bakmndan ilgintir: ...Biz ne yiz? Toprak! Pek l senin azann bir ksm u makberde mevcuddur. Ecza-y uzviyenin ksm - dieri de hayattadr. Lkin baka bir kisve al tnda. Nebat olmu, aa olmu, hayvan olmu. u papatyalara baknz! Ne kadar ltif, ne kadar cazibeli. Elbet bunlarla aramzda m reket-i maddiye vardr. Bak mukaddem zmrd gibi yeil iken klorofilin m ah vndan imdi gnlm gibi sararub kararm aa balayan....... Allahasm ar ladk anacm! Mseade et artk ayrlalm! Allaha sm arladk eshab- kubur. Valde-i mfikamm baki kalan mevad- uzviyesine hor bakm a yn. Devam- vcduna m ani olmayn. Taciz etmeyin. Hayat uzun ama onun bir ubesi olan m r-i beer ksadr.... erafeddin Mamum, Ba lang, ss. 14-15. (166) [brahim ] Temo, Darwinin Ellinci lm Yldnm,!' tihat, no.347, 15 Haziran 1932, s. 5736. (167) Bkz. Yine Krkanbar, Mizan, n o .ll; 15 Mart 1897-11 evval 1314, s. 2.
51

fiyat ve ihracat- cedide ile fkr nazarn tevsii mdavele-i tasav vur olan lisann da tayir ve slhna sebeb oldu...m

kanun-i tabi olarak adlandrlan Sosyal Darwinism toplumdaki gelimeyi ortaya kartacakt. Bu o kadar yaygn bir kullanm haline gelmiti ki Os manlI ttihad ve Terakki Msr ubesinde ayrlk szkonusu olup bir grup yeni bir rgtlenmeye gitme karar aldklarnda, bunun nedenini ...(Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti) mevcudatdan hibirinin masun-l-inkyad ka lamad (kanun-i tabi)n dest-i tahribiyle ihtiyarlam...1 6 3 olmasna ba lyorlard. Sabahaddin Beyin deyimiyle; ...Kanun-i tekml hadisat- tabiyede olduu kadar hadisat- ictimayede de hayat muhitine en iyi tevafuk eden ellere tevdi ile terakkiyi temin ediyor. Madem ki deidirmek elimizde deil hedef-i matluba isl edecek yol bizde ise onu bir an evvel kefederek ta kibin resine bakmalyz ki bir esaret-i katiyenin bir mevt-i m anevinin makhr-i ebedsi olmayalm...1 7 0 gereken, Sosyal Darwimsmin izdii bu yolu anlamak ve izlemekten ibaretti. Ancak bu kuramn ufak bir prz vard ki, o da beraberinde iledii bir ihtillci pratikten yoksuniuu idi. Yaklam, byk apta Marksizmin fi nalist bir ekilde yorumlad toplum biiminin deiiminin kanlmazlna benzer, ama M arxm ngilizlerin kaba evrimcilii1 1 olarak yorumlad bu kuram onun getirdii ihtillci ve basit praxisden tamamyla yoksundur. Biz zat bir Jn Trkn belirttii gibi:
...Yalnz tabiat harektnda hlidir. Kanun-i tekml bir terakk-i tedricidir... Zira ilme, felsefeye, bir gye-i hayaliyeye mstenid ol mayan her fiil ve hareket bugnk Bulgar, Ermeni ihtillleri, Abdlhamid'in katliamlar tarzndakiler ... bir ekvet olduu gibi hibir fiil ve hareketi mmtec olmayan emeller, gye-i hayaller de zayidir. Sultan Abdlazizi hal' eden asker kan dkmee ihtiya grd m?...1 7 2

bu yaklam 1906 ylma kadar, Jn Trklerin ileri gelenlerinin dnce ola rak ihtill kavramna neden pek de olumlu yaklamadklarn gsterir. Bu
(168) (169) (170) (171) (172) stanbulda Akadem i Tesisine Dair Ahm ed Rzann Arizas, Paris, (22 M uharrem 1311-6 Austos 105) B B A -Y ldz Esas Evrak, 14/1234/126/9. Esoab- Teekkl, Hak, no.32,15 K nn-i evvel 1900-23 aban 1318, s. 1. M [enmed] Sabahaddin, Genlerimize Mektub: Rus htillinin Mana-y timasi, Terakki, [no. 1], [Nisan 1906], ss. 7-8. George H. Sabine, A History o/ the Political Theory, 4.Bask, Dryden Press. (Illinois:1973) s. 687. ihtill, ra-yi mmet , no.55,15 Temmuz 1904-1 Cemaziylevvel 1322, s. 3.

52

yaklam onlar mutedil muhalifler snfna sokar;1 7 3 ancak Jn Trkler a ra snda sre iinde, bu dnceden farkl bir ihtillcilik fikrin de gelitiini; imdilik belirtmekle yetinelim. Fakat, Jn Trklerin bu eit bir terakki fikrinin peinde komakla d nce sisteminde nemli bir deiiklii gerekletirdiklerini gryoruz. He men hemen her frsatta deinilen terakki fikri1 7 4 fazlaca mphem bir kavra m tavsif iin kullanlmaktadr. En azndan bu fikir ileriye ynelik gelimeyi tanmlamaya gayret gsterir. Halbuki; geleneksel dnce temel olarak, s nrlar belli bir idealden sapmann tespiti eklinde bir yntem kullanmaktay d. Geri, Trk Siyasal Dncesi daha sonra yeni ideal dnemler retmemi ve sorunlar bu yeni ideal dnemlerden sapmalara balamam deildir; ama terakki fikrinin, dnce sistematiine nemli bir deiiklik getirdiinden, de kuku yoktur. leride greceimiz gibi, Jn Trkler genellikle pozitivizm gibi, bireyin toplum iindeki roln fazla nemsemeyen kuramlara byk ilgiler duyacak lardr; ancak bir yandan da bireyin toplumdaki gelimeye daha ok mdaha le etmesi gerektii yolundaki fikirlere artan bir ilgi gstereceklerdir. Doal olarak bu iki fikrin nasl badatrlabildiini anlamak pek kolay deildir. An cak, Schopenhauere duyulan byk ilgi, Sabahattin Bey ve taraftarlarnn 1906 tarihinden itibaren teebbs-i ahs fikri etrafnda youn bir propa gandaya balamalar, Samuel Smilesn self-help dncesinin geni apta tartlmas bu konuya da deinmemizi gerektirmektedir. Schopenhauere duyulan ilgiyi daha evvelce inceledik. Ancak, kendisinin felsefesine duyulan bu ilginin yamsra, Kant moralini ykan ve temel olarak tek bireyi ele alan ona Weltberwinder eklinde bir nitelik veren bu dn re alka byk apta kiinin toplumsal yaama mdahale etmesi gerektii fikrinden kaynaklanmaktayd Bir Jn Trk. Bchner ile beraber kendine r nek ald Schopenhauerin bu rolne aktan iaret etmiti.1 7 6 H atralar eli mizde bulunan Jn Trk ve dnemin aydnlarnn ounun Schopenhaueri b yk bir ilgiyle okuduklarn belirtmeleri,1 7 7 bu adan ilgin bir gstergedir. Nihayet, Tekilt- Mahsusada grev alan bir ttihat yazd kk hatra kitabna Schopenhauerin nsann btn hayat boyunca elde edecei en yk sek vasf kahramanlktr ifadesiyle balamay uygun grmt.1 7 8
Ahmed Saib Beyin Muvaffakiyeti, ra-yi mmet, no.69, 19 ubat 1905-15 Zilhicce 1322, s. 1: ...ihtilli sokaklarda deil, zihinlerde, usl-i hkmetde, mekteblerde, ilm maTfetde istiyoruz.... (174) Ahlk ve Maarife Dair, Osmanl, no.122, 15 Eyll 1903-23 Cemaziylhir 1321, s. 3. (175) [Abdullah Cevdet], klil-i Matem, Ta Basma, [Viyana], [1901], s. 6. (176) Abdullah Djevdet, Un Precurseur Anarchiste:Ebou-Ala-el-M uarri, Les Temps Nouveaux Supplement Literaire, t.2, no.5, (1898), ss. 556-57. (177) Zeki Velidi' Togan, Htralar..., s. 29, Yusuf Kemal Tengirek, Vatan Hiz metinde s. 63de Schopenhauerin (Philosophie de la volont) ve (Penses et fragments) adh eserlerim okuduklarn belirtmektedir. (178) Hamza Osman Erkan, B ir Avu Kahraman, nklp Kitabevi, (stanbul: 1946), s. 6.
53

(173)

Doktor Bahaeddin akire gnderilen bir mektupta ise, bu kez Nietzche nin volonte fikrinin ilgin bir yorumunu grmekteyiz:
...VclontS hakkmdaki nazar iyenizi tamamyla tasdik ederim. Fakat bu haslet mahvedilmi bulunursa yeniden tesis in zaman ister. Halbuki bugn Trklerin arasnda Alman hakmi (Nietzche)nin tas vir eyledii volonte sahibi olarak yegne Abdlhamid vardr. Nokta-i mnteh-i im line varabilmek in rehgiiznndaki mevni zr zeber etm ekde , hedef-i maksda varmak in kan dkmek, hnemn sndrmek rz ve namusu pyiml etmek, kolera, veba, verem, frengi sertan illetlerine gpta etdirecek suretde tahrib-i hayat eyle mek hmisatmda volonte sahibi kendisidir. Binaenaleyh o byk ve metn volontesiyle daim galib her zaman hakim, biz zavalllar o kk, belirsiz volontemizle her vakit malubuz...

Sabahattin Beyin, Le Play ve Demoiins'den mlhem fikirleri zerinde ikinci ciltte durulacaktr. Smilesn fikirleri, merutiyet sonrasnda Osmanl toplumunda daha moda bir hale geleceklerdir.1 8 0 Btn bunlar, yava yava bi reysin ortaya kmakta olduu ve bu srecin Tanzimat ile balad yolunda ki sav desteklemektedir,1 8 1 Ancak, dncenin ulalmas gereken ve fazla belirgin olmayan terakkiye ynelmesi, grdmz gibi bireyin rolne ar lk verilmesi fikrini kuvvetlendirmekle beraber, bireyi toplum iinde eriten pozitivizm gibi dnce sistemlerine duyulan ilgi ok daha fazla olmutur. Ama, sonuta ben sen yok biz varz eklindeki bir cemiyet mistiine varan dnce Osmanl toplumunda egemen olmakla birlikte, bireyi n plna geir meyi amalayan dncelerin de filizlenmesinde Jn Trklerin nemli rol olmutur. Bu alandaki uyumazlk ise bir grubun Jn Trk olup, dierinin olmamas anlamna gelmez. nk, zihniyetini ortaya koymaya altmz Jn Trklk, bugn bizim kullandmz saclk veya solculuk eklinde kapsayc bir kategoridir. Bilim ile milletin kurtuluunun ilenmesi srasnda Jn Trklerin zerin de durduklar ikinci nokta, her alana nfuz etme yeteneinin olduu varsa
(179) Bahaeddin kir Beye gnderilen imzasz, 22 Mays 323 tarihli, Hamiyet perver Kardam balkl mektup. M ektuptaki baz ifade benzerlikleri anakkale ubesinden gnderildii izlenimini uyandrm aktr. Bahaeddin kir Bey Evrak/zel Ariv Doktor Nazm B eyde ...Renan hibir dini sevmez her frsatda din m ani-i terakkidir diyerek insanda terakkinin esasl art olan initiative kuvvetini sndrr der. Bu eser hakknda en doru muhakemedir... eklindeki yorumuyla szkonusu balantya ia ret etmektedir. Nazm Beyden- shak Sktye [Paris], 20 Terin-i sn 1901, A rkivi Qendror, 19/106-5//48/1385. Samuel Smiles, Sebat ve Mahsin-i Efal Tasvirleri ve Avn- Nefs: SelfHelp, tihad, no.90-1, 23 Knn-i sn 1329, s. 2010 v.d, Ahmet Hamdi Tanpmar, 19 uncu Asr Trk Edebiyat Tarihi, Beinci Bas k, (stanbul: 1982), s. 130.

(180) (181)

54

ylan bilimin, ynetim konusunda da devreye girmesi gerektii yolunda idi. Uzun sre nce Mnif Paa bize bilime dayal olarak ada ynetici tipini izmiti :
....nki u zamanda asr- sabkada olabildii misll idare-i umur-i devlet yed-i n-ehl- chelada kalamayub mutlaka baz fnn-i mtenevvaya ve bahusus usl-i idare-i mlkiye ve miinasebt - dveliyeye muttali zevatn ser-krda bulunmas l-bdd olduun dan heyet-i hazirann olvechile muktaziyat- asra mutabakat yn- teekkr ve mahmidet mevaddandr., .s*

Ayn fikrin; eitli Avrupa devlet adamlarnn tantmnn vkel ve la-y umur-i Devlet-i Aliyyeye mirat- hareket ve sekent olarak bir hsn-i ib ret...1 8 3 verecekleri eklinde de ilendiini gryoruz. inaside:
Adi hikmetle eden sen gibi rey tedbir Kahramandr ne kadar etmese ceng cidalm

dizeleriyle belirttii gibi; artk, Bayie, Jean Baptiste Rousseau veya Mnif P aamn Trkeye evirdii1 3 5 Fenelonun iledikleri ekilde toplumdaki kah raman tipinin de deitiini vurgulamaktadr. Ynetici (kahraman) ise:
Aceb midir medeniyet resl dense sana Vcd-i mcizin eyler taassubu tahzir Bir tkrmedir insana senin kanunun Bildirir haddini Sultana senin kanununm

yukarda Reit P aaya sunulan vglerdeki gibi deta doa yasas niteliin deki gce sahip bir yasa ile i grmekte, Sultanlara haddini bildirmektedir. Jn Trkler tarafndan ise ynetimin artk ada-bilimsel bir izgide ol masnn gereklilii srekli ilenen bir tema olarak karmza kmaktadr. nk, ...Bu cihan em-i terakkidir. Her eyde terakkiyat mehud olduu
(182) Mnif, Darlfnn Dersleri, Mecmua-i Fnn.. no.8, aban 1279, s. 332. (183) [Abru Sahak], [Avrupa Tarihinin 5 Byk ahsiyetinin Tercme-i A h vli], Sleymaniye Ktphanesi, Yazma Balar, no.2265, v.l. (184) Zikreden, Ahmet Hamdi Tanpm ar, 19 uncu Asr..., s. 201. (185) Mnif Paa, Yusuf Kmil Paa tarafndan evirilen, F6nelonun, Telemaque adl roman dnda kendisinden eitli paralar ald, Mnif Efen di (ez hlef-y Oda-i Tercme-i Bb-li), Muhavert- Hikemiye: Fran sa Hkem-y Bnmndan Voltaire ve Fenelon ve Fontenellein Telifatmdan, Ceriaehne Matbaas, (Dersaadet: 1276) eserinde bu tantm yap mtr <186) Ahmet Hamdi Tanpmar, 19uncu. Asr..., 196. Tanpm arm yorum u iin bkz. s. 2Q2/n.20.
55

gibi usl-i dveliyece de terakkiyat- muntazama ve inklbt- tedriciye l zumu meydandadr...1 8 7 Daha ak bir ifade ile :
...Asr- hazrda terdkkiyat- cedide-i fenniye ve medeniyeden hak kyla istifade eden ve bu syede ikml etdii techizat- berriye ve bahriyesine dayanan herhangi bir devlet kk olsa bile hukuk-i beynelmilelden ziyade kuvve-i harbiyesine istinaden taarruzat- hriciyeden asla perv etmiyor. Htkuk-i sarihasnm muhafaza ve icabnda mdafaas in kuvvetini mye-l-istind biliyor. Hat t, Belika, Hollanda gibi dvel-i muazzamadan madud olmayan ve fakat medeniyet-i hztrnm pivgnmdan bulunan devletler bi le.,.

Osmanl aydnnn temel problemi olan devleti kurtarmann artk baka are si kalmamtr. Nedeni ise, Sabahattin Beyin belirttii gibi:
Fen menfaatdr olduumuz hadist bir usl dairesinde i-edkik edebilmek ve m m kn olabildii takdirde tedkikatmtzt tecrbe ile tefti etm ek syesinde doar. H adim i ve vu ku a t hibir usle tabi olmayarak geliigzel tema grenekden baka birey tevlid ede mez. Mesel km kcm m megul olduu bir hadise ile cerrah da me gul oluyor. Fakat birisi hibir usle tabi olmayarak tedavide de vam ettii in sanatn ilerletemiyor. Grenek derecesinde kalyor. br ise, bir usl dairesinde ald in sanatm daima ilerle tiyor, zdrabt- beeriyeyi azaltyor...y>m

geleneksel yntemlerin artk her alanda gsterdii yetersizliktir. Ya an gerektirdii bilimsel bir ynetim biimi gerekletirilecek ya da sorunlarn devam gze alnacaktr. Burada szkonusu istein dnce biimi bakmn dan enteresan bir boyutunun da olduunu grmekteyiz. Bir Jn Trk gazete sinde yaynlanan aadaki paraya baktmzda:
(187) (188) (189) (190)
56

M emleketi bugn istil eden fenalklar nereden neet ediyor? Kanun-i adle ve nizam- medeniye riyet edilmemesinden. Buna., nasl riyet olunur? Kanuna riyet maddesi her milletde birdir...m

Bb-ii ve Siyaset:Makale Numero:!, Himet, [Cenevre], xo.2,9 ubat 1894-27 Knn-i sn 1309, s. 1. Hilfet-i Osmaniye Tehlikede, Osmanl, no.32,15 M art 1899-3 Zilkade 1316, s. 4. M[ehmed] Sabahaddin, Genlerimize Mektub: Neriyat- Siyasiyemiz^ Terakki [no. 1], [Nisan 19063, s. 3. Bend-i Mahsus, Osmanl, no.71, 1 Terin-i sn 1900- 8 Receb 1318, s. 3.

tm toplumlar iin geerli olabilecek bir kuraln Osmanl toplumu iin de uy gulanmak istendiini gryoruz. Doal olarak, bu dnce tarihimizdeki di er nemli dnmlerden biridir. Jn Trklerle ortaya kan yeni dnce biimi artk yalnz Osmanl veya slm toplumlar gibi ereveler iin geerli zmler nermek yerine, daha global kuramlara ynelmeye bala mtr. Burada, szkonusu evrensellik iddiasudaki kuramlara duyulan ilginin gitgide arttn ve belli bir srecin sonunda bu kez isel zelliklerin fazla nemli olmad eklindeki bir fikrin Trk dncesine yerlemeye balaya cam belirtmemiz gerekir. USSALLAMA ARZUSU VE SADAKAT SSTEM LE ATIMA : ada ve kenderine gre bilime dayal bir ynetim biiminin kurulma s yolundaki arzunun en nemli etkisi; kukusuz, temelinde kiiye ballk olan bir yapnn yerine ussal ve yasaya bal bir yapnn geirilmesinden kay naklanmtr. Baka bir deyile, sadakatlin yerini kurallarm almas on sekizinci asr sonundan itibaren ortaya kan yenilikilerin ba ura olmu tu. Nitekim, bu grubun ilk abalarndan biri, yneticilere imde padiaha ba lln da yer ald; fakat en nemli ksm rvet ve ahs hediye almaya caklarna dair yemin ettirmek olmutu.1 9 1 zellikle Tanzimat hareketi ile y netimin sadakat ilkesinden ziyade rasyonellie bal kalmas yolundaki aba lar byk bir hz kazanmt. II. Abdlhamid dneminde ise eski bir devlet adamnn:
...kavlen v e fiilen doruluk ve m add ve ma'nev htfz- em anet sadakatdr ve iltizam - hakk-t nim et ve insaniyet ile namus ve hamiyetve iffet dahi sadakatdandr. Bu hesaili haiz olanlara sadk ve aksini ihtiyar eden lere kzib ve hain denilir, Umur-i devletde saadet -ve selm ete h di sadakat ve em niyetdir..,m

eklinde tanmlad sadakat, yeniden sistemin temeli haline getirilmeye a llmtr. Geri, konu zerinde yaplacak bir ierik analizinin durumu ok daha iyi aydnlatmas mmkndr ama grebildiim belgeler arasnda do rudan kiisel ballk bildiren ifadelerin szkonusu dnemde evvelkine naza ran olduka byk bir art gsterdii kanaatine varmamz mmkn kla bilecek verilere rastladm belirtmek isterim. zellikle, Mabeyn ile olan dorudan muhaberatta kullanlan azat kabul etmez kleleri gibi sfatlarn bolluu dikkat ekicidir. Bir Dahiliye Nazrnn Makedonya sorunu iin ver dii slahat lyihasna baktmzda:
(91) (192) Hayreddin, V esaik-i Tarihiye v e Siyasiye Tetebbuat, (lk bin), (Istanbul:1326), ss. 55-56. Sadnzm Mahmud N edim Paann yin e-i H ikm et ve D evlete Dair K i t a b (1278), Fatih Millet Ktphanesi Yazmalar, Trh. 1022, v. ?/a-b. 57

...hibir ehliyet ve istihkak- ubeydanem olmad halde mahza eser-i atf et-i lya olarak min gayr-i liyken Dahiliye Nezareti hidmetiyle km-kr olmu bir abd-i mem lk bulunduuma mteehkiren mlhzat- kemternemin saika-i ubudiyet ve sadakatle pye-i erh-i i'lya arz takdimine ictisar klnd....1 1 1 3

sadakati ok ar ekilde belirtici ifadelerle karlayoruz. Ayn kiinin ba ka bir lyihasn gzden geirdiimizde:
...Taattuft ve tifat- hazret-i hilfetpenh asr- mekrrm nisrndan olarak bu abd-i kadtm-i sadakat in (emekdarm) oldu buyunddukda olmas kullar hakknda cihan baha saadet-i bi-nem-t bulunduu teekkre muktedir olamayacak bir lisan- edeb tazm ile itiraf ederim. Her bende-i devlet perverde-i nimet olduu ci hetle devletin uabat- idaresine aid fevaid huslii in sarf- zihn eylemek mukteza-y hamiyet ve ubudiyet olub...yy1 3 4

bu defa iliki dzeyinin Tanzimat ricalinin dndnden ne kadar farkl bir noktaya gelmi olduunu daha iyi kavryoruz. Gene Memduh Paa rneinden gidecek olursak kendisine Sadr- zm izlemesi gibi devletteki hiyerari anlaym tamamen yok varsayan bir emir iletildiinde kendisinin buna:
< .< ....Hukuk-i mukaddese -t zat- evket ve umur-i mhimme-i dev let mebhisinde mugayir-i sadakat temayvlt izhar eden kim olursa olsun velev sadr-zm bulunsun n muhalif durmak diyam ien ve hamiyeten kerlerne icabatdandr .. .,9 S

eklinde bir cevap vermeyi mnasip grmt. Tahsin P aann Mabeyn Ba ktipliine atan srasnda Sultan ile arasnda geen muhavere de bekle nen ilikiyi gstermesi bakmndan ilgintir: Hsn halinizi iittim ve sizi baktiplie kendim intihap ettim. Mstekimane hizm et edeceinizi mit ederim. ...Siz vazifenizi hibir tarafm tavsiye ve himayesine, hibir makamtn iar ve inhasna medyun deilsiniz. Bu lutfu mnhasran benden grdnz. Binaenaleyh benden baka m erdiniz benim irademe ink yattan baka gayeniz olmyocaktr ...1 9 s
B B A -Y lz Esas Evrak, IV /104/88. <194) B B A -Yldz Esas Evrak, (195) B B A -Y ldz Esas Evrak, IV/104/88. (196) Tahsin Paa, AbdiUamit
58

<193)

(Memduh Paa E vrak) /2 Zilhicce 320,31/1221(Memduh Paa Evrak), 31/1221-IV/104/88. (Memduh Paa Evrak), /26 evval 325, 31/1221Yldz Hatralar, (stanbul:1931), s. 6.

Aym dnem iinde sadakatlerinden dolay Sultandan zel ihsanlar iste yen devlet ricaline baktmzda tespit edebildiimiz kadaryla olduka byk rakam larla karlayoruz.1 9 7 Bu durum bize jurnalcilik olaynn nasl (197) karttm liste yledir ;
Tophane Miri Zeki Paann 160 dnm arsa ihsan istirham, B B A -Y ildz Perakende, 11 Ca 1326/no.465, Hariciye Nazr Said Paann Kuruemede yal ihsan iin arizas, B BAYldz Perakende, 6 Ra 1303/no.l52. Said Paa'ran dier bir ihsan talebi, B B A -Y ldz Perakende, 4 Za 1303/no. 995. Ev ihsan isteyen eitli ricl, B B A -Y ldz Perakende, 1305/no.l072, eitli emlk istekleri, B B A -Y ldz Perkende, 7 Z 1308/2755, 9 Z 1308/ 2759. 4 Ca 1309/611,7 1309/no,1245, 4 Za 1312/no.l512, 5 Za 1302/no.l633, 1 B 1310/847. Yver-i ekrem Dervi Paanm atiye talebi, B B A -Y ldz Perkende, 16 L 1311/no. 1244. Yverndan Ahmed Ali Paann ihsan- hne istirham, B B A -Yldz Perkende, 22 S 1313/no.ll50. Ticaret ve Nafa Nazr Mahmud Celleddin Paa ile Meihat Mstear Ali Rza Efendinin birer ev ihsan hakknda arizalar, B B A -Yldz Pe rkende, 13 R 1314/ no.6320, 8 Z 1314/no,1339. Mabeyn ktiblerinden Kmil Beyin hane ihsan talebini havi arizas, B B A -Y ldz Perkende, 10 N 1314/no.894. Hayreddin Paazadelerin, Cemaleddin Efganiden boalan evi istemeleri, B B A -Y ldz Perkende, 17 L 1314/no,1056. Beyolu m utasarrf Enver Beyin ayn talebi, B B A -Y ldz Perkende, 8 Z 1314/no, 1339. Umum asker m ektebler ikinci nazr Ferik Ali Rza Paanm ayn tale bi, B B A -Y ldz Perkende, 30 Ca 315/no.591. ehremini Rdvan Paam n benzer talebi, B B A -Y ldz Perkende, 2 Ca 1316/no.763. Muhtelif ahslarn padiahdan ihsan, atiye istirham lar, (14 Adet), BBA-Yd,z Perkende, 7 Ra 1317/no.398. Beyolu M utasarrf Enver Beyin ihsan talebi, B B A -Y ldz Perkende, 19 B 1317/no.ll59. kinci Ordu Miri rif Paann Niantanda bir konak ihsan buyurulm as talebi, B B A -Y ldz Perkende, R 1320/no.436. Mir Sadeddin Beyin ihsan talebi, B B A -Y ldz Perkende, 21 M 1322/ no.7. Maarif Nazr Haim Paann atiye istirham n havi arizas, B B A -Y ldz Perkende 14 C 1325/no.l464, Mir Abdullah Paanm Beylerbeyinde kira ile oturduu yalnn kendi sine ihsan hakkm daki istirham n havi arizas, B B A -Y ldz Perkende, 17 B 1325/no.l536. Yver-i Ekrem Ruen Paanm Beyrut Liman imtiyaz talebi, B B A -Y il di z Perkende, 10 B 1304/no.549-1, 6 B 1304/549-2. Yver-i Ekrem Cemil Paanm Haleb-skenderun demiryolu imtiyaz ta lebi, B BA -Yldz Perkende, 23 Ra 1305/no.223. Mnir Paam n Dramada, bir batakln temizletilmesi imtiyazn istem e59

toplumsal bir hareket haline geldiini aklamakta da yardmc olmaktadn. Jurnallerin tmnn elimizde bulunmamas, hatt nemli bir ksmnn yok edilmi bulunmas nedeniyle bu konuda genelleme yapmak tam olarak mm kn deilse de, elde bulunan jurnal veya benzeri yazlar ilgin bir durumu karmza kartmaktadrlar. Bunlarn bir blm cidd saylabilecek hibir olay veya tasavvuru ihbar etmezler. Ve tamamen kendilerinin aslnda do rudan farkedebildikleri durumlar bildirecek dzeyde bir sadakata sahip ol-

si, B B A -Y ldz Perkende, 27 1305/no.686. Defter-i Hakan Nazr Ziya Paann, B artn ve Am asradaki kmr m a deni imtiyaz talebi, B B A -Y ldz Perkende , 1 N 1308/no.22, Dervi P a anm Serezde imtiyaz talebi, B B A -Y ldz Perkende, Ra 1307/no.260, 5 1307/826,17 Za 1307/1288, 2 Ra 1307/no.l47, 3 Ca 1308/no.l209, Baz m uteber zevatn bir anonim irket tesisiyle, kmr madeni imtiyaz ihsan talebine dair, B B A -Y dz Perkende, 18 C 1307/no.578. Dervi Paaya verilen Ergani madeni, B B A -Y ldz Perkende, 6 N 1308/ no.2232. kinci Frka kum andan Mir evket Paanm bakr madeni imtiyaz ta lebi, B B A -Y ldz Perkende, 25 1317/no.l453. Dahiliye m stear Ahmed Refik Paan imtiyaz talebi, BB A -Yldz Pe rkende, 6 Za 1317/no.l988. Dahiliye Nazr Memduh Paanm istedii bakr madeni imtiyaz, B B A Y ldz Perkende, 23 Z 1317/no.2183. Damad, seryver Mehmed Paanm imtiyaz talebi, B B A -Y ldz Perkende, 2 Ra 1318/no.420. Sadrzama verilen m refte gazocaklar imtiyaz, B B A -Y ldz Perkende, 22 1318/no.ll82. Tarsusda bulunan krom madeni imtiyaznn yverndan Ferik Ahmed Ali Paaya verilmesi, B B A -Yldz Perkende, 23 R 1320/no.523. Necib Melhamenin tekil edilen bir irket iin imtiyaz talebi, BBA-Yldz Perkende, 18 Za 1320/no.l546-l. Yver-i ekrem kir Paann vapur iletmek iin husus ruhsat talebi, BBA-Yldtz Perkende, 320/no. 1964-2. T urhsn Paanm maden imtiyaz istei, B B A -Y ldtz Perkende, 1320/no. 2042, Topjane Miri Zeki Paamn stanbul Elektrik imtiyaz istei, B B A -Y ildz Perkende, 6 N 1324/no,774. Hasa Miri Mehmed Rauf Paann Selnikde altn madeni imtiyaz ta j lebi, B B A -Y ldz Perkende, 6 S 1325/no.l73. Yverndan Ferik Mehmed Sreyya Paann Dzce kasabasnda m anga nez madeni imtiyaz istemesi, B B A -Y ldz Perkende, 11 S 1325/no.l74. Mabeynci Mehmed Arif Beyin Aydmdaki krom madeni imtiyaz istei, B B A -Y ldz Perkende, 13 1325/no.679. Dahiliye Nazrnn ttn imtiyaz talebi, B B A -Y ldz Perkende, 19 C 1320/ no. 1521-1 Defter-i Hakan Nazr Ali Rza Paam n bataklk imtiyaz ta lebi, B B A -Y ldz Perkende, 3 Ca 1306/no.741. Mabeyn m tercimlerinden Luiz Sabuncunun Ordu ehri civarndaki pet rol madeni imtiyaz talebi, B B A -Y ldz Perkende, 4 M 1311/no.l40.
60

duklarn ispat amacn tarlar.1 3 8 Jurnallerin aklanmas szkonusu olduun da kendisinin de jurnal vermi olmas kuvvetle muhtemel olan bir ahs bu konuyu aa kavuturan bir mektup ile:
...Jurnallerin kamilen ner edilmesinde srar etm ek iyi bir netice hs etmez. nki idare-i menhuse-i Hamid zamannda her jurnal vermi olan hain-i vatan, hain-i mutlak deildir. Bunlarn iinde yaptn bilmeyen deta modaya tabiyet eden, m evkileri, memuri yetleri dolaysyla jurnal vermee mecbur tutulan kk rtbeliler pek oktur. Eer o vehile hareket etmese idiler bu adamlarn m ev ki ve memuriyetlerini muhafaza imkn dahilinde olmad gibi nefy ve tagrib ihtimali yzde doksan dokuz idi...1 9 9

jurnalciliin kiisel ahlkszlktan te toplumsal bir boyutu olduuna iaret etmiti. Bahriye Nezaretinde Saray iin casusluk yapan bir ahs, Saraya
M ir Fuad Paam n Ergiri bakr madeni talebi, B B A -Y ldz Perakende, 7 S lgll/no.297. Sadr-zm Halil Rfat Paam n Edirnedeki petrol madeni talebi, BBAYldtz Perakende, 5 Z 1314/no.l498. T erifat- Umumiye Nazr Mnir Paanm krom madeni imtiyaz talebi, B B A -Y ldz Perakende, 28 S 1315/no.330. Necib Melhamenin skdar ve Kadky tram vay imtiyazn istemesi, B B A -Y ldz Perakende, 21 Za 1315/no.l352. Yanya Vali ve kum andan Ahmed hsan Paaya iftlik ba, BBA-Yldz Perakende, 1 Za I305/no.l61. Mabeyn m ensubu M nir Paa'ya balanan bin lira, B B A -Y ldz Perkende , 16 B 1306/no.919. Ba5 yalsnn tam iri gerekesiyle yaplmtr. Rza Paaya ihsan buyurulan (2850) lira, B B A -Y ldz Perakende, 18 Ra 1313/no.2980. B unlar dorudan Padihdan, sadakat belirtilerek ve karlksz olarak istenilen imtiyaz, para ve benzeri deerlerdir. Ayrca, Tophane Miri Ze ki Paanm isteklerinden yalnzca rnekler yalnzca rnekler seilmitir. B unlarn m iktar adet olarak yz civarndadr. Bu konuda dier ilgin bir istatistik bilgi ve yorum bnlem in Mahmud Kemal nal, Son Sadnazamlar1 IX. Cz, Devlet Kitaplar, (stanbukt.y), s. 1291: ...Mddeti Sal tanatnda bir ok zata, hatt hatru hayale gelmeyen ehasa rtbei ve zaret ve miri tevcih edilmidir ki lenlerden maada halinde yze y a kn vezir ve mir 250den fazla rtbei bal 550yi mtecaviz rtbei u snf evveli, ISS Rum li Beylerbeylii payesi ricali ve bunlardan aa rtbe ve payeyi haiz, m uhtelif mesleklere mensub binlerce dem, h att esafil ve erazili avamdan bir ok ahs mevcudd..,. eklinde veriliyor. (198) Bir sre sonra jurnal eklinde balayan bu t r ihbarlarn iyi dilekler bil diren rya tasvirleriyle bittiini gryoruz. rnek iin bkz. Kastamonu Vali Muavini Mehmed Galib Bin Saidin 13 evval 318 tarihli yazs, [ Tah rirat Mecmuas], bnlem in Mahmud Keml Inl Yazmalar, K-2522 (iinde), v. 5. (199) Ayn N, Jurnaller: Aldmz Bir Varakay Bervech-i ti Dere Ediyoruz, T anin, 10 Knn-i evvel 1909-27 Zilkade 1327, s. 2.
61

ihbar edildiinde Sultan yaplan iin fariza-i ubudiyet olduunu belirterek, bu ahs iin casus diyenleri cezalandrma yoluna gitmiti.2 0 0 Gene, Tahsin Paa hatralarnda herhangi bir P aanm veya ileri gelen bir ahsn ada m olmann ve onlar iin bilgi toplamann ok doal kabul edilen bir durum olduunu bize nakletmektedir.2 0 1 te bu nokta medeniyet-i frengneyi arzulamamakla beraber2 0 2 , bat tipindeki kurum lan gelitirmekten baka bir re gremeyen ve bununla vnen Sultann603 en zayf noktalarndan birini olu turuyordu. Mardin, dikkatimizi soyut deerler peinde koan bu kimselerin, mevcut sistemin belirmeye altmz zellikleri ile olan atmasna dikka timizi ekmektedir.804 Gerekten de Jn Trk yaynlarm incelediimizde temel eletiri noktala rnn banda gelenlerinden bir tanesinin de, ynetim mekanizmasnn teme linin sadakate dayanmas olduunu grrz. Nitekim, Cemiyetin merkez yayn organnda Sultana ynelik eletiriler ve bunlarn yneltilmesi srasnda sadakat belirtici sfatlarn istenilmeden kullanlmasnn nedeni yle aklanmaktayd :
....Pdihm, mlk ve millete muhabbetimiz bize,- zt- hmyn larna kar hrmetli lisan kullanmakda belki kusur etdiriyor. Ne ya palm ki fart- sadakat, hrmet ve ubdiyet gibi kuyud-i zahiriyi yazmakda bizi muztarr brakyor ...,sM
(200) B B A -Y / M tenevv (Gnlk) Maruzat, 12 Ra 1311/no. 631-2308. (201) Tahsin Paa, A bdiham it..., ss.30-31, Nitekim, II.M erutiyetin ilnndan sonra yaynlanan kitaplarda hafiyeler aklanrken, bal bulunduklar ri cale gre tasnif edilmilerdir. Bkz. H afiyelerin Listesi, (Dersaadet: 1909/ 1326). Hafiyelerin bu ekilde Fehim Paa araclyla maa alm alar iin bkz. B B A -Y ldz Perkende, 7 R 1320/no. 470. (202) Ahmed Salfihi, Osmanl ve A vrupa Politikas ve A bdlham id-i Sranin Siyaseti, K-TY, D.2/9521, (1303), v. 4. (203) Bu konuda Sultan tarafndan yazdrlan aadaki para belirttiimiz yak lama rnek olarak verilebilir : ...Majesteleri Abdlhamidin eitime ait siyaseti stata b ir tedbir ile balad. Mthi harp [93 H arbi] zarfnda Ruslar Edirneye yaklatk lar zaman m ajesteleri mlkiye hizmetleri iin ihzar bir kolej olan Ml kiye okulunu kurm ay dnd. Devletin btn gleri 1877-78 byk mcadelesinde yutulduu vakit halkn eitimi iin gsterilen bu mdebbirlik Prusya monarisinin Jenadan sonra Alman anavatann Napoleon istilsndan tahlis iin izledii siyaset ile ayn ruhu tayordu... Bkz. brahim Hakk, Is Turkey Progressing?. The Imperial and Asiatie Q uarterly R eviev, Nisan 1892, s. 268. (204) erif Mardin, Yenileme Dinamiinin Temelleri ve Atatrk, ada D ncenin Inda A tatrk, (tstanbul:1983), ss. 39 v.d. (205) Suret-i Ariza:Atabe-i ly-i Cenb- Hilfetpenhye, Osmanl, no.7'3, 1 K nn-i evvel 1900-8 aban 1318, s. 3.
62

Gene, Jn Trkln en nemli merkezi olan Mekteb-i Tbbiyede ren cilere en zor gelen hususun trenlerde padiahm ok yaa eklinde bar mak olduunu gryoruz/2 0 6 ok sayda olayn kna neden olan bu hare ket3 5 7 soyut ideallere balanan kimselerin, kiiye ballk fikrine kar duy duklar tepkiyi gsterir,a08 Buna paralel olarak Jn Trk neriyatnn zerin de durduu temel konulardan birisinin de eitli grevlere getirilmekte liya kat yerine sadakatin temel olarak alnmas ve yneticerin bu nedenle me muriyet kontenjanlarna sahip olmalardr: ., .Memalik-i Osmaniyeyi idare in (dahil, haric) ne kadar m em u riyet varsa ricl-i kirm hazeratmm dest-i tasarrufundadr. Malm ya bizde memuriyet iin istihkak aranmaz, cihet-i ubudiyet taharri edilir. Sadr-zmm olu Cavidin yirmi, otuz, Nazr- Dahiliye M emduhun elli, altm, hatt iki seneden beri Malmatc Tahirin bile on, an be memur in yeri var: nsann bu makulelerden biri
(206) Bkz. Havadis, Mizan, no.174, 17 Zilkade 1313-30 Nisan 1896, s. 4280, Y.K. Tengirek, Vatan Hizmetinde..., s. 59, Tevfik Salam, Nasl Okudum, Aklamal kinci Bask, (stanbulrlOSl), ss.43-44. M ekteb-i Tbbiye-i hnenin, ynetim tarafndan endieyle karlanlan durum u nedeniyle okula Asker Okullar Nazr olarak gelen Zeki Paa rencilere bu konu ile ilgili olarak unlar sylemitir: ...Efendiler! Bize sizin ilminiz deil, yalnz uur-i hum aynda sadakatiniz m atlbdur... * erafeddin Mamum, ifadem, Kamus-i Tbbi, Osmanl Matbaas, Msr[el-Kahire]:191/1328), s.IV.Tunal Hilmi ise konuyu yle nakletm ek tedir: ...Ah o m ektebin zerimizde pek ok haf, hatrmzda bir ok ac yadigrlar vardr. (1308) senesi Hazirannn sekizinci Pazarertesi g n idi. Zeki Paa oraya da penesini atd. akirdan, Nazr Ali Saib P a a, etibba-y Osmaniyenin en mm tazlarndan mteekkil heyet-i idare ve muallimin muvacehesinde ne sylese beenirsiniz: imdiye kadar ah lksz doktor kyordu. Bundan sonra halk etibba yetidireceiz'.... Tunal Hilmi, Anarizm Nedir mi, dediniz?, Mizan, no.172, 16 Nisan 1896- 3 Zilkade 1313. s. 2460. Ayn okula m erutiyetten ksa bir sre nce duvarlara yazlan yazlar tahkik iin gelen Zlfl smail P aada ta lebelere kar yle konumutur: ...Bu yaptnz nankrlktr, bu h a reketiniz, velinimet-i bminnetimiz padiahmza kar kfran- nim et tir... Bkz. Hseyin Enver Sarp, Trk Genliine thaf: Trk Oca Na sl Kurulmutu?, Trk Yurdu, no.242, M art 1955, s. 666. Bu fikir zerinde M ardin bilhassa durm aktadr. Bkz.erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, ikinci Basl, (Istanbul:1983), s.16. Mardin, Bat tipi eitim messeselerinin temel etkisinin de daha derin olan byle bir tesir yaratm ak olduunu belirtm ektedir. Bkz. erif Mardin. LAlienation Des Jeunes Turcs: Essai DExplication Partielle DUne Conscience Revolutionnaire, Colloques internationaux du CNRS, no. 6IEconomie et Societes dans VEmpire Ottoman (fin du XVIIIe-debut ou XXe siecle), ss. 161 v.d.
63

(207)

(208)

ne ubudiyeti olmazsa velev Reid Paa iktidarnda olsun bir me muriyete nail olmak ihtimli uokdr...290

Jn Trklerin istedikleri deiikleri Bat kamuoyuna anlatmak amacn daki bir yazar da, bunlarn banda memuriyetlerin herkese ak tutulmas arzusunun geldiini zikretmektedir.1 2 1 0 Komite e ilikisi bulunan ve bundan dolay hareketleri merkez yayn organnda byk bir memnuniyetle anlatlan bir ksm zabitlerin de kumandanlar ile olan mnakaalarndan ayn eilim leri kolaylkla mahede etmek mmkn olmaktadr :
...A li Paa- Bu ifadtmtz bir lyiha haline vaz ile hepiniz m hrleyiniz getiriniz. Lkin efendiler madem'ki askeriz her bir emri dinlemee, her bir hidmeti yapmaa mecburuz. nki memuruz. Hareket-i vahanz bir isyandr. Sarf- nazar ediniz hakknzda iyi olmaz. Dier Bir Zabit- M adem ki askeriz, istediklerini yapmaa mec buruz. Siz de bizim gibi yalnz bir maala hidmet etmelisiniz, askerlikde msvat lzmdr. Siz adrda otururken zamm-% maa al nz, biz sabahdan akama kadar a, blak toprak kazalm. B u d a aat-i muktaziye-i askeriye mi veya bir inkyd- esirnemidir efen dimiz?! Hepsi Birden- Efendim, on gnde hir efradn yevmiyelerini tevzi etmekden baka bir ii olmayan Kaymakam Ali Bey, Binba Sleyman Aa, Ahm ed el-Yusuf Paazde Reid Bey ve Azimzde Abduh Bey ve zt- lileri nin dolgun dolgun zamm- maa al yorsunuz da biz alnmzn teriyle kesb-i istihkak etdiimiz bir pa radan sarf-% nazar ediyoruz ?!...
<209) Mektib stan b u ldan, Osmanl, no.44,15 Eyll 1899-1 Cemazylevvel 1317, s. 5. Kr, Yine Damad Beyler, Osmanl, no.26, 15 K nn-i evvel 1898- s. 4: ...Sadr- zamin hris-i ch olan damad Mehmed Ali Bey M iralay oldu. Mektebden kal drt senedir. Arkadalar eln mlzm- snidir.... Gene kr. Mabeyn-i Hmyn Muhabirimiz Beyefendi Haz retlerinin kinci Mektublar, Cret, no. 5, 25 K nn-i evel 1898- 15 aban 1316, s. 3. Bir Jn Trk ise Almanyaya gnderilecek talebenin Mah dum Beylerle, Damad Beylerden ibaret olduunu 3 > kzarak anlatm aktadr. Neemeddin A rifden - Ishak Sktiye, tarihsiz m ektup [1899?], A rkivi Qendror, 19/106- 5/97/1747. H [ab ib ] Antony Salmone, The Fail and Resurrection o/ Turkey, (London-1896), ss. 252-254. Kr. Mektub:Bir M emurun Hasbihali,* ra-yi m m et, no.32, 11 Temmuz 1903- 15 Rebiylhir 1321, s. 2. Gene kr. Sultanhamid ile M emurin-i Devlet, H rriyet2, no.19, 17 Temmuz 1895-23 Mu harrem 1313, s. 1: ...Bir kitab okuyamayan bir kapucu veya sucu veya mabeynci bir Maarif Nazr veya Adliye Nazr . veyahud bir ehremini intihab ediliyor ve !padih- ehlperver efendimiz hazretleri ise nlar tah sil ve nasb buyuruyor...s>.

<210)

64

Ali Paa- Efendiler! Siz zabitsiniz, askersiniz! Nin byle ya pyorsunuz, aklnz banza alnz, u hareketden sarf nazar edi niz. Bir Zabit- ...Sana ve sairlere fazla maa veren millet ve devlet bizim gibi ziyade alacak evld-t vatana nin vermesin... Biz millet devlete hidmet in mahlkuz. Fakat mstebidlere esir olmak in deil! Ali Paa- L havle ve l kuvvet il billh. Ben sizin gibi zabit grmedim. Bir Zabit-Her sznz yalan fakat bu sznz dorudur. Haki katen bizim gibi zabit imdiye kadar grmediniz. nki millet hu kuku nedir bilir, haklarm istemek in paalara deil daha yksek makama cesrne ve namskrne bilperva sz anlatr, izanl za btan daha yeni yetimee balad. Binaenaleyh biz maasz, hay siyet ve eref-i asker iyelerini payiml ile kullandnz dier zabitana makis deiliz! Biz eref-i asker nedir idrak ve tahsil etmi za bitler iz... $1L

Nitekim, tevcihat ve taltifatm, Bab li atlanarak dorudan doruya Sultana arz suretiyle yaplmasnn Bab-li brokratlarn dahi rahatsz edecek boyutlara ulatm,2 1 2 ayn ekilde Seraskerliin de askerlikteki terfilerde k dem uslne riayetin gereklilii konusunda eitli arz tezkereleri sunduu nu gryoruz,1 3 te, belirtmeye altmz gibi, otoritenin geleneksellii ile vn duy duu ve ona bu t r yaklamlarn prim toplad214 bir yapda soyut deerle
Mektb: am dan: Hicaz imendfer Ameliyat ve naat Taburlar Gene Zabitanm m Namskrne stifa ve fa-y Vazifeleri, Osmanl, no.75,1 K nn-i sn 1901-9 Ramazan 1318, ss. 6-7. <212) (Tevcihat ve taltifatm Bb-linin vesatetine m m anaat olunmakszn def-udan doruya atabe-i hilfetpenhye arz suretiyle istihsali tariki ih tiy ar olunduuna, bunun evvelce bu hususda sdr olan iradeye uygun dmeyeceine dair ariza msveddesi), B B A -Y ldz Esas Evrak, (Sadrtzm Cevad Paa Evrak), 31/111-26/111/86. (213) Zabitaniri terfiinde kdem esasna itina olunmasna dair. Seraskerlik tez keresi, B B A -Y /M tenevv(Gnlk)Marzat, 22 Ca.l314/no.3885. Tekidi iin bkz. B B A -Y/M tenevv(G nlk)M arzat, 6 Za 1317/no.8195. Tahsin P agada ayn, konunun M erutiyet hareketi zerindeki tesirine dikkat ek mektedir. Tahsin Paa, Abdlhamit...., ss. 98-99. <214) B ir telgrafnm enin giri blmnden vereceimiz rnek, zel ifadeler tamayp ortalama uslbu belirtir : ...Efendim, biz elhamdlillah Islmz, evketmeb efendimiz hazretleri em ir-l-m m inin ve halife-i resulullah- rabb-l-lem in olduundan do lay her vehile iradt- zllullahlerine m uti ve mnkadz. Gece gndz evkat- hamsede dua-i vcib-l-d-i padihyi icra ederiz. Yalnz bz istirhmtmiz vardr.... Bkz.BBA-rade-Husus, Cemaziylhr 1326/no. 83- (m kerrer) 581. Telgraf Selnikde topu birinci ferik kr Paa ta rafndan gnderilmitir.
65

n il)

rin peinde koan kimselerin ynetim ile en azndan tasarlayabildikleri ideal dzen bakmndan byk bir deer atmasnn ortaya kmasndan normal bir gelime olamazd,sls ve Jn Trkln nemli belirleyicilerinden biri de bu etken olmaktadr. Saray ile aralarndaki ilikiyi deerlendirdiimizde de ayn olgunun ba ka bir yn ile karlayoruz. Saray bakmndan Jn Trkler ile urama nn yolu onlar meslek-i sadakat ve ubdiyet#1 6 balamaktan ibaretti. Ni tekim, Jn Trklerle yaplan anlamalarda af iin onlardan sadakat ve itaatden ayrlmyaeaklarma dair vallahi ve billahi ve tallahi eklinde yemin etmeleri1 2 1 7 veya eski kt yollarndan vazgeerek dehalet ettiklerini2 1 8 bildi rir bir vesika imzalamalar isteniyordu. Saray asndan anlaml grnen bu hareketler ise bu tr anlamalar tamamen bir para szdrma faaliyeti ola rak gren komiteler asndan hibir deer ifade etmemektedir. Ancak, Jn Trkler zerinde soruturma yapan yabanc grevlileri fazlasyla artan bu durum018 iki tarafn ayn olay ok farkl iki ynden deerlendirmesi soSultana belirtilen amala yazlan risalelerden ise rnek olarak aadaki para seilmitir : ...Saltanat- seniye-i Osmaniyenin tarih -i tesisinden takriben alt yz sene m rr idb, m uhtac- slh bir hayli eyler var idi. Vakta ki kk bir aireti byk bir devlete ifra eden tevfik-i samedn Devlet-i Aliyye~i Osmaniyenin tensik ve slh vazife-i mhimmesini zt- hazret-i tacdr-i uzmya tevdi eyledi.... Aristokli (Nalbandzde), evketl zzet ~ l Gazi Sultan Abdlham id H an-t Sn, zmir, 1317, Topkap Saray K tphanesi, M.R.599, v. 17, Kr. v. 60-61. (215) erif Mardin, Jn Trklerin,.,, s. 16. (216) fade, Halil Halid ve Kzm Bey adl iki Jn Trk hakknda kullanlm tr. Bkz. Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 5 Ter-i evvel 132-89S. Londra Bykelilii A riv i , K.319(2). (217) Bkz. BBA-BEO fD ahiliye Giden, 97-3/46,(21 Temmuz 1314), 1341(2459 cevab)/86822, BBA-rade-H usust, Safer 1316/no.69-308, BBA-BEO /D ahilye Giden , 97-3/46, (25 Haziran 1314), 1269-574/86444, BBA-rade-Husus, Sa fer 1316/no. 34-187. (218) Msr ubesinin teslim protokolnde kullanlmtr. 2 Knn-i evvel [18] 97-7 Receb 1315, B B A -Y ldz Esas Evrak, 15/74-31-e/74/15. Jn Trkle rin taltifle dare-i ubudiyete girmek olarak tanm ladklar bu t rl davranlar eletirmeleri iin bkz. Asr- Acz,s> Osmanl, no.84,15 Ma ys 1901-25 M uharrem 1318, s. 6. (219) Cenevre Siyas Polisinin bir raporunda durum u ekilde belirtilm ektedir: ...30 Ekim 1899 tarihli raporunuzda da belirttiiniz gibi Jn T rk lerin Cenevredeki balca m aksatlar davranlaryla Trk hkm etinden ve Sultandan para ve madd karlar koparabilmektir. B unlarn bedeli bazen Osmanlnn ksa sre kmamas oluyor. Gzlemlerimiz u kanaate varmamz glendiriyor ki: Eer Trk hkm eti bu adamlarla m uhatap olmasayd bu oyun kendiliinden sona ererdi... Bkz. Geht zum Dossier Mechveret (Jung-Trken) al s. no.2, S.B/10 Mai 190-P.P.17/66 B undesarchiv-BERN, 21/14*250. Kr. Hocazde Mehmed Ubeydullahm - S ultana, Paris, 9 Temmuz 1313 tarihli mektubu, B B A -Y ldz Esas Evrak 15/74-17-e/74/15.
86

I I I

f f

i |
I

fiinnn

nucunda ortaya kmaktayd ki, yabanc belgelerde grdmz zellikle okullardan yetien kk rtbeli memur ve subaylarn ynetimin eklinden byk bir nefret duyduklar yolundaki ifadeleri bu ynde anlamlandrabilmemiz mmkn olabilir,2 2 0 Bizzat merkez yayn organnda grld gibi :
.... yz seneden beri pdihlarmza Allaha tapnr gibi tapn dk. Fakat memalik-i Osmaniyenin nsf elimizden tkd. Nsf- di eri de kmak zere bulunuyor. Artk yeter deil mi? Biraz tarihden ve etrafmzdaki milletlerin halinden ibret almak ve mesleimizi de itirmeliyiz...*21

bu eilim kiiye balla kar byk bir tepki eklinde, veya:

...Ne i-im Amerikal bunlarn cmlesine muvaffak oluyor? Bunu anlamak in Amerikallarn ocuklukdan beri aldklar terbiyeyi tedkik etmeli. Bizde ocuklarda aranlan balca fazilet uslu otur mak, grlt, amata etmemek ve nihayet el pmekten ibaretdir ki bir Amerikal ocuunu bu halde grrse hastalna hiikm ederek tedavi etdirir,..,m

iinden ktklar toplumsal koullarn sert biimde eletirilmesi kalplarnda ilenmekteydi. Nihayet, Japonyada Harbiye Nazrnn, mparator aleyhine kurulan bir cemiyete ye oluu yorumlanrken bunun bizim Serasker P aa ya ne gzel bir numne-i imtisl! olduu belirtilerek.2 2 3 veya Sultann iane datmasn tenkit ederek2 2 4 toplumda yeni ilikiler sistemi kurulmas yolun daki taleplerini dile getiriyorlard. Bu nedenle, ynetime kar Osmanl P a r lmentosunun kapatlmasndan sonra kurulan ilk yerli komiteler ehzde adKonsolos Romelsden-Dileri Bakanna, 50/Salonich 19 Ekim 1898/Pr. 29/X/98. Haus-, Hof-u. Staatsarchiv, PA XXXVIII 408 Konsulat Saloniki(loS).) Bu belgenin tm verilmitir. Kr. Philip C urrieden-Dglerine, 517/572-26 Austos 1897, PRO /F.0. 78/4806. Bykelinin yorumu yledir: ...memuriyetlerin saray kliinin elinde olmas ve ngiltere gibi anayasac bir yolla deiiklie gidilmesinin imknsz oluu bu adam lar m uhalif yapyor.... (221) Murzne Cevab, Osmanl, no.88,15 Eyll 1900-18 Cemaziylevvel 1318, s. 1. Yaz Sultana kar hrm etsiz ifadeler kullanm am alarn isteyen kim selere cevap olarak kaleme alnmtr. (222) Amerika Terakkiyatm a Bir Nazar, 2. Osmanl, no.110, 15 Austos 1902, s. 3. (223) Japonyada ttihad Cemiyeti, Osmanl, no.17,1 Austos 1898-1 Rebiylevvel 1316, s. 8. (224) Sadaka-i ahane,;. Osmanl, no.134, 15 M art 1904-28 Zilhicce 1321, ss. 2-3. Kr. Ahmed Rza, eml-i Ahvl, Meveret, no.4,10 aban 1313- 15 K nun-i sn 108, s. 1: ...Bir hkmdar, atr hal, kuma gibi memleketin enfes mahslatmdan, m am ltm dan istedii eyleri dier bir hkm da ra hediye yollayabilir. Lkin on bin lira kymetinde eya gnderemez. Bulunduu mevki'in itibar- siyassi buna m ani olur. Kymetli hediye67

(220)

larya anlrken,2 3 5 Jn Trk rgtleri arasnda para szdrmak amacyla ku rulmu olan Readiye Komitesi2 2 6 adndaki bir rgt dnda byle bir eili me rastlanmamtr. Bu konuda iaret edilmesi gereken son bir nokta. Jn Trklerin propa gandada bulunduklar evrede ortaya kan ve mahall Jn Trk olarak ad landrabileceimiz gruplarn bu hususta Avrupadaki arkadalar ile ters bir tutum iinde olmalardr. Bu blgedeki muarzlar tarafndan kfran- ni met eden2 2 7 kimseler olarak sulanan, kendilerine ...halife-i muhteremin ev ket ve kudretini, millet-i slmiyenin necat ve selmetini ehrh- sadakatde arayalm. Zira sadakatdan inhiraf edenler kbe-i saadete vasl olamazlar vesselm.2 2 8 eklinde nasatler verilen, yahut daha ak biimde :
....Bir nankr hidmet eyledii efendinin n a n nimetiyle perverde olduu halde o nimete karu irtikb eyledii nankrlk gibi bir denatin gerek indallah ve ind-en-nas ne derece m ezm m ve makdh olduunu bilse phesiz o sfatla muitasf bulunduunu arzu et m ez... Yekdieriniiz hakknda vukubulan nankrlk yle dursun yle hainler vardr ki: Sye-i adalet ve merhametinde yaad metbu-i m uf ahkamna. karu ne kadar nankrlk ve bununla beraber ne derece hainlik etmee cesaret ediyorlar...

tenkit edilen bu kimseler de yazlarnda byk apta yeni bir yneticiye haler, B uhara Emiri, Tunus Beyi, Msr Hidivi, Hind Racas gibi mstakil olmayan kk em aretler tarafndan m etbu bulunduklar byk hkm darlara tatbik olunuyor... Otorite tipinin, Jn Trkleri byk kzgnl a sevkeden davranlarndan ie alnma konusunda gzel bir rnek iin bkz. Baz Htsus? radeleri Hav Defter, B B A -Y ldz Esas Evrak, 24/11/ 162/VII, 50/11 Terin-i sn 316: Hlsa-i Madde: Bugn selmlk resm -i lisinden avdet-i hm aynda m abeyn-i hm yn yapuluuna kadar ara bann yanm a gelerek evketmeb efendimizin arabadan inecei bir srada arzuhal takdim eden Dramal yirm i bir yanda Mehmed Efendinin bir memuriyetde istihdamna dair. Mlhazat: Mmaileyh Mehmed Efendinin taraca hale-i eisbn bir hidmetde istihdam olunmas hususu Dahiliye Nezaret-i Celilesine tebli buyurulm utur.s> . (225) f Bb-li ve Mahal'l-i Saireden M evrud Evraka Mahsus Defterdir], B B A Y ldtz Esas Evrak , 24/150-3/162/VIII. Belge olarak verilmitir. Bkz. B. II. (226) Bundesarchiv-BERN, E.21/14248 ve E.21/14249. Bd. 1. (227) Gfran- Nimet, Tart!c[skenderiye], 31 K nn-i sn 1901-12 Ramazan 1318, s. 1. Yaz Jn Trklerin, teba -i Osmaniyeden ihrac konusunda k a leme alnmtr. (228) Aym.Hdi, Liverpoodan Bir Sada: Hakkaniyet Bdi-i Selmetdir, Bedrika-i Selmet, [Filibe], no. 17, 17 Temmuz 1313-29 Safer 1315, s. 1. (229). Makale-i Mahsusa:Nankrlk, Zaman, [Lefkoe], no.138,12 ubat 189527 aban 1312, s. 1. Bu tutum una ramen gazete mft ve zevat- sairece, neriyat- bedhhane ve mefsedetkrne yapt gerekesiyle bir mahzarla ikyet edilmitir. Bk z. BBA-BEOfDahiliye Giden, 99-3/50, 47/ 2341 (30 Eyll 1316) (mmtaze kalem inden- ra tezkeresi: 15).
68

anmak fikrinin dna kamamlardr-2 3 0 Bu da byk apta mahall Jn Trkln ileride greceimiz gibi ulusal Jn Trkle gre deiik deer kalplan kullanmasnn bir sonucudur. Ynetim zellikle yksekokul rencilerinde ortaya kan bu problemi kavrayabildii andan itibaren, bu okullarda okuyan rencilerin manev yn den takviyesi2 3 1 anaristlik olarak nitelendirilen bu fikirlerin yaylmasn n lemek iin slah projelerinin yrrle konmas gibi2 3 1 2 tedbirler almaya a lmtr. Ancak, bu tedbirler ynetimin bekledii yni deer uyumazln azaltc ynde bir sonucu salamaya hibir zaman muvaffak olamamlar dr.
ANAYASACILIK FKR VE TEMELLER:

zerinde durmamz gereken dier bir nokta da Jn Trklerin anayasac yaklamlar olacaktr. Yukarda belirttiimiz gibi ele aldmz dnemde ahrar tabakasnn her kapy aan anahtar Kanun-i Esasi kavram olmutur. Ancak, bu sorun derinlemesine incelenmeyerek yalnzca yzeysel bir tahlile tabi tutulduunda Jn Trklerin temel sorunsallarnn anayasal bir ynetimi gerekletirerek, Sultanm yetkilerini snrlamak ve zgrlkleri arttrmak olduu kabul edilebilir. Buna karlk, aksi ynde yaplacak bir inceleme ok farkl sonulara ulamamza yardmc olacaktr. Jn Trkler zerinde yaplan en nemli aratrm ada da belirtildii ve ileride eitli rneklerle greceimiz gibi Jn Trklerin esas amac hibir za
(230) Garib Bir Tesadf, Feryad* [Lefkoe], no. 2, 25 Knn-i evvel [18]99, 3.1: ...Bir yevm -i menhus addedilen geen Sal gn kabl-el-zuhr aruda oturuyordum. Kulama bir top sedasdr grledi... H ayrdr inal lah tali-i dn~i millet sefil, millet said oldu. Muradmza erdik. Acaba, Sultan M urad Hazretleri yoksa Sultan Read hazretlerim i kd? diyerek hem an elimi bargh- ehadiyyete kaldrb, Sultanma devletime, ham iyetmend kardalarm a yana yakla sadkne duaya baladm. O aralk Za man mvezzii geiyordu. te els ilvesi iln ediyor dedim... Elimiz nshay aldk... Bu olsa olsa Meeddidin frkasnn yapdklar gibi Devlet-i Osmaniyenin slahna dair Padiaha takdim olunmak zere l yihadr... Yanlm yanl. Merak etdiim ey (yaldzl veldete!) yaldzl dua imi.... Bu gazetenin katiyyen m eni iin alm an tedbirler konusunda bkz. B R A -rade- Husus, Receb 1317/no.52-675, B BA-BEO / V G G (2), Dersaadet Mteferrik,as-Gelen, 404. 616/(Maarif Evrak Mdiri Galib Beyin tezkeresi), B B A -B EO /D ahiliye Giden, 98-3/47, 3015 (18 K n n -i evvel 1315), 118/mmtaze kaleminden. (231) Asker m ekteblerde talebenin m anen takviyesi hususuna dair. Tophane Mirliinden, B B A -Y /M ten evv (Gnlk) Marzat, 27 C 1313/no, 4488. M ekteb-i H ukukda talebenin harektnn incelenmesi ve tedrisatnn ta h kiki iin Meihattan seilecek kiiler iin bkz. B B A -Y /M ten evv(G n lk)M arsat, 4 N 1317/no, 1255-6043. (232) Harbiye Mektebinde anarist fikirlerin yerlememesi hususunda alnmas gereken tedbirlere dair, Seraskerlik yazs, B B A -Y /M tenevv(G nlk) M arzat, 26 S 1313/no. 61-1460.
69

man zgrlk olmamtr.3 3 3 Buna paralel olarak Kanun-i Esas kelimesinin altnda yatan manlarn da biraz farkl olduunu grrz. Bir kere anayasaclk Aronun hakl olarak belirttii gibi, Jn Trklerin byle bir fikrin taraf tar olarak grndkleri dnemde modernlemenin lt idi ve bugn bizim daha ziyade sanayi bacasyla e anlaml tuttuumuz gelime szkonusu d nemde ynetim biimi ve parlmento varl ile ifade ediliyordu.* Fakat, Jn Trkleri bu adan da cezbeden bu kurumun Osmanl lkesinde uygulanma snn arzu edilmesinin temelinde bambaka bir neden yatyordu. Osmanl mparatorluunun, iinde barndrd ok eitli unsurlar y netmek iin kulland millet sistemi, yni bu unsurlarn birer din cemaat olarak tasnifi 1789 sonras gelen milliyetilik fikrinin etkisiyle kullankllm yitirmiti. mparatorluk tebasnm kendisini ortodoks olarak deil de Yunan l veya Bulgar eklinde tanmlamaya balamas hatt bu eit kimlik kazan mann Arap2 3 5 ve Arnavutlar2 3 6 gibi Mslman unsurlar arasnda da yaylma ya balamas sistemi tamamen kme tehlikesiyle kar karya brakmt. Bu durumda sistemi kntden kurtarabilmek iin iki imknn varolduu aktr. Her ikisi de ortaya kan ve milliyetiliin sonucu olan yeni kimlikleri aan birer st-kimlik yaratmay amalayan bu imknlardan birincisi, bir Osmanl vatandamn yaratlmasyd. Modernleme taraftarlar, ancak anayasa erevesinde byle bir vatanda yaratmakla mevcut gidiin nlenebileceine inanmlard. Kanun-i Esas ve parlmentonun da Osmanl Devletinin, bat llama abalar sonrasmda bile krnt dzeyinde kalan2 3 7 temsil fikrinin ge limesi veyahut yeni beliren gruplarn iktidardan pay almaya almas gibi bir nedenden deil de, yukarda belirttiimiz Osmanl vatanda yaratmak, bylece devleti kurtarmak fikrinden kaynaklandm belirtmemiz gerekir. Ni tekim, anayasaclk hareketi zerindeki ilk risalelerden birinde bu husus st kapal bir biimde belirtilmitir.2 5 8
(233) (234) (235) (236) erif Mardin, Jn Trklerin,.., s. 219. R. Aron, Essai sur les libertes, Calmann-Levy, (Paris: 1977), s. 67-68. lgin bir rnek iin bkz. Jacob Landau, An Arab A nti-Turk Hana bili, 1881, Turcica, T. IX /1, (1977), ss. 222-24. Bkz. E Dhjeta ne Turqi, Dritar no. 49 (1904), zikreden, Mendirrd P oli tik e Shoqeror I R ilindjes Kom betare Shqiptare V. 1(1879-1908), (Tirane: 1971), ss. 46-53. Kr. Abdhamid I le hitaben yazlan bir A rnavut be yannmesi: In nome del popolo Albenese: II Comitato di tu tti i Capi A lbenesi, M aomettani, Cattolici ed rtodossi non che di tu tte le Societd, Leghe e Com itati esitenti in Albania ed all'estero, in segnito agli accor&i presi nelle ultim e riunioni:Supplica La Maest Del Sultone Hamid Kan II Ittlperore e Kalifo, (Guigno; 1902), PRO/F.O. 78/5212(various.) iinde 30 Hazi

............. ............. upnn^ lM M lllllim

(237) (238)

ran 1902 tarihli not. Beyannmedeki lisan saygl olmakla birlikte, din farklarm nzerinde Arnavutluk fikrini ilemesi ilgintir. Bkz. dare-i U m ur-i M lkiye, Seymaniye Eyp Hsrev Paa, no.871, v, 2/b. Tark Zafer Tunaya, Osmanl Anayasaclk Hareketi ve Hkm et-i Merta, Boazii niversitesi D ergisi-Beeri Bilimler, V.6( (1978), s. 236.

70

Yusuf Kmil P aann, Telemaque tercmesi kukusuz tek kiinin yneti mine kar ac eletirileri dile getiren diyaloglarla doluydu j338 ama, bu alanda etkili olan hususun ynetimin bilimsel olmas gerektii fikri ile balantl olduunu da belirtmekte yarar vardr. Bununla paralel olarak Jn Trklerin yazlarnda az miktarda toplumsal bir szlemeye Rousseaudan yararlanla rak atfta bulunulmasyla beraber,24 0 ilgin bir ekilde zgrlklerin snrlan mas, yasalarn ortaya k gibi hususlarn doal durumdan tretilmesidir:
...nsan ibtida-y halikinde elbetde hayvanat gibi yalnz geirdik leri bir devr olmu ve o devirde ahret zoru nefsini idrak edecek menzilede deildi. Yalnz muhafaza-i nefs in alyordu. Fakat ya va yava kar koca blrlikde yaamaa balamlar. Bir gn kars hasta bulunan bir adam ava giderse hayvanat- vahiyeye kar refi kasn mdafaa edecek bulunmadn hissetmi sonra bir oklarnda da bu hiss hsl olmu be kabile birlemi hirledi gibi birka gn sonra temin-i intizam in birey in noksan olduu hissolunmu beynlerinde bir karar vermiler. te ilk kanun-i beeriyet. Sonra bu kanun-i manev ve kanun-i madd ksmlara ayrlm... teazi...Hristiyanlarm mem uriyetlere gemesini bu meclisin zuhurundan bek lemek devletimizin usl-i idaresine ve ahvl-i zamana vukufsuzluktan neet eder. Bunu syleyenlerden sual ederiz ki um ur-u mlkiyeye m emur devirden hristiyan bulunmayan bir dairemiz var mdr?..... Para Esad Efendinin risalesinin, szkonusu makalede verilen transkripsiyonundan alnmtr. Yazar ayn dnceyi askerlik konusunda da ilemekte ve bel li bir dine mensup olmann muharebelerde kar taraf olmay nlemedi ini anlatm aktadr. Sait Halim Paa ise bu konudaki fikrini yle belirt mektedir: ...Her bir K anun-i Esasinin ifa edecei eritden birincisinin K anun-i Esasiyi kbl eden kavmin vahdet-i siyasiyesini tahkim ve m ertebe-i tekmle islden ibaret olduuna gre K anun-i Esasimizin intiha bnda pek ziyade aldanm olduumuzu itiraf etmekliimiz lzm gelir...> Sait Halim, Buhranlanm z: M erutiyet, ems Matbaas, {stanbul: 13351338) s.22. Reformlarn amac konusunda tanmmza uyan bir anlatm iin bkz. Sadek Effendi, P rojet d un System e de la Rcforme en Turquie, Im prim erie de Charles 6. Fils, (Vienne:1860) ss. 4-5: ...Reformlarn da lma sebeblerini ortadan kaldrmad aktr. Dalma halen devam et m ektedir ve her ne kadar dardan kolaylatrc etkenler mevcut ise de, dalmasnn tohum u esasen ieride ve zellikle devletin bnyesinde bu lunm aktadr. Yabanc glerin Trkiyenin paylalmas konusunda hibir zaman anlamaya varamayacaklarna bouna inanlmasna ramen para lanm ann yava yava kendiliinden gerekletii reddedilemez. te h ereyden nce mcadele edilmesi gereken bu ayrlk[lk] zihniyetidir. Bu amala dahil dar reform lardan baka bir re dnlememitir... (239) zellikle bkz. Fenelon, Tercm e-i Telemaque, Tercme: Yusuf Kmil P a a, nc Bask, geyh Yahya Efendi Matbaas, (Dersaadet:1294), ss. 172, v.d. <240) zellikle bkz, Abdullah Cevdet, k i Emel, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Matbaas, (Msr-el-Kahire:1316), ss. 21 v.d, Kr. Mukavele-i Ce~ miyetiyye, ark ve Garb, no.ls M art 1312 s. 12-16, erif Mardin, Jn T rklerin..., ss. 92-93.
71

zim insanlar iptida anarist imiler, o hali icbar- tabiat ile terk et miler. . .y > m

Bu satrlarn yazar shak Sktinin, Thomas Hobbesu okuyup okumadn bilemiyoruz ama iaret etmeye alt husus herhalde, toplumsal yaamn koullarnn doann gereksinmelerinden doduu yolundaki bir yorumdan ibaretti. Bu da kukusuz Jn Trklerin evvelce grdmz toplumsal yaam fenn ekilde aklama isteinin deiik bir tezahrn oluturuyordu. kinci imkn olarak yaplabilecek dier bir i ise mutlak monarinin te melleri zerinde alarak ayr ayr milletlerin de yesi olsalar Osmanl l kesi iinde yaayanlara bunun zerinde bir kimlikle bir tek yneticinin tebas olduklarn kabul ettirmeye almakt. Burada birinci durumda szkonusu olmayan din ayrlnn da gndeme gelii, sorunu daha da zorlatrmaktadr. Ancak, ynetimin bu fikri ksmen slm dncesinden retmekle,2 4 2 o hususu fazla dikkate almadn syleyebiliriz. Belirtmemiz gereken asl nemli nok ta ise btn bu abalarn bo olduudur. Ne anayasa ile haklan ve eitlii erevelenen Osmanl vatanda yaratm a abalar, ne de mutlak yneti min tebalarm yaratma gayretlerinin Osmanl lkesinde Trkler dndaki unsurlarn milliyetiliklerini aan yeni bir kimlii ortaya kartmasna imkn yoktu. Bunu anladklarndan itibaren zgrlk veya temsili arttrm ak gibi sorunlar erevesinde de, fakat devleti kurtarmak iin aayasac bir kal kanla sava sahnesine kan Jn Trklerin bu fikri tamamen ikinci plna ata rak Trk milliyetiliine doru yneldiklerini beraberce greceiz. Buraya kadar Jn Trklk olarak adlandrlan zihniyetin temel izgi lerini ve dnce erevesini vermeye altk. Sonu olarak Jn Trkln, eskiye kar yeniyi, dinin toplumdaki rollerine kar bilimi savunan ve yeni ilikiler sistemi arzulayan bir grup olduunu grdk. nemli olan Jn Trk ln kapsayc bir kategori olmasdr. Yoksa bu yalnzca bir komitenin adx olarak alglanrsa byk bir yanlla dlm olur. Bu kimselerin szko nusu deiiklikleri istemeleri onlar toplumlar hakknda:
...Alt yz senelik bir mr- kemlde devlet nmna memleket zab etrriekden baka bir fikir edinememi heyet-i ictimaiye-i insaniye, er ait-i hay atiy esine daima lkayd kalm olan heyet-i kbra-yt Os maniye ve esfa ki ceza-y sezasmt pek ar, pek insafsz gryor,..2 * 3

en ar eletirileri yapar bir duruma getirmitir. Bu deiiklik arzusunun ise, kendileri tarafndan yenilikilerin afann doaca2 4 4 eklinde ifadesiyle, daha sonraki pek ok geliimin tohumlarn tadna kuku yoktur.
(241) (242) shak Sktiden-[Dr, Nzma?], 15 Nisan 1901 tarihli, Birader* hitapl.
Bahaeddin kir B ey E vrak/ zel A riv. Ahmed Midhat, ss-i nkilb, (Istanbul:1294), passim. Jn Trkler ta ra fndan eletirisi iin bkz. Abdlahrar Tahir [Sleyman Nazif], Malmu lm, M atbaa-i tihad (Msr: 1908). artmak Deil mdad Etmek, H akayk- ark, [no 1?], [K nun-i evvel

(243) (244)
72

1905], s. 2. Fuad, Le Sultan et son Oeuvre, M echveret Supplement Franais, no. 2, 15 Aralk 1895, s. 2.

BELGELER-AI5LAMALAR BELGE: I Metinde belirtildii gibi ynetim, Jn Trklerin kendilerini ta mamen ayr bir grup olarak yorumlamalarn byk bir tehlike ola rak grmekte ve bunun nne geebilmek iin Jn Trk deyiminin kullanmn yasaklamay dnmektedir: Sadaret Mektb Kalemi Adliye ve Hariciye ve Dahiliye Nezaret-i Celilerine, mza buyurulmu dur. 21 Rebiyl evvel 319 25 Haziran 317 Devlet ve memleket aleyhinde faziha-i taarruz irtkab eden bir takm fe~ sad-piegn- esfilin Jn Trk nmyla ortaya kdklar ve kendilerini bir snf- mahsus eklinde dierlerinden tefrik ile efrad- millet aram a peyder pey bir inksam drmek maksad- hainnesine matuf olmasyla fim abad bu tabiri istiml edenleri velinimet-i bminnetimiz evketmeb- hilfetsmt efendimiz hazretleri telin buyurduklar gibi bu ta bire m uharrerat arasnda tesadf edilmesi de ho grldne dll olarak sebeb-i lanet olacamdan tabir-i mezkrun bundan byle asla istiml edilmemesi erefsudr buyuru lan irade-i seniye-i cenb- hilfetpenh icb- lisinden olduu mabeyn-i h mayun bakitabet-i celilesinden btezkere-i hususiye tebli olunmu ve esf-i merkumenin mfsid nmyla yd mnsib ve muvafk- nefsl-emr olub keyfiyet Hariciye ve Dahiliye Nezaret-i Celilelerine de izbr klnm olmala nezaret-i celile-i dverilerince [Adliye! dahi icb edenlere tebligt ve tenihat- lzma ifasna himmet. Bkz. BBA-BEO/Mahremne Miisvedt, no.129. BELGE: II Belgede grlecei gibi kurulan komitelerin dorudan ehzde adlaryla belirtilmesi szkonusu eilimi bize gstermektedir: Suret-i Tezkere Bz tahkikat- hafiyeyi mutazammm olub irsl buyurulan varaka menzr-i li-i hazret-i padih buyurularak eeri mezkr varakada gsterilen cemiyet-i fesdiye erbab Yusuf zzeddin Efendinin taraf darlarna hasr olun mu ise de tahkikat- mevsukaya nazaran byle bir cemiyet-i fesadiyenin Read Efendi tarafdarn cniblerinden dahi te sisine allmakda olduu gibi bazen ibu iki cemiyet erbb yekdierleriyle ittihad ve ittifak ve bazen dahi beynlerinde zuhura gelen ittihad mbeddil-i nifak iftirak olmakda olub alkilaittakdireyn bunlara hibir vakt meydan verilmemesi fevk-el-gye dikkat ve dikkat ve itinaya yn olduu ve bu misill fesad-pelerin ele geirilerek istintak ve muhakemeleriyle tertb-i mczat in mahsusan bir divan- harb tekili ve tahkikat- muktaziye ile mczat- mterettibenin suret-i icra s in meclis-i vkel kararyla bir kararname tanzim edildiine binaen o makle erbb- mefsedetin ifate-i vakt olunmayarak taharriyat ve takayy73

(Elden) Takdim

dat- zmaya bilistisn msaraaten ve acilen ah z giriftiyle muamele-i muktaziyenin icras zmnnda heman zikr olunan Divan- harbe teslimi huusunun himmet-i mahsusa-i asfaneye tefviz ve havalesi mukteza-y em r fermn- hazret-i padihden olmaa olbabda emr ferman. 13 Muharrem
D6.

Bkz. [Bb-li ve Mahall-i Sair eden Mevrnd Evraka Mahsus D efterdir], BBAYldz Esas Evrak, 24/150-3/162/Vm, s. 240. Ayn defterde gene : .... Bu dafa zuhur eden komite heyeti dn gece dahi icra olunduu ve hile yalnz Yusuf zzeddin Efendi tarafdarmndan ibaret olmayub hakikati lykyla aradrld halde mefasid-i musammeme yine Read Efendi taraf-darnmn icrasna tede, beride almakda olduklar.... ifadesi grlmekte dir, Ayn Defter, ss. 239-44 iinde verilen Bb-iiden tastr buyurulan Tez kere Suretb> ne eklenen rapor, s. 254.

74

TTHAD ve TERAKK CEMYETNE ATFEDLEN MUHALEFET HAREKETLER

Genellikle Batl yazarlaru, Osmanl ynetimine kar muhalefeti srd ren eitli siyasal organizasyonlarn tm faaliyetlerini Jn Trk Eylemleri olarak belirtmeleri, bu alanda nemli bir karkla yol amtr. Bu kark lk 1908 sonras iktidar ele geiren ve gene ayn kaynaklarca Jn Trk Y netimi olarak nitelenen ttihad ve Terakki Cemiyetinin szkonusu 1878-1908 dneminde gerekletirilen btn siyasal muhalefet hareketlerinin rgtleyicisi olarak kabul edilmesi eklinde karmza kmaktadr. Ancak, dikkatli bir aratrm a sonucunda ttihad ve Terakkinin muhale fet alanna aka knn 1894-1895 dnemine rastladn, bundan evvelki hareketlerinin ise son derece ehemmiyetsiz olduu grlr. Yaplmas gere ken; genel bir Jn Trk Eylemleri bal ile bu komiteye atfedilen hare ketleri ve muhalefet eylemlerinde bulunan eitli Cemiyetlerin onlar ile olan ilikilerini ortaya kartmaktr. SYASAL MASONLUK VE FAALYETLER : 1878-1908 tarihleri arasnda faaliyette bulunan bu cemiyetler iinde en nemli olan kukusuz Mason rgtleri olarak karmza kmaktadr. Jn Trk hareketi ile Masonlarn ilikilerini inceleyen makale1 ile bu konuyu
(1) Bu makaleler, Elie Kedourie, Young Turks, Freemasons and Jews, M iddle E astem Siudies, VII, no.l, (Ocak 1971), ss. 89-104, Paul Dumont, La Turauie Dans Les Archives Du Grand Orient De France: Les Loges Maonniques DObedienee Franaise stanbul Du Milieu Du XIXe Siecle a La Veille De La Preroiere Guerre Mondiale, Colloques in tem ation au z du CNRS, no.601-economie et Societes dans lEm pire O ttom an..,, ss. 171-201, ve Paul Dumont, La Frane-M aonnerie DObedience Franaise k Salonique Au Debut Du XX* Siecle, Turcica, T.XVI, (1984), ss. 65-94dr. B unlar
75

imdiye kadar en derin ekilde inceleyen kitapta zellikle byk nem ar~ zeden 1885-1902 dneminin zerinde ok az durularak (veyahut hi durulmayarak) temel aratrm a ekseni 1906 ylnda teesss eden Hrriyet Cemiyeti Ue bu gruplar arasndaki iliki ve 1908 sonras bu alkann Cemiyetin rg t ve Trk Siyasal Hayat zerindeki etkileri tartlmaktadr. Gerekten, Mahmud evket P aaya dzenlenen suikast ile ilgili iddianmeye baktmz da komployu dzenleyenlerin amalarnn; kendi ifadelerine gre; Masonla rn elinden iktidar almak olarak sunulduunu gryoruz.3 Bu adan belir tilen eserlerdeki aratrm a son derece yararl olmakla beraber, en azndan, bunun kadar zerinde durulmas gereken bu ilikinin 1906 da balamad ve zellikle 1878 tarihinden itbaren Jn Trkle atfedilen siyasal eylemlerin o unun bu grup tarafndan gerekletirilmi bulunduudur. Tanzimat ricli arasnda Mason rgtne yeliin yaygnl daha evvel zerinde durulmu olan bir konudur."4 Nitekim, bizzat Masonlarn kartm
iinde konumuza en yakn olan ikinci makale olup, yazar genel olarak tm localarn faaliyetleri zerinde durm akta ve ok ince bir aratrm a sonucu olarak bilgiler vermekle birlikte, konuya bizim nemsediimiz adan bak mamaktadr, lk makale, tam am en iktidardaki ttihad ve Terakki ve iliki leri incelemekte, son aratrm a ise belirttiimiz 1906 balants zerinde durm aktadr. (2) Em est Edmonson Ramsaur, Jr, Jn Trkler ve 1908 htilli, ss, 122-127. ss. 122-127. (3) Mahmud evket Paa Suikasti ddianmesi, El Yazmas ddianme S ureti/ zel Ariv, s. 30: ...Maznun-i aleyhmden Ziyanm biraderi olub Anaaoluhisarnda, Kksuda, biraderi m erhum rif Beyin hanesinde K antar da resinden kadro harici olduunu syleyen sitneli, otuz be yanda H ak k Efendi Bin Haan dahi syletdirildiinde: Memleketde imdiye kadar pek ok inklb icra edilmi olup... grt Kzm Efendi kendilerine bu fik r kanaati te yid edecek suretde ifadt ve telkinatda bulunarak ve memleke ti ve ttih ad ve Terakki Cemiyetini ellerine alm olan bir takm siyonist ve m asonlarn ellerinden kurtarm ak zere yine ordunun bir inklb yapa candan bahisle.... Bu iddialarn yabanc basn tarafndan da dile getirilmesi iin bkz. The Young Turkish Organization: Committees Warning Influence: Hostility to Jewish Freemasonary,s> The M om ing Post, 7. Ekim. 1911 ve Nationalism in Turkey: Salonica Committees Arms Jewish Freemasons and Turkifieation.s The M oming Post, 11. Ekim, 1911. (4) Ebzziya, Farmosonluk. Mecmua-i Ebzziya, Cz-i Aded: 100,18 Cem aziylhir 1329, ss. 681-682: ...1869 senesinde LUnion dOrienta mensub olan znn slsanm ricl-i mhimm e-i Osmaniye tekil etmekde idi. H at t hanedn- saltanatdan bir de prens dahil idi. h ve Fuad ve Fzl Mus tafa ve Raid ve Tolu m utasarrflnda vefat eden Sleyman Paa ve E d hem Bey ve Mnif Paalar ve ir emsli ekbir bu cemiyete intisb eyle milerdir. Az ok efkr- m nevvere sahibi olub da rahk-i serbesti ile sermest olan terakkipervern- slm km ilen bu cemiyete dahil olmular d r...... Makalede M erutiyetin yemden ilm olay da bu gelimelere yle balanyor: ...Bugn vcduyla mbhi olduumuz M erutiyet ise o ce m iyette selik olan uref-y slmm m ezraa-i efkra sadi tohum -u ser
76

'.daklar yaynlarda kendi yeleri bulunan Sultan V. Muradn tahta geiril mesi iin yaptklar giriimler aka anlatlmaktadr. Bu anlatmlar arasn da karmza kilit bir isim kmaktadr. Bu isim Cleanthi Scalieridir. 1865 tarihinde Fransz Mason locas LUnion dOrient da grev alan Scalieri, 1875 tarihinde Paris rgtnde en yksek mevkilere kadar ykseldi.5 Scalieri, Sul tan Murad ile kurduu iliki ile, zellikle Dou Masonluunda yaygn hale gelmi olan bir istei, yni Sultann ynetiminde ve Yunan ve Trk unsur larnn kaynamas sonucu kurulacak yeni bir Bizans Devletini gerekletir me abasna giriti : ...[Scalieri] ilikileri ve yumuak karakteri nedeniyle de veliaht olan Mu ra t Efendinin gven ve arkadaln kazanmt.. stanbulda yaarken iki byk halkn, Trklerin ve Yunanllarn arasnda, her iki halkn da ilerleme sini engelleyen ikilii ve sava grp, izliyordu. Mason ideolojisinden etkile nerek (bu ideoloji ile dolu olarak) ancak bu iki unsurun (halkn) ibirliinin byk Dou Sorununu zecei sonucuna varyordu. Bu iki halk arasndaki ibirlii ve kardelik ve buna bal olarak yeni bir Bizans devletinin douu byk bir abann harekete geip ilerlemesini somut hale gelmesini gerektiriyordu. Bunun iin ise Murat Efendiden daha uygun biri yoktu. O zgrlk fikirlere ve asil duygulara sahip her trl iyi ii yapma yetenei olan ve halkna Anayasal Belge balayarak her eit zgrl vermeye hazr birisiydi. M urat'n iyi zelliklerine masonluu da eklenmeliydi. Bu nedenle arkada Cleanthi Scalieri onu nceden gereken ekde hazrlamakta glk ekmedi ve sonunda Fransz obedyansyla anlama sndan sonra kendisinin bakan olduu Proodos locasna 20 Ekim 1872de yalnz en gvenilir yelerin huzurunda girmesini temin etti. Daha sonra Prens Nureddin Efendiyi ve Trk toplumunun sekin ahsiyetlerinden ou nu da cemiyet yesi yapt. 14 Mays 1872de Proodos Fransz obedyansn dan izin alarak 1 Haziran 1872den itibaren iki Yunanca yayndan baka nc ve Trke bir yayn iin izin ald. Bu arada, Sultan Azizin yeeni olan Murat V. ayaklanma sonucunda 18 Mays 1876da tahta kt.
bestinin semertmdandr. Bunu bugn inkr edenler bulunsa da sehaif- vekayiine kayd etmi olan tarih her zaman m uhafaza-i hakikata kfildir. s. 682. Ricalin eilimleri asndan kr. Tark Zafer Tunaya, T rkiyede Siya sal Partiler, C.7. ktnci M erutiyet Dnemi: 1908-1918' Geniletilmi 2. Bask, (stantul:1984). (5) Marinos Pollatos, Diakosia Hronia Elliniku Tektonism u (1740-1940), (Athina:1952), ss. 51-52. (6) Stefanos I.Makrimihailos, psigmata apo tin Drasin tu Elleniku Elefterotektonismu en Turkiya Kata Ton ID^Eona, Tektoniko Deltio, C. I, (Hazi ran, 1954), ss. 602-603. Nitekim, bu hareketler iinde yer alan Malkum Han da, Jn Trklerin faaliyetlerini, yorum larken bunu olduka eski bir tarih ten balatm akta ve anayasac hareketin douya yaylaca fikrini ileri sr mektedir. Bkz.. Prince Malcom Khan, LOrient, La Revue de Paris, IV, no. 3, 1 ubat 1897, s. 539. Kendisine bu nedenle Jn Trklerce duyulan sempa ti iin bkz. Ahmed Rza, Varietes, Mechveret Supplement Franais, no.35, 15 Mays 1897, ss. 6-7.
77

Tahta kndan sonra iin edilecek anayasa ve ona bal deiiklikler arka arkaya uygulanmaya balanacakta. Bu uygulamalarn n hazrlk ilerini Scalieri stlenmiti ve yardmclar biraderimiz Fransz L. Amiable-stanbulda Avukat daha sonra ise Paris Belediye Bakam-, biraderimiz A. Holinsk eski diplomat,., eski Sadr-zm Midhat Paa, zamann stanbuldaki n giliz Bykelisi S.G. Elliot, ran elisi biraderimiz Malkum Han idiler,.. Bundan baka halkn tepkileri iie de savamak gerekiyordu. Bu nedenle de halkn zerinde nfzu olan ve elden geldiince daha fazla kiiye iin esas larnn retilmesi gerekiyordu. Bu amala Scalieri, Fransz obedyansnn onay ile Envr- arkiye isimli Trk dilinde faaliyet gsteren locay kuru yor. Bu locada sekin siyasetiler ve din adamlar ye olarak bulunduklarn dan rgt mehur oldu ve bunlarn arasndan Jntrkler Partisi dodu...7 Dier bir yaynda rastladmz ...nceleri Jn Trkler ile nemli Yunan llar arasnda ok iyi ilikiler olduu fakat daha sonra Jn Trklerin kendi programlarm uygulamaya baladklar...3 eklindeki anlatm da herhalde szkonusu tarihler arasnda Scalierfnin nderlik ettii grubun Trkiyede Jn Trklk veya Liberal Hareket ad verilen eylemleri gerekletirdii ne8 iaret etmektedir. Scalierinin evrak iindeki mektuplardan da Murad Vin tahta gemesi e ilgili faaliyetleri1 0 ve bu konu ile ilgili lema ve softa hareketlerindeki rolleri ortaya kmaktadr.3 1 Kukusuz, Mason rgt Sultan Muradm tahttan indirilmesi sonrasnda faaliyetini sona erdirmedi. Scalierinin kurduu ve Masonlardan oluan bir komite1 0 Sultan Murad kurtarmak iin eitli giriimlerde bulundu,1 3 An cak, btn bu abalar sonusuz kald gibi Scalieri byk zorluklarla ve talyan, Yunan Masonlarnn ortak bir eylemi sonucunda, bir talyan gemisi
Marinos Pollatos, E lliniku Tektonism u..., ss. 52-53. A.H.Hamadopulos, 1 Neotera Filiki Eteria: Agnosti selides tis Etnikis mas s torias, (Athina:1946), s. 12. (&) Mkemmel bir zet iin bkz. Constantin Svolopulos, LInitiation De Mourad V La Frane-M aonnerie P ar CL. Scalieri: Aux Origines Du Mouvem ent Liberal en Turquie,> Balkan Studies, [Selnik], 21s, (1980), ss. 441-57. Yazar, Scalierinin torunudur. (10) Scalierinin, 17 Haziran 1876 tarihli Mon eher ami hitapl mektubu, Cleanthi Scalieri Evrak ( zel Ariv. Prof. Dr. C. Svolopulosdan tem in edil mitir. (11) Scalieriye, Paris, 29 Mays 1878 tarihli, (Confidentielle) kaytl, Louis [Amiable?] imzal mektup. Cleanthi ScaHer E vrak/ zel A riv. Prof. Dr. C.Svolopulosdan tem in edilmitir. (12) Komite detayl bir biimde, smail Hakk Uzunarl, V. M urad Tekrar Pdih Yapmak steyen K. Skaliyeri-Aziz Bey Komitesi, Belleten, C, VIII, Say: 30, (1944), ss. 245-325de ele alnm aktadr. Olayn siyasal yn zerinde, Tark Zafer Tunaya, T rkiyede Siyas Partiler, (stanbul: 1952), ss. 100-102.de durulm aktadr. (13) smail Hakk Uzunarl, V.Murad1 !.... Belleten, 260-278.
78

(7) (8)

ile P ireye kamaya muvaffak olabildi.1 4 Scalieri, Yunanistanda yargland bir mahkemedeki ifadesinde, stanbula dnmesi iin kendisine bizzat Sultan tarafndan nemli teklifler yapldm, kendisinin ise buna yanamadn an latyor, Gene bu ifadede belirtilen kaak binba Ahmed Esad Efendi ile Scaierinin ilikisi olduu ve Yunanistanda Tevik ad ile kan yayn organnn arkasnda bu eski asker araclyla onun bulunduu anlalyor. Ancak, Esad Efendi daha sonra szlerinde durmaynca Scalierinin bu faaliyeti uzun s remedi.1 * Scalierinin bundan sonraki abalar, byk devletlerin, zellikle ngilte renin ilgisini Sultan Murad Vin liberal hareketi yeniden balatmak zere tahta geirme sorununa ekme yolunda gerekleti.1 6 stanbuldaki Mason tekilt ve Sultan Murad kanalyla salanan zel evraklar ile ngizlere yapt mracaatlar1 7 sonusuz kalan Scalieri, 1891 tarihinde ld. Mason rgtnn belirttiimiz ama iin bir faaliyeti de, Stefanos Skuludis adl dier bir liderinin araclyla kurulmas dnlen yeni Bizans devleti iin en byk tehlike olarak grlen Slav yaylmaclna kar rgt lenmek oldu.1 8 Bundan sonra bir sre Mason tekiltnn fazla bir faaliyetinin grlmediini izliyoruz. Bunda, her trl Mason faaliyetini izleyen ve onlara kar sert tedbirler alan ynetimin farkl tutumunun da byk pay vardr,1 * zellikle Avrupa kamuoyu nezdinde Sultan Murad V yanls hareketler bu dnemde de ynetimin byk tepkisine yol amaktayd ve deta bir fesad
[Cleanthi Scalieri], O Sultanos Htnit i Ta Organa A f tu en Athines, (A tliina:882), s. 4. (15) A yn eser, ss. 5-7. Bir suistimal suundan dolay A tinaya kaan Esad Efen di, T eviki, Jn Trk yayn organ olarak kartmtr. Abdlhamid II ile de J5n Trkleri ihbar vaadiyle iliki kuran bu eski subay gazetenin ikin di saysn kartm ak iin Yunan makam larna bavurmu ancak geri ev rilm itir. Nihayet Scalieriyi buradaki mlteciler ile ibirlii ve nihilistlik yapt iddiasyla Yunan makam larna ikyet etmitir. (16) Cleanthi Scalieri, A ppel la Justice Internationale des Grandes Puissances par Rapport au Proces de Constantinople par site de la M ort du Sul tan A ziz, Adresse par Cleanthi Scalieri au nom du Sultan Mourad accusi de M idhat Pacha et des autres Condamnes, Imprimerie lUnion, (Athens: 1881), passim.

(14)

Scalierinin-tngilterenin1 stanbuldaki Fevklde Murahhas Goschene, ColonaM? Haziran 1880, ve Colonaki, 18 Haziran 1880 tarihli m ektuplar ve iinde Sultan M uradm, Abdlhamid IIye hitaben yazd bir m ektu bun da bulunduu ekleri. P R O /F .O . 195/1332. (18) Bu rgt 1877 ylnda szkonusu ama erevesinde bata Rusyadakiler olmak zere eitli Avrupa siyasetilerinin potik deme ve m uhaberatm yaynlamtr. Bkz. Les responsabilites, (Constantinople:1877). Trkesi iin bkz. J, Cakometi, Mesuliyet. (stanbul:1294), passim, (18) Masn Cemiyeti mensubininin aranm alar iin bkz. B B A -Y ildiz M uhtelife, 1 S 1308/no.551. Haklarnda yaplan geni tahkikat iin bkz. B B A -Y ldtz Perakende, 5 Ra 1308/no. 1476-1032. lk belge Suriye blgesindeki yeler hakkndadr. Kr. Suriye Vilyeti tahrirat, B B A -Y ldz M tenevv (GnlkjM arzat, 1 S 1308/no. 1476-551.
79-

(17)

menba V olarak grlen bu tekilta kar byk bir mcadele balatlmt. Buna karlk, bizzat kendisi zerinde de yrtlen basklara2 1 ramen, stanbul'daki Rumlarn egemen olduu Mason localar tekrar youn bir faali yete getiler : ...1894n balarnda stanbul'daki Rum Masonlar, ScalierilouU, tgglesis. Kefattiveos ve Spanopulos zel emirden sonra dzensiz bir loca kurdular ki bunun amac olarak Dou Devleti fikrinin geliti rilmesi iin geni apta faaliyet yapmay ngrmlerdi. Burada yer alanlar, Olimpios, Stamelos, Sulidis, Gakkos, Yunanistan Bykelisi Mavrokordato, Fransz Bykelisi Paul Carnbon ve ngiliz Byk elisi Sir Philip Currienin grleri dorultusunda bir hareket pl nn belirlemilerdi. Bu dzensiz Mason merkezi bu yeler araclyla mutlakyete kar stanbulda grlen tepkiyi rgtlyor, eski Osmanllar bulup onlarn dncelerini canlandryor ve beraberce anayasal dnce leri retmeye alyordu. Bu dzensiz merkezin eylemleri... cinayet le tehdit edilen V.Muratn hayatm kurtard ve ttihat ve Terakki
fade B eyrutdaki Mason cemiyeti iin kullanlmtr. Bkz. B B A -Y ldz M tenevv (Gnlk) Marzat, 23 Ca 1310/no,400-2470. Sultan M urad yanls hareketlerin dourduu tepki iin bkz. B B A -Y ldz Perkende, Z 1310/no. 1895. Masonlarn grdkleri bask kargsnda yardm talepleri iin ise bkz. B B A -Y ldz Perkende, 9 1307/no.930/3. B eyrutdaki mason cemiyetinin fa aliyetine duyulan tepki iin ayrca bkz. Mehmed Kmil Beyden Beyrut vilyet-i liyesine, 2/7 M art 311, Beyrut Vilyetiyle Muhaberata Mahsus Defter, (no.27), B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470 - 6/147/XVI. t21) Aada sureti verilen belge b konuyu aydnlatc m ahiyettedir: Yldz Saray- Hm ynu Bakitabet Dairesi 3591 Bu akam, alaturka saat sekizde Beyolu Rum Mason locasnda bir hayli adam itim a ederek her drl mevadda dair m nakat cereyan eyledii istihbar klnm olub geri Mason Cemiyetlerinin suret-i daimede itima olduklar malm ise de bunlarn vazifelerini tecavz eyle memeleri in hkmete dikkat olunmas ve bu gibi ahvl-i gayr- marziye meydan verilmemesi lzma-i hl maslahatdan olduundan bu babda fevklde iltizam - dikkat ile mezkr mason locasnda itim a edenlerin kim ler olduunun bittahkik arz- atabe-i lya klnmas m ukteza-y irade~i seniye-i cenb- hilfetpenhden bulunmala olbabda em r ferm an hazret-i men leh l em rndr. fi. 30 Cemaziylhir 312 ve fi. 18 Terin-i evvel 310. Serktib-i H azret-i ehriyr Sreyya Belge, yalnzca fotorafnn verildii, Kan Demir, Zindan Hatralar 18481908: Bir Devrin Siyas ve Fikr Tarihi , (stanbul:1932), s. 96dan transkrip siyona hazrlanmtr. <20)

Cemiyetinin eylemlerini cesaretlendirdi. Bu dzensiz merkez Do unun Iii adn alyor ve yaplan seimlerde Doktor Balilis, ga zeteci ScalierilouU , Avukat Olimpios ve Avukat Kefallineos yne tim kademelerine seiliyorlar. 1896 da stanbuldaki loca ile Atina dahinin eylemleri birletiri liyor.,.,^

Her ne kadar, burada 1894 tarihi yeniden rgtlenme iin balang ola rak belirtiliyorsa da, 1891 sonundan itibaren siyasal masonluun, Abdlhamid II aleyhine yayn faaliyetini hzlandrdm gryoruz. Bu alanda ilk nemli k, Londrada La Tnrquie Libre adl ilk anda fazla nemli gzkmeyen bir derginin yaynlanmaya balamas idi.2 S Osmanl ynetimini byk tela sevkeden1 2 4 bu yayn organ, F ransada benzer faaliyetlerde bulunmaa alr ken kamu dzenini tehlikeye drd gerekesi ile snr d edilen2 5 Justin Marengo admda bir ahst ve kendisinin ifadesine gre bu olay Suitanm bas ks sonucunda ortaya kmt.2 6 Aslnda, bu ahsn adna daha evvel rastla mamz mmkn olamad gibi, kendisinin faaliyetini daha sonra grebilece imiz ekilde kiisel muhalefet hareketleri kategorisinde de incelememize im kn bulunmamaktadr. Derginin, ilk nce P arti ConsdtntGnnel Ottoman adn da bir frkann organ olduu kapak ksmnda iln edilmitir. Ancak, daha sonra derginin Comite Liberal Ottoman admda bir cemiyetin ilgin beyannmelerini yaynlad gzleniyor.2 7 Bu birazdan greceimiz gibi, mason teki ltnn siyasal alanda kulland bir isimden baka birey deildi. Dergide gzlenen dier bir olgu Sultan Murad V yanls haberlerin bol
(22) Marinos Poilatos, Elliniku Tektcmismu..., ss. 129-131. (23) Gazetenin k ve faaliyeti hakknda verilen polis raporu iin bkz. 180/26 Eyll 1892, PRO/F.O. 78/4463. (24) Osmanl ynetiminin gazete ve m uharriri hakkm daki kanaati iin bkz. BBAY /Sadaret Husus Marzat , 5 Ca 1309, 23 Ca 1309, 27 C 1309,8 Z 1309,5 1310/ no. 1638, 8 1310/no.l652, 16 Ca 1311/no.l739, 17 Ca 1311/no.l750, 24 Ca 1311 /no. 1862, 2 C 1311/no.l977, 3 C 1311/no.l990, 8 C 1311/no.2057, 7 M 1313/no. 63. Gazetenin izlenmesi iin bkz. B B A -Y ldz Perkende, 29 B 1309/no.981 ve 8 S 1311/no.l691. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 663-21/13, 55-102, (26 Nisan 308), 56-103, (26 Nisan 308-mahremne), 44-807 (18 Mays 308), 153-2804, (12 Temmuz 308), 176-3653, (1 Austos 308). Osmanl ynetimi gazetenin nlenmesi iin elilii araclyla tem aslar yapm ise resm kanaldan bu alanda baar temin edilememitir. Bkz.. B B A -Y /M tenevv (Gnlk) Mar.zat, l R 1310/no.359/2981. (25) Justin Marengo, Une Expulsion Turque en Franee, La Turquie Libre, no.3, 27 Ocak 1892, s. 2. (26) Sur les Bords du Bosphore, La Turquie Libre , no.4,5 ubat 1892, s.5. <27) Bu beyannmeler, Le Comite Liberal Ottoman, Traduit du Turc, [Beyannmenin bal yoktur],. La Turquie Libre, no.9 20 Temmuz 1892, s. 1, Le Comite Liberal Ottoman, LAproche dune Solutions La Turquie Libre, no. 13, 17 Austos 1892, s. l dir. Metinleri verilm itir. Bkz. B. L
81

luudur.2 8 Nihayet; bir sre sonra yayn organ baklay azndan kartmak ta ve Grand Orientn hapis yaam sren ehzde ile ilgili dzenledii bir konferans olduka memnun bir ifade ile ve konferanslarn isimleri yannda mason iaretlerini koyarak vermektedir.2 8 Bir sre sonra bu derginin sessiz bir biimde yayn yaamndan ekildiini gryoruz. Bu kez 1893 sonlarnda yazld belirtilen ve stanbuldaki Jn Trk ko mitesinin matbaasnda yaynland iddia edilen bir kitap karmza kyor. Bu da szkonusu rgtn kitap eklindeki ilk yaym olmaktayd.3 0 Osmanl y neticilerinin de farkna vardklar gibi3 1 geni datm yaplan ve Bat bas nnda stanbul'daki Jn Trk komitesinin ok ilgin bir eseri32 olarak yo rumlanan bu risle, ksa sre sonra ortaya kacak ttihad ve Terakki neri yatndan tamamen deiik bir uslb tar, zellikle Hristiyanlar ile ilgili so runlara yaklam byk farkllklar gsterir.3 3 Bu kimselerin yaynlayacaklarn vaat ettikleri yeni neriyat3 4 ortaya k mamsa da, artk daha youn bir siyasal faaliyetin balatldn gryoruz. Daha ortada hibir resm Jn Trk yayn organ bulunmad bir dnemde, yabanc dilde yaynlanan ve Bat kamuoyunda bu tr faaliyetlerin yrtc s olarak nitelendirilen gazetelerde Comite Liberal Ottoman adndaki cemi yetin yaynlad eitli beyannmeleri grdk. 25 Kasm 1895 tarihinde ise stanbul'daki youn muhalefet eylemleri iin de bir beynnmenin duvarlara asldm izlemekteyiz.3 5 Batdaki yayn organ larnca bir Jn Trk eylemi olarak deerlendirilen bu hareket, Comite Libe ral Ottoman veya dier adyla Osmanl Hrriyetpervern Cemiyetinin ilk
(28) Bkz. La Dynastie Ottoman, La Turquie Libre, no. 2s 1 Ocak 1892, s. 8, Les Osmanlis et Abd-ul-Ham id 11,5 La Turquie Libre, no. 5, 17 ubat 1892, s. 2, ve no.6, 18 M art 1892, s. 1, Dergi, Sultan Murad yanls bir komplonun ortaya karlmasn da ince ayrntlar ile vermektedir. Bkz. Arrestations & Constantinople, La Turquie Libre, no. 4, 5 ubat 1892, s. 8. Mourad V et la Franc-Maonnerie, La Turquie Idbre, no,15,13 Ekim 1892. ss. 6-7. La Turquie Sous Abd-ul-H amid, Im prim erie Du Comite De La Jeune T urquie Constantinople, [1893]. Livourne Konsolosluundan-Roma Sefiri Mahmud Nedim Paaya 332-38/28 Kasm 1893, Roma Bykelilii Arivi, K.52(1). La Turquie et Abdul Hamid, L Italie, 28 Kasm 1893. La Turquie Sous..., zellikle, ss. 13-15. bid, arka kapak. Vaadedilen iki kitap (Trke ve Franszca olarak)) Comm ent on Ruin un Erapire ve (zet olarak), De La Presse Anglaise et Franaise Le Sultan Abd-ul-H amid, balklarn tamaktadr. Bkz. A Turkish Manifesto, The Times, 26 Kasm 1895. Gazete iln, ken dilerini Osmanl Liberal komitesi ad ile biimlendiren anonim kiilerin* rn olarak belirtm ektedir. Ayn faaliyetleri nedeniyle komite hakknda ksa sre nce yaynlanan haberlere rnek olarak bkz. Les Affaires de Turquie,s. Le Temps, 19 Kasm 1895, s. 2.

(29) (30) (31) (32) (33) (34)

(35)

82

ak propaganda faaliyeti idi.3 6 Ksa bir aratrm a ile, bu cemiyetin stanbul daki mason rgtnn siyasal kanadndan baka bir kurulu olmad anla lmaktadr.3 7 Comite Liberal Ottoman, bu tarihten itibaren tamamen ayr bir organizas yon olarak faaliyet gsterdi ve eitli vesilelerle yeniliki bir program oldu unu, ynetimin her trl zgrl ortadan kaldrd yolundaki propagan dasn srdrd.3 8 Ayrca belirttiimiz ereve dahilinde ilgin beyannmeler yaynlanmasna da nayak oldu.3* Burada bizim iin nemli olan husus Mason localarnn tamamen ayr bir siyasal faaliyet iine girmi bulunmalardr. Bu dnem ierisinde Jn Trkler ile masonlar arasnda kpr tekil eden yalnzca bir kii ve onun kartt bir yayn organndan bahsetmek mmkndr. Scalierinin kurduu locada yer alan Ali efkati,4 0 1881 tarihinden itibaren hemen hemen tm yazlarn ken disinin yazd stikbl adl bir gazeteyi Napolide nere balamt.4 1 Saray efkatinin faaliyetinden endie duymakta ve bazen uzlama teklifleriyle4 2 bazen de basklarla43 onun faaliyetlerini nleme abalar iindeydi. eitli Av
(36) Sir Philip Currieden-M arquis Salisfaurye, Constantinople, 27 Kasm 1895/ no.891, PRO/F.O. 78/4623. Belgeye ilnn m etni de eklenmitir. lgin husus ilnda cemiyetin rgtleni tarihi olarak 1875 ylnn belirtilmesidir. Metin aynen verilmitir. Bkz. B. II. Nitekim daha sonra ngiltere Kralna yaplan bir bavuruda Cemiyet adm u ekilde belirtm ektedir. Les Members Franc-Maons du Comite Liberal Ottoman de Constantinople. Bkz. [Marquess] L[ansdowne]dan- Sir N.OConora, Conf[idential], no.107/8 Mays 1901{Draft.), PRO/F.0.18/5119.

(37)

(38)

B B A -Y ldz Perkende, Za 1314/no.l239. Avrupa basnnda bu konu ile ilgi li haberler iin bkz. Le Temps, 25 Mays 1900. (39) Bir N.OConordan-Dileri Bakanna, 4 Temmuz 190/no.922, PRO/F.O. 78/5060. Beyanname aynen verilmitir. Bkz. B. III. Bu beyannamenin yayn lanmasndan sonra Jn Trk yayn organlar konuyu tamamen kendi dla rnda gelien bir durum olarak deerlendirmilerdir, (bkz. Lintervention des etrangers, Mechveret Supplement Franais, no. 107, 1 Aralk 1900, s. 1). Ahmed Rza Bey ise durum la ilgili olarak aadaki yorumu yapmtr: Bu komite [Comite Liberal O ttom an]... Jn Trk adn kullanm aktan dahi ekiniyor. Fakat, ister liberal, ister ittihat isterse reform ist olsun bugnk rejim den mteki ve Trkiyenin tensikini isteyen her grup ve her ahsiyet Jn T rkden baka birey olamaz... Bkz. Ahmed Rza, Respectons La Constitution, Mechveret Supplement Franais, no, 101, 15 Temmuz 1900, s. 1. (40) efkatinin faaliyetleri iin bkz. Kemal Slih Sel, Masonluk leminim Me h ur Mehulleri, Mimar Sinan, no. 18, (1975), ss. 34-44. (41) stlkblin Napolide k ve karlat problemler iin bkz. B B A -Y /Sada ret Husus Marzat, 16 S 1297/no,76. (42) B B A -Y /Sadaret Husus Marzat, 4 L 1297/no.825. (43) B B A -Y /Sadaret Husus Marzat, 16 S 1297/no.76.
83

rupa kentlerinde faaliyetlerini srdren efkati,4 4 bir sre sonra eski Msr Hidivinin hizmetine girdi..4 5 Bu dnemde nisbeten dzenli bir yayn faaliye tini srdren tek kii olan efkatinin dergisi okullarda byk bir ilgi ile okunmaktayd.4 6 Fakat, onun masonlar ile olan ilikisi konusunda en ufak bir imada bile bulunmayan dergisini kart zel bir ura olarak kabul edil melidir. Saray e srdrd eitli pazarlklarda4 7 baar salayamayan efkatiyi, 1895 Hazirannda stikbli yemden nerederken gryoruz.4 8 Ayr bir cemiyetin yayn organ olan Hrriyet bir kenara braklrsa, bu dergi dzenli kan tek mecmua durumuna geliyordu. Gizlice yurda sokulan bu dergiyi4 8 n leyebilmek iin Osmanl yneticileri byk abalar iine girdiler.5 0 Szkonusu yayn organnda masonlar ile ilgili en ufak bir noktaya rastla ma imkn yoktur. Kukular eken nokta, ttihad ve Terakkinin merkez ya yn orgam olarak Mevereti karmasna ksa bir sre kala, Ahmed Rza
(44) Cenevredeki faaliyetleri iin bkz. B B A -Y / Sadaret Husus Marzat, 24 Za 1297, 8 Za 1298, 12 R 1306. 14 Ra 1306, Parisdeki yayn faaliyeti ile kr. B B A rade-Dahiliye, 26 Ca 1301/no.72383. B B A -Y /Sadaret Husus Marzat. 8 B 1298, 9 1298, 18 S 1301, Bu maan eski Hidivin, Osmanl Saray ile olan ilikilerini dzelttii zaman kesilme si iin bkz. B B A -Y ldz Perkende, 18 Ca 1306/no.818, B B A -Y ldz Perken de, 12 L 1308/no. 2425. BBA-lrade-Dahiliye, Receb 1313/no. 63/1409 daki renci sorgulamalarnda bu durum belirtilmektedir. B B A -Y ldz Perkende, 4 R 1318/no.482, B B A -Y / Sadaret Husus Marzat, 19 R 1306. Gazete u ekilde bir nszle tekrar yayn faaliyetine balamtr: ...Bir hayli senelerden beri te h ir olunan stikbl Gazetesi bu kerre grlen lzm zerine tekrar m evki-i intira konuldu. Bu gazetenin meslei vaktiyle m tlasna rabet eden zevat nezdinde malm olmala izah ve tekrardan ms tanidir. M adem ki zt- evketsmt hazret-i Abdlhamid-i Sn on sekiz seneden beri ittihaz buyurduklar tarz- idare-i mstebidneyi deidirmemilerdir. stikbl dahi meslek-i m ttehiz-i kadimini mateessf m uhafaza ya itin eyleyecekdir.... Bkz. Mukaddeme, stikbl, no.27, 21 Haziran 1895, s. [13, Gazete yayn faaliyetine bu kez Londrada balamtr. Sublime Porte, 4 Temmuz 95/no. 55, PRO/F.O. 78/5259 (Turkey: Stoppage of Nemspapers by British Post Offices in Turkey). efkatinin Londradaki faaliyetleri iin bkz. Ailen [Eliliin Ajan] den-M orel Beye, 214/10 Ekim 1895, Londra Osmanl Eliliine ifre telgraf, 285/10 Ekim 1895, Rstem Paadan-Turhan Paaya, 764/20128-5 Eyll 1895, Allenden-[M orel Beye], 32/9 Temmuz 1895, Turhan Paadan-Elilie ifre telgraf, 184/23 Haziran 95, Allendan-Morel Beye, 73/15 Haziran 1895, 1 H a ziran 1895, Londra Bykelilii Arivi, K.303(3). Kr. 5 Ekim 95 ve 10 Ekim 95(213-84) tarihli; Osmanl evraklar. PRO/F.0.800/114:Private Papers of Sir P. Currie(Constantinople)/Reports: 1893-1896. Kr. BBA-BEO/Hariciye med. 155-5/11, 2851, (27 Austos 311), 3340 (29 Austos 311), 3605 (21 Terin -i evvel 311), BBA-BEO/Hariciye Reft, 185-5/39, 1049, (28 Austos 311) /50895.

(45)

(46) (47) (48)

(49) (50)

84

Bey'in Londraya gelerek efkati ile grmeler yapmasdr.5 1 Fakat bu m nasebet, eitli belgelerden anlaldna gre, Avrupadaki muhalif neriya tn alabilecei ekil zerine cereyan etti.3 2 Zaten aym dnemde Saraya eit li af dilekeleri veren efkati aniden lnce, ttihad ve Terakki ile masonlar arasnda grnen tek ba da kopmu oldu.5 4 Bunun dnda Ramsaurn artk bir klsik haline gelen eserinde naklet tii 5 5 eitli kaynaklarn da ondan yararlanarak tekrarladklar8 baka bir iddiaya da deinmemiz gerekir, Bu da brahim Temonun, ttiiad- Osman Cemiyetinin kuruluundan bir sene nce gittii talyada mason, rgtleri ile temas kurmas ve onlarn grlerini almas eklindeki savdr. Ancak, bunu teyit edecek bakaca bir delil veya kaynak mevcut deildir ve masonlarn 1902 tarihine kadar ak biimde ayr bir siyasal komite eklinde politik faali yetlerini srdrmeleri de bu gr dorular. Bu durum masonlarn, ileri ge len Jn Trkieri kendi rgtlerine kazandrma abalar iine girmelerini n lememitir. 1892 tarihinde Ahmed Rza Beyin kendisine mason cemiyetlerine
(51) Ahmed Rzanm, efkatinin evinde kalmas bu iddialar kuvvetlendirm i tir. Bkz. Rstem Paadan-Turhan Paaya, 541/19824,19 Haziran 1895. Lond ra Bykelilii Arivi, K.303(3). Konu iin ayrca bkz, Rstem PaadanTurhan Paaya, 587/19893, 4 Temmuz 1895, Rstem Paadan-Turhan P agaya, 589/19895,5 Temmuz 1895, R stem Paadan-Turhan Paaya, 612/ 19926,10 Temmuz 95 (ifre telgraf). Londra Bykelilii Arivi, K.33(3). B B A -Y/Sadaret Husus Marzat, 6 M 1313/no.52.Kr. BBA-BEO!Hariciye m ed . 155,5/11, 1696, (3 Haziran 311), 1846, (29 Haziran 311), 2060, (10 Temmuz 311). Rstem Paadan-Turhan Paaya, 575/19871,29 Haziran 1895, Londra B ykelilii Arivi, K.303(3) ve Londra Osmanl Eliiine bu yaznn ceva b, 4 Temmuz 1895 tarih ve num arasz yaz. Londra Bykelilii Arivi, K. 303(3). Kr. B B A -Y /Sadaret Husus Marzat, 20 M 1313/no.l59, efkatinin, Paris tem aslar da ayn ekilde yorumlanabilir. Bkz. Hariciye-12 Ekim 1895/ no.249-(240) num aral telgrafn zeyli. Paris Bykelilii Arivi, D.184. efkatinin, evketl, Kudretl, Azemetl, M erhametl Padiahm Efen dim Hazretleri balkl, ? Cemaziylevvel tarih ve abd-i memlk, sadakat-i mlk Ali efkati imzal m ektup sureti. indeki ifadelerden 1895 d neminde yazld anlalmaktadr. Salih Mnir Paa Evrak/zel Ariv.Kr. B B A -Y / Sadaret Resm Marzat, 11 Ca 1318,/no.1441-3673. BB A -Y/Sadaret Husus Marzat, 17 Ra 1315/no,372, E.E. Ramsaur, Jn Trkler..., ss. 31-32. Bkz. Peter Bartl, Die albanisehen Muslime zur Zeit der Nationalen unabhngigkeitsbewegung (1878-1912), Albanische Forsehungen 8, Otto H arrassowitz Verlag, (Wiesbaden:1968), s. 153. Kr. Haan Kaleshi, Dr. brahim Temo-der Grnder des Jungtrkischen Komitees Einheit und Fortschritt: Ein Beitrag zur Erhellung der Rolle der Albaner in der Jungtrkischen Bewegung,s Sudost-Forschungen , XXXV, (1976), s. 117. Temo gerek h atra tnda, gerek bu dneme ait bilgiler veren Doktor brahim Temo, Cerrah paa Tp Fakltesi Tp Tarihi ve Deontoloji Arivi, I-1935deki nemli m ek tubunda ve gerekse; A rkivi endror 19/31//108-110da kaytl; Kari Ssshem e dnemi anlatan yazsnda bu husustan hi bahsetmemektedir.
85

(52)

(53)

(54) (55) (56)

katlma yolunda yaplan bir neriyi; hareketin din inanlara kar tutumu ile kendisinin pozitvist grleri arasnda uyuma salayamayaca gerek esiyle; reddettiini gryoruz.6 7 1902 Kongresine kadar adn eitli vesilelerle Avrupa basn organlar ve devlet ynetimleri nezdinde duyurmaya muvaffak olan Comite Liberal Ottomann bu toplant ncesinde nemli giriimi oldu. Bunlardan en nemlisi 1901 Nisannda eski bir Mason lideri olan ngiltere Kralna, Sultan Muradn kurtarlmas iin bavurmak, dieri ayn bavuruyu nsan Haklar rgt nezdinde tekrarlam ak ve ncs de Fransz ynetimine siyasal ierikli bir mektup gndermek oldu ki bunlardan en ok birincisi Osmanl yneticileri nin dikkatini ekti.5 8 Sarayn byk telna neden olan bu harekete kar Osmanl yneticileri tedbir almaya altarsa da5 9 szkonusu bavuru Avrupa ve Amerika yayn organlarnda neredildi.6 0 Bunun zerine Osmanl ynetimi, ngiltere Kralnn
Ahmed Rza Beyin teklifi yapan mason ileri gelenlerine yazd, 17 Kasm 103J^1892]tarihli mektup. Ahm ed Rza Bey Evrak/zel Ariv. Metin aynen verilmitir, Bkz. B. IV. (58) Mason Localarnn bu bavurusu iin bkz. B B A -Y ldtz Esas Evrak, 17/952/ 63/22. Bu belgedeki m etin Franszcadan tercm e olduundan szkonusu m ektubun m etni ngiliz basnndaki suretten tercme edilerek verilmitir. nsan haklar rgtne yaplan bavuru iin bkz. Protestation de la Lique de Droits de IHomme: En Faveur Du Sultan Mourad, 5/18 Mars 1901; Mech veret Supplement Franais, no.114, 1 Mays 1901, ss.2-3. Franszlara yazlan, mektup iin bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Tvrquie, VoI.III(18991901), ss. 270-271. Metni verilmitir. Bkz. B. VI-A. (59) Londra Sefirine-Kullar yazl, imzas okunamayan (ancak arivdeki dier evraklardan istihbarat m em uru olduu anlalan) bir ahsn 15 Nisan 1901 tarihli m ektubu Londra Bykelilii Arivi, K.383(6). Kr. Antopulo Paa ya-avm ahstan 18 Nisan 1901 tarihli mektup. M ektubun kopuk son sahifesinin arkasnda latin harfleri ile yazlm liberal ottoman ifadesi grl mektedir. Londra Bykelilii Arivi, K.383(6). Bu konu iin bkz. B. V. Ge ne ayn konu ile ilgili olarak sefire hitaben yazlan Devietl Efendim Haz retleri balkl, Hseyin[?] imzal, 13 Mays 1901 tarihli m ektupta ...Dnk Cumartesi akam Mason Cemiyetine mensub avukat ile grtm. Olduka zihnini eldim.... ifadesi grlyor. Bkz. Londra Bykelilii Arivi, K.362
( 1).

(57)

(60)

Turkish Masons To The King: An Appeal For Mourad V, Daily Mail, 9 Ni san 1901. Aynen verilmitir. Bkz. B.VI-B. Amerikan basnnda ise konu ile ilgili haberler grlmektedir. Bkz. Abduls Imprisoned Brother: Turkish Free Masons Send an Appeal on Behalf of ex-Sultan M urad to King Edward VII, The New York Times, 9 Nisan 1901, s. 1. lgin ve tezlerimizi destekleyen nokta bu bavurunun evvelce Jn Trklerin benzer amala yaptklar ba vurudan (bkz. Arhives du Ministere des Affaires Etrangeres-Nouvelle Serie: Turquie, Vol. 22 (1898), 9 Nisan 1898 damgal, mektup, ss. 52-53. Kr. Sul tan M urad- Hami Hakknda Dvel-i Muazzama Hkm darnna Cemiyeti miz Tarafndan Gnderilen M ektubun Suret-i Mtercemesidir, Osmanl, no. 12, 15 Mays 1898-26 Zilhicce 1315, s. 1.) tamamen ayr olduu ve Jntrk

86

bu bavuruya cevap vermemesini salayabilmek iin youn eyleme geti.6 1 Sonuta, sorunun diplomatik ilikileri bozacak bir dereceye geldiini gren ngiltere ynetimi, Osmanl talebini olumlu karlad.8 2 Btn bu hareketler ise Comite Liberal Ottomanm bu dnemdeki en etkin kn oluturdu. 1902 Jn Trk kongresinden itibaren ise mason cemiyetlerinin siyasal faa liyetleri deta bitti ve muhalefet hareketi iindeki uzun sreli uralar sona erdi. Bu kukusuz Osmanl ynetimini de sevindiren bir grntyd. Fakat, in celemelerimizi srdrdmz zaman karmza ok daha hassas balant larn ktn gryoruz. 1902 kongresinden sonra; ileride niceleyeceimiz gibi; ounluu elinde bulunduran ve Sabahattin Bey ile smail Kemal Beyin etrafnda rgtlenen grup merkez yayn organ olan Osmanl gazetesini de ele geirerek yeleri Trk ve Yunanllardan oluan8 3 yeni bir rgtn kurul duunu ve amacnn ksa dnemde darbe yaparak ynetimi ele geirmek ol duunu aklamt, ilgin bir rastlant olarak rgtn ad da Osmanl Hrriyetpervern Cemiyeti idi.8 4 Franszca isim olarak da ilk nce Le Comite Central De La Ligue Ottoman adnn kullanldm,6 5 ama Paris Siyas Poli sine verilen bavurularda6 6 ve daha sonraki kullanmlarda, cemiyetin Comite
yayn organlar tarafndan nerolumaddr. shak Skt'nin bir mektubu da hareket ayrln gstermesi bakmndan ilgintir: ...Dedikodu dedik de hatrm a birey geldi. Parisde imdi ne gibi dedikodu devam ediyor. u da vulcular kim. B irazda unlardan bahs et bunlarn maksad nedir, ne olu yor. Hele Liberal Ottoman Frkas. Allah emsalini mzdad buyursun, ifrat mbalaa da Acemleri bile getik. Ya ntikam clar... Ne ise her tarafdan herkes bir frka tekil ediyor... shak Sktiden-Doktor Nazma, 24 ubat 901 [San Remo], Aziz Nazm balkl mektup. Beleddin akir Bey Evra k/ zel Ariv. Kr. Necmeddin Arifden-shak Sktye 19 ubat 1901 [P a ris!,: Utanmadan gya stanbulda Liberal Ottoman nmnda bir cemiyet varm da nlarda nn reisi ve zs imiler gibi davranyorlar. Kim yutar bu dolmay ama, sersem kaz Abdlhamid yutar bile!!.... A rkivi Qendror, 19/108-5//296/1644. Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 13/26 Nisan 1901(Mahremne), Londra Bykelilii Arivi, K.383(6). (62) Bkz. Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 9 Mays 1901 (Confidentiel) yaz. Londra Bykelilii Arivi, K.362(10) ve Sir N.OConora-[M arquess] L[ansdowne]dan; Foreign Office, 8 Mays 1901/no.l07(Draft). PRO/F.O. 78/5119. ...iyi ilikilerin ok nemli [olduunu vurgulayan]... Trk elisi bugn bana Kraln, kendisine Comite Liberal Ottomanm (stanbuldaki) Farmason yeleri tarafndan gnderilen yazya cevap vermemesinden tr Sultanm tatm inini iletti.... (63) Parisde Osmanl H rriyetpervern Kongresi, Osmanl, no.104,16 Nisan 1902; s. 7. (64) Osmanl, no. 104, s. 1. (65) Osmanl, no.104, s. 1. <66) Komiser M.Leproustnun 7 Mays 1902 tarihli raporu. Archives Prefecture A de Police-Paris, (Sabahaddin et Loutfullah)/no. B ----------- (171154). 1653
87

(61)

Liberal Ottoman adnn tercih edildiini grmekteyiz. leride greceimiz gibi yaplacak darbe iin ngiliz desteinin yamsra Yunan ilerigelenleriyle de grmeler srdrlmt. Btn bu zellikler bizde bu defa mason rg tnn bu Jn Trk tekiltna szm oldu kanaatini uyandrmaktadr. Geri elimizde Prens Sabahattinin sicdos adl Yunan mason locasnda 12 EyJ 1908 tarihinde yapt cokulu alklarla karlanan8 7 ve masonlar meru tiyet hareketine yapt katklardan dolay ven6 8 konumas dnda bu ev reler ile olan ilikisini kantlayabilecek bakaca bir delil yoktur ama grd mz kaynaklar, vurguladmz hassas bir balanty ileri srebilmemizi kolaylatrmaktadr. Bu cemiyetin kovalad amalarn fazla gereki olmay, greceimiz gibi onun uzun sre yaamasn nledi ve bir sre sonra Osmanl dergisi ye niden ttihad ve Terakki Cemiyetinin organ olarak kmaya balad gibi Comite Liberal Ottoman ad da unutulmaya yz tuttu. Bu cemiyetin k ile birlikte Osmanly yeniden ele geiren grubun hareket iinde ok kk bir aznl temsil eder durumda kalmas da bildiimiz bir gelimedir ve bu tarihten itibaren gene izleyeceimiz gibi kendilerine Terakki ve ttihad Cemi yeti adm veren ve Ahmed Rza Beyin etrafnda toplanan bir grubun hare ket iinde arlk kazand grlr. te, masonlarn siyasal faaliyet alann da bu noktada Jn Trklere bir kez daha yneldiklerini ve Ahmed Rza Beyin kiiliinde ortak bir harekete ar karttklarn gryoruz : ...stanbulun alnmasna izin vermeksizin ve kendisi de herhangi bir toprak parast istemeksizin Fransa'nn statkonun srmesinde; yni, ayn zamanda ngiltere ve Almanyann da kar demek olan, Osmanl mparatorluum m korunmasnda kar vard. Bu aym za manda Trk Avrupasnda ounluu Hristiyanlarn oluturduu rakip Rusya tarafndan hkmedilen bamsz devletlerin meruiye tinden de taviz vermemektir. Ancak Osmanl mparatorluunun var lm devam, ettirmesi ile Sultani Abdlhamid T m iren olarak srdrd zorbaca ynetimin-muhtemelen Abdlhamidden sonra bir dierinin de daha ehven olmayaca- ortadan kalkmas nas badatrlabilirp Burada bir tezat var gibi gzkyor. Srgn olduu Parisde yar Trke-yart Franszca Meveret adl bir gazete yaymlayan Jn Trk nderi Ahm ed Rza Bey byle bir tezatm var olmadn sylemektedir. Ahm ed Rza Bey ile bera ber., Mslman ve Hristiyan hepsi muten kimseler olan ve Osmanl toplumunun havas tabakasn tekil eden partisinin sair zst Trkiyenin paralanmakszm, Hristiyan ve Mslmanlarn olutu raca mill bir parlmento tarafndan karlacak yasalara bal, ereflice ynetilen bir lke olabileceini sylyorlar. Sadece byle
(67) (68) Szkonusu locann, 12 Eyll 1908 tarihli oturum zapt. sodos, n0.49: Pentikontaetiris: 1908-1958, (Atlma: 1958), s. 1. siodos...t s. 1.

olabileceini deil, iki yl boyunca, hatt imdi de hukuk adan byle olduunu sylyorlar... Hmaniter ve Fransz yurtseverleri olarak Farmasonlar, Jn Trklerin tasarmlarnn baarl olmasn, 1876 Kanun-i Esastsinin yeniden meriyete konulmasn ve bilhassa Rum ve Rus kkrtmala rnn Hristiyan dimalarda filizlendirdikleri kindar duygularn ya tmasn, en azndan yumuamasn, bu durumun gereklemesini arzuluyorlar... Jn Trk lideri Ahm ed Rza Bey yurtsever bir devlet adam gi bi davranyor. Gazetesinde olsun, katld kongrelerde zellikle 1900 Bar Kongresinde olsun yapt konumalarda u veya bu Hristiyan m ezhep yanllarnn geersizliini iddia etmelerine karsn Osmanl mparatorluunun btnln savunuyor... Biz de bunu istiyor ve bir saknca grmyoruz. Ahm ed Rza Bey dinda ve vatandalarna anayasal dzeni kabl ettirmek iin onlara iinde bulunduklar mantk dzeyindenuslm dininin top lumsal ieriinden yararlanarak] sesleniyor. Baarl olursa, ki Tr kiyede yaayan halklarn menfaati ve cihan sulhu iin bunu dile m ek gerekir , muhtemelen her yerde grld zere iki tane parti kurulacak ve gene her yerdeki gibi bu partilerden birisi, dieri lik ve ilerlemeci ve byk bir olaslkla farmason olduu srece, din ve muhafazakr olacak.... Grld gibi Dou sorunu hakknda Farmasonlar yerinde bir kavrama kabiliyetine sahiptirler ...G

Ermeni Cemiyetleri tarafndan, Dou Sorumnun hallinde masonlarn ken dilerini de dikkate almalar gerektii yolunda bavurular yaplmasna neden olan bu yaklama, Ahmed Rza Beyden de olumlu bir cevap geldiini gr yoruz :
...Avrupada serbest itima etmee, yaz yazmaa msaade olun mad zamanlar hrriyet ve terakki fikirlerini tamime mason cemi yetinin pek byk hidmetleri sebkat etmi, hatt masonlarn gidi neriyat Fransada ihtill-i kebirin srat ve suhletle vukuuna yardm eylemidi. Hr memleketlerde bu gibi gizli cemiyetlerin artk pek lzmu
(69) (70) O.Pontet, La Franc-Maonerie et la Question dOrient, L Acacia, no.3, u bat 1903, ss. 203-207den derlenmitir. Dergi masonlarn yayn organdr. M.Hiram, La Franc-Maonerie et la Question d Orient, LAcacia, no.4. Mart 1903, ss. 325-27de adgeen ahsn 8 ubat 1903 tarihli mektubu. Erme ni komitelerinin 1894de zellikle Yunanistandaki Rum localar ile ittifak teebbsnde bulunm alar fakat reddedilmeleri iin bkz. Cevad Paa Mer hum um Zaman- Sadaretinde Takdim Olunan Tezakir-i Hususiyenin S u retlerini Hav Defter, no.907/23 Austos 310, BB A -Yldz Esas Evrak, 36/ 4I9/146/XV.
89-

kalmadndan masonlarn bir ksm hricde cereyn eden umur-i siyasiyeye yabanc durmamak ve kuvvetlerini zulm istibdadn her taraf da d e f izalesine sarf etmek azmindedir... Abdlhamid ma son cemiyetinin ehemmiyetini ve hakan- mazlum Sultan Murad Hazretleri hakknda hissiyt- ihtiramkrnesini bildiinden bu ce miyetlere yerledirdii birok hafiyeler vastasyla efkr ve harekt- cemiyeti tecesss etdirmekdedir... Franmason cemiyeti Abdlham idin bu gibi tedabir-i tecessskrnesine vakf oldular, bundan byle yapacaklar ileri hsn-i neticeye isal in ihtiyata riyet eder ler midindeyiz ,..7 1

Kukusuz Ahmed Rza gibi Jn Trkler iinde dncelerini byk bir katlkla srdren ender kiilerden birisinin, pozitivist grleriyle badatramad mason cemiyetlerine bu dnemde girdiini ya da onlarn progra mn uygulama kararm aldm belirtenleyiz, ama kendisi etrafnda topla nan grubun Jn Trk hareketi iinde etkinlii ele alndan sonra, bu kimse ler iinde nde gelen masonlarn da bulunduu grlmektedir. 1906 yeniden rgtlenmesi srasnda uzun sredir Ahmed Rza Bey ile ilikisini srdren Prens Mehmed Ali Beyin nemli bir greve getirildiini greceiz. Bu ahs, 1901 ylndan beri Sultanm srekli olarak kendisi aleyhinde faaliyet gster dikleri kanaatinde olduu7 2 Msr Masonlarnn lideri idi.7 3 Gene Ahmed Rza Bey ile 1903 dneminde dahi muhaberatm srdrdn greceimiz Talt Bey, 4 Temmuz 1903 tarihinden itibaren Macedonia Risorta locasnn yesi durumundayd.7 1 Ayn tarlerde mason rgtlerinin de Jn Trkler yanls yayn faaliye tini srdrdklerini gryoruz. 1905 ylnda anakkalede tutuklanan Rum asll Rus vatanda bir ahsn zerinde yurda sokulmas yasak olan Skrip adl gazetenin bir nshas bulunmutu.7 5 Szkonusu sayda, Jn Trk yanls
<71) (72) [Ahmed Rza], Franmasonlar, ra-yi mmet, no.27, 29 Nisan 1903-1 Safer 1321, s. 3. B B A -Y ldz Perkende, 3 B 1306/no.mkerrer 925/1 ve B B A -Y ldz Per kende, 1 Za 1318/no.l549. Kr. M uhtar Paa tahrirat, 220(Dosya:120)-557/ 4 aban 1315 B BA-BEO /M sr Hlsa Defteri, (26) -1040- 68/12. Paa bu greve 1901 Eyllnde Ragp Beyin yerine getirilmitir. Bkz, Freemasonry in Egypt, The Crescent, Vol. XVIII, no.454, 25 Eyll 1901, s. 203. Marinos Pollatos, Ellinuku Tektonism u..., s.138. Osmanl H rriyet Cemiyetinin ilk kurucularndan Ahmed Naki Bey de 26 Ocak 1904de ayn locaya girmitir. Umum K ayda Mahsus D efterdir, Aded: 4, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/13974/139/X IX no.79, [1321]: Asm Beye : Mahremdir, Yunanistanda m nteir ve Memlik-i ahaneye duhl memnu olub Kaie-i Sultaniyede Rum m illetinden ve Rusya tebasm dan Aleko nm ahsn ze rinde vrd ederek bugn elde edilen 28 Terin-i evvel 1905 tarihli ve 9946

(73) (74)

(75)

90

bir haber hemen dikkati ekerek ihbar nedenini oluturacakt. Aslnda bu ga zete bu tavrm devaml srdryordu ve yneticisi aratrlnca, onun da uzun sredir masonlarn siyasal programn yeniden derlemeye alan7 8 oul Sca lieri oldua grlmektedir. Gene Saray istihbaratnn 1906 ylnda Atinadan Trkiyeye masonlarn geliinin hzlandn tespit etmesi,7 7 kukular arttr mt. Ayn tarihte Selnikde masonlarn faaliyeti konusunda Saray ile Ru meli Mfettilii arasndaki muhaberatn da hzlandm gryoruz.7 8 Btn bu pheler, 1906 ylnda Selnikde kuruluunu ve daha sonra Te rakki ve ttihad Cemiyeti Dahil Merkez-i Umumsi ekline dnmn in celeyeceimiz Osmanl Hrriyet Cemiyetinin, iki nemli mason locas iinde rgtlenmesine dayanmaktadr. Fakat, burada deinmesi gereken nemli nokta udur. Bu tarihten iti baren Jn Trkler asndan mason rgtlerinin rol; kolay ve gizli rgtlen

numerolu Skrip nm ndaki gazetenin drdnc sahifesinde Jn Trklerin Meclis-i Mebusam Talebleri, ifadesinden balayarak Perembe gn gece yars Berlinden mehud telgrafda Cenevreden iar olunduuna nazaran orada bulunan Jn Trkler Avrupann sair m ahallerinde bulunan Jn Trk lerle m uhabere ve mavere ederek m ttefikan Dersaadetde ihtille teeb bs edecekleri ve bu husus in Ruslar numne ittihazyla um um Trkiye de her ne olur ise olsun m stacelen ihtill karmaa alacaklar fikrini beslediklerini m uharrer ve mnderic olduunu ve gazetenin nezd-i kernemde mahfuz bulunduu hasb-el-m emlkiye marzdur. Ferman. Yverndan B ahr-i Sefd ve Boazlar Muhafz Vekili Mirliva kir. Szkonusu gazete haberi iin bkz. Ke i Neoturki Zituu Sintagma, Skrip, 28 Ekim 1905, s. 4. Haberde, kanun ve gayr- kanun btn yollarn denene cei belirtilmektedir. (78) Marinos Pollatos, Elliniku Tektonismt.., ss. 131-32. Bu kimsenin Jn Trkler le olan ilikisi iin ayrca bkz. erif Mardin, Jn Trklerin..., s. 32/n. 12. Re id Bey de Scalierinin olu ile grtn ve kendisi ile elinde bulunan Sultan Muradsm m ektuplar konusunda bir antaj pln etrafnda fikir tea tisi yaptn naklediyor. Reid Beyd e n shak Sktiye tarihsiz mektup, [Paris?], A rkivi endror, 19/106-1//834/1853. Mason cemiyetinde hazr bulunm ak zere Atinadan gelen ahslar iin bkz. B B A -Yldz Perkende, 17 Z 1322/no.2855/845-2S58. B B A -Y ldz Esas Evrak, 30/1190/51/78 (I)-(TT). Rumeli Mfettiliinin 907 /6 Terin-i sn 323 tarih ve num aral yazs ve ?/5 Terin-i sn 323 tarihli Selnik Vilyeti tezkeresi. Aynen verilmilerdir. Bkz. B. VII.
91

(77) (78)

meyi salayacak meknlar temin etmeleri olmutur.7 3 Gerekten de, ileri de greceimiz milliyetilik fikirlerinin egemen olduu bu yeni Jn Trk grubu ile mason rgtnn on dokuzuncu yzyln ortalarnda belirledikleri Dou sorununu zmleyecek siyasal grlerinin uyumas olanakszd. Nitekim, bu cemiyetin yelerinden biri, daha sonra amalarnn milliyet ilik olduunu ve bu nedenle amac Yunan milliyetilii olan localarla temas etmediklerini, belirten biz* mektubu Avrupa basnnda yaynladnda,8 0 mason tekilt bunu kendilerinin ihtillin arkasndaki g olduunu savunmak iin kullanmt.8 1 Daha sonra ayn ahsa Yunan locas tarafndan tekzip ettiri len8 2 bu yazdaki temel fikir Jn Trkler asndan localarm czibesinin ken dilerine salanan rahatlk olduunun belirtilmesiydi. Masonlarn, Jn Trkleri desteklemesi, Merutiyetin yeniden ilnnn bu evrelerde oluturduu memnuniyet83 bir gerektir ama yeni beliren Trk milliyetilii fikirlerinin harekete geirdii bu kimselerin yeni bir Bizans devleti oluturma veya e itli unsurlarn, masonlarn siyasal programlar erevesinde dnlen has sas dengeleri salama gibi programlar erevesinde hareket etmeyecekleri ve edemeyecekleri akt. 1906 dan itibaren mevcut ilikiyi, zellikle eitli rgtlerle kendi amalar iin ittifaklar yapan bir grubun davran olarak yorumlamak mmkndr. Ayn kimseler 1907-1908 dneminde gene izleyecei miz gibi; Ermeni, Bulgar, Arnavut komiteleri ile de eitli ittifaklara girmi lerdir; ama, onlarn daha sonra izdikleri yol kukusuz bu rgtlerin dn dnn ok dnda olmutur.
(79) Nitekim ilikinin temel amacnn gizliliin salanmas ve benzerliin de r gtsel organizasyon alannda olduu daha sonraki aratrm alarda da belir tilmitir. Bkz. T. Nadir [Haydar Rfat], Beyn-el-m ilel htill Frkalar M at baa-i Osmaniye, ([stanbul] :1326). s. 6/n: Vilyt- selesede; blusus Selnikde farm asonluk tevess etmi, kuvvet ve kudret peyd eylemi ve binnetice ttihad ve Terakki Cemiyeti kolayca ve deta hissolunmadan te esss etmi bulunmutur. Hatt ttihad ve Terakki Cemiyetine kabl h u susunda m er olan usl ve mersim-i hire yahud cemiyetin son ald e kildeki merasim farmasonluk uslnden aynen m uktebesdir... s. Le Temps, 20 Austos 1908. Dier lider kadrosundaki kimseler ayn gazete m uhabirinin rgtlenme ile ilgili suallerine cevap verirken masonluk konu suna hibir ekilde deinmemilerdir. Bkz. Temps Gazetesi Muhabirinin Rahmi Bey ile Mlakat, ttihad ve Terakki, no.2,9 Austos 1908-12 Receb
1326, s .4 2.

(80)

(81)

O.Pontet, Le Franc-Maonerie et la Rvolution de Turquie,s> L Acacia, no. 68-69, Eyll 1908, ss. 135-138. Aynen verilmitir. Bkz. B. VH. (82) D. M argaritti, Du rle de la Franc-Maonerie dans la revolution de T urquie, L Acacia, no.71, Kasm 1908, ss. 321-322. Aynen verilmitir. Bkz. B. IX. (83) Yunan Grand O rientm nn stad A. Alexandropulosnun bu konudaki teb rikleri iin bkz. Le Gouvemement Constitutionnel: Le Franc-Maonerie et S M.I Le Sultan, Le Monteur Ottoman , 11 Austos 1908, s, 3. ttihatlarn Selnikde ilgi duyduklar Labor et L u x ve skenderiye Sokrat Localar da M erutiyetin ilnn ve meclisin toplanmasn tebrik iin Meclis-i Mebusana telgraflar gndermilerdir. Bkz. 9 K nn-i evvel 1324 tarihli 3. itima zapt, T akvim -i Vekayi, 10 Knn-i evvel 1324-29 Zilhicce 1326, s. 7.

92

OSMANLI ISLAHAT FIRKASI (PART CONSTITUTIONNEL EN TURQUE VE TTHAD VE TERAKK LE OLAN LKLER :

Konumuz 1895 ncesi Jn Trk eylemleri olarak adlandmlan hareketle rin arkasndaki rgtleri ortaya kartmak ve ttihad ve Terakkinin szko nusu tarihe kadar olan geliimini belirlemek olmasna karn, mason grgtlerinin faaliyetinin sreklilii ve ok speklsyona neden olmas, bizi, anla tm daha sonraki dnemlere de tarmaa mecbur brakmtr. Ama hemen belirtilmesi gereken, mason tekiltnn ok aktif olmasna karlk 1895 n cesi Jn Trk olarak nitelenen tek grup olmaddr. Burada gene karmza ttihad ve Terakkiden daha nce yayn faaliyetine balayan ve kendisini Parti Coastitutionnel en Turqnie, veya Islahat ya da Osmanl Merutiyet Fr kas olarak takdim eden bir rgt kmaktadr. Bu rgtn lideri ve yayn organ olan Hrriyet gazetesinin niri olan Selim F arisin muhaf nitelikli eitli faaliyet ve yayn giriimlerinden do lay Osmanl ynetiminin tepkisini zerine eken bir kii olduunu belirtebi liriz.8 4 ttihad ve Terakkinin kuruluundan birka yl nce F arisi bu kere e itli kitaplar yaynlarken gryoruz. Bunlarn arasmda ngilterenin, Dou daki rol hakknda cidd almalar ile8 5 Sultan yeren hicviyeler8 8 ve onu din adan eletiren eserlerin8 7 bulunmas, amac hakknda tereddtlere ne den olmaktadr. Ama bunlar biraraya getirildiinde F arisin amacnn bal ca iki temele dayand grlyor. Bunlardan birincisi, Arap unsuru arasm da balayan ayrlk isteklerinin dnce erevesini oluturmak ve ngiltere nin bu alandaki politikasn arzulama istei; kincisi ise, incelediimiz mason localarnn faaliyeti dnda; rgtsz durumda bulunan muhalefet hareketini; st derece memurlar arasnda; yeniden dzenleme gayretidir. Faris bu amala 1890 tarihinde faaliyetlerini younlatrdnda, Osman lI ynetimi de onun takibini younlatrd,8 8 Osmanl temsilcilerinin bu tarihli
(84) Faris'in bu abalar iin bkz. B B A -Y ldz Perkende, 1 M 1308/no.201, 8 S i308,/no.411, 8 S 1308/no.479. (85) The Decline of British Prestige in the E ast, (London:1887), eletiri ve hakkm daki vc aklama iin bkz. G.D[orcet], Projets DAlliance TurcoRusse, L Orient, no.4, 4 Kasm 1888, s. 102. (86) BBA-Sadaret Resm Marzaty 1 B 131i/no,2356, 13 B 1311/no.2485, 23 B 1311/no,2589. (87) B B A -Y jSadaret Husus Marzat, 9 S 1309, 22 S 1309, 21 Ra 1309/no.l76, Dier benzer faaliyetleri iin bkz. BB A -Yldz Perkende, 4 Ra 1308/no.767. (88) Bkz. Rstem Paadan-Siireyya Paaya, 10 ubat 1890, ...Bakitabete ifa hen cevab: Selim Faris, Londraya saat mesafe badi olan Hastings eh rinde olub Londraya ara sra gelmekde olduu ve h l hareketi tecss olu n arak em r-i li mucibince istihsl olunacak muam elt iar olunaca m a ruzdur.. B B A -Y ldz Esas Evrak, 18/75-4/75-4/51 (Gmlek: IV) Kr. 13 u bat 1890 tarihli iki telgraf. B B A -Y ldz Esas Evrak, 18/75-4/75-4/51 (Gm lek: IV). Cookedan [Eliliin ajan] -Morel Beye, 27 ubat 1890 ve Osman lI eliliine G.A imzal ifre, 22 Ocak 1890. Londra Bykelilii Arivi, K. 259(2).
93

raporlarnda F arisin bir komite oluturma abas iinde olduu belirtilmek tedir.8 9 Nitekim, Faris bu tarihlerde Cemiyet-i Cedide-i Osmaniye admda ye ni bir rgt kurmutu ve P aris ile Londrada tekiltlanma abas iine gir miti.9 0 Bu rgtn Londradaki eitli muhalifler ile temasa getii ancak byk bir baar salayamad anlalyor.9 1 Ancak, F arisin baars kendi sinin de beklemedii bir alanda gerekleti. Bu da ynetime muhalif olan e itli st kademe yneticilerinin bekledii bir rgtl muhalefet kvlcmnn kendisi tarafndan ortaya atlm olmasyd.8 2 Nitekim bu kimseler 1892 de Gladstoneun seim baars zerine faaliyetlerini daha da arttrm lar ve stanbulda nemli bir muhalefetin doduunu ve ngiliz ynetiminden ikti dar deiiklii iin yardm bekledii havasn uyandrmaya muvaffak olmu lard. Bir ngiliz gazetesinin yorumuyla:
...Yabanclarn Trk mparatorluundaki siyasal ve toplumsal du rumu nasl yanl anladklar phesiz hayret vericidir. Gladstone, Lord. Salisbury zerindeki zaferini olduka g kazand ve bz Londra gazetelerinin muhabirleri Byk Yah Adamn parlamenter baarsnn, burada stanbuldaki sonulan hakknda hayl gle rini azam derecede kullanmaktadrlar. ngilterede Bakanln dei imi, tabii ki Osmanl mparatorluunun her yerinde olduka ilgi uyandrd, aksi olamazd. Fakat yeni Gladstonecu ounluun ya am eklimizi elektirik hz ile alt st ettiini ve halk niden sla hat, deiim ve siyasal inklplara dkn hale getirdiini iddia ey lemek bilinen gereklik alanlarnn ok dna kan bir hayl geni liidir... Hereyden nce, bizlere Gladstoneun iktidara drdnc geliinin, Osmanl Islahat Partisi veya ismi ne ise, Trk mparator luunda anayasal bir rejimin, yeleri sihirli bir ekilde artyor gibi gsterilen ve plnlarnn esrarengiz ve anlalmaz olduu iddia edi len bir partinin kuruluunu hayret verici bir ekilde kkrtt sy lendi....93
(89) (90) Rstem Paadan-Sreyya Paaya. 2? ubat 1890, B B A -Y ldz Esas Evrak , 18/75-4/75-4/51 (Gmlek: IV). Esad Paadan-Rstem Paaya, Paris, 14 ubat 1890/no.l3676 Londra B ykelilii Arivi, K.259(2), Rstem Paadan-Esad Paaya, [Londra], 17 ubat 1890. Londra Bykelilii Arivi, K.259(2). B B A -Y /Sadaret Husus Marzat, 4 Z 1307, 5 M 1308,11 M 1308,25 M 1308. Bu konuda bilgi veren telgraflar Paris ve Viyana Sefaretlerinden gnderil mitir. Yabanc lkelerde yaynlanan ve resm yaym organ olmayan dergilerdeki yazlarda Erm eniler n plna kmakla birlikte byle anayasac bir grubun Mslmanlar arasnda da yaygn olduunun ifade edilmesine rnek olarak bkz. Ali-Ahmed, Lettres de Turquie,s Le Yldz, no.7, 10 Aralk 1892, s. 4. Kr. The D iscontentin Turkey, Daily News, 16 Haziran 1892. The Sultan and The New English Ministry, Morning Advertiser, 20 Aus tos 1892.

(91)

(92)

(93)

94

s
pusuda bir kvlcmn parlamasn bekleyen grup harekete gemiti. Geri 1894 yl ttihad ve Terakki Cemiyetinin zellikle okullarda faaliyetini arttr d bir tarihti ama, yksek kademe yneticilerinin talebe rgtlerinden zi yade Avrupada muhalefet abalarn srdren F arisin grubuna ilgi duyduk lar anlalmaktadr. 25 Receb 1311(1894) tarihinde, F arisin bu kez Hrriyet adnda bir gazeteyi nere baladn gryoruz.9 4 Gazetenin ad ounlukla st dzey brokrasiden destek gren Yeni OsmanlIlarn eski yayn organ ile ayn ad tamaktayd. Gazetenin k nedenini belirten k yaz tamamen mparatorluktaki genel bozukluklar zerinde duruyor ve herhangi bir rgt ile balantsnn olduunu belirtmiyordu.9 5 Gazetenin, gene ilk saylarndan birinde kan bir yazdaki anlatmdan, 1876 darbesi benzeri bir harektn arzulayclarmm hislerine tercman olduu anlalyor:
...Cennetmekn Abdiilaziz Hnn evhir- saltanatm aynen miihede eden zevata gre Devlet-i Osmaniyenin olraktdeki ahvliyle imdiki ahvlini mukayese etmek pek kolaydr. Bugn stanbul'da m evcud teevvilt yni Bh-li vkel ve erkn beyninde mevcud ihtilf at ve asker ile talebenin o ahvl-i m uhtelif eden ni adem-i honudileri ve bilcmle ahaliye n z olan kell yle bir dereceye atmdr ki bu halta nazaran dahilen miihim bir galeynm vu ku u n u herkes beklemekde olub .,.9 6
iilH lU tlim iiiilU liH H llIlU lU ilU illU l lU llU lU lH lIi

Gazetenin ilk sayarmda gzlenen dier bir zellii bilhassa Suriye ile ilgili haberlerin bolluudur.9 7 Fakat, gazetenin bu konudaki ly karma(94) Gazetenin k ve ilk faaliyetleri hakknda bkz. Rstem Paadan-Said Paaya 19026-620/17 K nn-i sn 1894, Londra Bykelilii Arivi, K.295 (2), Rstem P aadan-Sreyya Paaya 3 Mart 1894 tarihli rapor, Trk nklp Tarihi Enstits Arivi, lc/no.342, Rstem Paadan-Sreyya P a aya, 30 M art 1894 tarihli rapor, Trk nkp Tarihi Enstits Arivi, lc / no.344. Gazetenin Selim Farisin parasyla yurt iinde basld da ta rt lmtr. Bkz. Konu hakknda Londra Sefareti tahrirat, B B A -Y /Sadaret Husus Marzat, 5 1311/no,3119. Kr. B B A -Y ldtz M tenevv (Gnlk) Marzat . 29 131/no.4320. (95) Civanpir[Selim Faris], Gazetemizin Esbab~ Tesisi, Hrriyet? no.l, 25 Reeeb 1311, s. 1. (96) Dersaadet Havadisi, Hrriyet*, no.8, 8, 24 Ramazan 1312, s. 1. Yaz stan buldan gnderilen 14 Ramazan tarihli bir m ektubun yaynlanmasyla olu mutur. Kr. Abdlhamidin Hali Hakknda Rivayet-i Muhtelife, Hrri yet?, no,17, 3 Temmuz 1895-9 M uharrem 1313, ss. 1-2. (97) Bkz. Fransa M atbuatnn Suriyedeki Efkr, Hrriyetz, no.l, s. 16, Gavail-i Mndefia ve Gavail-i G ayr- Mndefia, Hrriyet2, no.2,10 aban 1311, ss. 1-2. Buna karlk belirttiimiz gibi gazete byle bir sulamaya u ram am ak iin ok dikkatli davranm aktadr. Gazetenin, stanbul hurfu ile deil de Arap hurfu ile baslmas konusundaki eletiriyi yazarlar teknik zorluklarla aklamaktadrlar. Bkz. Hrriyetin Hurufat, Hrriyet% no.2, s. 9.
95

dm ve bu zellii ile Osmanllk arasnda hassas bir denge kurduunu da belirtmemiz gerekiyor. Gazetenin on ikinci saysnda ise resm yayn organ olduu cemiyetin adnn belirtildiini gryoruz. Buradaki ifadeye gre ga zete, P arti Constitutionnel en Turquie adnda bir rgtn yayn organ haline gelmiti. Ancak, aym sayda ne bu durum ne de szkonusu cemiyet ile ilgili hibir habere tesadf edilmemektedir. nk gerekte cemiyet belirttiimiz gayr- memnunlara tercman olmaktan te bir tekilta hibir zaman sahip olmamt. Nitekim gazetenin honutsuz destekisi olan9 8 Halil Halid Bey, gnl eklinde tanmlad kitabnn Jn Trklere ait blmnde hareke tin, rgtsel bir yapnn bulunmamasndan dolay baarsz olduunu belirt mekte ve hareketi Yeni Osmanldar mcadelesinin bir devam olarak sun maktadr.9 3 Nitekim gazetenin de yksek kademeli Osmanl brokratlarna gnderilmesi bu eilimin kamtlaycs olarak kabul edilebilir.1 0 0 Aym tema ylleri, stanbulda Bulunan Merut Hkmet Taraftarlar adna Selim Fa~ ris tarafndan yazlan1 0 1 ve gerek ngiliz postasyla yurt iine1 ve gerekse geni lde yurt dna1 0 3 datlan bir beyannmede de grmek mmkn olabilmektedir. Bu faaliyetleri zerine Osmanl ynetiminin Selim Faris, onun szde par tisi ve Hrriyet gazetesi aleyhine byk bir kampanya balattn izliyoruz. lgin olan nokta, gazeteye Osmanl ynetimi tarafndan byk nem veril mesidir. Nitekim, dahilde gazetenin datmnn nlenebilmesi iin btn n lemler alnrken,1 0 4 ngiltere nezdinde youn giriimlerde bulunulduunu,1 0 9
<98) Halil Halid bu konuda u yorumu yapmaktadr: ...Cevabnmenizde Selim Faris Efendi lakrds vardr. Benim mektubumda o babda bir im var idi. Belki hatrlarsnz mmaileyh ile katiyyen itirk-i efkrm yokdur. u ka dar ki gazetesinin intirn nn nokta-i nazarndan deil, kend arzu-i hlis ve vatanpervernemin huslne medr olacak esbabdan telkki etti im in.... Bkz. Halil Halid Bey'den-Aime Rza B eye, KensingtonLondra, 9 Eyll [18]95 tarihli mektup. Ahm ed Rza Bey Evrak/zel A r-

iv.
(99) <100) <101) (102) Halil Halid, The Diary of a Turk, (London:1903), ss. 186-199. Birinci husus iin zellikle bkz. ss. 191. 195, kinci husus iin bkz. ss. 187-190. Mehmed Murad, Mcahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri, Mahmud Bey Matbaas, (Dersaadet:1324); ss. 30-31. B B A -Y / Sadaret Husus Marzat, 17 1312/no.3163. BBA-BEO/M ahremne Msvedt, 18 Knn-i sn- 4 aban 1312/no.l4, (Hariciye Nezaret Celilesine ve Rsmat, Zabtiye ve Posta [Nezaretleri n e ]). B B A -Y/Sadaret Husus Marzat, 17 1312/no,3163, 21 13l2/no.3219,26 1312/no. 3318, 6 N 1312/no.3449, 15 M 313/no.ll5. Yazlar, Bkre ve di er sefaretlerden gnderilmitir. Bkz . BBA-B EO /Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 585-17/10, no.1/43882 ve 208/3 Knun-isn 311/54657, Bersaadetde katiyyen okunmamas iin al nan tedbirler iin bkz. BBA-rade-Husus, Cemaziylevvel 1313/no. 37-779, Anadolu vilytndaki tedbirler iin bkz. BBA-BEO/Dahiliye Giden, 94-3/ 43, 2966 (3 Knn-i sn 311)/54657. Kr. BBA-BEO/Hariciye m ed , 1555/11, (24 Terin-i evvel 311) (Zabtiye Tezkeresi: 268)/no. 3643, BBA-BEO/ Zaptiye Giden, 662-21/13,1, (2 Mart 131D/43883.

(103)

<104)

96

ilikilerin zedelenmemesi iin bu gazetenin faaliyetinin durdurulmasnn ta lep edildiini1 0 6 ve nihayet olayn bir dava konusu haline getirildiini gr yoruz.1 0 7 Bu arada, gazetenin Times gazetesi iinde yurda sokulduunun renilme si zerine bizzat Sultann emriyle Tinesn da yurda sokulmasnn yasaklan dna ahit oluyoruz.1 0 8 Bu byk duyarlln nedeni Hrriyetin ngilterede
Bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 155-5/11, 2351, (ngiltere ve Fransa Sefa retlerinden: "-28 Temmuz 311)/48818, 1952 (6 Temmuz 311), 2430 (1 Austos 311), BBA-BEO/Haricine med, 155-3/11,276 (9 Mays 310-235 Tezkere-i Hususiye)/30382, 145/(1 Knn-i evvel 310)/39886, Rstem Paadan-Said Paaya, 18231/157,18229/156,17 Nisan 1894 tarihli yazlar. Kr. 18296/ 189-8 Mays 1894 ve 18203/137 12 Nisan 1894, 18194/135, 10 Nisan 1894 ta rihli yazlar. Londra Bykelilii Arivi, K. 295(2). ngiliz sefiri ile yap lan tem as iin bkz. BBA-rade-Husus, aban 1312/^.113^-1619. Ayrca Bkz. Sir Philip C urrieden-Dilerine, stanhui, 7 Mays 1894, no.210, PRO/F.O, 78/4541. (106) BBA-BEO/Hariciye Reft, 155-3/11, 1871, (12 ubat 310) (Tezkere-i Hususiye:1619)/43323. ngilizler de gazetenin bu kadar byk bir sorun haline gelmesinden memnun gzkmemektedirler. Bkz. Kimberleyden-Rstem Paaya, Foreign Office, 28 Mart 1894, Londra Bykelilii Arivi, K.295 (2). ngiliz elilii ile postalara yaplan bask iin bkz. General Post Officeden-Sir P. C urrieye, 466/14 Temmuz 1895. PRO/F.O. 78/5259. Bab-li nin bu konudaki tutum u asndan kr. General Post Officeden-Foreign Officee, 243 V/7 Austos 1895. PRO/F.O. 78/5259. Bu arada Osmanl y netim i gazetenin basmn nlemek iin matbaaclar ile de anlama yapm a ya almtr, Bkz. B B A -Y ldz M tenevv (Gnlk) Marzat, 16 L 1311/no. 809-8464, Thomas Sandersondan - Antopulo Paaya, 28 M art 1895, PRO/ F.O 78/4744(Domestic.), 5/1-2, 17 Nisan 1894 Sandersonun notu. PRO/F.O, 78/4560, Sultanm bu konuda ngilizlere gsterdikleri anlaytan dolay teekkr iin bkz. Said Paadan-R stem Paaya, 174/22 Mays 1894, PRO/F.O, 78/4561. Kr. Morel Beyden - E. Worlanda [Hrriyetin Y ayn cs 3, tarihsiz not. Londra Bykelilii Arivi, K. 295(2) ve Cevad Paa M erhumun Zaman -1 Sadaretinde Takdim Olunan Tezakir-i Hususiyenin Suretlerini Hav Defter, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/419/146/XV, 3903/29 Nisan 310. ngilizlerin de gazeteden honut olmamalar asndan Kr. Vamberyden - Dileri Bakanna, Budapete, 4 Haziran 1894, PRO/F.O, 800/33. Vambery Papers. (107) Konu hakknda bilgi iin bkz. Statem ent Against Sultan and Turkish Go vernm ent in Turkish Paper Hrriyet Printed in England L .0 .0 967 as to Prosecution of Printers, PRO/H.O. Registrated Papers: 45: 9741-A. 55743. Osmanl ynetimi ayrca gazeteyi kapatm ak iin nl avukat George Lewis ile temasa gemitir. Bkz. Antopulo Paadan-Tahsin Beye 14/26 u bat 1311, Londra Bykelilii Arivi, K.319(2). <108) BBA-BEO/Dahiliye Giden, 95-3/44 578-(23 Nisan 312) (1265 m kerrer Tezkere-i Hususiye)/58054 ve BBE-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, (23 Ni san 312)-312/58054. Dbasmda olay ile ilgili haberler iin bkz. NouveHes de IEtranger, Le Temps, 10 Mays 1896, s. 2. Hareketin ngiiiziere kar m i silleme olduu aktr. Nitekim, olay ngiliz basn mensuplar tarafndan
97

U05)

grd ilgi1 0 9 veyahut ayrlk rgtlerin onu yararl bulmas deil,1 1 0 gaze tenin etkili yneticiler ile temasnn bulunmayd. Zararl yaynlarn yaka land yerlere bakarsak, bunlarn her zaman okullar veya camilerde de il bazen de konaklarda bulunduunu gryoruz.1 1 1 Bu Saray ii bir darbe korkusuyla yaayan ynetimin en ekindii nokta idi. te bundan dolay F a ris ile olan mcadelenin younluunun duyulan byk tela1 1 2 balanmas mmkndr. 1895 Ocamda aym cemiyet bu kez Comite da P arti Constitutionnel ttoman Ottoman Constantisople nvamyla ve Sultan'a hitaben yazlan bir be yanname ile tekrar ortaya kt.1 1 3 Tam anlamyla, Yeni OsmanlIlarn kale minden kan yazlara benzeyen bu beyannme szkonusu gruplarn beklen tilerini ortaya koymaktadr. Yaklak bir yl sonra ise, aym cemiyetin ma sonlarn cemiyetiyle karkla yol aabilecek bir adla Hrriyetpervern F r kas ve hemen sonrada Islahatpervern- Osmaniye Frkas nmyla yeni beyannmeler nerettiini gryoruz.1 1 4 Bu beyannmelerde dikkati eken hu

nemli bir sorun haline getirilmitir. Daily Chronicle gazetesi editr Fransz Elisi'nin bu konuda Bb-liden yaplan m racaata kulak asm ad n belirtmitir. Bkz. Henry Normanm-George N.Curzona 21 Temmuz 1896 tarihli notu, PRO/F.O. 78/5259. Gene bu ahsm abalar sonucunda durum Avam Kamarasnda tartlm tr. Bkz. Henry Norman, The Globe and the Island, Cosmopolis, no. 8, Austos 1896, ss. 404-406. (109) Bkz. ifre telgraf, 240 a/244 12 Aralk 1894, Londra Bykelilii A rivi, K.295 (2). Gazete hakkmdaki vc yazlarn yerel basnda dahi yer alm a s iin bkz. Hurriet. Eastern Daily Press (Norwich), 2 M art 1894. Byle yorumlanabilecek bir ilgi iin bkz. An English Journalist, The H urrietin London, Armenia, no.73, 1 Kasm 1894, s. 3. Gazete, m atbaac lara yaplan basky eletirmektedir. Daha sonraki dnemden byle bir rnek iin bkz. Baz Husus radeleri Hav Defter, B B A -Y ldz Esas Evrak, 24/11/162/VII, 7/7 Temmuz 316, sz konusu yaz konakda ele geen evrak- muzirra hakkndadr. Tel iin bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 155-3/11, 837 (27 Nisan 311), 364(29 Nisan 311), 909(1 Mays 311), 1053(11 Mays 311), 1134(18 Mays S il), 1215 (27 Mays 311). Kr. BBA-BEO/Husus rade-i Seniye, 377-8/100, 1265/1184. Kendilerinin yorumlay iin bkz. Dersaadet Muhabirimizden Mevrud Mektubun Tercmesidir, Hrriyet 2, no.4,13 Ramazan 1311. Comite du P arti Constitutionnel Ottoman Constantinople, Lettres Ouvertes: A La Majeste Imperiale le Sultan Abd-ul-Hamid: Premiere Lettre, (Pa ris, 25 Ocak 1895). Paris Bykelilii Arivi, D.176. Konunun ynetim ze rindeki etkisi iin bkz. B BA-Yildz Perakende, 28 B 1312/no.888-2. Mektup eklindeki beyannmenin m etni aynen verilmitir. Bkz. B.X. Gazetenin stanbulda destekileri olduu, ynetim tarafndan da kabul edilmektedir. Bkz. Cevad Paa Merhumun Zaman-t Sadaretinde Takdim

(110)

(111)

(112)

(113)

(114)

sus, zellikle, mslmanlara slahat arsnn yaplmas ve Ermenilere veri lecek zel imtiyazlara kesinlikle kar olunduunun belirtilmesidir. Ama ce miyetin ok eitli isimler kullanmas, onun rgtsel olarak cidd bir organi zasyonunun bulunmadnn bir iareti olarak kabul edilebilir. Zaten, 1895 ortalarndan itibaren Osmanl ynetiminin artan basklar so nunda nce yazlar Trkeye eviren Msrl Mustafa Zeki adndaki ahs yakaland,1 1 5 Daha sonra ise Hrriyet gazetesinin yayn organ olduu iddia edilen cemiyetin stanbul sorumlusu olan ve st tabakalar ile cemiyetin irti batn salayan Avukat Acem zzet Bey tutukland.1 5 8 zzet Beyin, ktibinin jurnali zerine yaplan bu tutuklama daha sonra geniletildi ve bu kimseler le ilikisi olan ve sempati duyan elli kadar ahs da yakalanarak srgne gnderildi.1 1 7 Bundan sonra gazeteye stanbuldan gelen ve szkonusu cemi
Olunan Tezakir-i Hususiyenir Suretlerini Havi Defter, B B A -Y ldz Esas . Evrak, 36/419/146/XV. 4090/7 Nisan 311. Beyannameler iin bkz. Trkiyada H rriyetpervern Frkas, Hrriyet2, no.59^ 1 Terin-i evvel 1896-24 Rebiylhir 1314, s. 2: ...H rriyetpervern- Osmaniye Frkas teba-i Mslimeyi taleb-i slahata sevk in tevikatda devam eylemektedirler. Bu maksad ile yine stanbul duvarlarna yaftalar ta lik ve Abdlhamidin hi lfeti klliyen nm eru olmala hal veya katlindeki vcbu tayin eyle milerdir.... ve Islahatpervern- Osmaniye Frkasnn Beyannmesi, Hrriyets, no.64, 15 Knn-i evvel 1896-11 Receb 1314, s. 3. kinci beyanna me ile ayn ifadeleri tayan dier bir beyanname iin bkz. Telgrafnmeler. Hrriyetx, no.32. 16 Ekim 1895-28 Rebiylhr 1313, s. 3. (115) BBA-BEO/Hariciye med, 155-3/11, 831, (26 Nisan 311), 948, (3 Mays 311) ve 989(7 Mays 311). (116) Bu Haftaki Telgraflar, Hrriyet 3, no.34, 30 Ekim 1895-12 Cemaziylevvel 1312, s. 2. Gazete bu kez ...merutiyet tarafdan bulunan Gene Osmanl Ce miyeti tarafdar aleyhine faaliyet ten sz etmektedir, s.3. Ktibinin ihbar ve soruturm a iin bkz. BBA-BEO /Adliye Giden, 23-1/23, 805, (3 K nn-i evvel 311)/53617 ve BBA-BEO /Zaptiye Giden, 662-21/13, 432, (26 Terin-i sn 31!)/53427. zzet Bey, srgn yolunda ttihad ve Terakki mensubu srgnlerden birine organizasyonlarnn zayfln da belirten u ifadede bulunm utur: ...Bugn frka-i ahrar ekalliyetdedir, iktidarszdr. Fakat bir frka-i m uhalifenin almaa balamak iin iktidar- tam m ve kllye intizar etmesi lzm gelmez... Avukat Acem zzet Bey, Osmanl, no.44, 15 Eyll 1899-1 Cemaziylevvel 1317, s. 3. hbarc Celleddin Bey sula m alarna ...canilerin cmlesi yalnz H rriyet gazetesine m uavenet-i tah ririye ve saire de buhm m akdan ibaret kalmayub ekl-i hkm et-i seniyeyi tebdil ve tayir ile bir Cumhuriyet idare suretine ifra etmek tasav vurunda olduklarm eklemektedir. BBA-BEO /Adliye Giden, 23-1/23,805... (117) The Armenian Crisis: Details of the Scheme, The Standard, 24 Ekim 1895. Haberde zzet Bey, Jntrk Partisi yesi olarak belirtilmektedir. Avrupa basnnda konu ile ilgili haberler iin bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 1555/11, 3380, (1 Terin-i evvel 311) (Tercme: [Paris]: 398-399). Bunlardan, Gazette de F rankfurfa Avukat zzet Beyin Mslman Serbesti Frkas nn reisi olduu belirtilmitir.
99

yet yesi olduu belirtilen kimselerin yazlarnn; azalmakla birlikte; srd n gryoruz.1 1 8 Ancak bu, yalnzca bir gsteriten ibaretti ve ileride g receimiz gibi st kademe yneticilerinin; 1895 krizinin atlatlmasndan sonra; iktidar deiikliinden midi kesmeye balamalar, F arisin abalarnn iyice temelsiz hale gelmesine yol amt. Ayrca, F arisin iki nemli yazar Halil Halid ile Kzm Beyin, Osmanl yneticilerinden k nce gizli olarak para almalar1 1 3 daha sonra ise cidd pazarlklara oturmalar ve sonucunda Saray asndan byk bir ehemmiyet atfedilen bir yemin suretini imzalamalar so nucunda gazete de byk bir sarsntya uramt.1 2 0 Nihayet 1897 Yunan za ferinin gene greceimiz etkileri erevesinde, Faris eskiden reddettii1 2 1 y(118) M uhibb-i Vatan ve H rriyet Bir Osmanl, stanbul Osmanl Vatanperver Komitesi zasndan Biri:lem-i Hakikatden Bir Sada, Hrriyet2, no.62,15 Terin-i sn 1896-11 Cemaziylhr 1314, s. 2, Antopulo Paadan-Tahsin Beye 5 Terin-i evvel 312(1896) : ...Burada tab olunan H rriyet gazetesinin hidm et-i tahririyesinde bulunan m ahud Halid Efendi ile Kzm Bey meslek-i sadakat ve ubdiyetde bulundukla r takdirde kendilerine tahsis ve ihsan buyurulm u olan yirm i lira-y Osmaninin zaruret-i msellemelerine mebni m ah-be-m ah m untazaman ita s..., Tefik Paadan-Antopulo Paaya, 19062/170,9 Haziran 1896, Antopu lo Paadan-zzet Beye 28/9 ubat 1896, Londra Bykelilii Arivi, K. 319(2). Antopulo Paa, Halil Halide, Faris gibi hain-i din ve devlet bir adama yardm etmemesini ve para kazanmasn tavsiye etmitir. Bkz. Anto pulo Paadan-zzet Beye 21/16 K nn-i sn 1896. Buna karlk Selim Faris yazarlarnn para almasn byk bir tepki ile karlam tr, Bkz. K zm Beyden-Sefire, 12 Eyll [18196 ve Halil Halidden-Sefire, Surrey, 25 Mays [18]96 tarihli mektuplar. Kzm Beyin, yurda dnmesi iin aba larn (bkz.Antopulo Paadan-Tahsin Beye 28 K nn-i sn 311) ve Halil Halid ile olan pazarlklarn ok erken (bkz. Halil Halidden-Sefire, Kensington, 14 Nisan [18]96) balad anlalyor. Zikredilen vesikalar iin bkz. Londra Bykelilii Arivi, K.319(2). Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 5 Terin-i evvel 312(1896). Londra B ykelilii Arivi, K.319(2),Kr. BBA-BEO/Hariciye R eft , 184-5/40,958, (4 Eyll 313)/75540. Yemin yledir : Suret-i Tahlif Badema H rriyet gazetesine m uharrirlik etmeyecei gibi bedhhne bir suretde neriyatda bulunan dier gazeteler m uharrirliklerinde dahi bulunm ayarak zt- akdes-i hm yn hazret-i hilfetpenhye ve devlet-i aliyyelerine sadakat[la] ifa-y vazife edeceimi m ael-kasem vaad ede rim.... Bkz. Antopulo Paadan Tahsin Beye, Londra, 17 Temmuz 1897 tarihli yaznn eki. Kr. Tahsin Beyden-Antopulo Paaya, 15/27 Haziran 1897. Londra Bykelilii Arivi, K.332(4). Tahsin Beyin telgraf, 20 Eyll 1895, Londra Bykelilii Arivi, K.303 (1). Farisin, Sefaret mensuplar ile sk sk konuma frsat bulmas da bu durum u kantlar mahiyettedir. Bkz. Cevad Paa Merhumun Zaman-t Sada retinde Takdim Olunan Tezakir-i Hususiyenin Suretlerini Havi Defter, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/419/146/XV, 4009/2 Mays 310 ve BB A -Yldtz Esas Evrak, 15/74-16/74/15. (Abdlhak Hamid Beyin Saraya yazs).

(119)

(120)

(121)

100

netim tekliflerini bu kez geri evirmeyerek pazarlk masasna oturdu.1 2 2 Yap lan pazarlklar sonucunda Selim Faris, yabanc gzlemciler tarafndan bile ilgin bulunan bir bedelle,1 2 3 Beyrut ehri su imtiyazn alarak muhalefetten vazgemeyi kabul etti.1 2 4 Selim Faris, daha sonra F ransaya geerek burada yeni bir muhalefet r gt oluturma abas iine girdi.1 2 5 Ancak, Osmanl ynetiminin srekli ba vurular ve Franszlarn da konunun zerine dmeleri sonucunda, bu aba larnda baar salayamad.1 2 6 Bu tarihten sonra kendisinin faaliyetlerini da ha ziyade Trk-Suriye Komitesi ve Arap ayrlk hareketi evresinde incele mek gerekir. Bu eitli adlarla belirtilen komitenin tekrar canlandrlmas abalarndan addolunabilecek bir hareket ise Halil Halid Beyin ta basma olarak 1901 ylnda yeniden bir Hrriyet gazetesi neretmeye almasdr.1 2 7 Ancak, konu ile ilgili vesikalar bize bunun daha ziyade bir antaj faaliyeti ol duunu gstermektedir. Buraya kadar kendisine P arti Constitntionne en Turqnie (Ottoman) ad n veren rgtn faaliyetleri zerinde durduk. Anlatmmzdan, bu cemiyetin ttihad ve Terakki Cemiyetinin tamamen dnda bir organizasyon olduu ak biimde anlalmaktadr. imdi de bu rgtn ttihad ve Terakki ile olan ilikilerini inceleyelim. Selim F arisin, gazetesini nerettii dnemde Ali efkati gibi ttihad ve Terakki rgtne olduka yakn bir kimse ile temasn srdrdn gryo
(122) Antopulo Paadan-Ticaret ve Nafa N azn Mahmud Celleddi Paaya, 23140/2 K ann-i evvel 1897 ve kart yaz, 89781/43-377/13 Terin-i sn 1313. Londra Bykelilii Arivi, K.332(3). (123) Kont Goluchowskiy e-stanbul Eliliinden, Bykdere, 7 Ekim 1897/no. 42a (Pr. 17/X/97), Haus-, Hof-u. Staatsarchiv, PA XII 168 Trkei Berichte 1897 (VI-XII) (679 3182). (124) BBA-D ivan- Hmyn M uhtelif ve M tenevv Defterler/M uharrerat- Umumiye, 84/135-17 Cemaziylevvel 1315, Londra Bykelilii Arivi, KA01(6) daki 6 Terin-i sn 1313 tarihli suret ve BBA-Y /M tenevv (G n lk) Marzat, 2 B 1315/no.l918. (125) Affaires etrangeres-Nouvelle Sene, Tnrqve, Vol. 2(1898). Dileri Bakan l Politik Dairesinden-ileri Bakam Barthouya, 7 Ocak 1898, s. 9. (126) Affaires etrangeres-Nouvelle Serie, Turae, Vol. 2(1898). ileri Bakam n dan-Dileri Bakanna, 8 ubat 1898, s. 44. (127) [Rauf B eylden-Sefire, 3 Temmuz [1901]: Halil Halid H rriyet nmyla resimli olarak bir gazete litograph basmas olmak zere geen hafta tab etdirmi ve yalnz be nsha Mabeyn-i Hmayna gndermi olduu m uhakkakdr. Lonclra Bykelilii Arivi, K.362(l). Faris de parasm ve rerek Haydarpaazde Arif Beye gene eski bir Yeni Osmanl dergisinin adm tayan M uhbir adl bir yayn nerettirm itir. Londra Bykelilii Arivi, K.347(2). Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 24 Haziran 1902 tarihli m ektubun eki olarak Haydarpaazde A rifin kendisine yazd 10 Mart 1902 tarihli mektup.
101

ruz.5 2 3 Ancak, cemiyetin iki ayr ucunun liderleri durumunda bulunan Murad Bey ve Ahmed Rza kendisiyle ortak hareket etmek konusunda hibir temas ta bulunmadklar gibi, her ikisinin de F arisi kendi ahs kar peinde koan bir ahs olarak tanmladklar ve arkasnda varolduu ileri srlen cemiyet hakknda yorumda bulunmaktan kandklarn gryoruz.1 2 8 Ahmed Rza, daha sonra kendi rgtnn resm yayn organnda kendilerinden evvel kan iki cyr gazete ile beraber Hrriyeti de Trk ve Osmanl toplumunun szcs olarak tanmadm belirtmiti,1 3 0 Bu tavra karlk, Hrriyet ya zarlarnn; Ahmed Rza nmna dier rgte gazete gndermeye devam et tiini, ancak bu gazetelerin datlmadm gryoruz.1 3 1 ttihad ve Terakki iinde liderlik ekimesi ortaya kmak zereyken; srf Ahmed Rzaya mu halefet iin; Murad Bey, F arisi ve gazetesini ven bir yaz kaleme aldn da, o bunu byk bir memnuniyetle karlamt.132 Ancak hibir zaman bir rgtsel ittifak gereklemedi. 1897 Krizi srasnda da cemiyet mensuplarnn, Faris ve gazetesine kar
(128) Bu iki ahs hakkm daki ortak rapor iin bkz. B B A -Y /Sadaret Husus Ma rzat, 22 S 1313/no,457. Hayal gazetesi de, H rriyetden alntlar yapm ak tadr. Bkz. stitrad, Hayal2^ no. 6, 15 Eyll [18395, s. [4] Ahied Rza Bey, Murad Beye, kanatini u ekilde belirtm itir: BenSelim Faris ne lemde? Konudunuz mu? RzaKnudum. O da kendi menfaati arkasndadr. Bkz. Mehmed Murad, Mcahede-i Milliye:Gurbel ve A vdet Devirleri, s. 166. Ahmed Rza Bey, bir m ektubunda ise olumsuz ilikileri yle anlatm akta dr: ...Selim Faris gruhu beni rahat brakmyor. Melfuf bendi yazmak in byk bir baeye kardm. Ahmed RzadanNazm Beye, Arka dam Nazm Efendi hitapl, Cuma [Temmuz 1897], [Londra], Bahaeddin kir Bey Evrak/zel Ariv. M urad Bey ise. kanaatini yle zetle mektedir: ...Byle bir srada Londrada (H rriyet) gazetesi kd. Bu gi bi bir feryadc kil ve vakf ve hamiyetli olursa te siri m atlba muvafk olur. Olmazsa bilakis iyilikden ziyade fenal dokunur. Selim Faris in din, vatan, hamiyyet, namus hep m enfaat-i ahsiyesinden ibaret olduuna gre.. Mehmed Murad, Mcahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri, ss. 28-29. Ahmed Rza, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Avrupa Matbuat, Meveret, no.2Q, 8 Terin-i evvel 1898-27 Rebiylhir 1314, s. 2. Buna k a r lk Faris de gazetesinin son saysnda en srekli kan gazetenin kendilerininki olduunu belirtm i ve kapal olarak Ahmed Rzay eletirmitir. Bkz. Avrupada Trke Matbuat, Hrriyet ?, no.82, 15 Eyll 1897-15 Rebiylhr 1315, s. 1. Halil Halid Beyin, Hilmi Beye yazd 5 Temmuz 1896 tarihli mektup. Ahmed Bedevi Kuran, Osmanl- mparatorluunda nklp Hareketleri ve Mill Mcadele, (stanbul: 1959), s. 220. Murad Beyin, bu konudaki anla tm da ayn durum u teyit etmektedir. Bkz. Mehmed Murad, Mcahede-i Milliye:Gurbet ve A vdet Devirleri, ss. 183-186. Havadis, Mizan, no.183, 1 Temmuz 1896-21 M uharrem 1314, s. 2552. Hrriyet, Mizan, Meveret, Hrriyet2, no.55,1 Austos 1896-19 Safer 1314, s. 3.

(129)

(130)

(131)

(132) (133)

102

olan dncelerinin pek olumlu olmadn gryoruz,1 3 4 Aym eilim Hrriyetin tekrar yaklama abalarna ve kendisine ttihad ve Terakki yeleri ta rafndan gnderilen mektuplar dahi neretmesine1 3 5 ramen deimedi. Bu tulumun nedenini aratracak olursak, en nemli etken olarak Selim Farisin Arap ayrlklna olan ilgisi karmza kmaktadr.1 3 8 Nitekim, F arisin bu eilimi, ok daha ak olan ve st kademe yneticilerine ynel me abasn bir kenara brakan Hilfet gazetesinin kma kartnda net biimde grlnce kendisine szkonusu eletiriler ok daha ak biimde y neltilmitir.1 3 7 Kukusuz, 1890-1897 arasnda ttihad ve Terakki mensuplar henz Trk milliyetilii fikrine ak biimde ynelmemi olduklarndan, on(134) erafeddin Mamumnin bu konudaki bir yorumu yledir: ...H rriyetin yedii halt kardrm a. O kadar canm skld ki sorma. Hakk Bey u he rife birey yazalm dedi. Ben brakdm.... A rkivi Qendror, 19/06-7//2921950223-6. erafeddin Mamumden-shak Sktiye. Paris, 10 Temmuz [18J97. Hrriyetin devaml yalanlar yazd ifadesi ve m uhabirlerinin E r meni olduu sulamas iin ise bkz. Ben imzal, 27 Terin-i sn 312 ta rihli, Azizim Efendim balkl mektup, A rkivi endror.., 19/135//157/626. Kr. Aren Beyden-Ragb Beye, Varna, 22 Haziran 312, A rkivi Qendror> 19/135//29/189. (135) Hrriyet Vastasyla Padiaha Hitab, Hrriyet2, no.49,1 Mays 1896-17 Zilkade 1313, s. 3. (136) Fatih Dersiamlarndan Hadim -i eriat, stanbuldan Aynen Mektub, Osmanl>no.56, 15 Mart 1900-14 Zilkade 1317, s. 7. El-Cevaibi karan Farisin babasnn ahbab olduunu belirten yazar Suriyelilerin fikirlerini bedhh olarak tanm lam akta ve bunlarn mstehreh ahslar olduunu belirtm ek tedir. El-Cevaibin yaynlar iin ise bkz, Atil etin, El-cevib Gazetesi ve Yayn, EF Tarih Dergisi. 34(1984), ss, 475-485, (137) Farisin, Hlfetdeki rol iin bkz. Cavit Orhan Ttengil, Yeni Osmanlilartdan Bu Yana ngilterede Trk Gazetecilii: 1867-1967, lF-Gazetecilik Ens. Yay, (lstanbul:1969), s.84. stanbuldan, Osmanl gazetesine gn derilen bir m ektupta ise Hilfet, Abdlhamidin paras ile kan ve Hrri ye tin devam olan di bir gazete olarak yorumlanmaktadr. Tarihsiz bu m ektup iin bkz. A rkivi endror, 19/61//17/280. Necmeddin Arif Bey ise duyulan tepkiyi yle anlatm aktadr: ,.Bu Hilfet gazetesi m idir ne bokdur artk hezeyanlar dalar ad. Bu Selim Faris kpei ne herze yediini kendi de bilmiyor. Ben gya stanbuldan gelmi gibi bir m ektub yazdm. sterseniz dere ediniz. Ufak bir ta atm olursunuz. Altna da evvelce Hi lfet gazetesiyle bir gna mnsebetimiz olmadn beyn etmi olduu muz cihetle eer gazete hsn-i niyet iddiasnda ise ona gre makalt ner etmesi tercih olunur diye geidirirseniz dorusu ok iyi etmi olursu nuz...s-, Necmeddin rifden-shak Sktiye, [Paris?], 10 M art 1900, A r kivi endror, 19/106-5//270/1711. Osmanl da evvelce byle bir aklama d a bulunm utur. Bkz. Osmanl, Osmanl, no.55, 1 Mart 1900-29 evval 1317, s. 8. Hilfetin yayncs olan Necib Hindiyenin, Hrriyet'2'in eski ya zarlarndan olduunu ve Faris ile aralarnda zel ilikinin bulunduu Os m a n lI yneticilerince de anlalmtr. Bkz. Mabeyne, Londra Sefaretinden 12 Terin-i evvel 1904 tarihli telgraf. Londra Bykelilii Arivi, K. 404

m .
103

la n rahatsz eden nokta Farisin mensup olduu unsurun nemine deinme sinden ok kendisinin bu abalarnn ardnda o unsur iin bamszlk fikrini tad kukusu idi. kinci olarak; Faris ve szde partisi, ttihad ve Terakki iinde yeni zih niyeti temsil eden ve ounluu elde tutan renci gruplar tarafndan mo das gemi Saray darbecileri olarak yorumlanrken, 1898e kadar stanbul merkezini ellerinde tutan ve benzeri bir darbeyi dleyen, gelenek-brokrat-asker grup tarafndan ise ayn taban ele geirmee alan rakip ola rak grlyordu. Nihayet, Farisin partisinin sanld kadar gl olmad Saray mehafilinde anlaldnda, sorunlar parti kurmak deil, muhalefet oda aramak olan ileri gelen yneticiler de ondan midi keserek ya kendi lerince gerekletirilecek bir Saray darbesi plnlamlar ya da ttihad ve Terakkiye yaklamay yelemilerdir. TRK-SURYE KOMTES: FAALYETLER, TTHAD VE TERAKK LE OLAN LKLER: ttihad ve Terakki Cemiyetinin yayn organ olarak Meveret gazetesinin yaymlan, yni szkonusu rgtn ak propaganda faaliyetine balamas srasnda bir Fransz gazetesinin editr ile iki Osmanl tebas arasnda il gin bir grmenin yapldn gryoruz : Ziyaretimize Kef-l-Nikab gazetesinin yneticisi ve adm verme yen Suriye Komitesinin yelerinden biri olmak zere iki kii geldi. Bu 'k imseler Osmanl mparatorluu tebasnn ektikleri konusunda ok yrekler acs eyler anlattlar ve ne gibi reformlar dndklerini ve zavall Suriye halk iin dndkleri bu reformlar yap maktaki kar arllklarm belirttiler. Ve dediler ki: Biz Fransay ol dum olas hrti olarak tamdk, imdi Fransa bizi bu dayanlmaz du rumda rm brakacak. Fransa ngilterenin, Ermeniler iin yaptm da yapmayacak m? nsan haklan beyannmesini yaynlayan Fransa bize Avmiurya-Macaristann gsterdiinden daha a zm i ilgi gste recek? Eer byk devrimin ocuklar bizi byle ortada brakacak larsa lmz demektir. ...Em ir Arslan bir ay evvel yni Banotauxnun Dileri Bakam olduu bir dnemde, gayr-t m sn olarak uyarlm ve kendi va tandalar lehinde yayn kampanyas yapmamas ihtar ve aksi tak dirde snr d edilecei kendisine ihsas olunmu... Bu; telefon, fonograf devri olan amzda uygarln yalnzca Seine nehri kysnda olduunu zannedenlere Suriyelilerin nasl bir entellektel seviyeye ulatklarn ve neden byle bir rejime isyan ettiklerini anlatmak gerekiyor. Hatrlatmak isteriz ki bu kimseler Msrda on gazete karmaktadrlar... ...lsm inin aklanmasn istemeyen temsilcili Kendisini Suriye komitesi olarak tantan bizim parti, oto nomilerini isteyen ve Hristiyan olan Ermenilerin partisi ile aslen
104

Mslman olan ve bizim gibi mparatorluun btnln koruma ya alan ve bunu tm te}/a iin gerek reformlar yaparak sala maya uraan Jn Trkler arasnda aracdr. Am acmz reformlar yolu ile Osmanl mparatorluunun biitnliin salamaktr. Yni anlald kadaryla bu M idhat Paanm eski program mdr? Evet, tamamen yle . ..I3 S

Amalarm, bu biimde zetleyen Tiirk-Suriye Komitesi de, incelediimiz dnemde Jn Trk olarak tanmlanan, buna karlk belli bir sre ttihad ve Terakki dnda faaliyetlerini srdren bir gruptu. lgin olan; bu komitenin F arisin szde partisinin aksine, ttihad ve Terakki ile yakn ilikilere gir mesi ve sonuta onun iinde erimesidir. 1890 tarihinden itibaren zellikle Suriyeli Arap slahat savunucularnn yo un faaliyete baladklarm gryoruz. Bunlarn bir blmn; incelediimiz gibi; Faris rgtlemeye muvaffak olmutu. Ama gene aratrdmz gibi ga zetelerinde Araplar ile ilgili konulara arlk verilmesinin dnda bu grup ni yetini ak biimde ortaya koymamt. Ayn tarihlerde Habib Antony Salmone admda daha sonra Tiirk Suriye Komitesi ile iliki kuracak olan bir ah sn The Eastern and Western Review adnda bir dergi karttn ve Lond ra da bulunan Araplar ile eitli ilikiler kurduunu mahede ediyoruz.1 3 5 Nitekim, bu kimse daha sonra hazrlad kitapta, Reform Partisi liderleri olarak Ahmed Rza ve Murad Beyin yamsra iki Tark-Suriye Komitesi yesi ni, Emin Emir Arslan ve Halil Ganemi konuturmutu.1 4 0 Bu ahs 1897 yl balarna kadar Londrada bu grup adna almalarm srdrd. Bu tarihte kendisinin ngilizlere, siyasal faaliyetlerinden dolay Beyrutdaki ailesine kar Osmanl ynetiminin yapabilecei hareketleri nlemeleri ricasyla ba vurduunu,1 4 1 bundan sonrada bu tr eylemler iinde grlmediini izliyoruz. Bu arada, Selim F arisin arkasnda olduu yeni bir gazetenin Trkiya-ei(138) (139) C. <Les evenements dOrient:Interview de Temir Arslan-Syriens, Armeniens et Jeunes Turcs- Reformes pour tous, LIntransigeant, 29 Kasm 1895. Salmoneun-Rstem Paay, 3 Mays 1892 tarihli mektubu. Londra B yk elilii Arivi , K.277(8). Kendisinin ayn tarihlerde Arap grubu ile ilikili olarak ve yalnzca Arapa olmak zere Ziya-l-H akayk adnda bir gaze te kartt, daha sonra da onun zerinde ynetim temsilcileri ile pazar lklar yapt da anlalyor. Bkz. Londra Sefaret-i Seniyesine, 3106/14 K nn-i e\'vel 307 tarihli yaz, B B A -Y ldz Esas Evrak, 18/75-4/75-4/51 (Gmlek:V). Salmoneun gazete nedeniyle Sarayla girdii ilikiler iin bkz. B B A -Y ldz Perkende, 22 1309/ no.1197/2,14 L 1309/no. 1952, 12 Z 1309/no. 1580. H [abib] Antony Salmone, The Fail and Resurrection..., ss.248-251. Salmo ne, benzer aklamalar d basma yaptnda Hristiyan Araplardaki uya nn sembol olarak gsterilmitir. Bkz, The Turkish Press, The Neo Y ork Times, 23 Aralk 1894. Salmoneun, 14 Ocak 1897 tarihli yazs, PRO/F.O. 78/4840.
105

(140)

(141)

e ita tm (Gen Trkiye) bu kimselerin tezlerini ak biimde ileyerek1 ve

zellikle Lr.paratorluun, Araplarla meskn blgelerine gnderildiini gr yoruz.1 '1 3 Selim Farisin bu yeni abalar ynetimin telma neden olmutur;144 ama, kendisinin aktan Tiirk-Suriye Komitesi ile olan mnasebetini tespit edebilmek mmkn deildir. 1893 ylnda bu kez Beyrut blgesinde nde gelen Arap ailelerinden biri nin temsilcisi olan1 4 S Emir Emin Arslann, P arise gelerek Yusuf Elhac ve dier Arap muhalif liderleriyle temasa getiini izliyoruz. Arslanm kardei nin, Suriyede ynetim tarafndan mahall asayii bozmakla itham edilen bir cemiyetin lideri olduunu,1 4 6 bu kimselerin aralarnda bir kolaasmm da l drlmesi olan pek ok olaya kartklar1 4 7 gznne alnrsa bu yeni hare ketin nemi hakknda daha iyi karara varlabilinir. Arslan, 1893 tarihinde P arisde yalnzca Arapa olarak Kef-l-Nikab adnda bir gazete neretmeye balad.1 4 8 Kef-l-Nikabm knn1 4 9 ve da tmnn1 5 0 Osmanl ynetimince byk bir tella karlandm gryoruz. Ksa sre iinde Emin Arslan bu faaliyetinden vazgeirmek iin Osmanl v<142) <143) BBA-BEO /Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 585-17/10, no.198, (mmtaze kalemi.) BBA-BEO/Hariciye med, 155,5/11, 4459, (18 Knn-i evvel 311), (Paris: 553), Belgede Selim Faris ile hempasnn m arifetleri olan Trkiya-el-Fettat gazetesinin alt nshasnn ngiliz m em urlar aracl ile Suriye ve H a lebe sokulduu, Msra ise sokulmaa alld belirtilmektedir. Msrdaki datm iin ise bkz. BBA-BEO/M sr H idiviyet-i Celilesinin Tezakir Defteri, (62)-1036-68/8, 4459-173, (19 Knn-i evvel 311-) ve BBABEO/Msr Hlsa Defteri, (26) -640-68/12, 173 (Dosya:4), 4459/(19 K nn-i evvel 311). B B A -Y / Sadaret Husus Marzat, 15 B 1313/no,1696, BBA-BEO /Zaptiye Gi den, 682-21/13, (19 Knn-i evvel 311) (Mmtaze Kalemi:475). H [abib] Antony Salmon6, The Fail and Resurrection..., s. 248. BBA-rade-Husus, Cemaziylhr 1312/no.49-1310. BBA-rade-Husus, Cemaziylhr 1312/no.49-1310. k iin bkz. Paris Sefaretinden-Hariciyeye, 10950/160 ve 9859/194 nu m aral yazlar. Dileri Bakanl Hazine-i Evrak Arivi, dar, 198. Gazetenin bu blgedeki datmn da kardei yapmakta ve bu gazete ile muzir olarak kabul edilen dier Msr gazetelerini tevzi etmektedir. Bkz. Beyrut Vilyetinden 13/22 Austos 311, Beyrut Valisi Nasuhi Beyin yaz s, Beyrut Vilyetiyle Muhaberata Mahsus Defter, (Defter no.27), B B A Yldz Esas Evrak, 36/2470-6/147/XVL Bir dier kardei de datm yap masnn yamsra, P arise Franszca telgraflar gndermektedir. Bkz. B B A BEO /Adliye Giden, 23-1/23, 612, (2 Tcrin-i sn 310)/38587-(97)/30290. B BA-BEO /Zaptiye Giden, 662-21/13, 212/34816 ve 262/36264, BBA-BEO / Hariciye Reft, 183-5/39, 727, (17 Austos 310) ve 905, (5 Eyll 310)/36264, BBA-BEO/Dahiliye Giden . 93-3/42, 1659, (16 Austos 310)/34816, 1984, (5 Eyll 310)/36264.

(144) (145) <146) (147) <148) (149)

<150)

105

seticileri ona eitli vaadlerde bulundular.1 5 1 Uzun pazarlklardan sonra, Arsan bu gazetenin y a y n n durdurdu.1 5 2 Ayn tarihlerde, Halil Ganem admda lk Osmanl Parlmentosunda Su riye mebusu olarak grev yapm bir dier Arap muhalifin de faaliyetini izlememiz mmkn olmaktadr. Ganem bir sre Fransz gazetelerinde ve zellikle Joarna de Debatsya, politik yazlar yazd.1 5 3 1893 tarihinde ise ken disi Le Croissant-Hil admda Trke-Franszca bir gazete yaynlarken g ryoruz.1 * 4 Bu gazetede de gene Osmanllk temalar ar basmaktadr.1 5 '5 An cak, zaten dzenli bir ekil alamayan bu gazetenin faaliyeti de ok uzun sr medi. Ynetimin ilgisini ve pek doal olarak tepkisini eken bu gazete1 5 6 bu ekliyle sessizce yayn yaamndan ekildi. Bu yaynlardan bir sre sonra ise kiliseden afaroz edilen sabk bir pa paz olan Kateb adl bir dier Hristiyan Arabn bu kez Ei-Raca adl bir ga zete nerine balad gzlemlenmektedir.1 5 7 Bu gazete, dier iki gazeteden ok daha fazla antaj amacm tamaktayd.1 5 8 Nitekim, bu ekliyle onun tti had ve Terakkiy e yakn kaynaklar tarafndan ar sulamalara maruz brakdm gryoruz.1 5 9 Bu gazetenin bir dier nemli zellii sahibinin onu
(151) Bkz. Esad Beyden-M abeyne, 30 Terin-i evvel [18] 93, Ziya Beyden-M abeyne 27 Terin-i sn [18]94, Paris ve Viyana Sefaret-i Seniyesiyle Muha berata Mahsus Defter, B B A -Y dz Esas Evrak, 36/2585/148/XVI. Trk nklp Tarihi Enstits A rivi , 82-18] 12. Bunda Franszlarn da pek olumlu olmayan tutum unun da rol oynad anlalyor. Bkz. Emin Arslantn 19 Ocak 1895 tarihiyle, ngiliz yneticilerine yazd yaz, (no.491), P.RO/F.O, 78/4646. H [abib] Antony Salmone, The Fail and Resurrection..., s. 250. H illin k iin bkz. Hariciye Nazrndan-Esad Paaya, 193/25 Terin-i evvel 309 tarihli yaz, Paris Bykelilii Arivi, D. 176. Ganemin daha evvel de El-Bassir admda bir dergi kartt anlalyor. Bkz. Proces Contre Le Mechveret et La Jeune Turquie, Libraire Marescq, (Paris:1897), s. 80. Halil Ganem, Hatt- Hareketimiz, Hill, no.?, [Knn-i evvel? 1893], s. [2 ] BBA-trade-Husus, Rebiylhr 1311/no.98-1105, B B A -Y ldz Perkende, 5 L 1311/no. 1313, BBA-rade-Husus, Cemaziylhr 1311/no.4. Hillin kapatlmas da daha sonra pazarlk konusu olmutur. Bkz. B B A -Y/Sadaret Husus Marzat, 3 Ca 1311/no.!536, 7 N 1311/no.3143, 16 L 1311/no.3606, 3 Za I311/no.3890, 25 Ca 1311/o.l879. Ynetimin gazeteyi kapattrm ak iin yapt soruturm alar konusunda bkz, Esad Paaya, 24 Nisan 1894 tarihli rapor, Paris Bykelilii Arivi, D.176. Ingiliz postasyla datm iin bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 1175, (11 Terin-i evvel 310)/37536. K atebin bu zellii iin bkz. Note eoncernant M.A[lexis] Kateb, [Paris], 30 Temmuz 1899, Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol. 3(18991901), ss 140-141. Nabi Beyin [Paris Sefareti Mstear], 17 M art 1899 tarihli mektubu. A ffa ires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol.3(1899-1901), s. 25 Kr. Yuka rdaki not, s. 141. [El-Raca Gazetesi], Hayl2 , no.6,15 Eyll [18]95, ss.3-4. Kr. erif Mar din, Jn Trklerin..., s. 39.
107

(152)

(153) (154)

(155) (156)

(157)

(158)

(159)

Fransann blgedeki karlarna hizmet eden bir organ haline getirecek ol masyd.1 6 0 Kendisinin bu hususu belirten eitli mracaatlar sonucunda bu dergi1 5 1 tamamen Fransz desteinde bir organ haline geldi.1 8 2 1895 tarihinde bu ahs ve eitli Arap muhaliflerin rgtl bir hare ket konusunda anlamaya vardklarn gryoruz. lk olarak, bata Ganem olmak zere yurt dnda ve Msrda yaynlanan Arap gazetelerinin editrleri Sultana saygl, fakat onu basn zgrln tanmaya ve dolaysyla rejimi deitirmeye davet eden bir bildiri kaleme aldlar.1 6 3 indeki hrmetkr ifa deye ramen, bildirinin yalnzca Arap editrler tarafndan hazrlanm olma s st kapal bir ayrlk tavn ortaya kovmaktadr. Aym ekilde gene bu ifade, bildirinin ynetim tarafndan hkmet-i seniye aleyhine bir takm neriyat- muzirra ve bedhhne olarak tanmlanmasn nleyememitir.1 0 4 Bu hareket, pek doal olarak Sultani ikna etme gibi bir gayretin deil de sz konusu grubun yeni bir rgtlenme abas iine girmi olduunun bir gster gesidir. Bir sre nce de gene bu grubun liderlerinden Emin Emir Arslanm, eyh Ebu N adarramn desteinde Douda Kadn nvanl bir konferans ver diini ve gerek szkonusu eyhin yardmnn gerekse Arslanm konumasnn Osmanl ynetimini pek memnun etmedii grlyor.1 6 5 Bu szkonusu evrenin faaliyetini geniletme eiliminde olduunun dier delillerinden birisiydi. Nihayet, 1895 sonlarnda bu grubun Halil Ganemin nderliinde Trk-Suriye komitesinin yayn organ La Jenne Turquie-Tiirkiya-el-Fettat adnda bir dergiyi nere baladklar izleniyor.1 6 6 Bu Arapa-Franszca gazete de yne(160) Alexis K atebden-Babakana, Paris, 24 Ocak 1899 ve [Dileri B akanrna], 22 Ocak 1899. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol,3(1899-1901), ss. 7-8. AIexis K atebden-Ticaret B akanrna, Paris, 30 Mays 1899 ve Paris, 31 Ma ys 1899 ve Dileri Bakam na, 31 Mays 1899 Paris, Affaires etrangeresNouvelle Serie-Turquie, Vol.3(1899-19l), ss. 124-125, 127-128. Meclis Bakan Paul Deschanelden-Dileri Bakan Delcasseye, Paris, 6 Haziran 1899 ve Ticaret Bakanrndan-Dileri. Bakanna, Paris, 7 Haziran 1899 ve Note pour la Direction Politique, 24 Temmuz 1899, Affaires et rangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol.3 (1899-1901), ss. 133, 135-136. 134. 139. K atebin amacn ak biimde ortaya koyan bror de durum u k a ntlam aktadr. Bkz. [Alexis Kateb], Oeuvre Patriotique De Propagation De La Foi Chretienne Et De Penration Franaise en Syrie et dans tout lOrientf Im prim erie Charles Ronsin, (Paris:[1899]), passim. Memorandum Presente par la Presse Ottomane Libre A Sa Majeste Im pe Hale le Sultan Abclul-Hamid II. Paris Bykelilii Arivi\ D.176. Metni aynen verilm itir. Bkz. B. XI. BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 813 (16 Temmuz 311)/49511 ve B BABEO/Hariciye med, 155,3/11,3202, (25 Eyll 311), BBA-BEO/Hariciye Reft. 183-5/39, 1192. (2 Terin-i evvel 311)/51886. Soruturm as iin bkz. 1143, (13 Eyll 311) (Tezkere-i Hususiye:654)/51393. Ziya Paadan-Said Paa ya, 8797/158,14 Nisan 1895, Paris, Paris B ykel ilii Arivi, D.176. Kr. B B A -Y /Sadaret Husus Marzat, 16 Za 1312/no.4320. Ziya Paadan-Tevfik Paaya, ifre Telgraf, 9944/996,18 K ann-i evvel 1895, Paris Bykelilii Arivi, D.176.

(1.61)

(162)

(163) (164)

(165) (166)

108

..rin eitli kukular iine dmesine ve nlemler almasna neden olmu:_r.:7 Ancak, bizim amzdan en ilgin olay gazetenin editr durumunda -:-Lan Halil Ganemin, aym dnemde nere balanan ttihad ve Terakki Cemi" r i i 'n G ilk resm merkez yayn organ Meveretin de bir Osmanllk gsterir. eklinde ekillenecek olan bayazar kadrosunda ikinci srada gelen kimse masdr. Aym ekde daha nce Ganem tarafndan kartlan Hiil ve Arslanm -.erettii Kef-l-Nikab\ F arisin Hrriyeti ile ayn kefeye koyarak onlar Trk ve Osmanl kamuoyunun szcs olarak kabul etmediini akla yan1 3 Ahmed Rza Bey bu yeni organ farkl szlerle vmektedir: ... Parisde bir taraf Arabca dier taraf Franszca ner edilen Trkya-el-Fettat gazetesinde Halil Ganem Efendi nin slmiyete dair bir bendi var. Bu makale pdiha huls akmak in menfaatpe r e s ttim baz papaz gazetelerine ve kimsenin okumad di mec mualara dere etdikleri hezeyannmelere benzemiyor ...69 Cemiyetin, dier lideri Murad Beyin de bata Arslan ve Ganem olmak zere gazetenin yayncs olan komiteyi Osmanllk siyasetinin takipileri ol maktan dolay vdn gryoruz.1 7 0 Ancak, burada aklanmas zor olan bir nokta vardr. O da Ahmed Rza Beyin evvelce eletirdii gazetelerin as lnda bu yeni komitenin yayn organndan daha az Osmanllk yaptklarn be lirtmemeleridir. Ayrca, Ganem bir tarafa braklrsa komitenin nde gelen dier iki isminin fazlaca bu eilimi tadklar sylenemez. stelik, bu kii ie Suriyedeki Arap gruplar iindeki aznlklarn temsilcileri durumundayd lar. Arslan Drzi, buna karlk Kateb ve Ganem Katolik olduklarndan son
BBA-BEO /Dahiliye Giden, 94-3/43,2662, (6 K nn-i evvel 311), BBA-rade-Husus, Reeeb 1313/no.9, BBA-B EO /Zaptiye Giden, 662-21/13, (6 K nn-i evvel 31D/53773 ve BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 1496, (7 K nun-i evvel 311-Tezkere-i Hususiye:mkerrer:69)/53790. ^168) Ahmed Rza, Osmanl ittihad ve Terakki Cemiyeti ve Avrupa Matbuat, Meveret, no,20, s. 2. (169) Evrak- Havadis: Trkiya-el-Fettat, lve-i Meveret, no.7, 17 Ramazan 1313-1 Mart 108, s.3. Erm enilerin bu yayn organna karg olumlu tutum larnn da Ahmed Rzay etkilemedii anlalyor. Bkz. Miscellaneous News. Arm eniay no.88, 1 ubat 1896. Belirtilmesi gereken husus bu olum lu davrann tam desteklemeye dnmediidir. Nitekim, Arslan K ef-l Nikab yaynlad zaman Abdlhamid IIye yazd bir arizay Minas eraza gndermi ama onun grubu Mslman vatandalarna hrriyet m cadelelerindeki Ermeni sempatisini gstermek iin stunlarn bu ya zy nere amakla birlikte bu beyannmeyi imzalayamayacaklarn be lirtm itir. Bkz. Vox Clamantis in Deserto, Armenia, no.83, 1 Eyll 1895, ss. 2-3. 1170) Teekkr ve Memnuniyet, Mizan, no. 167,12 Mart 1896-27 Ramazan 1313, s. 2424.
109

; 67)

derece zel bir Arap hareketi ile kar karya bulunduumuzu belirtmek ge rekir. Btn bu zelliklerine karlk komite, ttihad ve Terakki ile btnleme ye muvaffak olmutur. 1888 ylnda, Kanun-i Esasnin yirminci yl nedeniyle verilen bir Jn Trk Ziyafetinde konuan Emin Arslan, Jn Trk Partisi nvanyla kastedilen ttihad ve Terakki iin partimiz sfatm kullanmtr.1 7 1 Gene, d basnda Jn Trk P artisinin plnlarnn Trkiya-e-Fettatdan nak len ortaya konulduunu ve Jn Trk Partisi iindeki Araplarn liberal Trk lerle rgtte uyum iinde hareket ettiklerinin belirtildiini gryoruz.1 7 2 Nihayet 1897 banda; ki bu tarihte komite ttihat ve Terakki iinde erimiti; ngiltere Dileri Bakanrna, Trkiyede genel reformlar iin alan partiler adna gnderilen bir mracaatta, drt ttihat ve Terakki lideri (Ahmed Rza, Kaymakam efik Bey, Mizanc Murad Bey, rksulu Ahmed Bey) dnda Trk-Suriye Komitesi liderinin (Emir Emin Arslan, Halil Ganem ve Lond ra daki temsilcileri Habib Antony Salmone) imzalarnn bulunmas bize bu ei limi gstermektedir.1 7 3 Bu dnemde Jn Trkler ile Suriyelilerin birlemekte olduklar yolundaki yazlarla, Osmanl ynetimine de arzedilen bu gelimenin1 7 4 iki nedeninin ol duu belirtilebilir. Bunlardan birincisi; Trk-Suriye Komitesinin, hereye
Banquet De La Jeune Turquie, Mechveret Supplement Franais, no.26, 1 Ocak 1897, s. 7. Ayn ekilde Trkiya-el-Fettatda, yaynlanan ve F ran szlarn stanbul Bykelisi Cambona hitaben yazlan bir mektubda, fr kamz tabiriyle (ttihad ve Terakki Cemiyeti) kastedilmekte ve Mizan ga zetesi de herhangi bir eletiri yapmakszn durum u haber olarak okuyu cularna sunmaktadr, Bkz. Monsieur Cambon, Mizan, no 178, 28 Mays 1896-15 Zilhicce 1313, ss. 2509-2510. Trk-Suriye komitesindeki roln gr dmz, Salmone da; Jn Trk Partisi adna yapt aklamalarda ben zer bir tutum iindedir. Bkz. H[abib] Antony Salmone, Is the Sultan of Turkey the True Khaliph of slam?, The Nineteenth Century, Vol. XXXIX no.227, Ocak 1896, ss. 178-179. (172) Young Turkey P artys Plans, The Nem York Times, 3 Mays 1896, s. 17, Ayn yorum iin kr. Turks Criticize The Sultan, He Represents They Say a Crude and Mistake From the Islamism, The Neu Y ork Times, 27 Haziran 1896, s. 8. (173) lk sahifesi Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti m hrn tayan, sz konusu imzalarn zerinde ise Pour les Partis Reformes Generales en Turquie ifadesi bulunan, ngiliz Dileri Bakanna yazlan, Paris 26 Ocak 1897 tarihli yaz, PRO/F.O. 78/4840. lgin olan bir husus, Farisin tm abalarna ramen bu hareketlere katamaydr. Faris, bu kom ite ye yanamak iin onun liderlerinin gazetelerini vm (bkz. Parisde Arabi Bir Gazete, Hrriyet2, no.8, 24 Ramazan 1312, s. 8) ve yayn takvi mini Meveret ve Trkiya-el-Fettata. gre ayarlam ancak bu abalarnn karln bulamamtr. (Szkonusu ayarlama iin bkz, [htar], Hr riyet2, no.41, 1 Ocak 1896-17 Receb 1313, s. 1). (174) P arii Sefareti Tahrirat Tercmesi, BBA-BEO/Hariciye med, 15i* 5/12, 1143 (21 Mays 1312). (175) Suriye-el-Fettat, Enn-i Mazlm, Aded.6,15 Mays 1899-3 Muharrem 1316, s. 48.
110

(171)

ramen tamamen bamsz bir Suriye Cumhuriyeti kurmay dleyen ve bu eilimleri ile Jn Trklere yakn Suriyelilerin dahi tepkilerine yol aan 5 yurt dndaki Gen Suriye hareketine1 7 6 gre; Ahmed Rza Beyin plnlad Os manllk fikri ile bu grler arasndaki orta noktay oluturmasyd. kinci neden ise ttihad ve Terakki Cemiyetinin kendisine gelime sahas olarak bu dnemde sanldnn tersine Balkanlar deil de bu blgeyi semi olmasy d. leride greceimiz gibi, bu kimselerin gerekletirmeye altklar ilk as ker darbe projesi de burada ortaya kartlacaktr, Szkonusu koullar altnda zellikle 1897 den itibaren komitenin, ttihad ve Terakki Cemiyeti iinde erimesi gzlenmektedir. Ganem ld 1903 tari hine kadar, Cemiyet iindeki roin korumu ve tm krizlerde Ahmed Rza Beyin en nemli destekisi olmutur.1 7 7 Kukusuz, Ganem 1906 daki organi zasyon deiikliini yaasayd yeni eilimlerle uyumas bir hayli zor olurdu ama kendisinin lmne kadar yazd yazlar incelenirse bunlar iinde Arap ayrlkl konusunun hi ilenmedii, bu makalelerin byk apta mpara. torluun genel sorunlarna hasreddii grlr. Salmoneun siyasal faaliyetten nasl ekildiini, Katebin ise nasl F ran sz ajan haline geldiini grdk. Geriye kalan tek nemli ye Emin Arslan ise uzun sredir yneticilerle muhalefeti brakma karl pazarlklar yap yordu. Kendisini, muhalefetten ekerek para karl yurda dndrme aba lar sonu vermeyince,1 7 8 ynetim onu bir sefarette grevlendirme k aran al d.1 7 9 Bunun zerine Brksel Baehbenderliine getirilen Arslan, ynetim ta rafndan hasmne saylan yayn faaliyetini de srdrd.1 8 0 Ancak, kendisini
Bu kimselerin faaliyetleri iin bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 159-5/15, (20 Haziran 315)/no.l249/1078, Ynetimin byk korkusu zellikle bu kim seler ile Trk-Suriye komitesi ve dier Suriyeliler arasnda bir ittifakn gereklemesi alannda olmutur. Msr H idiviyet-i Celilesinin Muharrerat Defteri, '(71)-1032-68/4, Evrak: 669/726, Sra: 55/339, Suriye Vilyetine if re, (22 Nisan 310). (177) Halil Ganem. ra-yi mmet, no.34,9 Austos 1903-15 Cemaziylevvel 1321, ss. 1-2. Ganem hakknda, kukusuz Ahmed Rzanm yaptrd yorum yledir: ...Parisde mteekkil Osmanl kongresinde birka Trkn, A vrupanm mdahelesini taleb etmek fikrinde bulunm alarndan pek m teneffir ve m teessir olmudu.... Kendisinin rgt ii muhalifleri de ondaki Osmanlc eilimi vmlerdir. Bkz. Teessf ve Taziye, Osmanl, no. 121, Eyll 1903-9 Cemaziylhir 1321, s. 1. 1897de Cemiyet iinde m eyda na elen krizde komite iinde erimekte olan Trk-Suriye Cemiyeti Ahmed Rza yanls bir tavr ortaya koymutur. Bkz, nous recovous de nos atnis du comite Turco-Syrien des reformes..., Mechveret Supplement Franais, no 40, 1 Austos 1897. ss. 5-6. (178) B HA-f ra de-Husus, aban 1314/no.53-636, BBA-BEO/Hariciye Reft, 1845/40. 1156, (2 Terin-i evvel 312)/63857, 1621, (16 K ann-i evvel 312)/ 67608, 6, (2 Mart 1313)/68825. (179) BBA-rade-Husus, Cemaziylevvel 1315/no.84-545, BBA-BEO [Hariciye Reft. 184-5/40, 1155, (7 Terin-i evvel 313-Tezkere-i Hususiye: 545)/76875. (180) B B A -Y/Sadaret Husus Marzat, 18 S 1318/no,250.
111

(176)

ne bir aktif organizatr olarak grebiliyoruz, ne de Trk-Suriye Komitesinin sesini duyabiliyoruz. Bu gruplarn artk yeniden F arisin etrafnda fazla et kin olmayan bir biimde toplandklaru gryoruz; ki, onlarn da ttihad ve Terakki ile olan ilikileri; 1907 Kongresine kadar; bir nemsenmeme dzeyini aamamtr. LEMANIN VE TARKATLARIN MUHALEFET HAREKETLERNDEK ROL VE TTHAD VE TERAKK LE OLAN LKLER : - 1876 Merutiyetinin tesisi, hatt ondan daha nceki bir ksm muhalefet hareketleri gznne alndnda, bunlarda lemamn olduka nemli bir rol oynadn gryoruz. zellikle toplumda meruiyetin kaynann geni bir kit le tarafndan din olarak kabl, lemamn bu adan oynad roln nemi ni ok ehemmiyetli bir hale getiriyordu, ncelediimiz dnemde ise lema ile aydnlar arasnda muhalefet konusunda olan ilikilerin iki adan nemli bo yutlara ulatm gryoruz, ilk olarak, yeni aydn tipimiz; byk ounluu ile dini toplumsal gelimenin nnde bir engel olarak kabl ettii iin; lemaya artk tam uyuabilecei bir mttefik nazaryla bakmyordu. kinci ola rak ise siyasal rejimin meruiyetini din aklamalara balamas, onun me ruiyetini rtmek iin muhalefetin kendilerini bu alanda lemamn zorunlu desteini almaya gtryordu. te Jn Trklerin; kendilerini milletin vasisi, bi-hakkn emini1 8 1 olarak tanmlayan ve mlk zerinde hakk- nezaretleri1 6 2 olduunu savunan bu grupla, olduka ilgin ilikiler kurduunu gr yoruz. lemamn eitli muhalefet hareketleri iinde belirttiimiz nemde bir rol oynamas; doal olarak; ynetimin onlarm zerinde sk bir gzetimi te sis etmesine neden olmutu. Sultann danmanlarnn genellikle bu kesimden olmas muhaliflerin eletirdii konulardan birisiydi;1 3 3 ama, hareketleri sk sk kukulara neden olan bu kesim kendilerinin ac bir hatra olarak hatrla dklar1 4 srgnlere gnderiliyorlard. Jn Trk eylemleri ve bunlar iinde sonradan ortaya kacak ttihad ve Terakki Cemiyeti faaliyetleri balad zaman, lema da ilk nce kendi bana, daha sonra ise eitli rgtlerle ve ni hayet ttihatlarla beraber bu ilikilere katlmtr. Belirtmemiz gereken nemli bir nokta, lemanm ok geni ve kapsayc bir kavram olduudur. Yukarda da sylediimiz gibi, siyasal eilim bakmn dan ynetim destekisi veya muhalif olabilen bu grup son derece deiik ei limleri iinde barndrmaktadr. Ortodoks slm temsilcilerinin bu alanda gs
<181) eyh Ali Efendizde Hoca Muhiddin, Maksad-Meslek, K anun-i Esas, no.l, 21 Knn-i evvel 1896-16 Receb 1314, s. 3. (182) eyh Alizde Fatih M ezunlarndan Hoca Muhiddin, 28 Cemaziylhr Se ne 1314 Tarihinde Zt.- hneye Takdim Klman Ariza Suretidir, Kanun-i Esas, no.l, s. 3.[K a]d[r]i Nash, El-lema-Veraetl-enbiya, Kann-i Esas, no.17, 19 Nisan 1897-17 Zilkade 1314, ss. 3-5. (183) H[abib] Antony Salmon, The Fail and Resurrection..., ss. 71 v.d. (184) Cemiyet-i lm iye-i slmiye, Asker Evldlarmza Hitabmz, Beyan-lHak, Aded. 29, 6 Nisan 1325-28 Rebiylevve 1327, s. 670.
112

terdii blnmlk bu* yana, zaten birbirine muhalif ok sayda grubu kap sayan haikislm temsilcileri arasnda da farkl eilimler gzlenebilmekte dir. Kukusuz, ynetimin evrede etkinliini srdrebilmek iin haikislm temsilcilerinden geni olarak yararlanmaya almas bu durumu daha da karmak hale getirmektedir. Jn Trklerin sk sk ortodoks slm lemasndan aldklar fetvalar ile Sutann ynetimden alnmasnn caiz olduunu iddia ettiklerini ileride gre ceiz. Bu zaman zaman ynetimin meruiyetinin slm adan yitirilmi ol duunu aklamak iin fetva kitaplarnn derlenmesi eklinde de karmza kabilmektedir 1 8 5 ttihad ve Terakki 1895 ncesi rgtn talebe topluluu ha linden kurtarmak iin eitli toplum kesimleriyle iliki kurma karar aldn da ilk olarak bu gruba ynelme ihtiyacn duymutur. rgtlenme grevini stlenen ishak Skti ve Hseyinzde Ali Beylerin; bu nedenle; nde gelen bir temsilci olan Ubeydullah Efendi ile temasa getiklerini ve onlardan des tek vaadi aldklarm biliyoruz.1 8 6 Ancak, bu vaad ve olumlu ilikilere ramen 1897 balarna kadar lemanm ayn zamanda kendi faaliyetini srdrdn, bu tarihten itibaren geni olarak cemiyete katld gzden karlmamal dr. Henz Meveret yayma balamadan Antalyada bu kimselerin teviki ile komiteler kurulmaya baland yolunda bir belgeye rashyoruz.
Antalyada bir ksm erbab- mfsidinin eser-i tahrik ve teviki ola rak baz hocalarn hkmet-i seniye aleyhinde itaatszha ciiretle komiteler tekil etm ekdc olduklar Antalyadan bildirilmi olub ora da maazallah- tel bir uygunsuzluk zuhura gelecek olursa Ingiliz gemilerinin oralara gelmeleri m lhazadan...w

Bu bilgileri, daha sonra ttihad ve Terakki Msr ubesini bir sre kont rol altnda tutacak olan fakat 1897 ylma kadar bu cemiyet ile olan ilikisini aklamayarak kendilerinin ayr bir Cemiyet-i lmiye kurmu olduklarm be lirtecek Haca Muhiddi Efendinin hatrtmdaki anlatmyla birletirdiimiz zaman iin altmda hangi grubun yatmakta olduu konusundaki kuku perde si ortadan kalkmaktadr :
[A bdullah C evdet-H oca k irl, U lem a-y slm Enrallahu Berahirihum Tarafndan Verilen F eteva -y erfe, M everet M atbaas, (Cenevre: 1314), passim. <186) H seyin Zade Ali, ittih at ve T erakki Nasl K uruldu: U beydullah E fendi nin O ynad Roller, Tan, 4-5 M art 1938. Kr. T. N adirEH aydar R fat], Beyn-el~m ilel htill Frkalar, ss. 70-71: ...C em iyetin ta rih -i teekkln den b ir buuk sene sonra cem iyete m ek teb -i tbbiye talebesi haricinden m e r-il-h tr zevtdan iltih ak edenler bulundu. B ahusus bu zevat- m u h terem e m eyanm da bata zm irli Hocazde m uallim -i hakm U beydullah Bey Efendi v a r idi ki, b u by k adam n vcdu b ir hccet-i selmet, bera t- fazilet ve m uvaffakiyet dem ek idi.,.. (187) B B A -rade-H usus, evval 1312/no.38-73. 113 (185)

...O srada hu abd-i okrar da memurininden olduum Antalyadan, Rodos u b esi vastasyla celh etdirdiim iz evrak- hamiyetle Konya merkezine kadar btn vilyeti badan baa dolduruyorduk. H att , burada ikamete m emur Sultan A bdlazizin bamabeyncisi H afz M ehm ed Bey ve Hseyin Avni Paa merhumun kaynbiraderi Liva Haan Paa'y da bu ittihada terih etdirm idik.,.m

Ayn tarihlerde Abcilhamid'in halife-i gasb olduu ve ona halife deme nin kfr ile msavi olduunu belirten ilm-ihallerin stanbulda geni biim de datldn ve ttihad ve Terakki yaym organnn bu gelimeyi ikinci el den naklettiini gryoruz.1 8 9 Bu phesiz, aka ortaya kmayan sozkonusu grubun bir hareketiydi ve ayn kimselerin bilhassa Mizan ile olan youn muhaberat,1 9 0 protestolarn bu dergi1 9 1 ile Meverete1 2 gndermelerinin ya nnda belirli bir sre bamsz hareket ettikleri anlalyor. Nitekim, ayn tarihlerde talebe-i ulmun yalnz bana nmayi yapacak lar yolundaki haberlerin Avrupa basnnda yer almasnn ynetimi tellan drdn gryoruz.1 3 3 Gene, szkonusu birleme tarihine ok yakn bir d nemde ngiliz elisinin nde gelen bir molla ile yapt grmede, mollann grlerini zetlerken:
... lkedeki umum vaziyetin slah edilmesinin tek yolu Saray ete sinin ortadan kaldrlmas ve lkede hkmet (etm e) grevinin; gve nilir, sorumluluk tayan vekillere tevdi edilmesidir. Molla, Midhat Paa anayasasnn gndeme gelmesine pek taraftar deil. Parlmen tonun halkn bnyesine uygun olmadn dnmekte; ancak ba langta baz suistimallerin domasna yol asa da parlmenter yaHoca M uhiddin, H rriyet M cadeleleri Y a h u d Firak ve M enfa Hatrlar. Selanik M atbaas, (Bersaadet:1326), s. 2. (189) htar, M izan, no.175, 7 Mays 1896-24 Zilkade 1313, s.2488. (190) Edda T lib-i Selm et B ir M m in, M ekke-i M kerrem e, 3 evval, M i zan, no.170, 2 b ra il 1896-19 evval 1313, s. 2446. (191) M edreseninlerden F ak ir B ir Sohta, D ersaadet 21 M art: Bu Ne H ilfeidir Y rab, M izan, no,172, 16 N isan 1896-3 Zilkade 1313, s. 2463. (192) T a rik -i lm iyeden H ayreddin, H akk- Saltanat, M everet, no.23, 23 Te rin -i sn 1896-27 Cem aziylhr 1314, ss.1-2. Kr. Ezm- lem adan B ir Z atn M izan K ardeim ize G nderdii M ufassal M ektubu Fevkalde E hem m iyetli O lduundan Baz F k ralar B ervech-i Ati Dercedildi, l ve -i M e veret, no.8, 15 M art 108-1 evval 1313, s. 1. (193) B B A -B E O /H ariciye m e d , 156-5/12, 3176, (15 T erin-i evvel 1312) (B er lin Sefareti ta h rira t tercm esi:325). D aha evvelce lem a tarafn d an b a msz olarak gerekletirildiinin, E l-rey l A lm (M sr) gazetesinin 12 evval 312 ta rih ve 31 n u m aral nshasnda ileri srlm esi iin bkz. B B A B E O /M sr H id iv iy e t-i Celilesinin M uharrerat D efteri, (71)-1032-68/4, E v rak : 892/2505, Sra: 140, (13 Eyll 1310), Msr Fevklde K om iseri Gazi A hm ed M u h tar Paa H azretlerine. 114 (188)

artm halen srp gitm ekte olan Uranlktan ok daha iyi olaca n ileri srm ektedir...s

eklinde bir ifade kullanmaktadr. Aym molla, ngiliz bykelisine hkme tin Antalyada phelendiini grdmz ngiliz mdahalesini 1895 de stan bulda beklediklerini ve bunun gereklememesinden dolay zldklerini be lirtmiti. Bu evrelerle balantl olan fakat Hoca Muhiddinin gazetesiyle temas kurmadklarna baklrsa ttihatlar ile ilikisi ok zayf olan Dersaadet s lm Komitesi adndaki bir kuruluun benzer temalarla Londrada bir ak mektup hazrlatarak bunu dattn gryoruz.1 9 5 Muhalif basn tarafndan yaynlanan mektup,1 5 6 bu gruba atfedilecek en organize hareketi oluturmak tadr. Hoca Muhiddinin faaliyetlerine baktmzda ise, kendisinin muhalefete ak olarak gemesinden itibaren, Ahmed Rza Bey ile temas balattm g ryoruz :
...IP ar isdel krk gn Ahm ed Rza Bey ve efrad- cem iyetle bihnvere bera-y ner Msra giderek milletin hissiyt- dindarnesini bu yolla tahrik maksadyla ve lem-y slm, vekleti nvamyla mecs-i m ebsanm diyaneten dahi liizm-i kdndan bhis edille-i ertye ve hakmeyi cami padih- zamana hitaben bir risle kaleme alarak takdim etm i ve Gazi Muhtar Paa ile bu maksad grdkden sonra Kanun-i Esas ceridesini nere balam dm...'a

Btn bu yaknlamaya, cemiyet yesi olmaktan iftihar ettiini aklayan

S ir Philip C u rrieden-D ileri B akana, T herapia, 26 Austos 1897/no. 517-572 ta rih ve n u m aral yaznn zeyli olan m em orandum , (Grme, 19 Ocak 1897 tarih lid ir.). PRO/F.O. 78/4806. A ynen verilm itir. Bkz. B. XTI. (195) B B A -B E O /T e lg ra f v e P osta N ezareti Gelen, 579-17/4,54, (19 Austos 312). N itekim Jn T rk lere yakn b ir yazar, F arisin b u grup ile balantsnn bulunduuna iaret ediyor. Bkz.K ari Blind, Young Turkey, Fortnightly Reviev, V .LX (N S), (A ralk 1896); s 836. (196) V a ta n p e rv e rin - sm iye Cem iyeti ve Lord Salisbury: Ak Mektub, H r r i y e t no.56, 15 Austos 1896-4 R ebiylevvel 1314, ss. 1-3: ...B ugn ahv l o k ertey e vard k i ahali m d ah alt- ecnebiyeye k aru k en dilerin de m eveud olan hissiyt- m illiyeyi a rtk b e rtera f edb pdihn m l-i m dhiesini tev k if in n g ilteren in m dahale-i m a nevyesin arzu etm e e balyorlar.... Franszca esas m etninin zeti iin bkz. Le S ultan juge p a r les Turcs, L A rm en ie, no.95, 1 Eyll 1896, ss. 3-4. U yandrd tel iin bkz. Lord S alisburye M ek tu b -u Alen, H rriy et2, n o.57,1 Eyll 1896-22 R ebiylevvel 1314; s. 2. H r r iy e tdeki m etinden b ir derlem e verilm itir. Bkz. B. X III. (197) Hoca M uhiddin, H rriy et Mcadeleleri..., s. 3. 115 (194)

ilmiye mensuplarnn gazete stunlarnda grnmeye balamasna1 8 3 , zerinde Meveret yakalanan talebe-i ulm temsilcilerinin sk rastlanan bir durum ha line gelmesine,1 8 0 bir medrese dersiamnn ttihad ve Terakki irtibat grevlisi haline gelmesine2 0 0 bunun yamsra Murad Bey bata olmak zere Msr lemasna dahi arlar dzenlenmesine ramen,2 0 1 Muhiddin Efendinin gazeteyi lemamn ayr bir organ olarak yaynlamak fikrinde srar ettiini gryo ruz. Kendisine gnderilen bir mektuptan, bu eilimin evrede de olumlu ola rak karland anlalyor :
...Nm - lilerini iitm ek ve ceridelerinde yazdklar hakaykt m tala etm ekle miiftehir ve himmetleriyle bir tarik-i selmete erece imize midvr olduumuz (Gene Trkler) Cem iyetini ta k ib en bir de (cem iyet-i lema) tesis etmi olduunuzun saadet-i hedtdine na il olduk...m

Gene dier bir muhalefet gazetesi bu gelimeyi lemamn rehberlik gre vini stlenmesi olarak alglamaktadr:
...ulemamzn hamiyetlileri vicdanlarm eran mkellef olduklar rehberlik vazifesinin ifa zaman geldiini grerek (Cem iyet-i lmiye-i slmiye) nm altnda bir cem iyet tekil ve tercman- efkr(198) M ntesibin-i lm iyeden Biri, E fradndan B ulunm ala M ftehir O lduum (O sm anl ttih a d ve T erakki C em iyetinin) M sr u besi T arafndan Ne rolu n an (U lem ay D in-i slm a D av et-i e riye) Nm R isle-i M ergubeye Zeyl ttih az Edilm ek zere M everet Gazetesine, M everet, no.21, 23 Terin-i evvel 1896-22 Cem aziylevvel 1314, s. 4, T rk nklp Tarihi E nstit s A rivi, 82/18423. Bkz. Edirne V ilyetiyle M uhaberat K aydna M ahsusdur. B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/139-32-IV /139/X V lII: E dirne Vali V ekletinden F atih civarnda K oravanla M edresesinde dersim dan Hac A li Rza Vasfi E fendinin, um nuda on ik iler nm yla Yeni Osm anl ttih a d K om itesinin m ercii olduu bu k e rre elde edilen varakadan anlalm Dima la m ezkr v arak a ile ham ilinin istievabnm esi ve H areket nm ndaki m a t b u hezeyannm enin nshas birlikde takdim klnm olmala olbabda. 16 K n n -i sn 312. M ir A rif (201) Mektib. M izan, no.171, 9 N isan 1896-26 evval 1313, s. 2454. Bu kim se lerin, daha y ak n b u ld u k lar F aris kanalyla yaptk lar b ir protesto iin bkz. lema ve M eayih-i slm iyenin htarat. H rriyet2, no.78,15 Tem m uz 1897-15 Safer 1315, s, 2. K urulm aya allan bu ilikinin ynetim de uyandrd derin k uku iin bkz. erif [ Pa a ] d a n -M abeyne, 139/17 H azi ra n [18J99, Tahran, Petersburg, S to kh o lm S efa ret-i Seniyeleriyle M uhabe rata M ahsus D efterdir, B B A -Y ld z Esas Evrak, 36/139-44/139/XVIII. stanbuldan, K a n u n -i Esas, no.4, 11 K n n -i sn 1897-8 aban 1314, s. 7.

(199) (200)

(202) 116

lan olmak zere bir gazete neri zmnnda ilerinden eyh AUzde Hoca Muhiddin Efendi Hazretlerini tevkil eylemilerdir ,2 0 3

Nitekim, Muhiddin Efendinin ynetiminde bulunduu zaman gazetenin ce miyetlerinin amac ile ttihad ve Terakki Cemiyetinin amac uyutuu iin onun mensuplarndan gelen yazlar nerettiini izliyoruz.2 0 4 Ayn tarihlerde, Msra gelen ve ttihatlar ile daha dorudan bir ilikinin sahibi olan Hoca Kadrinin de2 0 5 geliiyle2 0 6 bu balantnn yava yava ttihad ve Terakki Ce miyeti iinde erime ekline dntn gryoruz. Ancak, burada mutlaka belirtmemiz gereken bir nokta, bu erimenin gerekletii dnemde ttihad ve Terakki Cemiyetinin merkezini olduka geleneksel fikirlere sahip bir kadro nun elinde tutmas ve Ahmed Rza Bey ile bu kimseler arasnda nemli fikir ayrlklarnn bulunmasdr. Byle bir ortamda ise; kukusuz; lemamn r gt iinde erimesi ok daha kolay olmutur. Bir sre sonra da; Hoca Muhid din gazetenin idaresini dorudan ttihad ve Terakki yaym olarak onu nere decek bir heyete brakt ve bu ekilde belirttiimiz birlik gereklemi ol du.2 9 7 Bu ekilde zaten muhafazakr eilimleri ar basan ve yapt en nemli i lemay isyana ve saflarna davet etmek olan2 0 3 ttihad ve Terakki Cemi yeti Msr ubesi, bu eilimin ar bast bir kol haline geldi. Ancak, firarla rn artm as ve Saray ile yrtlen pazarlklar sonucunda cemiyetin kadrosu nun bu dnemde hzla ekilde deimesi ile, ttihatlarn burada gene din te malar ileyen dergiler kartacaklarn; ancak bunun, tamamyle halktan gele bilecek tepkileri nleme amacna ynelik olduunu greceiz. Bunun dmda 1900-1903 arasnda lema desteini daha cidd olarak yorumlad Osmanl ga zetesini elinde bulunduran kadroya yneltecektir. Buna karlk fiilen hareke ti srkleyen Terakki ve ttihad rgt nazarnda lemamn nemli bir g olarak grlmeyii 1895 cesinde byk arlarla ve meruiyet salaycs olarak harekete katlan bu grubun, 198de yalnzca gereklemi bulunan bir eylemin destekileri durumuna dmesine neden olmutur. Buraya kadar, ortodoks lemamn, Jn Trkler ile olan ilikileri zerin de durmaya altk. Tespit edebildiimiz nemli noktalardan birisi muhale
(203) (204) T ebir:K anun-i Esas, H akikat, no.8,15 K n n -i sn 1897-3 K nn-i sn 1312. s. 3. ttihad ve T erakki C em iyetinin Meslei C em iyetim izin Mesleine T eva fuk Edegeldiinden E fradndan F. m zasyla Aldmz V arakay Aynen Dereediyoruz, K a n u n -i Esas, no .1,21 K n n-i evvel 1896-16 Reeeb 7314, ss. 5-6. Jn T rk h arek etin e katl ve ksa biyografisi iin bkz. Politisches A rchiv des A usuartigen A m tes, Trkei;198/die Ju n gtrken, 733/3s rapor:A . 334, 7.L 1902 (pr. 7 Ocak 1902). Hoca M uhiddin, H rriyet M cadeleleri..., s. 3. Hoca M uhiddin. H rriyet M cadeleleri..., s. 5. Bkz. Fze-y M derrisinden B ir Zt, lem a-y D in-i slam a Dav e t-i eriye, [M sr], 1314, zellikle, ss.12-16. D atm iin bkz. B B A -Y ld z M ten evv/G n l k)M a r za t, 15 Ra !314/no.2222-248. 117

(205)

(206) (207) (208)

fete zaten yakm olan bu kimselerin0 9 eitli Jn Trk ve nihayet ttihad ve Terakki rgt ile ilikiler kurduklar ve en sonunda bu messese iinde eri dikleri oldu. Bunun yamsra en az bunun kadar nemli olan dier bir iliki eitli tarikatlarn bu rgtler ile olan ilikileridir. Abdlhamid II nin tarikat liderleri zerinde etkili olmaya alt konusu zerinde ok durulmutur. Ancak, burada bir genellemeye gitmeye; incelediimiz konunun tabiat a sndan; imkn bulunmamaktadr. nk, tarikatlar; zellikle dnemin toplum sal yaps gznne getirildiinde; ok nemli toplumsal rolleri oynamaktay dlar ve birou arasnda eitli konular zerinde derin ayrlklar vardr. Yapabileceimiz tek snflama; 1826 sonrasnda iktidar ile ok yakm ili kilere giren tarikatlar ile bu tarihte cezalandrlan tarikatlarn ve onlar ile birlikte etkileri snrl olmakla beraber ynetim ile olumlu ilikilere gireme yenlerin bu konudaki tercihleri alannda olabilir. 1894 tarihinden itibaren eitli tarikatlar ile ilikiler kurmaya alan t tihad ve Terakki rgt, bu adan zaten siyasal sistem tarafndan muhale fete itilmi tarikatlara ynelmitir. Bunun tespit edilebilen nadir istisnalarn dan birisinin Kstencede Jn Trklere katld ileri srlen Nakibendi ey hi evki Efendinin olduu belirtebir.2 1 0 Bunun dnda, siyasal sistemde merkez bir etkiye sahip olan bu tarikatn Jn Trkler ile ilikilerinin olumlu olmad anlalyor. Siyasal rejime muhalif tarikatlara baktmzda, bunlarn banda 1826 da byk bir darbe yiyerek, muhalefet hareketleri ile yakn temasa gemi bulunan Bektaileri grrz. Bu tarikat e Jn Trklerin ilikilerinin, hare ketin balarndan 1908 e kadar gayet sk bir biimde gerekletii grlmek tedir.2 1 1 Baz aratrmaclar, Bektaerin fazla ortodoks olmayan tutumlar nn liberal Jn Trklerle iliki kurmalarn kolaylatrdm ve bu tarikat ye lerinin; evvelce anlattmz gibi Jn Trk olarak yorumlanan; mason teki ltyla da ilikileri olduunu, hatt mason tekiltnda altklarn ileri sr mlerdir.2 1 2 Bizzat Jn Trklerin, 1908 hareketi sonrasnda nde gelen lider leriyle birlikte bu ilikinin gerekletirildii yer olarak ileri srlen2 1 3 Rumeli
(209) Bu kim selerin pek ounun ahvl-i g ay r- m arziye gerekesiyle s rg n de bulu n m alar bu d u ru m u tey it etm ektedir. rnek olarak bkz. B B A -T e za kir-i Sam iye Dosyalar, 400(Cem aziylhr 1313), no.1451, 27 T erin-i sn 311-22 Cem aziy lh r 1313. M stecib lksal, Dobruca ve T rkler , TKAE Enstits, (Ankara:1966), s. 143. E rn est R am saur, The B ektashi D ervishes and The Y oung Turks, The M oslem W orld, V.XXXII, n o .l, (Ocak, 1942), ss. 7-14. W.S.Monroe, T u rk e y and The Turks: A n A ccount of the Lands, the Peoples and th e nstitu tio n s o f the O ttom an Em pire, G. B elland Sons, (London: 1908), s. 281. B uradaki bilgilerle kr, Richard Davey, The Sultan and His Subjecfs, Vol.I, C hapm an and Hail. Co, (London:1897), ss. 96-97.

(210) (211) (212)

118

Hsarndaki tekkede kutlama fotoraflar aldrmalar bize tam olarak nfz edilmesi ok zor olan; bu ilikinin varln gstermektedir.2 1 4 Aym ilikiyi zellikle daha sonraki dnemde ve Balkanlardaki rgtlenme srasnda Melmiler ile ttihatlar arasnda grmemiz mmkn olacaktr. n giliz eliliinin; istihbarat faaliyetini de yrtt anlalan; tercman Ryan, Sadk Bey ile kendisi Hrriyet ve tilf lideri iken yapt temaslarda, onun kendisine Makedonyadaki ordu mensuplar arasnda bu tarikata taraftar olan larn saysnn fazlalndan ve bu tarikatn Merutiyet hareketi iinde nem li bir rol oynadndan bahsettiini anlatyor.2 1 5 Gene, Selnikdeki Osmanl Hrriyet Cemiyetinin ilk ve nde gelen kurucularndan olan Bursal Tahir Beyin de bu tarikatn mmtaz simalarndan birisi olmas; Bektailik gibi ya kn bir dnemde de, ok daha eski dnemlerden itibaren muhalif bir zel lik tayan bu grup ile de ttihatlarn nemli ilikilerinin bulunduunu bize gsteriyor.2 1 4 Benzer bir iliki, Mevlevler ile ttihatar arasnda da tespit edilebilmek tedir. Kukusuz veliaht Read Efendinin de bu tarikata olan yaknl szko nusu ilikiyi daha anlaml bir hale getirebilmektedir. ttihat faaliyetinin yo un bulunduu bir dnemde, ileri gelen Jn Trklerin yaz yazdklar2 1 7 bir derginin kapatldn gryoruz.2 1 8 Neden olarak ise, ...Resimli Gazeteyi karan kitabc Karabet ve de vazfe-i tahririyesinin hsn-i ahlk eshabmdan olmayan baz ehasa muhavvel bulunduu...2 1 9 nun gsterildiini mahede ediyoruz. lgin bir ekilde Yenikap Mevlevihnesi dervilerinden Tahir De
W.S. Monroe, a.g.e, s.281. R um elihisarm da M ahm ud Baba D erghnda: N afi Baba ile M ukaddes O r dum uzun G ayyur Z abitleri,* M uhibban, no.12, 23 Austos 1325-1 Ram azan 1-327. s. [97], <215) PRO/F.O. 800/240 R ya n Papers, M isceaneous (1908-1914), (544). 25/7/4 Bu arada kesin olarak tanm layam adm uz bir ilgi de shak S k tide g rlyor. Nazm B eyd e n - sh ak S k tiye 12 K n n -i evvel 1901 tarih li m ektupda S k tin in ta rik a tn felsefesi h akknda bilgi istedii grlyor. A r k iv i endror, 19/106-5//787/1406. <216) B ursal M ehm et T ah ir Efendi, O smanl M ellifleri 1299-1915, S adeletirenler: A. F ikri Y avuz-sm ail zen, M eral Y aynlar, (stanbul, t,y ), ss, 66-67. Y orum lar sadeletirenler tarafn d an yaplm aktadr. K endisinin ta rik a t er evesinde b ir deerlendirilm esi A bdloaki [G lpm arl], M elm lik ve M elmler, D evlet Mat., (stanbul:1931), ss. 328-329da yaplm aktadr. <217) A [b d u llah ] Cevdet, H arputda B uzluk Y ahud B ir Tabi Buz Fabrikas, R esim li Gazete, A ded.30, 3 T erin-i evvel [1307], ss. 370-371. <218) M abeyn, D evair ve Vilyetlerle Baz Zevata Yazlan Tezkere ve M uharre m i M sveddelerini Hav Dosya D efteri (1317-no,2), B B A -Y ld z Esas E v rak, 36/398/146/XIV, 268, 14 T erin-i evvel 315, D ahiliye N ezaretine Tez kere. <219) A y m D efter, 5271,20 Cem aziylhir 317, D ahiliye N ezareti M stearlna Tezkere. 119 <213) (214)

de adl birinin, bu dergiyi kartmak istedii ve bunun Sarayn byk kuku suna neden olduu gze arpan bir nokta oluyor,2 2 0 Benzer ekilde, yurt dna ahs olarak ilk firarlardan birini gerekle tiren ve orada ttihatlar ile ilikiye getiini greceimiz Tevfik Nevzat Beyin, zmirde kurmaya alt bir hcrenin, olay izleyen yabanc temsil cilerin de dikkatini eken bir ekilde2 2 1 Mevlevi eyhi Read Efendinin evin de toplandklarn ve yakalanarak srgne gnderildiklerini gznne alr sak,2 22 aradaki balanty daha iyi tespit edebilmi oluruz. imdiye kadar kurduumuz balant dnda; ttilad ve Terakkinin 1895-1898 tarihleri arasnda gerekletirmeye alt iki darbede de gene iki tarikat n plna kmaktadr. Bunlardan Suriyede gerekletirilmeye allacan ayrntlaryla gre ceimiz birinci darbe teebbsnde, rgtlenme ve propaganda faaliyetinde cemiyetin blgede genileyen Rfai tarikatnn dier tarikatlarn aleyhine tutum alan Kadirilerden yararland ve tutuklananlarm bir ksmnn bu ta rikat yesi olduu grlyor.3 Bu ekilde balangta belirttiimiz husus yni tarikatlarn birbirine kar olan tutumlarnn da bu rgtlenmede geni apta rol oynad anlalyor. kinci olarak payitahtta yaplmaya allan ve bastrlmasyla ttihad ve Terakkinin dahil faaliyetlerinin byk apta k sonucunu douran dar bede hareketin liderlerinden birisinin Bedevi eyhi Naili Efendi olduu grl mektedir. Tekkeleri baslarak2 2 4 srgne gnderilen eyh Naili, 1908 Meruti yeti sonrasndaki tutumu ile tarikat evrelerinde olduka etkili olduunu gsA y n Defter, 5272, 20 Cem aziylhr 317: Yenikap M evlevihnesi eyhi dervilerinden olub ta til edilen Yeni [Resim li] gazeteyi neretm ek isteyen T ahir Dedenin ok sk ta kibi ve neden byle bir kim senin byle dergi karm aa heveslendiinin m nasib b ir ekilde eyh H azretlerinden a ra t rlmas.. K onu iin gene bkz.5278/21 Cam aziylh r 317, D ahiliye N eza retin e Tezkere. (221) A lber G lanstaetten d en-K ont Gouchow skiye, Sm yrna, 12 Eyll 1899, no. 98/res. Ref1, (pr.20/9.99), H aus-, H of-u. Staatsarchiv, PA. XXXVIII 313, K onsulate Sm yrn a (1899). K r. N.O.Conordan-M arquess of S alisburye, Cons., ? Eyll 1899/no.426 tarih li yaznn eki, Sm yrna, 6 Eyll 1899/no.55, C.S. H am sondan-N.O. Conora, PRO/F.O. 78/4995. Ayn ta rih te srlen en nem li J n T rk n, A n k araya gnderilen Mevlev eyhi M ehned Efendi olm as d urum u tey it ediyor. Bkz. N.O,Conordan-M arquess of S alisburye 462 (C onfidential)/T herapia, 28 Eyll 1899 ta rih ve num aral yaznn eki, H.S. S hipleyden-N .O .Conora, Angora, 19 Eyll 1899/no. 30 (C onfidential) ^ PRO/F.O. 78/4995. (222) Havadis, Osmanl, no.45,15 T erin-i evvel 1899-25 Cem aziylevvel 1317, s. 7. <"223) B B A -B E O /V G G (2 ), S u riye Giden: 352,7,(27 M art 3135/69883. K onu ze rin d e ileride geni bilgi verilecektir. (224) stanbulda Tevkif ve T ebid, H rriyet2, no.64-15 K nn-i evvel 1896-11 Receb 1314, s. 4. Bat basnnda konu ile ilgili haberlere rnek olarak bkz, M inister-System of E sp ionage-S heikh-ul-Islam Dying, Daily M ail, 19 A ralk 1896, s. 5. 120 (220)

termir.2 5 Ksa sre sonra ldnde cenazesi, m asraflar ttihad ve Terak ki Cemiyeti tarafndan karlanarak, byk bir trenle kaldrlmtr ttihatlarla birlikte ve onlarla ortak hareket etme suundan srgne gnderilenler arasnda Halvetiye eyhleri,2 2 7 Snbliye eyhleri,2 2 8 Uakiye tarikat eyhinin olu2 2 9 gibi kimseleri bulunmas, bize szkonusu ilikiler hakknda bilgi verebilmektedir. Hangi tarihte yazld kesin olarak tespit edi lemeyen, fakat 1895 da kaleme alndn dndrecek zellikleri tayan bir ttihad ve Terakki sirkleri; yeni ye kayd ve propaganda faaliyetlerinin ke sinlikle tekkelerde yaplmasm emretmektedir.2 3 0 Btn bunlar, bize ttihat lar ile belirttiimiz zellikleri tayan tarikatlarn youn bir alkas bulun duunu gstermektedir. Ancak tarikatlarn zellikleri ve bu konudaki kaynaklarn olduka snrl oluu bizi 1895 ncesi eitli tarikat mensuplar tarafndan gerekletirilen fakat Jn Trklere atfedilen hareketleri kesinlik le tespit imknndan yoksun brakyor. Yapabildiimiz ancak, bu gruplarn ttihatlar ile ilikilerinin olup olmadnn saptanmas olmaktadr. Buraya kadar yaptmz anlatma eklenmesi gereken son bir konu, bun dan evvelkilere gre deiik zellikler arzeden bir din grup ile ttihad ve Terakki arasndaki balardr. Bu da evinde kendilerine konferanslar verdii Jn Trkler-3 1 ile yapt grmelerde onlar fazlasyla etkileyen,2 3 2 buna karlk nceleri olumlu ilikilerini srdrd Sultan ve evresi tarafndan
M ustafa K ara: Din, H ayat, Sanat A sndan T ekkeler ve Zaviyeler, (stanbul:1980), ss, 283 v.d. K endisinin, ilikileri asndan kr. K laus K reiser, Derwischscheiche Als Publizisten:E in Blick in Die T rkische Religise Presse Zwischen 1908 u n d 1925, Z eitsch rift der Deutschen M orgenlndischen Gesellschaft. S upplem ent VI (1983), ss. 213-214. (22-6) Bkz. Teessf-i Azm. ra -y i m m et, no.71/140,15 K nn-i evvel 190821 Zilkade 1326, s. 5: Bedev dergh post-nini gazi-i h rriy et eyh Naili Efendi bu gece ge vakit v efat etm itir. ehid-i h rriy et, bu gn saat y e dide Fevziye Caddesindeki hanesinden ih tilfa t- lyka ile k aldrlarak Koca M ustafa Paa civarndaki Bedev dergh hezresine vedd-i ra h m et-i gfrn edilecekdir. R ahm etullah- aleyh,*. Cenazeye k atlan ttih atlar ve m asraflarn cem iyet ta ra fn d a n tesviyesi iin bkz. eyh Naili M erhum un Cenaze Alay, ra -yi m m et, no.72/140, 16 K nn-i evvel 1908-22 Zil kade 1326, s. 4. (227) E dhem Ruhi, Yine B ir N evha-i Dil-sz,* R um eli, no.14, 3 M art 1322-24 M uharrem 1323, s. 3. Yazar, kendisi ile b eraber srgne gnderilen H alveti ye eyhi H seyin Necm eddin E fendinin lm zerine yazd yazda, ko nu ile ilgili h a tra la rn nakletm ektedir. (228) Szkonusu eyh, T a rik a t- S nbliye m eayih ve riclinden olup, m ra h o r derg h - erifi post-ninidir ve kardeiyle b irlik te nce B ursaya oradan da R z a n a srgn edilm itir. Bkz. Havadis, Osmanl, no.68,15 Eyll 190018 Cem aziylhir 1318, s. 8. (229) Bu ahs 1901 ylnda len H sam eddin Beydir. Bkz. heda-y H rri yet, Osmanl, no.83, 1 M ays 1901-10 M uharrem 1318, s. 4. (230) A rk iv i Qendror, 19/60//445-30-1. M etni ileride verilm itir. Bkz. ss. 446-447. (231) E th em R uhi Balkan Hatralar -Canl Tarihler ( IV, (lstanbul:1947), s. 11. 121 (225)

sk gzetim altna alnarak:2 3 3 deta srgn hayatna mahkm edilen Cemaleddin Efgannin nde gelen bir yesi olduu Babler ile ttihatlarn ilikisidir. Cemaleddin Efgan hakknda yaplan bir sulamada kendisinin:
...malm at- kerneme gelince eyh Cemaleddin, Babt C em iyeti erknndan ve erbab- fesaddan olduu gibi hibir tarafa haiz-i iti bar ve itim ad olmam bir adamdr . Ve merkumun, mason cem iyeti ve Ermeni komiteleri ve Jn Trk takm ile miinasebt ve mhabere-i hafiyesi vardr,..23i

Jn Trkler ve dier muhalefet tekiltlar ile irtibat olduunun iddia eddiini gryoruz. Ayn sulamada Efgannin, fesatlardan olduu iddias ile Dersaadetden, srgne gnderilen Abdullah Nedim adl bir ahsn akl veri cisi olduu ve Trablusgarb'da bu zellie sahip kii ile irtibatnn bulun duu ileri srlmektedir.2 3 5 Bablerin, Jn rrklerin gizli eserlerinin datm na olan yardmlar ve Ali efkati tarafndan yaynlandm grdmz stik bal1 ve Hayal adl gazetelerin bu kimseler tarafndan, ttihad ve Terakkinin ilk lideri durumuna gemi olan brahim Temoya ver ilmesi,2rs ilikilerin ni teliini gstermektedir. Bablerin, randaki merutiyet hareketinin destekle
(232) T [ rk ] Y [u rd u ], Tercm e-i Hal: eyh C em aleddin Efgan. T rk Y urdu, IV , no.8, 12 H aziran 1330, ss. 2263-67. J n T rk dergilerinde kendisi h a k knda son derece olum lu y az ar iin bkz. eyh Cem aleddin Efgan, K a n u n -i Esasi, no.14, 29 M art 1897-26 evval 1314, ss. 4-5 ve H alil Ganern, Djemal Eddin, M echveret S u p p lem en t Franais, no.31, 15 M art 1897, s. 5. B ir J n T rk yayn organ, Efgni ile Cem iyet ilikilerini yle an latm ak tad r: Geen nsham zda terc m e-i hlini yazdm z ve resim lerini dere eylediim iz feylesof-i ehr eyh Cem aleddin Efgan m erhum un ttih ad ve Terakki C em iyetin in b ir r k n -i m him m ve m rid-i km ili olduunu zikretm ei u n u tm u idik. Bu h afta stan b u ld an aldm z b ir m ek tu b -i m ahsusda Yldzm ve bilhassa S u ltan H am idin ahvl-i um um iye ve h u susiyelerine dair m erh u m -i m iiarileyhin A rabea ve Farisice yapm ola geldikleri gayet m him b ir eseri k a b l-e l-v efat efrad - eem iyetden b ir zta tev d i etdiklerinden.... Bkz. Havadis > K a n u n -i Esas, no.15, 5 N isan 18973 Zilkade 1314, s. 4. stanbul faaliy etleri iin h k z.B B A -Y ld z Esas Evrak, 18/553-586/93/36. K endisi h ak k m d ak i k itap larn dahi daha sonra yasaklanm as iin bkz. B B A -B E O jH id iv iy et-i C elile-i M sriyenin Tahrirat D efteri, 1031-68/4, no. 291, B B A -rade-H usus, R ebiy lh r 1315/no.l01-444. Halil R fat P aanm , 22 N isan 1312 ta rih li yazs. B B A -Y ld z Esas Evrak, (Sadrzam Halil R fa t Paa E vra k), 31/1709-3/110/87. A y n yaz. brahim Temo, ttih a d ve T era kki C em iyetinin T eekk l ve H idem ati V a taniye ve n kl b i M illiye Dair H atratm , (M ecidiye:1939); ss. 66-67. Yne tim de ra n sefaretindeki h adem elerin e v rak - m uzirra tanm asna ara c lk etm elerinden y aknm aktadr. Bkz. B B A -B E O / V G G (2), D evair M him ine: no.4(H ariciye), 5398, (11 M art 312), Devair:16/8728.

(233)

(234) (235) (236)

122

yicileri arasnda bulunmas,3 3 7 brahim Temoya gizli neriyat salayan Ba bnn, Nasreddin ah ldrmesi,2 ynetiminin kukularn bsbtn arttr mtr. Daha sonraki dnemlerde bile faaliyetleri byk bir kuku ile izlenen Sabiler2 3 9 olduka kk bir grup olduklarndan onlarn Jn Trkler e atfedi len baz hareketlerin yapcs olduklarn sylemek mmkn deildir. Ancak, belirtebileceimiz nokta, bu kimselerin zellikle ttihatlar ile birlikte hareket etmekten kanmayan bir muhalefet grubu olduudur. Ayrca Jn Trk yayn organlar, Nasreddin ahm ldrlmesini tasvip etmediklerini aklamlarsa da,240 brahim Temonun Dans Abdlhamidin Bana nvanl bir kaside ha zrlatarak bunu ttihad ve Terakki adna eitli yerlere astrmas,2 4 1 shak Sktinin Bab eserlerini byk bir ilgi ile okumas,2 Merkez komite ierisinde
Les Behais et le M ouvem ent A ctuel e Perse, La R evue du M onde M usulm an, V. I, (A ralk, 1906), no.2; ss. 198-206. Kr. A rm inius V am bery, W estern Culture in Eastern Lands, Jo h n M urray, (London:1906), ss. 334-337. (238) b rah im Temo, ttih a d ve T era kki..., s. 67. H alil R fat Paa iin Efganden kaynaklandn belirtm ektedir. Bkz. A y n Yaz. B urada iaret edilm esi ge reken husus E fgann in B ablerin h arek etin d e oynad roldr. Osm anl m . p arato rlu u n d ak i B abler zerindeki bu etkisine karlk, E.G. Brow ne, onun B ab olm adn yalnzca b ir sem patizan olduunu ileri srm ektedir. Bkz. E dw ard G [ranville] Brovne, The Persian R evolution of 1905-1909, 2. B as k, F ra n k Gass, (London:1986), s. 45 ve s. 94/n.7. K itap ta E fgannin sta n bul faaliyetleri, suikastteki rol ve konu ile Osm anl ynetim inin ilgisi de derin olarak aratrlm ak tad r. Bkz. ss. 401-405, 94-97. Osmanl yneticileri nin Cem aleddin E fganinin ahm k atlindeki rol, hakknda hassasiyetleri konusunda bkz. Tahsin Beyd en -T ah ran A teem iliterliine 3/8 Mays[18]96 ve T ah ran A teem iliterliinden-M abeyne 4/9 M ays [18196, Ahm ed Bey imzal, Tahran A teem iliteri ile M uhaberat K aydna Mahsus D efter, B B A Y ld z Esas E vrak, 36/139-44/139/XVIII ve B B A -Y ld z Perkende, 18 Za 1313/no. 1338, 24 Za 1313/no. 1348, 23 Z 1313/no. 1490, 3 M 1314/no.64. (239) Bkz .B B A -B E O /D a h iliye Giden, 107-3/56, 863, (6 H aziran 324)/250391 ve B B A -rade-H usus, Cem aziylevvel 326,/no. 65-472. B ablerin Jn T rk neriyat datm na karm as iin bkz. am da em a z d e A hm ed Refik P aad an-M abeyne, 1153/31. K n n -i evvel 314, M em urin-i M teferrikaya M ahsus K a yd D efteridir, B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/139-84/139/XX. (240) e lm e R ahm et, B akilere Selmet, Mizan, no. 175, 7 M ays 1896-24 Zilka de 1313, s. 2484. B una k arlk A hm ed Rza Bey ayn grleri dile g etird ik ten sonra yle b ir y orum u eklem ektedir: ...K rk sekiz sene evvel zulm gren B ablerin intikam ra n a b ir teceddd ve te ra k k i kapusu ad. Os m anlI ttih a d ve T erakki [C em iyetinin] k u rb a n larn n da ah figan te sirsiz kalm az m idindeyiz... A hm ed Rza, cm l-i Ahvl, M everet, no. 11, 20 Zilhicce 1312-23 M ays 108, s. 2. (241) A r k im Qendror, 19/80//814/8. Y anna Tem onu n el yazsyla m uhtem elen sonraki b ir ta rih te yle bir not dlm tr: ran ah N asreddinin katli zerine B krede ta basm asyla n er edilb ecneb postalaryla s ta n b u la yollanan m anifestdir.. (242) D oktor M ehm ed Z iyaeddind en -sh ak S k tiye, Londra, 24 M ays [18]98 ta rih li m ektup. A r k iv i Qendror, 19/106-4//520/1173. 123 (237)

srekli nemli rollerde bulunmu olan Doktor Nazmn, ldrme olayn ger ekletiren Babyi vmesi,3 + 3 ttihatlarn da onlara yakm bir ilgi duyduu nu gstermektedir.2-4 SARAY DARBES 'PLNCILARI VE TTHAD VE TERAKK LE L KLER : Buraya kadar, Jn Trk hareketi olarak yorumlanmakla birlikte ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan gerekletirilmeyen balca drt grup hare ket zerinde durduk. Bunlar kadar organize olmasalarda resm bir ad ve program bulunmamakla beraber; bunlardan ok daha nemli faaliyetleri gerekletirmeye alan beinci bir grup olarak karmza, Saray darbesi plnlayan st kademe yneticileri kmaktadr. Fesat olarak kabul edilen hareketleri gerekletiren topluluklara dei nen bir yabanc gzlemci; drt kategoriye ayrd bu organizasyonlarn ilki ve ynetim tarafndan en byk tepkiyle karlanan olarak Jn Trk parti sini gstermektedir.2 4 5 Kendisine gre, hareket yalmzca bir takm renci ve softa topluluklarna mnhasr kalmayp; ayn zamanda, Osmanl aristokrasisi eklinde tanmlad Sarayla yakn ilikisi bulunan kimselerden de destek gr mektedir.2 1 6 te, 1895 sonuna kadar Sarayn Jn Trk hareketine kar gs terdii byk tepkide; ancak, bu tr kimselerin de; ttihad ve Terakki Cemiyetinden tamamen bamsz olarak; komplo faaliyetlerinde yer almasna ba lanabilir. Gerekten de ileride Sarayn uzun sre farknda olduu renci ha reketlerinin fazla zerinde durmadn; bunlar olduka yumuak cezalarla geitirmeye altn greceiz. Ancak, ynetimin belirttiimiz 1895 krizi nin atlatlmasna kadar temel korkusu st dzey yneticilerinin gerekletire bilecekleri 1876 darbesi gibi bir giriim olmutur. Kukusuz, muhalefeti ok deiik bir zemine oturtan yeni bir zihniyetin temsilcilerinin faaliyetinin artt bu dnemde, eski sistem darbe taraftarla rnn tamamen ortadan kalktn sylemek mmkn deildir. Nitekim, 1895 sonuna kadar bu kimselerin tamamen bamsz olarak byle bir giriimde bu lunduklarn gryoruz. Gene yabanc bir gzlemci, stanbul duvarlarnn on mil dnda alelde Trklerin, Jn Trk partisi veya softalar konusunda hibirey bilmediklerini syleyerek,2 4 7 hareketin daha ziyade Saray evresinde getiini ima etmeye
(243) D oktor Nzm B eyden -sh ak S k tiye, P azar ?, tarihsiz m ektup. A rk iv i Qendror, 19/106-5//916/1390. Nzm Beyin ifadesi yledir: ...Skti, b il m em h atrn d a m dr. Ben C enevrede ik en g h n katili bulunan fedainin asld esnada syledii beyti b an a okumdun. Bu beyit ile Trkcesini ilk m ektubda b an a yazarm sn. U nutm azsn deil m i el gzlm ?.... (244) B ab-Jn T rk ilikileri konusunda, detayl ve kapsayc b ir zet, erif M ardin, Jn Trklerin,., ss. 54-56da verilm ektedir. (245) A rdern G. H ulm e-B eam an, Toenty Years in The Near E ast, M enthuen C o, (London:1898), ss. 301-302. (246) bid, s. 301. (247) Jam es W. G am bier, England and The European Concert. Fortnightly R eview , V ol.L X n (Tem m uz, 1897), s. 65. 124

almt. Nitekim, bu dnemde Saray'n eitli klikler arasnda byk bir sava alanna dndn gryoruz. Hatt, Sultanm muhalifi olarak Avru pada eitli gazeteler kartan bir yazar; Abdlhamidin, "Saray iinde L lSe llallah Cemiyeti ad altnda bir rgt teesss ettirdiini iddia ediyor.2 4 8 Kendisine gre Sait P aann organizasyonunda byk katks olan bu cemi yetin, masonluk benzeri gizli kurallar ve yirmi yedi maddelik bir nizamna mesi bulunmaktadr. Bu nizmnmenin ilk maddesi ise yelerin Sultanm ah s gvenliini salayc abalarda bulunmalar ve dier tm gizli cemiyetlere kar amansz bir sava iinde olmalarn gerektirmektedir.2 4 3 Yazarn, biraz abartmaya kat kabul edilmekle beraber, doru olduu nokta; Sultanm da kendisini Saray iinde gvence altnda grmeyerek, muhalif kliklere kar ted bir alma gereini duymasdr. Bu kliklerin ilkini muhtelif ehzadelerin taraftarlar eklinde eskiden beri grlen gruplar oluturmaktaydlar. Gene yabanc bir gazetede Jn Trk gruplarnn bu kimselerin desteini salayabilmek iin faaliyet gsterdikleri ve F arisin rgtnn Reat Efendi; buna karlk Meveret gazetesi etrafn da toplananlarn ise Sultan Murad yanls olduklarn belirten bir haber yayn lanmt.2* 0 Ancak, szkonusu ehzade taraftar kliklerin rollerini fazla ab art mamak gerekir. Bunlara kar ok daha ehemmiyetli bir grubu Bb-li brokrasisinin oluturduu aktr. Sait P aann, Jn Trklerin byk eletirilerine neden
(248) D em etrius G eorgades, 1892), ss. 103-104. (249) D em etrius G eorgiades, a.g.e, ss. 103-108. V am bery de S ultan ile m lakatn anlatrk en ; S u ltan m J n T rk ler konusundaki k o rkusunun abartlm d zeyde olduunu b u n u n ise T rk iy ede ihtilllerin kitle tarafn d an deil yksek snf m ensubinince gerekletirilm esine balanabileceini, b e lirt m itir. Bkz. A rm inius V am bery, The S ta r y of M y Struggles. The M emoirs of Arm in ius Vam bery, Vol.II, E.P. D utton and Com (New York: 1904), s. 389. The T urkish C risis:E x-S ullan M urad V, Touching S tory of Tw enty Y ears C aptivity, Daily Mail, 17 A ralk 1896. N itekim , F arisin etrafn d a to p lan an g ru b u n yaym organnda Read E fendi yanls b ir ta v r grlyor. Bkz. ehzade R ead H azretleri, H rriyet2, no.56, 16 Austos 1896-4 Re b iy levvel 1314, s. 3: stanbulda o tu ran b ir m enba-i m evsukdan teessf- azm ile iitdiim ize gre veliahdm z ehzade Read Efendim iz h az re tleri n in S aray n d an dar kabilm eleri. S u ltan H am id tarafn d an m en edilm idir. te b u da isbat ediyor k i bu gn ahalim izin b t n m idleri veliah d - m arnileyhe kalm tr. B una karlk, ttihad v e T erakki yayn organlarnda nceleri m ahede edilen S ultan M urad tarafta rl iin bkz. A bdullah Dje%'det, Le Sultan M urad V, M e ch ve ret S u p p le m en t Franois, no.79, 1 Temm uz 1899, ss. 5-6; Sultan M urad Mazlum, Osmanl, no.43, 15 Nisan 1899-4 Zilhicce 1316, ss. 1 v.d. 125
La Turque Actuelle:Les P euples Affranclis du Joug O ttom an et Les Interets Franais en Orient, Calm ann Levy, (Paris:

(250)

olan2 5 1 tavsiyeleri sonucu gerekletirildii iddia olunan, iktidarn yeniden Sarayda ve komisyonlarnda merkeziletirilmesi operasyonu ile Bfa-li b rokrasisi krk yldan beri srdrd byk etkinlii tamamen kaybetmiti.2 5 2 Kukusuz, bu kimselerin bir blm asndan sorun, tekrar gc Bb-liye kaydrabilmek olarak grnmekteydi. Ancak, bu kimseler yaplmas dnlen bir Saray darbesinin; en azndan nemli bir ksm asker paalarn desteinin alnmamas halinde l doaca nn da farkndaydlar. Nitekim 1895 balarndan itibaren, Saray mensupla rndan bir ksm, eski nemli brokratlar ve bir ksm paalar arasnda 1876 koullarn tekrar oluturma konusunda fikir birliinin saland gzkyor. F arisin bu gruplarn hislerine tercman olmaya altn grmtk. Ama. bir yandan eitli gruplarn hareketlerini istedikleri ortamn koullarnn sa lanmas iin memnuniyetle karlayan bu kimselerin; hareketi, Faris gibi kim selere brakmaya pek niyetleri olmad grlyor. Yabanc raporlarda, stanbulda artan olaylar iin genellikle bu hareket lerin -.Saraydan kuvvet ve destek ald eklnde ifadeler kullanmaktadr.2 5 3 Ayn tarihlerde, ngiliz Sefaretinin memurlarndan Max Mller, mabeynde grevli bir kimse araclyla Sarayda geni apl datm yaplan ve gizlice okunan Sultan aleyhtar bir risleyi ele geirmee muvaffak olmu tu.2 5 4 Buradaki uslb, kesinlikle ttihad ve Terakkinin ortaya kmaya bala yan ilk beyannamelerindeki anlatma benzememektedir. stelik Max Mller, risale e ilgili olarak ...Bu mevcut hkmet sisteminin olduka iddetli bir biimde aalanmasn ve Ermeni ve Mslman tebamn birlemesini ve Tr kiyede daha iyi bir dzen kurmak iin Ermenilere yapan bir bavuruyu da iermektedir...2 5 5 yorumunu yapmakta ve eserin Softalarn kaleminden k m olabileceini tahmin etmekteydi. Fakat, eser ksmen lema tezlerini iermekle birlikte onlarn yaklam nn tamamen dnda temalar da ihtiva etmekteydi; ki, buradaki anlatm a y n dnemlerde bir ngiliz gazetesinin; ynetimde nemli bir mevkii bulundu u anlalan; bir Jn Trk ile yapt uzun rportajdaki ifadelendirme e b
(251) Sadr-zm Said Paa.. Osmanl, no.99, 1 K n n -i sni 1902-20 Ram azan 1319, ss. 1-2. K r. M akale-i Mahsusa, ra -y m m et, no.31. 27 H aziran 1903-1 R ebiy lhir 1321, s. 3. B rokrasinin b u deiim inin tah lili iin bkz. C arter V. Fndley, Bureaucratic R eform iti The O ttom an Empire: T h e Sublim e Porte 1789-1922, P rin ceton Univ. Press, (Princeton:1980), ss. 227-239. A yn konu hakknda Jn T rk lerin k an aatleri iin bkz. Meslek-i Tahrib, Sancak, Aded. 7.30 K n n -i evvel 1899-27 aban 1317, s. 2. M. C am bondan-D ilerine, 191/31 E kim 1895 (eonfidentiel), A ffa ires e trangeres-Correspondance P olitique-Turquie: 524(Octobre 1895). [234-239], Philip C u rrieden-M arquis of S alisburye, C onstantinople, 831/29 K asm 1895 ta rih li ya& nm eki, M ax M llerden-P . C u rrieye 29 K asm 1895. PRO f F.O. 78/4623. M ax M llerin szkonusu yazs, PRO/F.O. 78/4623.

(252)

(253) (254)

(255) 126

yk bir paralellik gsteriyordu.2 5 6 Byk bir ihtimlle, risle Saray darbesi kkrtclarnn kaleminden kmt ve 1876 koullarnn oluturulmas operas yonunun paralarndan birisi idi. Ama bizim amzdan, yaptn kaleme aln yeri ve yazarnn nitelii kadar nemli olan bir husus, onun Sarayda byk bir ilgi ile okunmas ve taraftar bulmasdr. Nitekim, bir sre sonra Saray dan ald para ile The Times, Daily Mail gibi gazetelerin yazlarn cevap layan bir yayn organnda bilhassa bu hususa iaret eden bir makalenin yayn landm izliyoruz :
...G en Trkiye Partisi, neredeP Kimse syleyem ez; fakat herkes onun m evcut olduunu ve sadece m evcut olduunu deil, fakat ol duka etkisi ve gc bulunduunu iddia etm ektedir... O tu z yl n ce, sama fakat gzel yazan, edebiyatla ilgili birka ikyetinin bakanln yapt bir Gen Trkiye Partisi hakknda baz szler olduu dorudur. Bununla beraber, o fikirlerinden vazgetiler. ou hkmeti desteklem eye raz oldu ve dzeldiler... Bu gnlerde ol duka hatal bir ekilde Yldz kknn kaplar iinde tehditler sa vurduu sylenen partinn nemsiz bakanlarmm anslar olsayd ayn yolu izleyeceklerine inanmak iin her sebeb bulunmaktadr.... Jeune Turqm enin nemsiz taraftarlarnn saldrlarn ynelttikleri kii, Sultanm kendisi idi. u anda Sultan dnyada en ok suistimal edilen hkmdardr. Grltc ete sesini ykseltm e cesaretini gs term eden ok nce yapt tedric reformlar, saltanatnn balama sndan itibaren halknn refah iin balatt veya kabl ettii s lahat ,..2 5 7

st kademedeki, subaylarda da belirttiimiz ynde bir eilimin 1895 ba larndan itibaren glendii belirtilmelidir. Bu yln sonlarnda gene ngiliz istihbarat, Rus Elisinden, Mslman htillci Partisinin drt albay ve iki
(256) Young T urkey:A n In terv iew W ith a Young Trk. Pall Mail Gazette, 2 Tem m uz 1895. J n T rk u grleri ileri srm ektedir: ...T rkiyedeki M slm an kitle, h erhangi b ir Erm eni k a d ar rejim d en bkm tr. Ve n g il te re n in m akl ve akll b ir ekilde m dahalesini m em nuniyetle karlard. F akat, slahat m p arato rlu u n iindeki h e r vilyet ve h er snfa k a d ar yay gn latrlm al ve k ay n a n ba olan stan b u ldan balam aldr... u an, T rkiye iin gerekli olan ey, n g ilterede gl b ir hkm etin T rkiye soru n u n u cidd b ir ekilde ele alm as ve lm llk ve k a ra rllk ile en ge rek li olan y erd e slahat iin sra r etm esidir. F akat T rkiyedeki slahat ve tire si stan b u lda balam al ve Sultan, b u saltanatn ve kendi m evcudiye tin in A v ru p an n ikazlarn dinlem esine ve m paratorluun adna y arar b ir h km eti m eydana getirm ek iin aba sarfetm esine bal olduuna inandrlm aldr. Bugn, rk ve inan ay rm yaplm akszn, S ultann her te b as tan acak olduka a r b ir yk n altnda inlemektedir.s-, Bu m lk atm y aratt tel konusunda bkz. B B A -B E O /H ariciye m ed, 155-5/11, 1690, (23 H aziran .311; Terem e:583). M orning A d vertiser ile tekzibi al m alar iin bkz. 2635, (13 Austos 311; Tercme:688). The T urks and T heir Troublers The M orning A dvertiser, 7 K asm 1895. 127

(257)

general tarafndan desteklendii yolunda bir biigi elde etmiti.2 5 3 1876 daki rolleri nedeniyle ok sk gzetimde bulundurulan2 5 9 bu kimselerin zellikle ba z prestiji yksek paalarn etkisiyle bu eilim iine girdikleri anlalyor. Nihayet, Saray darbesi liderini bulmutur. Bu lider de, 1877-78 OsmanlRus harbinde kazand byk prestiji kullanmasndan korkulduu iin; Msr Fevkalde Komiserlii grevinde istihdam edilen Gazi Ahmed Muhtar P aadr. Kendisinin ve olunun Jn Trkler ile ilikisi olduu diplomatik yazma larn nemli bir konusunu tekil eden2 6 0 Paa; bu nedenle uzun sre ikili oyna d ekilde bir sulamaya maruz kalmtr. Kendisine, Jn Trk gruplar tarafndan srekli teklifler yneltilen P a a,2 6 1 uzun sre bu evrelerde bir mit olarak grlmtr. Nitekim, kendisi nin yaveri iken Jn Trklere katlan Ahmed Saib Beyin de, gazetesinde ken disi ile ilgili haberlere arlk verdii ve onu daha nemli roller oynamaa a rd grlyor.26 2 P aanm, damad olan evki Beyin de Brindizi kongre si iin Jn Trk gruplar ie pazarlklarda bulunmas,2 6 3 ilikinin ok abuk kopmadn bize gsteriyor. Bir sre sonra ise Jn Trk muhaberatnda P aa mn ikili oynamak sulamalarna hedef olduunu ve kendisinden midin kesil meye balandm gryoruz :
(258) <259) Mr. H erb erden; Decypher, Pera, 1245, 10 Kasm[1895], no.650. PRO/F.O. 78/4629. Dolm abahe S aray n m uh asara eden asker ve m ernn ok sk takibi iin bkz. H usus ve M him E vraka M ahsus Olan Birinci D efterdir, B B A Y ld z Esas E vrak, 24/150-2/162/VIII. S ultan M urad V dnem inin gzde subaylarnn grevden alnm alar iddias iin bkz. Entourage Du Sultan: sm ail Pacha; O smanl S u p p lem en t Franais, no.4; 10 M art 1898, s. 4. M. C am bondan-D ileri B akan B arth elota, Pera, 18 ubat 1898/'no.38. ' A ffa ires etrangeres-Correspondance P olitique-Turquie: 526(Jan,-Fev. 1896). [292- ]. M uhtar P aanm olu M ahm ud M uhtar hakknda bu iddiann yo unlam as iin bkz. Clive Bigham , W ith The T urkish A rm y in Thessaly, M acmillan and Co. (London:1897), ss. 64-65. Gene yabanc bir y azar M ah m ud M u h tar M erutiyetin yeniden ilnn tak ib en p arlam en ter olan Jn T rk ler listesine koym aktadr. Bkz. W.E.D.Allen, The T urks in Europe: A S keich S tu d y . C harles S crib n ers Sons, (New York: 1920), s.207. Ali Falri, S erasker M erhum Receb Paan m Y a veri ehid-i H rriyet e v k et B e y e: K andil ve M uhtar Paa, kinci T ab, H ill M atbaas, (Msr:1324), ss. 6-7, 13 v.d. Bu, ok sayda arlara rnek olarak bkz. Gazi A hm ed M uhtar Paa ve Taleb-i Islahst, Sancak, A ded.26, 2 H aziran 1900-4 Safer 1318. ss. 1-2. Bu rnekdeki arya neden Gazi A hm ed M uhtar P aann, yerel basnda da yay n lan an b ir slahat projesidir. Bkz. E l-M ukattam , 30 M ays 1900, Bu yabanc gzlemcilerce de P aan n m uhalefete gz krpm as olarak yorum lanm tr. Bkz. M. C ogordand a n - Delcasseye, Le Caire 6 H aziran 1900/no. 120, A ffa ires etrangeres-N ouvelle erle - Turquie, Vol.3 (1899-1901). D i er b ir ar iin bkz. Gazi [A hm ed] M uhtar Paa, Sancak, A ded.22,28 N isan 1900-28 Zilhicce 1317, s. 1. H alil M uvaffakd a n -sh a k S k tiye. tarihsiz[1899] m ektup. A rk iv i Qendror, 19/106-3//44/S75.

(260)

(261)

<262)

(263)

128

...u ttihad- Osman gazetesini Muhtar Paanm kar doru su hayretimi celb e t d i... ngiltere, Msra girdii zaman bu adam Zaman isminde gazetesiyle D evlet-i A liyye aleyhinde o derece id detli lisan istim al eylem i ki H idivyet-i Msriye en nihayet gazete yi kapatmaa mecbur olmudur. imdi byle bir adam ele alarak o gzel ttihad- Osman nm altnda M ahmud Paanm ve Jn Trk lerin aleyhine yaz yazdrm ak sonra Jn Trklerle iyi geinmek br taraf dan H am idi okamak Paamn iki yzllnn en byk d e lilidir u.2 6 * 1906 tarihinde bile P aadan bu evrelerce medet umulmas,2 6 5 ikili oyna ma durumunun devam ettiini gsteriyor. Ancak, burada Jn Trklerin anla yamad hassas bir nokta vardr. Ahmed Muhtar Paa; kendilerinin deil, 1895 sonuna kadar Saray ii darbe yaplmas taraftarlarnn lideri olmutu. 1895 krizi srasnda bu ii baaramaynca pek ok st dzey yneticisi gibi o da tarik-i ubudiyetden sapmad izlenimini yaratmaa gayret gstermi ti. Ancak, bu tarihten itibaren onun ttihad ve Terakkinin geliimini ilgiyle izledii anlalyor. Fakat, kendisi 1897 den itibaren hareketin zayflamasn grnce bu gruplar ile olan ilikisini asgariye indirdi. 1906 dan sonra ise yeni organizasyon ekli ile glenen hareket onu gerekli bir mttefik olarak gr mediinden tekrar iliki kurmas mmkn olmad. Nitekim, Ingiliz Dileri bakanlnda uzun sre bakan yardmcl g revini yrten ve Trkiye sorunlar ile zel derecede ilgilenen Thomas Sandersonun evrak iinde bulunan bir mektup, Muhtar ve onun temsilcisi duru munda olduu Saray darbesi plnclarnn 1895 ortalarndan itibaren hareke te getiklerini bize gsteriyor:
Sevgili Sandersoncm, Bu m ektup elbette Lord Kim berley iin hazrlanmtr. Ancak size iletilmesinin daha iyi olaca kanaatindeyim. Lord Northbrook dn gece Cromerden kzgn bir ekilde beni grmee geldi. Kendisi Kahireden de bildirdii, Muhtar ve sanr sam Binba W ingate ile kendisi arasnda geen bir grmeyi bana tekrar anlatt. Muhtar, onda dncelerinde de m evcut olan suikastn, (fesa dn) her an m eydana gelebilecei izlenimini brakm. Fikrini doru layan olaylar m eydana gelmedike bir Trk paasnn ok ak bir ekilde konuup konumayacandan emin olmadm iin benim iz lenimim de budur. Kendisi sadece Cromerin raporunda bulunduu nu sanmadm bir hususu belirtti, bu da Sultanm tahttan indiril
(284) (265) Necm eddin rifd e n -sh a k S k tiye, fK ah ire], 18 Nisan 901 ta rih li m ek tup, A r k iv i Qendror, 19/108-5//244/1719. B ir O sm anl, M sr Fevkalde Kom iseri D evletlil Gazi A h m e d M uhtar Pa a H azretlerine, (lstanbul:3 M ays 1322), B B A -Y ld z Esas Evrak, 30/1468/ 51/78, ss. 1-2. 129

mesi halinde M idhat plnndaki ounluunu srdrebilmesi iin, Sultanm desteksiz kald srede yeterli istikrar salayabilecek bir anayasal usln bir an nce balatlabilmesi iin ngiliz bykeli liinin, onun yerine geecek tli bir kiinin seileceine dikkat et mesi gerektiidir. Elbette, nerilen anayasa henz haber aldm z grme ra~ porunun zn tekil etmektedir. Fakat, gvence salanmas bana ok g gzken tli ahs konusuna temas hatrlayamyorum. Btn bunlar yazm aktaki maksadm, krizin kanlmaz olduu dur. Bugn veya yarn bir suikast (fesad) olabilir. Ayn zam anda aylarca olmayabilir de, fakat Muhtarn dobra dobra szleri bunun daha ge d e ild e daha erken zamanda olacam dnmeme neden oldular. Sanrm Curre, Cromerin raporuna normal yolla ulaacaktr. Eer ulamazsa byle bir suikastin (fesadn) mmkn ve hatt muh tem el olduunu dnmemize neden olan hadiselerin bize ulatm ve br eit anayasac parti basks ile imdiki Sultanm yerine tli birisini geirmeyi amalayan grnmdeki hareketi anlatan ve bi zimkileri dorulayan herhangi bir bilgisi olup olmadn soran bir telgraf bu koullar altnda bugn kendisine ekmelisiniz ,.,2 6 S

Bu kimseler asndan Tbbiye ve Harbiye talebeleri ile lemamn tavr istenilen i ortam hazrlamak iin gerekli bir malzeme olarak grnyordu. Bir yandan el altndan destek vererek, dier yandan bu hareketlerin kapsam n abartarak bu amalarna ulamaya muvaffak oldular. Ancak, senaryonun ikinci perdesinin alabilmesi iin yabanc byk devletlerin mdahalesi ve Tersane Konferans benzeri bir gelimenin ortaya kmas gerekiyordu. Er meni olaylarnn trmanmas, bu mdahalenin ortaya kabilecei izlenimini yaratmtr. ngilizler tm detaylaryla stanbulda yaplacak bir deniz n
(266) L ord R oseberyden-T hom as S andersona, The D urdans, Epsom, 16 N isan 1895 ta rih li (Secret) k ay tl m ektup, PRO /F.O . 800/1, Lord Sandersons Private Papers (1860-1922): General. Fransz yetkilileri de M u h tarm eilim le rin i benzer ekilde yorum lam aktadrlar. Bkz. M. C am bonun Cons, no. 57,. ta rih li yazsim eki (Tnes confidentiel-R apport en Caire du 30 Fev.[1896], no.38: Vues de M ukhtar Pascha su r le situation de lE m pire O ttom an). A jfaires etrangeres-Correspondan ce Politique, -T urquie\ 526 (Jan-F ev. 1896). [264-265]. Bu arad a ngiliz ynetim inin de arbal m uhaliflere ilgi d u y duu grlyor. N itekim , S alisbury b ir aklam asnda: Rstem Paa gibi adam lar olsa Osmanl m p arato rlu u n u n ileri doru gider. Y irm i be yl nce Rstem gibi adam lar vard. N iye im di bugn byle adam lar yok bu meseleyi bugn b u rad a tartm ak d u ru m unda deilim. J n T rk p artisi neden b u n u n byle olduunu izah eder... eklinde b ir ifade kullanm tr. Bkz, Confusion de pouvoirs en T urquie,s La Paix, 2 A ralk 1895.

130

mayiini hazrlamlard.2 8 7 Franszlarn da benzer niyetlere sahip olduklar grlyor.2 6 8 stanbul politik ve ticar mehafinde panik yaratan2 6 8 bu geli meler realize edilebilseydi, talebeleri yalnzca bir ara olarak gren bu kim seler amalarna ulam olacaklard. Gerekten de, bir muhaberatnda Msr Hidivi iin...Hidiv Paa'm n ahvline gelince gen bir zt olarak Sadi merhu mun bir adamn tecrbesi altm senede ancak tama m olabilir kavl-i hakimnesi ise malum idnden... eklinde bir ifade kullanan Ahmed Muhtar P a a2 7 0 ve arkadalar iin Jn Trk eylemleri yalnzca byle bir deere sahipti. Fakat, drt bir tarafndan kuatlm durumdaki Sultan; bu vaziyetten kurtulmay baarnca; Saray darbecilerinde iki tr davran grld. Bunla rn bir blm; bu eit davranlarn artk baar ans bulunmad kanaa tine vararak, sadakat gsterilerine giritiler. Bir dier blm ise 1895 sonra s yurt iinde ve dnda sesini duyurmaa muvaffak olan ttihad ve Terakki ile ilikileri arttrm a karar aldlar. Nitekim, bu kimselerin de desteiyle tti hatlarn 1896 da benzer bir darbeyi deneyeceklerini greceiz. Bu darbenin de baarszlkla sonulanmas, szkonusu evreyi byk bir hsrana urat t gibi ttihad ve Terakki Cemiyeti iinde bu tr bir eyleme taraftar olma yanlarn stnl ele almalar neticesini dourmutur. Sonunda olduka az sayda kalan bu tr kimseler iin, ilikilerini srd rebilecek tek muhalefet rgt yine ttihatlar olmutur.2 7 1 Nitekim onlar da kendilerinin btn ahalice deil Saray- Hmaynca dahi fevklde mazhar- takdirat olduklarn belirterek bu hususa iaret etmilerdir.2 1 2 Ama, bu iliki ler, hibir zaman 1896 koullarn bile ortaya kartamamtr ve bu irtibatn tek yarar bir sre ttihatlarn nemli memurlar ile temas srdrmeleri ol mutur.2 7 3
(287) S ir Philip C u rried en -E arl of C am berleye, Pera, 6 H aziran 1895/no.368 (S eeret), yaznn eki; A lbay H erb ert C herm sidem (O bservations to Naval D em onstration against T urkey an d Possible Subsequent A ction) balkl m em orandum u. PRO/F.O. 78/4613. M. C am bond an -H an o tau x ya, T herapia, 10 Ekim 1895/no.178. A ffaires et rangeres-Correspondance Politique, -Turquie: 524(Octobre 1895). [114-118]. bn lem in M ahm ud K em al in al, O smanl D evrinde Son Sadrazamlar, D r dnc Basl, M ill E. Yay. Cz, IX. (stanbul:1969), ss. 1368-70. T ahsin Beyden-M sr Fevklde K om iseri Ahm ed M uhtar Paa H azretler i ne, M ahrem ne ifre, 2619-7755/20 K n n-i sn 321, U m um K ayda M ah sus D efterdir, (Aded. IV ), B B A -Y ld z Esas Evrak, 38/139-74/139/XIX-IV, B una karlk, Jn T rk lerin kendisinden beklentileri iin bkz. E.E.Ramsaur, Jn T rkler..., ss. 44-45 ve 45/n.43. D ileri B akan Goluehow skiye, C onstantinopel, 7 A ralk 1899/no.56b.Ref!, (pr. 15/12.99), H aus-, H of-u. Staatsarchiv, PA, XII 172, T rkei B e n e k te , 1899 V III-X II. Osmanl ttih a d ve T erakki Cemiyeti, Osmanl, no. 16,15 Tem m uz 1898-15 S afer 1316, s. 3. Bu dnem de bilhassa M izana p a ra y ard m yapan nem li ahslar gzle niyor. Bkz. E rbab- H am iyet Listesi, M izan,no. 171, 9 N isan 1896-26 ev val 1313, s. 2454. B ir dier Jn T rk organ da 1899da len M adrid Sefiri 131

(268) (269) (270)

(271)

(272) (273)

1899 sonrasnda tekrar yurt dna kaan nemli grevliler ile kar kar ya kalacaz. Fakat; artk Sultanm yakn evresinden destek salayabilme, topik bir dnce hab'ne gelmitir. Zaten, 1906 sonrasnda harekete arl n koyacan greceimiz Terakki ve ttihad Cemiyetinin ok deiik ama lar ieren organizasyonu; bu tr ilikilerin anlamn da ortadan kaldracak tr. AHS HAREKETLER VE TTHAD VE TERAKK LE LKLER : Buraya kadar eitli hareketlerin aslnda ttihad ve Terakki dnda geli mekle birlikte, ona nasl maledildiini grdk. imdi zerinde duracamz konu ise, gene ahs olarak gelien bir ksm hareketlerin ayn organizasyona ne ekilde atfedildii olacaktr. nl bir airin hatratnda belirttii gibi,2 7 4 bu dnemde pek ok gencin Jn Trklk sevdas e Avrupaya firar arzusuyla yanp tututuunu ve nem li bir ksmnn da bu eylemi gerekletirdiini gryoruz. Nitekim, daha sonra Avrupaya firar etmi olan ahslarn steleri ince lendiinde bu kimselerin bir ksmnn szkonusu rgt ile hibir alkasnn bulunmad ve bir ksmnn da muhalefetle fazla uraan kimseler olmad grlmektedir.2 7 5 Merutiyetin yeniden ilnndan sonra Avrupadan... fevc fevc.. gelen bu kimseler ttihad ve Terakkinin kendilerine yz vermediini grnce, ayr bir organizasyon kurmak ve eitli haklar almaya gayret gs termilerdir.2 7 6 Bunlar da bize, bu grubun ayr bir kategori tekil ettiini gs termektedir. Bu ekilde ahs firar hareketlerinin nclerinden birisinin Hakk Bey ol duunu gryoruz. Hakk Bey, nce P arisde Teessf admda bir gazete ne retti, daha sonra ise Cenevreye gelerek bu kez Gencine- Hayl adnda1 2 7 7 bir
Necib P aam n cem iyet yelerinden olduunu, N um une-i T erakk olayna k art gerekesiyle stan b u ldan uzaklatrldn belirtm ektedir. Bkz. M adrid Sefiri Neeib P aanm Vefat, Osmanl, no.48,15 T erin-i sn 1899 -12 Receb 1317, ss. 2-3. Y ahya K em al, ocukluum , Genliim , Siy s ve E deb Htralarm, Baha Mat., (stanbul:1973); ss. 74-75. Y azarn kendisi de bu ekilde fira r edenler dendir. B B A -Y /S a d a re t H usus M arzat > 11 M 1324/no.85. Elif. V, htill F rkalarnn Teebbs-i ha n eti Y a h u d Fedakrn- M illet C em iyeti, ([stanbul]:1326), ss. 3 v.d. [H akk], tizr, G encine-i Hayl, no.3, [Tem m uz 1881 ? ], ss. [1-2]. G a zete iin bkz. B B A -Y ld z Esas E vrak, 19/1541/130/58, T eess f n nlen m esinde k arlalan sorunlar iin bkz. B B A -Y /S a d a re t H usus M arzat , 10 R 1297/no.l56 ve 19 R 1297/no.l70. A yn eilim in daha sonra kartaca gazetede de srm esi, yni Yeni O sm anl tezlerinin ar bas iin bkz. Yeni O sm anllk ve Yeni O sm anlIlarn M ucid ve M rid-i M b e-l-ftih a r Ziya P aa M erhum dur, Cret, no.8, 10 Tem m uz 1899-2 R ebiylevvel 1316, s. 2.

(274)

(275) (276) (277)

132

yay m organn yaynlad. 1880-1881 yllarndaki bu faaliyetlerinde Hakk Beyin bu tarihten sonraki faaliyeti hakknda fazla bir bilgimiz yoktur. Ama eitli vesikalar arasnda kendisiyle ilgili kaytlara rastlanmay; onun da ha sonra fazla bir etkinlik gstermediinin kant olarak kabul edilebilir. Kendisini bu kez 1898 ylnda Cret adl bir gazeteyi yaynlarken izliyoruz. Bu gazetenin, ttihad ve Terakki matbaasnda baslmasna2 1 8 baklrsa, Hakk Bey bu cemiyet ile sk ilikilere girmiti. Nitekim, kendisinin szkonusu rg te levhalar hazrlamasna2 1 9 ve Ahmed Rza Beyi eletirdikten, Cenevre gru buna yaknln belirttikten sonra ...Evet! Ben Jn Trkm, vatan zulm iin de bouluyor, devlet bitiyor, beni daha ziyade skmayn, beni daha ziyade syletmeyin...2 8 0 gibi bir ifade kullandna baklrsa, ilikilerini bir hayli art trmt. Gene, lmnden sonra hakknda kan yazlarda bu duruma iaret edilmektedir.2 8 1 Bu ekilde Hakk Bey, tamamen ahs bir firar hadisesinin ertesinde, ttihad ve Terakki e iliki kuran ilk ve en belirgin ahs olmakta dr. Ayn tarihlerde, Fransa ve Belikada muhalif yaynlarda bulunan eski Hidiv smail P aanm sabk sekreteri Mulhi brahim Beyin; bu kez, ngil tereye gelerek daha youn faaliyetlerde bulunmay arzuladn; ancak, Os manlI ynetiminin abalar sonucunda bu isteini gerekletiremediini g ryoruz.288
(278) [H a k k ], M taliin-i K iram a, Cret, no.4, 25 T erin -i sn 1898-15 R eceb 1316, s.l: C re tin nc num erosunda, drdnc num erosm un (Ce n ev re) ehrinde O sm anl ttih a d ve T erakki Cem iyeti m atbaasnda, yni O sm anlar in h e r d rl ikbl ve istik b lin m irat, h er d rl hissiyt- insaniyenin m e r-i m uhassesat, h u b b - l-v atan , m in - l-im an hadisinin m rsad, itlak m a b ihakken yn olan m atbaada h u ru fa t ile ta b etdireceimi vaad etm idim .... G ene szkonusu gazetede stanbul ubemiz ek linde ifadelendirilen u be ttih a d ve T era kki rgtdr. Bkz. Dersaadet ubem iz A za-y M tehayyizan ve H am iy etperveranndan B ir Z t- lich m m ek tu b u n a T araf- eizden Cevab, Cret, no.7, 28 ubat 1899- 16 evval 1316; ss. 1-2. (279) H akk B eyd e n -sh a k S k tiye, [P a ris ], 15 F evrier 1899: ...Y arn size iki levha gndereceim . B iri lem adan d rt zt ile askeriyeden m teaddid zabit ve alali-i m tenevviadan b ir tak m sam in takdim eder. lem adan b iri A bdlham idin d e n a a t-i zatiye ve id a re -i m eum elerini ta dad eder. D ieri keza A bdlham idin, E blhda zm dkna boncuklarla kol adrdn ve ahalinin h a le m uvaffak olub olam ayaca m uhaverelerini takdim ve izbar eder... A r k iv i Qendror, 19/106-3/732/9776. (280) H akk B eyd en -sh ak S k tiye, P aris, 27 T erin-i sn 1901, A rk iv i Q endror, 19/106-3//80/972. Bu kim senin m erkez yayn organna gnderdii ben zer tem alar ileyen b ir m ektub iin bkz. Cret Gazetesi S ahib-i H am iy etp erv eri H akk Beyefendi H azretleri ta rafn d an Mektub, Osmanl, no.54, 15 u b at 1900- 15 evval 1317, s. 4. (281) Teessr-i Azm, Osmanl, no.l27s 1 K n n-i evvel 1903-12 R am azan 1321, s. 2. (282) n iO jl.O . Registarated Papers: 45: 9650-A-38025b. ngilizlerin, bu ahsn faaliyetlerini d u rd u rm ak iin eski H rriyete k ar aldklar tedb irlere ba133

Bir sre sonra ise, smail P aanm dier bir sekreterinin talyada mu halefet evreleriyle temas ettiini ve Midhat P aa ile ilgili bir bror yayn layarak, Osmanl ynetimini bir hayli uratrdn mahede ediyoruz.2 8 3 Bu da eski Hidivin olaylarla ilgisini gstermektedir. Ama, Jn Trk hareketleri olarak nitelendirilen bu eylemlerin, bizim incelediimiz gruplar ve ttihad ve Terakki ile alkas bulunmamaktayd. Bu arada gze arpan dier bir gelime, Avrupada muhalif ve Jn Trk olarak nitelendirilen ve Osmanl aznlklarna mensup kimselerin karttklar yayn organlarmu saysnda hzl bir artn grlmesidir. Ancak, en nde gelem LOrientm, dorudan ve Georgiades tarafndan kartlyor gibi gz ken Le Yldzm da, dolayl nairi olan Nicolaidesin bu faaliyeti Yunan mill amalarna hizmet iin yapt anlalyor.2 8 4 Ama, bu kendisinin Saray ile ev rede Jn Trk eylemi olarak yorumlanan hareketi konusunda pazarla otur masna engel dedi ve szkonusu anlamalar sonucu kendisi Sarayn savu nucularndan birisi haline geIdi.2 S 5 Benzer bir ekilde, George Badis adl bir kiinin P arisde neretme tehditinde bulunduu Gen Trkiye gazetesi ile ay n eit bir pazarlk yaptn izliyoruz.2 8 9 Bu tr faaliyetler kukusuz ttihad ve Terakkinin etkinliini younlatrmasndan sonra da srd. Fakat, doal olarak iki hareket arasnda hibir balant kurulmad. 1890 tarihinden itibaren firar hadiselerinin ve bunlara bal eylemlerin oald grlmektedir. Bunlar iki ksmda mtala edebiliriz. Birinci grup; olay tamamen bir antaj vastas olarak grmekte, para koparmak iin, mu halefet hareketi rgtleyecei eklinde tehditler savurmakta2 8 7 , bazen birka
v u rm ay k a ra rla trd k lar anlalyor. Bkz. szkonusu dosyada, H .S.H uffle dan-G odfrey K ensingtona, 24 A ralk 1884. (283) Vasf Efendi adl b u ahs Le Secret de M idhat Paseha adl b ir risle neretm itir. Bu konu ve Osmanl yneticilerinin abalar iin bkz. M ah m u d N edim Beyd en -T u rh an Paaya, 170/21516-3 Tem m uz 1895, M alrem ne yaz, Said P a a dan-M ahm ud N edim B eye, 13919/38,4 M ays 1894, M ahm ud N edim B eyd en - S aid P aaya, 20009/351/16 E kim 1894. Roma B ykelilii A rivi, K .5 2 (l). Bu ahsn N apolideki faaliyetleri iin bkz. N a poli K onsolosluundan-M ahm ud N edim P aaya, 2107-18/5 E kim 1894 ve 2108-19/9 Ekim 1894 ta rih ve n u m aral yazlar. Rom a B ykelilii A rivi, K.52 (1). (284) N .Nicoladesin, L ondradaki Y unan Bykelisi G ennadiosa yazd 14 Austos 1889 ta rih li m ektup. M ektup, L O rient dergisinin G ennadion K t p hanesindeki (A tina) kolleksiyonunun (p.86,sde k ay tl) bana ek len m itir. (285) Bu p azarlk lar ve gazetelerin faaliyeti iin bkz. B B A -Y /S a d a re t Husus M arzat, 20 S 1310/no.263,30 S 13O/no.356, 24 Ra 1310/no.588, 5 R 1310/ 687, 15 R 1310/no.757, B B A -Y /M te n e v v (G n l k ) Marzat, 3 L 1310/no. 504-7163. (286) B B A -rade-D ahiliye, 26 R ebiylevve 1308/no.93855. (287) Bu t r d av ran lara rnek olarak bkz. B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/ 13,87, (10 H aziran 312)/9738(m him m e).

134

kii biraraya gelerek rgtl bir eylem izlenimini vermeye almakta,2 6 3 da ha sonra ise yaplan bir pazarlk sonucu; uygun bir para veya memuriyet kar l, szde muhalefet bir kenara braklmaktadr. 1893-1895 dneminde zel likle Atinann bu tr bir muhalefet ss haline geldiim gryoruz. eitli ekillerde buraya ulaan bu kimseler uygun artlar sonunda tekrar yurda dnmektedirler.2 8 8 Bu durum, Merutiyetin yeniden ilnna kadar sren bir zellik olmutur. Ancak, ok sayda rneine rastlanabilecek bu kimseler ile2 0 ittihad ve Terakki rgt arasnda herhangi bir ilikiden szedebilme imkn bulunmamaktadr ve darda Jn Trk eylemi olarak deerlendirilen bu eylemler ile szkonusu rgtn Saray ile yrtt pazarlklar arasnda da hibir ilinti bulunmaz. kinci gruba gelince bunlar grdmz Hakk Bey benzeri ahs fakat cidd niyetlerle Avrupaya veya Msra firar eden kimselerdir. Bunlarn bir ksm Saray ile uyuarak yurda dnmtr; ama, amalarnn bu olduu sy lenemez. Bu duruma ilk rnek olarak, zmirin tannm gazetecisi Tevfik Nevzad Bey ile Maarif Mdr Emrullah Efendinin beraberce Cenevreye firar ede rek; Hidnet adnda bir gazeteyi nere balamalar gsterilebilir.2 9 1 Yurt iin deki muhaliflere g verdii bizzat onlar tarafndan belirtilen bu ilk nemli firar,2 8 2 Saray tarafmdan byk bir tella karlanm ve svire hkmeti
H idivden de destek olan b u t r h arek etlere rnek olarak, Fevzi Bey ile F a h ri Bey ve R ianez Paam n k ita p basm a eklindeki b ir eylem leri gsteri lebilir. Bkz. M ilano Konsolosu Je a n S ilv estreden-M ahm ud N edim Beye, M ilano, 15 E yll 1894, Rom a B ykelilii A rivi, K .51(l). (289) B ir rnek olarak, byle b ir d av ran ta b u lu nan M lzm M ahm ud Bey gs terilebilir. Bkz. Cevad Paa M erhum un Z am an- Sadaretinde T a kd im O lu nan T eza kir-i H ususiyettin Suretlerini H avt D efter, B B A -Y ld z Esas E vra k, 36/419/146/XV. 4606-7 Mays 311. (290) rnek olarak, P a risden dnen ve askerde bulundurulm as sakncal gr lerek civar b ir vilyette m lkiye tab ab etine getirilen Rza B eyi v erebili riz. Bkz. B B A -B E O / Serasker R eft, 257-6/65, 450 (6 M ays 313) ve B B A BE O /D ahiliye Giden, 96-3/45,649, (6 M ays 313)/71339 ve 1035(16 H aziran 313)/72708. F ira r o laylarnn olaanst b oyutlara varm as sonucunda a l nan te d b irle r iin bkz. B B A -Y jS a d a re t H usus M arzat, 13 Za 1316/no.l708 ve B B A -Y ld z Perkende, 12 Za 1318/no. 1537. (291) G azetenin n eri iin bkz. M aarif N ezareti Tezkeresi, B B A -Y /M te n e v v i (G n l k) M arzat, 20 1311/no.3257. T evfik Nevzad Beyin daha evvel de ayn adla zm irde k artt gazete cu m huriyet fikrini yayd g erek esiyle ta k ib ata u ram tr. Bkz. B B A -Y jS a d a re t H usus M arzat, 18 Ra 1304/no.2. C enevredeki faaliyeti ayn abalarn devam o larak y o rum lan m tr. Bkz. B B A -Y /S a d a re t H usus M arzat, 21 1311,/no.2958. D ier fa aliyetleri iin bkz. Said P aadan-M ahm ud N edim Beye, 7/7925, 1 M art 1894 ve M ahm ud N edim B eyd en -S aid P aaya, 90/19567, 14 N isan 1894. Ro m a B ykelilii A rivi, K.50(2). K r. PRO/F.O. 800/114: Private Papers o f S ir Philip Currie (Reports: 1893-95), 135/5 (33b), 19 Nisan/94, (292) Hoca M uhiddin, H rriyet M cadeleleri..., s. 2. 135 (288)

ile eitli pazarlklar yaplarak1 2 3 mal bakmdan da zorluklar iinde bulunan bu kimselerin birer sulu olarak yurda iadeleri salanmtr. Bu tarihten sonra zmirde yaamalarna msaade edilen1 2 8 4 iki muhalifin, youn gzetim altnda bulundurulduklar anlalyor.8 2 9 5 Nitekim, ksa bir sre sonra Emrullah Efendi, maarif muhasebecisi ile arasnda geen bir tartma nedeniyle mahkemeye sevkedildi.2 8 6 Tevfik Nevzad Beyin ise hapishane mek tuplarnda; aksini savunmasna karlk097; zmirdeki muhalifleri rgtleme gayretine girdii izleniyor. Kmil Paa'nn olunun da katlmas ile yabanc temsilcilerin de ilgisini ekmeye balayan-9 8 bu hareket, ynetimin de dikka
(293)
B B A - Y /S a d a r e t Husus Marzat, 21 B 1311/no.2560, 29 1311/no.3062, 30 1311/no, 3068i 12 L 1311/no.3563, 20 L 1311/no.3674,19 Za 13H/na.4094, 1 Z 1311/no.4279. Bu ahslarn iadesi dolaysyla svire ynetim ine k ar gsterilen m em nuniyet iin bkz. B B A -B E O /H a ric iy e Reft, 183-5/39,136, (7 N isan 310:136 T ezkere-i Hususiye)/28988.

(294)

(295) (296) (297)

stan b u la celpleri iin bkz. B B A -B E O /H a ric iye Reft, 183-5/39, m k e rrer 141, (3 N isan 310)/29119. zm ire gnderilm eleri iin bkz. B B A - Y /S a d a r e t Husus Marzat, 5 L 1311/no.3454, 30 1311/no.3417. B B A -Y /M ten ev v(G n l k .)M a r za t, 11 L 1311/no,85-8294,
B B A - A y n iy a t D efterleri: 1689 Z abtiye, S ad aretden-Z abtiye N ezaret-i Ce-

lilesine, 14 Tem m uz 310/s 45. T evfik N evzat Bey, kardei Refik N evzat B eye yazd m ektupta durum u yle ta sv ir ediyor: ...zm ire gelecek ilk hafiyenin alaca m alm at, b e n im e fk r- m u zrra eshabm dan olduum dan, aleyhdarlm dan, yle y le yapm akda bulunduum dan ib a re t oldu. H albuki em in ol ki hkm ete d air k elim e-i vahide sylem iyor h ibir eye karm yordum . H a tt o g n lerde sana yazdm m ektublar h a trla rsa n anlarsn ki politika ilerine k a rm a diye daim a sana da n asih atd a bulunuyordum . F ak at hafiyeier de, h k m et de alacaklar m alm at zerine h arek et ederler. Belki de en ziya de dostlarm dan alm an m alm at zerine, h km et benden ekinerek a r kam da hafiye gezdirir idi. B irka defa, evim baslarak e v ra k - m uzirra arand. B irey yapm adm iin, b irey b u lunm ak ih tim lid e yok idi.... B irad er h itap l m ek tu p ta ta rih bulunm am aktadr. T e v fik N ev zad B e y E v
r a k / z e l Ariv.

(298)

K m il P aan m olunun d u ru m u n u n uyan d rd ilgi iin bkz. A lber-G lansta e tte n d en-K ont G oluchow skiye, Sm yrna, 1 E yll 1899, no.95.pol, Ref1 , (pr.11/9.99), Haus-, Hof-u. Staatsarchiv, PA, XXXVIII 313, K on su late S m y r na (1899). Konsolos, bu nedenle tu tu k lam a konusundaki m uhaberatn V a li a tlan arak vekiline gnderildiini belirtm ekte ve baz abartm alard a g r ld gibi H eybetnm adl sava gem isinin lim ana gelii ile olay a ra snda b ir iliki b u lunm adn ifade etm ektedir. K m il Paann olu h a k k n d a bak a n itelik tek i ih b a rla r iin bkz. B B A -B E O /M a h re m n e . M sve dt, no.136/20 M art 1318. T evfik N evzatn k u rm ay a alt g ru p ta b u lu n a n M ustafa k r nn, Y eniehire fira rn n onun hakkm daki pheleri younlatrd da grlyor. Bkz. B B A - Y /S a d a r e t Husus Marzat, 30 1311/no.3068.

136

tinden kamad ve zmirde tekiltlanmaya alan bu kimseler tutuklanarak,8 3 Bitlise srgne gnderildi. Bu gerekten de stanbul dnda oluan nemli rgtlenmelerden biri siydi ve tutuklananlar arasnda vilyet tercman Abdlhaiim Memduh Beyin bulunmas --ki kendisini daha sonra ttihad ve Terakki ile yakn ilikilerde greceiz ve Tevfik Nevzad'm 1895 tarihinde yazd bir mektupta Ahmed Rza Beye selm iletmesi3 0 0 hareketin ahs boyuttan karak Hakk Beyde grdmz gibi bir ilikiye dnt eklinde yorumda bulunmamz kolay latryor. Nitekim, eitli arkadalarnn serbest braklmasna karlk Tevfik Nev zat3 0 1 Adana Hapishanesinde ld 1906 tarihine kadar hapis ve srgn ek linde yaamn srdrmek zorunda kald. Bylece de ahs teebbs sonucu balayan ancak daha sonra rgtsel boyuta dnen nemli bir rnek oldu.3 0 2 ttihad ve Terakki Cemiyeti'nin merkez yayn organn kartmdan nce Avrupaya firar eden ahslar arasnda; Londrada faaliyet gsteren Arif Bey ile gene bu ehire gelerek eylem imknlarm aratran Ahmed Fevzi B eyler gze arpyor. Arif Bey, Ali efkati ile iliki kurmaya alm,3 "3 ama daha sonra Saray ile anlaarak yurda dnmek zorunda kalmtr.3 0 4 Fevzi Beyin de Atinada, ynetimi tela dren3 0 5 Vatan gazetesinin nerine kartktan sonra bu ehire geldii,3 0 6 ancak istedii ortam bulamad mahede edili yor.
(299) N.O,Conordan-M arquess of S alisburye, Cons.,? Eyll 1899/no,426 tarih li yaznn eki, S m yrna, 6 E yll 1899/'no.55, C.S. H am sondan-N .O . Conora, PRO /F.O . 78/4995. Konsolos H am son bu kim seleri, P a ris J n T rk kom i tesi ile m uhab erelerin i h ab er alan M ustafa Bey adnda b ir m u h b irin ih b ar ettiini belirtm ektedir. Buna k arlk F ransz konsolosu du ru m u protesto ederek tu tu k lu la r k u rta rm a y a alm tr. Bkz. A yd n V ilyet-i Celilesiyle M uhaberata M ahsus D efterdir, (no.45), B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/247015/147/X V I. A ydn V ilyetinden-2/27 Austos 315, Vali Km il. Tevfik N evzadm , kardei Refik N evzata yazd, B irad er balkl, 11 T erin -i sn 1311 ta rih li m ektup. T e v fik N evzad B ey E vrak/ zel A riv. Bkz. 1316 Senesi M teferrika K ay d D efteridir, B B A -Y ld tz Esas Evrak, 36/139-77/139/XIX-7, zm irden, 19/11 M art 316, F erik kir. Tevfik N evzadm b u gelim elerden sonraki yaam iin bkz. Ziya Som ar, B ir A dam n ve bir ehrin Tarihi: T e v fik N evzad: zm irin lk F ikir-H rriyet Kurban, A henk M atbaas, (zmir:1948), ss. 63 v.d. Konsolos H am sovm ra p o ru n d a konuya d ik k at ekilm iti. K endisiyle 19 M art 1984 ta rih in d e grtm , Tevfik Nevzad B eyin kz Benal N ev zad A rm an, annesinin kendisine babasnn zm ire dnnden sonra y u rt dndaki m uhalifler ve A hm ed Rza Bey ile m uhaberatn srdrdn ve birk a k ere evleri aran d n d a b u evrak yoketm ek zorunda k ald k lar n anlatt n ifade etm itir. Elilik ajan A llenm i H aziran 1895 ta rih li rap o ru ve Rstem P aadanSaid P aaya, 434/196961, 30 M ays 1895. Londra B ykelilii A rivi, K.303 (3). B B A -rade-H usus, 27 S afer 1313/no. 341. Bkz. B B A -B E O /T elg ra f ve Posta N ezareti G iden> 585-17/10, 16, (27 M art 13?

<300) (301)

(302)

(303)

(304) (305)

Aym dnemde Tarsusizde Mnif Bey adl eski bir Mlkiye talebe sinin Atinaya firar ettii ve orada Hakikat adl bir gazete karttn g ryoruz,3 0 7 Bir sre sonra bu ahs, Cenevreye gelerek gazetesini orada ne retmeye balad.3 0 8 Her ne kadar bu yayn organnn bir rgtn fikirlerini temsil ettii eklinde kaytlar baz arivlerde gre arpyorsa da,3 0 9 bu rgt ttihad ve Terakki Cemiyeti deildi ve Mnif Beyin olumlu ilikilerine ra men hibir zaman szkonusu organizasyona bal bulunduu belirtilemez. Ni tekim, kendisi Hakikat dergisini ttihad ve Terakki neriyat sonrasnda da devam ettirdii gibi, daha sonra Osmarh ve Yldz adnda iki gazete nerede rek ayr bir faaliyeti srdrmeyi yeledi.0 Bu ekilde szkonusu rgt d nda, fakat bir Jn Trk eylemi saylacak hareketin rgtleyicisi olmu oldu. Bylece 1895 ncesinde faaliyette bulunan be rgtl grup ve ahs ha reketler ile bunlarn ttihad ve Terakki Cemiyeti ile olan ilikilerini tamam lam oluyoruz. Grld gibi, mason tekilt, Osmanl Islahat Frkas (P ar ti Constitutionnel en Turquie), Trk-Suriye Komitesinin ak ve rgtl bir ekilde ayr bir faaliyeti organize etmeye altklarn ve daha sonra ttihad ve Terakki ile ilikiler kurmaya altklarn grdk. Drdnc grup olan lema bir sre bamsz hareket ettikten sonra, belirtilen rgte geni apta ka tlmtr. Ama lema, tek paral bir yap olmadndan, onun herhangi bir hareketin tam arkasnda veya tam karsnda olduunu belirtmek mmkn olamamaktadr. Benzer aklama, tarikatlar iinde ileri srlebilir. Beinci grup, Saray darbeceri olarak karmza kt. Bunlarn zellikle 1895 de youn faaliyette bulundukarn, daha sonra ttihad ve T e r a k k f y e meylet
311)/4985 (m him m e), B B A -B E O /D a h iliye G iden, 94-3/43,99,(17 M art 311)/4922(m him m e kalem in d en ), 171, (27 M art 311)/4985(m him m e). B B A -Y /S a d a re t H usus M arzat, 5 L 1312/no.3763, 8 L 1312/no.3823, 20 Za 1312/no.4242,3 Z 1312/no.4746,8 Z 1312/no,4822, 11 Z 1312/no.4875, 23 Z 1312/no.5027. B B A -Y /M te n e v v /G n l k ) Marzat, 26 L 1312/no.9932. R stem P aad a n -T u rh a n P aaya, 539/19822,19 H aziran 1895 ve 425/19684, 25 M ays [18]95 ve Said P aadan-R stem Paaya, 192/12761,29 M ays 1895 Londra B ykelilii A rivi, K.303(3). B B A -rade-H usus, R ebiylhr 1314/no.77-339 ve B B A -B E O /H ariciye R eft, 183-5/39, 1110, (23 E yll 321)/63535, B B A -Y /M te n e v v(G n l k )M a rzat, 2 Ca 1314/no.208. A rchives d'E tat-G eneve/C hancellerie, B.7(27 Ekim 1896), s. 147. ilerinden-D ileri B akam na, 13 M ays 1898, A ffaires etrangeres-N ouvelle S erie-T u rq u ie) Vol.2(1898), ss. 80-81. Y ld z' m yayn iin bkz. B B A -B E O /D a h iliye Gid,en, 96-3/45, 3717, (3 ubat 313),/80947 ve B B A -B E O /H ariciye R eft, 184-5/40,1705,(23 ubat 313)/ 80947, O sm anl iin ise bkz. BBA-BEO /H ariciye R eft, 184-5/40, 1410, (26 T erin -i evvel 1313)/78681, T arsuszden in faaliyetleri iin bkz. Fm dkolu Z. Fahri, X IX . A srda T rkiye Dnda T rk Gazetecilii ve Tarsszde M nif B ey: H ayat ve N erettii G azeteler (1873-1930), F aklteler Mat., (stanbu:1962), ss. 12-32.

<306)

(307)

(308) (309) (310)

138

meye baladklarn izledik. Nihayet son bir kategori olarak ahs hareketler olmakla beraber, rgte maledilen eylemler zerinde durduk. Bu son grubun dierlerine gre nemi ok azdr. Ama, basit polisiye olaylar bile bu ekilde Jn Trk faaliyeti olarak yorumlayan bat basn,5 1 1 bu ekilde sonu gelmeyen bir eylemi srekli olarak ilemitir. Ancak, ttihad ve Terakki Cemiyetinin de; btn bu kendisi dnda gelien ve ona atfedilen faaliyetler dlandnda bi le nemli ve can alc eylemleri ortaya koyduu ve btn bu gruplar glge de brakacak gce ulat da bir gerektir. O halde yaplmas gereken; bu rgtn yapsn, faaliyetlerini ve dnce sistematiini incelemek olmal dr.

<311)

Bkz. Un Com plotto contro il Sultano, II Corriere della Sera, 7 Ekim 1894. O layn tam am en polisiye boyutlu oluu iin bkz. Said Paadan-T evfik F a gaya, 44/10949,11 E kim 1894. Benzer b ir rnek iin bkz. M ahm ud Nedim B eyd en -S aid P aaya, 27 H aziran 1893. lk vesika, R om a B ykelilii A r ivi, K.71{3). kincisi ise gene, Rom a B ykelilii A rivi, K .5 0 (l)de k aytldir. 139

BELGELER AIKLAMALAR BELGE : I Szkonusu gazetede yaynlanan iki beyannamenin metni aada
ki gibidir :

Bu saynn yaynlanmasn ngilteredeki genel seimlerin sonularn al mak iin birka gn geciktirdik. Bugn Liberallerin zaferi kesinlemitir. M. Gladstone iktidara gelecektir. Bu mazlum halklar ve insan haklan taraftarlar iin bir sevin vesilesi dir. Hindistandaki dindalar gibi, Trkiye mslmanlar (da) dier dinler den olan hemehriyle Grand Old Manin zaferini byk bir memnuniyetle se lamlamlar dr. Trkler, Araplar, vs., ayn resmi haydutlar etesi tarafndan bask altnda tutulmakta, smrlmekte, horlanmakta deil midirler? M. Gladstone hibir zaman u veya bu milletin dman olmamtr; onalt sene nce, Trklerin pl prtlaryla Asyaya geri pskrtlmeleri gerektiini sy lemise de, bundan ktlkleri Ortaada dahi msamaha edilemeyecek de recede insan ileden karan, Divanm sefil ve aalk grevlisini kasdetmitir. Osmanl vatanseverleri M. Gladstonea Osmanl mparatorluunun par alanmasnn ve basma gelen felaketlerin gerek nedeni olan kokumulua, suistimallere, cinayetlere ve tertip edilmi katliamlara kar cephe ald iin hibir zaman kzmamlardr. Eer Sultanm hkmeti uygun ekilde slahat ve medeniyet yoluna gir mi olsa ve en baya banazlk duygularn tahrik etme yolunu semeseydi, Trkiye ne Bulgaristan, ne Bosna-Herseki, ne de II. Abdlhamidin uursuz saltanat srasnda elinden alman dier on iki eyaleti kaybederdi. Son yirmi senenin mdhi dersleri en geri zekal Trkleri bile, imdiki hkmdara mahsus mutiakiyeti terr ve zulm sisteminin yarm sadece E r menistan, Kk Asya, Girit, Arnavutluk, Epir, Makedonyann deil, fakat Arabistan, Mezopotamya ve Afrikadaki son topraklarmzn da mutlaka kay bedilmesine sebep olacan anlayacak derecede zeka sahibi klmtr. OsmanlIlar M. Gladstoneu hibir zaman bir dman olarak telakki ede mezler; aksine, Saray paalarnn ve beylerinin aalk rejiminin ylmaz mu halifi olduunu gsterdii mddete, 1876 Anayasasnn yeniden tesisinin ve
140

mparatorluun eitli eyaletleri iin bir home rle sisteminin mutlak zarure tini grd mddete en samimi dostlar olarak kabul edeceklerdir. Osmanllar Graad old Mana Trk milletinin btn namuslu ferdlerinin Ermenistandaki Hristiyan kardelerine kar giriilen irenliklerin yann da, Saray tarafndan tayin edilen yiyicilerin ynetimine kar bir seneyi a-ekn bir sredir isyan halinde bulunan Arabistandaki Mslman kardelerinin yok edilmelerine kar ktklar teminatn verebilirler. (zleyecei) politikayla, onlar her trl insanlk ve vatandalk haklarn dan mahrum klan ve bu ekilde, Mslmanln en kutsal buyruklarna teca vz eden cani oligariden kurtulmalarna katkda bulunursa M. Gladstonea ebediyen minnettar kalacaklardr. 15 Temmuz, 1892 Bkz. La Turquie Libre, 20 Temmuz 1892, s. 1. Le Comite Liberal Ottoman

Bir zm Yolunun Belirmesi Trkiyede drst ve modern insani ilkelere uygun bir idare rejiminin te sisi iin ortaya km olan Osmanl hareketi gizli devresinden kp aktif saf haya girmenin arefesindedir. Aka Yldz anti-Hilafeti tarafndan ynetilen bask ve ahlakszlk frkas artk (aydnlk yerine) karanlk (saan) son k krntlarn harcamaktadr. Onu destekleyen genel siyasi durum, zellikle n giliz Parlamentosundaki dn akamki oylamadan sonra, Tanrnn izniyle, nemli deiikliklere uramtr. Oyun artk saray paalar ve beyleri, mille tin bu arlanmaz smrcleri iin kaybedilmi saylabilir. te bu sebeple, rk ve din fark gzetmeksizin btn Osmanh vatanse verlerini, btn mazlumlar yakn gelecee tam bir gvenle bakmaya ve ka zanlmas mutlak bir zaferi, mterek dmanlarmzn halkn haklarna ve hrriyetine kar ustaca ktye kullanmaktan geri durmayacaklar mnferid ve dncesiz hareketler yznden tehlikeye atmamaya davet ediyoruz. Osmanl tahtnn erefini lekeleyen zndktan mid edilecek hibir ey ol madn biliyoruz. Vatan ve kendisini evreleyen bir avu necis vicdansz arasnda tercih yapmaya zorland per ok defa, her keresinde, edepsizce ve hayaszca, onlar yelemitir. Mehur sadrazam Midhat P aaya hitab et tii 3 Zilhicce 1293 tarihli Hattnda millete verdii atafatl vaadleri de bu yzden tutmamaktadr. Ancak bu iyiniyetli vatanseverler iin, yrekten sahip ktklar selamet-i amme ve insanlk davasna zarar verebilecek iddet ve ihtiyatszlklarda bu lunmalar iin yeterli bir sebep tekil etmez. Maruz kaldklar btn tahrikle
141

re ramen, amaca yaklatmz ve hibir eyin hibir suretle bizi ondan uzaklatramayaca u srada her zamankinden daha sakin davranmaldrlar, OsmanlIlar! Tiran Abdlhamid ektiini biemeyecektir, ve hasat da kendi ni artk fazla bekletmeyecektir. Trpanlar hazr ve salam ve gvenilir adam lar ve on alt senedir btn vatanseverlik ve drstlk ruhunun tamamen or tadan kaldrld bu yerde bile tetiktedirler. Zaman geldiinde bu insanlar vatandalarnn hakkettikleri adalet ve medeni ve siyasi haklan ve lkeyi ta miri mmkn olmayan bir felaketten kurtarabilecek yegane (are) olan sa lam bir rejimi salama frsatm karmayacaklardr. Le Comitfe Liberal Ottoman Bkz. La Turqie Libre, No.13, 17 Austos, 1892, s. 1. BELGE: II Belirttiim iz gibi beyannme szkonusu cem iyetin siyasal amah ilk ak faaliyeti olmaktadr. Belge, cem iyetin eitli konulara yak lam bakmndan ilgin noktalar ihtiva etm ektedir. Kukusuz bura daki en nemli nokta m etinde de iaret ettiim iz gibi rgtlenme ta rihi olarak 1875 ylnn verilmesidir :

Constantinople 27 Kasm 1895 no. 891 Lordum, Size Osmanl Hrriyetpervern Cemiyeti (Ottoman Liberal Committee) ta rafndan hazrlanan ve cemiyetlerinin gr ve'am alarm ortaya koyan bir beyannmenin tercmesini iliikte sunmakla byk bir onur duymaktaym. Yksek Sayglarmn kabln arzederim Sayn Lordum Lordluunuzun abd-i memlkleri Philip Currie Marquis of Salisbury [Dileri Bakan], Bkz. PRO/F,0.78/4623.

Suret. Osmanl Hrriyetpervern Cemiyeti Beyannmesi

Osmanl Hrriyetpervern Cemiyetinin kastl olarak kartrlmak isten dii Ermeni Komitesi ile mterek hibir hususu yoktur. Ermeni Komitesi ya
142

kn gemiten baka hibir eyi hesaba katmaz iken cemiyetimizin kuruluu 1875 e kadar gitmektedir. Memleketin huzurunu kalpten arzulayan cemiyetimiz, btn mhim zlarmn durumu idame ettirebilmek iin cebir ve gsterie dayanan Abdlhamid saltanatnn ilk senelerinde birbiri ardnca memleketi terk ettiklerini m ahede eylemitir. Nazarlarnz son yirmi sene zerinde sabitletiriniz. Tarihimizin bu son merhalesi ahlk deerlerimizin inkrazna ve temel kanunlarmzn dayanak larnn yklna ahit olmutur. Erknn fikirleri satlmtr, mme varida t yamalanm bata Sultan olmak zere btn gasblar iktidara ve lkenin idaresine hkmeder olmulardr. Aklalmaz zenginlikler bir ka kii tarafn dan toplanm, intihal tertipli mahiyette tatbik olunmu, ordu ve donanma Sultanrn maiyetine terk olunmu, binlerce insann kan aktlmtr. Btn bun lar yakndaki felketin habercisidir. Bu kt gidii durdurmak iin kendilerini vatana feda edenler, uzun za mandan beri pek lf edilmeyen Osmanl Hrriyetpervern Cemiyetini yeni den tesis etdiler. Cemiyetimizin sebeb-i vcdu ise bervech-i tidir: 1. Hukuk-u Siyasiyede msavat. 2. Trkiyede ikamet eden herkesin eref, hayat ve mlkiyetlerinin temi nat. 3. 1876 Kanun-i Esassinin ve Sultanlarmzn bahettikleri, fakat Zt- hneleri anl Abdlhamid II sayesinde snk kelimelere tahavvl etmi olan hrriyetlerimizin yeniden meriyete vazedilmesi. 4. Beeri hrriyetlerin iln ve Kanun-i Esasnin 6, 9 ve 10. hkmleri nin tatbik olunmas. Osmanl Hrriyetpervern Cemiyeti iarmz: ttihad ve Msavat. Bkz. PRO/F.O. 78/4623. BELGE: III Cem iyetin bu kez Dam ad Mahmud Paanm yurt dna fira
rndan sonra yaynlad bir beyannme, zellikle d mdahale konu sunda dengeli bir tutumu gzler nne sermektedir. M etin ayn zaman da; szkonusu rgtn ilk beyannmesinde grlen temalar da tek rarlamakla beraber, dier muhalefet teekkllerine gre deiik bir slb kullanmay tercih etm ektedir:

Suret Sirkler. Comite Central Liberal Ottoman Constantinople, 21 Haziran 1900 Km n km cemiyet hayat ve idareye de temil olan grlmedik fena durum son aylarda haksz keyf idare ve idareciler vastasyla ok iddetli
143

bir merhaleye duhl etti. dareciler, cebr ile topyekn bir skta itmek iste dikleri cemaat iinde mnakaa kabl etmez hareketler mahede edince hay rete dtler. Yksek tabakadan mhim zevat, lemaya mensup muteber faal zlar, si yas yazarlar ve kanun yapclar gibi faziletlerle mehur olan mavirler, mevcut idarenin tahripkr icraatndan meftr olanlar lzmlu olan safvet-i vicdana baladlar ki, tevkif edilen bazlar Sarayda bile hr kanaatlerini sa rih olarak beyn etmekte tereddt etmediler. Trkiyenin geleceinin umudu olan gen insanlar henz nihayete erme mi mcadele sebebiyle bamszlk zelliinin emaresini tespit ettiimiz an cak onlara hapis veya srgne mlolan merte tutumlaryla cesaretlendiler. Nihayet hanedn mensubu bir zt, Sultann enitesi Avrupada aile balar nn mezun kld oranda iren idare hakknda ikyetlerini beyn etti. Pyitahttakilerin gzlerini amalarn ve faydal slhat yapma cihetine gitmelerim lzmlu klan bu olaylarn yeni basklar, hapisleri, srgnleri ve belki yok etmeleri tahrik etmekten baka sonulan olmad. Sultann arlanmaz irretlikteki idaresi eski cinayetlerini yeni cinayetlerle kapatma cihetine gi diyor. Konuan, tartan ve kar kanlar hapsediyor, sryor ve ldryor. Ancak cemaatin bilinci tartma kabl etmez, arlaan baskya kar halk keyf idarenin hudutsuz ifls, kokumuluk ve yz karas durumunun onda uyandrd tiksintiyi aa vuruyor ve harekete geiyor. zc sonulara yol aan bu durumun devam etmesi karsnda Osman lI tebasnn muhtelif kavim ve mezhepleri, Ermeniler ve Rumlar ile beraber, umum sulhperver olan bizler insanlk ve vatanperverlik duygusu iinde bir birimizle tesant iinde olmalyz. Osmanl Hrriyetpervern cemiyeti Merkez-i Umumisi, lkeyi kana bu layan son olaylardan sonra kanlmaz gerekliliini dvel-i muazzamamn da anlam bulunduklar, dost ve mttefik devletlerin yardmna srtn dayam olan hkmeti dost ve mttefik devletlerin destek ve mzaheretim Trkiye nin temeddnne yarayacak umum slhatn yaplmas ynnde kullanmad iin sulamaktadr. Osmanl Hrriyetpervern Cemiyeti Merkez-i Umumisi, dvel-i muazzamann Eliliklerinden bu beyannmenin cidd olarak gzden geirilmesini saygyla rica ve btn harclem mlhazatn karsnda kaybolaca mute ber ve mukaddes gyemiz olan Vatann Selmetinden hangi artlar cari olur sa olsun vazgeilemiyeceini beyn eder. Bkz. PRO/F.O.78/5060. BELGE: IV Ahm ed Rza Bey kendisi ile temasa geen mason ileri gelenle ri ile grtkten sonra onlara ait nizmnmeleri ve ilkelerine ait eser leri incelemi ve iki adan olumsuzluu ar basan bir cevap vermi tir. Bunlardan birincisi, bu rgtn din, konulara yaklam ile kendi sinin pozitivist grleri arasndaki uyumazlktr, kinci olarak Ah m ed Rza Bey, mason rgtlerindeki hiyerarik yap hakknda fazla
144

ca olumlu bir kanaate sahip olamamaktadr. Btn bunlarn dnda mektup Ahm ed Rizanm bilim hakkmdahi kanaatlerini belirtmesi bak mndan da son derece ilgintir. M ektupta herhangi bir hitap cmlesi kullanlmamtr t

Bana masonlua dahil olmam teklif etdiinizde o zaman size bu kurulu iakkndaki bilgi eksikliimi aka ifade ve benim yamda birisinin herhangi bir kuram daha nceden etraflca aratrmadan benimsemesinin mmkn ol madn ifade etmidim. Siyasal olarak bamsz ve zgr olmakla beraber zengin olarak domayan btn insanlar gibi ihtiyalarmzn esiriyim ve ya banc bir memleketde hayatm kazanmak iin ok almak zorundaym. Ve bunu yaparken zavall vatanmn gelecek mutluluu iin zdrap ekiyorum. Fakirliim benim erefim air diyordu Hazret-i Mu n ammed; ben de asl fakir liimle iftihar ediyorum. Fakat ne yazk ki fakirliin insan iin zararl bir yan vardr, o da insan arzu ettiince almasndan mahrum klmasdr. Si ze ge yazmamn nedeni de budur. Az zamanda masonluk hakknda kart ve yanda birok eser tetkik ettim. Onlar burada zetlemek fazla bir anlam ta mayacaktr. Zaten byle bir zet sizin iin bir yarar salamaz. Bu bakm dan sizin dikkatinizi birka temel noktada beni aydnlatmanz rica edeceim: 1889 da yaynladnz tzkte tanrnn varl ve ruhun lmezlii prensibini ihds etmeniz dikkatimi ekti. Bu durumda hem Mason olmak ve hem de bu prensibi reddetmek mmkn olabilecek mi! Eer Masonlar bu hkmleri mut lak gerekler olarak kabul ediyorlarsa bu prensibi savunmak ve sonularna katlanmak durumundadrlar. Byle bir davran ise dnce zgrln n lemek ve ilerlemeyi (progres) engellemektir. Bu durumda bir atheyi ye ola rak almas onun iin hem prensiplerine aykr ve hem de yarar salamak ye rine tehlikeli olmaz m? Yni bu ilkelere inanmayan bir ahs saknca olmakszn masonlua gire bilir mi? Bir halkn entellektel moral ve kltr sz konusu olduuna gre bu tip rgt mtecanis olmayacaktr ve ok kt sonular douracaktr. Masonluk hogr ilkesi zerine kurulmu. Bu konudaki yargm size ok kat bir yarg olarak grnebilir. Ben siyaset ve ynetim konularnda ok byk bir hogry kabul ediyorum. Sadece bu konuda bunu yararl bir erdem olarak gryorum. Fakat zel bir kurulu iin bu hogry anlaya myorum. Ben ilerlemeyi engelleyen, bana ilm olarak sama ve tutarsz g rnen bir doktrini kati surette hogryle karlayamam. Eer batla ve k tye gidie saldrlmazsa bu ikisi yaamaya devam ederler. Byk Frederic (rakibini asla yarm hrpalamamak lzmdr) derken ok haklyd. Ben byle bir hogrszlkle kimseyi cezalandrmay dnmyorum. O eyin hipote nsn karesine inanmayan birisini hapse koymasn istemiyorum. Yalnz yle dnyorum ki yukarda iaret edilen durumda tolerans gstermek olsa olsa zaaf ve phecik olur. Zira matematikte tolerans yoktur. stelik konferan snzda slmiyet hakknda hibir surette tolerans gstermediniz. Grdm ki Masonlarda statlar vardr. Bu statlk nvann onlara kim vermektedir ve iilerin bu statlara ' ; o^umluhjUT <n(1r? Bu tpk asker

likte grdmz gibi bir sadakat mdr? On yldr yaptm almalar bana statlardan vazgeme sanatn retmitir, Entellekteller arasnda ok yk sek deerlere sahip olanlar hakknda statlarm bizzat kendim semeyi ter cih ederim ve onlara kar derin bir sayg beslemekle beraber onlara kar kendimi baml (borlu) hissetmem. Voltairein (mutlu mu yaamak istiyor sunuz statsz yaaynz) tavsiyesini yaamma uygularken sadece adalete ve pozitif hakikate boyun emi oluyorum... te bu sebebledirki her zaman bi limle paralel yryen pozitivizme itaat ediyorum. Bununla beraber biliyorum ki ok uza grmekle bir gn tek bama kalma riskini de gze alyorum. F a kat ne gam hibir kiisel ihtirasm yoktur ve resm hibir makamda gzm yoktur. Ben bunlar Turgot gibi btn bu nefret ettiim metafizik prensipleri kamuoyuna empoze edebileceklerini sanan mezheplerin otoritesi ve zihniyetle ri iin deil herkes iin istiyorum. Ben bilimsel veriler zerine kurulmu olan hr kurulular severim. Ve onlarn yararlar olduunu kabul ederim. imdi soruyorum; Masonluk byle avantajlar olan bir kurulu mudur? Keza grdm ki Masonluk ahlk bir g rev empoze etmektedir ve adayn temiz olmasn (eletirilecek bir yannn bu lunmamasn) istemektedir. erefsizce bir harekette bulunan birisinin Mason lua yelii reddediliyor. te fevklde belirsiz bir szck, zira herhangi bir eylem zgr dnen birisi iin ok ahlk ve normal olarak yorumlanabilir. Halbuki ayn eylem fanatik bir dindar iin erefsizlik ve ahlkszlk olarak yorumlanabilir. Keza byle bir kavram evreye ve aa gre deiebilir. Fa_kat, bu soruna biraz daha aklk getirmek amacyla ele bir rnek alalm: Si ze soruyorum Galier Prensinin davranlar Masonlar nazarnda erefli dav ranlar mdr? Zannetmemeli ki Mason olan, bakalarna gre hemen daha ahlkl ve erefli kii olabilir. Sorumluluk konusunda o tzk hayat paftasna bile olsa kardein korunmas ilkesini getirmektedir. (Niin yalnzca karde?) Srf Mason olduu iin bir cumhuriyeti veya bir anarist biri kral veya kra lieyi korumak zorunda mdr? Hayatm bana ait deildir, insanla ve vatanma hizmet etmek iin var dr. Bu bakmdan deeri ne olursa olsun hayatm bir ahs iin feda etmeyi kabul edemem. Sanyorum ki dindalarnz arasndan byle kr krne (gz leri bal) bir fedakrlk rnei vermeniz sizin iin g olur. Buna karlk benim tarafmdan [bizim-pozitivistler-tarafmzdan] birok rnei size saya bilirim. Sonu olarak diyebilirim ki clericalismein gl olduu ve dnce z grlnn su sayld dnemde Masonlar ok nemli hizmetler verdiler. Fakat bugn iin hi deilse Fransa asndan durum artk ayn deildir. Ma sonlar bu nedenle birliklerinin varln (objektif olarak) aklayacak gerek eler yaratmaldrlar. Ben eer Masonlua ye olursam, bu kuruluun insanla gerekten fay dal olmas ve ilerici bir kurum haline gelebilmesi iin onun bilimle ve uygar lkla paralel yrmesini salayacak olan, eski geleneklerini terketmeyi ie ren bir reform tasars teklif edeceim.
146

zerinde durduum sakncalar konusunda tam aydmlanamadn srece kuku duymam zorunludur hatt bir devdir. Saym bakan, ak yrekliliimi ho greceinizi umarm. Ben hibir su rette size bir hasm deilim. Zaten siz de sizinle aym fikirleri paylatmz ifade ediyorsunuz. Bununla beraber, aka husumetini belirtenin kukulu bir yandadan daha tercihe ayan olduu kesindir. Mason dncelerinden daha net ve ak olan bilimsel geree inanmak la kendimi daha zgr hissediyorum. Mason dncesi ve amalar konusunda belki yanl dnyorum. Bel ki de yeterli bilgiye sahip deilim, ve renmek istiyorum. Zira hibir ey si zinle almak, sizlerle birlikte insanlarn entellektel gelimesine katkda bu lunmak kadar bana bir eref veremez. Ben Masonlua bireylere faydal olmak ve grevimi lykyla yapabil mek iin girerim. Sadece yelik unvanna sahip olmak neye yarar? Bu mektubu kardelerinize gstermenizi ve zerinde durduum grler hakknda ne dndnz renmek isterim. Sayglarmla 17 Kasm 103[1892] Bkz. Ahmed Rza Bey Evrak/zel Ariv. BELGE: V Konunun Saray tarafndan byk bir ehem m iyetle ele alnmasn
dan sonra, Antopulo Paanm Ingilizler nezdinde youn giriimler ba lattm gryoruz:

1. S. Ex. Anthopulos Pacha S. Ex. Tahsin Bey Yldz Le 13/26 Avrii 1901 Mahremne Mabeyn-i Hmayun Cenb- Mlkne Bakitabet-i Celilesine Utfetl Efendim Hazretleri, Bundan birka hafta evvel Dersaadetden buraya ekilmi bir telgrafnme zerine stanbulda bulunan Franc Maon locas tarafndan olmak zere mukaddeme Prince de Gal olduu zamanda bilcmle ngiliz Franc Maonlarnm riyaseti sfatn dahi haiz bulunmu olan ngiltere Kral hazretlerine hita ben Sultan Murad hazretlerinin gya ta dl-i zdrabt ricasn mutazammn ve insaniyet nmna olarak bir mektub gnderildiini bura gazetelerinden bi risinde grlm olmas zerine mezkr gazetenin memalik-i hneye men-i
147

duhl derhal Hariciye Nezaret-i Ceiiesme iar olunmu olduu gibi ayed byle bir mektub kenderine tebli olunacak olur ise dere ve iln etmemele ri zmnnda bura gazeteleri ezdinde dahi teebbst- izmada bulunulmu ve mamafih byle bir mektubun ngiltere kasabalarndan birinde bir gazete vastasyla ner edildii ve hatt bunun zerine Manehester ehrinde bulunan ngiliz Fran Maonlar tarafndan bir miting ictima mutasavver olduu is tihbar edilmi olmala derhal tahkikat- lzunaya bilibtidar mahsusan Mane hester ehrine gndermi olduum emin bir zt vastasyla mezkr mektub hakikaten elr-i mezkrdan demiryol ile bir saat mesafede bulunan Gordon nm ehirde kan bir gazeteye dere etdirildii tebeyyn eylemesiyle birka nshas tedarik olunmu ve. mezkr cemiyetin adem-i ietimama dahi muvaf fakiyet hasl lm ve mr-el-zikr henz dest-res olmazdan evvel byle bir mektub gelib gelmediinin ve gelmi ise kral- marnileyh hazretleri ta ra fndan ne cevab verilmi olmsmn anlalmasn Foreign Office ezdinde edilen teebbst- hususiye-i hatrneme cevaben Hariciye Nezaretince buna dair asla malmat olmadnn beynyla beraber iin hususiyeti cihetiyle saray- kralden sual ve istizh- madde edilmek dahi usl ve vazifesiyle teva fuk edemiyecei ifade olunmu ise de bervech-i arz muahhar en istihsl eyle mi olduum mezkr gazete nshalarnn birisini bundan bir hafta evvel Ha riciye Nazr Lord Lansdowne cenblarna bilirae tekrar teebbusata mhaderet ve kendisine geri vehle-i evvelide bu iler sfat- hususiyeti inkr oluna maz ise de dorudan doruya ngiltere devleti ile mnasebt- muhalesetleri derkr olan metbu-i mufahhamm zt- evketsmt cenb- mlkne ve bi naenaleyh min ciheten politikaya taallk eder bir madde olduunu marileyhe beynyla byle bir mektubun vrd edb etmedii vrd etmi ise bu babda ne muamele cereyn eylemi olduunun bilinmesi nezd-i kerde begayet mstelzim olduundan bu babda tensb edecei suretle tahkik-i madde ile ckerlerine malmat ita eylemesini suret-i hususiyede rica ve iltimas ey lemi olduumdan marileyh nsha-i mezkreyi kabl ile bendelerini mem nun etmek in alacam vaad eylemi ve filvaki bundan iki gn evvel kendisiyle grdmde hakikaten ve imzasz olarak saray- kralye byle bir mektubun vrd etdiini ve fakat nazar- ehemmiyete almmayub ahz kabzna dair cevab verilmemesi in kral- marileyh hazretleri tarafndan icab edenlere emir verilmi olduunu beyn eylemi olmasyla bu babda iz har eyledii nezaketden dolay Lord-u marileyhe beyn- teekkr olunmu olduunu ve bir de tahkikat- kerneme gre byle bir mektubun Londraya gnderildii, mevaddn buraya Atinadan verilerek Londra gazetelerinden birisine dere edilememi olmasyla yle ehemmiyetsiz bir kasaba gazetesine dere etdirilebilmi olduu ve mektubun imzasz olarak gnderilmi olmasna nazaran bunun stanbul Frane Maon locas tarafndan gnderilmeyb bir fikr-i melunneye mebni bunun desayis ve mfsidin tarafndan ihtira ve ta savvur edilmi bir ey olduu derkr olduundan keyfiyetin arz beyanyla ve mektub-i mezkrun bir nsha-i matbuasnn aynen ve leffen takdimine msaraat klnm olmala olbabda. Bkz. Londra Bykelilii Arivi, K.383(6),
148

Antopulo P aamn konu zerindeki almasn youn biimde srdrd n bu arada Lord Salisburynin rahatszl nedeniyle gerekli giriimlerde bulunmamasnn Saray zerinde douraca tepkilerden ekindii gryoruz. (Bkz. Antopulo P aadan-Tahsin Beye, Mahremne telgraf, 4 Mays "1901, Londra Bykelilii Arivi, K. 383(6).) Saray ise Antopulonun bu konudaki faaliyetini ve Ingilizlerin tutumunu byk bir sevinle karlamtr. (Bkz. Tahsin Beyden-Antopulo P aaya, 3 Mays 1901, Londra Bykelilii Arivi, K.383(6).) Ancak, Antopulo P aanm olayn ehemmiyetini azaltmak iin gay ret gsterdii aka belli olmaktadr. Ayrca bu konudaki bgileri, Paa, zel istihbarat memuru araclyla toplamtr: Z. Devletl Efendim Hazretleri, Mazrufen Freemason Cemiyeti tarafndan hametl Kral Hazretlerine irsl olunan mektubun sureti bura gazetelerinde ner olunduunu haber alr al maz mazruf bulunan suretinin elde edilmesine muvaffak oldum. Halbuki han gi gazetede olduunu elan anlayamadm. Sye-i devletlerinde muvaffak ola cama eminim. Bu mesele bura ahalisi nezdinde bir tesir [icra! etmi ibu mazruf bulunan evrak iade etmek artyla aldm. Halbuki bugn herhalde hangi gazetede olduunu anlayarak birka nsha itira edeceim... Olbabda emr ferman hazret-i men leh l emrndr.f. 15 Nisan 901 Kullar. Bkz. Londra Bykelilii Arivi, K.383(6),
3.

Devletl Efendim Hazretleri, Mh- hal 9 tarihli Daily Mail gazetesinin nshas ngiltereye mahsus ol mayub Manchestere mlhak Gorton nm mahalde tab olunan Dersaadet ma son cemiyeti tarafndan ngiltere Kral Hametl Edv/ard Hazretlerine Sultan Murad Hazretlerinin tahlisi hakknda merhamet-i kralye iltica etmelerini ha v grlen mektub zerine Manchesterde bulunan mason cemiyeti bir miting yapmak cemiyet-i mezkre lodge m asteri bulunan Duke of Kenetthe bildi rilmesi dahi dermeyan edilmi ise de Manchesterde mukaddema vcdu olub sye-i devletlerinde feshedilen mlga Murad Cemiyeti bu gibi eylerin lzmu olmayub zt~ hazret-i ehriyrye karu byle bir teebbsn lzmu ol madm her tarafa bildirerek miting-i mezkr geriye kalmdr. Keza Lond ra ubesi dahi sarf- nazar etmidir... Olbabda ve her halde emr ferman hazret-i men leh l emrndr. fi. 18 Nisan 901. Kullar. Bkz. Londra Bykelilii Arivi^ K.383(6). Avn ahsn 1 Mays 1901 tarihli ve hitab cmlesi olmayan mektubunda ise olayla ilgili gelimeler yle anlatlmaktadr:
150

4.

...Geenlerde hametl kral hazretlerine mason cemiyeti nmna ge len mektub Amerika ve Msr gazetelerine dahi dere ounmudur. Bu defa merkezi Dersaadetde olmak zere Sultan Muradm serbest braklmas in bir cemiyet teekkl edb ibu cemiyetde ra-y Devlet zlar, erkn- bah riye ve harbiye zabitam ve mabeyn-i hmaynda dahi zlar olduu ve mslim ve gayr- mslimden mrekkeb id ve bir Cuma gn selmlk esnsnda kadnlar m arjfetiye bir nmayi icra edeceklerini, hkmdrna bir beyannme gndereceklerini ve burada bi-mensuel olmak zere bir gazete ner edecekleri ve buraya ve belki Cenevreye bu gazete muameltn deruhde etmek in bir iki gne dein hareket edecekler imi. Mason cemiyeti ta rafndan gelen mektub bu cemiyetin imi.... Bkz. Londra Bykelilii Arivi,K.362(l). lgi eken husus olayn yanklarnn ve devamnn Sarayn bu konudaki hassasiyetini bilen Sefir tarafndan yumuatlarak ve daha ehemmiyetsiz ha le getirilerek anlatlmasdr. BELGE: VI - A Comite Central Liberal Ottoman Osmanl Hrriyetpervern Frkas Heyeti Merkeziyesi Sayn Bakan, artlar daha evvel Kont E. de Keratry tarafndan ricamz zerine 1898de yksek bilgilerinize sunulan Trk liberallerinin zlemleri ile ilgili bir memo randumu Ekseinslarpm iyiniyetli nazar- dikkatlerine arzetme cesaretini ve recek derecede msait bir zemin hazrlamtr. La Have bar konferansnn toplanmas dolaysyla; Douda barm mut lak olarak hkm srmesini iddetle arzulayan F ransaya Avrupa barn salamann tek yolunun abalarn Trkiye'de genel slahat yaplmasna y neltmek olduunu; ve bunun gerekliliini bylece La Hay e konferansnn so nularnn Avrupann btn meru endielerinin belirleyici sebebinin orta dan kaldrlamamas neticesinde verimsiz hale dnebileceim saygyla be lirtmeye cesaret etmitik. Btn halklar rk ve mezhep ayrm yapmakszn eit hale getirecek Kanun-i Esasnin icrasna geilmedike Trkiyede hibirey yaplmayaca kesinlikle ortaya kmtr. Sonu olarak ilve ediyorduk ve gene hatrlatma cesaretini ete kendimizde buluyoruz ki Fransa Sultan Abdlhamidin kt ni yeti ve gerek dncelerine bakarak [politikasn] belirlemekte artk gecik memek cir,
151

Durumun 1398den beri daha ktye gitmesiyle [sylediklerimiz] zellikle Fransa iin aklk kazanmtr. Memorandumumuzda belirttiimiz mlhztmzn yalnzca ziyadesiyle glendiini ve celbetmek cretinde bulunduu muz Ekselanslarnn nazar- dikkatini ektiini dnyoruz. Douda ok cid d olaylarn arifesinde lkemizin saysz ktlkleri defatle yaam bedbaht halklarnn, arzu ettii bar ve nsan vastalarla aclarn izale etmenin tam vaktidir. Ekselnslarmca yksek sayglarmzn kabuln istirham ederiz. Constantinople 4 Ekim 1901. Bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie, Vol.III (1899-1901), ss. 270-271. Komitenin irtibatn salad belirtilen Kont E. de Keratry de mason ilerigelenlerinden olup Sultan Murad V hakknda bir kitap hazrlamtr. Bkz. E .de. Keratry, Mourad V Prince, Sultan, Prisonnier dEtat, (Paris: 1878).

152

153-

154

mektubun m etni aadaki gibidir;

Trk Masonlarndan Krala V. Murad in Bir Bavuru (zel Muhabirimizden) stanbul, aramba 3 Nisan, Aadaki ilgin mektup Trk Farmasonlar tarafndan Ingiltere Kral Ewarda gnderilmitir. Efendimiz, Adalet, hrriyet ve uhuvvetin muzafferiyeti iin gster mekten vazgemedikleri sempati nedeni ile ngiliz Masonlarna daima mte ekkir olan stanbuldaki Osmanl Komitesinin farmason yeleri, yarm yz yldan daha uzun bir sre masonluun ayn bnyev faziletlerim ycelten an l Kralienin lmn zntyle renmilerdir. Trk masonlarnn, dnyada varislie lyk en nl hkmdarlarn stn olan ve ngiliz masonluunun banda byk lider olarak aktif grevi gele cek iin ok deerli bir garanti olan asil Kralienin olunu kabul etmelerini itenlikle ummaktayz. ciz tebriklerimizi majestelerinin ayaklarnn altna sererken, phesiz ma jestelerinin dikkatinden kamayan ve ayrca en yce sempatilerinize lyk olan bir meseleyi kardee mtalalarnza sunma cretini gsteriyoruz. Majesteleri, ruhsal rahatszlk bahanesi ile eyrek asrdr hapiste tutulan, kendisi farmason olan talihsiz V. Sultan Muradm ilgin durumunu bilmekte dir. Majesteleri, talihsiz pdih bizzat tanma ve onu ycelten mmtaz ni teliklerini takdir etme frsatn bulmulard. Majesteleri, onun kendisine in safszca hazrlanan kaderden daha iyi bir akbeti ne kadar hakkettiini bil mektedirler. Siyasal zaruretleri takdir ederken, Trlye farmasonlar, tac ile birlikte
156

hrriyetini de kaybeden talihsiz bir imparatorun bahsedilen insafsz muha kemelerinin hafifletilmesinde sadece daha iyi muamele taleb etmek iin bu tedbiri almaktadrlar. Majestelerinden, bir siyas gr asndan deil, fakat bir insanlk mese lesinde ricada bulunma cretini gstermekteyiz. V. Murad iin hasta olsa da hi hr bir insann daim haklarn talep etmekteyiz. Majestelerinin, kendi saltanatlarm ykseltirken, majesteleri gibi veliaht iken dostu olduu ve acmasz kaderin kendisine bu asrn ehitler menkbesin de olduka zc bir yer ayrd bir kardein talihsizliini hatrlayacam byk bir arzu ile ummaktayz. Bu umut ile majestelerinin en ciz ve mteekkir kullar olmann onuru nu tamaktayz. Bkz. Daily Mail, 9 Nisan 1901, s. 5. BELGE: VII Belirtildii gibi masonlarn faaliyetlerinde grlen art, Sa
ray eskiden beri kukuland bu grup hakknda aratrmalarm yo unlatrmaya yneltmitir. Ancak, Rumeli mfettiliinin; cem iyet yesi olanlarn saylarnn fazlalm belirtmekle beraber; bu konuda Sarayn beklentilerini cevaplayacak bir m ukabelede bulunamadm gr yoru z: L

Rumeli Vyt- hnesi Mfetti-i Umumilii Aded Selnik Vyetrnin 5 Terin-i sn 323 tarihli tezkeresi suretidir. 21 Terin-i evvel 323 tarihli tezkere-i samiyeleri cevabdr. Mason cemi yetinin krk elli seneden beri Dersaadet ile memalik-i hnenin bir hayli e hirlerinde ve yirmi be seneden beri de Selnikde mevcud olduu cmlenin malmu bulunduu gibi be seneden beri bu havalide bulunduklar cihetle ce miyet-i mezkrenin vcdu zt- li-i asfnelerince dahi malm olmak lzm gelb ancak bunun mntesibleriin kimler olduu hakknda kanaatbah-i vic dan olacak hibir emare olmad muhakkak ve fakat burada Yahudilerden bir mikdarmn bu meslee salik olduklar ve Selnik erafndan Rahmi ve Midhat Beylerle Fazl Necib Efendinin de mason olduklar rivayet kabilin den mesmu ve mblt- diniyesi olmayanlara mason denilmek teden beri mttehiz bir det olduu ve biroklarma da bera-y istihfaf masonluk isnad edildii cihetle bunlarn hakkndaki isnadatm hangi neve dah olduu gayr- malm.... Bkz. BBA-Yldz Esas Evrak, 30/1190/51/78(1).
157

2.

Rumeli Vilyt- hnesi Mfetti-i Umumilii Aded 907 Mabeyn-i Hmayun Cenb- Mlkne Bakitabet-i Celesine, Devletl Efendim Hazretleri, Cevaben arz takdim klnan 4 Terin-i sn tarihli ve 798 numerolu ariza-i keriye lahikadr. Varaka-i ihbariyede mason olduklar mnderie bulu nan Selnik erafndan Rahmi ve Midhat Beylerle mektub muavini Fazl Necib Efendinin hl ve siretleri hakkmdaki malmat ve mtalalar Selnik va lisi devletl Paa hazretlerinden btezkere-i mahremne istilm olunmu idi. Mmaileyhmann erbb- sadakatdan olduklarna ve muhall-i sadakat hi bir hareketleri grlmediine dair cevaben alnan tezkerenin sureti leffen huzr-i sam-i fahimanelerine takdim klnm olmala olbabda emr ferman hazret-i men leh l emrndr. 12 evval 325 6 Terin-i sn 323. Rumeli Viiyt- hnesi Mfetti Hseyin Hilmi (Mhr) Bkz. BBA-Yldz Esas Evrak, 30/1190/51/78 (II). BELGE: VIII Szkonusu yaz aadaki g ib id ir : FARMASONLUK VE- TRK HTLAL Trkiyede alevlenen ihtilalin ilk anndan itibaren, kendimize, Farmason luun ihtilalde hi mi nemi olmadn sorduk. Bu lkedeki ilikilerimiz sebe biyle bunun byle olmadn hakl olarak dnmekteyiz. Bir mektuptan al nan bir cmle varsaymmz dorulamaya balad. Burada, yazarn Kanun-i Esas nin yemden iln hazrlklarmda yer almas sebebiyle mektup yazmak ta geciktii syleniyor. Biz 20-8-1908 tarihli saysnda Le Tempsda yaynla nan bir mektup araclyla daha da ak bir onaya mazhar olduk. Bu mektup, ihtilali hazrlayp yneten ttihad ve Terakki Comiyetinin nemli yelerinden Refik Beyle bir gazete muhabirinin Selanikde yapt bir syleiyi naklediyor. Bir ok dier yeden farkl olarak, Refik Bey asker de il, fakat Trk Liberalizminin ncs Mithat P aamn, Sultan Abdlazizin 875da katli nedeniyle, 1831de ldrlmesiyle son bulan srete Mithat Paay savunmu bir avukat. Mektuplamada Refik Beyin Paris Hukuk Fakl tesi rencilerinden olduu sylenmiyorsa da muhtemelen bu byle. Aada mektubun bir blmn sunuyoruz. Bu hzl aklamasn bitirdiinde, ona, bazlarnca da belirtilen Farma158

sonluun gelien olaylarda oynam olduu rol zerine bir soru sordum. Beni yle cevaplad : Farmasonluun, zellikle talyan Farmasonluunun desteini arkamzda hissetmi olduumuz dorudur. Selanikte bir ok loca mevcut: Bunlar* F ran sz Grand Orientma bal Veritas, spanyol Grand Orientma bal Perseveranza, ve Yunan Grand O rjentina bal Philipposdur ki bu sonuncusunun yal nz milliyeti bir amac vardr. Gerei sylemek gerekirse yalnzca ilk ikisi bize yardmc olup dayanak oluturdular. oumuz mason olduu iin bu lo calarda masonlar gibi toplandk, ancak aslnda amacmz rgtlenmekti. Ayr ca yelerimizin byk bir blmn bu localara aldk ki bunlar hem localar iin bilgi topluyorlard, hem de cemiyetimiz [ttihad ve Terakki] iin bir kal bur grevi gryorlard. Bir keresinde stanbulda, orada yrtlen gizli a lma hakknda nemsiz kukular belirmiti. Gereksiz yere, hafiyelerin oldu u sansna varlmt. Localar, gerektiinde, talyan Elilii araclyla gi riimde bulunaca umulan talyan Grand Orientma bavurmulard, te, olayla ilgili olarak, zaten ok faydal olan Farmasonluun destei. Biz uzun zamandan beri, drd ayn zamanda bir ok yesiyle bizim abo nemiz olan bu eitli localar tanyoruz. Ayrca spanyol Grand Orientma Ob.. altnda bal Perseverancia locasna kuruluundaki katklarmz yeniden anmsyoruz. te yandan, Trkiyede gncel olarak gelien olaylarn, bizim Farmason luk ve Dou Sorunu balkl makalede gelitirdiimiz programn uygulanmas olduunu <?znnde tutuyoruz. Biz, eer, P ariste mlteci olarak yaayan Jn Trk nder Ahmed Rza Beyden esinlenmemi olsak kahince diye nitelendi rilebilecek bu makaleyi, yeniden okuduk. Biz bu makaleyi, temel ilkelerimize uygun Masonik bir bak asndan hareketle, tm dini ve kavmi dnceleri gz nne almakszn Makedonyadakileri, blnm ve Trkler, Rumlar, Bulgarlar, Srplar ve Romenler adlar altmda birbirlerini boazlayan insanlar olarak grmek istemediimiz iin yazm ve demitik ki; Bizans mparatorlu unun Trklerce fethinden kaynaklanan kinlerin be asr sonra varolma hak k olamaz. Irklar kaynamken dini ayrmlar krklemek, insanlar gruplara blerek, gruplardan her birinin iktidar ele geirerek dierleri zerinde dik tatrlk uygulamak istemelerinin bahanesinden baka bir ey deildir. Katk sz bir Masonik Doktrin erevesinde, sonunda, tm Osmanllara artk tut saklk iinde deil, fakat zgrlk iinde eitlik dilemitik. LAcacia, ounluunun Rum veya Bulgar yanda olduu ve hi birisinin Trkiyenin btnln srdrecek adalet fikrini desteklemedii Paris ba snnda bu tezi alakgnll olarak savunan tek aylk dergiydi. Biz hakl k tk, ancak kendimize ihtilalde en ufak bir pay atfetmiyoruz. Sadece sorunu doru olarak grmenin onurunu ve nceden gereklemez bir son peinde ko an ve bo dleri savunan ayaktakm olarak tasavvur edilen Jn Trk P a r tisini desteklediimizi stleniyoruz.
(*) taly an G rand O rien tm a bal M acedonia R isorta ve Labor et Lux, 153

te yandan LAcacia Ynetimi 8-2-1903te, Doulu Hristiyanlar yararna dzenlenen gsterinin Dzenleme Komitesi bakan Bay dEstournelles de Constanta bir mektup gndermi ve burada, Avrupa iin Trkiyenin para lanmasndan kaynaklanacak tehlikeli sakncalar ortaya karaca ve Hristiyanlardan daha az ezilmeyen Mslmanlarn da Hristiyanlar kadar ilgiyi hakettikleri belirtilerek bu gsterinin ayrlk zellii knanmt. Daha sonra u cevab aldk : Sayn Yaz leri Mdr Yazmakla beni ereflendirdiiniz mektup iin size teekkr ederim. Size, gsterimizin, bir din veya bir millet yararna ve herhangi ezilen bir millet za rarna, ayrlk bir zellikte olduunu dndren bir yanh anlalmay d zeltebileceim iin bahtiyarm. Biz, tam tersine Mslman, Hristiyan, Yahu di veya Ermeni ayrmakszm tm ezilenler yararna bir gsteriyi sz konusu ediyoruz. Sayn Yaz leri Mdr en iten dileklerime inannz. dEstournelles de Constante Aadaki dnceyi de ekliyoruz : Biz, konumasnda Bay Jauresnin tm ezilenler iin eit himaye gr n gelitirdiini ve LAuroreda Bay de Pressensenin Dou Hristiyanlar ile ilgili tm tarafgirlie kar kendini savunduunu mahede ettik. Bu ise bizi, giriimimizin etkisini dourduunu dnmeyi mezun klyor. Ancak Bay Pressense hi phesiz Anti-masonluunun belirtisi olarak bu etkiyi belirtmeye yanamad. Paris basnnda yalnzca bizim, Trkiyede gelien olaylarn nceden ta rafmzdan ortaya konulan istekleri tatmin ettiini aklamaya, hakkmz ol duunu dnyoruz. O. PONTET.: Bkz. LAcacia, Eyll 1908, no.88-69, ss.135-138. BELGE: IX Belirtilen yaz aadaki gibidir: FARMASONLUUN TRK HTLALNDEK ROL ZERNE Aada yazl mektubu aldk: Thessaioniki, 11 Kasm 1908. Aylk LAcacia Dergisi Sorumlu Yaz leri Mdrne, Paris. Aylk LAcacia dergisinin Eyll saysnda, Farmasonluk ve Trkiyedeki htilal balnda, locamzn (R .:) yalnzca milliyeti bir amacnn olduunu belirten ve nceden Paris Temps da neredilmi bir yazmann bir blmnn sureti yaymland.
160

Le Tempsa gre bu niteleme, Macedonia Risorta locas yesi Refik Bey tarafndan ileri srld. Biz Masonluk Saygs gereince Refik Biraderden, locamz ilgilendiren ve kendisine mal edilen szleri, resm olarak yalanla masn rica ettik. Aada konuyla ilgili olarak, isteimiz zerine Macedonia Risorta locas araclyla bize ulaan Refik Biraderin metne uygun beyann sunuyoruz: Ben mlkatmda, ikisi talyan, biri Fransz, biri spanyol ve birisi de Rum olmak zere Selanikte be adet locann bulunduunu syledim. Fakat, locadaki toplant ve siyas meselelerle ilgili tartmalarmz hakknda konu madm. Btn beyanatm, Farmasonluk Komitesi mensubu olarak hepimizin de kolaylkla kabul edeceimiz bu anlam ile mahdut tuttum. nk, biz, b tn yelerin (aday) dierleri (FF.:) tarafndan ok titiz bir snava konu olu turduklarn dnm ve onlarn ahlk zihniyetlerine gvenmeyi gerekli gr mtk. Kesin olarak denilen budur ve arzu ederseniz sonu itibariyle, bunu neredebilirsiniz. Sayn Yaz leri Mdr, Refik Biraderin bu sarih beyanatn dergini zin gelecek saysnda nerederseniz size minnettar kalacaz. nceden tm samim teekkrlerimizle. Philippos R .: L.: adna Dr. D. MARGARITTI, Ven.: Bkz. LAcacia, no.71, Kasm 1908, ss. 321-322. BELGE: X Parisin yaratcs olduu szkonusu komitenin, belirtilen yazs
yaklak iki seneden beri aka iledii tezlerin bir sentezinden olum a k ta d r:

Lettres Ouvertes. A Sa Majeste Imperiale Le Sultan ABD-UL-HAMID Birinci Mektub Comite du P arti Constitutionnel Ottoman Constantinople Paris, 25 Ocak 1895. Efendimiz, Biltereddd, kendi kendimizi aldatmadan kabul etmemiz gerekir ki, Tr kiye hl-i hazuda zt- hnelerinin tahta clslarndan evvel emsali names/ bk bir buhran ile kar karyadr.
161

Bu vaziyetten tela den stanbuldaki Comite du P arti constitutionnel derin bir vatanseverlik hissine tabi olarak, zat- hnelerini bu vahim durum hakknda ve memleketin kar karya bulunduu mehalik hususunda tenvir etmek gayesiyle, dikkatle okumak ltfunda bulunaca ve re bulmakda ok ge kalnmadan tehlikenin bertaraf edilmesi iin gerekli tedbiri alaca umuduyla, zt- hnelerine birka mektub takdim etmei vazife addetmidir. Avrupa bugn mparatorlukda vukubuan hadistm seyrini ve bilhassa pyitahtta cri olan idareyi ok yakndan takib etmektedir; olaylarn gnlk seyrine ok zel bir dikkat yneltmekte ve Trkiyenin ilerine bir kere daha mdahale etmek iin sadece uygun zaman kollamaktadr. Memleketin halen marz kald bu kayg verici vaziyet, ekinmeden ifa de etmek gerekirse, on sekiz senedir sregelen otokratik ve mutlak bir reji min yarm asrda meydana getirilen reformlar ortadan kaldran ve m para torluun btn dar birimlerinde kargaa ve dzensizlii dorua kartan bir rejimin neticesidir. te, on sekiz sene nce ortaya kan ve gittike yaylan bu rejim 1878 de mparatorluumuzun paylalmasna sebeb olmutur ve gele cekte de memleketi uursuz olduu kadar tehlikeli bir takm hadistn kuca na itecektir. Zt- ahaneleri atalarnn tahtna kd vakit kendisinden evvelki iki selefi Sultan Murad ve Sultan Abdlazizin bilgelikleri sayesinde ok zengin bir mparatorluk, kalabalk, iyi eitilmi ve tam tehizatl bir ordu, snrsz sava levazmat ihtiyat, organize ve memlekete yarar bir filo, kusursuz alan bir dar mekanizma, iyi hazrlanm kanunlar, kullar arasnda sa mim bir ittifak, tek kelime ile mkemmel bir huzuru yaayan bir m para torluk bulmutur. Efendimiz, yeri geldike, istatistikler ve kesin resm rakkam lar ile hem mparatorluun, zt- hneierinin tahta ktklar gndeki durumunu orta ya koyacaz, hem de bugnk halini gznne sereceiz. Zt- ahaneleri by lece Trkiyenin ne kadar toprak, insan ve kuvvet kayb olduunu ve Avrupa nazarnda ve hatt Mslman lkeler nazarnda prestijinin nasl silindiini grebileceklerdir. Her eyden nce Sultan Abdlaziz ve Sultan Muradn iktidardan dme lerine yol aan esbaba majestelerinin nazar- dikkatlerini ekmekte fayda vardr. Halkn, bu iki hkmdarn anl saltanatlar zamannda serbesti iinde yaamasna ramen, btn Osmanllar yarm asrdan beri zellikle Abdlaziz zamannda Trkiyede icra edilen slahatn yetersiz olduu dier Avrupa g leri ve hatt bir zamanlar Bb-liye tabi olan devletlerle ayn seviyede ola bilmek iin getirilecek daha baka yenilikler olduu, asrmzn iebatyla da ha uyumlu halde radikal bir slahat sisteminin, btn halka adalet ve msa vat yayan, mutluluuna katkda bulunan ve milletin yceliini ve refahn salamlatran liberal kanunlarn temellerini atmak gerektii konusunda bir162

leiyorlard. Hkmdarn, mutlak kudretini ve memleket -ilerine karmas n, vkelnn mtekabil mesuliyeti ve milletin kontroln salayarak kstla mak gerektii kabul ediliyordu. Tek kelime ile, her OsmanlInn hayatm ve erafini garanti altna alan, namussuz grevlilerin zulmlerine ve suistimallerine ve bilhassa hkmdarn kendisinin kapris ve tutkularna kar koruyan kanunlar kartmak tarikiyle bu gerekletirilmelidir.
< *

Memleketin mmtaz simalar Trkiyenin asrlk messeselerinin halkn ihtiyalarna cevap vermediklerini, devletin istikllinin ve hatt mevcudiye tinin tehdit altnda olduunu grmenin skntsyla medeniyetin icbatna uy mak gerektiini uzun zamandr anlam bulunuyorlard. Vatansever duygular la ve bu duruma bir re bulmak iin, Abdlazizin dier Avrupa glerim misl alarak memleketi bir Meclis-i Mebusan ile donatmasn istemek ama cyla bir cephe meydana getirdiler. eriat- garra-i Muhammediyeye aykr hareket etmemek iin ileri gelen zevat- marirnileyha bu yeni messesatm eri erifin icbatna halel ge tirmeden teesss edilip edilemiyeeeini renmek zere lema-y kirma da dantlar. Bu aydn adamlar, mevzubahis yeni kanunlarda slmm kanun-i mukaddesecine aykr birey bulmadklar gibi, eriatn, Hkmdar-Halifenin _ memleketin btn mesaili hususunda milletin temsilcileri ile mveresini ve hukuk-i ahsiyeyi tanmasn bildirdiini beyn ederek bu slahatn ve hrri yetin yannda vaziyet aldlar. Din ve asker zevatn tasvibini elde ettikten sonra, Trkiyenin ileri ge len yce diplomatlar mteaddid defalar bu slahata hkmdarn dikkatini ekmilerdi. [O Reformlar ki], hkmete hem ynetilenlerin minnet ve sada katim, hem de Osmanl mparatorluunun btnln garantilemi ve varl Avrupa muvazenesinin korunmas ve sulhun devam iin vazgeilmez olan Trkiyenin prestij ve gcnn muhafazasn daima yrekten dilemi, Berlin andlamasmm imzaclar Dveli- Muazzamann sempatilerini salayacak bir teminattr. Cennetmekn Abdlaziz, herkl yapl, sarsmaz bir cesaret ve Trkiye tarihinde parlak hatrlar brakacak, yiitlik sahibi bir hkmdard. Kelime nin geni mansyla merut bir hkmdar olmamakla beraber, yine de liberal zihniyete sahipti. Vekillerine icraatlarnda ve btn devlet ilerinin yrtl mesinde tam bir serbesti tanrd. Buna mukabil, vekiller ise birbirlerine da nrlar ve ittifaklar olmadka hibir icraat yaplmazd. Abdlaziz vekille rinin kararlarn hibir zaman engellemedii gibi kararnamelerinde de veto hakkn kullanmamt. Bununla beraber Bb-linin ileri gelenleri bu tavizleri yeterli bulmaya rak, mevcut dzenin ortadan kaldrlmasn ve Osmanl pdihnn dier Av rupa hkmdarlaryla ayn dzeye getirilmesini salayacak, kendisine sadece yrtme gcn brakarak imtiyazlarn snrlayacak ve memleketi yavaa fakat kanlmaz uuruma gtren mutlak bir gcn istibdadndan kurtara cak bir anayasann ilnn istediler.
163

te yandan Abdlaziz, en aydn insanlarn kendisine mtemadiyen ver dikleri telkinata kulaklarm tkyor ve kendisinde bulunan yksek saduyuya ramen halkn ihtiyactm anlamyor, isteklerin meruiyetini kavrayamyor du. Kendi itibarm ve ahsm lekelemeden (tehlikeye drmeden) hareket edebileceinin mmkn olduunu dnemiyordu. Sivil asker ve din! ileri gelenlerin hereye ramen memleketin muhta olduu temel kanunlar yap mak hususunda alnmas gereken tedabir zerinde hemfikir bulunduklarm da unutmutu. Abdlazizin orduyu kendi tarafna ekme abalarna ramen, halk mutlakiyet karsnda zafer elde ederek mill iradeye kar koyan hkmdarn haFini iln etti. Bu hayrl ihtill hi kan dklmeden ve mparatorluk yl lklarnda unutulmaz bir hatra brakacak bir kolaylkla gerekletirildi. Efendimiz, Abdlazizin tahttan indirilmesiyle Trkiyede yeni bir devrenin balama s gerekirdi. Hi kimse, en saf olanlar bile Abdlazizin haline yol aan ne denlerin Osmanl pdihlarnca dikkate alnaca ve onlarn btn bir halkn isteklerine kar kmaya cesaret etmiyecekleri hususlarnda phe beslemi yordu. Sultan Murad, bu fikirde olan ilklerdendi, liberal ve dil atalarnn eref li adna lyk, kalbinde halk iin ycelik ve iyilik dolu duygular besleyen bir hkmdard. Btn millet, mslim ve gayr- mslim, tahta km snrsz bir coku ve sevinle karlad. Bu hkmdarn meziyetleri ve geni fikirli oluu tahta kndan nce de herkes tarafndan takdir ediliyordu. Halk, onun saltanatnn mutluluk ve refah ve memleketin son derece muh ta olduu huzuru getireceini mid ediyordu, fakat Allahn takdiri bu temenniyatm gereklemesine msaade etmedi. Bu sevilen hkmdar, kendisini mutlak bir istirahata mahkm eden asab bir hastala yakalannca, Bb- linin ileri gelenleri mparatorluun karlarnn korunmas iin ne yaplmas gerektii hususunda mdavele-i efkra baladlar. Murad yeniden tamamen iyi oluncaya kadar, taht- karara alnd. yerine bir naibin tayini

Majesteleri bu duruma muttali bulunduunda hemen Bb-li vkels ile mnsebta geerek, kendisine clsunun mutlak art olarak ileri srdkle ri Mill Merutiyet Programn kabl ettiini bildirdi. Bu program herkesin bildii gibi, bir Meclis-i Mebusan-> kurulmas ve vaadedilen reformlarn gerekletirilmesi temel prensibine dayanyordu. T ayini iin memleketin ileri gelenlerinin nezdindeki teebbstnn yansra, Dvel-i Muazzamanm stan buldaki temsilcilerinin de muavenetini salam, ve onlardan bu destei taleb ederken, tahta knn onaylanmas durumunda memleketi vkelnn kendisine art kotuu yeni te ri.messestla donatmaya sz vermiti. Sonu olarak, Majesteleri sadece halkna kar deil, fakat ayn zamanda Berlin Andlamasm imzalayan glere kar da, milletin kendisine hediye et
164

tii tacn karl olarak memlekete ak bir taahht altna girmiti.

Kanun-i Esasyi verecei hususunda

Bu andlama mucibince, Majesteleri seimlerin yaplmasn ve daha son ra da Mill Meclisin (Meclis-i Mebusanm) toplanmasn irde buyurdular ve Bb-li memlekete getirilen yeni messest yabanc glere bildirdi. Oysa, hkmdarn hareketlerinin millet tarafndan kontrol edildii me rut bir rejim sadece hkmetin dizginlerini deil, fakat zellikle mliyesini de ele geirmek isteyen mutlak ve despot bir hkmdarn holand birgey olmazd. Hametmeb, Gcnze gitmesin, saltanatnzn byk kara lekesi, en alaka, en ac masz ve en iren hareketi olan 1878 hkmet darbeniz Trkiye tarihinde ac bir hatra olarak kalacaktr. Memleket bugn Meclis-i Mebusann payitahtnzda toplanmasn hangi esbaba mebni irade buyurduunuzu bilmektedir. Bu majestelerinin yeniden mill iradeye ramen memleketin mutlak hakimi olabilmesi iin milletin en mmtaz ve liberal insanlarn tutuklatmak onlar Avrupann gzlerinden uzak, mparatorluun en cra kelerine nefyederek, sefil ve acmasz bir lme terketmek amacyla yaplmt. Majestelerine takdimle erefyb olacamz mteakkib mektubta, Sir Henry Layardm, 27 Nisan 1880de hkmetine yollad ve Mavi Kitapda neredilen, Trkiyenin kt giditmdan ve zt- hnelerini mparatorluun iine dt k durumundan ve marz kald felketten kurtarmak iin tek re olan teri messesatm memlekete yeniden kazandrlmasna zorla mak iin Berlin Andlamasm imzalayan glerin mdahelesi gereine dei nen mesajndan bahsedeceiz. Bylece Majesteleri, stanbul Comite du parti constitutionnel in dikkat lerine sunduu, memleketin kritik durumu hakknda hibir mbalaya ka madna kesinlikle kani olacaklardr. Majestelerinin tahtnn ayaklar dibine en derin kranlarmz brakrken, Majestelerinin en en mtevazi ve en sadk hizmetkrlar olmakla erefyabz Le Comite de Paris du P arti Constitutionnel Ottoman Constantinople Bkz. Paris Bykelilii Arivij D. 176.

165

BELGE: XI Saygl bir dille kaleme alnan szkonusu m ektup, m etinde e

itli yerlerde baslan gazeteler adna kaleme alnd eklinde bir ifade tayorsa da, altndaki imzalar bunu tekzib edici ve iaret ettiim iz ei limi ortaya koyucudur:

Serbest Osmanl Basn Tarafndan Zt- hne Sultan Abdlhamid Ha- Saniye Arzeden Muhtra Efendimiz! Mill istikllin, byk haric mdahale dalgalarnn sular altnda kalmak tehlikesiyle kar karya olduu, uzun zamandr ihml edilmi olan Ermeni meselesinin vahim bir mahiyet kazanarak Zt- ahanelerini hakl olarak megul ettii u sralarda aada imzalar bulunan [biz], Paris, Londra, Ce nevre, Bulle, Atina ve Msrda Arapa, Trke, Ermenice, Franszca, ngi lizce olarak yaynlanan serbest ve mstakil Osmanl gazetelerinin yneticisi, yazar ve kollaboratrlerine slmn yce halifesine sayg ve hrmet dolu bir ifade ile imparatorluk idaresinin re bulunmaz zayfl, vicdanlardaki kar klk, yksek memurlarn skut-i ahlk, umum asayisizlik, eyltda cari olan kargaa, Zt- hnelerinn kendilerine devrettii yetkiyi bize zulmet mek iin istiml eden idarecilerin istibdad, her derece ve seviyedeki memu rinin dillere destan tefessh etmi hli, yce tahtnzn ayaklarna kadar her yeri krp geiren keyfilik ve nihayet sadk kullarnzn menafiini tehlikeye dren, Avrupa sulhun rahatsz eden, Majestelerinin huzurunu karan ve Osmanl memlikinin istiklli ve tisini cidd biimde tehdit eden gelimeler nokta-i nazarndan acnacak hli ifade etmek mseadesini ltfetmenizi arz ederiz. Bu hakl ikyetleri yce Halifeye iletirken ve sefaletin ykn ve ida recilerin zorbalm hi yaknmadan tayan bahtsz halklarnn sitem ve zdrablarm dile getirirken, Zt- hneleri iin Allaha dua eder ve Cenb-J Hakdan Hanedn- liyenize sadakatlarnm duygulandrc nianesi olarak mutluluu iin dileklerde bulunurken, serbest basn sadece mme menfaatini ve Devletin azametini dnmektedir. Bu, son derece zeld ve son derece sadk, fakat btn dnyann en terke dilmi ve yzst braklm halklar zorbalar ele vermek iin seslerim dahi ykseltmeye cesaret edemezken, hkmet yetkilileri ise zalim boyunduruk larna tam bir teslimiyetle boyun emeyen ve eia icraatlar karsnda az n amaya kalkanlardan almada son derece hzl davranmaktadrlar. Dier cihetten, en ar mczata maruz kalmadan kuramayaca bir bask altnda bulunan mahall basn mecbur olarak ses kartamamaktadr. Bu [durum], biz cizne kullarnz haric-i memlekette kavutuumuz hrriyetin himayesinde hayrl mcadeleye devam etmek ve mparatorluun tealisi ve bahtsz vatandalarmzn kaderinin slh yolunda istekle almak amacy la vatanmz terke mecbur etmitir.
166

inde bulunduumuz, ac artlar altnda Zt- ahnelerine belirtmemize izin verilsin ki, yce amalar istikametinde, saltanatlarnn bidayetinde iln edilen Kanun-i Esasfnin hayrl tesirini askya almay uygun grdklerin den beri btn hrriyetlerimizi, Seleflerinin zamannda sahib bulunduumuzlar dahi kaybettik. Bunun neticesinde uygunsuzluklarda art oldu ve kendi balarna kalan memurlar, Zt- hnelerinin kullarna kar olan hsniniyetlerini tanmazlktan gelerek zayflara kar her zamankinden daha edid davrandlar. Halbuki Kanun-i Esas, itimadnz bu ekilde ktye kullanmak cretini gsterenleri ele geirmek ve suiistimallerine ve kanl smrlerine kar kendimizi mdafaa etmek iin sahib olduumuz yegne vastayd. Gazetelerin gerei nerine mseade edilmeyen bir memlekette, halk ka nunlarn m eriyette bulunmas halinde cidd biimde mcazata maruz kala caklar icraata byle bir durumla karlamakszm girien bir avu kstahn insafna braklmtr. Fakat, idarede hibir kontroln olmay Majesteleri nin de kabl edecekleri gibi en kav kanunlar dahi hkmsz klar ve halk mdafaasz brakr. Bu kritik duruma iyi gelecek tek re, ciz fikrimizce idarenin muntazam ileyiinin vazgeilmez yolu, hkmetimizin kudret ve telisinin ana prensibi ve halklarmzn, mutluluk, haysiyet ve emniyetinin tkenmez kayna Kanun-i Esasrin yeniden tesisi ve Osmanl Parlmentosunun almasdr. Milletin temsilcileri, Zt- hnelerinin taht etrafnda biraraya gelerek huzur iinde kendilerini ilerine verebilecekler vc Devletin tealisi inin vke lmz ile ibirlii yapabileceklerdir. ite bu inanladr ki dorudan doruya Zt- hnelerinden, hayatmz adadmz, her zaman sarslmaz bir cesaretle mdafaaya devam edeceimiz ve vatanmz kalkndracana inandmz davay ele almak ltfunu gster mesini dilemekteyiz. nanyoruz ki, btn Avrupa devletlerinin azametlerini ve gelimelerini borlu olduklar merut rejimin yardm olmadan, haric mdahale lkemiz de durmakszn kendini gsterecek ve son kurtulu ansmz da yok edecek tir. nk, Efendimiz istillimizi kaybettiimiz gn hereyimizi kaybetmi olacaz! Zt- ahaneleri btn bedbahtlklarmzn mebdei olan bu uursuz rejimi srdrerek anl atalarnn mirsnm rmesine elbette izin vermeyecektir. Allah, Zt- hnelerine, hrriyet akn ilham etsin ve mparatorluumu zun kurtuluu yolunda harcayaca abalar kutlu olsun. MZALAR H. Ganem Croissant [-Hil]in Yneticisi Sadaret Oda-i Tercme sabk ketebesinden Osmanl Parlmentosu Suriye Mebusu Paris Sarruf Nimr ve Makarus Al-Muk a tt am m yneticileri

167

Civanpir [Selim Faris] Hrriyetin Yneticisi Londra

Emin Emir Arslan Kef-I-Nikabm, Yneticisi Lbnanda eski kaymakam Paris

Alexandre Schahine LOpinion Pubiquein Yneticisi Kahire (Msr) S.S.Sarkis Al-Machirin Yneticisi Kahire (Msr) Negeeb Al Jawiche dAn-Nabrassn Ynetici ve M uharriri skenderiye (Msr)

Kendilerine Katlan : Cleaanthes Phippes Helowan-les-Bains (Msr) M.J. Gabriel Kahire (Msr) Michel Hakim Kahire (Msr) Nessib Philippides skenderiye (Msr) E.S. Vitai Kahire (Msn>

D.E.Yakub Kahire (Msr)

S. Attieh Kahire (Msr)

Bkz. Paris Bykelilii Arivi, D.176. BELGE: X II 19 Ocak 1897 tarihinde Sir Philip Cttrrie ile .snfnn sekin
bir simas olarak nitelendirdii bir molla arasnda yaplan grme bu kritik tarihte szkonusu grubun dncelerim yanstmas bakmndan son derece nemlidir :

Suret Memorandum Bu memorandumda zikredilen grler; Trkiyede muhtemelen kendi s nfnn sekin simalarndan, nl bir mollaya aittir. Kendisi, babas gibi ve zir rtbesine msavi bir statye sahip olup, dedesi de (bir) eyh-l-Islmd. Liberal grlere sahip olmas, Sultan tarafndan sakncal iln edilmesine, sk gzetim altna ahnmasma neden olmu, ancak, belli bir kesimde yarat t n ve tesir nedeniyle hkmet onu tutuklamay gze alamamtr. Bu ara da, bu molla ile nceki memorandumda grlerini aktardm kiinin gr melerinin irade-i seniye ile engellendiini de belirtmek isterim. Molla lkenin geleceinin, tamamen Saray ve Bb-li arasnda gemek te olan mcadelenin sonucuna bal olduuna iaret etmektedir. u anda h kmetin ynetimi devletin bilinen nezretlerince icra edilmez. Bununla bera ber yaratan her sama sorun Sultana yklenmektedir. Oysa nazrlarn hep si be para etmez insanlardr. Bundan baka lke istibdat altnda olup, hr riyet atei ile hareket eden kimseler ise ya derhal srgne gnderilmekte ve-ya stanbulda zararl faaliyette bulunmamak koulu ile ok sk ekilde gz altnda tutulmaktadr.
168

Sultan Abdlhamidin tesis etmi olduu gibi bir mutlak otokrasi, hk met etmeyi halkoyuna brakan slmiyetin ruhuna da aykrdr. lema hal kn szcs durumundadr ve hatt Sultanm iradesi, eyh-l-slmn fetvas karsnda nemsenmemektedir. Bugn dahi geerli olan bir gerek, Sarayn kontrol edemedii tek kurum Fetvahnedir. Sultan Mahmud dneminde, mcadele Sultan ve lema arasndaki eliki eklinde biimlenmiti ve kinciler, ok gl bir hale gelerek Sultan tarafn dan imha edilmelerine kadar Yenieriler tarafndan kontrol edildiler. Sarayn yetkileri, Sultan Abdlmecid tarafndan iln edilen Glhane Hatt- Hmynu ile kat bir. ekilde tahdit edildi. Onu beynelmilel bir vesi ka haline getirmenin ve Sarayn keyf ynetimine kar bir tehdit unsuru olarak kullanmann ehemmiyetine vakf olan Reid P aamn istei ile bu ve sika byk devletlere bildirildi. O dnemden, li ve Fuad Paalarn lmle rine dein geen srede ve hatt Sultan Abdlazizin saltanatnn ilk yllarn da hkmet etme ilkesi, Sultan ile Sultanca onaylanan sorumlu bir hkmete dayanmaktayd ki, halk bu karlkl ikblden honut kalmt. Ancak, Fuad P aamn lm ve Mahmud Nedimin iktidara geliiyle balayan fesat, Abdlaziz idaresini tedricen hogrszle itti ve kendi haPi ile neticelendi. Saray tarafndan ynetim sistemi, Kk Said P aanm Sultanm ba da nmam olduu dnemden bu yana mevcut saltanat tarafndan gelitirilmi tir. O dneme kadar nazrlarn raporlarnn Saraya gnderilmesi Sultan'm bilgisine arz ve irade biiminde beliren onayn almak iin gerekirdi. Ancak, Glhane Hatt- Hmynu ile birlikte ynetim sorumluluu devletin nazrla r zerindeydi ve Sultanm iradeleri nazrlar iin formalite ve tavsiye nitelii ne brnd. zgn bir kiilie ve mteebbis bir ruha sahip olan Said, na zrlarn kararlarn deitirmeye ynelik sistemin temellerini att. Kendisi sadr-zm olduunda, nceden oluturduu sistemin mahzurla rm gren Saidin sistemi deitirme abalar sonusuz kald ve bu sistem imdiki Sultanm bizzat mdahalesi ile Bab-linin fonksiyonlar asgar d zeye gelene dek olgunlatrld. imdi Sultan evresini rveti, ahlksz, sahtekr bir zmre ile evrele mitir, Devletin tm ileri Saray iinde grlrken, her mesele Sultana etrafmdakilerin bekleyilerine uygun bir biimde anlatlmakta, bu ahslar Sul tan zerindeki nfzlann srdrebilmenin bir yolu olarak d a ; onun endieleri ni demekte ve kendisini lkenin gerek durumundan bihaber brakma husu sunda dikkatli davranmaktadrlar. u an iin mutlaka ve mutlaka yerine ge tirilmesi gereken ey; Sultann etrafndan kendisine etkide bulunanlarn uzak latrlmasdr. Ynetim grevi mutlaka sorumluluk sahibi nazrlara tevdi edil meli ve Saray etesinin beli krlmaldr. Ancak, byle bir sonu Trklerin kendi balarna yapacaklar abalarla gerekleemez. dare-i rfiye (istibdad) ve tenkil u anda yle bir dereceye vsl oldu ki, u anda Mslmanlar kprdayacak durumda deiller.
169

u anda ortaya kan frsat, Trk toplumunun daha aydn ksm tarafn dan verilecek yardm olmakszn belirebilir. Eer bu frsat karlrsa ve ho nutsuzluun yaylmasna seyirci kalnrsa; sorunun bar zm glee cektir. lema, seslerini duyurabilme imknna u anda sahip deilse de; yi ne de lkede nemli bir gce sahip. lkede varolan, anarik ortamn yarat t tehlikenin bilincinde olup, lkenin yeniden inas, refahn, huzur ve em niyet ortamnn yeniden tesisi iin zellikle ngilterenin; bir kara dayan mayan; yardmlarnn gerekliliine inanyorlar ki, bu yardm baka bir g yapamaz. Molla bu duygularn tm medreselerde hakim olduunu belirtti ve 1895 de Sultanm basklar ifade edildiinde ngilterenin stanbula bir filo gnder' memesinin znt ile karlandm ifade etti. Halbuki bu btn meseleleri halletmi olacakt. ngilterenin bu frsatta Ruslarca aldatld izleniminde olduunu, Sultann kafasnda en kt etkileri yaratan bu iki arada bir derede siyaseti nin baka trl izah edilemeyeceini syledi. lkedeki umum vaziyetin slah edilmesinin tek yolu, Saray etesinin or tadan kaldnilmas ve lkede hkmet (etme) grevinin; gvenilir, sorumlu luk tayan vekillere tevdi edilmesidir. Molla, Midhat Paa anayasasnn gn deme gelmesine pek tafraftar deil. Parlmentonun halkn bnyesine uygun ol madm dnmekte; ancak balangta baz suistimalierin domasna yol asa da parlmanter yaamn halen srp gitmekte olan tiranlktan ok da ha iyi olacan ileri srmektedir. Eer bu umum honudsuzluun daha fazla yaylmasna seyirci kalnacak ve yaknda gelecek olan d yardmlar sistemin deitirilmesini salamaya caksa, Sultan tam zamannda tahttan indirilmelidir. Mamafih, bu byk cefa ve kan dkm olmakszn gerekletirilebilecek gibi deildir ve Mollann kanaatince bir ihtill iin yaplacak plnda Rusya her halkrda baz protes to edebilecei noktalar bulacaktr. Ulema Trkiyeye Rus mdahalesinin an lamnn farkndadr ve bundan dehet duymaktadr, fakat onlar, Osmanl m paratorluunun bekasm istedii ve de Kralienin, Hintli tebasmdan dolay slamn kaderiyle ilgilendiini dndklerinden ngilterenin mdahalesini memnuniyetle karlayacaklardr. Trkiyede ynetimi gerekten slah ede cek kapasitede adamlar vardr. Dierleri iinde Kmil Paa, Said Paa, Muh tar Paa, Sadk Paa ne karlar, fakat Saray, hareketlerini kontrol altna aldndan beri hibir ey baaramayan en muktedir Nazrlar ancak Dvel-i muazzamann yardm ile krdabilecek Sarayn gcne kar; faaliyetleri, Rus istilsn douracak bir i savaa neden olabileceinden bu yardm olmakszn hibir i yapamazlar. stanbul 19 Ocak 1897 Bkz. PRO/F.O. 78/4806.
170

BELGE: X III Salisbury'e gnderilen szkonusu mektup br bror niteliin de olup; Hrriyet - bunun nemli paralarm neretmitir. zellikle, n
giliz mdahalesinin beklendiinin belirtildii ksmlar B. X U de verilen raporda mollann fikirleri olarak anlatlan dncelerle byk bir para lellik gstermektedir. Bu derlemenin nemli ksmlarnn transkripsiyo nu aadaki g ib id ir:

Vatanpervern- slmiye Cemiyeti ve Lord Salisburye Ak Mektub Milord, Zt- .istineniz ahiren parlmentoda i ra d etdiiniz bir nutukda Anadolu da ekk-i desayisi bis oian hdiselerin fezlekesi srasnda : ngiltere o felketleri tevkife nafile say etdi. Bu hl iki kavmin hasb-eltaassub arbedelerinden tevelld edb hal bu ki bu felketlerden dolay pdi h mesul addetmemek gerekir demidiniz. sndatda bulunduunuz o iki kavmden birisinin birka meb'usunun zt- silnenize ita-y cevb etmelerine mseade buyurunuz. Bunun in m-sabaka rc etmeliyiz. Bugnk Yunan hkmet-i sagirasm tekil eden Yunanistan ale-t-tedric ihrz- arazi ederken vukubulan mukatelt srasnda vaka tarafeynden irtikb- taaddiyat olundu. Fakat, Moranm haricinde ve Cezair-i B ah ri Sefd'de bulunan Rumlara hi Mslmanlar tarafndan o yolda su-i muamele edildi mi? Memlik-i. Osmaniyenin Rumeli cihetinde ve Anadolu havalisinde mtemekkin bunca Rum cins mezhebinde bulunan ahali huzur asayi zre yaayarak mesudiyetde daim olmadlar m? Halbuki o zaman saltanat- seniye imdikinden daha ziyade kav ve umur -i dhiliyesine Avrupann mdahalesi bugnk mdahalesinden pek az idi. te grlyor ki, OsmanlIlarn unsur- slm kend evket ve kuvvetine im dikinden daha ziyade mstenid olduu halde zt- silneleri tarafndan atfolunan taassub kendilerinde mevcud deildi. Geen Rus-Osmanl muhaberesi srasnda asakir-i Osmaniye kendilerinden [faik] bu kuvvet tarafndan bozulub stanbula doru ricat ediyordu, mdi, hn-i ricatlerinde reh-i rastlarn da bulunan Hristiyanlar katlim etder mi? Hayu askerlerimiz hibir vakit bir kimseyi ta zib etmediler. Bundan m aada Rusya istilsna dr olan Ru melili slm aileleri bir it-i edidin evastnda ve bir hl i peride stan bulu bulabilmek midiyle dmanlarnn istilsndan gzerghlarnda bu ka d ar teleft brakarak ve divne gibi olarak kayorlard. Bu manzara-i hevlnk kendilerinin taassublarm tahrike kfi iken Hristiyanlardan hibir kimse ldrlmedi. ne Cemiyetleri tarafndan verilen bir dilim ekmee arz- ihti ya eden ve stanbula ylub kalan seksen bin kadar muhacirinden hibirisi o yolda icra-y taaddi etmedi. Hl byle iken acaba Ermeni meselesi zeri ne mi slm taassubu galeyan etdi.
171

Bu noktay dahi tedkik in sabakat bid olmayan vukuata rcu etmeli yiz. Ermeniier, Kiirdlerin yamakrlklarndan ve hususan memurin-i hk metin cerr-i nkd etmesinden ekva ediyorlard. Bu ikyetler tamamyla hakl idi. F akat acaba zt- silneleri bu taaddiyatdan ehl-i slmn masun olduu zehabnda mdrlar? Mslmanlar, Hristyanlar kadar muztarib olduk lar halde yalnz Mslmanlarn tazallm [mu] hkmt- mahalliye tarafn dan kapadhveriyordu? Ve her ne zaman Bb-liye Saray a o yolda bir ikyet geldi ise Pdih istimama veya bunlarn bir kimse tarafndan tetkik ve r yetine mmanaat etdi, Mslmanlar ise ecnibe mracaat etmediler. Bu da ancak, arzu etmemelerinden deil ecrrib ile muhaberatn vesatetine malik olmadklarnda ve kendi ikyetlerinin nlar tarafndan istima edil* miyeceini zannetmelerinden idi.... Lkin Lord Hazretleri, bizim merutiyetimiz yokdur ve Memlik-i Osmaniyemize n verenler pdih tarafndan Mekkeye srdrld ve orada...... Pdihn hep korkusu edyn- muhtelifeden olan teb'as arasnda bir itila fn vcda gelebilmesinden ibaretdir. Her bir namuslu hkmete matlb olan byle bir itilfdan padiah nin korkmu olsun? nki, Ermeniier, Mslmalardan daha ziyade vesaite ve Avrupa ile daha ziyade revabta malik olduklarndan dnyann en gzel ktasmdan birisini cehenneme dndren bu tarz- mlevves hkmeti ifnaya medr olacak esbb istihslde yekdieriyle ittihad edebiliyordu. Zt- silnenize arz etdiimiz bu hakayk bir.gn gelb bitaraf tevarih tasdik edecek ve gsterecek ki memlikimizin Asya cihetinde bir seylbe-i hn hs eden bu karda kavgas slm taassubundan deil ancak tac- hilfeti tezlll ve telvis eden bu m aks ve mecnun hkmdarn tedbir-i gaddarnesinden neet etdi... Bugn ahvl o kerteye vard ki ahali mdahalt- ecnebiyeye kar kendi sinde mevcud olan hissiyt- miiliyeyi artk berteraf edb pdihn ml-i mdhiesini tevkif in ngilterenin mdahale-i m aneviyesini arzu etmee balyorlar. Ama, bu yolda hibir ey yaplmad. Ve Lord Rosebery bir meslek-i mukaddimne ittihaz eyledii zaman zt- silneniz bir kimse iler hareketden evvel nihayetine- isl eden esbbm noksanszlndan emin olmal dr diyerek istihfafda bulunmudunuz. Biz yalnz olduumuzu biliyoruz. Ama Allah- azm--andan miz ve vatanmz hakknda muhabbetimiz uhdemize terettb eden rasnda bize daha ziyade kan bahasna oturacak ve fakat rru paca lykyla bilinmeyen veya bilinmek istenilmeyen mtegallib mzn mmetimize celb etdirdii rdan bizi tathir edecekdir. olan midi tedbirin ic daha Avruhkmdar

Bkz. Hrriyet-, no.56, 16 Austos 1896-4 Rebiylevvei 1314, ss. 1-3.

172

IV

OSMANLI TTHAD ve TERAKK CEM YET'NN 1899 - 1902 ARASINDAK ORGANZASYONU VE FAALYETLER
CEMYETN KURULUU VE LK FAALYETLER : Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin aslnda pek ok muhalefet rg tnn eitli hareketleri rgtlemeye alt bir dnemde ortaya ktm evvelki blmde inceleme imknm bulduk. imdi zerinde durmamz gere ken husus; bu rgtn kuruluu ve organizasyonu ile ilk faaliyetleri olmal dr. Bu cemiyetin kuruluunu 1889 tarihine kadar geriye gtrebilmemiz mm kndr. Zihniyet uyumazl nedeniyle muhalefetin kalesi durumuna gelmi olan okulda; Mekteb-i Tbbiyede; bu yolda ilk almalarn baladn ma hede ediyoruz. Tm okullarda ve hatt dadilerde be grlmeye balanan bu muhalefet hareketleri;1 daha ziyade bir zihniyet sorunu olarak ele alnma ldr, ki ilk blmde bunu ayrntl olarak inceledik. Mekteb-i Tbbiye; bu alanda zellikle biyolojik materyalizmin geni olarak ilgi grmesi sonu cunda; realitede var olan ile dlenebilen ve arzulanan idealler arasndaki farklln uuruma dnt bir fert yaratlmas hususunda en n sray alan bir kurum olmutu. 1880'lerin ortalarndan itibaren bu okulda, ynetime kar rgtl bir mu halefetin yararlar konusunda eitli grmelerin, renciler arasnda yo un tartmalarn yapldn izliyoruz. Nitekim, bu kurumdaki faaliyetler so nucunda, daha ismi dahi konulmadan, bylesine bir grubun eylemleri, dier okullarda da heyecanla anlatlan bir mevzu olmaktayd.2 1888 den itibaren bu

(1)

(2)

rnek olarak bkz. Baz H usus radeleri Havt D efter, B B A -Y ld z Esas E vra k, 24/11/162/V I. no.13. 15 Tem m uz 316. zerinde b irb irlerin e yazdklar m uzir m ek tu p lar b u lu n an idad talebelerinin sorgulam alaryla ilgilidir. Leslovikli M ehm ed Rauf, ttih a d ve T era kki C em iyeti N e di?, A hm ed Saki M atbaas, (D ersaadet:1327), ss. 12-13.

konunun tartlmas okulda genel bir yaygnlk kazand.3 Daha sonra brahim Temo ile shak Sktinin yapt n grmeler4 sonrasnda; bu talebeler konuyu kendilerine yakn olarak grdkleri iki talebeye; Abdullah Cevdet ve Mehmed Reid ile onlara hemen katlan Konyal Hikmet Emine anca ce miyetin kurulmas konusunda ilk karar alnm oldu.5 21 Mays 1305 (3 Hazi ran 1889) tarihli bu toplantdan sonra ttihad Osman adn alan cemiyet k sa srede okul mehafilinde bir efsane niteliine brnd. Dnemi anlatan bir mektuptan nakledersek:
...1307 (1891) tarihinde... talebe arasnda kulakdan kulaa esraren g iz bir takm eyler fsldanyordu. Meer gizli bir cem iyet-i siya siye teekkl etmi f Fakat nerede? N e vakit ve ne iiin? Btn bu suallerin bir cevab yokdu. Bunlar esrarengiz m ahiyette birok ma'rlar gizliyordu... C em iyet nazarmda deta mukaddes gibi bir ey d i...6

dier okullara da yaylan7 bu efsanev hava olduka yararl olmakla birlik te, cemiyetin yaklak iki yl sreyle hibir faaliyette bulunmadnn da nemli bir gstergesi olmaktadr. Bu aradaki tek faaliyet, okulun nndeki odun ynlar zerinde yaplmasndan dolay, Hatab Kraathanesi timai adn alan bir toplantnn yaplmas hareketin baz Tbbiye talebelerine an latlmasndan ibaret kalmtr.8
C evr [M ehm ed R eid], nklb Nin ve Nasl Oldu?, M atbaa-i tihad, (M sr:lU09). s. 26. (4) S [erafeddin M am um i], Tohum ve Sem ereleri, M everet, no.6, 6 R a m azan 1313-15 ubat 108, s. 3. (5) Bu to p lan tn n ta rih i (21 M ays 1305) bizzat brahim Temo tara fn d an v e rilm ektedir. Bkz. b rah im Tem od a n -K arl Sssheim a tarihsiz m ektup m s veddesi, A r k iv i Qendror, 19/31//108-110. Bu konuda ilk to p lan tlard an iti b a re n iin iinde olan sh a k S k t ise k u ru lu y a da ilk grm elerin b a lang ta rih i olarak 1306 (1890) ta rih in i vererek durum u yle an la tm ak ta dr: -...Bu cem iyet bin yz alt senesi M ekteb-i Tbbiyede tekil olunm udur. Tekil edenler be, d rt kii idi. B irisi bendeniz, dieri Rom anya da b u lu n an D oktor A rnavud b rah im Efendi,, ncs Isp artal H ikm et E fe n ii ism inde birisi olub m teverrim en vefat eylem idir. B ir dieri de A b d ullah Cevdet Efendi idi.... sh a k S k tinin, D ahiliye N azr M em duh P aaya gnderm ek zere kalem e ald, ariza m sveddesinin kopuk birinci sahifesi, A rk iv i Qendror, 19/104//214/1, Buna karlk, 21 M ays 1305 ta r i hinin k u ru cu lard an birisi tarafn d an yazlan ilk k ita p ta da kabul edildii grlyor. Bkz. Cevr [M ehm ed R eid], n kl b ..., s. 26. (6) D oktor M ekkeli S abri Beyd en-A bdullah C evdete, Le Mans, 27 H aziran 1931 ta rih li A rap harfli m ektup, s. 3. A bdullah C evdet B ey E vrakt/ zel A r iv. Sayn Gl K arld a dan salanm tr. (7) Leslovikli M ehm ed Rauf. ttihad ve T erakki C em iyeti..., ss. 13-14. (8) B kz.K farl] Sssheim , Abd A llah Djewdet,s> Encyclopaedia of slam2 -Su p p lem ent (1938), s. 56. 174 (3)

Nihayet, rgtn bu ekildeki faaliyetinin fazla bir anlam tamadnn farkna varlmas zerine; eitli gruplar ile temasa geme ve mektep dn dan ye kaydna balama konusunda eyleme geildiini gryoruz. Bu evre den snrl katlmn salanmasndan sonra yeni durumu grmek zere n cir Aac timai ad verilen ve oniki kiinin katld bir toplantnn organize edildiini izliyoruz.8 20 Temmuz 1891 tarihinde brahim Temonun giriimleri ile Edirnekap dndaki Midhat P aa bahesinde yaplan bu toplantnn ilgi ekici noktas, yksek dereceli bir memur ile bir gazetecinin de bu toplant ya katlmasdr.so Adliye Nezaretinde grevli olan Ali Rd Beyin toplan t bakanlna getirildii11 bu itima sonucunda ...her hafta muntazaman ve fakat muhtelif mahallerde bilictima mzkere etmek, mkemmel bir nizm nme-! dahil kaleme almak zere bir heyet-i idare teekkl etdi. nelerin muntazaman cem, znm mensub olduklar ube ile ubedeki sra numerosunu gstermek zere deftere kayd, her bir zya bir numero veril..mei nin karar altna alndn mahede ediyoruz.11 Grld gibi, bu toplantdan itibaren ttihad- Osman Cemiyeti, artk rgtsel bir yapya kavuma abas iine girmitir. Ortak emelleri paylaan ikyetiler durumundan, aralarnda stat farkllnn bulunduu hiyerarik bir rgte doru gelimenin varl, ak bir biimde gzlenmektedir. Kuru culardan brahim Temo'nun ..biraz sonra yni ubeler kuvvetlendikde on ikiler itimai denilen ilk itima eklinde bir ifade kullanmasna baklrsa1 3 , zellikle dier okullardaki destekleyici hareketlerin gelitii tahminini yrt mek kolaylaabilir. nk, bu tarihte henz yurt d ile bir temas kurulmu olmad gibi, stanbul iinde mahall tekilt da szkonusu deildi. Bu toplant sonrasnda yelere ube ve sra numaralar verildiini gr yoruz. Temoya verilen 1/1 eklindeki koda bakarak ,14 az da olsa bir stat farkllamasnn yaratlmaya alldn syleyebiliriz. Hcreler ve numara datmndaki zellikler gznne alndnda; baz aratrmaclar tarafndan ileri srlen 15 Carbonari rgtlenme modelinin temel olarak alnm olma
Bu toplantya, On ikiler itim ai veyahut ilk rgtler dndakileri ifade eden D okuzlar tim ai a d la r da v erilm ektedir. Bkz. K [arl] Sssheim , Abd A llah Djewdet, E l2, s.56. K atlan lard an on bir tanesinin isim leri aadaki gibidir: b rah im Temo, A bdullah Cevdet, shak Skti, M ehm ed Reid,. H ikm et Em in, erafeddin M amum, Ali efik, R d Bey, Asaf D er vi, H seyinzde Ali, G irid M uharrem ve ism i tespit edilem eyen b ir kii. Liste, b rah im Tem od an-S ssheim a tarih siz m ektup m sveddesindeki e itli cevaplardan derlenm itir. A r k iv i endror, 19/31//108-110, K r. b rah im Temo, ttih a d ve T era kki..., ss. 20-21. (10) A r k iv i endror, 19/31//108-110, (11) bid. (12) Cevr [M ehm ed Reid], n k l b ..,, ss. 27-28. (13) b ra h im Tem onun. gelim eler hakknda Sheyl n v ere hitaben yazlm m ek tu b u Doktor b rah im Temo, C TF -Tp Tarihi ve Deontoloji E nstits A rivi, -1-1935, s. 4. (14) A rk iv i endror, 19/31//108-110. 175= (9)

snn kabul edilebilirlii yksek olmaktadr. Ancak; bu grlere karlk; ce miyetin gizli bir rgt kurulmasnda olduka yararl bir rol oynayan ve he men hemen kurulan tm gizli rgtlerce uygulanan bu model dnda, ittihad-) Osman Cemiyeti kurucularnn; teorik adan; bu rgte herhangi bir ilgi duyduklarm syleyebilecek verilerden yoksunuz. Daha evvelce muhalefet rgt-kuran Yeni OsmanlIlarn, en az model kadar felsef alanda da bu r gtten yararlanmalarna 15 karlk, bu konuda gerek Tbbiyelilerin gerekse onlara katlanlarm fazla bir bilgi sahibi bulunmadklar gzlenmektedir. Ay n ekilde, Petersburg niversitesindeki tahsili sonrasnda Mekteb- Tbbiye'ye gelen Hseyinzde Ali Beyin, kuruculara Rus nihilistlerinin rgt model leri konusunda bilgi vermesine baklrsa1 7 , zel bir rgtn dnsel ereve sine ve modeline ilgi gstermekten ziyde, mmkn olabildii nispette gizlilii temin edebilmek iin; artlarn elverdii oranda; malmat toplama fa aliyetiyle kar karya bulunduumuzu kabul etmek gerekiyor. Benzer ekil de, kurucularn aralarnda Etniki Eterya cemiyetinin faaliyetlerini tart malarna bakarak 13 kurmaya altklarnn, benzeri rgtler ile yakndan al kadar olduklar belirtilebilir. Bu adan 1889 tarihinde Mekteb-i Tbbiyede kurulan rgtn, herhangi bir dier tekiltn rgtsel yapsndan ve dn ce sistematiinden fazlaca etkilenmediini zikretmemiz gerekir. Inciraac tim andan sonra, dier okullardaki rgtlenme faaliyetine byk bir hz verilmitir. lk olarak, daha sonra Trk-Suriye Komitesi adl rgtte oynad rollerle ttihad ve Terakki ile arasna belirli bir mesafe koy duunu izlediimiz Emin Arslan Bey kanalyla ,19 Mekteb-i Mlkiye rencileri nin konu etrafnda tartm alara balad izleniyor. Szkonusu okulda, daha evvelce de bu konu etrafnda tartm alar srmekteydi. Nitekim, ittihad- Osmannin nayak olduu faaliyetlerden nce, bamsz olarak Ali Kemal Beyin Cenevre ve P arise yapt seyahatlar sonrasnda, orada grd gibi bir ta lebe cemiyeti rgtlemeye altm ;2 0 ancak toplantlarnn baslmas ve yelerden birisinin stnde Rousseaunun bir bendinin bulunmas zerine ,2 1
<15) A [hm ed] R [efik ], A b d lh a m id -i Sn ve D evr-i Saltanat: H ayat-t H ususi ye ve Siyasiyesi, Cild-i Slis, K t b h an e-i slm ve A sker, (stanbul:1327), ss. 1068-1069 ve E.E. R am saur, Jn T rk ler,,., ss. 31-32. Yeni O sm anlIlarn rgt m odelinde C arbonari C em iyetini rnek olarak a l m alar iin bkz. Ebzzya, T efrika-i T arihiye; Y eni O sm anlIlar, no.17, Y en i T asvir-i E fkr} no.21, 20 H aziran 1909-3 Cem aziylhir 1327. s. 3. B u n u n yam sra, b u kim selerin Silvio Pellici gibi kim selerin dncelerini ilgi ile k arlam alar iin bkz. erif M ardin, The Genesis..-, s. 21 ve ss. 21-22/n.22 ve Roderic Davison, R efo rm in The O ttom an Em pire, PrincetonrU niv. Press, (Prineeton:19S3), s. 193 ve s. 193/n. H seyin Zade Ali, ttih at ve T erakki N asl K uruldu..., Tan, A M art 1938. C TF -Tp Tarihi ve Deontoloji E n stits A rivi, 1-1935, s. 3. Leslovikli M ehm ed Rauf, ttihad ve T era kki..., s. 14. Berna K azak, mrilm.'Ali K em a lin H atratt ss. 107-109. K onunun tafsilt iin bkz. Canl T arihler:A hm et R eit R ey (H. Nzm ) G rdklerim Y a p tkla rm (1890-1922), (stanbul:1945), ss. 42-44. B erna Kazak, m r m ..., s. 111-112.

(16)

(17) (18) (19) (20)

(21) 176

yedi kiinin gzaltna alndn izliyoruz.2 2 Ali Kemal tutuklanma nedenlerini serbesti-i efkr olarak tanmlamaktadr .2 3 Bu rencilerin Arabistan vilyatma gnderilmesi kararnn alnmas ve ilk olarak Ali Kemal Beyin Ha lebe srgn ile24 mesele kapatlm gibi gzkt. Ancak, ksa mddet son ra bu kez mektepte muhalefet hareketlerini yakndan incelemekte olan grup, Tbbiyeliler ile belirttiimiz temasa geti. Ayn dnemde Erkn- Harb sn fnda bulunan Batumlu Binba Mustafa Efendi ve arkadalar sayesinde Mek teb-i Harbiye'de de ube benzeri bir tekiltn doduunu gryoruz.1 2 0 Ksa sre sonra bu iki okuldaki militanlarn, Emin Arslan aracl ile Tbbiye grubuna bavurduklarn gryoruz.2 8 Bu kimselerin cemiyetin duru munun yeniden dzenlenmesi isteklerine kar; Tbbiye rgt, zellikle ge nileme sonucunda cemiyetin varkmdan haber alnmas kukusuyla ekim ser davrannca; Emin Arslan, onlara bu gelime organize edilmedii takdir de kendisinin yeni bir cemiyet kurup, ine toplayaca tehdidinde bulunmu tur .2 7 Bunun zerinde, On ikiler itimama katlan kimseler ile bu iki okul temsilcilerinin itirakiyle Rumelihisarnda yeni bir toplantnn yapldn g ryoruz .2 8 brahim Temo, bu iki toplant arasndaki okul itimalarnn fazla ehemmiyetli olmadn belirtmektedir.2 9 Rumelihisar toplantsnda, Tbbiye grubu hazrlad bir lyihay daha sonra ttihad ve Terakkiden bamsz muhalefet hareketlerini rgtleyecek olan iki Mlkiye talebesinden Ali Mnif ve Mehmed Rauf Beye vermi, on lar da bu metin zerinde eitli dzeltmeleri yaparak, ilk nizamnameyi hazr lamlardr .3 0
(22) B B A -B E O /H a ric iye Reft, 183-5/39,1066-1294, (26 H aziran 311)/47157. {23} Ali K em al B eyin S ad arete yazd, 10 H aziran 311 tarih li yaz. B B A -B E O / H ariciye R e ft , 183-5/39, 1066-1294 (stida:1732), (26 H aziran 311)/4715748854. K onunun dier b ir anlatm iin kendisinin faaliyeti hakknda ayn belgeye ekli 2 Tem m uz 305 ta rih iy le M akam - Sadaretpenhiden gelen tezk ere-i hususiye su retisn e baklm aldr. (24) B B A -B E O /H a ric iye Reft, 185-5/39,1119 (10 Austos 311)/51318-(m svedat: 121/37158.). (25) Leslovikii M ehm ed Rauf, ttihad v e T erak ki.,,, s. 21. (26) bid, s. 22. (27) bid. s. 22-23. (28) bid, ss. 23-25. b rah im Temo, C T F -T p Tarihi v e D eontoloji A rivi, 1-1935 de to p lan tn n Boaziinde yapldn belirtm ekte ve baka aklayc bilgi verm em ektedir. A r k iv i endror, 19/31 //1 0 8 110 da Sssheim 'a verdii bilgi lerde ise sadece, to p lan tn n tek iltn gelitirilm esine ynelik olduundan bahsetm ektedir. (29) b rah im Temo. ttihad ve T erakki..., s. 19 ve C T F -T p Tarihi v e Deontoloji Enstits A r iv i . 1-1935, s. 4, (30) Leslovikii M ehm ed Rauf, ttihad v e T erakki,.., s. 25. Bu toplantnn, 1891 y lnn ikinci y arsnda yapld tah m in edilebilir. Temonu n ev rak arasnda b u lu n an ve k en d i el yazsn tay an b ir kt parasnda 1891 yl o rta la rn d a yazdmz program ta b iri k u llanlm aktadr. Bkz. A r k iv i Q endror, 19/31/179-180: M ekkeli Doktor S ab ri Bey de kendisinin m erkezde nemli b ir 177

Bu toplantdan sonra; belirginlemeye balayan bir rgtsel yapnn or taya kmasyla; abalar daha fazla kimseyi ye kaydetmee ve nfuzlu ki ileri kazanmaa hasredilmitir. Ancak, bu genileme abalar, haber alma yetenei olduka fazla olan ynetim tarafndan tespit edilerek zellikle Tbbi ye iin tedbirler alnmas cihetine gidilmitir. Okulun yneticiliine; Saray'a ball ile tannan; Zeki Paa getirilmi; kendisi bu greve gelir gelmezr dokuzuncu snf talebelerinin dolaplarnda yaptrd genel aram a sonucunda zel bir mahkeme kurarak, rencileri yarglatm ve ele geen delillere da yanarak dokuz rencinin okuldan tard ve kalebendliklerine karar verilmi tir .3 1 Ancak, Saray henz olay bir renci hareketi olarak deerlendirdiin den cezalar affederek rencilerin yeniden okula dnmelerini temin etmi tir .3 2 1894 sonlarnda bu kez Mekteb-i Tbbiye ve Hukuk rencilerinden bir blm; gizli bir cemiyet kurduklar gerekesiyle tutuklanmlar ve konu Avrupa basnna da yansmtr.3 3 Tel yaratan bu olay sonrasnda svire ye kaan rencilerin dahi bulunmas ynetimin dikkatini ekmitir.3 4 Nitekim, bu tarihten itibaren Cemiyet faaliyetlerini hzlandrd, shak S kuti Bey, bir yandan Ubeydullah Efendi ve Hoca Kadri gibi lema temsilci lerini harekete kazandrrken, dier yandan smail Kemal, Mizanc Murad Bey ile temasta bulunarak, onlar kazanmaa alt.3 5 Murad Beyin bu ha reketleri ilgiyle karlamakla birlikte, daha ziyade Saray kanalndan i yap maa taraftar olmas ve tm muhalif gruplarn stnde bir t a r a almak ar
role gem esinden ok nce cem iyetin b ir program nn h azrlan arak halk a ra snda datldn belirtm ekte ve konu hakknda u yorum u yapm aktadr: ...C em iyetin kk b ir program vard. M addeleri 21 idi sanrm , h a trm da yle kalm . B u p rogram h ak k n d a elim deki dank k tlard a pek az m alm at var. Sende p rogram n asl v ar m, veya hi olmazsa onun ru h u hkm nde bu lu n an esasl m addeleri h atrlayabiliyor m usun? Bilgiler, zik rettiim iz m ek tu p tan alnm tr. A bdullah C evdet B ey E vrak/ zel A riv, s. 8 ve s. 13. C em iyetin im diye k a d a r ilk nizam nam esi olarak kabul edilen m etnin 39 m addeden m teekkil olduu ve 1895 ylnda eitli vesikalarda sznn edildii gznne alnrsa; b u yaplan ilk nizm nm eydi. (31) C evr[M ehm ed Reid], nkl b ..., s. 29 ve 29/n . 2. Szkonusu renciler u n lard r: efik Ali, A hm ed, A bdullah Cevdet, M ehmed Reid, Rza Servet, e rafeddin M amum, M ikail Oseb, T ekirdal M ehmed, N aki Celleddin. (32) b rah im Temo, C TF -Tp Tarihi ve Deontoloji E nstits A rivi, I-1935'de kendisinin ik n a ediciliinin bu alanda nemli rol oynadn iddia ediyor sa da (s.4), ynetim in olay nem sem em esi gr (C evr [M ehm ed R eid], nklb , s. 30) daha kabul edilebilir b ir grtr. Kr. T. N adir [H aydar R fa t], B eyn -el-M ilel htill Frkalart ss. 71-72. (33) H ab erler iin bkz. L ltalie, 16 Eyll 1894 ve M oniteur de Rome, 17-18 Eyll 1894 (34) B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/13,113(327/247)/35774. Kr. Cevad Paa M erhum un Z am an- Sadaretinde T a kd im Olunan T ezakir-i H ususiyenin S u retlerini H avi D efter, B B A -Y ld z Esas Evrak, 3S/419/146/XV. (35) Skti, bu kim selerin cem iyete kaydedildiini ark ad alarna sylem itir. Bkz. Leslovikii M ehmed Rauf, ttihad ve T era kki..., s. 17. 178

zusu3 6 kendilerinin cemiyete girdii kanaatine vardklar bu kimsenin nem sedikleri tesirini ortaya kartmad. Gene, Cemiyet yelerinden Adanal Hil mi Beyin abalar ile eski M aarif Nazr Mnif Paa Cemiyete kaydolun du .3 7 zellikle lernanm cemiyete duymaa balad ilgi bu kimselere nem li bir avantaj salyordu. Hoca Kadrinin, Lleli1 'de softalara Avrupadan ge tirtmekte olduu Le Temps gazetesini okuduu, onlara muzir fikirler ala d ve Avrupadaki ehl-i fesad ile irtibat olduu eklindeki bir ihbardan ,3 3 bu ilginin nemini kartabilmek mmkn oluyor. Ama aym yl iinde en nemli olay, hzlanmaya balayan yurt dna fi rar hadiseleri iinde cemiyete mensup genlerin orannn art gstermesi dir. Nitekim, ynetim; kaaklarn d lkelerdeki faaliyetlerini nlemek iin, eitli lkeler nezdinde teebbslere girimee balamtr ,3 9 Ayrca, Cemiyet, P arisde bulunan Ahmed Rza Bey ve Kahirede bulunan Ahmed Verdan Bey aracl ile bu iki merkezdeki muhalifler ile temasa gemeye almtr .4 0 Temonun evrak iindeki vesikalardan, 1891 sonu veya 1892 banda ilk ni zmnme taslann Ahmed Rza Beye gnderildii ve onun bu konuda baz eletirilerde bulunduu anlalyor .4 1 Ancak, Ahmed Rza Beyin ,4 2 ynetim
(36) M urad Bey kendisine reislik tek lif edildiini, kendisinin hazrlanm bir y a fta n n tash ih in i yapm akla b irlik te kesin b ir k ab u l cevab verm ediini iddia etm ektedir. Bkz. M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye:G u rbet v e A v d e t Devirleri, ss. 25-28. M uradm , Faris aleyhine grdm z dncelerine ram en, zzet Bey ve dier ta ra fta rla r ile evinde toplantlar yapm as bu alanda oynam ak istedii rol daha iyi ortay a koym aktadr. Bkz.Philip C urrie den-D ileri B ak an na, Cons., 28 Ocak 1896, no.71 (Confidential) yaz n n eki; Ju stin A lvarezd en -P h ilip C urrieye, Bengazy, 23 K asm 1895. Bil gileri, D astanl M irliva H aan Bey, ngiliz tem silcisine verm itir. PRO/F.O. 78/4701 Leslovikli M ehm ed Rauf, ttihad v e T erakki..., s. 18. Kolaas hsan B eyin, 12 T erin -i evvel 1311 ta rih li jurnali. Asaf Tugay, bret: A b d lh a m id e Verilen Jurnaller v e Jurnalciler, C.I, Okat Yaynevi, [stanbul :t.y], s. 83. B B A -B E O /H a ric iye Reft, 183-5/39,97, (30 M art 310)/28623, S efaretlere ve rilen d ire k tifle r iin bkz.328. (7 N isan 310), tekidi iin bkz. 203 (24 Nisan 310)/29747, cra k lm an ta h k ik a t cevablar iin bkz. 1288 (5 T erin-i sn 310)/38S74. Bu faaliyet iin bkz.Z.D. Im hoff, Die E ntstehung und Der Zweck Des Com ites F r E inheit u nd Fortschritt, Die W el t des Islams, B,I(1913), H.3-4, s. 172. Temo, A hm ed R zann, 1304 den iki buuk sene sonra... yazdm z pro g ram n baz n o k talarn n t a dili h akknda bilm uhabere m nakaada bile b u lun...duun belirtm ek ted ir. A r k iv i endror, 19/31 //179-180. Ahmed Rzam n y u rd a dndrlm esi h akknda M abeyne, P aris S efaretinden, 12/24 H aziran 1892 ta rih li yaz. Paris Bykelilii Arivi, D,176. B u na k arlk ynetim in baz P aris gazetelerine yazd yazlardan phelen m eye balam as iin bkz. B B A - Y /S a d a r e t Husus Marzat, 13 L 1309/no. 3938. A yn ekilde Ahm ed Rza B eyin m em leket kadnlar hakknda v erd i 179

(37) (38)

(39)

(40)

(41)

(42)

den talebeliini srdrebilmesi iin maa talebinde bulunduunu4 3 gznne alrsak, kendisinin bu tarihlerde hareketin baarya ulaabileceine fazlaca ihtimal vermediini varsayabiliriz. 1894 tarihinde ise; herhalde; kendisi P a risde bir anda, bir muhalif Trk kolonisinin olutuunu farketmiti .4 4 Nite kim, bu genlerden birisi olan Doktor Nazm Bey, Cemiyetin merkez komi tesi adna Ahmed Rza Beye kendilerine katlmasn teklif etti .4 5 Ahmed R za Bey; bu teklifi kabul ettii gibi, Cemiyetin ad konusunda, stanbul mer kezi ile bir pazarla giriti ve sonuta kendisinin Auguste Comtedan ml hem teklifleri etrafndaki tartmalardan sonra Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti nm kabul edildi.4 0 Bu anlamadan sonra Cemiyetin, yurt d faaliyetinin aniden bir sra ma gsterdii grlyor. Nitekim, Ahmed Rza ve dier Cemiyet kkenli fi rarilerin, Avrupa kamuoyundaki faaliyetleri ylesine fazlalat ki, ynetim

i k o nferanslarda hrriyetperverne fikirler derm eyan etm esinin de y n etim in ilgisini ektiini ve P aris S efaretini bu konuda uyardn g r yoruz. B B A -Y /S a d a re t H usus M arzat, 13 L 1309/no.3938 ve 8 Za 1309/no. 3938. A hm ed Rza Bey ise stanbulda Posta ve T elgraf N ezaret-i B ehiyesine yazd m ek tu p ta ...am l ve efalim i kim seden saklam adm gibi h i b ir cem iyet-i hafiyeye de m ensub deilim. V atan ve m illetin m enafi ve h u k u k u n u m dafaa ieab etdii zam an P aris gazeteleri ile m lhzatm ner ediyorum eklinde b ir yorum y apm aktadr. A hm ed Rza B eyin, an-, lan m akam a 15 ubat 104 ta rih li m ektubu. A h m e d Rza B ey E vrak/ zel A r iv. (43) A hm ed Rzanm b u konudaki eski m racaatlar iin bkz. P aris S efaretinden-M abeyne 26/8 H aziran/T em m uz 1305/1889, M abeynd en -S efarete, 19 H aziran 305 ta rih li yaz; H azine-i H assa-i hne N ezaretinin, 331/24 K n n -i sn 305 ta rih li yazs. Paris B ykelilii A rivi, D.176. A (44) La Colonie O ttom ane de Paris. A rM ves Prefecture de Police-Paris, B-----(109.700-3). 1653 (45) C evr[M ehm ed Reid], n kl b ..., s. 30. K ukusuz A hm ed Rza B eye gste rilen b u ilgi kendisinin henz yaynlam ad, fak at szkonusu m ehafilde ona b ir h ayli p restij kazan d ran lyiha ve m ektubundan k ay n ak lan m ak ta dr. B unlar iin bkz. A hm ed Rza, Vatann Haline ve M aarif-i U m um iyenin slahna Dair Sultan A b d lh a m id H an H azretlerine T a kd im K lm an A lt L yihadan Birinci Lyiha, Im prim erie Internationale, (Londra:1312) ve A h m ed Rza, V atann Haline ve M aarij-i U m um iyenin Islhna Dair Sultan A b dlham id Han Sn H azretlerine Takdim K lnan Lyihalar H a kkn da S a darete G nderilen M ektub, (Geneve:1313). (46) A hm ed Rza B eyin, derlenen h a tra tn d a durum yle anlatlm aktadr: stanbul, Ittih a d - slm diyordu. Ben b t n O sm anlIlarn m enafim e al aca iin ttih a d ve T erakki nv an n m nsib grdm . yle kabul edil di. Bkz. lk Meclisi M ebusan Reisi A hm et Rza Beyin H atralar, (1), C um huriyet, 26 Ocak 1950, s. 2. 180

Osmanl hkmeti lehine yorumlarda bulunmalar iin Fransz gazetelerine verilen denein be yz Frank arttrlmasna karar verdi .4 1 Gene, bu temaslar erevesinde, yurt dnda ilk kez cemiyet adna bir risale basld.4 8 1895 yl ortalarnda kan bu risle ynetimin byk telna neden oldu.4 9 nk, bu ekilde zaten eitli hareketler ve Ermeni komiteleri nin artm a temayl gsteren eylemleri karsnda bunalm ve Saray darbe sini n er an korkuyla bekleyen ynetim, karsnda bir de ounluu Trk unsurundan oluan bir cemiyeti buluyordu. Ayn tarihlerde Mekteb-i Harbiyede, Cemiyetin faaliyetleri erevesinde baz huzursuzluklarn balad gzleniyor. Mays aynda, bir sene evvel Harbiyeden mezun olan bir Cemi yet mensubu Atinaya firar etmiti5 0 ve bu da ynetimi bir hayli tellandrmt.st Bir arama srasnda, okul ktphanesinde Sultan Muradm resmi bu lundu .8 2 Ynetimin artan basks ve cemiyetin faaliyetlerini younlatrmas sonucunda Harbiye'de Cemiyet mensubu olmalarndan phe edilenlerin tu tuklanmasna baland. Bu soruturma doksan bir rencinin Zabtiye Neza retine evki ile sonuland.5 3 Ynetim bu olay gizli tutmaa altysa da, olay Avrupa basnna yansd.34 Bu gerekten nemli bir gelimeydi. nk,
(47) (48) (48) Tezkere-i M arza Sureti, 13 H aziran 311/2 M uharrem 313,2- B B A -A y n iy a t D efteri, 1637, s. 14. Vatan T eh liked e !, [Paris:1311], B B A -B E O / eh rem a n eti Giden, 689-27/7, (18 T erin-i sn 311)/8428 (m him m e) ve B B A -B E O /D ahiliye Giden, 94-3/43,2490, (18 T erin-i sn 311)/ 8428 (m him m e). B B A -B E O /H ariciye m ed, 155-3/11,937, (3 M ays 311), 960, (4 Mays 311)/ 43700. G eri dndrlm esi abalar iin bkz. B B A -B E O /H ariciye m ed, 155-3/11, 1046, (11 M ays 311). [ Tahrirat M ecmuas], bnl Em in M ahm ud K em al nal Yazm alar, K 2522, M ektib-i A skeriye-i hne N azr Birinci Ferik, Ali Rza Beyin y a zs. 4 aban 313. B B A -B E O /M ahrem ne M svedt, 38/3 Tem m uz 311-23 M uharrem 313, Z ab tiye N ezaret-i Celilesine. Bu ted b irlere k arlk 1895 Ekim inde okulda m u halefet h arek etlerin in younlat grlyor. Bu tarih te okulun be ren cisi tutuklanm , ilnnm eler geni apta okulda dolar olm utur. Be~ yannm elerde Selefleriniz halka y ard m ettiler. Siz uyuyor m usunuz? eklinde ifadeler v ard r. Bkz. Turkey: A gitation Spreading, The Daily Chronicle, 24 E kim 1895. Kr. Turkish S tudents Held, The New Y o rk T im es, 21 E kim 1895. K zm K arabekir, 1311 (1895) de H arbiyedeki tek i ltn ok kuvvetli olduunu ancak ikinci snftan K andiyeli H ay rettin ve T iranl A bdullah E fendilerin ih b ar ile dolaplarn arandn ve zararl ne riy a t b ulunan k rk efendinin krkbe gn hapis yattm belirtiyor. Bkz. Kzm K arabekir, ttih a t ve T era kki Cem iyeti: 1896-1909, Yazl T arihi: 1945, (stanbul:!# .), s. 97. H aber, kom iteye yakn kim selerce D aily News, gazetesine szdrld. Yne tim b u h ab erin nasl szdrldm aratrdysa da sonuca ulaam ad. Bkz. B B A -B E O /H ariciye m ed, 155-5/11, 1573(16 H aziran 311). A vrupa bas nndaki eitli h a b e rle r iin bkz. 1587, (18 H aziran 311), 1619, (2 H aziran 181

(50) (51) (52)

(53)

(54)

Harbiye gibi bir okulda doksan bir tanesi yakalanan taraftara sahip bulun mak, kmsenemeyecek bir baaryd. Bu srada, Mlkiyede de eitli renciler zerinde muzir hicviyeler bulundu.w Burada yaplan tahkikatta, Cemiyetin bu okulda da yayld or taya kt. Ancak bu olaylar, tamamen ynetimin olaylarn zerine gitmesi sonucunda domutu. Cemiyetin, yurt iinde giritii eylem bulunmamaktay d. Belirttiimiz gibi tek faaliyet lke dnda idareyi eletiren bir risalenin basmndan ibaretti. Ancak, burada karmza 1895 tarihinin evvelce belirtti imiz olaanst koullar kyor. Sultan, rencilerin herhangi bir harekete giriebileceklerine ihtiml vermemekle birlikte, onlar bir ara olarak kulla nabilecek Saray darbecilerinin ileri hzlandnd kanaatine varmt. Nitekim, 189-5 sonbaharmda ve olaylarn en younlat dnemde ngiliz Sefareti nc ktibi .Max Mller, nde gelen iki ttihad ve Terakki men subu ile bir mlakat yapmt .5 5 Bu mlakat suasnda iki ileri gelen ye, Mllere iktidar deiiklii hakkmdaki fikirlerini belirtirken:
..Tahmin edebildiim kadaryla, onlar aka itiraf etmemekle bir likte her ikisi de Jn Trk partisinin faal yeleridir. Kendileri ba na b partinin Trkiyede imdi iyi organize edildiini sylediler. Merkez komitesi bir bakan e drt yeden mrekkebdir, fakat bunlarn adlarm elde etmee maalesef muvaffak olamadm.
311), 1828, (2 H aziran 311), 1684, (21 H aziran 311), 1673, (22 H aziran 311), 1717, (25 H aziran 311), 1726, (26 H aziran 311), 1750, (27 H aziran 311), 1934, (4 Tem m uz 311), 1951, (5 Tem m uz 311), 1975, (5 Tem m uz 311), 2116, (6 Tem m uz 311), 2132, (8 Tem m uz 311), 2708, (19 Austos 311), BBA-BEO/ Hariciye R eft, 183-5/39,619, (18 H aziran 31D/48518. T u rh an P aadan-M ahm ud Nedim Beye, 51/1 Tem m uz 1895, Rom a B ykelilii A rivi, K.51(2). G azetelerdeki yazlara rn ek olarak bkz. Una Sm entita, O pinione (Rom a), 5 Tem m uz 1895, Turchia: Una Cospirazione alla scuola m ilitaire, Corriere di Napoli, 26 H aziran 1895, Une Conspiration, L ltalie, 27 H aziran 1895. (55) B B A -B E O fV G G (2 ), Jurnal: no.3-M him m e! no.?, 28 evval 1313/11 N isan 311 (S al), M ekteb -i M lkiye talebesinden Rdi E fendin in yapt hicvi yeye d air M aarif tezkeresi. (56) Sir Philip C u rrieden-M arquess of S alisburye, Cons., 27 K asm 1895/no.87 (C onfidential), ta rih ve n u m aral yaznn eki, W.G. M ax M lierin, 26 K a sm 1895 ta rih li M em orandum u, PRO/F.O, 78/4623. Y aznn m etni aynen v e rilm itir. Bkz. B.I. Bu arad a ngiliz S efaretinin Jn T rklerle en fazla ili ki k u ra n m ensubu o larak grnen W.G.Max M lierin, einin stanbul'dan yazd m ektuplarda daha 1893-1894 y llarnda Jn T rklerden bahsetm esi dikkati ekm ektedir. Bkz. Mrs. [G eorgina] M ax M ller, L etters From Constantinople; Longm ans G reen and Co; (London:1897), ss. 194-195: ...S ultan biliyor ki, herhangi b ir ekilde g a y r- m slim teb asm him aye ederse M s lm an te b as kendisine k a r ayaklanabilecek ve bu m p aratorluunun A v ru p a da sonu dem ek olabilecektir ve h a tt im di ortada kendi ynetim i iin E rm enilerden daha tehlikeli bir J n T rklk vardr.... 182

Cemiyetin zlar tm snflardan hatt Sultann her vakit g rt adamlardan dahi alnmaktadr. B cemiyetin mstacel amac Sultan n tahttan indirilmesi ve Kanun-i Esasnin ilmdr. Dediklerine gre Sultann tahttan indirilmesi, padiahn etra fndaki habis adamlardan bazlarnn mahkeme ile idam edilmeleri dnda hi kan aktlmasn inta etmeyecektir. Kararlatrlan bir gnde subaylar davaya kazandrlm bir alay Seraskerliin nndeki meydana yryecekler, Seraskeri yaka layacaklar, onun yerine tercih ettikleri bir adam tayin edecekler (muhtemelen Deli Fuad olarak adlandrlan Fuad Paa) Y ldza bir haberci gndererek Sultana tahttan indirildiini bildirecekler ve haberi eitli eylta telgrafla iletecekler. B benim iaret ettiim gibi acayipe basit bir plnd.... Ben onlara, imdiki Sultan n tahttan indirilmesi ve Kanun-i Esasi-nin ilm garanti edilse dahi Trkiyede bunun gibi mpara torluun taleb edilen ihtiyalar erevesinde tamamen yeniden d zenlenmesi iin gerekli adamlar bulup bulamyacaklarna iaret ettim. Onlar zorluu itiraf ettiler fakat adam bulunabileceini sy lediler. Genellikle en nemli mevkiler iin teklif edilen adamlar un lard, Sadrzam Muhtar Paa, Hariciye Nazr Karatodori Bey imdiki Belika Sefiri, Serasker Fuad Paa ...5 7

belki farknda olmadan kendilerinin Saray darbesine malzeme hazrlayacak larn ve kendileri ile temas halinde olmakla beraber, gelimelerin sonucun da tamamen ahs plnlarm uygulamaya koyacak olan bir grubun istekleri dorultusunda harekete geeceklerini ifade etmi oluyorlard. Mller iki Jn Trkden, Cemiyetin nizmnmesini de alm ve nemli maddelerini evirerek, bir rapor iinde eliye sunmutu .5 8 Bu, bir sredir Av rupa basnnda hakknda haberler km olan ttihad ve Terakki Cemiyetinin ortaya konulan ikinci ve uzun sre kullanlacak olan programyd.5 9
(57) <58) bid, Szkonusu m em orandum un eki, Regulations of the T urkish Society of Union and Progress, PRO/F.O. 78/4623. Bu program , T.Z. Tunaya, T rkiye de Siyas Partiler, (stanbul:1952), ss. 117-122de verilen nizm nm edir. Program , ngiliz kabinesinde tartlm ve D ileri B akan yardm cs, Thom as Sanderson, ok ilgin b u lu n an vesika iin M ax M llere teekkr e t m itir. Bkz. Thom as S andersond a n -S ir Philip C urrieye, no.402(C onf.)/Foreign Office, 14 K asm 9o(D raft), PRO/F.O. 78/4606, E vraka, K ralie Victo r ia nn tetk ik in d en sonra dt not yledir: Bu vesikalar ok ilgin, zellikle birinci vesikadaki birinci ek (M llerin M em orandum u) Kralie.*. PRO/F.O. 78/4623. Program la ilgili haber, ilk olarak W iener Politische Correspondenz gazete sinde yaynlanm tr. Bkz. B B A -B E O /H ariciye m ed, 155-5/11, 4100(22 Te rin -i sn 311). H aber, stan b u ldaki kom ite yelerinden b iri tarafn d an 183

459)

Nizmnme incelendiinde, onun hem genel dnce erevesini ama lar eklinde ortaya konduunu, hem de dahil dzenlemeyi gerekletirdiini grmemiz mmkn olmaktadr. Girilerin, kooptasyon usl6 0 ve yemin ile gerekletirildii6 1 Cemiyet; bu adan; merkeziyeti bir yapya sahiptir. Cemiyet yelerinin teklifte bu lunabilmek serbestisine 6 2 karlk, kararlarn oluturulmas ve yelere grev verilmesi konularnda6 3 yetkinin tamamen merkezde temerkz ettii grl yor. Merkez yneticileri dndaki yeler arasndaki hiyerarinin belirleyici sinin Cemiyetteki kdem olmas ise dier ilgin bir noktay tekil etmekte dir .6 4 Bu nizmnmenin szkonusu noktalarn nda Cemiyetin siyasal er evesini yansttn belirtebiliriz.

1895 SONUNDA FAALYETN HIZLANMASI VE YURT TEKLTI : Eylemler : Cemiyet hem yurt iinde, hem de yurt dnda eylemlerini younlatrp; 1895 Sonbaharnn olaanst koullarndan kendisi asndan yararlanmaa almaya balamtr. Yurt dnda, Msr ve Paris ubeleri fiilen de rgt lenmiler ve birincisinin bana smail brahim, kincisinin liderliine ise Ah med Rza Bey gemilerdir . 3 Ahmed Rza Beyin, henz baslmam olan eserleri Msr'daki muhalefet organlarnca tefrika edilmee balanmtr .8 5 Bu koullar altnda, Mekteb-i Mkiyede, faaliyetini grdmz Ali Keml

(60) (61) (62) (63) (64)

(65) (66)

gnderilm itir. Bkz. B B A - B E O /V G G ( 2)-1296: Jurnal: no.3- M h im m e , 4100/ 25 T erin-i sn 1311-20 C 1313 (Takdim : 23 T erin-i sn 311, Zaptiye N ezare t-i Celilesine, eriat istilm ia re t-i aliyyesiyle m him m eye, 25 T erin-i sn 311) ve B B A -B E O /V G G (2 )-1 3 4 5 :D ev a ir Mhi m m e ( Z a p tiy e ), no.4/25 T erin-i sn 311 (Devair:167). N izam nm ej m adde:8, T.Z. T unaya, T rk iye d e S iyas Partiler, s. 118. Nizm nm e, madde:27, ibid, s. 121. Nizmnme, madde:29, ibid, s. 121. Ancak, bu serbesti dahi tekliflerin cem i yetin am alarna uygun olm as k stas ile snrlandrlm tr. Nizmnme, madde:30, ibid, s. 121. N izm nm e, m adde:10, ibid, s. 119: Bir ferdin m afevki, ta b iri kendini ce m iyete ith al eden zttr, m adunu ta b iri de kendisinin cem iyete ith al eyle dii kimselerdir.s> M e h m e d Murad, .Mcahede-i Milliye: G u rb e t v e A v d e t Devirleri, s. 154. M u ra d Bey, cem iyetin gc iin olduka olumsuz b ir tablo izm ektedir. Bkz. A hm ed Rza, V atann H aline ve M aarif-i U m um iyenin Islahna D air S ultan A bdlham id H an Sn H azretlerine T akdim K lnan A lt L yihadan (1), B asiret-iis- ark , no.7, 24 O ktober 1895-5 C um adevvel 1313, ss. 3 v.d. Bu gazetenin A hm ed Reid Bey ta rafn d an yaym lam iin bkz. B B A -B E O /
M sr K om iserlii m ed: M sr K om iseri M uhtar Paa H azretlerinden Gelen Tahrirat D e/teridir, 746-36/4,729/760, 25 Austos 311 ve 743/764, 2 E yll

S il. 184

Bey, Halepten firar ederek 6 7 P arise gelmi ve muhalefete katlmtr ,5 3 Yurt iinde ise. Cemiyet ilk olarak Ermenerin 30 Eyll 1895 tarihinde yaptklar, Bb-li yryn takiben bir beyannme hazrlayarak bunu, Yldz civar da dahil olmak zere, stanbulun eitli semtlerine datmt.6 9 5 Ekim 1895 tarihinde gerekletirilen bu hareket ile Cemiyet, ilk kez varln aa vur mu oluyordu. Yabanc temsilcilerin de ok ilgisini eken bu beyannme ile rgt, Mllerin belirttii darbe pln iin ortam oluturmas ilevini de ba latm olmaktayd. Nitekim, yaklak bir ay sonra; Cemiyet, ok sk gven lik tedbirlerine ramen amalarn ve Cemiyetin yelerinin hangi toplum ta bakalarndan olutuunu bildiren ikinci bir beyannmeyi eitli yerlere ve zellikle camilere datmaya muvaffak oldu.7 1 Btn bunlara ilveten; bir de o zamana kadar Sultana danmanlk yap mak gibi bir greve heveslenen Mizanc Murad Beyin, Jn Trk frkasn nefs-i hmynlarna hasm ittihaz etmekden ise o frkann riyasetine geb devlete bir taze hayat vermee sy etmek zaman.. geldiine dair tleri,7 2 Saray tarafndan fazla anlaml bulanmayarak, sonunda kendisi mabeynden geri evrilince firar etmesi durumu bsbtn arlatrd .7 3 Geri grdmz gibi; Murad Bey aktan Cemiyete katlmamt ama kendisini Jn Trklk
(67)
B B A - B E O /Z a p tiy e Giden, 662-21/13,314(13 Eyll 311)/51374 ve B B A -B E O / H ariciye Reft, 183-5/39, (12 T erin -i evvel 31D/52185, B B A - B E O / V G G ( 2 ) , Haleb Giden: 297, 102, (10 Eyll 311)/51302., B B A - T e za k ir -i S a m iye D osya lan, 398 (R ebiy lhir 313), 804-14 Eyll 311-6 Receb 313. Ziya P aad an -S aid P a a ya* 9306/413, 20 Ekim 1895 Paris B ykelilii A r ivi, D. 195. Bu beyannm e iin bkz. b rah im Temo, ttihad v e T erakki..., ss. 48-49. B u

(68) (69) (70)

ra d a ta m m etin verilm ektedir. C.ambond an -H an o tau x ya, 6 E kim 1895/no.l39 (telgraf) ve Therapia, 16 Ekim 1895/no.l82. A ffaires etrangeres-C orrespondance Politique~Turquie: 524 (O ctobre 1895), [71], [136-137], B urada beyannam enin 5 E kim de bata Ayasofya Cam ii olm ak zere eitli m ahallere asld belirtilm ektedir. (71) ehrem aneti yazs, 19 Cem aziylhir 313 ve eki beyannm e, B B A - Y ld z Perkende, 19 C 1313/no,766, S u reti iin bkz. A r k iv i Qendror, 19/60//820/1. (11). B eyannm e, Sir Philip C u rrie nin ilgisini ekm i ve tercm esi ile be rab er, L ondraya- d u ru m iletilm itir. Bkz. Philip C u rrieden-M arquess of S alisb u ry e, Cons., 11 Ekim 1895, P R O /F .0.424/184: Further Correspondance Respecting Asiatic T u r k e y (Conf. 6820, Oct-Dee., 1895). S ureti aynen v e rilm itir. Bkz. B, II. (72) M urad Bey T arafndan Y evm -i Clsda T akdim O lunan A riza-i T eb rik iyedir,s> B B A - Y ld z Esas Evrak, 15/74-76/74/15. M urad B eyin bu t r ba v u ru la rn n ilgiyle k arlanlyorm u gibi d av ran larak dikkate alnm ad anlalyor. N itekim , Sultan; M urad B eyin benzer h arek etlerin i nem sem e diini, sevm ediini ve mnasebetsizlik olarak yorum ladn belirtm ek te dir. Bkz. H tr t- Sultan Abdlhamid. Hn- Sn, (der. Vedad U rf), Ci h a n K tbhnesi, (stanbul, 1338/1340), ss. 42, 11. (73) F ira r iin bkz. M ehm ed M urad, M cahede-i Milliye: G u rb e t v e A v d e t D e virleri, ss. 69 v.d. ve Birol Emil, Mizanc Murad Bey: H ayat v e Eserleri, Edebiyat Fak., Yay., (stanbul: 1979), ss. 115-120. 185

kategorisinin nde gelen isimlerinden birisi olarak telkki edilmesi yolunda davranlarda bulunmutu ve yurt dna firar ettii andan itibaren iliki ku rabilecei tek rgt, Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti idi. Nitekim, ken disini bir sre sonra rgtn Msr sorumlusu olarak greceiz. Tm bu abalarn amac ise, darbe iin gerekli ortamn hazrlanmasn dan ibaretti. Nitekim, 1895 Ekim ve Kasmda siyasal hava son derece ar-_ lat, yalnzca Payitahtta deil, evrede de honutsuzluk ok st boyutlara ulat. Bir ngiliz temsilcinin anlatm ile:
...Ayn zamanda, Trkler, Diivel-i Muazzamamn Sultann yneti mine kar gerekletirecekleri eylemin neticeleri hakknda ok en dieliler ve gerek husus, gerekse resm duyduum ve mahede et tiim tm malmata nazaran , halk imdi vaziyet zerinde ok da ha ak biimde konumaa balamtr. Onlar Sultan ve onun ca suslar ve kafiyeler ile yryen Saray ynetimi biiminden ilerin de ukde kalm gibi ikyet ediyorlar, ve Zt- hnenin impara torluunun yaamm byiik tehlikeye dren mevcut krizden so rumlu olduunu dnyorlar ,. ,7 's

ve gene kendisine gelen bir raporda belirtildii gibi:

...Bay Kypriotis, bana birka gn nce Mslman unsur arasn da esrarengiz bir deiikliin mlhaza edildiini gizlice bildirdi. Daha faal durumda olan parti Trkiyede, merut bir ynetim ek lini tesis etmeyi iddetle arzuluyor ve b mevzu halk arasnda ok tartlyor. Onlar devletin bana kar dmanca bir tavr alm lardr

hareketin yabanc mdahalesi dndaki btn evreleri gerekletirilmi ve bir darbe yaplmas, yaplmamasndan daha beklenir bir duruma gelmiti. Ancak, bu abalar, zellikle beklnen hayrl yabanc mdahale gerek lemedii iin gerekli darbe zeminini tam olarak oluturamaymea Saray ok iddetli olarak olaylarn zerine gitmeye balad. Derin bir soruturma so nucunda, otuz drt nde gelen Cemiyet yesi yakalanarak tutukland.7 6 Bu kimselerin sorgulanmalar sonucu, baz muhbirlerin yardmyla, bata kurucu lardan Doktor Abdullah Cevdet Bey ile beyannamelerin hazrlanmasnda
(74) C onsul-G eneral J.E .B luntd a n -S ir Philip C urrieye, (conf.), Salonica, 28 K asm 1895, PRO/F.O. 421/152 : F urther Correspondance Respecting S o u th Eastern Europe, (Oet-Dec, 1895) (Conf.8814/CLXVT). Vice Consul B lakeneyden-Ccsnsul-General B lunta, Prevesa, 7 K asm 1895 (conf.), PRO/F.O. 421/152: Further Correspondance Respecting South-E astern Europe, (Oct.-Dec.1895) (Conf.6814/CLXVI). B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/13, 475, 31/53871 ve B B A -B E O /H arbiye Giden, 250-6/64, 1579/55364, Y abanc basnda olaylarn ok geni boyutlu olduu ve toplam 900 kiinin tu tu k lan d yolunda h ab erler km tr. Bkz La Situazione a Constantinopoli, II Secolo, 8 A ralk 1895 ve l m ovim ento riv luzionario Esecuzioni Sommaire, II Secolo, 28 Ekim 1895.

(75)

<76)

186

nemli rol oynayan Eczac Mlzm Mustafa Efendi olmak zere merkezin hemen btn nemli yeleri srgne gnderildiler. Cemiyetin Msr ubesi mdr olacan belirttiimiz smail brahim Bey de srgne gnderilenler kafilesine katld.7 e Kuruluta, ba rol oynadn grdmz Doktor bra him Temo ise; hakknda gyab tutuklama karar bulunduu halde; Roman yaya firara muvaffak oldu.7 8 Bu ekilde, shak Skti dnda merkezde bi rinci derecede durum hakknda bilgi sahibi olan kimse kalmam oluyordu.8 0 Onun da ksa sre sonra yakalanarak Rodosa srlmesi sonucunda, artk stanbul merkezi km oluyordu. Nitekim, bu noktada organizasyon gre vini stlenen Mekkeli Doktor Sabri Bey, bu ie baladnda eitli semt u beleri bulunduunu; ancak, kendisinin yalnzca eyh Nailinin ynettii Samatya ubesini bildiini belirtiyor,8 1 Kendisinin anlatmyla verecek olur sak :
...Cem iyette ubelerin mesasini tevhid etmek lzmd. Cemiyete bu mesayi tanzim ve darbei hkmeti idare edecek bir Heyeti Merkeziyenin tekili lzmd; fakat o devirde bu ii yapmak hite kolay olmad iin bavurduum zevat byle bir teklif nnde r kyorlard! Cemiyetin bab Serasker ubesi reisi serasker yaveri Kaymakam efik Bey merhum o srada kkda menfi idi. Ben kka ya gidip te orada kendisiyle grmedike bu heyetin tekili mmkn olamamt. te 1314 te(sic 1 1312) benim kkdan dn dkten sonra Numune-i Terakki mektebine gelilerim bu heyeti merkeziyeyi tekil eylemek iindi. Orada mektebin ders nazr Hseyin Avni B eyle ve mektebin mdr Nadirle gryordum. Meselenin ehemmiyeti pek ziyade idi; zira btn bir ihtill ter tibatn idare edebilecekti. Hlsa memleket ve milletin mukadderat- atiyesinin mesuliyetini zerine alacak bir heyet lzmd ki he yet 1312(1896) de Bab Seraskeri drdnc hesap ubesi mdrii Hac Ahm ed Efendi Merhumun riyaseti altnda Hseyin Avni Beyle benden teekkl etm iti ...9 2
B B A -frade-D ah iliye, Reeeb 1313/no.63/1409. K onu ile ilgili ev raklar iin bkz. B B A - Y jS a d a r e t Resm Marzat, 2 B 1313/no.1563, B B A - T e z a k ir -i S arrJue D osyalan, (M azbata), 1536/1563, 5/6 K n n -i evvel 311, B B A - Y ld z Perkende, C 1317/no.955-11 (4702). T m nn suretleri verilm itir. Bkz. B. III. (78) B B A -ra d e -D a h iliy e , aban 1313/no.l5/1705. (79) B B A - Y ld z Perkende, C 1317/no.955-11(4702), b rahim Temo, ttihad e T erakki..,, ss. 58-60. (80) M ekkeli Doktor S a b rid en-A bdylah C evdete, Le M ans 27 H aziran 1931, s. 8. (81) b i d , s- 8, (82) [S ab ri], Osmanl T arihinin Yeni B ir Safhas A ydnlanyor: 1312 de N m unei T erakki M ektebinde T oplananlar K im lerdi, Ne Y apacaklard, Vakit, 19 M ays 1930? s. 3. B urada k k aya srld belirtilen K aym akam efik Bey 1896 yl banda zerinde <Mizan gazetesi bulunduu iin nefyolunm utur. Bkz. Turkey, The Times, 27 ubat 1896.

(77)

187

Ksa sre iinde, Cemiyetin stanbul merkez ubesine Nadir Beyin de ktip olarak katlmas salanm ve rgte Mir Fuat Paa (1895 komplosun da Seraskerlie getirilmesi plnlanan), Mir Kzm Paa (Merkez komuta n), eyh Abdlkadir Efendi, eyh Naili Efendi ve biraderi Hakk Bey (ura-y Devlet zs); Necib Paa (eski sefirlerden) ve Esad Bey (Nafa mu hasebecisi)in de girmeleriyle olduka nemli kiileri kapsayan bir merkez komitesi ortaya kmt.8 3 Bu yeni yapnn, olduka deiik bir kompozisyonu ortaya kartt ak tr. Artk Tbbiyelilerin nderlik yapt ve ileride greceimiz gibi kendile rini toplumun marjinalinde gren kimselerin yerini lema temsilcilerinin arlkl olduu ve yksek memurlar ile askerlerin dier mevkileri paylatklar bir heyet almt. Nitekim, arada dzenli muhaberatn olmasna kark; s tanbul merkezi,8 -1 deta ayr bir birim gibi hareket etmeye balamtr,ss Ger i, Nizmnmeye gre rgtn karar organ stanbul merkezi oluyordu; ama, 1895de Cemiyetin yaad kriz ve bu birimin k sonrasnda; bu kural Paris, Cenevre ve Msrda toplanan nemli mensuplar asndan her hangi bir deer tamamakta idi. Gerekten de, stanbul merkezine gelen ya zlarda; Avrupa merkezinin emredici ve dzenleyici bir uslb kulland g rlmektedir .8 6 stelik, bu tarihlerde yapt muhaberatta brahim Temonun da rgtn lideri eklinde ifadeler kulland gzlenmektedir.8 7 Kabul edil mesi gereken stanbul merkezinin tamamen Saray darbecilerinin elinde bu lunduu, Paris ubesinin eski nemli yelerin de katlmas ile bundan bam sz bir merkez, haline geldii ve brahim Temo'nun da Balkanlarda kurul maya allan mahall tekiltn de facto lideri durumuna getiidir. lgin bir nokta, kendilerinin ttihad ve Terakki mensubu olarak nitelen dirilmelerinden korkan ve bir sre bamsz hareket etmeye altklarn grdmz lemamn, merkez komitede olduka etkin bir duruma gemesi dir. Kendilerinin anlatmyla:
...Devr-i istibdaddc saray-t padih plnna braz vukufu olanla rn malmudur ki, Abdlhamid her merutiyetperveri dinsiz olarak
(83) (84) (85) A hm ed Bedev K uran, nklp Tarih im iz ve ttih a d v e Terakki, (stanbul: 1948), s. 65. Bkz. P aris M erkezinden-stanbul M erkez ubesine, 16 E yll [18]96. A r k iv i endror, 19/59/47/3. N itekim , S abri B eyin abasyla N um une-i T erakki M ektebinde k u ru lan m erkez heyetinde y er alan lard an hsan erif Bey, bu dnem deki faaliye tin d en . bahsederken, rgtn kendi abalaryla ortaya ktn belirtm ek ted ir. Bkz. [hsan erif], 10000 T alebenin Hocas: 44 Senelik M uallim lik H ayatn A nlatyor, Vakit, 7 Mays 1930, s. 3. stan b u l M erkez ubesine, 16 Eyll [18]96, A r k iv i endror, 19/59//47/3: Heye t-i id aren in geen ictim a m ahsusunda m esail m evki-i m bhasaya vaz edilb, d r drz m bhase olundu.... K tib Mamum. G rld gibi, aka -ve nizm nm eye uygun olm ayan b ir su rette- P aris m erkezi y netim i elinde tu ttu u n u b elirtm ektedir. Bkz. Tem on u n m ektubu, A r k iv i endror, 19/31//184.

(86)

(87) 188

gsterir ve ahalinin bunlarn isimlerini o nmla yd etmesini arzu eder idi. Milletin ksm- zm da o itikadda bulunur ve yle der id. Hl, iln- hrriyete kadar avamn bile pek sevgilisi, pek m uh teremi bulunan Saib Molla merhum ttihad ve Terakki C em iyeti ne mensubiyeti anlaldktan sonra, seksen senelik bu dervie dinsiz lik isnd olunmu, eski tevecchn yzde yirmisi kalmam idi ...8 S

bu durum aa vurulmuyordu; fakat, Cemiyet adna yaynlanan eitli beyannmelerde bu zellik belirgin bir ekilde gze arpmaktayd.3 9 Daha ileride ttihad ve Terakki yayn organlarnda yaynlanmakla bera ber, Cemiyet-i lmiye- smiye tarafndan yaynland belirtilen beyannmeler de bu durumu teyit etmektedir .3 0 Ancak, nemli olan stanbul merkezinin hem lema denetiminde ve hem de Saray darbesini amalayan bir grubun denetiminde bulunmasdr. Nitekim, stanbul merkezine bal olduu iin Parisde tannmayan 3 1 ve teklifleri d basnda da ilgi yaratan 9 2 Brksel ttihad ve Terakki Cemiyeti ktibi Halil Ziya Beyin nerettii beyannmede, bu konu ok ak bir biimde dile getirilmektedir:
....Trkiyay elyevni diir olduu mihnetlerden kurtarma dev letler istedikleri takdird-e bunu gayet suhuletle icra edebilirler. y le ki: Sefain-i harbiyelerini boaz iine gnderip Abdlhamidi bir ecnebi sefineye vaz eder ve nn akabinde halife olmaa ehliyeti kalmamasna mebni hal olunduuna dair lyhlislm vastsyla bir fetva sdar eylerler ve bu meselenin tesviyesi ancak yirmi kiinin telefiyle hitan olabilir. B adel meslih ....

Kukusuz bu kimsenin aym zamanda Arap gruplan ile ilgisinin bulundu unu stanbul merkezi bilmemekteydi; ama, bizim amzdan nemli olan ya banc mdahalesinin bu kadar ak bir biimde dile getirilmi olmasdr. Bu na karlk Ahmed Rza Beyin; Avrupadaki Jn Trk mehafiline hakim olan,
(88) H acbeyzde A hm ed M uhtar, Edeb Y ahu: Geen N sham zda K eram et G i bi Olmu B ir M nsebetle. M uhibban, rso.5 (kinei S ene), 1 M ays 1327-15 Cem aziylevvel 1329, s. 139. H rriyet V astasyla Padiaha Hitab, H rriyet2, no.49,1 M ays 1896-17 Zilkade 1313, ss. 3-4. A ynen verilm itir, Bkz. B. IV. Beyannam e, H ak, no.245 15 Austos 1900-19 R ebiylhr 1318, s. 1. A ynen verilm itir. Bkz. B. V. Bu ahsn. F a risin g ru b u n a da yaknl tartlm ve kesin eilim i A v ru p a daki Jn T rk ler ta rafn d an belirlenem em itir: ...B rkseldeki H alil Z i ya Kimdir? Sizden m i, yni bizden m i?... H alil H alidin, Tunal H ilm iye, Wooking 5 Tem m uz 1396 ta rih li m ektubu, A hm ed Bedev K uran, Osmanl m paratorluunda nklp H areketleri ve M ill Mcadele, s. 220. Turkish R eform League, The Tim es, 13 N isan 1898. Bir Acayib Beyanname, H rriyet *, no.49, s. 2. 189

(89) (90) (91)

<92) <93)

ynetimin iddet kullanlmadan devrilmesi9 4 fikrini en u ekliyle ilediini g ryoruz :

...Meveret nere balayal stanbuldan, vilyetlerden aldm mektublarn ou ihtillin, ahz-i srin lzmundan bahsediyor. t tihad ve Terakki Cemiyeti asl vazifesini bilmiyor. craatda bulun muyor. z-y cemiyeti istibdad baltalaryla kesen deti kafiyelerin ceza-y sezlarn vermiyor. Hangi bir kapm istml-i silh etmeden istirdad- hrriyet eylemi, hangi bir millet isle-i hr etmeden zaman- idare-i hkmeti dest-i istibdaddan kurtarabilmi? Siz de umuma itirk ediniz. Kan dkmeden i grlr gibi efkr- vhiye vdilerinde biryn olmaynz diyor... Vaktiyle ahali ne yopdtmt ve ne in kyam. etdiini bilmiyerek Saraya hcum eder (isteme yiz) diye barrm. Byle gz kapal isyanlarla bu gn bir inklb - kebr husle getirilemez. Milleide salam bir fikr, byk bir emel olmal. Bu fikr emel milleti bir naksad- siyasiye doru sevk et melidir ,..9 5

Ancak Meveretde ilenen en nemli tez; bu dnemde stanbul merke zinin taraftar olduu bir yabanc mdahalesine aleyhtar olmak eklinde be lirmekteydi :
...ngiltere hkmet > anakkale aklarna dehetli bir donanma gnderdi. Byle ecnebi eliyle olacak bir tebdil-i saltanata bz m u zr imtiyazlar ilve edilecei bhesizdir. Eer Osmanllar din pe millet ayrmayarak bir maksad- hayra hidmet in birleecek olur larsa haricin tavassut ve mdahalesine hacet kalm az... s8

Paris merkezinin bu tutumunun yamsra, Ahmed Rza Beyin ar 90% tivip' tutumlarnn stanbul merkezince de fazla ho karlanmad bir ger ektir. Nitekim, daha sonra Avrupadaki muhalifleri de kendisine, aslindi inanmamakla birlikte; bu adan hcumlara balayacaklard. Bu arada Ma rad Beyin firar drdnc bir eilim; ortaya kartm oldu. Murad Bevr
(94) (95) Gzel bir rnek iin bkz. A T urkish P atriot, A Study in T urkish Reform. The F ortnightly R eview , Vo].LXI(N.S), no.CCCLKV, 1 Mays 1897, s.658. A hm ed Rza, htill, M everet, no.29, 14 K n n -i sn 1898-21 aban 1315, s. 2. K r, A hm ed Rza, cm l-i Ahvl, M everet, no.6, 15 ubat 108-2 R a m azan 1313, s. 1: ...O sm anl ttih ad ve T erakki Cem iyeti ktal ve ihtillin k atiyyen aleyhindedir. Bu cem iyetin efrad bugn h e r ta rafd a m nsalib olan em niyet ve ra h a t ihlle deil belki iade ve istirdada alyor. h ti ll fik rin i b u aralk m illet hakknda m uzir grd in reddediyor. Y ok sa k an u n ve eriat ahaliye b u ihtill h akkn -okdan verdi.... Ahm ed Rza, cm l-i A hvl,* M everet, no.18,27 R ebiylevvel 1314-8 Eyll 108. s. 2.

(96)

190

slm evrede etkisi bir hayli fazlayd.9 7 Kendisi, darbecilik eilimlerinin iinden geliyordu ve yabanc mdahalesi konusunda son derece olumlu bir tavr ortaya koyuyordu:
...Tebdil-i hkmet vaki olursa mdahale-i ecnebiyeye hacet kal m az ise de tebeddl vaki olmad takdirde gaile-i hzra ancak Avrupann mdahalesiyle tesviye-pezr olabilecekdir .. .9 8

Bu eilimleri iie Murad Bey; liberal grlerin temsilcisi olarak tavsif edilmekle birlikte ;9 0 Avrupada Ahmed Rzaya muhalif gruplar ve lema-yksek brokrat arlkl stanbul merkezi ile Balkanlarda greceimiz mahall Jn Trklk ve Ahmed Rza evresi arasnda bir denge unsuru olarak ortaya kt. Murad Bey sorunu ancak yabanc mdahalesi ile ve siyasal dzeyde hal ledilecek bir mesele olarak grdnden, firarnn akabinde bu konuda te maslara giriti. Ermeni komiteleri ile Londrada yapt temaslardan bir so nu salayamayan Murad Bey ;1 0 0 kendisine bu ehirde nerilmesi plnlanan teklifleri reddetti .10 1 Osmanl bykelisinin bu alandaki abalar da ke sin ve belirgin bir sonu vermeyince;1 0 - tekrar P arise dnen Murad Bey, muhalif evrelerle olan grmelerini srdrd. Ahmed Rza Beye kar faaliyet gsterenlerin kendisine ilettikleri, balarna gemesi yolundaki ta leplere, fazla iltifat etmeyerek fiil lider ile grt .1 0 3
Bu etki konusunda bkz. G ulam M ehm ed Ali, H aydar-bd 21 evval 1313: (Farisiden T ercm e), Ey Din K arnda, Mizan, no.177, 21 M ays 1896, s. 3001, Evrak ve M ektib: S er-efrz- lem a-y M tehakkikinden B ir Zt- lin in m zasyla D ersaadetden A lnm dr:M ael-teek k r T ezyn-i Sehaif Eyliyoruz5 M izan, no.165, 27 u b a t 1896-13 R am azan 1313, ss. 2406-2407. (98) M ehm ed M urad, Y ld z S a a y r H m ayunu ve Bb-li Y ahud arkn Derd -i Asli si, ([K ah ire] :1313), s. 94. (99) ' C am bond an -B erth elo tya, Pera, 26 A ralk 1895/no.219, A ffaires etrangeres -Correspondance P olitique-Turquie: 525(Nov.-Dec. 1895), [353 54]. (100) M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 104105. (101) Firari M urad Beyin b u ray a avdeti halinde m azh ar- ta a ttu f t- seniye olacana bhe olm adndan yle gazete ihrac gibi klfetlerine k en d i sini sevketm ee lzm yokdur. m di b u k ad ar te m in t- seniyeye m azh ariy etd en sonra yine avdetden ictinb ve im tin a eder ise a rtk karm ak istedii M izan gazetesinin serbest-i in tirn a ve m em lik-i m ahruse-i a hane ile ecza-y m tem m im eine d uhlne m m anaat p ek tab id ir... A h m ed zzet P a a d an -L o n d ra S efaret-i Seniyesi C nib-i lisine, 17 Receb 1313, Londra B ykelilii A rivi, K.339(8). (102) K endisine yneltilen tek lifler iin bkz. B B A -Y /S a d a re t H usus Marzat, 1 B 1313/no.1552, B B A -Y ld z Perkende, 13 C 1313/no.796. Londra Sefiri A ntopulo P a a nm , P arisde M urad Bey ile yapt grm e iin ise bkz. 14 K n n -i evvel 311 T arihiyle M abeyn-i H m yn B akitabet-i elilesi ne Yazlan M ektubun Suretidir, Londra B ykelilii A rivi, K .303(3). A ynen verilm itir. Bkz. B. VI. (103) M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Denrleri, s. 106. 191 (97)

u grmede Murad Bey; Mizan, kendisi iin daha elverili bir muhit olarak kabul ettii, Msrda kartmak niyetinde olduunu belirtti ve P arisden ayrld.10 4 Ahmed Rza Bey, bu gelimeler sonrasnda P arisdeki durumunu devam ettirme imkn bulmu ve Cemiyetin fiili lideri pozisyonunu srdrmt. Ni tekim, durumunun farknda olan Osmanl yneticileri; kendisini ikna iin gi riimlerde bulundularsa da; bundan baar salayamadlar .1 0 5 Bunun zeri ne Osmanl ynetimi Avrupadaki grup zerinde basklarn younlatrmaya balad. P arisdeki rencilerin geri ekilmesi ve dier muhaliflerin iadeleri iin Fransz ynetimine eitli basklar yaplmaya alld.1 0 6 Bunun zeri ne Meveret gazetesi aracl ile; Cemiyet isteyen rencilere, snrl dahi olsa, bir para tahakkuk ettirerek, onlar himayesine alabileceini iln etti .10 7 Gerek bu aklama ve gerekse Fransz kamuoyunda yaplan eitli gsteriler ve mracaatlar nedeniyle ;1 0 8 szkonusu lke ynetimi bu konuda bir giriim de bulunmama karar ald.1 0 9 Bir sre sonra Cemiyet yeterli lde iane top landn belirterek merkez yayn organm yeni makinalarda basmaa bala<104) P arisden, M sra gidii iin bkz. A ntopulo P aadan-T ahsin B eye, Lond ra. 14 K n n -i sn 1896, ifre telgraf. Londra B ykelilii A rivi, K. 303(3). L ondra S efirin d e n -[z z et P aay a ], 24 K n n -i evvel 1895: 12 K nn-i evvel 311 tarih iy le M abeyn-i H m yn B akitabet-i Celilesine Yazlan M ektubun Suretidir, Londra B y kelilim A rivi. K.303(3). A ynen v eril m itir. Bkz. B. V II.

<105)

Bkz. Philip C u rried en-D ilerine, Constantinople, 23 Nisan 1896, PRO/F.O. 78/4706. Nouvelles de lE tran g er: Turquie, L e Tem ps, 15 N isan 1896. Jn T rk lerin olay an latm iin bkz. Fuad, Le R appel des etsdiants O ttornans, M echveret S u p p lem en t Franais. no.15, 15 Tem m uz 1896, s. 2. F ira ri ler h ak k n d ak i giriim ler iin bkz. B B A -rade-H ariciye, aban 1313/no.51643, Fuad, Une Q uestion au G ouvernem ent Ottom an, M echveret Spplem en t Franais, no.4, 1 ubat 1896, ss. 1-2. Bu konudaki taleplerin bizzat S u ltan dan gelmesi, Franszlarn zerinde P arisdeki yayn faaliyetinin ok nem li olduu eklinde b ir k an aat uyandrm tr. Bkz, C am bond an -B e rthelo tya, P era, 5 ubat 1896/no.24, A ffa ires etra.nge-res-Correspondan.ce Po~ litique-T urquie: 526(Jan-Fev. 1896), [204-207], Osm anl Eliliinin bu alanda yapt ta h k ik a t ve geri gnderm e abalar iin bkz. B B A -ra d eHusus, Zilkade 1313/no, 38-1266 ve no.44/1273. (107) ln. M everet, no.5, 17 aban 1313-1 ubat 108, s. 4. renciler ayrca sefarete b a v u rarak kendilerine belirtilen nedenlerle verilm eyen m aalar nn tesviyesini istediler. Osm anl ynetim i ise rencilerin zellikle F ra n sada fena yollara sapt k an aatin e varm tr. Bkz. B B A -rade-H usus, evval 1313/no.55-1206. A ynen verilm itir. Bkz. B. VIII. (108) (109) Fad Une Question.s> M echveret S u p p lem en t Franaisj no.4, ss. 1-2. La Redaction, Rem ereiem ents, M echveret Su p p lem en t Franais, no.5, 15 ubat 1896, s. 1.

(106)

192

di.110 Gerekli finansal koullarn yaratlm olduu sk sk tekrar edilmeye balanarak, Osmanl ynetiminin bu alandaki kukular bsbtn derinleti rildi .3 11 Bu gelimelerin sonucunda, payitahttaki bir ksm ileri gelen ynetici lerin dahi 1895de gerekleemeyen darbenin, artk kanlmaz olduu eklin deki dncelerle Cemiyete yaklatklar grlyor:
,...M ektub yazdm z byk ztlardan biri cevab veriyor. m za koymaa korkmu. Fakat nereden geldii anlalyor Cevab kalbi tevecchden, duadan ibaretdir. Bizden icraat bekliyor. Makalemde icraat biz de arzu ediyoruz, hatt biraz ileri gitmi heb birden ayaklanacak olurlarsa demiim. Bu ibare m ugayir-i kanundur. Ya zdmamaltdr. L tfen karnz ...112 Her ne kadar Cemiyet yayn organlar ye saysnn ulat oran olarak korkun byklkteki rakkamlar ileri srmekteyseler1 1 3 ve bunlar kabul et menin imkn bulunmamaktaysa da, rgtn geliimi bir hayli belirgin hale gelmiti. Harbiye ve Tbbiye Mekteblerinde Cemiyet taraftarlar byk bir ounluu salam aktaydlar.4 Cemiyet, kurmu olduu seyyar memurluk kurumu ile eitli blgelerdeki faaliyetleri hzlandrm1 1 5 ve yurt dahilinde e itli ubeler oluturmaya muvaffak olmutu. Yurt i Tekiltlanmas : Cemiyetin bu dnemdeki organizasyonunu belirten en nemli belgede1 1 8 eitli yksek okul ubeleri dnda; Beyrut, Kbrs, zmir, Midilli, Rodos, Se-

(110)

(111) (112) (113)

(114)

(115) (116)

Heyet-i Tahririye, Tebir ve Teekkr, Meveret, no.12, 26 Zilhicce 1313 -8 Haziran 108, s. 1. Mevereti tesis etdiimiz zaman cemiyetin ufak bir iane-i nakdisinden baka bireyi yokdu. Simdi, Meveretin bankada para s, muntazam bir matbaas var...>. Paris Sandukkr Nazm, [ane], Meveret, no.21, 23 Terin-i evvel 189622 Cemaziyulevvel 1314, s. 8. Ahmed Rza Beyin Birader hitapl imzasz mektubu, Londra 17 Tem muz 108, Bahaedtlin kir B ey Evrak/ zel Ariv. Merkez yayn organ, yalnzca Zabtiye Nezareti aracl ile 130.000 kiinin ttihad ve Terakki yesi olmak thmetiyle srgne gnderildiini iddia eden bir yazya yer vermitir. Bkz. Hayrullah, Dar-l-Harb, M everet, no.22. 8 Terin-i sn 1896-12 Cemaziylhr 1314, s. 5. Buna karlk aym dnemde merkez yayn organ durumuna gelen Murad Beyin gazetesi res m bir aklama olarak deftere kayt yaptran ye adedinin on sekiz bini getiini belirtmitir. Bkz. Heyet-i Tefti ve cra. Beyannme,* Mizan, no.1, 14 Knn-i evvel 1896-9 Receb 1314, s. 2. Bu konudaki haberler iin bkz. B.K, Mekteb-i Harbiye Havadisi, tlve-i M everet, no.6, 2 Ramazan 1313-15 ubat 108, ss. 1-2, stanbuldan Mek tub, lve-i M everet, no.O, 18 Zilkade 1313-1 Mays 108, s. 3. Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Seyyar M emurlarndan Seyfullah, Adanadan, M everet, no.16, 27 Safer 1313-8 Austos 108, ss. 4-6. A rk iv i endrort 19/57/ / I -33-6/209. Aynen verilmitir. Bkz. B. IX.
193

lnik, am, Talca, Trablusgarb, Trablusam, Trabzon rgtleri ve Bulgaris tan, Suriye, Girid merkez ubelerinin kurulduu anlalyor. Talca ve Kbrsda fiili Osmanl hakimiyeti bulunmadmdan, rgtlenme daha rahatt. An cak dier blgelerde ksa zamanda bu kadar hzl bir yaylma ilgi ekicidir. Bunlara; elimizdeki belgelere dayanarak; Edirne, Erzurum, Adana, Mersin. Ankara ubeleri ile Humus, Hama gibi mahall rgt birimlerini, brahim Temonun kurduu Balkan tekilt ve stanbul merkez ubesi ile Paris, Berlin, Cenevre, Msr gibi yurtd ubeler ve ube varl iddia olunan1 1 7 Kafkasya, Belgrad gibi merkezleri gznne alrsak, geni bir organizasyon ile kar karya kalyoruz. Ayrca elimizde daha sonraki dnemlerine ait vesikalar bulunan Berberistan ubesi, Buhara ubesi ve kodra ubesinin bu dnemde de varln srdrd, szkonusu vesikalardaki ifadelerden tahmin edile bilmektedir. Yurt iindeki bu tekiltn zellikle 1897 sonbaharna kadar byk bir canllk gsterdiini belirtmeliyiz. ttihad ve Terakki Cemiyetinin yalnzca blften ibaret olduu konusunda; zellikle Murad Beyin oluturmaya alt imaj fazla gereki deildir1 1 8 ve bu rgte kar duyulan tedirginliin Sultann zel psikolojik durumu ile anlatlmaya allmas, bize fazla anlamb bir ereve izmemektedir. Nizamnameye gre, stanbul merkez olmakla birlikte, ek bir ynetmelik ile kendisine stanbulun 1895 baarszl sonrasndaki zel durumu gze al narak veklet yetkisi verildii anlalan9 Paris ubesine bal bulunan yurt ii tekiltta temel olarak iki tip ube mahede edilmektedir. Bunlardan birincisi; Cemiyetin o blgede bir ube oluturma gayretinden tamamen bamsz olarak, szkonusu mahalle srgn olarak giden kimsele rin oluturduklar organizasyonlardr. Bunlarn bir blm, evrenin koulla r nedeniyle fazla bir etkinlik salayamamlardr. Nitekim, daha sonra orta ya kartlan ve ikamete mensup ahslarn itimalar nedeniyle dikkati top layan bu gruplar, Mamur et-el-Aziz1 2 0 ve Kastamonuda12 1 ortaya kartlm ve Ankarada bu kimselerin ikametghlarnda tab makineleri, nizamnme(117) (118) (119) ttihad ve T erakki C em iyetinin M eslei..., K a n u n -i Esas, n o .l, s. 6. M ehm ed M urad, M iicahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t D evirleri, ss. 103-104. D aha sonraki dzenlem ede zikredilen bu zellik u ekilde ifade edilm ek ted ir: ...P aris M eclis-i daresi H eye t-i Tefti ve tc ra 'n m teekkl d ak i kasndan itib aren veklet sfatn gaib edb heye t-i m ezkreye ta b i b ir u be m eclisi m akam nda kalacakdr. ln- Resm, Mizan, no.l, s. 2. Asm B eyden-V ilyete 14/9 Tem m uz 1317 ve 26/ 9 M art 1320. M am urete l-A ziz [V ilyetiyle M uhaberata M ahsus D efter], B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/2470-40/147/XVI. V ilyetden-K m il Beye 3/22 H aziran 314 Vali Enis, S rgn M ekteb-i Tbbiye talebesi Selnikli O sm ann firarn a m eydan verilm em esi talebi iin, K m il B eyden-V ilyete 25/6 N isan 315, benzeri b ir olay iin bkz. K m il B eyden Vilyete, 40/22 Austos 315, K astam oni [V ilyetiyle M uha berata M ahsus D efter], B B A -Y ld z Esas Evrak, 36/2470-42/147/X V I,

(120)

(121)

194

er, muntazam varakalar da ele geirilmitir .1 '2 2 Fakat belirttiimiz gibi, ev re koullar burada etkinlii nlemi ve bu ubeler nem kazanamamlarAyn durumda olan kimselerin oluturduu bir ksm ubeler ise, evrenin olumlu koullar ve blgede asker birlikler bulunmas sonucunda nemli et kinlikler kazanabilmilerdir. rnein, Erzurumda bu koullar altnda olu turulan ube, Paris merkezi ve Murad Beyden ald talimatlar erevesinde faaliyete gemi, ordu mensuplar ile yakn temas kurmu ve gene ald emirler dorultusunda Ermeni komiteleri ile temas imkn aramaya bala mtr .12 3 Ancak, gerek bu kimselerin muhaberatnn ve gerekse Erzurum Ermeni ihtill komitesi nmna gelen bir evrakn ele gemesi zerine ,1 1 2 4 uzun dnemdir Anadoluda grlen ilk mslman unsuruna dayal hareket ortaya kartlmtr .12 5 Bunun dnda, ikinci tipe rnek olan en nemli organizasyon, Suriye mer kez ubesine bal olarak teekkl ettirilmi ve bu tekilt 1897de ok geni bir ihtill hareketini gerekletirmek zere iken su yzne kartm ve kertilmitir. Bu nemde olmamakla beraber srgn ve grevle gelen subay lar tarafndan tohumlar atlan Diyarbakr ubesi, daha sonra gelimise de faaliyetlerine imkn bulamamtr. Dier ubelerin geliimini zetleyecek olursak; bata Cemiyetin kurucu larndan Doktor shak Skti olmak zere, ok sayda Cemiyet ilerigeleninin gnderildikleri Rodos, dier Ege adalarna ve Anadolu sahillerine propagan da aralarnn ulatrld bir ube haline gelmitir. 1896 banda buraya s

(122)

(123)

(124)

(125)

A nk ara V ilyetinde b ir sre nce bu t r evrak ele geirilm i (bkz. A nka ra Valisi M em dul B eyden-M abeyne, 9 ubat 310, A nkara V ilyetiyle M u haberat K aydna M ahsusdur, B B A -Y ld tz Esas Evrak, 36/139-35/139/ X V III) ancak daha sonra eitli s rgnlerin b u ray a varyla (bkz. Sir Nicolas 0 Conordan-M arquess of S alisburye Therapia, 28 Eyll 1899/no. 462(Confidential) yaznn eki, H .S.Shipleyden-N .O Conora, Angora, 19 Eyll 1899, no.30. (conf.), vesikada son on gnde dokuz M slm an srg n n geldii b elirtilm ektedir. PRO/F.O. 78/4995) faaliyet artm ve b e lirtti imiz d u ru m ortaya km tr. Bkz. A n ka ra lV il yetiyle M uhaberata M ah sus D efter], B B A -Y ld tz Esas E vrak, 36/2470-12/147/XVI. Vali Tevfik Beyden-A sm B eye, 11 T erin-i evvel 316. E rzurum V ilyetiyle M uhabereye M ahsus D efterdir, B B A -Y ld z Esas Ev rak, 36/2470-3/147/36: 4 5/E rzurum V ilyetinden (Rauf B eyd en )-M ab ey n e, 12 Tem m uz 312, 26/Vali R auf B eyden-M abeyne, 28 K nn-i sn 312, Vali R auf Beyden-M abeyne, 67/2 u b at 312, 68/7 ubat 312 Vali R a uf Beyden-M abeyne, M ehm ed K m il B eyden-E rzurum V ilyet-i Celilesine, 72/26 ubat 312, Vali R auf B eyden-M abeyne, 74/22 M art 313. Vali Rauf B eyden-M abeyne, 76/21 M art 313. K onu ile ilgili belge dizisi aynen verilm itir. Bkz. B.X. E rzurum V ilyetiyle M uhabereye M ahsus D ef terdir, B B A -Y ld tz Esas E vrak, 36/2470-3/147/36. [P. C u rrieden]-D ilerine, 107/Constantinople 16 ubat 1897 ta rih ve n u m aral yaznn eki, R.W. G raw esden -P h ilip C urrieye, E rzourum 5 ubat 1897/no.4, PRO/F.O. 78/4798. lgili ksm lar verilm itir. Bkz. B. XI. 195

rlen Skti3 2 8 ksa srede bu adada tekilt dzenli hale getirmi1 2 7 ve Cezair-i Bahr-i Sefid Valisinin, Rodos'da drt be kiinin Jn Trk lk sevdasnda bulunduklar1 ^ eklinde belirttii bu rgt; Bat Anadoluya evrak ulamnda ok nemli bir grevi stlenmitir. yelerinin byk ounluunun cemiyet tarafndan firarnn salanmas sonucunda, bu ube gitgide nemini yitirmi ve 1897 sonbaharnda tamamen faaliyet d kalmtr. Ayn erevede ele alnmas gereken Edirne ubesi, brahim Temonun faaliyetleri dnda bir rgtlenmeye tabi olmu ve Manastr merkezi ile ir tibat salayarak Balkan tekilt ile temas srdrmtr. Ancak, zerinde Selnik Posta ubesi mhr bulunan ve Edirne ttihad ve Terakki ubesi damgasn ihtiva eden evraklarn ele geirilmesinden sonra,1 2 9 bu konuda de rinlemesine bir aratrma yaplmtr. Bu aratrma sonucunda merkez ya yn organnn ackl bir ifade ile belirttii gibi: ...Edirnede eshab- hamiyyetden on yedi kii tevkif olundu,,. Mil let byk zabitanmzdan satvet-i askeriyemizi, namus ve haysiyet millhjemizi muhafaza edecek hidrnetler beklerken, bunlarn evld hamiyyetli, namuslu zabitammtzm, hocalarmzn mahvna, koca or dumuzun b u devr-i mezalimde hissolmmayan periniyetine vasta oluyor. Tevkif olunan: ki mezun hoca, M ekteb-i Mlkiye ida disi mdri, iki kitabet, on zabit, iki asker tbbiyelidir, ...Hele mevkufinden Arnavud Hoca brahim E fen d iyi bura mer-y askeriye(126) shak S k tin in yakalan ve faaliy etleri iin bkz. [Rza N u r], M eruti yet U runda ld n H ay at- M erutiyetle Y d-m m D irilen B ir l; Saint Rem oda sh ak S kt i, ehbl, Aded.14, 15 T erin-i sn 1325, s. 270. Bkz. Y unus Nadi, shak S k ti Bey, Y e n i T a svir-i Efkr, no.127, 5 Te rin -i evvel 1909-20 R am azan 1327, s. 2. C ezair[-i B ah r-i Sefd], 250(1951) Tafsilt m ukaddem a arz olunduu zere Rodosda d rt be kiinin Jn T rk l k sevdasnda b u lu n d u k lar ve hafiyen e v ra k - m uzirra eelb ve k ra a t eyledikleri h ab er alnm as zerine b u n lar ta h t- tevkife alnarak hak larn d a ta h k ik a t ve istievabt da icra edilm i ve fakat ih b a r- vaki'ay isbat eder delil istihsl edilem em esine m ebni b ir m ddet sonra sebilleri tahliye edilm i idi.... B a h r-i Sefd Valisi, Abidin, 5 Tem m uz 313. Bkz. B B A - B E O / V G G ( 2 ) , nadohilT elgra f D efte ri1; 903, (M art 312-313)/ Rodos: 4(18). B u iddialara karlk 1896 tarih in d e adadaki faaliyetler gznne alnarak; burada, hafiye istihdam k ararlatrlm tr. Bkz. B B A - r a de-D ahiliye, S afer 1314/no.ll-493. K r. B B A -B E O /D a h iliye Giden, 95-3/ 44, 1527, (22 Tem m uz 312)/61493. M anastr V ilyetin den (F erik K erim B eyden)-M abeyne, num arasz/15 K n n -i sn 311, Manastr Valisi A b d lk e rim Paa Kullarna hsan B u y u rulan ifre M iftah i v e ifre Hailiyesini H avi D efte r ], no.2, B B A - Y ld z Esas E v ra k , 38/2470-8/147/X V I. Vesikada, E dirneden Selnik ehrine de gazete ve evrak datm nn yapld belirtilm ektedir.

(127) (128)

(129)

196

sinden, Kosova Vilyeti ahali-i m uteber e sinden, A m avud Beylerin den, meayihinden, hocadan hemen tanmayan yokdur ,..1 3 0

asker arlkl bu ubenin k, Cemiyet iin nemli bir sorun tekil etmi ti .13 1 Bu asker personelin yamsra, Edirne merkez Posta Mdrl ktiple rinden Talt Efendi [daha sonra Sadr-zam Talt P aa], Nfus Mdrl nde Pasaport ktibi Faik ve Mehmed eref Bey ile Hver ve Necib adla rnda iki gen stlerinde Cemiyetin ifreli evrak ve subaylar tarafndan ya zlm muzir bendler bulunduundan dolay tutuklanmlard.13 2 Bu ubenin, Cemiyetin ine makbuzlar iinde nemli balar yaptn aa vuran ko anlara sahip oluu, ye miktarnn aslnda olduka fazla olduunu dnd ryor .13 3 Ancak, daha sonraki tarihlerde yaplan temaslardan bir sonu al namad ve bu blge ile Cemiyetin balantsnn koptuu anlalyor .13 4 Ayn ekilde Osmanl mparatorluunun Avrupa topraklarnda oluturu lan ve brahim Temonun kurduu Balkan tekiltndan ayr faaliyet gste ren dier bir ube de, Selnik ubesi olmutur. 1896 ortalarndan itibaren merkez yayn organnda bu konuda yaynlarn balad izleniyor. Daha son ra Selnikde kurulan ubede aktif rol oynadn belirtecek olan Leslovikli Mehmed Rauf Beyin de belirttii gibi,13 5 bu neriyat daha ziyade Cemiyete bu blgede nemli ilgi gsteren dnmeklere yneltilmiti:
....Selnikli bulunduum in slm, hemehrilerimin derece-i hsn -i muaeretlerini bilirim. Bir h-sm- cziyi tekil eden (dnm eler den maadas'inda mateessf paa-y marileyhi memnm cdecek ka dar ittihad gremiyorum ..,1 3 6 . .Zira(dmelik) Yahudilik veya Hristiyanlk ile slmiyet arasn da mevve bir din tutm ak demek deildir. Bu cemiyetin ilk zaman -1 ihtidasndan beri kendi aralarnda yaayub, harile ihtilt et meyenlerde grlen taassub ve ezcmle ahali-i kadimeden kz aluh
(130) Edirneden M ektub, ll v e -i M everet, n o .9 ,18 evval 1313-1 N isan 108, s. 4. B u konuda bilgi iin ayrca bkz. Edirneden, Mizan, no.2, 28 K nn-i evvel 1896-23 Receb 1314, ss. 4-5. Kr. H avadis-i, Siyasiye, M everet, no.8, 1 evval 313-15 M art 108, s. 4. (131) Bkz. A bdullah C evdetden-sh ak S k tiye, T rablusgarb 29 N isan 1896, A r kivi Qendror, 19/106//153/440. (St. III) ve gene A bdullah Cevdetden-A hm ed R zaya, 30 Mays 1896 T rablusgarb, A h m ed R za B ey E vrak/ zel A r iv. (132) E bubekir Hzim T epeyran Hatralar: 1, Canl Tarihler I, T rkiye Y ayn evi, (stanbul:1944), ss. 144-145. (133) ne m akbuzu no:1144, A rk iv i Qendror, 19/62//113/1. (134) m edi[Ishak S k u ti]d en -b rah im Tem oya, C enevre 23 Mays [ 18]97 ...E dirne u'besi reisi u srada yakay ele verdii in m ektubum uza ee~ v ab gelm edi... A r k iv i Qendror, 19/106//?/?. (135) Leslovikli M ehm ed Rauf, ttih a d ve T era kki..., ss. 79-82. (136) N zm Vilyetlerimiz, M everet, no.5, 17 g a ban 1313-1 ubat 1084 s. 3. 197

vermemek gibi ve ondan mteveUid br takm teferruat di terk etmeyileri kendlerim ayr bir mezheb tutar ss vermi ve bitta bi zaman ile arada bu ayrlk, gayrdk peyda olmudur. Yoksa hamiyyet-i millye ve gayret-i vaiamyece bu cemiyet epeyce emsl-i hasene gsterinindir. Ale-l-husus son zamanlardaki terakkileri yn- takdirdir...1 3 '

Mehmed Rauf Beye gre; muhtemelen 1896 sonlarna doru; kendisi ile muharrir Kudret Bey ve reis olarak da Binba Ahmed Beyin katlmasyla ube teekkl etmitir .12 8 ube mhr yaptnilm, ancak Cemiyet uzun sre evrak tevziinden baka bir faaliyet gsterememekle birlikt-e; askerlerin ce miyete katlmasn salamaya muvaffak olmutur.1 3 8 Daha sonra ube icraat isteiyle P arise bavurmu; olumsuz cevap zerine bir feda bulunmu ise de, bu abalar sonusuz kalmtr .14 0 Rauf Bey, abalarnn Osmanl-Yunan harbi sonrasnda sona erdiini belirtiyor .14 1 Saray'n; kendisine usland umuduyla yeni bir grev vermesine baklrsa, bu abalar fazla bir kuku uyandrmamtr .14 2 Ancak, bu kimselerin bu baarsz abalarnn yamsra. Meveretin abone kaydnda bulunduu anlalan ,1 4 3 fakat Murad Bey grubu nun iktidara gelmesi sonucunda onlar ile muhabereye geen, Ferdinand Efendi bakanlnda ayr ve merkezce resm olarak tannan bir ubenin ku rulduunu gryoruz. ubenin ilk evrakna gre kurulu tarihi 29 Aralk 1896 (16 Knn-i sn 1312) dir. Mdrle Ferdinad Efendi, Sandukkrla Fikret Bey. Ktibliklere ise V. Archbolo ve Enver Bey getirilmilerdir .14 4 Ce
(137) H ak-G , Selnikden M ektub, M everet, no.15, 13 S afer 1313-23 Temmuz 108, s. 4. B ir yabanc yazar daha sonraki dnem de de bu irtib a tn deva m na iaret etm ektedir. Bkz. M artin H artm ann, Der Islamische Orient, B erichte und Forschungen: Band: Ill-U npolitische B riefe A u s Der Trkei, V erlag Rudolf H aupt, (Leipzig:1910), ss. 7-8. (138) Leslovikii M ehm ed Rauf, ttih-ad ve T era kki..., s. 85. ubenin 1896 o rtala rn d a faaliy ette bulu n d u u ve A hm ed Rza Bey ile tem as ettii kesindir. T ark m stear adyla M everet gazetesinde yaynlanan b ir haberde u ifa delere rastlyoruz: Nedim -i vicdanm (E rtu ru l) vefat eyledi. Bu ehd-i ham iyyet, b u k u rb a n -i istibdadn yerine Selnik u besi bilittifak beni ta yin etdi.... Tark, Selnikden,s- M everet, no. 17,12 Rebiylevvei 1314-23 Austos 108; s. 4. (139) bid, ss. 85-86, 94. (140) bid, ss. 95-96. (141) bid, s. 96. (142) B B A -rade-D ahiliye, aban 1317/no. 18-1769. (143) A hm ed Rza B eyin yazsyla yazlm olan abone kaydnda. Selnik iin k ay tl M. N am k V akfm adresinin izilerek altna M. F erdinandm ad resin in yazlm olduu grlyor. Bkz. A h m ed Rza B ey E vrak/ zel A r iv. (144) Selnik ubesin d e n -ttih a d ve T erakki Cem iyeti P aris u besi M diriyet i ne, 16 K n n -i sn 1312. A rk iv i Qendror, 19/59//235/5-3. A ynen v e ril m itir. Bkz. B. X II. F ik re t Bey daha nce Ahm ed Rza g rubuna m al y a r198

miyet merkezine gnderilen ikinci muhaberattan ise, ubenin olduka dzen li alt ve faaliyet taraftar bulunduu anlalmaktadr.1 4 5 Grld gibi, burada iki ayr ubenin varlndan bahsetmemiz mm kn olmaktadr. lk ube; daha Murad Bey Avrupaya gelerek taraftarlarnn destei ile ynetime el koymadan kurulmutu. Zaten feda tutup, 1897 Osmanl-Yunan sava ncesinde Parise bavurmasn baka trl anlamlandr mak imknszdr. Bu ayn zamanda yetkilerinin elinden alnmasndan sonra da, Ahmed Rzamn bir takm ubelerle lidermiesine muhaberatta bulundu unun da bir kantdr.1 4 6 Dier ube ise, Murad Bey ynetimindeki yeni mer kez zamannda kurulmu ve irtibatn bu kanal ile srdrmee almtr. Elimizde 1897 sonrasna ait evrak veya mektuplarnn bulunmamasndan, bu ubenin de 1897 krizi sonrasnda faaliyetini bir hayli azalttn tahmin etmek mmkndr. 1901 ylnda; o dnemki merkez yayn organnda kan bir ha berde, Sarayn Selnik ubesi hakknda bilgi toplamak iin memurlar gn derdiinden bahsedilmesine baklrsa, etkinlik azalmakla birlikte faaliyet bir dnem daha devam etmitir.147 Bu ehirde daha sonra meydana gelen ve 1908 hareketinin temel tan oluturacak olan organizasyon zerinde ileride duracaz. Benzer bir ube de Giridde oluturulmutur. Evvelce atfta bulunduu muz rgt emasnda Giride de yer verildiini biliyoruz. Bu ubenin o d nemdeki faaliyetleri hakkmda belgelere dayanan bilgimiz bulunmamakla be raber, bu daln bir sre Girid ttihad- Osmaniyan Cemiyeti, nmm kulland anlalyor.1 4 Daha sonraki dnemde Giriddeki asker personelin zerin de cemiyete ait evraklarn yakalanmas1 4 8 ve yasaklanan gazetelerin Giridde aka okunmas bize faaliyet hakknda baz bilgiler veriyor.1 5 0 1897 krizi son
dm larda bulunm utur. Bkz. ln, M everet: no.23, 22 T erin-i sn 189627 Cem aziylh r 1314, s. 8. <145) Selnik ubesinden-O sm anl ttih a d ve T erakki Cem iyeti P aris u besi M diriyeti C anib-i Alisine, [1897], A r k iv i Qendror, 19/59//32/484, Bkz. B. X III. <148) Bu idd ialar iin bkz. erafeddin M amum, H a kika t-i Hal, N airi: K rd izde A hm ed R m iz; (Kostantiniye:133Q), s. 19. (E serin ilk basks 1897 ta rih lid ir). (147) M ektib: Selnikden kinci M ektub, O sm anl , no.86, 15 H aziran 1901-26 S afer 1318, ss. 5-6. 0 4 8 ) Zeynel A bidin B eyden-M izan C eride-i Fahiresi darehnesine, G irid -H an ya, 17 Tem m uz 1313, A rk iv i Qendror, 19/92//643/1. (149) E vraklar, T abib B inba M ustafa E fendin in evinde ele geirilm itir. G irid U m um K u m an d an l n d an (b rah im Edhem B eyden)-M abeyne 28 A us tos 313, G irid F rka-i H m ayun K um andanlyla M uhaberat K aydna M ahsus D efterdir, no.21, B B A -Y ld z Esas Evrak, 36/139-45/139/XV!IL (150) G irid Vali M avirliine 28/1 Tem m uz 313 ve G irid Vali M aviri sm ail B ey'den M abeyne 29/2 Tem m uz 313, H udud-u Y u n a n iye K um andan Neet Paa ile [M uhaberat ] Kay d D efteridir, no.31, B B A -Y ld z Esas E vrak, .36/2470-9/147/XVI. 199

rasnda burada da faaliyetlerin azaldn belirtmemiz mmkndr, 1906 tari hinden itibaren ise, bu daln yeniden byk bir aba iine girdiim grece iz. Suriye tekiltnn geliimi zerinde; zellikle, bu ubenin darbe giriimi nin anlatm srasnda duracaz. Bu ube, ikinci tipe uygundur. Yni cemiyet tarafndan o blgede zellikle tesisine gayret gsterilmitir. Byle bir gayret olmamakla birlikte ok sayda srgnn gnderilmesi sonucunda; Trablusgarbda da devaml bir ube kurulduunu ve ilk kurucular da dahil olnak zere pek ok kimsenin burada Receb P aann yaratt olumlu koullar iinde faaliyette bulunduunu gryoruz.
Balkan Tekilt :

ncelediimiz dnemde dier nemli bir gelime. brahim Temonun gay retiyle kurulan Balkan tekilt ve onun faaliyetleridir. brahim Temo, hakkmdaki karar renince, Romen arkadalarnn yardm ile Romanyaya fi rara muvaffak oldu ve 1 Kasm 1895 tarihinde bu lkeye ulat .15 1 Bu ekilde cemiyetin kuruluunda ba rollerden birini oynayan bir kimse. Balkanlara ulam oluyordu. Temonun faaliyetleri sonucunda, hem Romanya'da; ki bu ubenin dierlerine gre fazla bir ehemmiyeti yoktu; hem de dier Balkan ehirlerinde ubeler oluturmaya muvaffak olundu.1 6 2 Romanyadaki ube; Temodan sonra 1896da firaren buraya gelen Kirmzde Ali Rza Beyin de katlmas ve onlara Tatlcak kynden stanbul Dar-l-Muallimin mezunlarndan Hseyin Avni Efendi, Osman-Fakih eyhi evki Efendi ve bir sre P arisde bulunmu olan, Kstenceli Mahmut elebinin iltihak ile 1896da teekkl etmitir .15 3 Temo burada faaliyete geerek; ilk nce Osmanl memurlar olan; fakat Jn Trklk fikirlerine yakm bulunan efik Bey ve Alfred Rstem Beyin yardmlaryla, Hareket adl bir risleyi nere muvaffak olmutur. Risle, 93 Harbinden itibaren Abdlhamid ITnin ynetiminde uranlan kayplar ile yen bir muhtevaya sahiptir .151 Bu risle, gerek Balkanlarda ,15 5 gerekse dier
b rah im Temo, ttihad ve T era kki C em iyetinin..., ss, 58-60. T ahsin Cemil, Asociatia D in Romnia a Jun ilo r Turci, A nuarul n stitu tu lu i De Istorie i Arheologie A.D .X enopol, VII, (1970), ss. 180-132/8-10. (153) M steeib lkiisal, Dobruca ve T rkler, s. 149. (154) Bkz. H areket, Osmanl ttih a d ve T erakki C em iyeti N m na Ner O lunm udur, sta n b u l[B kre]. 1312, passim. (155) M, T alt Beyden-A hm ed Zeki Beye, 27 N isan [18196 Rusuk, Bu belgede blgede on d rt adet risalenin datld an latlm aktadr. A rk iv i Qendror, 19/135/11/478. A yn kiiler arasndaki b ir dier m ek tu p tan m ik tarn 2223e ulat fak at b u n larn ok az b ir blm nden p ara alnabildii an la lyor. A rk iv i endror, 19/31//1,3-14/197. M ektup, 16 Mays 1896 tarihlidir. E serin M srda datm iin 30 nshasnn talebi iin bkz. [M izanc] M u ra d B eyd e n -[b ra h im T em o lya, K ahire 4 M ays 312, A r k iv i Qendror, 19/ 135//195/423, A vrupa m erkezin de grld ilgi iin bkz. Fuad kr B eyd e n -[b ra h im T em o lya, 29 N isan [18]96. A r k iv i endror, 19/135//352/73-3, 200 (151) (152)

Jn Trk mehafilinde byk ilgi ile karlanmtr.1 5 Bu ekilde Balkanlarda ilk nemli muhalefet hareketi gereklemitir, Temonun da temas sonucu, Murad Beyin stanbuldan firarna yakn gnlerde, Bulgaristanda bir merkez ubesinin kurulmas da karar altna alnmtr. Bulgaristan ubesi tarafndan Murad Beye hitaben yaznan bir resm yazda; ...Siz stanbuldan firarnzdan evvel bizim ubemiz tesis et di. Yni siz Rus mektebinin peykeleri zerinde dirseinizi srklediiniz sra lardan evvel hrriyet-i slmiye ve saadet-i Osmaniyenin tefekkr ve temenniyatda bulunduunuz gibi biz de belki o peykelerde srndnzden daha evveleeki tarihlerden saadet ve hrriyet-i milliyemizi dnyorduk...1 5 7 ek linde bir ifadenin kullanldn gryoruz. Merkezin olutuu Ruscukun yarara; Varna, umnu, slimiye, Yanbolu, Filibe ve Vidinde ubeler veya taraftar gruplar organize edilmitir. Bul garistanda bu genilikte bir yaylmann salanmas ve faaliyetin de arttrl mas Osmanl ynetimini ok tedirgin etmitir.1 5 8 Bu gruplar dorudan Temo ile temasa gemilerdir.1 5 9 Bu tekiltta alan kimseler bir Avrupa merkezi nin bulunduunu bilmektedirler; ancak, mahall lider olarak Cemiyetin ilk kurucusunu tanmaktadrlar. Temonun, Ruscukda kendisiyle temas kurduu Tbbiye firarilerinden Mustafa Ragb,1 6 0 Rusuk merkezinin oluumunda byk abalar sarfetmitir, Mustafa Ragb, rgt oluturur oluturmaz, bu ehirde hkmet aleyh tar bir tiyatro oynatmaya alm,1 6 1 Vidinde Mizan ve Meveret datm byk boyutlara varm,1 6 2 umnuda Talt Bey propaganda faaliyetini stlenmitir.M Btn merkezlerde Cemiyete ait gazete ve rislelerin youn bir
(156) A bdullah Cevdet B eyden-A hm ed Rzaya. T rablusgarb, 30 M ays 1896, A h m ed Rtza B ey E vra k/ zel A riv. ...H areket 'i ten sb -i um um olursa h u r fla ve gayet ok olarak ta b etdirelm diyor. A rabcaya tercm esine ba lanld. O nu da M sr'da ya C enevrede basarz. Bz ta dilt icras icab ederse yaplr... B ulgaristan besinden-M urad Beye, [A ustos 1897] A r k iv i endror, 19/09//56/33. B B A -Y jS a d a re t H usus M arzat, 7 N 1314/no.2174. Tem on un b u konudaki an latm iin bkz. brahim Tem od an -sh ak S k tiye. 16 T erin -i evvel [18198, A r k iv i endror, 19/106-3//270/1066. b ra h im Temo, ttih a d ve T era kki C em iyetinin..., ss. 65-67. B B A -B E O /H ariciye m ed, 156-5/12,109, (11 M art 312) (Rusuk T a h ri r a t Sureti:2/M m taze:1842). Dier faaliyetleri iin bkz. 5227, (15 ubat 311) (Rusuk: 1/M m taze:99), 341/142, (24 M art 312) (Rusuk Tccar V ek leti T a h rira t S u reti M sveddesi/M m taze:18). B B A -B E O /H ariciye m ed , 156-5/12,484(3 N isan 321) (Vidin Tccar V e k leti T ah rirat S u re ti:l). Vesika zetinin yanm a dlen nottan, Bakkal ak ir ve dekk tccar step an n yannda alan K arabet adl ahslarn, b u datm da nemli roller oynadklar anlalm aktadr. B B A /B E O fH a riciye m ed , 156-5/12, 3406, (3 T erin-i sn 312) (Rusuk Tccar Vekleti T a h rira t S u reti), T alt Bey, gazete abonesi salayabil m ek iin V arna, slim iye, Yanbolu, Filibe ve E dirneye gitm itir. Bkz. 3301, (26 T erin -i evvel 312) (V arna Tccar V ekleti T a h rira t S ureti).

(157) (158) (159) (160) (161)

(162)

(163)

datmnn yapld grlmektedir .1 8 4 Ayrca, bu tekiltn liderleri tantm ve gazete abonesi salayabilmek iin blgesel gezilere kmlardr ,16 5 Blge de hkmet aleyhtar yaynlarn oalmas zerine,16 5 ynetim bunlar nleme abasna girimitir. Tedbirler o kadar younlamtr ki, memurlar Bulga ristan kaynakl tm gazeteleri yasaklama karar almlar; ancak, hkmet yalnzca muzir bendlerin yasaklandm, yoksa tm neriyatn yasaklanma snn szkonusu olmadn ihtar zorunda kalmtr .16 7 Tekilt bununla da kalmam, Balkan komiteleri ile temasa gemi ve onlarn dzenledikleri toplantlara katlm ve komitecilerin Jn Trklk le hine konumalar yapmalarn salamtr ;5 6 3 ki bu, Osmanl ynetiminin b yk telna yol amtr .1 6 9 Balkan tekiltnn bu ekildeki geliimi, 1897 sonrasnda da devam et mitir. Ancak tekiltn bu tarihten itibaren Avrupa merkezi ile muhabera tnn daha fazla glendii grlmektedir. Bundan dolay da; daha sonraki faaliyetleri Avrupa merkezinin yeni dzeni iinde incelenmelidir.

<164)

En bata, U le m a -y D in-i slm a Dav e i- i e r iye adl risle M uameleei Em in Aa tarafn d an , eitli yerlerd e okunup anlatlm aktadr. Bkz. B B A BE O /H ariciye m e d , 156-5/12,1503, (18 Haziran, 312) (Rusuk Tccar V ekleti Sureti/M m taze:81), 1790, (7 Tem m uz 312), B B A -B E O /H aricye Reft, 183-5/39, mmtaze:615, (20 H aziran 312).
Mizan dergisinin dncelerini B ulg aristana yaym ak m aksadyla Doktor Ali H ikm et adl b ir ahs seyahatlerde b u lunm aktadr. Bkz. B B A - B E O /H a riciye m e d 5 156/5-12, 2211, (12 Austos 312).

<165)

<166)

Filibede hazrlan an b ir yaynn dourduu tel iin bkz. B B A - B E O /B u l garistan Masasnn T ezkere K a y d D efteri, (73), 959-60/23, 4472/1051, (19 K n n -i sn 312), Y netim ayn zam anda, kom itecilik faaliyetlerinden de byk kuku duym aktadr. Rusuk m erkezine gelenlerin ihtillciler oldu u ta h m in edilm ekte, <bkz. B B A -B E O /H ariciye v e d , 156-5/12, m k errer:3815~3808, (5 K nn-i evvel 312), ayn ekilde B ulgaristan kom iserli i, blgeden stan b u la giden baz ahslarn sk tak ibini talep etm ekte dir. Bkz. B B A -B E O /B ulgaristan Masasnn T ezkere K a y d Defteri, (73)959-60/23, 503/1007, (26 K n n -i evvel 312), Zaptiye N ezaret-i Behiyesine Tezkere.
B B A -B E O /T e lg ra f v e Posta N ezareti Giden, 585-17/10,6, (11 M art 311)/

1167) (168)

44131. H ikm et Beyden-A hm ed Zeki B eye, [R usuk], 1 H aziran [18196. A r k iv i endror, 19/135//13/464: ...M akedonya kom itesi geen hafta V arnadaki m itingde Gen O sm anlIlarn b ir ok m edhini h av n u tu k la r ir d etm i ler.... (169)
B B A -B E O /H a ric iye m ed , 157-5/13,4490, (23 K n n -i sn 312), (Rusuk

T ccar V ekleti T a h rira t S u reti). M akedonya kom itesinin bu mez R usu k da yapt m itingde Gen T rk lerin fik rin i iltizam en n u tu k ira d eden D oktor Istan y fo n un riyasete getirilm esi byk kuku y aratm tr. 202

AVRUPA RGTNN 1896 BALARINDAK FAALYET VE MISIR DA YEN TEKLTLANMA : Avrupa Faaliyeti : Cemiyetin lke dahilindeki durum ve gelimeleri belirttiimiz ekilde ger ekleirken, Paris merkezi de Avrupa kamuoyunu etkilemek iin youn aba harcamaktayd. nceleri, Avrupa matbuatnn Jn Trklk fikirleri ve Cemiyete kar ilgisizliinden yaknlrken;1 7 0 daha sonra bu alanda youn bir faaliyet balatlmtr. Bu alanda Osmanl ynetiminin Meveretin yasaklanmas iin Leon Bourgeois hkmetine bavurmas, Ahmed Rza Beye bu alanda istenmeden yaplan bir yardm ortaya kartmtr. 1896 Nisannda yaplan bu bavuru Fransz ynetimince olumlu karlanm ve 11 Nisan 1896 tarihinde Bakanlar Kurulu Meveretin, Fransada basm ve datmn yasaklad gibi, Ahmed Rza Beyi de snr d etme kararn almtr.1 7 1 Bunun zerine; Ahmed Rza Bey, Fransz gazetelerini dolam1 7 2 ve d ncelerini aklamak frsat bularak kendilerine yardm edilmesini talep et mitir. Ahmed Rza Bey, Osmanl ynetiminin kendilerine kar kullanmaya alt yeni bir silh; yni onlar di sulardan mahkm ederek, sinrd edilmelerini salamak abasn;1 7 3 protesto etmitir. Bu gelimeden ksa sre nce, Ahmed Rza Bey de mebbed kaiebendlik cezasna arptrldndan,1 7 4 olay bir zgrlk sorunu ekline sokmu ve geni bir ilgi grmtr. Bata, LIntrasigeant gazetesinde Cassagnac ve Libre Parole gazetesinde Georges Clemenceau olmak zere; tm basn olay bir zgrlk yaklam ereve sinde ele alm ve hkmeti eletirmilerdir.1 7 8 Bunun zerine, hkmet ka rarn geri almak zorunda kalm ve yalnzca Trke Meveretin, Fransa snrlar iinde datlmamas eklinde bir tedbirle yetinmitir.1 7 8 Bunun ze
(170) (171) (172) A hm ed Rza. Osmanl ttih a d ve T erakki Cem iyeti ve A vrupa M atbuat, M everet, no.2, 8 T erin-i evvel 1896-27 R ebiylhr 1314, s. 2. Envoyer au C abinet de M .Hanotaux, [M everet H akknda R apor], A f f a ires etrangeres-N ouvelle Serie-T urquie, Vol.2(1898), s. 11. Ahmet Rza Beyin H atralar, (2):A bdlham id p ara ile susturam aym ca P a riste benim le am ansz b ir m cadeleye giriti, C um huriyet, 27 Ocak 1950. s. 2. Bu konuda h u k u k m aviri H akk B ey'in arizas iin bkz. B B A -Y ld z Esas E vrak, 14/1291/126/10. K a ra rn ilm iin bkz. B B A -Y ld z Esas Evrak, 15/1377/74/14 ve Paris B ykelilii A rivi, D.237. Fransz basnnda kan eletiri yazlar m erkez yayn organ ilvesinin zel saysnda yaynlanm tr. Bkz. M echveret Supplem ent Franais, no.9, 18 Nisan 1896, ss. 1-12. Bu k a ra rn ok hafif b ir ted b ir olduu aktr. Osm anl ynetim inin ga zetenin y ay n lar ve A hm ed Rza h ak k m d aki dnceleri iin bkz. B B A Y /M te n e v v (G nlk) M arzat, 7 S 1314/no.224/1422. Kr. B B A -Y /S a d a ret H usus M arzat, 16 S 1313/no.384. Bu ev rak A hm ed Rzan m yayn 203

(173) (174) (175)

(176)

rine Ahmed Rza Beyin Cenevreye giderek Trke Mevereti burada bas maya baladm 17 7 gryoruz. Olay, Jn Trklerin, Ahmed Rzann ve ya yn organlarnn tantm bakmndan Cemiyete byk bir fayda salam tr. Bunun yamsra, ttihad ve Terakki; belki istememekle birlikte; Avrupa' daki yaygn ve ounlukla anarist eilimler tayan muhalif gruplarnca, kendilerine yakn bir rgt olarak kabul edilmitir. Cemiyetin, kendilerinin muhafazakr olduu yolundaki aklamalarla, bu alandaki sylentileri nasl nlemeye alacan ileride greceiz. Ama, ounlukla bu eilimdeki ya zarlar tarafndan Jn Trkl tantan yazlarn baz nde gelen Avrupa mec mualarnda neri de; Cemiyete olduka geni bir tantm evresi yaratm tr. Bunlarn nemlilerinden biri, Mazzini ve Garibaldi e birlikte ihtillci hareketlere karm olan,17 8 Kari Blindm bu konuda nerettii ve baz bilgi lerin kendisine Jn Trkler tarafndan verildii anlalan uzun yazsdr .15 9 Meveret hakkndaki tartmalardan sonra bu konudaki yazlarn oaldm gryoruz. Bu alandaki dier bir aba da; Paris merkezine nl kiilerin arla rak cemiyete katlmalarm salamak konusunda yaplan giriimler olmutur. Bu ekilde cemiyeti ziyaret eden Prenses Nazl Hanm, cemiyete ye olmu.
faaliyetinden doulan endieleri dile getirm ektedir. Bu gelim eler iin bkz. M uvaffakiyet-i Cihanbn, M everet, no. 10, 18 Zilkade 1313-1 M a ys 108, ss. 1-2. Tebir, M everet, no.lOj s. 2: ...S ultan A bdlham idin gaddarlm , cin netini, ve id a re -i hzrnn rezletini, seyyiatm ecnebilere il n etm ek is tem ezdik. Lkin anl b ir O sm anl padihm a deil, en di ve edebsiz t u lum baclara yakm ayan e fal ve h a re k t bizi bu suretle de neriyata m ec b u r kld teessf ederiz. Trke M everetin C enevrede baslm as, C em iyetim izin m uam eltna asla sek te verm edi. M ahall-i ikam etim iz yine- P a risde eski adresmedir.--. M everetin C enevrede k izni iin bkz. A rchives d E tat-G eneve/C hancellerie, B.7, s. 146. (29 N isan 1896). k hak k n d a svire ynetim i ve p o lisinin k an aati iin bkz. Ju n g -T rk en in der Schw eiz(Zeitung M echveret), 19 M ays 1896/von G enf(ll,V .1896) ve 21 M ays 1896/von Genf(2Q.V,1896). Bu rap o rla rd a n M everetin daha sonra pek ok J n T rk dergisine sorum lu m d rl k yapacak olan A lbert K aren in grnteki ynetim inde, am a Ahm ed Rza ve Ali Zhdi B eylerin denetim inde basld da anlalm akta dr. B undesarchiv-B E R N , 21/14248. Bu konuda bkz. G iuseppe M azzinin in -K a rl Blinda 1 Austos 1870 ta r ih li m ektubu Le Prusse fom entant des insurrections,s> L Agence Libre, no. 2482, 15 K asm 1888. Bu ahs ve faaliyetleri hak k n d a bilgi iin bkz. A rc A hives Prefecture de Polie, B ------------ (5842. 3.235-RD). 963 K ari Blind. Young Turkey, F ortnightly R eview , L X (N .S), (A ralk 1896). ss.830-843. M akale m erkez yayn o rgannn ilvesinde de yaynlanm tr. Bu yaz zeti iin bkz. K ari Blind, La Jeu n e T urauie, M echveret S u p p le m en t Franais, no.25, 1 A ralk 1896, ss. 5-6.

(17?)

(178)

(179)

204

kendisine Paris merkezince 6/17 numaras verilmi ,1 8 0 kendisi de cemiyete srekli bir yardm balatmtr.18 1

Murad Beyin Msr F aaliyetleri: Paris merkezi ve yurt ii ubeleri bu durumlarn srdrrlerken; Murad Bey, grdmz gibi, Msra gelmi ve Mizan orada Cemiyetin Msr u besi mdr sfatyla yaynlamaya balamt, Murad Beyin buraya gelii, Cemiyetin daha ziyade slm bir ehre almasn isteyen buradaki grubun daha rgtl bir hale gelmesini salad, Murad Beyin daha Msra geldiin de, Ahmed Rrzaya bavurarak kendi yetkilerinin arttrlmasn istediini g ryoruz .1 2 Nitekim, Murad Bey, Msrda kartt Mizanm ilk saysnda Frkamzn Hatt- Hareketi balyla ok ilgin bir program neretti .18 3 e itli ynleriyle tartm alar yaratan bu program ,18 4 daha evvel cemiyetin ba sma duyurulan; birincisi yurt iine ynelik,: 1 8 3 kincisi ise Avrupa kamuoyunu hedefleyen18 6 iki ama yazsnn bulunduu gznne alndnda; grnrde varolduu zannedilen18 7 gbirlii imajna karlk, durumun hite byle ol(180) (181) A r k iv i Qendror, 19/57//1-33-6/209. Cem iyeti ziyaretiyle ilgili h ab erler ve y o ru m lar iin bkz. Fuad, La V isite de S.A.La Princesse Nazli a u Comite, M echveret S u p plem ent Frana is, no,2Q, 1 Ekim 1896} ss. 1-2. Nazl H anm da bu iliki erevesinde S ulta n a eletiriler ynelten b ir m ektup kalem e alm tr. Bkz. Prenses Nazl H anm efendi T arafndan S u ltan A bdlham ide Mektub, M everet, no.22, 8 T erin -i sn 1896-12 Cem aziy l h ir 1314, s. 2 ve Nazl, Lettre adressee p ar la Princesse Nazli au Sultan, M echveret Su p p lem en t Franais, no.23, 15 K asm 1896, s. 4. Nazl H anm , b ir k ereye m ahsus olm ak zere Cemiyete be yz fra n k verm itir, Bkz. Ahmet Rza Beyin H a tra la r(2)..,, C um h uriyet, 27 Ocak 1950, s. 2. H alk Y. ehsuvarolu, Tarihten S ayfalar:Jn T rk lerin M sr F aaliyet leri, A ka m , 21 Ekim 1951. Frkam zn H a tt- H areketi, M izan, no.159, ? ubat 1896-1 aban 1313, ss.2359-2360. Bu en teresan p rogram n transkripsiyonu, Birol Emil, M izanc M urad B e y .,., ss. 340-343de verilm ektedir. zellikle program da, elkb ve nvann k aldrlm asyla ilgili m adde ta rt m alara yol am tr. Bkz. H rriyet, Mizan, M everet, H rriyet2, no.55. 1 Austos 1896-19 S afer 1314j s. 2. A hm ed Rza, M ukaddeme,* M everet, n o .l, 13 Cem aziylhr 1313-1 K n n -i evvel 107, s. 1. A ynen verilm itir, Bkz. B. XIV. Ntre Program m e, M echveret S u p p lim e n t Franais, n o .l,7 A ralk 1895, s. i. Tercm esi Birol Em il, M izanc M urad B ey ..., s.130. T araflarn b u izlenim i v eren aklam alar iin bkz. [M ehm ed] M urad, Azz K ardeim Rza, M everet, no .18, 27 R ebiylevvel 1314-8 Eyll 108, s. 2 ve M urad Bey, l ve-i M everet, no.6, 2 R am azan 1313-15 ubat 108, s. 3, H avadis-i Siyasiye, l v e -i M everet, no.7, 17 R am azan 1313-1 M art 108, s.4, Condom nation De M ourad Bey, M echveret Su p p lem en t Franais,

(182) (183)

(184)

(185) (186) (187)

madiinin bir gstergesi ve Murad Beyin, Ahmed Rzanm ynetimini fazla tanmadnn da delili idi. Murad Beyin bylece, ube yneticisi olarak olduka geni bir yetki kullanmnda bulunduunu ve sorunun yalnzca Osmanllkla snrl olmaya rak, Islmiyetin kurtarlmasnn da amalar olduu yolundaki tezleri ile diini gryoruz. Murad Beyin, Bulgaristan gibi blgelerdeki baz ynetici lere dorudan emir verici bir biimde, bu tr resmi mektuplar yazmas, ol duka ilgin bir durumu karmza kartmaktadr .1 3 8 Murad Beyin bu .tutumunun da etkisiyle, Mizan ksa srede asl yayn organ durumunda olan Meveret! tamamen glgede brakmtr .1 1 3 Geri, rencilerin tutuklama mazbatalarndan her iki liderin yaz ve gazetelerinin ayrm gzetilmeksizin datld anlalyor.1 9 0 Ama, eitli yazlarda stan bula Mizan yad eklinde ifadeler kullanlmasna ;19 1 bu derginin srekli olarak talep edilmesine1 3 2 ve ok uzun bir sre sonra o dnemki merkez ya yn organnn; gemite Mizanm tek bana ulat tiraja vardn iftihar la aklamasna baklrsa ,13 3 aradaki fark bir hayli fazladr.

no.5s 15 ubat 1896, ss. 1-2, M izan M uharriri M ehmed M urad, Londra 6/18 K n n -i evvel 1315, Aziz Rza Bey, M everet, no.3, 15 Receb 1313j K nn-i sn 1313, ss. 1-2. (188) Osmanl ttih ad ve T erakki Cem iyeti M sr ubesi, 139/29 Nisan [18]96, ta rih ve num arasyla u be reisi M urad Beyden, A hm ed Zeki Beye gn derilen resm i yaz, M izan (stan b u l), no.43, 28 Austos 1324-14 aban 1326, s. 187. A ynen verilm itir. Bkz. B. XV. (189) Grd ilgi iin bkz. M izan-Teekkr. H akikat, n o .l, 1 K n n -i sn 1897-19 K n n -i evvel 1312, s. 3. (190) M ekteb-i T bbiye-i hne talebesinden M ehmed R fat bin A rifin ith a m nda kullanlan ifade u ekildedir: ...A sayi-i dahiliyi ihll m aksad-1 denaatkrnesiyle teebbst- m fsidetkrneye c re t eyiem elem aen do lay adliyece m ebbeden ve idam cezalaryla m ahkm Ahm**l Rza ve M u ra d nm ahslarla ic ra -y m u habert ve ta rafla rn d an gnderilm i olan e v ra k - m uzirray leyle-i m ukaddese-i K adirde Ayasofya Cam i-i erifine atm ala ilnta ictisr eyledikleri...* Bkz. A r k iv i Q endror, 19/106-5//593/ 3148. (191) ...stan b u ld an alnan m alm ata n azaran efkr- a h rrn e iddetle in tir ediyorm u. B ir gece stanbula M izan yam ... A bdullah C evdetd en-sh ak S k tiye, 29 Nisan 1896 T rablusgarb, A rk iv i Oendror, 19/108//153/ 440 (St. III). A yn m ektubun zeylinde Bugn H azret-i M uraddan m ektub aldm . ...m cahedeye devam etdini yazyor eklinde b ir ifade k u llanl m as da dik k at ekicidir. (192) MeK+eb~i B ah riy eden b u sene n eet eden b ir zabit im zasyla-N azm ve erafeddin Beylere gnderilen m ektup, [stan b u l], 17 ubat 312. M ektupta dier y ay n lard an yaplan snrl talebe kar bol M izan talep edilm ektedir. A r k iv i endror, 19/135//16/222. (193) Osmanln m Beinci S ene-i ntir,s Osmanl, no.97,1 K nn-i evvel 1901 -19 a'ban 1319, s. 2. 206

Nitekim, Murad Beyin yurda avdetine kadar geen dnemde, yurdun e itli yerlerinde ele geen Jn Trk neriyat arasnda, bu derginin ncl n elinde bulundurduunu gryoruz.1 9 4 Bu gelimelerden kuvvet alan Murad Bey, tamamen bir lider pozisyonu na sahipmiesine faaliyetini arttrd. eitli Osmanl yneticilerine yazlar yazarak, onlarn hareketine yardmc olmalarn talep etti.19 5 Bu kimselerin durumu Mabeyne bildirmeleri neticesinde, belirtilen gelimeleri takip ede biliyoruz. Szkonusu yaklam, Murad Beyin hal st kademenin youn bas ks ile bir ynetim deiiklii salanmas yolundaki dncelerinde sebat et tiini bize gstermektedir. Kandan itibaren onun durumunu ilgiyle izleyen Osmanl yneticileri, belirttiimiz gelimeleri gznne alarak, bu kez Murad Beyi eitli yol larla sktrmaa balad. Osmanl yneticilerinin: ...Devlet-i Aliyye ile Ingiltere devleti meyanelerindeki mnsebt- kadime-i ostnenin tahkim ve tekidi teebbiist ile itigl olundu u bir zamanda Diiyn-i Umumiye koniser-i sabk Murad Bey
(194) M srda yaynland zaman yak alan an M izan n shalarna rnek olarak bkz. B B A -B E O /T elg ra f ve Posta Nezareti Giden, 585-17/10,2, (7 M art 312) Z56443, [C ezair-i] B ah r-i Sefid Valisi A bidin B eyden-M abeyne, 18/Rodos 2 M art 312, B B A -B E O /V G G (2 )-A n a d o lu [T elgraf D efteri]: 903, (M art:311313). B urada Dervizde H sni adl b ir ahsa gelen Sabah gazeteleri iin den M izan kt anlalm aktadr. Bu konuda M sr Fevkalde K om iser liinin u yarlm as iin bkz. M sr Fevkalade K om iseri D evletl Gazi A h m ed M uhtar P aa H azretlerine, S ra 13, E vrak 5,13 M art 312, B B A -B E O / M sr H id iviyet-i Celilesinin M uharrerat D efteri, (71)-1032-68/4. M izann y u rt iine sokulm asnn nlenm esi iin alm an te d b irle r iin bkz. B B A -rade-H usus, aban 1313/'no.87-1079, B B A -B E O /H ariciye Reft, 1855/39, 1774, (1 ubat 311), B B A -B E O /Z a p tiye Giden, 662-21/13,519, (1 u b at 311)/55733. (195) Bu konudaki b ir belge aadaki gibidir: Bu Dahi [C ezair-i B ah r-i Sefid V ilyetinden] 13 Osm anl ttih a d ve T erakki Cem iyeti M sr u besi Reisi M urad im za l ve yirm i b ir Nisan tarih li im di aldm bir m ektubda m uavenet taleb eyler. Bu m ektubu derhal, a ta b e -i felekm ertebe-i cenb- eihanbnye arz etm ek sadakat ve u b u d iy et-i kem ternem dendir. M ezkr m ektubun aynen tak d im i irad elerin e m entdur. Ferm an 1 M ays 312 Abidin. bkz. C ezair-i Bahr-i_ Sefid ile M uhaberat K aydna M ahsusdur, (1310/1311), B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/139-46/139/XVIII. Gene, M ekke-i M kerrem e V ekletinden gnderilen 23/19 M art 312 ta rih li ve A vnlrefik imzal yazda, bizzat M urad Bey ta rafn d an gnderilen M izanm iade edildii ve durum un ih b a r iletilm ektedir. Bkz. Haleb ve Adana K um andan Vekletine Mahsus [D efter], B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/2470-18/147/XVI.

gibi mechl-l-neseb bir ahsn buradan Avrupaya ve oradan M sra firar ederek teb'a-i Devlet-i Aliyyey isyana davei ve tahrik edici bir takm neriyt- hezeyan ..,1 9 6

yapt eklindeki grleri ngiliz ynetimine aktarldnda, onlar buna M srn iilerine karamyacaklar eklinde bir cevap vermilerdi.1 9 ' Ancak, Osmanl ynetimi bu alandaki basksn her frsatta tekrarlad 1 9 8 ve sonunda Bizzat Sultanu, Murad Beyin, Msrda zelliini belirttiimiz evre ile olan ilikisinin kendisinin Halife olarak prestijini ok sarst iddiasyla bavuruda bulunmas,19 9 ngilizleri de zor durumda brakt .2 0 0 Sultan 1896 M artmda, Mu rad Beyin varlnn Trk-ngiliz ilikilerini bozabileceini, ve bu meseleyi hallederek, mnasebetler bakmndan ok daha nemli olan Ermeni ve Msr problemlerinin zmne ynelinmesini ngilizlere teklif etti .2 0 1 Bu baskya Msr Fevklde komiserlii araclyla yaplan bavurular ve Hidiv nezdindeki giriimler2 ?2 de eklenince; Murad Beye, yaynlarnda Sultan hakknda kulland uslbu deitirmemesi halinde, faaliyetinin nle necei ihtar edildi.2 0 3 Burada Murad Beyin byk bir direni gstermeden, boyun edii grlyor. Aslnda, kendisinin Cromere, Salisburyden bir tavsiyenme getirmi ve geldii gn konsoloshneye gidib grm ve Msrda kald mddete himaye olunarak kendisine taarruz olunmayacana dair sz alm ...2 0 4 olduu doru ise; bu konuda diretmesinin; zellikle Cromerin o srada Msrda bulunan Jn Trkleri ngiliz yanls ve ngiliz himayesi bek
(196) <197) <198) (199) (200) (201) (202) T ahsin B eyden-A ntopulo P aava, Yldz, 23 ubat [18196. Londra B y k
elilii Arivi, K.319(2).

(203) (204)

A ntopulo P aad an-T ahsin B eye, Londra 27 ubat 1896. Londra B y k e l ilii Arivi, K.319(2). Bu konudaki h ab erler iin bkz. Les A ffaires de Turquie,* Le Temps, 29 Ocak 1896, 3 ubat 1896 ve 20 ub at 1896. S ir Philip C u rrie den, Decypher/no.52, 10 ubat 1896. Pera, (2.10/3.30), PRO/F.O. 78/4723. S ir Philip C u rrieden, D ecypher/no.32,17 O cak 1896, P era(8 .4 5 /l ), P R O f F.O. 78/4723. S ir Philip C u rrieden-D ilerine, P era, 10 M art 1898/no.94 (C onfidential), PRO/F.O. 78/4723. B B A -ra d e -D a h iliy e, 29 aban 1313/no.29-1951 ve B B A - Y ld z Esas E v ra k, 15/74-31/74/15. Bu konudaki belgeler verilm itir. Bkz. B,XVI. B u arada .M rad Bey ile ilikisi olan b ir gencin H idive suikast dzenlediinin o rta ya karlm asnn bu konudaki gelim eyi hzlandrd belirtilm ektedir. Bkz. Fevziye A bdullah, Mizanc M ehm ed M urad Bey, E debiyat Fakl tesi Tarih Dergisi, C. I. (1950), ss. 81-82. M ehm ed M urad, Karilerim ize, Mizan, no. 184, 8 Tem m uz 1896-28 M u h a rre m 1314, s. 2553. Gazi A hm ed M u h tar Paann 18 K n n -i Sn 311 tarih li yazs, B B A rade-D a h iliye, 29 aban 1313/no.29-1951. M urad B eyin bu konudaki a n latm iin bkz. M cahede-i Milliye: G urbet v e A v d e t D evirleri, ss. 115-116.

208

lemelerinden dolay destekledii2 0 5 gznne alnrsa; mmkn olabilecei d nlebilir. Aslnda, Murad Beyin ynetimde etkili bir duruma geebilmesi, ancak asl merkezin bulunduu Avrupaya gemesi ile mmkn olabilirdi; ki, bu da kendisini bu yndeki gelimeleri hzlandrma gibi bir tavr iine sok mutu. Nitekim, belirttiimiz koullar ileri sren Murad Bey, 4 Temmuz 1898 tarihinde Parise geldi. Bylece Cemiyetin tarihinde yeni bir sahife al m oldu. MURAD BEYN AVRUPAYA RGTLEN : DN VE CEMYETN YENDEN

lgin bir tesadfle; Murad Beyin Msrdan Avrupaya vapura biniinden iki gn nce :

gitmek zere

....Bata Cemil olduu halde Refik, Jorji, Yeniehirli Haan Bey, zmirli Hukuk M ektebinden Halil Bey, Doktor Ahm ed... ve saire Ahmed Rza Beyin aleyhinde bir protestonme yazp imzaladlar. Gya Meveret gazetesi bil meveret tab ediliyormu, bunlar bos tan korkuluu deilmiler, onlara da .sormalym...2 M Ahmed Rza muhalifleri artk eyleme geme karar almlard.

brahim Temoya bu konuda dert yanan bir yenin anlatmyla:

...te cemiyet-i beeriye hkemas bu ifrat ve tefritin tahribatn tenkis ve hayl-i mahzdan ibaret olan msavat- mutlakay, msvt- nisbiyeye irca tarikini dnerek saadet-i nisbiye esasnn ilk 'kademesi olan r-yt umumiye mracaat yni Meveret usln kef eylemilerdir. Zamanmzda nisbeten olsun istirahat- beeriyeyi kfil bundan gayr bir tarik olmad bedhaten isbat olunabilir. Biz de katimizce insanlar srsne katlarak bdiye-i ten-i istib dada pa-brhane kadembasan olmakdansa hemcinslerimizin hogayretleriyle.. mzeyyen bir tarikden gzern ederek bu br-1 zdrb- hayat muvakkfne isal etmee vakf- vcd etdik. Bu gzerghda kendimize rehber ittihaz etdiimiz Rza Beyin bu syebn brakub bizi o bdiye-i teinden sevk etm ek fikrine dosta rica(P) etdik. Yalvardk, zahiremizi, kuvvetimizi, insanlmz, kendisini tarik-i mstakime evke feda etdik. Faide vermedi, istibdadna devam ey ledi. Sultan Hamide kar bize meveretdir diye dev ederken en byk mstebid kesildi. Biz namusumuzu vikye in istihddma sarf etdik. Hatt kendisine sadk bir hidmetci gibi hidmet etdiimiz

(205) (206)

E arl of C rom er, Abbas II , M aem illan and Co., Lm t, (London:1915), s. 76. F uad k r B eyd e n -b ra h im Tem oya, [P aris], 26 Haziran 1896. A rk iv i endror, 19/135//136/1081, 209

halde bu tevazumuzu hamiyetimizden bilecek iken bunu m dm olan meziyt- ztiyesine vererek hayvanlarn en beyinsizi olan hin di gibi kabard, O ykseldike biz hke doru eildik o yine yk seldi ...**1

Ahmed Rza Beye Avrupa merkezinde duyulan tepkiler olaanst bo yutlara ulamt. Pek ok kimse, onun ile Abdlhamid II ynetimi arasnda hibir fark bulunmadn syleyecek kadar ileri gidiyorlard.2 0 3 Murad Beyin geliini bu ortam iinde bekleyen Ahmed Rza aleyhtarlan; kendisine, ola anst bir toplant yaplarak bakanla geirilmesi yolundaki taleplerini ilettiler. Murad Bey, Avrupaya ilk vardnda olduu gibi,2 0 8 bu teklifleri reddettiyse de; daha sonra muvafakatim bildirdi ve olaanst bir toplant ya plmas karar altna alnd. Toplant yaplmas konusunda giriimler hzlanrken, ortaya kan yeni gelimeler; Cemiyet iindeki durumun Ahmed Rza Bey aleyhine daha faz la hzlanmasn salamt. lk olarak Ahmed Rza Bey, hem yabanc mda halesini reddettii ve hem de icraat bekleyen; bata stanbul merkezi olmak zere; gruplarn istemlerini olumlu karlamad iin eletirilere konu ol maktayd. Kendisi bu yoldaki eletirilerin nne geebilmek iin ilk nce ba ta Ermeni komiteleriyle grmek amacyla Londraya gitti. Burada ngiliz evreleri ve Ermeni komiteleri ile grmeler yapan Ahmed Rza ,2 1 0 bu g rmelerden olumlu bir netice alamad .2 11 Zaten, bu komitelerin herhalde en

(207) (208)

b rah im Tem oya, tarih siz m ektup, A r k iv i Qendror, 19/135/,/13/270. rnek olarak, erafeddin M am um nin 16 T erin-i evvel 1896 ta rih li m ek tu b u gsterilebilir. A hm ed Bedevi K uran, n klp T arihim iz v e ttihad ve Tera kki, s. 92: ...S ultan H am it m lkm z m alikne addettii gibi Nz m n Efendisi de zhir Cem iyetim izi kendine serm e^ei ikbal sanm olm a l. Osm anl ttih a d ve T erakki C em iyeti m elabei sbyan deildir. Biz b ir S u ltan n b ir H alifenin elinden zincirim izi k u rta rm a a alyoruz. D aha k u rta rm a d a n br ucunu da Rza B eyin avucuna verecek deiliz...& H alk Y. ehsuvarolu, T arihten Sayfalar:M izanc M urad B eyin M em lekete Dn, A kam , 2 A ralk 1951. A hm ed Rza Beyden-D oktor Nzm/a, 15 Tem m uz 108 Londra, Gayretli A rkadam Nzm Efendi h itap l m ektup. A hm ed Rza, E rm eni kom iteleri dnda ngiliz-E rm eni kom itesi m ensubu b ir m ebusla grm e yapacam ve pozitvistlerden de ilgi grdn b elirtm ektedir. Ahmed. Rza B ey E v rak/ zel A riv. Ahmed Rza, bu grm eler srasnda W estm inister D k gibi nde gelen ngiliz en tellektellerine T rkiyedeki du ru m hakknda bilgi v erm itir. Bkz. Daily Chronicle Office: W ednesday M om ing, The D aily Chronicle, 22 Tem m uz 1896. M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, s. 166. A h m ed Rza Bey ile M urad Bey arasnda b u konuda u konum a cereyan e t m itir :

(209) (210)

(211)

210

az yaklaabilecekleri kimse Ahmed Ri2a idi. Daha sonraki kongrelerde de bu durumun devam ettiini greceiz. Daha sonra 16 Eyll 1896da Paris merke zi, faaliyetlerini younlatrmaya alt ve yardmlarn bekledii akla mas ile, bata stanbul Merkezi olmak zere nemli ubelere bir sirkler gnderdi.2 12 Bu. biraz ileride greceimiz darbe giriimleri konusunda, Ahmed Rzamn etkisiyle merkezin ald olumsuz tavr unutturma abasnn bir p ar as grnmndeydi. Ama bu abalarn stanbul merkezini tatmin etmekten uzak olduunu belirtmek gerekiyor. Ayrca Cemiyet, bu dnemde nce Akkda kalebend bulunan efik Beyi ,2 13 daha sonra ise Rodosda bulunan shak Skti, rksulu Ahmed, Sa lih Ceml Beylerle, ikinci plndaki baz yeleri kartmaya muvaffak oldu.2 14 Bunlardan shak Skti, Beyrut zerinden2 14 Avrupaya, Salih Ceml Bey ise rgt dzenlemek iin dorudan Msra gnderilder .216 Bu ekilde, ilk de fa kurucu heyetten bir kii Avrupa merkezine firar etmi oluyordu ve shak Skutinin; stanbulda yakalanana kadar; organizasyon grevini stlenmi

(212) (213) (214)

B en H eriflerle konudunuz, neye k a ra r verdiniz? Rza H erifler lk rd y a hi yanam yorlar. B en Ne diyorlar? Rza B irey dem iyorlar. Bizi tanm yorlar. Ben K im leri grdnz? Rza H epsini grdm . Ben H ep b ir fik ird eler mi? Rza Evet. P aris M erkezinden-stanbul M erkez, Suriye ve Selnik u belerine, 16 E y l l [18] 96. A rk iv i Q'endror, 19/59//47/3. Aynen verilm itir. Bkz. B. XVII. Meveret, M everet, no.l8; 27 R ebiylevvel 1314-8 Eyll 108, s. 4. F ira r iin bkz, B B A -Y ld tz Perkende, 2 1314/no.830. K arllar iin bkz. C ezair-i B a h r-i Sefid Valisi A bidin Beyden-M ab e y n e, 556/22 T erin -i evvel 312, 557/23 T erin-i evvel 312, 559/24 T erin-i evvel 312, 580/24 T erin -i evvel 312, 564/27 T erin-i evvel 312, 567/26 Te r in - i evvel 312. B B A -B E O /A nadolu[T elgraf D e fteri!: 903, (Mart:312-313). D aha sonraki b ir anlatm iin bkz. C ezair-i B ah r-i Sefid Valisi A bidin B eyden-M abeyne, 90/6 M art 315, C ezair-i B ahr-i Sefid ile M uhaberat K aydna M ahsusdur, B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/139-46/139/XVIII, F ira rn n etkisi iin bkz. M tak V asfiden-shak. S ktiye Rodos, 8 T erin-i evvel 18399. A r k iv i endror, 19/106-4//124/1235. C em iyetin m em nuniyeti iin bkz. Tebir, M everet, no.22, 8 T erin-i sn 1896-12 Cem aziylhr 1314, s.l ve Prisonniers Turcs Dlivres, M echveret Su p p lem en t Franais, no.23, 15 K asm 1896, ss. 4-5. rksulun u n h arekete katl ve ksa biyog rafisi iin bkz. 4 Tem m uz 1897/von Genf, 3 Tem m uz 1897/no.300, B u n d esarchiv-B E R N , 21/14248. K .A d a n -sh a k S k tiye, T rablusgarb, 10 K n n -i sn 312. A rk iv i Q endror, 19/106 6//632/1793-1. Messer B ir Z iya, Anadolu, n o .l, 24 N isan 1902-15 M uharrem 1320, s. 4. 211

(215) (216)

olmas, Cemiyet iin byk bir ehemmiyet tayordu, Nitekim, Ahmed Rzant, firar zerine Sktiye gnderdii mesaj 2 17 bu durumu kantlamaktadr. Ancak, bu gelimelerin Ahmed Rza Bey tarafndan olumsuz bir yan, firar edenlerin ounun cemiyetin ilk mensuplar olmalar ve dolaysyla Ahmed Rzaya kar P arisde talebe iken karlarna kan hrriyet lideri hissini duymadklar idi. Kendisine kar varolan honutsuzlua, bu kimselerin geli i de eklenince, artk olaanst toplantda kararn kendisi aleyhine kaca kesindi. Kasm 1896 ortalarna doru yapld anlalan bu toplantda, stanbul merkezine kar sorumlu olmakla birlikte; cemiyetin kffe umurunu nizm nmenin ahkm dahilinde ve kendi mes'uliyeti tahtnda idare edecei be 3 8 Bu orga lirtilen bir Heyeti- Tefti ve cra kurulmasna karar verildi.2 nn bir reisi, bir reis yardmcs ve yesi bulunacakt. lgin bir yntemle yaplan seim sonucunda; ilk nce Heyet-i Tefti ve cra oluturuldu, daha sonra bu kurulun yapt gizli oylama ile Murad Bey bakanla getirildi. Mu rad Bey, yalnzca kendisinin Ahmed Rza iin oy kullandn, bunun dnda ki reylerin kendisine verildiini belirtiyor .2 18 Ancak, gerek Murad Beyin ba kan seiminde, gerekse daha evvel yaplan oylamalarda ounlukla sonu alnmas dikkat ekicidir. Bu, daha ilerde de rneklerini greceimiz gibi, r gt iindeki en ufak bir anlamazln bile darya szdrlmamas konusun da gsterilen aba ile badamamaktadr. Heyet-i Tefti ve crann reis muavinliine rksulu Ahmed Bey, ye

(217)

Bu m ek tu b u n kopuk olduu ksm a k ad ar olan m etni aadaki gibidir: Paris. 20 T erin -i sn 108 A rkadam medi, Rodosdan kurtulduunuz, iin sizi, hidm ete girdiiniz iin C em iy eti te b rik ederim . Nasib olursa dereee-i m em nuniyetim i ifahen anlatrm , P aris u besinin size lzm u olduunu yazm dm . Bu lzm u te k ra r ederim , Salih Efendi orada velev m eceanen olsun, b ir m atbaaya girb m rettib li i biraz ilerletsin. K endisini de yaknda b u raya celb edeceiz. H areketinizi hem en bildiriniz. P a rise vsl olacanz saati M arsilya dan yaznz kardam . Safvet E fendiye arz~ m eveddet ederim . Size h arcrah olarak yz F ra n k leffen gnderildi. Dier yz F ran g da Sal... Bkz. A r k iv i Qendror, 19/127//28/3. Kr. A hm ed Rzad a n -sh ak S ktiye, Paris, 4 T erin-i evvel 108, A r k iv i Qendror, 19/127//809//3: ...Y irm i ve yirm i H aziran ta rih li m ektublarm za cevab yazam adm ... Nbet im di size geldi. K ararm z u be reisine bild irildi... B urada oda kiras verm e yeceksiniz. Czi b ir m uavenet greceksiniz. Bu k a d arn a raz iseniz h e m en geliniz. C em iyet ve b an a pek lzm snz... ln- Resm, Mizan, no.l, 14 K n n -i evvel 1896-9 Receb 1314, s. 2. A y n en verilm itir. Bkz. B. XVIII. M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t D evirleri, ss. 192-193.

(218) (219)

212

liklerine ise Doktor Nzm, erafeddin Mamum ve shak Skti getirildi ler .2 2 0 Daha evvelce P aris merkezine verildii anlalan ve Ahmed Rzamn bu na dayanarak liderliini srdrd anlalan veklet kaldrlarak, bu mer kez tamamen normal bir ube dzeyine indirildi.-1 ube mdrlne de, ku rulun bakan yardmcs rksulu Ahmed Bey tayin edildi. Toplantya lider olarak giren Ahmed Rza ise, oturumdan yalnzca Franszca Mechveretin ; belli bir kurulun denetiminden gemesi art ile; dzenleyicisi olarak ayrl yordu .2 2 2 Trke gazete konusunda nce Meveretin, Murad Bey ynetiminde kmas kararlatrld. Ancak, gazetenin Ahmed Rzaya m, yoksa Cemiyete mi ait olduu konusunda karlkl iddialar sonucunda ;1 3 2 5 Mizanm yalnz ba na merkez yayn organ olarak kartlmas karar altna alnd. Ahmed Rza Bey durumu:
...Msrda Mizan, Parisde Meveret ayn maksada mttehiden ve mtevmen hidmet ediyordu. M izanm muvakkaten tatiline ttihad ve Terakki Cemiyeti memnun olmad. Tekrar intirn arzu ediyor. Ancak, Trke iki gazeteye imdi lzm grmyor. M izann m em leketimizde hreti ve Meverete, hakk- takaddm vardr. Trke Meveretin yerine bu aydan itibaren Mizan kacak, Meveretin Franszcas yine devam edecekdir...m
sim ler, sm ail Edhem B eyden-sh ak S k tiye, 1 A ralk 1896 m ek tu p tan kartlm tr, A r k iv i Qendror, 19/106-3//637/1111, Resm aklam ada ise M urad B eyin bakanla, shak S k tin in sandk em inliine, Nzm B eyin ise m uhabere ketebesine getirildii b elirtilm itir. Bkz. Tebligat, M izan, n o .l, ss. 1-2. Yazlacak yazlar denetleyecek heyete ise, Ali Keml, era fedai M amumi, efik ve erif Beyler seildiler. Bkz. M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, s. 193. Bu gelim elere y u rt iinden gsterilen ilgi iin bkz. Ahmed Rza Bey, H rriyet, no.66, 15 K n n -i sn 1897 - aban 1314, s. 2. (221) Bkz. Y ukarda not. 119. (222) M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye:G urbet ve A v d e t Devirleri, s. 193. (223) bid. ss. 195-196. (224) A hm ed Rza, htar, M everet, no.23, 23 T erin-i sn 1896-27 Cem aziy ih r 1314, s. 1. lgin olan daha b u tarih le rd e n itibaren her iki gazetenin o k u rlarn n dier gazeteye m uhalif d urum da ayrlm olm alardr. Bkz. A hm ed Rzaya, n g iltereden gnderilen 21 K nn-i evvel [18196 tarih li ve -rMir-i M uhterem im Efendim balkl m ektup: ...M everetin son Franszca ilvesini aldm . M ahzuziyetle gryorum ki H alil G anem E fen di itirak edeli M everetin kuv v e-i siyasiyesi teali etm ekdedir. M m aileyh A v ru p ada n eriy at in C em iyetin m uhta olduu b ir zatdr. Bu defaki ilvede C enevre gazetesine m ukabeleyi m id ederdim ... A h m ed Rza B ey E vrak/ zel A riv. (220)

eklinde akladysa ve muhaberatnda cemiyetin faaliyetinin olumlu bir bi imde gelitiini iddia edip ;2 2 5 dier muhalif gazeteler de olaydan duyulan memnuniyeti2 2 0 veya durumun bir anlamazlk neticesi olmad gr n2 2 7 iln ettilerse de; ynetimin belirli bir deiiklie urad ak biim de grlyordu. Bu deiiklikle birlikte; stanbul merkezi ve Balkan Tekil tnn yamsra; Avrupada da iki uzlamaz grup ortaya kmt. Murad Beyin ayrlndan sonra, Msr merkezi olduka farkllk gstererek lema dene timinde bir vaziyet arzetmee balad. Bu grubun geliimi zerinde de dura caz. Btn bu gruplan birarada tutan tek neden, ok ksa vdede bir ikti dar deiikliinin gerekleecei yolundaki beklenti idi. Murad Beyin kale minden kt aikr olan ve Heyet-i Tefti ve cra imzas yaynlanan ilk beynnmede, sorunun slmiyetin de kurtarlmas olduu yolunda; kendisi nin bildiimiz; tezi ile beraber, byle bir deiikliin ok yakn olduu tema s da zellikle ilenmiti.2 2 8 1896 DARBE GRM VE STANBUL TEKLTI : Buraya kadar, Avrupa merkezinin geliimi zerinde durduk ve stanbul merkezinin faaliyetlerini; daha ikinci plndaymasna yorumladk. Aslnda, bu merkezin hareketlerinin ikinci plnda olmasndan ziyade, artk Paris ile irtibat kurmadan, bamsz hareket etmesinden bahsedilebilirdi. Belirttiimiz gibi, bambaka kompozisyonu olan bu merkez; sorunu yalnzca bir darbe ola rak grmekteydi ve hazrlklarm da buna gre hzlandrmaktayd. zellikle asker kadro arasnda hzla yaylp ;2 3 9 bilhassa bakentteki kilit kuvvetler iinde younluk kazannca; bu eilim, ok artmtr.
(225) Bu konuda A hm ed Rza b ir m uh ab eratn da durum u yle zetlem ektedir: 17 T erin -i sn 108 Efendim , B ir T erin -i evvel ta rih li m ektubunuz alnd. stediiniz eyler gn derildi. M urad Bey P arisdedir. M izan nerolunacakdr. B inba Ahm ed B eyle D oktor sh ak S k ti Efendi Rodosdan k u rtarld . A hm ed Bey5 P a ris e geldi. Am ed m u v ak k aten M sra gitdi. O rann ahvline d air bize m alm at veriniz. Fazla gazetelerin ieriye doru dalm asna sy buyurunuz. Cem iyetin ii pek yolunda gidiyor. Siz den de m uavenet bekleriz efendim . A hm ed Rza Bkz. A r k iv i endror, 19/127//304/2. Tebir ve Tebrik, K a n u n - i Esas, no.2, 28 K nn-i evvel 1896-23 Receb 1314, s. 6. M everet ve Mizan, H rriy et? no.6 4 ,15 K nn-i evvel 1896-11 Receb 1314, s. 3. Beyannme, Mizan, n o .l, ss. 2-3. A ynen verilm itir. Bkz. B. XIX. N itekim , ask erlerin Cem iyete nem li oranda ye olduunu daha sonraki tarih li b ir vesikadan anlyoruz. B B A - Y ld z Perkende, 5 Ra 1315/no.385. C em iyetin en etk in ubesi olan B b - S erasker ile, P aris m erkezinin de tem as iinde olduu gzleniyor. Bkz. stanbul Havadisi, lve-i M e v e ret, no.7; 17 R am azan 1313-1 M art 108, s. 2.

(226) (227) (228) (229)

214

Avrupa grubunun da temasta bulunduu Bb- Serasker, stanbul mer kezinin en kuvvetli olduu yer olarak beliriyordu. Dier taraftan, 1896 da artan ve kanl boyutlar alan Ermeni tedhii nedeniyle; evvelce var olan ele tiriler 3 8 0 tekrarlanmaya balanmt. Avrupa kamuoyundan darbecilerin edin dikleri izlenim; yabanc mdahalesi olmasa bile; en azndan kendilerince gerekletirilecek bir ihtillin byk bir memnuniyetle karanaca biimin de idi. stanbul merkezi bu koullar altnda. Galata Mevlevi tekkesi aracly la; Veliaht Read Efendi ile temasa geerek, ondan olumlu cevap ald.2 1 im di, btn i askerlerin destei ile darbeyi gerekletirmeye kalyordu. Darbe nin rgtleyicisi Sabri Beyin anlatmyla:
a,,.Hseyin Avni Beyle beriden mrekkeb tekil etdiim heyet-i merkeziye, 1312 (1896) da Mir Kzm Paanm kumandas altnda ki asker kuvvetlerle Abdlhamidi hale karar verdii vakit fedale ri, nazar- dikkate almd. Zira Abdlhamid mukavemete kalkr da mabeyndeki Arab ve A m avu taburlarna mi kuva-y askeri ye zerine ate adrmak isterse o vakit bu fedailer in d is in i ld receklerdi. Heyetimiz buna mttefikan karar vermidi... Veliahd Read Efendiyle muhabere edilmidi. Hatt, Bb- Seraskerde biat odas bile hazrlanmd.. Arttk Abdlhamid haTedilecek ve Kanun-i Esas ln edilecekdi ,..J2

ayrntl bir darbe plm hazrlanmt. Grdmz ynetim deiiklii ger eklememi bulunduundan, Cemiyet darbe hakkmdaki grn Paris mer kezine bildirdi ve onay istedi. Ancak, Paris merkezi buna Nzm Bey arac lyla gnderilen bir mektup ile mphem bir cevap verdi. Tekrar yaplan bavuru sonrasnda Ahmed Rza Beyden ikinci bir mphem cevap alnd:
...Pire [Ahm ed Rza ] yazdn maddeye gelince, komite efradn dan birine rya suretiyle yazld gibi sana da benim m ektubum gzel bir fikir verebilir. M uvaffakiyet beklenmektedir. Bu vaka bir ey inta etmese bile inklp kapsn aar. Pir diyor ki; klli muzirriin yktel.. . ^
(230) Bu e letiriler ve y aratt ted irg in lik iin bkz. B B A -rade-H u su s, Receb 1312/no.30, B B A -rade-H u su s, Receb 1312/no.8-1353. ngilizlerin b u d nem de y ap tk lar ar sert sulam alar (bkz. Mr. Gladstone: The A rm enian Question,s> The T im e s , 31 A ralk 1894 ve The A rm enian H orrors: D em o nstration a t Chester; G reat Speech by M r.G ladstone, L iverpool Daily Post, 7 Austos 1895, s. 5) 1896 olaylar zerine te k ra r iddetlenm i ve m dahale sylentileri younlam tr. Bkz. Constantinople: T urks A w aiting Reforms, The Daily Telegraph, 22 E kim 1896, s. 7. B uradaki tem alarla kr. Jolie civilisation, La Justice, 22 Ocak 1896. A hm ed Bedevi K uran, nklp T arih im iz v e ttihad ve Terakki, s, 65. D oktor Sabri B eyden-A bdullah C evdete, Le Mans, 27 H aziran 1931, s. 5. Para, K adri Raid B eyd en -S ab ri Beye yazlan b ir m ektuptan alnm tr. Bkz. K an D em ir, Zindan Hatralar..., s. 153. 215

(231) (232) (233)

Bu ikinci belirsiz cevap zerine; stanbul Merkez ubesi Ahmed Rza Beyi Cemiyetten ihra karar ald. Ancak, kendilerinin bu ihra kararn uygulayacak siyasal mrleri, olamayacakt. Bunun sonrasnda ise, darbe gi riimleri hzlandrld. Bu yeni hzlanmann nedeni, Sabr Beyin ifadesiyle Cemiyet iindeki asker kanadn darbe yaplmas hususundaki ar basks dr. Gene kendi ifadesiyle belirtecek olursak:
...Zira Bb- Serasker tbesi bizi pek skdmyor. Ya ihtilli iln edin veya ekilin diyorlar. htilli idareye kfi kuvvetleri var m. Bizim u bede Fuad Paa, Kzm Paa gibi ricl-i askeriye var. Serasker Ali Rza Paa iki taraf keser bir kama gibi ihtille inti zr ediyor. Bir gn yverlerinden Kaymakam efik Beye: Bu adam lar muvaffak olurlarsa onlarla beraberim; fakat malub olurlarsa vay hallerine! Zira onlar fena halde tepeleyeceim! demi... Bu ube ihtilli bizden evvel iln eder de muvaffak olursa vaka m em leket Abdlhamidin elinden kurtulacak, fakat bak kimin eline d ecek?. . ,2 3 5

ubeler aras rekabet; merkezi bu konuda aceleci davranmaya zorlamtr. Kendisinden ekinildii iin; her bavurusunda2 3 5 Saraydan zel ihsanlar alan eyh Abdlkadir araclyla, feda ubeleri oluturulmutur. Zaten stanbul merkezinin 1896 ortalarnda hazrlad tahmin edilen bir sirklerinde; byle bir fedai grubu hazrlanmasna arlk verildii g zlen m ek ted irA y rca, ba ta Bedev eyhi Naili Efendi olmak zere; lema, hareketin yannda bir va ziyet almtr .3 3 7 ngiliz bykelisi olay yorumlarken yapt zmlemede Meveret ve benzeri yaynlar okuyan ve Bat zgrlklerim esas alan kitle ile kendi tabirince fanatik ve anti-Avrupa tabakalarn; dervi, softa ve ule mann nasl beraberce hareket ettiini anlayamadn belirtmektedir .2 *8 As lnda Sir Philip Currie; karlat bu anlay probleminde fazlasyla hakl dr; nk, Paris merkezi ile bu gruplarn gerek dnsel ve gerekse geldik
(234) (235) (236) (237) Doktor Sabri B eyden-A bdullah Cevdet'e, Le Mans, 27 H aziran 1931, ss. 7-8. rnek olarak bkz. B B A -T e za k ir-i Sam iye D osyalan, 400 (Cemaziylhr 313), no 1360/18 T erin-i sn 321-13 Cem aziylhr 313. Arkivi Qendror, 19/60//445-30-1. C em iyetin dzenlenm esi hakknda ok ilgin bilgiler veren b u .sirklerin m etni aynen verilm itir. Bkz. B. XX. eyh K ocam ustafapaadaki tekkesini o tu ru m lar iin C em iyetin hizm eti ne sunm utur. A yrca, 1895 sonlarndan itib aren eitli tekkelerin b u lundu u K asm paada propaganda ilnlarnn youn grld gznne a ln r sa arad a b ir balant k urulm as m m kn oluyor. Bu konudaki h ab erle r iin bkz. Latest Intelligence: The S ituation in Turkey, The Tim es, 11 A ra lk 1895, s. 5, M ahm ud Nedim Beyden-T evfik Paaya, Roma, 356/10839, 17 A ralk 1895. Rom a B ykelilii A rivi, K,51(3). Sir P hilip C u rrieden-M arquis S alisburye, C onstantinopie, 9 A ralk 1896, no.1030 (S ecret), PRO/F.O. 78/4720. lgin b ir ekilde C urrien in darbe ile ilgili olarak verdii bilgiler ile S abri Beyin anlatm deta ayn kii ta rafn d an yazlm easm a b irb irin i tu tm aktadr.

(238)

216

leri coplum tabakalar bakmndan hibir benzerlik bulunmamaktadr. Nite kim. ayn sirklerde stanbul merkezi, Hristiyanlara kesinlikle Cemiyet nu maras verilmemesini mir bir ifade ile istemektedir ;2 3 9 ki, buna benzer is tekler Msr ubesi tarafndan da dile getirilecektir. Bu arada darbe hazrlklarnn; ortam koullarnn da olumlu gelitiini' belirtmek gerekiyor. 1895 de olduu gibi; bata Harbiye olmak zere, okul larda huzursuzluk byk boyutlara ulamtr .2 4 0 eitli kesimlerden srgn ve cezalandrma ilemlerine hz verilmitir .2 4 1 17 Eyll 1896 tarihinde, softa lar Saray aleyhinde bir nmayi-i mill giriiminde bulunmular; fakat ...cahil askerler ve hamiyetsiz polisler milletdalarmn byle bir teebbs-i liye-i vatanperveranelerini menetmilerdir ....2 4 2 Ermeni komiteleri de Mslmanlar ittifaka davet eden beyannmeleri stanbulda datmlar ve bu durum Avrupadaki Jn Trklerin dahi byk ilgisini ekmitir 2 + 9 Nihayet, stanbul merkezi kendi insiyatifiyle darbe giriimini balatma a karar vermise de; plnn icrasndan bir gn nce, ktiplik grevini yr ten Nadir Beyin gelimeleri smail P aaya nakletmesi sonucunda2 4 4 btn tasavvurat suya dt. Sarayn yrtt geni bir tutuklama kampanyas sonucunda, hareketin tm plnlayclar ile onlara yardm edenler ve bir k sm sempatizanlar topland. Tutuklanan ve daha sonra srgne gnderilecek lerin banda; stanbul komutan Kzm Paa,. Nzm Bey, Polis Mdr Hsni Bey, Jandarm a komutan Salih Paa da bulunuyordu. Sir Philip Currie; iki yksek grevli, iki paa, yirmi iki yver, saray grevlileri, on be subay, asker okullardaki grevliler ve aa tabakalardan yz elli kii nin tutuklandm belirtiyor .2 4 5 Bunlara harekette byk rolleri bulunan eyh
(239) (240) (241) A rk iv i endror, 19/6//445-30-1. H avadis-i A skeriye: stanbul A sker M u hbir-i M ahsusum uzdan, H rriyet no.60, 15 T erin -i evvel 1896-1 Cem aziy l evvel 1314, s. 3. stanbul Havadisi'.Tevkif ve Nefy, l ve-i M everet, no.6,2 R am azan 1313-15 ubat 108, s.3. Y akm dnem deki gelim eler iin bkz. M emalik-i O sm aniyede N efy ve Tebid: stan b u l M uhabirlerim izden Birisinden, H r riy e t2, no.58, 15 Eyll 1896-7 R ebiylevvel 1314, s. 3. D ersaadetde H km ferm -y Dehet, H rriyet2, no.59,1 T erin-i evvel 1896-24 Rebiy lhr 1314, s. O sm anolu im zasyla ve Efendimiz hitabyla C em iyete gnderilen, Geneve 4 Eyll 1896 ta rih li m ektup ve beyannam e sureti. Bahaeddin gkir B ey E vrak/ zel A riv. Aynen verilm itir. Rkz. B. XXI. B unun b ir ih b a r m yoksa bilinsizce yap lan b ir h arek et m i olduu ta r t lm al b ir konudur. A ncak, b u konuda daha sonra m erkez yayn organn da kullanlan ifadeler, b ir ih b ar ih tim alini k u v v etlendirir m ahiyettedir. Bkz. Casus-i B nam s N adir,* M izan, n o.28,19 Tem m uz 1897-19 Safer 1315; s 4. ve T abaka-i Bl M uhabirim izden, Mizan, n,17, 26 Nisan 189723 Zilkade 1314, s. 4. S ir Philip C u rrieden-M arquis S alisburye, no.1030..., PRO /F.O .73/4720. 217

(242) (243)

(244)

(245)

Abdlkadir ve eyh Naili de eklenince,2 4 6 stanbul merkezinin hemen hemen tmyle ktn belirtmek gerekiyor. Mekkeli Sabri Bey gibi; stanbul tekiltn yeniden rgtlemi bir ahsn da srgn kafilesine katlacak ol mas, bu merkezi, rgtsel faaliyet bakmndan da toparlanamaz bir duruma sokmutur. Bir sre durumu akla kavuturulmayan Fuad P aanm yakalanmas da, st kademede asker personelle olan balarn k anlamna gelmek teydi.2 4 7 Nitekim, bundan sonra bir daha bu kadar st rtbeli personelle irti bat imkn tesis edilemedi. Saray, tutuklular iin kademeli bir srgn pln n uygulamaya koydu. Asker bir hareketten ekirldii iin bata Kzm P a a olmak zere; bu kimseler grnte grevlere atanm olarak srldler ve yeni vazifelerinde sk gzetim altmda tutuldular .2 4 4 Dier nde gelen kim seler ise, derhal vapura bindirilerek uzak blgelere; bzlar da Anadolu vi lyetlerine gnderildiler. Bu ilerin olaanst tedbirler ile gerekletiril mesinden, Sarayn byk bir tedirginlie kapld anlalmaktadr .2 4 9 Ancak;
(246) D aha sonra, eyh N ailin in h are k e te katksndan bahseden b ir yazda bu k a tk la rn da b y k pay ile h arek etin gereklem e noktasna geldii ye eer b elirtilen ih b a r olm am bulunsayd, m eru tiy etin 1896 da iln edi lecei iddia edilm itir. Bkz. eyh N aili Efendi, N evsl-i Osman, 1325 S ene-i M liyesine M ahsus, M u h arrirleri: O sm an F e rid - E krem Read, M atbaa-i m edi, 1325, s. 184. Fuad P aa h akkndaki uygulam a, A bdlham id ynetim inin yalnzca H ristiy a n la r (B at kam uoyunda dnld gibi) deil nde gelen M sl m an lar da cezalandrd h ak k n d a b ir rnek o larak kullanlm tr. Bkz. Joseph Denais, Les Victimes d u Sultan: La Denission de F uad Paha, N ouvelle R evue, 1 M ays 1897, ss. 71-72. Fuad Paan m darbe giriim i son rasn d ak i d u ru m u iin bkz. B B A -Y ld s Perkende, 1314/no.79S. Merkez K um andan, K a n u n -i Esas, n o .l, 21 K nn-i evvel 1896-16 Receb 1314, s. 7: ...ittih a d ve T erakki ta ra fd a rlary la alkas bulunm as bhesi zerine m erkez k um andan M ir K zm Paa bir m em uriyet bahanesiy le, im dilik Selnie gnderilm i ise de bu m em uriyetin ne dem ek olduu m alm olduundan yaknda daha uzak b ir yere nefy olunaca stanbul'da ayi olm udur...*. Kr. G aribe-i Siyasiye,* > K a n u n -i Esas, n o .l, s. 7. T u tu k lu larn b ir blm nn gnderilii srasnda alm an nlem ler ve gn derildikleri m ahaller iin bkz. B B A -B E O /M ahrem ne M svedt, no.82/24 T erin -i sn 312, no,88./21 T erin-i sn 312, no.80/24 T erin-i sn 312, no.81/24 T erin -i sn 312. lk ikisinin m etinleri verilm itir. Bkz. B. X X II. A y n ea bkz. B B A -B E O /D ahiliye G iden , 95-3/44, (21-29 K nn-i evvel 312)/ 611-4284-332/67265 ve 66891, 49-1245-332/71916 ve 72480, 37-1005-193-332/ 71916-66891. B uradan, s rgnlerin b yk b ir blm nn kim liklerini te s p it etm ek m m kn olm aktadr. D ier isim ler iin u h aberlere bkz. s tan b u l M uh b ir-i M ahsusum uzun M ektubu, H rriyet2, no.65, 1 K n n -i sn 1897-25 Receb 1314, s. 3. Nefy-Tagrib, K a n u n -i Esas, no.2, 28 K n n -i evvel 1896-23 Receb 1314, s. 8. Aa tab ak ad an tu tu k lan a n lar iin b u gazetenin anlatm yledir: ...esam isi b itta b i duyulm u olan zevt- m arfeden baka, bilhassa m aliye ve B b- S erasker katebesiyle ta leb eden yz yetm i kii istin tak ve m uhakem eye bile hacet grlm eksizin

<247)

(248)

(249)

218

bu ilemlerin gerekletirilmesi ile stanbul merkezi byk bir darbe yemi oluyordu. Bu merkez ksa sre sonra tekrar toparlanacak ve bir ksm faa liyet plnlar zerinde alacaktr. Ancak, hibir zaman 1896 daki gcne tekrar ulaamayacaktr. Zaten Cemiyet; bir daha bu merkezdeki kadar st dzeyde yneticileri rgt iinde grevlendiremiyecektir. Btn bu darbelere kar Cemiyet yelerinin yapabildii tek faaliyet, insaniyet nmna bata ngiltere Sefareti olmak zere ,2 5 0 yabanc temsilci liklerden yardm talebi oldu. Subaylar aracl ile gerekletirilen bu ba vuruya yabanc sefaretler olumlu bir cevap veremediler. Karkl frsat bilen Liberal Komite bu esnada tekrar su yzne kt ve Fransz hkmeti ile Jaurese lkedeki genel durum ve tutuklamalardan ikyet eden bir beyannme gnderdi.2 5 1 Ama, btn bunlar yaanmakta olan gereklii deiti rebilecek gelimeler dedi. Artk zorunlu olarak Cemiyetin faaliyeti Avru paya kaymak zorundayd. MURAD BEYN AVRUPAYA DNNE KADAR JN TRKLK : Merkez F aaliy eti: Murad Bey, iktidara belirten artlar altnda geldi ve ilk andan itibaren ok zor bir greve balad. Kendisinin, ihtill giriimi hakkndaki fikirlerini ak olarak bilmiyoruz. Ayrca hatralarnda da bu konuya deinmeyii, onun bu gelimenin dnda olduunu kantlamakta bize yardmc olmaktadr. Ku kusuz kendisi;. bu iktidar deiiklii szkonusu darbe neticesinde gerekle mi olsayd; byk bir memnuniyetle ve muhalefetin muzaffer lideri olarak lkeye avdet edecekti; ama, onun zm olarak siyasal bir halli yeledii aktr. Murad Bey de; pek ok kimse gibi; gerek 1895, gerekse 1896 hareket lerinde tm koullarn hazr olmasna karlk baarszlk ile karlalm olunmasn, yabanc mdahalesinin eksikliine balamaktayd. Nitekim, Mu-

b ir gn iinde v ap u rlara bindirilb sevk olunm ulardr.... Bkz. stanbul d an G elen B ir M ektubdan:17 K n n -i evvel 312, K a nun-i Esas, no.3,4 K n n -i sn 1897-1 a ban 1314, s. 7. S a ra y n k u k u larm ele alan b ir yaz iin bkz. Hal Bil M ahkem e H abs Nefy, H rriyet2, no.65, s. 2, Yine M ceddidin Frkas, H rriyet7, no.64, 15 K n n -i evvel 1896 11 Receb 1314; s. 1. (250) (251) S ir Philip C u rrieden-M arquis S alisburye, no.1030..., PRO/F.O. 78/4720. Bkz. The E astern Q uestion The Persecutions in T urkey: M ussulm an A p peal to France, The D aily Graphic. 16 A ralk 1896. A yn ekilde daha evvel ki ta rih le rd e de Cem iyetin ynetim e k ar b ir yabanc m dahalesini ate lem e fik ri ve davran iin bkz. The Pow ers and The Porte, The Times, 21 E yll 1896. lk m raccat iin ayrca bkz. Beyanname, K nun-i Bsasf, no.3, s. 8. 219

rad Beyin Ermenilere yapt arlarn 2 5 2 temel nedeni, onlarn da yer ala ca bir siyasal bavuru ile sorunu bata ngiltere nezdinde zmlemekti. Osmanl yneticilerinin azndan dinleyecek olursak: .. Parise gitdii ve oradan Londraya gidecei dnk telgrafla bil dirilen aki Muradm Islm ve Ermemden bir heyet-i miifside ile beraber Lord Salisbury ile grecekleri nesmu-i li buyuruldu i Bu gibi ihtillcilerin bir hkmet-i muazzamanm hariciye nezareti ta rafndan kabul hibir kanun-i siyas e kabil-i tatbik olamayaca ndan buras imdiden derp edilerek na gre bir yolsuzluun vu kuuna meydan verilmemesine himmet buyurulmas bermentuk-i emr ferman- hazret-i hilfetpenh tebli olunur.*3 onlarn en ok korktuu bu zm, zaten devamk gndemde olan mdahale sorununu bsbtn alevlendirici bir hareket olmaktayd. Ancak, bu noktada Murad Beyin karlat nemli bir sorun bulunmak tayd. Mardinin nemle parmak bast gibi;2 5 4 merkez komitesi, Murad Bey dnda hemen tamamyla asker personelin denetimine gemi bulunmaktay d. Tbbiye mezunlar ve talebelerinin de bu eit bir okulda okuduklar ve ounun doktor yzba rtbesini hamil olduu da dnlrse; bu deiik liin ehemmiyeti daha iyi kavranabilinir. Dier bir gazetenin anlatm ile:
...Geen on iki ay zarfnda miimtazn- zabitn- Osmaniye'miz ~ den bir oklan dahi Fransaya iltica eylemeleriyle frka-i mezkre heyeti, mlk olmak dan ziyade bir cemiyet-i askeriye eklini ald. Tezkrdan mstani olduu zere askerler esasen kalem ve mrekkeb ehli addolunamazlar. Anlar kl ve tfengden daha iyi anlarlar. Gerek memalik-i Osmaniyede ve gerek Fransadaki zevt-t askeriyemiz nutk-perdz ve kalem-i endz artk o kadar hdim-i ml addetmemee ve laf gzf in deil faaliyet in vakt-i enseb geldiini cidden mlhazaya baladlar. Kendi aralarnda bdv.nan erbb- kalemden bazlar alakalem mrekkeb israfnn barud ve silhdan daha ziyade hall-i mesele edebilecei zehbna salmlar sa da akbet bu fikirden niikl ve rfek-y askeryelerinin teebbii(252) Erm eni V atandalarm za B ir Davet, M izan , no.162, 6 K n n -i sn 1898 -22 aban 1313, s. 2384: Ey E rm eni V atandalarm z! Ey dahil ve haricde b u lu n an m illet kom iteleri! Osmanl ttih a d ve T erakki Cemiyeti nm na olarak u d a veti size h itab eyliyoruz. Maziyi unu d arak , istikble h a sr- gay ret edelim. V atan - m ukaddes ve m tereki urad beliyyeden k u r ta rm a k zere el ele verelim .... T ahsin Beyden-A ntopulo P aaya, 23/11 Tem m uz [18]96, Londra B y k elilii A rivi, K.319(2). erif M ardin, Jn T rklerin ..., s. 83.

(253) (254) 220

st- fiiliye-i ciddiye hakkmdaki mekasdn telkki-i bilkabl eyle milerdir. . .2 5 s

g byk apta eylem taraftarlarnn eline gemiti. Kukusuz, ok ksa bir sre nce, akamete uram olan darbe teebbs, bu kimseler iin byk bir dezavantaj oluturuyordu; ancak, Tunal Hilmi Beyin ban ektii faa liyet taraftarlar kendi ifadelerine gre ...vukubulan musirrne mracaat lara nazaran efkr- umumiyeyi tekil edenlerin yzde sekseni icraat tarafdar olduu halde faaliyete gemeleri engellerle karlaan bu kimseler zel bir ube kurmaktan geri kalmadlar .2 8 Organizasyonu gznne alnrsa, tamamyla icraata ynelik olduunun belirtilmesi gereken bu tekilt; Tunal Hilmi ttihad ve Terakki Cemiyetin den 1899 yl banda istifa ettiine; ve o tarihten sonra bile merkez yayn organnda aktif olarak altna gre ,2 5 7 tamamen Cemiyetin iinde teek kl etmiti. Bu kuruluun dncelerini:
...Evet birader, dkmeli, mutlaka kan dkmelidir. Her yerde te rakki ihtilller eseri, hrriyet kanlar bedelidir. Tabiatn b bahda vaz etmi olduu kanun hibir vikaye ile tayir etmiyor. te bu kadar..

eklinde ifade edenlerin hislerine tercman olduuna phe yoktur. Ama, Mu rad Beyin bu konuda ak bir tavr ortaya koymamasna karsn, Ahmed R za Beyin anlatm ile bu hareket:
(255) F ransada M eeddidin-i O sm aniyenin H ak ik at-i Hli, H rriyet *, no.67, 1 ub at 1897-26 aban 1314, s.. G azetenin yorum u, daha sonra tem as ettii . gibi Osm anl h till K om itesinin k u ru lu u ve yaynlad beyannam eler ile ilgilidir. T eblinm e-i Husus, A rk iv i endror, 19/6//645/15-2, ok ufak ifade d e iiklikleri ile dier b ir sureti, A r k iv i endror, 19/60//7/16-1 de bulunan b u k u ru lu b ildirgesinin b ir su reti aynen verilm itir. Bkz. B. X X III. Bu te ekkln organize edilm esi iin bkz. A hm ed Bedev K uran, nklp T ari h im iz ve ttih a d ve T erakki, ss. 98-99. Y azar kurulu iin kesin ta rih ola ra k , 21 A ralk 1898 ta rih in i verm ektedir. Ancak, teebbse ilikin vesika lard an en azndan nem li g iriim lerin bu ta rih te n nce balad anlal m ak tad r. T unal H ilm i ta ra fn d a n yazld anlalan Tebli deki fik irlere m uhalif d u ra ra k icraat nleyen A hm ed Rza B eydir. K endisinin bu t r h arek etleri Cem iyet adna reddeden aklam as iin bkz. Le Comite, Deelaration, M echveret Supplem ent Franais, no,19, 15 E yll 1896, s. 1. T unal Hilmi, ehid A rkadalarm dan D oktor: Y eniehirli E dhem in, G iridli e fik in ve Ruhlarna, M ezarlarna B ir A rm aandr .'Murad, (Geneve: 1317) s. 227. Sleym an Nazif B eyd e n -tsh a k S k tiye, 27 K nn-i sn 1312, A rk iv i endror, 19/106-5//137/1430. 221

(256)

(257)

<258)

...On ay evvel burada icraat tarafdan -unvanyla ve daha dorusu icraat bahanesiyle tekil eden komite-i mteferrika cemiyetimizi tef rikaya drm, inkta a uratm[d '].., O vaktden beri cemiyetde mnazaa eksik olmad. Ama grlt beynimizde kalyordu , ha rice sr verilmiyordu ,,.2 5 9

tamamen blc bir ilevi yerine getirmiti. Nitekim, komitenin muhabera tnda tamamen ayr bir organizasyonmasna bir ifade kulland gzlen mektedir : 1 Ktsm, 2. Ksm: Azizim Erenler:
Cenevre:9 Knn-i sn [18}96 Cumartesi, Numero:8 ...Size bugn iki nev beyanname gnderiyoruz. Evvel mhrden bahs edelim: Buraya geldim her nasl olduysa oldu, bylece kararladmldt. stiresiz i grmek bizim iin malm a katiyyen memnu dur. Ne re ki sizden bir haber alamyorduk. imdi ne diyorsu nuz? Ben(inklb) demidim. Nihayet mhr tarafndan hey n olu nann (ihtill) kabl olundu... Bir nizmnme de ben kaleme alyo rum. Takdim edeceim. (Sebeb-i Teekkl) maddesi (eri ihtilli) beyn in kfidir zannederim.. ,2 6 9

Ksa sre iinde, Osmanl htill Ftrkas eylemlerini hzlandrm ve Osmanl ynetimini tela sevkederek, deiik yerlere eitli beyannmeler as m tr .2 8 1 nkb[m] ihtillsiz olama[yaca]n ileyen Ezan admda bir ya yn organ kartan ve Frka adn kullanan cemiyet kanad; bu faaliyetleriy le Ermeni komiteleri ile ortak bir hareketi gerekletirmee alm, Temonun, Balkan tekiltnn da destek olduu bu eylem pln; szkonusu ko miteler araclyla, bakentte bombal saldrlar yapmak olarak belirlenmi

(259) (260) (261)

Ahm ed R zad an-O sm anh ttih a d ve T erakki C em iyeti Rom anya ubesi Riyasetine, P aris, 22 H aziran 109, A r k iv i endror, 19/59//35/30-16(St.I). T unal H ilm id en -sh ak S k tiye, A r k iv i endror, 19/106-1//635/571. Bu gru b u n ilgin iki beyannm esi ay n en verilm itir. B unlar, A r k iv i en d ror, 19/59//35/1 deki m ufassal b ir beyannm e ve A rkivi Q endror, 19 /6 0 // 350/73 deki kk b ir ilndr. B. XXIV. C em iyetin szkonusu frk a ad n tay an kanad n n yaynlad beyannm eler eitli y erlerde aslm ve b yk tel uyan d rm tr. Bkz. B B A -Y tld z Perkende, 4 M 1315/no.59r Adana V ilyetinden ifre, zerinde O sm anl h till F rkas ve k e n a rn da ya h a k ya lm ib arelerin i h a v y arm ay eklinde b ir m h r ile mera h r olarak D ersaadet'de, krm z m rekkeble ve el yazm asyla baslm y e di kk sahifeden ib a re t kinci B eyannm e nvam yla b ir v a ra k a -i m fsidetkrne dier e v ra k ve resil-i m u zirra m eynm da bugn ele geirilb m ndereeatm m gyet m elunne olduu m arzdur. Ferm an. 4 M uharrem 315-24 M ays 313. Hilmi.. S ureti iin bkz. H ilm i B eyden-M abeyne, 24

222

tir.2 Ayn dnemde Cemiyete gelen mektuplarda bedenen hizmet etmek is teyen ahslarn bolluu, bu hareketin olduka geni destek bulduunu gs 6 3 Ancak, Ermeni komiteleri ileli ortak bir zemin oluturulamamas teriyor .2 ve Cemiyet iinde bu hareketi fazla tasvib etmeyen liderlerin bu gruplara hi gvenmemeleri sonucunda ;s6i bu pln da baarszlkla sonulanm ve ksa srede ortaya bi- eylem koymas gereken komite, bunu beceremeyince kendiliinden erimitir .2 6 5 indeki bu icraat grupla birlikte ynetimi devr alan Murad Bey; ken disi de bu ekildeki eilimlere bir dnem gazetesinde yer vermi olmakla be raber ,2 6 6 mevcut siyasal zm temaylleri ile bunlar arasmda orta bir yol bulmaya almtr. Belirttiimiz gibi ynetimde askerlerin arlnn art masnn yamsra, bu kimselerin ifadesine gre ordu iinde de Jn Trkle

M ays 313, Gmlcin e Mutasarrfyla, Adana, D iyarbek ir Vilyetleri M u haberat K a y d n a Mahsus D efterdir, no.48, B B A - Y ld z Esas Evrak, 36/13954/139/XVIII. Yaz 19 nu m arald r. T rabzon V ilyetinde de beyannm elerin datm iin bkz. B B A - Y jS a d a r e t Husus Marzat, 14 N 1314/no.2226. s ta n b u lda, irk et v ap u rlarn a braklm as iin bkz. Ahm ed evket P aann ju rn ali, B B A - Y ld z Esas Evrak, 15/74-25/74/15. B u faaliyetin m uhalif evrelerdeki tesiri iin ise bkz. htill frk a s n n Faaliyeti, H rriy et -, no.67, 1 u b at 1897-26 aban 1314, s,3. ngiliz konsolosu da bu gru b u n ik i beyannm esinin M slm an toplum u arasnda dolam asna dikkat ek m itir. Bkz. P hilip C u rrie den-M arquess of S alisburye, P era, 6 ubat 1897. PRO/F.O . 78/4798. (262) Szkonusu fik irle r iin bkz. [T unal H ilm i], Bir H utbe, Ezan, no .l,2 u b a t 1897-1 R am azan 1314, s. 1. k iin bkz. A rch ive s d Etat G e n e v e Chancellerie, B.8- s. 64. Eylem pln iin bkz. T ahran Sefareti telgraf, B B A - Y / S a d a r e t Husus Marzat, 12 L 1314/no,2599. ...D rt kii var. B edenen! h id m et etm ek istiyorlar. S erian cevab v e ri niz... F edailer in abuk cevab veriniz. Bkz, Hac Ali B eyin tarihsiz [1897 o rta la n ] m ektubu. A r k iv i Qendror, 19/135//105/941. rksulu A hm ed Beyin, sh a k S k tiye, tarihsiz m ektubu, A r k iv i Q en dror, 19/106//1228/1.

(263)

(264) (265)

stan b u l u besinin y etkili b ir zas ta ra fn d a n -sh ak S k tiye yazlan, D r-liye, 20 Tem m uz 1897 ta rih li m ektupta, byk b ir fedakrlkda b u lunacak (suikasti yapacak) ahs iin Temo araclyla elli lira istenm e sinden b u g ru b u n faaliyetinin M urad Bey anlam a m asasndayken dahi devam ettii anlalyor. Bkz. A r k iv i endror, 19/106-7//298/2039, Kr. Reid Beyden -sh ak S k tiye, K ahire, 4 K n u n -i sn [18]96, A r k iv i endror, 19/106-6//631/1819. B elirttiim iz m ek tu p tan b ir hayli nce y a zlm bu m ek tu p ta konu h ak k n d ak i ilk teebbsler nakledilm ektedir: ... Fevkalde m him b ir teebbs var. B ir anarist buldum . i deruhde edeeekdir. P azarlk ediyor. B akalm iim ize elverirse,.... A ... Y, M ektib: am dan, Mizan, no.172, 16 N isan 1896-3 Zilkade 1313, s .2462. 223

(266)

olan ilgi byk art gstermiti .2 6 7 Ancak, bu art genellikle kk rtbeli subaylar ihtiva ettii iin; bunlarn hareketiyle, Murad Beyin siyasal zmnn ortak noktas bulunmuyordu. Bu adan Murad Bey bir yandan, yeni kadrolara ynelik tezleri ilerken ,2 6 8 dier yandan da yabanc destei ve b yk devlet adamlar kanalyla i darbe tezini gndemde tutmaktayd:
...Sniyen- Muhtar, akr, Ziya ve Hasar Fehmi Paalarla Hac A kif Efendi ve smail Kemal Beyden birine uslu dairesinde hey et-i vkel tekiline mezuniyet verilerek gerek intihab edecekleri t fekiyi ve gerek tensib edecekleri slhat bil tereddd kabl etm ek... Hmisan- Devlet-i muazzamaya hitaben hemen bir nota yazlub kendilerinin hsn-i niyetlerine arlk kanaat geldiinden her tavsiye edecekleri hsn-i tedbirin kabl edileceini imdiden bildirmek ve itraat- melhzeyi nn mukaddent gstermek...2 6 9

Nitekim, Murad Bey ayn yazda seime dayanan geni bir parlmento konusunda istekleri olmadn belirterek; sadece Avrupa parlmentolarnn .yetkilerine haiz bir mavere heyeti kurulmasn nermekteydi; ki,2 7 0 bu nun Jn Trk mehafilinde ortaya atan tezlerle ne kadar atd meydan dadr.
<267) Une C onversation edifian te-L es declerations de Chefik Bey, M echveret S u p p lem en t Franaist no.22, 1 K asm 1896, s. 7. Bu konuda M izan a bilgi ve re n b ir subayn y o ru m u yledir: ...yem in ederim ki ierisinde b u lu n d u um snf Osm anl ttih a d ve T erakki Cem iyetine m ensub p e k ok kiileri cam idir.. Bkz. Asker M uhbirim iz H arbden, M izan, no.8,22 ubat 1897-20 R am azan 1314, s. 4. A skerlerin Cem iyete yaknlklar asndan kr.Evrak ve M ektib: D ersaadet 8 ubat, M izan, no.166, 5 M art 1898-20 Ram azan 1313, s. 2415. rnek olarak bkz. M ehmed N am k Keml. Mizan, no.17, 26 N isan 189723 Zilkade 1314, ss. 1-3. A m a hi k uku yok ki bu konuda en belirgin dav ran gazetenin yaynlad ve lkenin A bdlham id II ynetim ine giriin den itib re n kaybetti i to p rak lar tasv ir eden h a rita lard r. Bkz. A vrupa-y Osman, M izan lvesi, A ded.l, 1314/1897 ve Asya ve A frik a-y Osman, M izan lvesi, Aded. 2,1314/1897. klar iin bkz. ln: H aritalar, M i zan, no.7, 15 ubat 1897-13 R am azan 1314, s. 4. Yangn var! C an k u rtaran Yok mu?, M izan, no.12, 22 M art 1897-18 evval 1314, s. 2. Bu konuda gazetede kan dier b ir haber de yledir: Yirmiyi m tecaviz erk n n ted ib en istifa edb i balarndan ekildiklerini m evsukan h ab er aldk. Gazi O sm an ve Gazi M uhtar P aalar h azert bunlarn m eynndadrlar. H im m etleri m ekr olsun. Biraz geee kalm ak ile b e ra b er yine eref-i m ahsusu ddir. sim leri ta rih e ve y arn n vkeilk defte rin e kaydolunm u dem ekdir. Bkz. Mhim Havadis. Mizan, no.12, s. 4. K r. Ey Z iyin K ah ram an Gazi A hm ed M uhtar Paa H azretleri! Plevne K ah ram an Gazi Osman Paa H azretleri! Eine K ahram an F uad Paa H az retleri, K a n u n -i Esas lvesi, 18 ubat 1897-16 R am azan 1314, s. [11. ve Bir M uam m a, K a n u n -i Esas, no.7, 1 ubat 1897-24 aban 1314, s, 2. Yangn V a r.....s M izan, s. 2.

<268)

(269)

(270) 224

Gene ayn kesim zerinde etkili olma abasnn bir rn olarak, Mizan gazetesi Cemiyet adna hal ses kartmakszm grevlerine devam eden yksek memurlarn, bu tutumlarn deitirmemeleri durumunda ksa srede gerekleeceini iddia ettii devirden sonra, bir daha devlet hizmetinde a ltrlmayacaklarm iln etti .2 7 1 Ayn ekilde gazete kendilerine yksek ba larda bulunan nemli ahslar rnek gstererek, tm ekbiri bu ekilde davranmaya ard.0 7 2 Bu abalar zerine zaten yurt iine ynelik geni datmndan ok ra hatsz olduu273 bu gazeteyi kapatmak ve Murad Beyi pasifize etmek iin e itli heyetleri onun nezdine gnderdiler. nce, Murad Beyin akrabalarn dan birinin de bulunduu bir heyetle; kendisi, bu konuda ikna edilmeye a lld. Ancak, onun art zerinde diretmesi zerine, bir sonuca varamadja?4 pK iC ji olarak, Yusuf Ziya Paa ve Ebzziya Tevfik Beylerden oluan yeni bir heyet; kendisine bu teklifleri tekrarladysa da; gene bir sonu al
<271) h ta r- Mahsus, Mizan, no.12, 22 M art 1897-18 evval 1314, s. 4: Teati olunan m uhabere neticesinde eem iyetim izce k a ra r v ak i olm udur ki bu gnlerde, vkellk, sefirlik, valilik gibi m stakili m esnedde bulunub ses karm akszm devam eden rical, m u h rib -i devlet olduu aikr olan m eslek -i hzr bilerek kabl etm i olacaklarna m ebni tebeddl-i devirden (ezcm le) itib a re n m em u riy et-i devletde bulunm ak h a k k seihiyetlerin d e n m ah ru m kalm olacaklardr.. kran, M izan, n o .ll, 15 M art 1897-11 evval 1314, s. 1: (Osm anl tti had ve T erakki) C em iyetinin teebbst ve m ekasdn teshile henz i tira k etm em i olan ekbire u zt- liyi b r m isl-i vcib-l-im tisl ol m ak zere ira e eyleriz.. Bu kii cem iyete k rk be fransz liras bata bulunm utur. G azetenin geni datm ve b t n vilyetlerde m em urlar ta rafn d an okun duu yolundaki ih b a rla r ynetim i ok endielendirm ektedir. rnek ola ra k Selniki alrsak, V aliye olunun da pek ok kim se gibi M izan oku m ak ta olup olm ad sorulduunda, kendisi ok sayda gazetenin geldiini kabul etm i ancak olunun sadk b u lunduunu iddia etm itir. Bkz. M eh m ed K m il B eyden-Selnik V ilyet-i Celilesine, 76/11 H aziran 313 ve V a li Rza B eyden-M abeyne, 77/12 H aziran 313, Musul, Van, K astam on, S e lnik V ilyetlerine [M ahsus M uhabere D efteri], no.33, B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/2470-16/147/XVI. Gene, stinaf M ahkemesi Reisi Read B eye ayn sual yneltildiinde kendisi okum am akla b irlik te gazetenin ok say da gnderildiini itira f etm itir. Bkz. M ehmed K m il Beyden-S elnikde stin af M ahkem esi Reisi Read Beye, 167/1 H aziran 313 ve Read BeydenM abeyne, 168/3 H aziran 313 ve 180/13 H aziran 313, M em urin-i M tefer rikaya M ahsus K ayd D eften d ir, B B A -Y ld z Esas Evrak, 36/139-84/139/ XX. G azetenin nlenm esi abalar iin bkz. B B A -B E O /H ariciye R eft, 1845/40, 1466,(11 K n n -i evvel 312)/66315 ve B B A -B E O /D ahiliye Giden, 96-3/45, 1278, (6 Tem m uz 313)/73451. M akale-i Mahsusa; Yz ve A star: Osm anl E rb b - D ikkat ve H am iyetine M aruzdur, M izan , no.4, 11 K n n -i sn 1897-7 aban 1314, s. 2. M urad B eyin talepleri, ilk o larak genel af, ikinci olarak malm olan zevatdan birine dilediince h km et k u rm a yetkisinin verilm esi ve nc ola rak, sansrn yerin e m ahkem e k o n trolnn getirilm esidir. 225

<272)

(273)

(274)

namad .-75 Ancak, ilgin olan, Murad Beyin bu tr yaklamlara kar kate gorik bir red tavn almamasdr. Dier Jn Trklere nazaran Murad Bey, deiimi ancak byle bir pazar lk sonucu gerekletirebileceine inanyordu. Onun bu pazarlklarm daha sonraki komitecilik anlamalar ile karlatrmaya imkn yoktur ve kendisi nin bu grmelerdeki madd nerileri de gze almad bir gerektir, F a k a t kendisinin zellikle 1896 hareketi sonucunda Cemiyetin st derece ynetim ka demelerindeki mttefiklerini kaybetmesi sonucunda darbe imknnn ortadan kalktn dnd belirtebilir, Murad Beyin nazarnda cemiyetin organi zasyonu, oluk ocuk elencesinden fazla bir anlam tamyordu .'2 7 6 Bu a dan tm zm, kendi arl ile gerekletirilecek bir uzlama zeminini bul maya dayanyordu. Kukusuz btn bu tutumlarn; stelik reva grlen muamele sonunda; yalnzca bir gazete editr durumuna den Ahmed Rza Bey tarafndan onaylanmasna imkn yoktu. Nitekim ilk andan itibaren, onun:
a...Trke M everetin yerine M izan kartmak, Murad Bey'i reis yapmak isteyenler bz tadilta lzm grdler.. Bit ufak tebedd ltda bir hsn-i niyet, bir mid-i muvaffakiyet var sandm. Cemiye tin ilerine karmadm. Muhaberat grmedim, okumadm ve kimse ye Trke m ektub yazmadm

eklindeki anlatmna karlk Cemiyet iinde iki taraf birbirine kar bir ta vr iine girmilerdi. En nemli muhaliflerinden birisinin anlatmyla :
marnileyhin vrdlan kskn arkadalarn gayretlerini tecdd etdi. Ve bir ictima-i umum akdolunarak Rza Beyin btn fenalklar, hodbinlikleri, inad- cahiline ve cehl-i anndn-es, ikti darszl, hissizlii, nizamnme-i mahsus ahkmna adem-i riyet ve itaati ananesiyle ortaya kondu ve ube riysetinden azliyle ilerin yed-i vahidden kurtarlmas tezekkr edildi.... Heyhat! Bunlar hep kt zerinde kald. Rza Bey in tekilt vaka lfz murad ey ler. Cemaat ne kadar ok olursa olsun bizim (imam) yine kendi bil diini okumakdan vaz gemiyor. Bir, , be ictimalar oldu, miiz(275) Heye t-i Fevkalde,- M izan, no.8, 22 ubat 1897-20 Ramazan 1314, s. 3 ve Yeni B ir H eye t-i M urahhasa, H rriyet2, no.69,1 M art 1897-28 R am azan 1314, s. 3. K r. Une Mission E xtraordinaire, M echveret Supplem ent Fran ais, no,29, 15 ub at 1897, s. 6. Ebzziya T evfik Beyin, J n T rkleri lm l davrana ve anlam aya aran m ektubu iin bkz. Ebzziya Tevfik B eyden- efik Beye, Paris, 16 ubat [18]97, A rkivi endror, 19/135//217/192. M ehmed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 154-155. A hm ed Rzadan-O sm ani ttih a d ve T erakki Cem iyeti Rom anya ubes Riysetine, 22 H aziran 109, A r k iv i Qendror, 19/59//35/3-16(St.I).

(276) (277)

226

kereler edildi. Zabtnmeler tutuldu. Neye yarar? Ekseriyet-i r e fakat yalnz Rza Bey muhalif olmak zere verilen kararlar keerlemyekn hkmnde tutuluyor, icra olunmuyor. Lejte laalle ile geidiriliyor. Rza Beyin teklif etdii lkin ekseriyetin tensib etmedi i vesil yine tatbik ve icra olunuyordu.,,,^*

deta birbirinden farkl amalar erevesinde alan iki cemiyetten bahset mek mmkndr. Kukusuz, Ahmed Rzann 1902 kongresinde aka belire ceini greceimiz yabanc mdahalesi kartl, Murad Beyin belirttiimiz politikasn bsbtn reddetmesi anlamn tayordu. Mechveretde de yaban c lke temsilciliklerine yazlan ak mektuplar grlmekle3 7 9 birlikte, bunla rn kendilerinin amalarn aklayarak, zellikle ihtillci tutumlarnn bulun madn ortaya koymaktan2 8 0 baka bir dncenin rn olmadn belirt mek gerekiyor. Bun karhk, Murad Bey asndan yabanc mdahalesi ge rekli deiiklik iin nemli bir veriyi oluturmaktayd. Eer erif P aamn anlattklar doru ise, o Murad Bey ve Ahmed Rzaya mal bir destek sa lamak iin yabanc bir lkeden destek vaadi almt ancak, bu destek yrr le konulmadan serhafiye Ahmed Celleddin Paa devreye girmiti.* 2 8 1 Ah med Rzann her halkrda byle bir teklifi reddedecei akt. Bu tutuma ramen erif P aann byle bir demarta bulunmas, Murad Beyin bu alan daki davran asndan kuku uyandrcdr. Nihayet iki taraf arasnda byk boyutlara varmakla birlikte; cemiyet iinde srdrlmesine allan anlamazlk, Kanun-i Esasnin yirminci yl eref ine dzenlenen bir ziyafet sonrasnda, bu snrlar iinde tutulamaz bir hale geldi. lk olarak Ahmed Rza Beyin, toplantya gelirken fes giymemek konusundaki srar, kendisine kzanlar ileden kartt. Gene muhaliflerinin azndan dinlersek :
(278) (279) (280) erafeddin M amum, H akikat-i Hal, ss. 18-19. Bkz. Le Comite, Lettre Adressee A MM. Les Deputes Franais, M echve ret S upplem ent Franais, no.22, 1 K asm 1896, s. . Bkz. Le Comite, Appel A ux Cabinets Europeens, M echveret Supplem ent Franais, no.20, 1 Ekim 1896, s. 1. Buna k arlk J n T rkler nm na A vru pa basnna yaplan ve M urad Bey g ru b u nun grlerini aklayan dem e lerde, hep uluslararas denge erevesinde Osm anl m paratorluundaki d u ru m u n zlmesi zerinde duru lm ak tadr. Bkz. Frederic Greemvood, The A nglo-Russian P artnership, Pall Mail Gazette, 18 A ralk 1896, s. 2. erif Paa, ttih a d ve T era kkinin Sahtekrlklarna, Denetlerine Blend B ir Sada -y Lnetim iz, Im prim erie L Hoir, (Paris:[1911j), s. 30: ...H att A hm ed Rza Beyle, M urad Bey arasnda tahadds eden m nazaalarda, se lm et-i v ataniye nm na, h sn -i tavassut ederek cem iyetin te m in-i b e k a s in b y k b ir devlet tarafn d an kendilerine eh r yz liralk b r m uhassesat ta yinine m uvaffak o lm u[tum ]. Eer M urad Bey, grd hyan etlerd en dilgr olub da azim et etm eseydi birka gn sonra ilk ta k sidi de alacakdk. F ak at evvel Cem iyet M urad Beyin nm na izafeten teek k l etdiinden ve onun T rk iy eye avdeti cem iyetin dald zannn telk in eylediinden b u teebbs de tab i akim kald... 227

(281)

..apka indinde- h-a. pek mukaddes, pek mbrekdir. efkati Beyin cenazesinde umum Trkler gibi kendisinin de fes giymesini srar eden refiklerinden biri na-i emel olamaynca, stanbula gi derseniz ne yapacaksnz diye sual etmi ve Rza Beyden, Sirkeci garndan Silindir abka ile serbeste inilb gezilecek bir hl olma ynca dnmem cevabm alrndr. Kezalik yevm-i mahsus mnse betiyle ekbir-i ecnibe cemiyet tarafndan keide olunan ziyafei-i resmiyede krka karb vatandalar fesle isbat- viicd etdilder hal d e hmmlar her drl ricalara karu yksek abkasyla arz-t etdm etmi ve lemi kendine gldrp, maskara ve kepaze olmudtr. El hasl sersem- Ahm ed Rtzam n fes giyersem (dindar) olacam diye d kopuyor. Fesin yzn bile grmek istemiyor ...j 2 8 2

ttihad ve Terakki Cemiyeti gibi bir cemiyet iinde, bir ahsn dinsizlik sulamasna muhatap olduunu gryoruz. Kukusuz, bu satrlarn yazan olan Mamumnin, sosyal Darvdnist eilimleri en belirgin ekilde ortaya ko yan makalelerin yazar olduunu grdmzden, olaya bu ekilde bakama yz. Burada sz konusu oian mevcut anlamazlklar ve kiisel geimsizlikleri belirgin ekilde sunabilmek iin, siyasal farklklar yaratmak giriiminden baka birey deildir. Yoksa zellikle bu dnemdeki kadrosuyla Cemiyet iin de bir kimsenin dinsizlikle sulanmasndan garip bir ey olamaz. Bunun zerine, Murad Bey tavrn aka ortaya koydu. Ahmed Rzann ziyafette yaptnn ok dnda bir metni kendisini nemsetmek iin bast n; buna karlk, onun yapt konumay hi dikkate almadn belirterek, cemiyetten istifaya karar verdi .2 *5 Aslnda her iki olayn da mizansen olduu hemen anlalyor. nk, Ah med Rza, kendisinin biri giri ve teekkr hav paragraflk; son derece genel ve kastl deitirilmesi imknsz; konumasnn2 8 4 arkasnda, iki sahife(282) erafeddin M amum, H a k ik a t-i Hal, ss. 30-31. H erhalde bu nedenle, A v ru p a yayn o rganlarnda b u dnem de kan yazlarda, J n T rk lerin A v ru p a eitim i alm kim seler olm akla b irlik te ayn zam anda eski dnem le rin de zlem ini d u yduklar eklinde ifadeler yer alm aktadr. B ir rnek ola ra k bkz. The S u ltan and th e Powers,s> C on tem porary R e v ie w , LXXI (M a ys 1897), s. 623. M ehm ed M urad, M cahede-i Milliye: G urbet ve A v d e t D evirleri ss. 203204. Ancak, buna karlk o rtak b ir bildiri kalem e aln arak ve t m m u h a lif p a rti yneticilerine im zalatlarak B erlin kongresine ta ra f devletlere gnderilm itir. (K onu zerinde T rk -S u riy e kom itesi ile ilgili ksm da d u ru lm u tu ). D ier m uhalif ve resm gazetelerde ziyafet sonras yalnzca b u h a b sri yaynlam lardr. Bkz. Havdis, K a n u n -i Esas, no.3,8 ubat 1897-6 Ram azan 1314, s. 8. Banquet De La Jeune T urquie: Diseours de M. A hm ed Riza, M echveret S u p p le m en t Franais, no.26; 1 Ocak 1897, s. 4.

(283)

(284)

228

de; verilebilecek en geni ekliyle; Murad Beyin konumasn yaynlam tr .2 8 5 Murad Beyin istifasn yazarak; rksuu Ahmed Beye gndermesin den sonra ,2 8 6 Ahmed Rza aleyhtarlar harekete getiler. Murad Beyin ifade sine gre, ona vicahi tecavzlerde bile bulunuldu.2 8 7 Fakat, bu dnemdeki cemiyet muhaberatnda, Ahmed Rzaya kar olduka saygl bir lisan kul lanld gzleniyor. rnein, Ahmed Rza, Alman mparatoruna gnderilen bir mektubu, cemiyetin resm gazetesi olarak niteledii Mechveretde tekzb edeceini aklad zaman, shak Skt tarafndan kendisine yazlan mek tupta, bu karara kar klmakla birlikte, normal takvimin yamsra pozitivist takvimin kullanlmas ve mektubun Olbabda emr ferman ifadesiyle nihayete erdirilmesi dikkat ekiyor.2 8 8 Bu koullar altnda Murad Beyin yeni teklifleri erevesinde, Ahmed Rza Beyi P arisde yalnz brakmak iin yeni bir forml bulundu. nce, bir iln yaymlanarak, Cemiyetin verdii resm adres dndaki mahallere; tabi Ahmed Rzaya; gnderilecek olan evrak e ilgilenmeyecei akland.2 8 9 Daha sonra, bir sre nce tamamen Cenevreye tanm olan2 9 0 Mizaan yara ra Heyet-i Tefti ve crann da bu ehre tand akland.2 9 1 Murad
(285) Banquet De La Jeu n e T urquie: Discours de M ourad Bey, M echveret S upplem ent Franais, no.26, ss. 4-5. (286) M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t D evirleri, ss. 206208. Doal olarak bu istifa kabul edilmedi. (287) bid, s. 211. (288) shak S k tiden-A hm ed R zaya, 25 ubat 97/108. A h m ed Rza B ey E v rak/ zel A riv. M etni verilm itir. Bkz. B. XXV. (289) htar,* M izan, no.14, 5 N isan 1897-2 Zilkade 1314, s. 1: Mizanm Cemiyet ta ra fn d a n n er olunan ilk nshasnda da iln olunduu vehile gerek u m u r-i ta h ririy e gerek idarey e m teallik h e r d rl hususatm m erei-i m nferidi P aris ube m dri Binba rksuu A hm ed Bey Efendidir. A dres h er gazetenin blsnda m ukayyeddir. Baka m ahallere v u k u bulacak m racaatlara cem iyet kendine ad b ir mesele nazaryla bakamaz. Ve b u n d an dolay h ibir m esuliyeti d eruhde edemez.. (290) tizr, M izan, no.6, 25 K n n -i sn 1897-21 aban 1314, s. 1. k iin bkz. A rchives d Et& t-G eneve-Chancellerie 5 B.7., s. 146. K r. M echveret: Ju n g -t rk e n Z eitung in der Schweiz, 27 ubat 1897/von Genf, 25/2/97no. 82 ve 6 M art 1897/von Genf, 4.III.1897/no. 90, 16 M art 1897/von Genf, 19/111. 1897-no?, B undesarchiv-B E R N , 21/14248. Son yazda redaktrl A hm ed Hsni B eyin stlendii belirtilm ektedir. (291) h tar- Mahsus, M izan, no.19, 1 M ays 1897-7 Zilhicce 1314, s. 1. Buna karlk A hm ed Rza g ru b u h er konuda itin al lisan kulland iin eleti rilm esi hayli zor olan, fak at bu gelim eyi tam am en m evsim le ilgili b ir olay gibi sunan aadaki iln yaynlad: ttihad ve T erakki Cemiyeti, M ech veret okuyucularna, reisi M urad Bey ve m dr rksuu A hm ed B eyin yaz ta tilin i geirm ek zere C enevreye g ittik lerin i bildirm ekle eref d u y a r... Bkz. Avis,s M echveret S u p p lem en t Franais, no.35,15 M ays 1897, s. 8. 229

Beyin anlatmndan ,2 3 2 plnn bir parasmm belirli bir sre iinde; denetimsiz braklmamak koulu ile; Paris u'besinin Ahmed Rzaya devrini de ierdii ortaya kyor. 3 Nitekim, muhalif ve iktidar olan grup Cenevreye giderken, Ahmed Rza da kendi asndan byk bir fedakrlkta bulunarak; Mechveret de kulland Ordre et Progres eklindeki kelm- kibar kaldrdn iln etti .2 9 4 Btn bunlara karlk, ilikilerin beklenen uzlama zeminini bulduunu da belirtmek mmkn deildir. Geri, 1897 ubatnn sonlarnda, Avrupa ba snna ynetimi eletiren bir notun takdimi konusunda ibirlii temin edile bilmiti.2 9 5 Ayn ekilde, gizli mrekkep e yurt iindeki eitli adreslere mek tup yazma grevinin de Cenevreye taman grup adna, Nuri Ahmed Bey ta rafndan, P arsde ise Ahmed Rza, Nzm ve efik Beyler tarafndan yaparak paylalmas; zeminin yoksunluuna ramen baz asgari mtereklerin bulunduunu gsteriyor.2 0 6 Fakat, bunlara karlk, ayn ubat aynn bu kez ortasnda Ahmet Rza Beyin, muhaliflerini lgna eviren2 9 7 Ordre et Progres ibaresini, kendile rinin ihtillci olmadn kantlamak iin kulland bir Jn Trk Program yaynlamas; her iki tarafn da kendi yolunu izmeye altnn delili idi.2 9 4 svire ynetiminin yapt istihbaratdan; Murad Beyin, Cemiyetin o an
(292) (293) M ehm ed Murad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 211212 .

Buna karlk; bata H a kika t-i Hal, olm ak zere dnem i m uhaliflerin a zndan an latan eserlerde plnn b u ksm na ia re t edilm em ektedir. (294) A [hm ea] R fza], <?Avis,s> M echveret S upplem ent Franais, no.33, 15 Nisan 1897, s. L (295) Noce De La Jeu n e T urquie: Aaressee La P resse,* A rk iv i endror, 19/58 //669/21, ve M echveret S u p p lem en t Franais, no.30, 1 M art 1897, s. , (296) N uri A hm ed B eyin, Cenevre, 9 ub at 1897 ta rih li m ektubu. A r k iv i Q endror, 19/135//175/188. M ektub yazar, O sm anl .ynetim inin d u r um u. k efet m esi zerine b u faaliyeti d u rd u rm a k zorunda kalacaklarn belirtm ek te dir. (297) Melrned M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 140141, erafeddin Mamum, H a kika t-i Hal, ss. 16-17. (298) Program m e De La Jeu n e Turquie, M echveret Supplem ent Franais, no, 29, 15 ubat 1897, s. 1. B una karlk, C em iyet ynetim inin m erkez .yyin organna ilveten b ir de Franszca ilve karaca eklindeki haber, P a ris de k alan lar ok rah atsz etm itir. Bkz. D oktor Nzm Beyd en-shak S k tiye, tarihsiz[1897], Pazar, A r k iv i endror, 19/106-5//759/1373. sm a il E dhem Beyin b ir m ektubunda kulland ifade ise belki de bu dnem deki d u ru m u en iy i ekilde an latm ak tad r: ...im diki halde Cem iyetin hlini ehzdebam da k ar kavgasna kan k beylerin hline benzeti yorum . H er y erd e b ir vay efendim dir gidiyor. F alan b u n u yapm , ben ta lan d an ziyade hidm et etdim den baka b irey yok... Bkz. sm ail Edhem Beyd e n -sh a k S k tiye, 24 K n n -i sn 1897, A rk iv i Qendror, 19/106-3 //811/1112. 230

daki ynetiminde etkin btn yelerini Cenevreye gtrdn 2 9 9 ve orada eskiden beri Paris merkeziyle anlaamayan ,3 0 0 kendisinin deyimiyle kskn azlarm da katlmasyla tekiltlandn anlyoruz .3 0 1 Bu gelimeler karsnda Avrupa merkezinde bulunan ve ynetimi ele geirme kavgas dnda kalan gruplar genellikle bir* ilgisizlik gstermiler dir. Daha da ilgin bir durum, stanbul merkezinin ilk messislerinin, Ah med Rza ve Murad Bey arasndaki atma karsnda olduka kaytsz bir durum almalardr. Daha sonra deiecek olan bu kanaati iki mektuptan izle yecek olursak ;
....Sylediin dorudur. Bu gn Cemiyetimiz efradndan hibir ma zarrat grmemi deil, bhesiz Cemiyet sayesinde kendini tant mak gibi bir erefe mazhar olmu bir kul varsa o Rzadr.... Hele senin buradan Parise gitmekliin pek isabet olmu. Ahm ed Bey yal nz kalm olsayd, o bire de artb kalaeakd. Ne Rzanm inad na ve Murad Beyin kusurlarna bakacak srada deiliz...2 ...M everetin slh mmkn olmad takdirde, kmilen lv da ha iyidir. nk imdiye kadar iki marifetden baka birey gsterememidir. Her nshada ayn dd almak. Bir nsha evvelinde yazdm sonraki nshada nakz etmek. Bunu burada bulunan ec nebiler de anlamlar. Geende birisi bana syledi. Ahm ed Rzay ahsen tanmadm in lehinde veya aleyhinde bulunamam. Fa kat, lyihasyla, mektubuyla ve evvelce arkadalarmz tarafndan yazlan takdirat ve medhiyat sayesinde burada pek ok mazhar-t tevecch olmdr. Murad Beyden sonra herkes onu tanyor ve takdir ediyor. Tevecch-i umum , nreva olsa bile hidmetimize nafi olduun ifa olunacakdr.,.y>m
(299) B u ra p o ra gre, grup, M urad B eyin dnda, A hm ed H sni, M idhat k r , rksuu A hm ed Bey, M ehm ed efik, H al M uvaffak, sh ak Skti, Zeki, A hm ed erafeddin, A hm ed N uri ve H aan A rifi kapsam aktadr. Bkz. M echveret: Ju n g -t rk e n Z eitung in der Schweiz, Bu ndesarchivBERN, 21/14248. Nzm Beyden-Seraceddin B eye, 8 H aziran 1896, [P a ris] A r k iv i e n d ror, 19/129//47/238. M ehm ed M urad, Mcahede-i Milliye: G urbet v e A v d e t Devirleri, s, 212. s vire yneticileri de olduka nemli saydklar bu grup hakknda eitli k ay n ak lard an bilgi toplam aya balam lardr. Bkz. Dr. M. K ebedggin D ileri B akanna, B erne. 13 N isan 1897, Bundesarchiv-BER N, 21/14251. Reid Beyd en -sh ak S k tiye, K ahire 18 Nisan 1897, A r k iv i Qendror, 19/ 106-6//262/1821. L. Lli[M ehm ed R e id ]d en -lsh ak S k tiye, 21 M ays 313, A r k iv i Q en dror, 19/103 4 //2 63/1134. Fuad Beyd e n -lsh a k S k tiye, 13 Tem m uz 1897 tarih li k a rt, A r k iv i Q e n d ror, 19/106//150/1. Bkz. Ey V atandalar, Mizan lvesi, 16 ubat 1897-14 Ram azan 1314, te k sahife. 231

{300} (301)

{302) {'303) (304) (305)

eski yneticiler, her iki grubun liderini de gerekten hareketin nderi olarak grmemektedirler. Nitekim, bu imseler asndan shak Skti yegne m racaat mahalli olarak kabl edilmektedir ve Mizam yeni bir mahalde bas m faaliyetini de bir sre organize edecek olan bu ahs , 0 4 bir sre sonra fi il bir lider durumuna geecek, durumunun belirginlik kazanmas ise 1897 so nunda gerekleecektir. Komite ii tartm alar bu ekilde devam ederken, beklenmedik bir ge lime cemiyetin durumunu bir hayli etkiledi. Girit sorunu nedeniyle trmanan Osmanh-Yunan gerginlii ve bunun sonrasnda ortaya kan sava, Cemiyeti gerekten ok zor durumda brakt. Cemiyet merkezi, gerginliin balarnda olayn arki Rumeli krizi ben zeri bir gelime gstereceini umduundan, ynetimi aktif davranmamakla sulayan bir tutum taknd. Merkez yayn organnn zel olarak yaynlad ilvelerde ilenen tema, Yunanistann faaliyetini arttrmasna kartfk, Osmanl ynetiminin gsterdii durgunluk ve bundan dolay yeni bir toprak kay bnn gndeme gelecei eklinde idi.5 0 " kinci bir beklenti ise; Avrupa kamuoyunun ok zerinde durduu gibi, bu gelime sonunda ngilterenin, Alman fzunun Osmanl eliyle geliimini nlemek gerekesiyle krize mdahale edecei;3 0 6 en azndan bu sorun0 '* ' ve safahate gre; belki de tm dou meselesi iin ;3 0 8 uluslararas bir konferans toplanmasn temine alaca yolunda idi. Geri Murad Bey ve evresindeki grup ile cemiyet yelerinin olaya mil liyeti bir gzle bakmadklarm sylemeye imkn yoktur ve bir ksm men suplarn, bu konuda bir zel gazete kartmay teklif edecek kadar ileri git tikleri grlmektedir.3 0 8 Ancak, Murad Bey ve arkadalar daha dorusu Ce miyet ynetimi asndan bu kriz; kendilerinin devaml olarak bekledikleri; uluslararas mdahalenin dourucusu olmak zelliini de tamaktayd. Ama her iki beklentiden de istenilen sonular alnamad. lk olarak, bek lenenin tersine, kriz sava ile sonulannca, hkmeti pasif kalmak ile ele tirmek anlamsz hale gelmi oldu. Geri Cemiyet, son bir gayret olarak Yu nanistan ile olan savan ok ar gittii yolundaki bir protestonmeyi, ba kent sokaklarna yaptrmaya muvaffak olduysa da ,3 10 savan geliimi b tn bu iddialar ve yabanc mdahalesi mitlerini rtecek ekilde cereyan etti.
(306) (307) (308) V index, A Plot A gainst B ritish In terests in the Levant, The F ortnightly Review , Vol. L X I (N .S), no.CCCLXVI, 1 H aziran 1897, ss. 813-824. H enry N orm an, The Globe an d th e Island. Cosmopos, Vol. VI, no. 17, M ays 1897, ss. 394-406. Bu alandaki grler iin bkz. F rancis de Pressense, The Pov/ers and th e E ast in th e Light of th e War, The N ineteenth C entury, Vol. XLI, no. 243, M ays 1897, s. 686 ve Ferdinando N unziante, La questione d O riente e lA rbitrato Internazionale, La Rassegna Nazionale. Vol. XCV, l M ays 1897, ss. 153-162.

232

Jn Trklerin de bu geliimden byk bir memnuniyet duyduklar anlalmaktadr.3 11 Fakat; uzun sredir grlmeyen byle bir asker baarnn ka zanlmas ve ynetimin bunu gerekten ustalkla propagandaya tahvili,3 12 Ce miyeti ok zor durumda brakt. Kamuoyu zafer cokunluu iinde, Saray ta rafndan fesatlk olarak lnetle belirtilen hareketlere kar bir tavra doru kayarken, Cemiyetin iddia ettiinin tam tersine bir siyasal gelimenin ol mas, durumu; onun asndan; ktletirdi. Nitekim, bu durumu frsat bilen Saray, muhaliflere kar bir uzlama ta arruzuna geecektir; ki, bu faaliyetleri ileride izleyeceiz. Bu savan Cemiyet asndan grlen zarar yanmda, bir de beklenme yen bir etkisi oldu. Bu da; Paris ve Cenevre merkezleri arasndaki ilikile rin, sava konu alan yazlar nedeniyle tamamen kopmas idi. Sava nedeniyle Mechveretde G. Umid imzasyla yaynlanan ve gazetenin yaz kadrosundan Artistidi Beye ait olan bir makale; Giridde ayaklanan Rumlar hakl gstermeye alan temalar ileyince; zaten pamuk ipliine bal bulunduunu grdmz ilikiler, kopma noktasna geldi.3 13 Makale o
Ali Zhdi Beyin, C enevre 6 M art 1897 tarih li m ektubu, A r k iv i endror, 19/135//31/254. Kr. H ac Ali B eyin, tarihsiz m ektubu: ...G irid hli pek karyor. H er ta ra fd a n zrh llar gnderiliyor, Y unanistanm b t n zrhl la r gitdi. H al bizden birey gitm edi. B uradan K raln olu P rens Jo rj dahi torpido kum andanlyla gitdi. H al bizden h arek e t yok... Geen h a fta k i M izanda yazlan bendi b u ra h ariciye nazr grd, beendi. G a zeteler iln etailer. J n T rk lerin h er b iri T rkiyen in en byk adam la n olduunu ahaliye bildirdiler. F ak at yalnz G irid zerine olanlar pek kab l etm iyorlar. Sebeb veren S ultan olduunu sylyorlar.... A rk iv i Qendror, 19/135//105/941. (310) A r k iv i endror, 19/60//821/12. M etni aynen verilm itir. Bkz. B. XXVI. (311) K m il Beyd en -sh ak S k tiye, [1897] m ektup, A rk iv i endror, 19/106'6//92/1778. Cem iyet dndaki. J n .T rk g ruplarnn tu tu m u iin bkz. [T e fek k r], H r r i y e t no. 80, 15 Austos 1897-15 R ebiylevvel 1315, s. 1. (312) Bu propaganda yay n larn a rnek iin bkz. M stecbizde sm et (Cam i ve M ntehibi), M u v a ffa k iy e t-i O sm aniye Y a h u d Ydigr- Zafer, Sahib ve N airi: A hm ed F aruk, K arab et Matbaas,, (Dersaadet:1315) ve Vecihi ve R fekas, M usavver T arih-i Harb, T abi ve N airleri: Ahm ed Cevdet, H aan Ferid, kdam -M atbaas, (Dersaadet:1315). (313) G, U m id [A ristid i], Illusions et Ralites, M echveret Supplem ent Frarteais, no. 35, 15 Mays 1897, ss. 1-2. Bu kim senin sorun konusunda daha lm l olm akla b irlik te C enevre g ru b u n u rahatsz ettii kukusuz olan di er b ir yazs da daha evvelce nerolunm utu. Bkz. G. Um id [A ristid i], Au Feu!,* M echveret S u p p lem en t Franais, no.29, 15 ubat 1897, ss. 1-2. K r. G U m id [A ristid i], Affaires DOrient, M echveret Supplem ent Fran ais, ro.31, 15 M art 1897, s. 1. A hm ed Rza Beyin de buna paralel ve d u ru m u daha da a rlatran y azlarna rnek olarak bkz. A hm ed Rza, Girid. M everet, no. 14, 27 M uharrem 1313-8 Tem m uz 108, s. 1: ...G irid H ristiyan lar hakl veya haksz b ir ey istem iler, verilm edi. Isra r etdiler; asker gnderildi, k an dkld. G iridlilerin lakk varsa m etalibi vaktiyle ne in reddedildi. H akk yoksa im di nin k ab l olundu?... 233 (309)

derece, ayrlk bir hava tayordu; ki, bir Ermeni dergisi onu aynen ya ynlad. 1 4 Cenevre grubu bu gelimeler zerine resm bir iln yaynlayarak: yaznn herhalde Ahmed Rza Beyin gznden kamas nedeni ile neredil mi olabileceini; dolaysyla hemen tekzibini beklediini iln etti .3 15 Bylece birka aydr evreye hissettirmemeye allan 3 16 byk anlamazlk da, saklanamaz bir hale gelmi olmaktayd. Mamumnin ifadesiyle:
...Parisde ve Avrupann sair bildmdaki adedi elliyi geen mensubin-i cemiyetden bir ferd kendisiyle hemfikir , hemmeslek olmak yle dursun hatt hibirinin semtine uramad ve dahildeki uabt ve ihvan- cemiyetin dahi asla muhaberesi bulunmad gn gibi aikr iken bu matrud ve merdudun, Osmanhlarla olan mnsebet-i siyasiyesi on sekiz senedir, Fransada ikamet edb Fransa tabiydim kabl ile [Osmanl vatandalm ] zayi ve gaib etmi Su riyeli (Halil Ganem) Efendi ve (mid) nm- miisterm tayan bedhh- d in ii devlet bir (Rum) [Aristidi], bir (Ermeni) [Anmeghtan Efendi ], ve bir Musevi [Albert Fua ] ile hahaa verib kartt hczeyannmeyi bir cemiyet-i mnazamann (vasa-i neriyatadr di ye iln etmesi denatdir, alaklkdr,. ,3 17

Cenevre grubu; Ahmed Rza Beyi kozmopolit bir evrenin. Cemiyeti yanb tantacak fikirleri benimsemi bir mensubundan baka birey olarak d nmemekteydi. Ahmed Rza Bey, daha sonraki Mechveretlerde istenilen tekzibi yaynla maynca, bu kez Cenevrede toplanan Heyet-i Tefti ve cra ekseriyetle: Nzm Bey haricinde; topland. Oturum sonrasnda, gelimeleri anlatan ve son bir teminat vermemesi ve gazetesini iki kiinin kontrol altnda neret
[A ristid i], Illusions et Realites, L'A rm enie, no.104, 1 H aziran 1897, ss. 3-4. (315) Bu iln d an evvel yazy h ab er alan P aris ubesi M dr aada a k ta r lan giriim lerde bulunm utur: ...B tn sinirlerim ayakland. Bu sahte p a trio t ile ne yapacaz... Protesto etdim . G avgalar etdik. H alil G anem e de bavurdum . O da bendenize h a k v erd i... C um aertesi gazetenin km as na k ad ar beklem ee m ecbur oldum. nadnda devam ile yine basar ise k a t- m nsebt edeceim ... Bkz. rksuu A hm ed Beyin 2 Mays 1313 tarih li m ektubu. M ehm ed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A vd et D e virleri, s.216. ln iin bkz. ln- Mahsus, Mizan, no,21. 24 M ays 189722 Zilhicce 1314, s. 2. M etni verilm itir. Bkz. B. XXVII. (316) N itekim , kendilerine b u yolda gelen m ektuplara (bkz. stanbul M ektubu: T ab ak a-i Bl M uhabirim izden. M izan, no.6, 25 K nn-i sn 1897-21 a b an 1314, s. 3.) M urad Bey u cevab verm itir: ...Rza Bey ile aram z da ih tilf ve b r d et olduu rivayetine gelince b u n u iddia etm ek ik i mizi de kasden ta h k ir etm ekdir... M urad, zhar- H akikat. M izan, no. 10, 8 M art 1897-4 evval 1314, s. 1. <317) erafeddin M amum, H a kika t-i Hal, s. 33. 234 <314)

meyi kabul etmedii taktirde; Ahmed Rza Beyi Cemiyetten ihra eden bir mazbata kaleme alnd.3 1 8 Fakat, sorun bu kadarla da bitmedi. Belirttiimiz gelimelere dier arkadalar kadar sinirlenen3 13 ve hatt szkonusu tutumu Rza Beyin milleti saylan pozitivistlerin Yunan taraftarlna balayan 5 2 0 Murad Bey, ortaya kan yeni gelimeler karsnda istifasn verdiini ak lad .2 2 1 Heyet-i Tefti ve cra bu istifay reddettiyse de; Murad Bey, kendisinin stanbuldan ayrld zaman riel-i devletten birounun vekletlerini aldm ve imdi bu veklet erevesinde bir takm almalar yapacan be lirterek, istifasnda srar etti .3 2 3 Bunun zerine, merkez komitesi riyaset-i fah riye Murad Beyde kalmak zere, bakanlk grevini kiilik bir komiteye devrettiini aklad.3 2 3 Daha sonraki Cemiyet muhaberatndan; bu kiinin rksuiu Ahmed Bey, erafeddin Mamum ve Reid Beyler olduu anla lyor. Ancak, grnrdeki bu duruma karlk; gene Cemiyetin muhaberatn dan, Murad Beyin rgtle btn ilikilerini kesmedii anlalyor .*2 4 Byk ihtimalle Sarayn ajanlar devreye girmeseydi, bir sre sonra kendisi tekrar; zaten; fahren bulunduu bakanlk grevine tekrar getirilecekti. Cemiyet iindeki anlamazlk gene hissettirilmemeye alldysa da, bu sefer durumun kapatlmas pek de kolay deildi. Geri Osmanl ynetimini de tela dren bir biimde,*5 aslnda herhangi bir sorunun olmad yolunda ki aklamalar, kamuoyuna yneltilmeye baland. Bilhassa, stanbuldan, Osmanl ynetiminin de tesiriyle, Cemiyetin daldnn aklanmas zerine, faaliyetlerinin eskisi gibi devam ettii hakknda Avrupa basnna aklama
(318) (319) Mazbata. M izanf no.22, 31 Mays 1897-29 Zilhicce 1314, s. 2. M etni aynen verilm itir. Bkz. B. XXVIII. Bu konuda gzel b ir rnek iin erafeddin M am um nin szkonusu ev re n in grlerini dile getiren 22 M ays 1897 ta rih li m ektubuna baklabi lir. Bkz. M ehmed M urad, M cahede-i M illiye: G urbet ve A v d e t Devirleri, ss. 217-220. bid, s. 214. M urad Beyin b u konudaki tu tu m u d a .p e k tu ta rl deildir. N i tekim , pozitivistlerin liderleri, savan zellikle b ir din atm as eklini alm asn C am bridge-O xford niversiteleri arasndaki rek abete benzet m ekte ve eletirm ektedirler. Bkz. E ditr [E dw ard Spencer B eesly], The T urco-G reek War, T he P asitivist R eview ) Vol. LIX, 1 H aziran 1897/12 St, Paul 109, s. 117. stifa m etn i iin bkz. Aynen, M izan, no.22, 31 M ays 1897-29 Zilhicce 1314, s. 2. M etin verilm itir. Bkz. B. XXIX. ln- Mahsus, M izan, no.22, ss. 2-3. A ynen verilm itir. Bkz. B. XXX. bid, M urad Bey'in, k tib -i husussi sfatyla, T unal H ilm iden-O sm anl ttih a d ve T erakki C em iyeti R om anya g u besi H eye t-i daresine, 24 H aziran 1897, Cenevre, A r k iv i Qendror, 19/59//188/6. A ynen verilm itir. Bkz. B. XXXI. M ehm ed K m il Beyd en -P aris S efaretine, 74/29 H aziran [18]97, Paris S efa ret-i S eniyesiyle M uhabereye M ahsus D efterdir, B B A -Y ld z Esas E v rak, 36/2468-2/141/XII. 235

<320)

(321) (322) (323) (324)

(325)

larda bulunuldu.3 2 6 Gerekten de faaliyetin devam konusunda herhangi bir engel szkonusu deildi. Fakat, zellikle Sarayn da aym dnemde Ahmed Rza Beye kar bir dava balatmas;7 merkez komiteyi ok mkl durum da b ra k t:
...Meveret gazetesini, Ahm ed Rza bize inaden Yunan politikas nn hziesi etdii itin kat- Maka edeceiz. Sebeb de Ahm ed Rtzanm bir iki Yunanh muharriri var, nlarn yazd bendleri anlamakszn gazeteye dere ediyor, T etrafmzdan verilen makaleleri ka bl etmiyor. Byle bok yemek dnyann hibir tarafnda grlme mi dit. Bu alakla taacciib etmemek elimde deildir. Dnyada imanlar kadar alak mahlk tasavvur edilemez. Biz kaf-t alka ede ceimiz bir srada Sultan Hamid keratas da Meveret aleyhine ikame-i dava etm ez mi? Aksilik taraf taraf Meveret gazetesinde Sul tan Hamid... bizi nin dava etmiyor diye Sultan Hamidi tahkir kendisine iade olunacakdr ...'l2S

Ancak, yeni durum karsnda Ahmed Rza Beye kar yumuatc bir tek lifte bulunuldu :
...Cemiyete matlb olan intizamn temini in, ittihaz olunan u hareketden ilk evvel ve en ziyade meclis heyet-i umumiyesi m te essir ve mteessifdir. Bz m ansz srarlardan vazgeii halde Rza Bey gerek etdii hidmet ve gerek ztna mahsus olan fazilet itibaryla nazarmzda mergubdur. Binaenaleyh frkamzn esas mes lei bulunan usl-i istiareye fikr-i hod-sernesini feda edeceini temin eyledii suretde memnunen ve mteekkiren eski m evkii kendisine iade olunacakdr...^

Kukusuz bu geri dnn tek nedeni, yalnzca ynetim tarafndan Ah med Rza aleyhine alan dava deildi. Bir komite mensubunun da belirttii gibi, Ahmed Rzamn Cemiyetten ihrac Paris ve Cenevredeki Jn Trkler arasnda byk bir memnuniyetle karlanmakla beraber, evrede durum hi de beklenildii gibi olmamt.3 3 0 Zaten Cenevre merkeziyle fazla anlaamadn ileride greceimiz, M

(326)

(327) (328) (329) 236

Un mt-mbre du Comite des Jeunes-T urcs, Correspondances: Jeunes Turcs. T rib n e de Geneve, 14 H aziran 1897. K onuyla ilgili gelim eler iin fekz. 15 H aziran 1897/von G enf-no. 14 v e ? H aziran [13J97 no.18. B unesarchivBERN , 21/14*248. Franszca M everet, H rriyet2 , no.77,1 Tem m uz 1897-30 M uharrem 1315, s. 3. ish ak S k tid en -b rah im Temoya, Cenevre. 23 M ays[18]97, A rk iv i Qed ror, 19/106//?/?. zah- H ak ik at, M izan, no.25, 21 H aziran 1897-21 M uharrem 1315, s. 3.

sr ubesi; ki, merkez komitesi zellikle pozitivistlik sulamalar nedeniyle en fazla lema kontrolndeki bu ubeden destek salayacam ummaktayd; ok sert bir ekilde bu karara kar kt.8 3 1 Berberistan ubesi, dorudan Ah med Rza Beye yapt bir mracaatla gelimeyi protesto etti.3 5 2 Makale ola yna Cenevre grubunun gzyle bakan brahim Temoya karlk,83 3 Romanya ubesi, herhangi bir tavr ortaya koymaktan ekindi. Bunlar dnda bata bir sre sonra Ahmed Rzanm en byk eletiricilerinden birisi olacan g receimiz Abdullah Cevdet Bey olmak zere; eitli Cemiyet yelerinden ge len mektuplar, szkonusu eilimi ortaya koymaktadr:

...Rtzfl Bey yle imi, byle imi, olsun hatt isterse hafiyelik et sin, Fakat yr da ayra da bu mstekreh yaray gstermek ...izah -t hakikat nmyla tekrar tathir-i rezalet etmek lzm m, ciz m iy di. O racasn bilmezsem de buraca bu hareket pek kt oldu. Pek utandk, o kadar fena ediliyor ki tamiri g. Size selmet-i millet n mna rica ediyorum. Hakikaten itilf yoluna gidin , m m kn olmaz ise ayra karu Rza Bey e aramzdki ihtf- fikr bertaraf olm u d u f suretinde bir fkra yalan olsun ile ihvan ve muhibbann yreine su serpiniz...m
...Asl meseleye gelince: Herhalde Rza Beyin tard meselesi pek fena neticeler klmtr... Evet Rza Bey belki Cemiyetden karl maa mstehak olabilirdi. Lkin hi etrafa hissetdirihnemesi lzm d. Siz ise aksini ihtiyar etdiniz. O makalenin haksz iddeti Rza Beyin her kabahatini hatt bize dahi unutdurdu. Gsterilen sebeb didir: Meveretin evvelki potlar dikkati bile celb etmiyordu. Hay
(330) (331) Sleym an Nazif B eyd en -lsh ak S k tiye, S aint G erm ain, 4 H aziran 1897,

A rkivi Qendror, 19/106-5//280/1434.

A. R fat B ey 'den-shak S k tiye, tarih siz m ektup, A rkivi endror, 19/108 Z/72/738. M ektup y azarnn y orum u da yledir: ...K anun-i Esasnin M u ra d Bey h ak k m d ak i iddet-i lisan ve Rzay m edheylem esi yn- h a y re td ir. M sr ubesinin nde gelen yelerinin b u konudaki m racaat iin bkz. A rkivi endror ' 19/106-4//309/1170. A ynen verilm itir. Bkz. B. XXXII. (332) B erberistan u besi ve u ab t- m uhtelifede bulunan b ir hayli efrd- h rendi nm na, Sam an B eyin yazs, 26 H aziran 1897. Ahm ed Rza Bey Evrak/zel Ariv. A ynen verilm itir. Bkz. B. XXXIII. (333) Tem on u n tarih siz m ektubu, A rkivi Qendror, 19/135//134/270. (334) A bdullah Cevdet Beyin, 10 Temm uz 1897, T rablusgarb, m ektubu, A rkivi Qendror, 19/106//158/1. K r. A bdullah Cevdet Beyd en -shak S ktiye, T rablusgarb, 3 Tem m uz 1897, A rkivi endror, 19/106//160/310: ...G erek bu m ektubunuz, gerek itim a notas, sizin h arek et-i vakanz katiyyen m eru ' gsterem em idir. Z ira siz, 21 nei nshann neriyle Rza Beyden deil belki M ekteb N zr Zeki P aadan ziyade m aksad yaraladnz. nki evet, kolum uz krlm al, kopm al da yine yenim iz iinde k alm ak ...k a rdam m etanet edin, h er eyi h a tt fik r ve m eslek-i ahsiyem izi de feda ederek ayra dknlm z gsterm eyelim ....

237

di etsin: M izanda. Meveretin Cemyetin vasta-i neriyat olmad m iln ile Franstzca(Mizan) karverin olur biter... Halbuki siz yle yapmadnz... Rza Beyi Cemiyetden tard etdiniz. in iyz n bilneyenlerce bu muamele ile o ztn cemiyete mebdinden beri etdii hidmetler kyas olununca daima Mizan onun tarafna temyl ediyor... Selnikden, Bulgaristandan, stanbuldan alnan mektublar byle hatt Bulgaristan resmen istifsar bile etmi? Bele Kb rs falan iddetle bu kararn aleyhinde. Burada bile Doktor M eh diler, Suad Beyler filn hi sz dinlemiyorlar ...3 3 1 ...Eminiz ki bizi ziyadesiyle ye's-i zdrba dren bu hl seni de muzdarib klmdr.... Mizanla neretdiiniz [_nla] btn ahran meyus etdiniz ...M

zellikle ikinci mektuptaki bilgiler dikkate alndnda, Cenevre merke zinin dier ubeler karsnda ne kadar mkl bir vaziyette kald daha iyi anlalyor. lgin olan, hibir ubeden bu konuda olumlu bir cevabn alna mam olmasdr. Bu gelimeler sonrasnda, bir Jn Trk gazetesinin anlatm ile ...Murad Bey, imdi Cenevrede, bir cemiyet idare ediyor. Rza Bey ise P arisde dier bir heyet-i vatanperverna riyaset eyliyor...3 3 7 deta iki ayr rgt ortaya kmt. Ancak, P arisdeki grubun nemini fazla abartmamak gerekiyor. Os manlI yneticileri yaptklar aratrm a sonucunda, burada eitli ubelerle muhaberede bulunan be kiinin olduunu tespit etmilerdi.3 3 8 Bunlardan biri erafeddin Mamum idi, bir dieri ise Saray ile anlaan Haim Bey oldu undan, Ahmed Rzann etrafnda Mechveretin yaz kadrosu dnda kimse nin kalmad anlalyor. Bunlara, yurt iindeki geliimi anlatrken belirteceimiz tutuklamalar da eklenince, siyaset sahnesine kt andan itibaren Cemiyet dt en kt duruma gelmi oldu. Birazdan balayacak pazarlklar srasnda; Osmanl y netimi tarafndan hazrlatlan listelerde sempatizan talebeler dnda tam an lamyla Jn Trk olarak P arisde sekiz, Cenevrede on drt kiinin kald anlalyor; ki, bunlarn byk ounluu da, pazarlklar sonucu geri dnme ye karar vereceklerdir.3 3 9
(335) (336) (337) (338) R auf A hm ed B eyden -sh ak S k tiye, 12 Tem m uz 1897, K ahire, Arkivi

endror, 19/106-6//300/1878.
C afer Beyden-sh ak S ktiye, [K ahire:1897] tarihsiz m ektup, A rkim endror, 19/106-7//298/2039. M ceddidin-i O sm aniyenin Inikak, Hrriyet2, no.77,1 Tem m uz 189730 M uharrem 1315, s. 3. P aris Sefaretinden-M abeyne, 77/2 Tem m uz [18]97, 79/4 Temmuz[18]97, 82/11 Tem m uz 18397. Paris Sefaret-i Seniyesiyle Muhaberata Mahsus Defterdir, BBA-Yldz Esas Evrak, 30/2468-2/141/XII. Bu rap o rlarn su re ti verilm itir. Bkz. B. XXXIV. Paris Bykelilii Arivi, D. 220. S u retleri verilm itir. Bkz. B. XXXV.

(339)

238

te, bu koullar altnda Cemiyete son darbeyi vurmaya hazrlanan Sa ray, Serhafiye Ahmed Celleddin P aay; komite ile bir anlama yaparak, yelerinin lkeye geri dnmelerini salamak ve bylece onu kertmek g reviyle Avrupaya gnderdi. Bu hareket Cenevre merkezince haber alnmt ve Paann gelii; byk mitsizlik iindeki yeler tarafndan, heyecanla bekleniyordu .8 4 0 Kendi anla tmna nazaran, Murad Bey, Paann eitli araclar gndererek kendisi ile grme tekliflerini nceleri reddetti.^ Ancak, merkezin 24 Haziran 1313 (6 Temmuz 1897) tarihli bir karar 4 2 ile kendisine bavuran Reid Bey ile P a ann tercman skender Efendinin bir de kendisine hitaben yazlm zel 1 4 3 Onntrexevillede grmelere katlmaya ra bir mektup getirmeleri zerine 5 z oldu. Burada Ahmed Celleddin Paa ile eitli mzkereler yapld.* '4 4 Murad Beyin mzkerelerin ba aktr ve Sarayn ilk hedefi grnmnde olmas, ilgi ekici bir husustur. Cemiyet merkezi; bu gelimeler zerine, u belere bavurarak onlarn yaplacak pazarlklar hakknda grn istedi. ubelerin bu konuda verdikleri cevaplarn tmn bilmiyorsak da; elimizde olanlar olduka ihtiyatl bir tutumun izlenmesini tavsiye etmektedirler .3 4 8 Ay rca, Paris grubu adna Nzm ve stanbul merkezinden Lli imzasyla gn derilen iki mektup da bu konudaki davranlar teyit etmektedir:
...Ahm ed Celleddin Paa ile edilen mzkerelerden ne benim ne de Ahm ed Rza Beyin haberi vard. Ondan sonra Haan Beye gitdim. Haan Bey de meseleyi anlatmak in benimle Ahmedi ar yormu. Ben sizden mektub aldm anlatmayarak olan biitn ey leri birer birer dinledim. Benim fikrime kalrsa hkmet tarafndan kurulan dolablar ne kadar eytankrne ise bizim tarafmzdan edi len teklif de o kadar meysne ve deta biz bu iin erbb olmad mz anladk, elimizi ekmek istiyoruz. Fakat makl bir suretde e kilmek in bile bile sizin yalanlarnza inanyoruz gibi geliyor. Sul tan Hamid^in hibir ey yapaca yok. Bu iki kerre iki drt eder gi bi muhdkkakdr. Teklif atn, vaadlerin, Ahm ed Paamn ahs tara fndan edilmesi mukabilinde hibir art, rt konulmamasmdak srar kurulan dolabn ne kadar mahirne olduunu aikr gsteri yor... Fazla yazma zaid gryorum. Fakat, her halde nazar- dik
(340) Salih Cemal B eyd en -sh ak S k tiye, tarihsiz m ektup, A rkivi endror. 19/106-7//833/1972. K r. efik Beyd en-shak S ktiye, Paris, 25 Eyll ["18] 97 ta rih li k art, A rkivi endror, 19/106-7//121/2024. (341) M ehm ed M urad, Mcahede-i Milliye; Gurbet ve A vdet Devirleri, ss. 231 v.d. (342) bid, ss. 248-249.-A ynen verilm itir. Bkz. B. XXXVI. (343) bid, s. 250. (344) Bkz. M ehm ed M urad, Mcahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri, ss. 251 v.d. (345) rnek olarak bkz. R om anya u besinin, tarih siz yazs, A rkivi endror, 19/31//181/54. A ynen verilm itir. Bkz. B. XXXVII. 239

katinizi celb ederim. Hlsa, Sultan Hamid:den lakal be bin lira almadan siikt etmee rza gstermemenizi musirrne rica ederim azizim...3 4 * ...Ahm ed Celleddin Paa edebsiziyle ne yolda mzkere olunuyor. Sakm vaadlerine aldanmaynz. Millet yesden mahvoluyor. Yarm da birka kii varm, Ermeni imiler. B irde M ekteb-i Mlkiye li san muallimi bir Ermeni oralara gitmiler. Maksadlan Cemiyetin esrnna vakf olmak. htiyatl olunuz. Hrszlk da yaparlar. Hele stanbul adreslerini dikkat altnda bulundurunuz. Sonra ok kiinin can yanar ...w

Bu pazarlklar srerken dahi, Osmanl ynetiminin Mizan gazetesinin datmm nlemekle uramas ,3 4 8 merkezin durumu iyi deerlendiremedii nin gstergesidir. Ama belirttiimiz nedenlerle; bata.M urad Bey olmak ze re ,3 4 9 pek ok ye Ahmed Celleddin P aamn geliini, kendilerinin yapama dklar geri dn salayacak bir giriim olarak deerlendirmilerdir. Szkonusu pazarlklar devam ederken Paris Sefaretine en ba grev ola rak Jn Trklerle uramas iin tayin edilmi bulunan 3 5 0 Mnir Paa da dev reye girdi ve Sefaret grevlisi Veli Bey araclyla, o da pazarlk masasna oturdu .351 Burada Cemiyet, gazeteyi tatil ve faaliyeti verilecek vaadlere kar lk durdurmak mukabilinde alt yz bin frank talebinde bulundu. 5 2 Bu toplantdan sonra Murad Bey, tekrar Contrexevillee giderek, Celleddin Paa ile pazarlklar srdrd .3 5 3 Bu pazarlklarda Cemiyet, bata gazete ve hurufatn satm, abone bedellerinin idesi ve yelerden lenlerin aileleri ne yardm iin, madd sorunlar da yeniden gndeme getirdi.3 5 4 Buradaki ge
<346) (347) (348) (349) D oktor Nzm Beyd en -sh ak S k tiye, [1897], Cuma, A rkivi endror, 19/135//152/50. L li'den [M ehm ed R ek] -shak S k tiye, 19/7 Tem m uz 313, A rkivi endror. 19/108-4//298/1132. BBA-rade-Husus, M uharrem 1315/no, 29-312 ve BBA-rade-Hususi, S aer 131 S/no. 4-91. M ehm ed M urad, Mcahede-i Milliye: Gurbet ve A vdet Devirleri, s. 241: ...A hvl-i h zradan dolay m eys idim. N am skrne te rk -i n eriyt e t m ek canm a m innet raddesine gelm i bulunduum un buna az ok dahli olabilir.... Bkz. zzet Paa tarafn d an yazlan ifre telgrafnm e m sveddesi, B B A -Y ldz Esas Evrak, 11/1194/120/5. M ehm ed M urad, Mcahede-i Millye: Gurbet ve A vdet Devirleri, ss, 266-270. bid, s. 268. P azarlk lar iin bkz. erafeddin M am um d en -tsh a k S k tiye, 20 Tem muz 1897, A rkivi endror, 19/106-7//307/2023-2, ve gene ayn ahslar a ra snda konu h akknda daha sonraki ta rih te bilgi veren, 20 Austos 1898 ta rih li m ektup, A rkivi endror, 19/108-4//577/1116. erafeddin M amumden -sh ak S k tiye, 30 Tem m uz [18]97, Cuma, C ontrexeville, A rkivi endror, 19/108-7//295/2004. K endisi gelim eleri d a h a sonra u ekilde zetlem ektedir: ...Ve nihayet (bunu ister veriniz, is

(350) (351) (352) (353)

'(354)

.240

meler zerine Cemiyet merkezi bu kez gelimeleri tekrar aklayan bir ya z ile ubelere bavurarak, onlarn anlama iin fikirlerini ald.3 5 Ancak, dana 15 Temmuz 1897 tarihinde Cenevre merkezi neriyat durdurmak zere rksuu Ahmed Beye yetki verilmesini kararlatrm t .3 5 8 10/22 Temmuz 1897 tarihinde Paris Sefareti bir resm tebli nerederek, yurt dna kaan firarilerin yurda dnmeleri halinde affolunacaklarn iln etti . 5 7 Nihayet, 8/ 20 Temmuz 1897 (1313) tarihinde, Murad Beyin reformlar karl yurda dnmeyi kabul eden yazs sonrasnda ;3 5 3 Cemiyet de resmen Ahmed Celleddin Paa ile anlaarak afv- umum ve reformlarn uygulanmas mukabilinde, neriyat tatil ederek gelimeleri beklemeye raz oldu. Avrupaya kandan itibaren bu kamuoyu iinde byk bir ilgi ile karlanan 3 5 9 ve dn olduk a yanklar uyandrarak 3 6 0 yabanc lke temsilcileri tarafndan hareketin ru hu saylan bir kiinin avdeti ile rgtn k 3 8 1 eklinde yorumlanan Mu rad Bey anlamaya uydu. Her ne kadar Cemiyet yneticileri bu anlamay yalnzca bir mtareke olarak grdlerse3 3 de, etkisi hi de bu ekilde gereklemedi.3 6 3 Yayn faali
te r verm eyiniz. V erirseniz hesab k a t olunur. Verm ezseniz Cem iyet da lyor, V erm ezseniz hesab kesilemez. F akat Cem iyet verdii sz almaz. Biz ahdim izde d u ru r, slahata in tizaren yalnz ta til-i neriyat eder ve defterim izi kapayam yaca in u belerle m u h ab erata devam ederek m m kn m ertebe p a ra celbine alr) diyerek ii kesdirdim . Paadan (kahl olundu) veya ( b u [n u ] tesviye edem eyiz) gibi b ir cevab- k a ti al sam hem en h er iki halde de C enevre tarikiyle P a rise dnecekdim. Fakat, (L) ve (nim ) dem eksizin stan b u ldan cevabn v r d u n a teeh h r etdi. Ben de tem dd-i ikam ete m ecbr oldum. Bugn y a rn diye bekliyoruz... E er biz olmasak, A llahn zr delisi M urad aksi b ir h alt yiyecek. i olub b itd ik d en sonra bozacak.... (355) (356) (357) (358) (359) (360) <361) B ir sureti, R om anya ubesine gnderilm itir. Bkz. A r k iv i endror, 19/58// 655/7. S u reti verilm itir. Bkz. B. X X XVIII. erafeddin M am um ve Reid im zal 15 Tem m uz 97 tarih li k a rar, A r k iv i Qendror, 19/59//102/16. A ynen verilm itir. Bkz. B. XXXIX. M etni iin bkz. T rk nklp Tarihi Enstits A rivi, 82/19875. M ehm ed M urad, M cahede-i Milliye: G u rbet v e A v d e t Devirleri, ss. 282-283. rnek olarak bkz. M ourad B eys Condem nation: He A dvocate Reform s in T urkey and is now an exile, The N e w Y o r k Times, 11 M art 1896, s. 5. Bkz. The Young T urkey Party, The Times, 12 ve 14 A ustos 1897 ve M urad Bey Returns.s The N e w Y o r k Times, 18 Austos 1897, s. 5. K ont Goluchow skiy e-stan b u l Eliliinden, B ykdere, 7 Ekim 1897/no. 42d (Pr. 17/X /97), Haus-. Hof-u. Staatsarchiv, P A X II 168 T rkei Berichte 1897(VI-VII) (6793182). Bkz. erafeddin M amum, Hakikat~i Hal, s. 34. Sarayla anlam a ve M urad Beyin dnnn uyandrd tepki iin bkz. Sleym an Nazif Beyd en -sh ak S k tiye, 17 Tem m uz 1897, 4 Tem m uz 1897, 4 A ustos 1897, A r k iv i endror, 19/106-5//293/1441, A r k iv i Qendror, 19/106-5//59/1549 ve A r k iv i endror, 19/106-5//216/1449. lk m ektupta d uyulan byk um utsuzluk ve en azndan M urad B eyin dnm em esi a r

(362) <363)

241

yetinin durdurulmas emrine btn ubeler uydu .3 8 4 Ancak, bu ubelerin pek ounun anlamaya byk tepki gsterdii de gzden kamamaktadr , 5 5 Pazarlklar srasnda dahi Mizan; bir Paris gazetesine verdii deme do laysyla ;3 6 Ahmed Rza Beyi knayan ihtarlar yaynlamaktan ekinmedi.M r te, Murad Bey, P arisden stanbula gitmek zere trene bindiinde ve kendisini uurlamaya gelenlere itidal tavsiye ettiinde, Cemiyetin Avrupa merkezinin durumu byleydi. Murad Beyin ardndan dnmek iin harcrah larn bekleyen Cenevre ubesi mensuplar,3 6 8 Mechveret ve yazarlar aleyhi ne Sultan tarafndan alm olan bir dava, hepsi susmu durumda olan res m yayn organlar ve reform mitleri, ki bu dengenin alacak tarafnn bir hayli zayf olduu aktr.
Msr ubesi :

Murad Beyin ayrlndan sonra, Msr ubesinin ksa bir bocalama ge irdii grlyor. Onun Msr ubesi reislii, bu merkezin aym zamanda de ta bir ynetim oda durumuna gemesini salamt. Kendisinin; merkez y netiminde etkili roller oynamak zere Avrupaya gitmesiyle, ube tekrar eski hviyyetine dnmede, bir gei dnemi yaamak zorunda kalmtr. Ancak, Msr Cemiyet iin hibir ekilde braklmas mmkn olmayan bir merkezdi. Bir kere buradan lkeye neriyat gnderilmesi son derece kolayd. kinci ola

zusu grlrken ikinci m ektup b u n u n yansra Ahmed Paa iie yaplan p azarlk lar konusunda bilgi v erm ekte son m ektupta ise m atbaann teslim edilm em esi aksi halde silahsz kalnaca ilenm ektedir. Tepki asndan kr. A bdullah Cevdet, Hadd- Tedib:Ahmed Rza B eye Atk Mektub, N a iri: zm irli'M ehm ed kr, M atbaa-i tihad, (stanbui:1912), s. 37 ve M it h a t k r Bleda, mparatorluun k, (stanbul: 1979), ss. 18-19, (364) erafeddin M amum, H akikat-i Halr s. 36da k a ra ra uym ayan be, on k ii n in cem iyetle ilikisinin kesildiini belirtiyor. Ama, m u h ab eratta M sr ubesi gibi gelim eleri en iddetli biim de eletiren b ir kolun bile k ara ra uyduu aka grlyor. Bkz. R auf A hm ed Beyden-shak S k tiye, [K a h ire ], 23 Tem m uz [18]97, ...Reid im zasyla K an u n -i Esasn in ta tili in b ir telg raf aldk. B eklenen k t haber geldi... A rkivi Qendror, 19/1066//296/1881. (365) zellikle M sr ubesi ve B ulgaristan ubesi k a ra ra by k tepki gster m ilerdir. Bkz. A rkivi Qendror, 19/58//8 x*e A rkivi endror, 19/59//56/33. S u retleri verilm itir. Bkz. B. XXXX ve B. XXXXI. kinci belge ile b e ra b er konu h ak k n d a bilgi verm esi asndan 6/101 [Z iya B ey] ta rafn d an Dr. N zm a yazlan b ir m ek tu b u n sureti verilm itir. Bahaeddin kir Bey

Evrak/zel Evrak.
(366) (367) (-368) Dans le m onde de l Islam : Recrudescenee de fanatism e, La Patrie, 4 Tem m uz 1897. h tar- Hlis, Mizan , no.27, 5 Tem m uz 1897-5 Safer 1315, ss. 2-3. BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1628, (10 K nn-i sn 313)/80352 ve BBA-rade-Husus, aban 1315/no,79-898.

242

rak burada Osmanl ynetimine kar pek ok grup, Hidivin ve ngilizlerin korumas altnda faaliyette bulunuyordu. 1894den itibaren, Msrda muha lif yaynlar o kadar fazlalam ve bunlarn Osmanl ynetiminin fiilen de gerekletii topraklara girii o derece de artmt; ki, sonunda Sultan bu yaynlar bulunduran ve yurda sokulmasna yardmc olanlarn da; onlar ya ynlayan komite yelerinden kabul edilerek cezalandrlacaklarn aklamak zorunda kalmt.3 6 9 Hidiv ve ngilizlere bu alanda yaplan mracaatlar ise; Msrda matbuat nizamnamesinin bulunmad ve bundan dolay; bu gazete lerin yaymnn nlenmesinin imknsz olduu eklinde bir cevapla karla yordu.3Bunun yamsra Msr; lema ile ilikiler bakmndan byk bir nem tamaktayd ve ayrca Msrl zenginler de; balarda, Jn Trkler e madd destekte bulunuyorlard. Murad Bey ubeye bir anlamda tepeden inme bir ekilde Paris merke zinden aldn grdmz Msr mdrl yazsyla gelmi ve orada Jn Trklerin bana gemiti. Her ne kadar kendisinin iddiasna gre, Cemiyete resmen girii ay sonra gereklemi ise de,3 bu dnemdeki muhaberatta dahi onun ube reisi olarak imza attn gryoruz. Bu durum; doal olarak; orada bulanan ve fazla birey yapmam olmakla birlikte, kendilerini Cemi yetin kurucularndan kabul eden Cemiyet mensuplarm, hi de memnun et memiti. Bunlar bir ara, Mizaua kar Paris merkezinden izin alarak, dier bii ube gazetesi dahi karmaya altlarsa da; gerekli msaadeyi alama dklarndan, bu eylemi gerekletiremediler,3 7 2 Msr ubesinin eski mdr smail brahim Bey ile Eczac Mustafa Beylerin ynetimindeki bu kadro; Mu rad Beyin, kamuoyundaki prestiji ve ngilizler nezdindeki itibar nedeniyle, ikinci plnda kalmay tercih etti. Dolaysyla bu merkez, doal geliiminin dnda bir durumu yaad. Onun Avrupaya geiinden sonra ise; smail brahim Bey tekrar liderlii ele ald ve ksa srede Msra nemli muhalif liderlerin gelii balad. lk olarak, Mechveretdeki yazlaryla byk ilgi toplayan Hoca Kadri Bey, daha sonra Cemiyet tarafndan Rodosdan karlm ve Msra gnderiliini izle diimiz Salih Cemal ve P arisdeki temaslarn grdmz Hoca Muhiddin Efendi bu ubeye katldlar. zellikle iki lema temsilcisinin gelii ile ve bu radaki El-Ezher talebelerinin de bunlara katlmasyla, Msrdaki eilim bu yana doru kaymaa balad. Yeniden tekiltlanld ve ube, Murad Bey zamannda olduu gibi; kendi, bir merkezmiesine tutumlar iine girdi. Ni tekim, Bulgaristan merkez ubesine, Cemiyetin dahil rgtlenmesi bakmn dan da ok ilgin bilgiler veren yazsnda; ubenin yetkilerini bir hayli at gzleniyor ki, yaznn yedinci maddesinde durum akla kavuuyor :
(389) (370)

BBA-BEO/Dahiliye Giden, 93-3/42, (23 Austos 310), (m m tzeden). BBA-BEO/M tsr H idiviyet-i Celesinin Muharrerat Defteri, (71), 1032/
68/4, E vrak: 821, Sra: 119, M sr Fevklde K om iseri D evletl Gazi A h m ed M uhtar Paa H azretlerine, (24 Austos 310). M ehmed M urad, Mcahede-i Milliye: Gurbet ve Avdet Devirleri, ss. 150-151. bid, ss. 130-131.

(371) (372)

243

...Nizmnmemizin dokuzuncu bendi ahkm stanbulun muvafakattya tebdil olunarak ubt- umumiye altya ibl olunmudur ve (Msr-Paris} ubeleri m ttehidin altnc ube ittihaz ohmmudur...

Paris ile aras zaten pek iyi olmayan stanbul merkezi, grdmz yetki devrinden nce, nizmnmeye dayanarak Msr da merkez durumuna geir meye muvaffak olmutu. Aym yazda grdmz slamc temalar, bu yetki nin neden verildiini bize gsteriyor. Bu kukusuz Ahmed Rza Beyin houna giden bir durum deildi ve onun hereye ramen szkonusu deiiklii dik kate aldn da sylemek mmkn deildir. Ama, Msr merkezinin de bu yet kiyi kulland aktr. Bu problemlerin nne gemek iin Rodosdan yeni firar ettirilmi olan shak Skti, rgt yeniden dzenlemek zere Msra gnderildi. Cemiyet muhaberatnda Sktinin bu grevini mkemmel bir biimde yapt ve rgt dalmaktan kurtard belirtilmektedir.3 7 4 Bir sre sonra, Msrda bir gazete karlmas sorunu gndeme geldi. Esasen Paris merkezi ile aym haklara sahip bulunan bu ube, kimseye da nmakszn byle bir gazeteyi kartma hakkna da malik bulunmaktayd. Bu noktada muhalifler arasnda ikiliin ortaya kt gzleniyor. Hoca Muhid din; daha evvelce de grdmz gibi; Cemiyet ile yakn ilikiler kurmakla birlikte, tamamen ortak hareket etmeye yanamamt. Kendisinin Hoca Kadriden bahsediine baklrsa; o da, bu konuda ondan taraf olmutu.3 7 5 Niha yet bu koullar altnda, Kanun-i Esas gazetesinin karlmasna karar veril di. Fakat; bu tarihte yaplan olaanst toplant sonucu, Heyet-i Tefti ve cramn kurulmas ile Msr ubesinin ksa sren merkezlii de sona ermi oluyordu. Szkonusu gazete, yeni merkezin de belirttii gibi bir lema gaze tesi olarak takdim edildiinden,3 7 8 izin sorunu da kmamt. Bu gelime ile Hoca Muhiddin ve lema grubu, Msr muhalifleri zerin de tam bir hakimiyet kurmu oluyorlard. Nitekim, bu kontrol altnda Msr ubesi, ok ksa aralklarla merkeze iki rapor vererek olduka ilgin bir ta
M sr ubesinden-B ulgaristan u besi Meclisine, 112/23 Temmuz 312-14 Austos 96, A rkivi endror, 19/158//10/112. Bu ilgin yaznn sureti aynen verilm itir. Bkz. B. XXXXII. Bu arada su retim verdiim iz, M urad Bey ta rafn d an A hm ed Zeki B eye yazlan resm m ektuptaki sra num arasnn 29 Nisan 1896 tarih iy le 139, b u belgedeki tarih e gre n u m aran n 112 oldu una d ikkat edilirse, yeniden tekiltlanm a ve ksa srede youn m uhabe ra tta bulunm a d urum u anlalr. (374) A bdullah Cevdet Beyd en -sh ak S k tiye, 17 K n n -i sn 1897, A rkivi endror, 19/106//194/1. (375) Hoca M uhiddin, Hrriyet Mcdeleleri..., s. 3. (376) ln, Mizan, no.4, 11 K n n -i sn 1897-7 aban 1314, s. 2: lem a-y d in -i slm ve taleb e-i lum dan m rekkeb bir cem iyet-i ilm iye nm na olarak eyhzde Hoca M uhiddin Efendi biraderim izin M srda te sis ey ledikleri K a n u n -i Esasi ism indeki v arak p re-i ham iyyet..... 244 (373)

vr ortaya koydu. lk olarak bu ube, Hristiyanlarn kesinlikle Cemiyete aln mamasn istiyordu. kinci olarak, yabanc mdahalesine kartl; Murad Beye ihtarda da bulunarak; ok kesin bir biimde dile getiriyordu ve niha yet son olarak slmc bir tavr olabildiince net bir ekilde ortaya koyu yordu : ...Rum'lar Yunanistan; Bul garlar, Bulgaristan m enafine hidmet ederler, Ermeniier hayl-i ham olarak Ermenistan tekil etmek sev dasna diidiiler ve keza keza.,, akvm- mezkrenin papaslar ki liselerde, muallimleri mekteblerde verdikleri dersler, mrebbiyele rinin beikteki ocuklara okuduu ninniler hep Mslmanlk aley hindedir, Avrupaya Mslmanlar vahi, barbar bildiren bu akvam dr,,., Akcarn-t gayr-i mslimenin hli de byle! Bu takdirde re-i selmet nedirP Devlet-i Osmaniye dvel-i muazzama tarafndan da hi musaddak olduu misiU bir Devlet-i Islmiye olduundan ah vlini slha say edecek kuvve-i mdire dahi esasen unsur-u slma mensub olmaldr, Binaenaleyh bu vazife-i mukaddeseyi akvm- slntiye meynmda cemiyet-i esasiye vastasyla hsl olacak olan it tihad ve meveret deruhde etmelidir. O halde srf mslmanlardan mrekkeb olan cemiyet-i esasiye seyyit mtevellid esbb bilgaraz ve avz aradrub herkezi ikaz ve dalletde bulunanlar her kim olur sa olsun mmkn olduu kadar rfk ile tarik-i hakka sevk ve re-i salh ve selmet neden ibaret ise n kavl-i vahidle deil meve retle teklif eylemek hususuna alr,..377 Biraz ileride ise Msr Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ubesi ekline dnmenin maliyeti akanmaktadr :
...u makaleden maksad ml-i asliyesi, blda Msrda olub Ce miyet-i slmiye nm verilmi olan cemiyet-i esasiye, Memalik-i Osmaniye hususatmda, ttihad ve Terakki-i Osmaniye Cemiyeti nmn aldm ve bu bir tedbir- siyas olub niye Hristiyan dahil edilmesi tecviz edilmediini bildirmekdir...3'!i

Ayn ekilde; Msr ubesinin yayn organ durumuna geen gazete de; yabanc gzlemciler tarafndan, slm teorisi ile anayasack arasnda has sas bir dengeyi oluturmaya alan bir periyodik olarak yorumlanyordu .3 7 9
(377)

A rkivi Qendror, 19/60//233/15. Bu ve ayn eilimle yazlan dier b ir ra p o

ru n bulunabilen sahifelerinin suretleri verilm itir. kinci rap o r iin bkz.

A rkivi endror, 19/60//238/621. Belgelerde, H ristiyan kablniin stanbul

m erkezince de kabul edilem iyeeei zerinde durulm aktadr. Bu konuda m etni verilen stanbul m erkezinin sirkleriyle de karlatrm a yaplm al dr. Belgelerin m etinleri iin bkz. B. XXXXIII, A rkivi Qendror, 19/60//233/15.

(378)

245

Daha gazetenin k srasnda Hoca Muhiddin, bu yolda bir bavuruda bu lununca, Osmanl ynetimi dahi bu kimselerin asl amalarnn ne olduunu tam olarak anlayamamt.3 8 0 Doal olarak gazetenin iledii temalar, Saray tarafndan byk bir endie ile karland .3 8 1 Bir sre sonra; Avrupa merke zinin de farkedecei gibi, bu alandaki eletirilerle ynetimi en zayf nokta sndan vurmaktaydlar. Bu geliim srerken Hoca Muhiddin ile dier yeler arasnda anlamaz lk youn bir hale gelmi ve kendisinin ifadesine gre, ona gelen mektuplar gsterilmemeye balanmtr ,3 8 2 Bunun zerine Hoca Muhiddin, gazetenin y netimini yeni bir heyete brakarak Msr'daki faaliyetten ekildiini akla d.3 8 3 Beklenen tekrar smail brahim Beyin reislie gelerek, rgtn yap sn deitirecei idi. Ancak, ayn srada bu kimse Hdiv ile Jn Trklerin ilikilerini kuvvetlendirmek ve ondan daha fazla madd kazan temin etmek amacyla, onun Paris seyahatine katld. Fakat, abalar tamamen boa k t. Huzura kabul edilme sorunu yznden, Murad Bey ve Hidivin ya nndaki baz kimselerin Ahmed Rzann pozitivist tutumlaryla ilgili telkinle ri nedeniyle, Mechveret yneticisi Msr idarecisi nezdindeki itibarlarn kay bettiler .3 8 4 smail brahim Bey; cemiyetin ilk tekiltnda grev alm olma sndan dolay; Hidive her ikisinin de lider pozisyonlarna ramen, aslnda nemli kimseler olmadn belirttiyse de baar salayamad.3 8 3 Bunun ze
(379) (380) A rm inius V am bery, La Trquie DAujourdHui et DAvant uarante A ns , P.V. Stock, (Paris:1898), ss. 57-58.

BBA-BEO/M sr Komiserlii med: Ms-r Komiseri Muhtar Paa Hazretle rinden Gelen Tahrirat Defteridir, 746-38/4, 728/822, (2-1 T erin-i sn 312)

(Takdim :26 T erin-i sn 321), ...M uhiddin Efendi nm nda birinin v u k u b u lan m racaatna ve kendisinin lisan - er-i erifden bahis b ir gazete k artm ak niyetinde b ulunduuna dair.. D aha sonra; M uhiddinin evvel ce stikam et adl b ir gazete karm asndan m uhalefete balayaca an la lm tr. Bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 128 (m m taze), (29 M art 314), BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13,227, (19 M art 314). (381) Bu nedenle gazete h akknda alm an ted b irler iin bkz. BBA-rade-Husus, R am azan 1315/no.l6-925, BBA-BEO/Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 58517/10, 168, (5 K n n -i sn 313)/80888, BBA-BEO/Dahiliye Giden, 96-3/45, (31 K n n -i sn 313), 3391/80888. BBA-BEO/Telgraf ve Posta Nezareti Gelen, 579-17/4,102, (17 K n n -i evvel 312), BBA-BEO/M sr H idiviyet-i Celilesinin Muharrerat Defteri. (71)-1032-68/4, Sra: 154, Evrak: 102, H i caz, B adat, Yem en, Basra, Suriye, Musul, Adana, Trablusgarb, H aleb V i lyetleriyle, Lbnan, Zor, K uds ve Bingazi M utasarrflklarna ifre, 18 K n n -i Evvel 312. (382) Hoca M uhiddin, Hrriyet Mcadeleleri..., ss. 3-8. (383) M uhiddin, htar, K anun-i Esas, n o .5 ,17 K nn-i sn 1897-15 aban 1314, s. 4. (384) Bu gelim eler iin bkz. sm ail brah im B eyin -b ra h im Temoya, K ahire, 27 Ocak 1897 ta rih li m ektubu, b rah im Temo, ttihad ve Terakki..., ss. 96-100. (385) bid, s. 100.

245

rine, uyk bir zntye kaplarak istifaya karar verdi. Osmanl ynetimi de, bir sre sonra kendisini yurt iinde bir doktorluk grevine getirdi .2 8 8 Beklenmeyen bu durum zerine Hoca Kadri, Msr ubesinin lideri du rumuna geti ve bylece ubedeki slamc tutum devam etti. Bu sralarda hazrland anlalan Msr ubesine ait bir evrakta nemli yelerin Hoca Kadri, Doktor Cazm, Doktor Bahaeddin, Doktor Ermenak Efendi, Salih Efen di, Safvet Efendi, Mehmed Efendi Ferc-el-Sdan, Ahmed Efendi, Cami-elEzher ulemasndan Abdullah Efendi, Mevlevi ve Cemiyetin ran ve Hamend ile balantsn temin eden Hac Mirza Esfehn ile Yusuf Efendiden olu tuu anlalyor.3 8 7 Bu ekliyle Msr ubesi lema arlkl konumunu, Murad Beyin lke ye dnnden sonra da, bir mddet devam ettirecektir. Fakat, bu dnemde de gzden karlmamas gereken husus, bu ubenin zellikle yabanc mda halesi konusunda ok hassas ve bu oluuma en sert biimde kart oluudur. 8 8 temelinde de, bu neden yatmakta Cenevre ile aralarndaki anlamazln3 dr ki, Murad Bey bu noktay, yni lema arlkl bir ubenin, neden pozitivist Ahmed Rzay kendisine tercih ettiini hibir zaman anlayamamtr. stanbul Merkezi : stanbul merkezinin 1898 darbe giriiminden sonra ne kadar g bir du rumda kaldn grdk. rgtn datlmadan evvelki kuvvetinin fazlal ve halka nfzu hakknda ihbarlar o denli korkuntur ki & Osmanl ynetimi merkeze darbeyi indirirken sempatizanlar ve onlar koruyan devlet byk lerine de ilimekten ekinmemitir ki, bu durum yabanc basma da yansm

tr. 3 9 0

Fakat, zellikle mekteplerdeki tekilt vastasyla, bu darbeden ksa bir sre sonra cemiyet tekrar eyleme gemitir: ... stanbulda ubat R um fnin drdnc Pazar akam saat birle arasnda ilnlar datlmtr. ttihad ve Terakki Cem iyetinin s tanbul M erkez ubesi mhrn hmil olan mezkr Hnlar fevklde tesir hsl ederek hkmeti ziyade tela srklemidir... Gala ta, Beyolu, Beikta, skdar, Beylerbeyi, Ortaky. Kadkyde da hi bu ilnlar mebzliyetle tevzi olunmu dur. Yine cemiyetin mer
(386) {'38?) <388) (389)

BBA-BEO/ Dahiliye Giden, 97-3/46, 3425 (M mtaze:159), (20 K nn-i e v

vel 314).

A rkivi endror, 19/58//1. A ynen verilm itir. Bkz. B. XXXXTV.

Salih Ceml Beyd en-shak S k tiye, ba taraf kopuk b ir m ektubun 9 ve 10 ncu sahifeleri, Arkivi endror, 19/106-7//929/1979-1. stanbul halk m n b u kim seler tarafn d an balatlacak ayaklanm aya k a t lacak lar ih b ar iin bkz. B B A -Y / Sadaret Husus Marzat, 25 B 1314/no. 1775. Bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13,4145, (30 K nn-i evvel 312). Bir Cem iyet gazetesi de bu youn ted b irler gereince be bini akn talebe-i lum un srldn iddia etm ektedir. Bkz. Havadis, Kanun-i Esas, no. 5, 17 K n n -i sn 1897-15 ab an 1314, s. 4.

(390)

247

kez ube sinin sferya bir beyannme verdikleri ve bunun zerine Yldzn pek ziyade tel etdiini Avrupa gazeteleri yazyor...*

Ayn tarihte, gene Cemiyet mensuplarnn camilerde hkmet aleyhine toplantlar yaptklar da, resm gazetelerde dile getirilmektedir.3 Gene, mer kez tarafndan yayn organlarna gnderilen yazlarda, yaknda faaliyete ge ilecei yoluda tehditler ileri srlmektedir :
...Henz ate edilmemi ise de kesdime bir yol tutulmak zere atlan silah-i kyamn attrdsyk yrei bsbtn yerinden uya nan Yldzdaki sersem yldrm urama dnd, Etrafndaki siperi saikalara (!) gvenerek var kuvvetiyle gya zerimize saldrd!! Fakat henz pusudakilerimizin glgesini bile seemedi. nki tepe sinde bulunuyor ,,.3 0 3

Ancak, bu iddial anlatma karlk; gerekte, rgt yalnzca talebe mu hitinde kuvvetli bir durum gstermektedir. Bilhassa Harbiye mektebinde e itli kollar kurularak ,3 9 4 eski hocalar rksulu Ahmed Bey araclyla, Av rupa merkezi ile yeniden temas saland. Cemiyete ait bir mar dahi hazr land.3 9 5 Ama artk, 1896 darbe giriimi ncesi merkezde bulunan asker kad
Havdis, Kanun-i Esas, no.10, 22 ubat 1897-20 R am azan 1314, s. 7. 17 u b at-stan b u l: Aynen, Kanun-i Esas, no.10, s, 7. A yn tarih lerd e n g ilizler de gelien olaylarla ilgili benzer istih b a ra t toplam lardr. B ir yazda zellikle R am azan da daha ra h a t k alan ve tehlikeli b ir eleman olarak n i telenen Jn T rklerle iliki halindeki dervilerden ve Sultam n A vrupaya susm alar karl refo rm larn yaplm as ve belki anayasann dahi iln n gerekletirm ek vaadiyle delegeler gndereceinden bahsedilirken (bkz. P hilip C u rried en -S alisb u ry e Pera, 3 ubat 1897/no,74 (Conf.) PRO/F.O, 78/4797), dier b ir yazda S u ltan m h ay atna k ar b ir saldrnn beklenil dii an latld k tan sonra sanki b ir eylem olmas ok norm alm i gibi Jn T rk P artisin d en b ir gsteri geen gn de gelmedi eklinde bir ifade kullanlyor. Bkz. Philip C u rried en -S alisburye, Pera, 18 ubat 1897/no. 115 PRO/F.O. 78/4798. (393) dare-i M erkeziyeden M evrud B ir M ektubdan, Mizan, no. 9, 25 K nn-i sn 1897-21 aban 1314, s. 4. (394) kkdan fira rn grdm z efik B eyin yeeni ve H arbiye talebesi M ahir Said Bey araclyla okulda Hseyin A vni Paa kolu adl b ir k o m ite ve Hoca H ayrullah E fendin in tavsiyesiyle ayn okul rencilerinden Fazl Bey tarafn d an Sleyman Paa kolu' oluturulm utur. Bu kom iteler ilk k a ra r olarak A sker M ektepler N azr Zeki P aanm ldrlm esi k a ra rn alm lardr. Bkz. A hm et Bedev K uran, nklp Tarihimiz ve Jn Trkler, T an M atbaas, (stanbul: 1945), ss. 35-38. (395) M arn m etni iin bkz. [M an astrl] Bahaeddin S, Gldeste-i Htrt- Ahrar ve Eslf-Refuge Turc d Paris, Yazma, . H akk T ark Us K t b hanesi, 0.50/D. 38/1. M arn 1897 yl o rtalarn d an itib aren kullanld a n lalyor. Bkz. Zahid, stanbuldan, K anun-i Esas, no.19, 3 M ays 1897-24 Zilkade 1314, ss. 6-7 ve Ali Fahri, Emel Yolunda, 2. Bask, H rriyet M at baas, (stanbul:1328), ss. 47-48. M arn m etni verilm itir. Bkz. B. XXXXV. (391) (392)

248

ro hayal dahi edilemeyecek bir durumdu. Bu konudaki fikirlerin resm gaze telerde de kapal olarak belirtildiini gryoruz :
...Pekla dnelim. Sultan A zizin halinde inklb husle geti ren kim idi? Asker deil mi? Halbuki asker nedir? deta devletin ruhudur, n haric ve dahil dmanlarna mukabil fedakrne m u hafaza etmekle mkellefdir... stmzde bu belnn bekasna sebeb olan balca sm uf askeriye ve bilhassa stanbulda bulunan as kerdir. Zira Yldz bunlarn stne istinad etmezse gnden gne mil letin zerinde tezayid eden zulme cesaret edemez. Acaba asker bu nu bilmiyor mu? Ekseriyet itibaryla pekl biliyor. Lkin nn almak iine gelmiyor. Zira deta Yldzm soygununa mterekdir. H udud boyunda a, blak millet urunda can veren askerle kendi leri arasndaki fark gryorlar, n muhafaza, etmek istiyorlar. Ama dier vatandalar can veriyormu, sefil oluyormu, evldlarm yetim brakyorlam !... Lkin szlerim efrada deildir, mlzmdan m ire kadar zahitanadr. ,.3M

Bu talebeler araclyla Avrupa merkezi, eitli beyannameleri stanbul da datmaya muvaffak olmu ve bu durum, Saray'm endiesine yol am* tr .3 9 7 Bir sre sonra ise stanbulda yeniden bir merkez oluturulmaya mu vaffak olunmutur :
....Mumaileyhin kavlim e bir meclis-i idare varm. Size birka ay evvelsi yazm. imdi bu meclis bir takm slhat ile megulm... Madem ki birka aydan beri mevcud imiler mevcudiyetlerini nin hisseti irmiyorlar. B irde ksmlarn ve ubelerin yeniden tanzimini istiyorlar. Hi ses kartmadm. Fakat, zannma kalrsa bu da blzmdur. nki muntazaman devam edemez. Bir ka memur en gider Bir ka nefyedilir. Bir ka habs olunur, zincir yine bo zulur. Eski hamam eski tas kalr... Bunlar kmilen mechl bir hal de kalacaklar. Yalnz, Cenevre ile muhabere edecekler. ube reisle ri de seyyar memurlar vastasyla Cenevreden emir alacaklarm.
(396) (397) stanbul'dan, K anun-i Esas, n o ,6 ,25 K nn-i sn 1897-22 a 'h a n S 14, ss. 3-4. K onstantin D im itriden -sh ak S k tiye, [C en ev re], 22 M ays [18]97: ...B ayram gecesi b u rad an gnderdiim iz ilnlar d v arlara yapdrm lar. Zabta nazr duym u, M abeyne yazm. Gece saat yediden sonra yverler, zabta, polis ve hafiyeler hem an bilcm le esvk dolam lar. Bu sebeble M ekteb-i T bbiyeden; Rza, Galib ve dier iki c-erran drt kii tev k if olunm u..... A rkivi Qendror, 19/106-4//1148/271. shak S ktid en D oktor Nzm Beye, Cenevre, 11 H aziran 1898 ta rih li m ektupta da ta le b eler arasndaki rgtlenm enin ok gelitii ve M hendishanede de yirm i kiilik b ir Cem iyet hcresi k u ru ld u u belirtilm ektedir, Bkz. Bahaeddin

kir Bey Evrak/zel Ariv.

2A&

Hep mkilt, hep ii uzatmak. Zaten byle eyler birka sene ev velsi in olabilirdi. imdi vakit var. Baka cidd eyler yapmak mmknse onu gstersinler...m

Mektubun yazar durumu mitsiz bir ekilde anlatmaktadr ve ksa sre sonra bu korkusunda hakl olduu grlecektir. nce, Harbiyedeki tekilt ta ktiplik grevini yrten bir rencinin ihbar ile bu okulda ,3 9 9 daha son ra ise, eitli ihbar4 0 0 ve soruturma geniletmeleri ile Tbbiyede ve lema evresinde byk tutuklamalar yaplmtr.4 0 1 Yabanc kaynaklarda; nce bz subaylarn fezahat- lisaniyede bulun malarndan dolay divan- harbe gnderildikleri hakknda haberler grn d .4 0 2 Arkasndan tm tutuklular hakknda bilgiler verilmeye baland. Bun lardan en geni bilgi veren bir tanesi; yedi yksek dzeyde eyh, 106 ileri ge len lema, 324 talebe ve bu snflardan toplam 630 ayr. kiinin tutukland n belirtiyor .4 9 3 Bu konudaki rakam lar devletin resm istatistiklerine konulma d iin kesin tutuklu saylarn bilemiyoruz.4 0 4
(398) . L. Lli [M ehm ed R e id ]den -sh ak S k tiye 18/7 Temmuz 313, A r k iv i endror, 19/06-4//298/1132. stanbul m erkezi bu durum a ram en M urad B eyin dnn onaylam am aktadr; ...B uraya avdeti im dilik h a tra ge tirm eyiniz. kence altn d a inleyen adedi gya pek azm gibi gelb pene lerine boyun uzatm alk pek abesdir. Orada siz elden geldii m ertebe a lnz. Biz de burad a alrz. Siz son dereceye gelir ve m uvaffakiyetden b sbtn k a t- m id ederseniz elbetde dilediiniz vehile harek etd e m uh tarsnz.... (399) A hm et Bedev K uran, nklp T arih im iz v e Jn Trkler, s.36. O kullarda ki sk denetim e b ir rnek o larak M ekteb-i M lkiyeye ait b ir iln rnek gsterilebilir. A r k iv i endror, 19/135//221/26. A ynen verilm itir. Bkz.

b. xxxxvr.
(400) B ir rnek olarak bkz. Birinci F erik Reid, Taktla D ivan -t H arbi M u karr e ra tm a D air H a k a y k -t M him m e, H anm lara M ahsus Gazete M atbaas, (stanbul: R. 1324), ss. 4-9 iinde Tbbiye beinci snf talebesi, Y eniehir F enerli A tf B eyin yazs. Bu tu tu k lam alar yaayan AU F a h rinin olaylar h a tra biim inde nakli iin bkz. Emel Yolunda, ss. 5. v.d, Turkey, The Times, 5 Austos 1897. B urada on iki tu tu k lu subaydan bahsedilm ektedir. Philip C urrie ise on d rt subay iin idam k a ra r v eril diini ancak b u n u n baz b ak an larn a ra y a girm esi ile veto ettirilebildiini belirtm ektedir. Bkz. Philip C urrieden-D ileri B akam na, Therapia, 26 Austos 1897/00.517-572 (Conf.), P RO/F .O, 78/4808. Une nouvelle C our m artiale en Turquie,* L Independance Belge, 14 A us tos 1897. Bu konuda bilgi olabilecei dnlen; N ezaret-i U m u r-i T icaret ve Nafa, sta tistik -i U m um daresi, D e v le t-i A l i y y e - i O sm a n iyenin Bin Y z On Senesine Mahsus sta tis tik -i U mumisidir, (1315), K-TY, 9184/6, ss. 65-66da : M em alik-i M ahruse-i hnede..... D evletin em niyet-i dhiliyesini ihll

(401) (402)

(403) (404)

250

Bu malmatmzn eksikliine karlk; kesin olarak bildiimiz, stanbul daki hareketin en byk darbeyi yediidir : ...En salam kkmz olan Tbbiyede bile bir yes ve ftr hsl oldu, ite bunca ihvan tevkif olundular. kence gryorlar, sr lyorlar. Bir taraftan kazanlan Teselya iade olunmak zere, Cemi yet mevcdiyetini imdi gstermezse ne vakit gsterecek. Nin bir ey yaplamyor. Yoksa esassz bir kuru patr ddan m ibaretdir. A v rupada oturup feryd etmenin modas gedi. D efatle yapdtnlamayan tehdd-miz iln ve yaftalarn hani netaic-i ameliyesi gibi ikyetler oald. Bunlara ne cevab verilecek!.. Hatt Avrupadahi ler gelsinler birleelim, yekvcd olarak bir kyam- umum yapa lm diyenler de bulunuyor.... Hi olmazsa bir meclis gn Bb-tliyi basmak in yz kii lztm ki o d a m eikuddur..y> m Mektup yazar daha sonra Sleymaniyeye giderek hocalarla grm, fakat bu mlkatta da bir zm bulunamamtr.4 0 6 lediimiz dnemin ba nda ye olan bir kiinin ifadesiyle de :

. .Ve bendenizden sonra iki kiiyi daha Cemiyet-i hayriyeye idhai ettiysem de o zamanki numerolarn birer birer ihtiyatszlklar hasebiyle ve Murad Han- binin Parisden avdet etmesi mna sebetiyle bir ok efendilerimizin Taklaya gnderilmesinden bir birimizi kaybetdik. .
btn rgt balar zlmtr.

(405)

(406) (407)

edenler bal altnda, D ersaadet ve M lh a k a t: 1 Trabzon 20 D iy ar-b ek ir 24 S uriye 32 eklinde b ir aklam a y ap lm ak tad r ki, ak olarak bu kim selerin Jn T rk ler olm adn belirtebiliriz. L.Lli [M ehm ed R eid ]den-sh ak S k tiye, 22 H aziran 313, A rkivi Qendror, 19/135//262/703. B uradaki tem alara benzeyen ifadeleri ileyen dier b ir m ek tu b u n d an Reid B eyin dt m itsizlii ve eylem beklentisini anlyoruz: ...B u k ad ar p a ra ile u rad an b u rad an yn i A vrupan n (!) bz m ahallerinden canlarna susam anarist takm lar ik n a edilebilir, be, on danesini gndersinler de u ilere b ir netice verelim .... erke Lm i [M eh m ed Reidjjd en -sh ak S k tiye, tarih siz m ektup, A rkivi endror, 19/1064//256/114. A rkivi endror, 19/135//262/703. 2/74 n u m aral Cem iyet yesi M ehm ed Said Beyin -ttih a d ve T erakki-i O sm aniyn C em iyeti R iyseti C enb- liyesine, 25 M art 316 ta rih li m ek tubu, A rkivi endror, 19/53//584/1. M ektup ayn zam anda, tu tu k lam alarn b ir blm n de M urad Beyin ih b a rla rn a balayan dedikodularn etk in liini gsterm esi bakm ndan ilgintir. 251

Sarayn sk takibi ve soruturmalar sonucunda, talebelerin kurduu r gt dnda, resmen tannan Cemiyet temsilcisi olarak stanbul faaliyetim sr dren 4 0 8 Mehmed Reid Bey; ki kendisi kurucular iinde, dahilde kalan tek ahst; tutuklular arasna girmitir .4 0 9 Jn Trklerle ilikisi bilinen kimseler deiik grevlere tayin edilerek stanbuldan uzaklatrlmlardr. Saray bu kez sorunun zerine olduka acmasz bir biimde yaklaarak, ngilzlerin ko rumas altnda bulunan baz Jn Trk sempatizanlarn dahi bu kategoriye sokmutur.4 10 Bu da, sorunun ne kadar nemsendiini bize gstermektedir. Gene, okullarda denetim faaliyeti alabildiine sklatrlm ve Harbiye Mek tebinden iki snf, olaylara karmalar gerekesiyle tard edilmitir. renci lere kar alman tedbirler, bu dnem ve sonrasnda yle younlamtr ki; sonunda, onlarn ehir iinde istedikleri gibi dolamalarn nleyecek faali yetler balatlmtr .411 te, Murad Bey, Cemiyet adma anlama yaparak s tanbula dnmeyi kabul ettii zaman, eski merkezin durumu bu grnmde dir. Yurtii Tara Tekilt Faaliyetleri ve 1897 Suriye Darbe Giriimi : Her ne kadar Hariciye Nezareti, ttihad ve Terakki Cemyetinin bu d nemde yurt dnda fesadc faaliyetlerini younlatrdn belirtiyorsa da /4 1 2 szkonusu periyod, bu Cemiyetin bu kez taradan gerekletirmeye alt bir darbeye sahne olmutur. imdiye kadar, Cemiyetin organizasyonu iin genellikle Balkan tekil t incelenmi ve tek nemli rgtlenmenin burada olduu, btn darbelere ramen, 1906 sonrasnda buradaki yeniden dzenlenie zemin hazrlad ze rinde durulmutur. Kukusuz, zerinde duracamz gibi, Balkan tekilt da Cemiyetin faaliyetleri bakmmdan byk nem tamaktadr; ama, 18951897 arasnda faaliyetin en youn olarak srdrld yer, Suriye olmutur. Kukusuz bu adan; evvelce belirttiimiz gibi, Trk-Suriye komitesinin 1897 balarndan itibaren Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti iinde erime
(408) (409) (410)

A rkivi endror, 19/106-4//256/1141. Al F ahri, Emel Yolunda, s. 64.

Sir Philip Curr.ieden-M arquess of S alisburye Therapia, 9 Tem m uz 1897/ no.463 ta rih ve num aral yaz ve eki A dam Blockun, Cons., 7 Temmuz 1897 tarih li m em orandum u. PRO/F.O. 78/4804. K onuyla ilgili ksm lar ve rilm itir. Bkz. B. XXXXVII. M aarif N ezaret-i Celilelerinin 30 Terin~i evvel 313 ta rih ve drt um um num erolu ta h rira t- liyesi sureti, stanbul Valiliine Gelen Tahrirat- Umumiye Suretleri, K -TY , D.8. 9886, v. 38/b. B B A -Y /M tenevv (Gnlk) Marzat, 15 Ra 1314/no,2222. Buna karglk Cenevre m erkezi y u rt ii faaliyetin younluunu frsat bilen baz frsa t larn oraya b u ray a m ektup y azarak Cem iyet adna tehditle p a ra istem e lerin d en y aknm aktadr. Bkz. ln- Resm, Mizan, 18,3 M ays 1897-30 Zilkade 1314, s. 1.

(411)

(412)

252

si ,4 13 bu faaliyeti ok kolaylatrmaktayd. 1895 tarihinde, bakentten uzakla trlmak iin geici grevle blgeye gnderilen ve burada btn merkezleri dolaan4 14 Doktor erafeddin Mamum, burada nemli ubeler kurmaya mu vaffak olmutur. Kendisinin daha sonraki bir anlatmndan:
...Aldm mektub Mamadand. Orada bulunduum esnada... e ekdiimiz tohum bugn yetmi dall aa olmu, Hamaya da bir filiz salm. ana merbutuz oradan gazeteleri alyoruz ve Hamaya gnderiyoruz diyor ... ,m

buradaki rgtlenme faaliyetinin bir hayli hzl gerekletii grlyor. Ge ne 1895 tarihinde o dnemki merkez yayn organnda ...Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin mekasd- meruas Suriyenin her tarafnda intiar etdi. ml ve temenniyt- umumiye bu frka-i naciyenin teebbstyla pek gzel imtiza ediyor...4 16 veyahut Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin mesa ve ikdam bu havalide fevklde takdir ve tahsin olunuyor...417 biiminde ifa delere rastlamamz, durumu teyit ediyor. Ksa sre iinde Cemiyetin; sey yar memurlar araclyla; blgedeki faaliyetini arttrd gzleniyor:
...Osmanl ttihad ve Terakki C em iyetine mensub Seyfullah ge en hafta Rodos dan avdet etdi. Hmil olduu talim at gsterdi. BirUkde H avrana gitdik. Tahidt- askeriye merkezlerini gezdik . Sveydiyeye uradk.
(413) B elirttiim iz gibi b u ted ricen gereklem iti. M urad B eyin y u rd a dn zerine A hm ed Rza gru b u n a y ak n lk larn b elirten ve eski lideri k n a y an b ir m ek tu p tan b u kom itenin grnte varlm devam ettirdii a n lalyor. Bkz. Nous recovons de nos am is du Comite T urco-Syrien des reformes.s- Mechveret Supplement Franais, no.40, 1 Austos 1897, ss. 5-6. Gazete k ile ilgili problem ler erevesinde ...A rnavud, Suriye [A yr lk ] ve E rm eni kom itelerinin.... alenen tevecch...nden bahsedilm ek tedir. Bkz. H eye t-i T ahririye, Tebir, Meveret, no.10, 18 Zilkade 13131 M ays 108, s. 2. <414) B u gezilerin, rgtsel faaliyete iaret edilm eksizin anlatm iin bkz. e ra feddin M amum, Seyahat Htralar: Aded 1, Anadolu ve Suriyede> M atb a a - l-F tu h . (M sr-el-K ah ire: 1327-1909). (415) erafeddin M a m u m fd en -sh ak S k tiye, 10 Tem m uz [18]97, Paris, A r kivi Qendror, 19/106-7//292/1950-2023-6. am m erkezinden C em iyete ge len m ek tu plard a ok sayda yeni adresin verilm esi iin ise bkz. N uri A h m ed B eyin; C enevre, 9 ub at 1897 ta rih li m ektubu, Arkivi. Qendror, 19/ 135//175/188. 1416) M. A, Suriyeden M ektub: 28 ubat 1311, lve-i Meveret-, no.9, 28 evval 1313-1 N isan 108, s. 3. (417) M.A, Suriyeden M ektub, lve-i Meveret, n o .5 ,17 aban 1313-1 ubat 103, s. 3. <418) M.A, Suriyeden M ektub, Meveret, no.22, 8 T erin-i sn 1896-12 C em a ziylhr 1314, s. 6.

298

Buna paralel olarak, bu blgeden merkez yayn organna yazlan yazla rn bolluu4 19 ve dier baz yazlarda icraat fikirlerinin ilenmesi dikkati ek mektedir .4 2 0 Bu da kukusuz, iinde muhalifleri barndrdndan dolay, bir hayli hu zursuz bir durumda bulunan Beinci Ordu personeli4 2 1 iinde cemiyetin yayl masnn bir sonucu idi. Muhalif yayn organlarnn belirttii gibi, bu asker birlikdeki durum, Saray da yakndan ilgilendiriyor ve onun endiesine ne den tekil ediyordu : ... stanbuldan ifreli telgrafla Beinci Orduda m evcud bilcmle mer-yt askeriyenin isimleri sorulmu. Elde bulunan iyi kt salnmenin kfi grlmemesine baklrsa bunlar hakknda biraz mal m ata hususiye istenilmi oka gerekdir. Acaba tabaka-i blca Dok san inklbnda Beinci Ordudan gelen taburlar rm hatrlan d ...4 2 2 Bu gelimeler zerine harekete geen ynetime, szkonusu faaliyetler hakknda ihbarlar da yamaya balad. Mart 1897 ortalarnda amda bulu nan emazde Ahmed Refik Paa, yapt tahkikat sonucunda Beyrut ve am blgelerine geni ekilde yaylm olan Cemiyet hakknda toplad bil gileri Saraya arzetti . 3 Aslnda P aa son derece doru bilgiler toplamt ve zellikle asker yelerin nemlilerini belirlemeye muvaffak olmutu. Bu ara da bir Rumdan ald malumat deerlendiren Alasonya Ordusu kumandam Edhem Paa, Jn Trklerin Haleb'deki rgtlenmeleri hakknda ynetime bil gi vermiti . 4 Soruturma faaliyeti devam ettirilirken, askerler dnda, muhalif br tav r ortaya koyan dier bir grubun da, bu alandaki ittifaka dahil olduu anla lmaya baland. Daha evvelce belirtildii gibi ;
...Ebulhda Efendi'nin; Abdlkadir Geyln hazretleriyle mensubnine garaz balad malm-i mmedir, Vilyt- hnee bulu
(419) Bkz. Suriyeden M ektub, Meveret, n o .2 ,28 Cem aziylhir 1313-15 K n n -i evvel 108, s. 4, amdan M ektub. lve-i Meveret5 n o .ll, 10 Zilhic ce 1313-13 M ays 108, s, 3, Suriyeden Mektub, Meveret, no,15, 12 Safer 1313-23 Tem m uz 108, ss. 3-4 ve s. 5, Suriyeden Mektub,s> Meveret, no, 17, 12 R ebiylevvel 1314-23 Austos 108, s. 3. A ...Y , M ektib: am dan, Mizan, no.172, 16 N isan 1896-3 Zilkade 1313, s.2462. Bkz. Cevab, Mizan, no.179, 4 H aziran 1896-22 Zilhicce 1313, s. 2520. bid, s. 2520. am da, em azde A hm ed Refik Paadan-M abeyne, 27/17 M art 313, Me-

(420) (421) (422) (423)

m urin-i M teferrikaya Mahsus Kayd Defteridir, B B A -Y ldz Esas Evrak,

(424) 36/139-84/139/XX. M etni aynen v erilm itir. Bkz. B. XXXXVIIL H udud-i Y unaniye K um andanlm dan-M abeyne, 86/27 H aziran 313, M ir Edhem , Alasonya Ordu-yu Hmyn Umum Kumandanlna M uhabe ra t Defteridir, 2/49, B B A -Y tldts Esas Evrak, 36/139-40/339/XVIII.

254

"M U T

nan bz mensubin ile mesel Hama Sancanda, Mecis- dare ile mahkemede memur olan aile erknnn azli in Sadnzmdan bir emr-i telgraf istihsl eylemidir. stihsl eden aczim icra etmek is temi, bunu bir dereceye kadar anlayabiliyoruz. Fakat, Sadr-zrnn kr let-i agrz olmasna bir drl ma'n bulamyoruz...4 2 *

olayn bir de tarikat atmas eklindeki boyutu vard. Nitekim, durum Suriye Vilyetinden ve Beinci Ordu Kumandanlndan sorulduunda, verilen cevapta :
...Hamada suret-i zahirede bir cemiyet-i fesadiyenin teekkl etmekde olduuna dair imdiki halde bir emre grlememi ise de Hamadaki tarikat meayihinden Rufai tarikatnn dier tarikatlara nisbeten kesb-i kuvvet edilmi[eylemi ] ve bunlarn aleyhlerinde bulunun Geyln taife-i cesimesinden mnaib tarikat- Kadiriyenin ksm- zmm dahi dahil-i ittifaklarna aldklar gibi urbandan bb - ahdde bulunan Beni Halid ile urhan- saireye nian ita ve maa tahsis etdirilmesiyle bu zmreye idhal ve bunlar gren ahaliden bir ou da bu tarike slk ve duhle meyyal bulunmu ve memurin-i hkmetden mutasarrf, niifti, tahrirat mdiri ve nfs memuruyla ceza reisi gibi ehemmiyetli memurlarn dahi bu meyanda olduklar cihetle ibu cemiyetin mahzurdan salim olub olamayaca imdilik mehul bulunmu ise de dnk gn mutasarrfn, Dersaadetden al d bir telgrafda dahil-i livada slm ve Hristiyan arasnda asla brdet ve kdret olmayub herkes i ve gleriyle megul diye Mabeyn-% Hmajn-a telgraf verilmi ...'*

eer bir rgtlenme varsa, bunun Kadiriler tarafndan gerekletirildiinin belirtildiini gznne alrsak ve bu tekilta katlanlar arasnda saylan me murlarn bir ksmnn daha sonra yaplan geni tevkifatn Hamaya ait b lmnde bulunduunu da farkedersek ,4 2 7 durum ortaya kar. Bu zelliin
(425) (426) Havdis, Mizan, no.173, 23 N isan 1896-10 Zilkade 1313, s. 2472. S adaret, 275/27 M art 313 ta rih li yaz ile durum u sorm u. Seraskerlik, 28 M art 313/no. ube:329 ta rih ve n u m aral yazyla durum u Beinci Orduya iletm itir. P ara amda Beinci O rd u -yu H m yn M iri A bdullah P a a H azretlerin d en M evrud 28 M art 313 tarih li ifreli T elgrfnm em n S u r e ti n d e n alnm tr. Suriye V alisi H aan B eyin 28 M art 313 tarih li te lg raf ise bu m etne hem en hem en tam am en benzem ektedir. Bkz. BBA-BEO / VGG(2), Suriye Giden: 352,7,(27 M art 313)/69883. V alinin telgraf iin ayrca bkz. BBA-BEO /VG G (2), Arabistan Telgraf: (956), 31/C. 27 M art 313/29 M art 313. M ahkem e ilemi iin bkz. BBA-BEO/Harbiye Gelen, 221-6/29, 1, (M uhakem at: 2/2 M art 318), /135853 ve BBA-BEO/Dahiliye Giden, 101-3/50, 50, (5 M art 318)/135853. K a ra r iin ayrca bkz. S eraskerlik tezkeresi, B B A -Y j M tenevv (Gnlk) Marzat, 14 Z 1315/no.7670. D ier m ahkem e ilem le ri iin bkz. B B A -Y /M tenevv (Gnlk) Marzat, 4 Z 1316/no. 1055/9180.

(427)

255

yan sra Suriye ubesi, lema desteini de geni ekilde arkasnda bulmu tur. Bunda bir lde Msr ubesinin yaknlnn ve belirttiimiz yndeki etkinliinin rol byktr. Nitekim merkez yayn organnda Suriye hakkn da mektup yazan kimselerden birinin nitelii ve baz yazlan dikkati ekmek tedir .4 2 8 Bu kimse, daha sonra Berberistan ubesi reislii de yapacak oan Saman Beydir. Gene, uzun sre sonra ancak 1901 tarihinde yakalanarak amda hapsedilen Abdlhamid el-Zehravi adndaki bir limin suunun, rg tn nemli kollarndan birisinin bulunduu Humusda, Al-Munir admda fesat bir gazete kartmak ve bununla ttihad ve Terakki Cemiyetine hizmet et mek olduunu gryoruz.4 2 9 Buna ilveten Valinin ihbar zerine m utasar rf grevden alnmaya alld zaman; buna kar bir yaz hazrlayanlarn nemli bir ksmnn lema olmas dikkati ekiyor.4 3 0 Bu gelimede gze arpan dier bir husus, blgedeki memurlarn da r gte duyduklar ilgidir. Tutuklamalar sonrasnda, Haleb Posta merkez md r Osman Efendi, Haleb Meclis-i dare ktibi Halil Efendi, Hama Mdde-i Umum Muavini Vasfi Efendi, Tahrirat Mdr Kadri Efendi, Dir M utasar rf gibi grevliler bata olmak zere, ok sayda memurun ie kart g rlyor .4 3 1 Daha sonraki bir mektuptan, ele geirilemeyen Musul Valisi Ca zm Beyin de Cemiyet yelerinden bulunduunu reniyoruz.4 3 2 Aym ekilde, Vali tarafndan yaplan bir mracaata baklrsa, Suriye s tinaf Mahkemesi Mdde-i Umumisi, Beyrutlu Abdlkerim Bedrann da ef kr! faside eshabmdan olduunu belirlemek mmkn oluyor.4 *3 Btn bun lar da; bize, szkonusu yaygnl kantlyor.
(428) Bkz. Sam an, Suriyeden M ektub, lve-i Meveret, no.9, 18 evval 13131 N isan 108, s. 1, lm iyeden Sam an, Suriye M ektubu: Vilyet, Meveret, no.10, 1 Nisan 108-18 Zilkade 1313, ss. 3-4, lm iyeden Sam an, Suriyeden M ektub: 2, 10 M art 312, Padiahlk obanhkdr, lve-i Meveret, no.10, s. 1. Elie K edourie, Arabic Political Memoirs and Other Studies, F ra n k Cass, (London:1974), s. 126. Bu ahsn faaliyetleri iin bkz. ss. 127-129. S ad arete gnderilen, 484-11860/29 M art 313 tarih li telgrafda, - otuz be tccar ve dokuz lem am n im zas grlyor. Buna karlk, am dan gelen 2 N isan 313 ta rih li b ir telgrafnm e bu faaliyetin h alkn zorlanm as sonu cu o rtaya ktn iddia ediyor. Bkz. B BA-BEO /VG G (2), Suriye Giden: 352, 7. (27 M art 313)/69883, BBA-BEO/Dahiliye Giden, 101-3/50,50, (o M art 318)/135853, Bu m ahkem e k a ra r ve ekleri aynen verilm itir. Bkz. B. XXXXIX, B urada kendisinden bahsedilm eyen Zor M utasarrfl m aiyetinde alan B urhaneddin B eyin cezasnn te b irin i ekm esi ile ilgili b ir yazdan, Z o rd a k i ubenin de m em u rlar arasnda yaygnlk gsterdii anlalm aktadr. Bkz. Haleb ve Adana Fevklede Kumandanl Vekletine Mahsus Defterdir, (kinci D ef te r), 19/39/139/X V III, A dana Fevklede kom utanlm dan-M abeyne, 31/ 29 M art 315, F erik Ali M uhsin. N ecm eddin A rif B eyd en -sh ak S k tiye, [P a ris ], 17 M art [ 18]99, A rkivi endror, 19/106-5//169/1691. BBA-BEO /VG G (2), Arabistan Telgraj: (956), Suriye:(8158)/105, 30 H azi ra n 313. Suriye Valisi Haan.

(429) (430)

(431)

(432) (433)

256

Tarikat, lema, askerler dnda Cemiyetin buradaki rgtlenmesinde drdnc bir grup daha ortaya kyor. Bu da Cenevrede Murad Beyin et rafnda oluan merkezin, eitli ubelere gnderdii mesajlarda belirttii gibi :
...gl etdiiniz mevki-i necbetin nyla mtensib olacak ha rektnzn hsn-i neticesini grmek isterseniz blda kendisine mu kabele etdiiniz zt- kahraman-ftrat srasnda bulunan (hakiki veli nim etlerim izle hahaa vermelisiniz. Bugn her kasaba eraf ve hanedn zerinde byk byk vazifeler vardr. Duracak zaman deildir, tayin-i hareket cihetince serbestsiniz

eraf ve nde gelen ailelerin temsilcileri olmaktadr. Hamada Azimzdeler ve Geylnizdeler gibi; tarikat balantlar dnda; en nemli iki ailenin ye lerinin tutuklular listesinde yer almas, bu konudaki abalarn pek boa git mediini bize gsteriyor. Her iki aile de, siyasal konularda olduka aktif dav ranlar iindeydiler. Birincilerin daha ziyade muhalif hareketlere karma lar 4 *5 ve kendileri hakknda yaplan ikyetler 4 3 6 dikkati ekiyor. kinciler ise siyasal taleplerde bulunuyorlard.4 3 7 Olay inceleyen yabanc gzlemciler, st dzeydeki ynetici ve komutan lar arasndaki anlamazlklarn bazlarnn, Jn Trklere yanamas sonu cunu dourmasyla ilgileniyorlar.4 3 8 Dier iaret edilen bir konu da, Suriyeye
(434) (435) Ak M uhabere: K astam onide (L..)B eyes Mizan, no.24, 14 H aziran 1897 -14 M uharrem 1314, s. 4. Bu aileye m ensup idam m ahkm u b ir m uhalifin fira r iin bkz. BBA-BEO jHariciye med, 155-3/11,1275, (31 M ays 311). A yn aileye m ensub bir dier m uhalif olan Ali Bey de M srda, em s-l-slm adl m uhalif b ir ce m iy etin k urulm asna nayak olm utur. Bkz. B eyrut V ilyetinden-M ab eyne, 216/8 Eyll 315 Vali Reid, Beyrut Vilyetiyle Muhaberata Mahsus Defter, no.27, BB A -Yldz Esas Evrak, 36/2470-8/147/XVI. Jn T rk l k ten m ahkm olan Azimzde A bdlkadir Bey hakknda, H am idiye Kazas K aym akam evket Beyin D ahiliye N ezaretine telgraf, H a m a, 711/26 Eyll 312, BBA-BEO/VGG(2), Arabistan Mteferrikas: 211. D ier ikyetler ve so ru tu rm alar iin bkz . BBA-BEO/VGG(2), Suriye Gelen: 345, 95 (telg raf), (12 T erin -i evvel 313)/77Q18-(365), 96-100(7 u b at 313)/81066 ve 73423, 2702, 5029 (ra M azbatas), (22 T erin-i sn 313)/78528, 76789, 73423. G eylnizde M ehmed Reidin ban ektii, Jan d arm a yzbas h ak k n da S ad arete yazlan yz yirm i im zal yaz iin bkz . BBA-BEO/VGG(2), Arabistan Mteferrikas: 211, l/H a m a , 8 M art 313. am F ransz K onsolosundan-D ileri B akan H anotauxya, Damas, 18 A ra lk 1897/no.29, Affaires etrangeres-Politique Interieure, (Syrie-Liban) Dossier General II, (Juil-D ec, 1897):105, [116-167].

(436)

<437)

<438)

257

gelen Msrllarn faaliyetleri ve olaylarla ilikileridir,4 3 9 Btn bu organizas yon erevesinde Cemiyet, faaliyetini Suriye blgesinde gerekletirebilmek iin, abalarn younlatrmtr. Ancak, haber alma kanallar inanlmayacak kadar geni olan Saray da. olayn vahametini kavrayarak zerine gitmeye balamtr. nce, gelimeler den ekinerek grevinden bir sre nce ayrmak isteyen 4 4 0 Hama M utasar rf Bedri Bey441 ile am Valisine40 Vilyetde devam- mbyeneti muci o ahvlden tevakki edilmesi yolunda bir uyarda bulundu. Bu kukusuz hare kete katlan memurlara yaplm ak bir uyaryd. Cemiyet blgede faaliyetini younlatrmak iin Arapa nizamnamelerini gnderirken 4 4 3 de, soruturmalar younlat. nce Halep Kumandanl yap t bir aratrm a ile harekete katlan subaylar belirledi.4 4 4 Ayn tarihlerde, Adana ubesinde bulunan Cudizde Sabit Hoca adndaki bir feda yakalan d.4 4 8 Saray bunun zerine derhal bir divan- harb kurularak tutuklularn bu rada yarganmalarn emretti .4 4 8 Bevrutda yaplan tahkikat sonucunda iser
(439) Suriye B akonsolosundan-H anotauxya, Beyrouth, 28 Eyll 1897/no.59,28 Eyll 1897 no. 57, Affaires etrangeres-Politique Interieure(Syrie-Liban)Dossier General II, (JuiL -D ec.l897) ;105, [125, 131], Osmanl ynetim i de M srda m erkezi ve S uriy ede ubesi bulunan bu g ru p larn ortaya ka rlm asna alm aktadr. Bkz. BBA-BEO IVG G (2), Suriye Giden: 352,47 (m m tazeden), (2 Eyll 313-ifre telg raf). Cem iyetin faaliyetinin youn olduu H um usdan b irka k ere M sra giderek ynetim aleyhinde n e ri y a tta bulunan Y ahya Said iin bkz. BBA-B EO /VG G (2), Arabistan Vilyatt Giden: 235, 53 (ifre)-B einci O rd u -y u H m yn M iriyetine; (20 Knn-i evvel 313). BBA-BEO /VG G (2)! Arabistan Mteferrikas: 211, Hama/972 (telg raf), (12 T erin -i sn 312). B BA-B EO /VG G (2), Arabistan Vilyt Giden: 235, 15(telgraf), H am a M u ta sa rrf B edri Beye, 24 Nisan 313. Philip C u rrieden-D ileri B ak an rn a, T herapia, 26 Austos 1897/no.5l7572(Conf.), PRO/F.O. 78/4806. R auf A hm ed B eyden -sh ak S k tiye, Msr, 28 M ays [18]97, A rkivi Qendror, 19/106-6//275/1875. M ektupta, S uriyedeki rgte verilen nem de d ik k ati ekiyor: ..Lkin ben m tereddidim . M alm a, nizm nm enin h l-i hzra gre noksan, yolsuzluu okdur. B inaenaleyh oraca derhal m zkere e d ilir..... . H aleb ve A dana K um andanlm dan-M abeyne, 22/21 M ays 313, Ali M uh sin, Haleb ve Adana Kumandan Vekletine Mahsus [Defter], B B A -Y ild t Esas Evrak, 36/2170~18/147/XVI. Bkz. Gmlcine Mutasarrfyla Adana. Diyar-bekir Vilyetleri Muhabe rat Kaydna Mahsus Defterdir, no.48, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/139-54 /139/XXVI, A dana V ilyet-i liyesine, 20/29 M ays 313, H alebden-M ab ey n e, 24/9 M ays 313, Haleb ve Adana Kumandan Vekletine Mahsus....... B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470-18/147/XVI. M ehm ed K m il Beyden-H aleb ve A dana K um andanlna, 23/22 Mays. 313, bid,

(440) (441) (442) <443)

(444)

(445)

(446)

258

gerek burada, gerekse amda etkin faaliyet gsteren yeler; bata Ali Suavi Vakasma karm olan Esad Bey ve asker personel olmak zere; belirlendi.4 4 Beyrut Postahanesinin uzun zamandan beri tuttuu, kendilerine evrak- muzirra gelen ahslarn defteri deerlendirilerek, tutuklamalar geniletil di.4 4 8 Bunun sonucunda subaylar desteinde ihtill plnlar yapan, ok geni bir kadro ortaya kartld. Bunlar iinde, eyhler, ileri gelen memurlar, su baylar bulunuyordu.4 4 3 Bunlarn sorgulamalar sonucunda faaliyetin ok geli mi olduu, Ermeni rgtleriyle temasn bulunduu4 6 0 ve ngiliz temsilceriyle ilikilerin dikkati ektii tespit edildi.4 5 1 Tutuklularm bir ksm derhal srgne gnderildi.4 4 2 zellikle subaylara mahkemeleri sonrasnda ar srgn cezalar verildi.4 5 3 Bylece, yurt iinde
(447)

Beyrut Vilyetiyle Muhaberata Mahsus Defter, no.27, BBA-Yldz Esas E v rak, 36/2470-6/147/X V I, B eyrut V ilyetinden-M abeyne, 50/24 H aziran
313, Vali Nzm. K r. M abevnden-S u riy e Vilyetine, 48/25 H aziran 313,

(448)

Suriye Vilyeti ve Beinci Ordu Kumandanlyla Muhaberata Mahsus Defterdir, no.44, B B A -Y ldtz Esas Evrak ve am da em azde Ahmed Refik P aadan-M abeyne, 200/9 Tem m uz 313, M emurin-i Mteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir. BBA-Ytldz Esas Evrak, 36./139-84/139/XX. B eyrut V ilyetinden-M abeyne, 51/1 Tem m uz 313 Nzm, Beyrut Vilye tiyle Muhaberata Mahsus Defter, no.27, BBA-Yldz Esas Evrak, 36/24706/147/XVI. T utuklam alar ve m ahkem e ifadeleri iin bkz. 25/15 Temmuz 313, Haleb ve A dana K um andanlna, 27/17 Tem m uz 313, 28/26 Tem m uz 313, 30/27 Tem m uz 313, 33/28 Tem m uz 313, 34/28 Tem m uz 313, 35/9 Austos 313, 37/ 27 Austos 313, 86/19 K nn-i sn 313, H aleb ve A dana K um andanln dan, 29/27 Tem m uz 313, 36/11 Austos 313, 84/30 K nn-i evvel 313, H a leb ve A dana K um andanlna, Bkz. Haleb ve Adana Kumandanl Vek letine Mahsus [Defter], B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470-18/147/XVI; S u riy e V ilyet-i Celi le sinde n - M a b e y r e , 49/28 H aziran 313(C. 25 H aziran 313), 53/20 Tem m uz 313, 58/27 Austos 313, Suriye Valisi Nzm Paa H azretle rine, 51/15 Tem m uz 313, Suriye Vilyeti ve Beinci Ordu Kumandanly la Muhaberata Mahsus Defterdir, no.44, BB A -Yldz Esas Evrak, 36/247014/147/XVI. Bu belgelerden derlenen ve olayn geliim ini an latan b ir v e sika dizisi verilm itir. Bkz. B, L. 25/15 Tem m uz 313, H alep ve A dana K um andanlna, Haleb ve Adana K u mandanl Vekletine Mahsus [Defter], B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470 -18/147 /X V I. bid, 36/11 Austos 313, M ehm ed K m il Beyden-H aleb ve A dana K um an danlna. M abeynd en - am da em azde A hm ed Refik P aaya, 202/12 Austos 313. M ehm ed Km il. M emurin-i M teferrikaya Mahsus Kayd Defteridir, 36/139-84/139/XX. Belgesi verilen S eraskerlik M uhakem at D airesi tezkeresinde durum a de inilm ektedir. A yrca bkz. BBA-Y/M tenevv(G nlk)M arzat, 18 Za 1319 /no.85/8786, BBA-BEO/Harbiye Giden, 259-6/67,213, (3 N isan 318)/137166, 296, (18 Nisan 318)/137834. 2133-163-164/142317 ve 162579, BBA-Yldtz P e rakende, 5 L 1316/no.1023/8093.

(449)

(450)

(451) (452)

(453)

259

ki en byk rgtlenme tamamen datlm oluyordu. Yabanc temsilcilikler olayn geniliine dikkati ekiyorlar .4 5 4 Bu darbelerden sonra dahi, Cemiyetin blgede faaliyetini srdrdne iaret etmek gerekir. Nitekim; Hamada daha somaki tarihlerde nemli me murlarn tekrar grevlerinden alnmalar4 5 5 , ikamete memur ahslarn Halebde gizli cemiyetler kurmalar ,4 8 8 bunun gstergesidir. Yabanc basnda; Beinci Ordudaki eitli huzursuzluklar ve tutuklamalar ile ilgili haberler, daha sonra da devam etmitir .4 5 7 Ordu iindeki gelimeleri ok yakndan iz leyen Alman gzlemcer ve Goltz Paa da, bu blgedeki asker birlikler iin de Jn Trk eilimlerine dikkati ekmitir.4 5 8 Btn bunlara ilveten, tekrar yayn faaliyetine balanmas ube mdirlerinin ...Sultan Abdlhamid her dr l slahat hne olarak ita edeceini ve bu sana kar cemiyetin ta til-i neriyat ile slahata intizar eylemesi muvafk- hikmet hamiyyet grlm tr 4 5 9 biimindeki aklamalarna kar honutsuzluk ve yeniden faaliyete geilmesi hakkmdaki memnuniyetin en nce Halebde grlmesi, kklerin tam sklemediini gsteriyor. Ancak, Cemiyetin artk, lema, eraf, asker grup larn tekrar birletirerek bir darbe midiyle ortaya kabilmesi, hayl dahi
Philip C u rrieden-D ileri B akanna, T herapia, 2 Austos 1897/no.518 ve eki. W .S.Richardsd a n -S ir Philip C u rrie ye, Damascus, 20 Tem m uz 1897/ no.37 (Conf,), 23 Tem m uz 1897/no.38 (Conf.). PRO/F.O. 78/4805. Suretleri verilm itir. Bkz. B. LI. (455) H am a Belediye Reisi G eylnizde Tevfik E fendinin azli ve rtbesinin re fi ile nfus m d iri Reid E fendinin azli iin bkz. B BA-BEO /VG G (2),Suriye Gelen: 345, 58 ve 65 n u m aral telg raflar, 117521 ve 118661. (456) A vnullah Bey tarafn d an k u ru lan b u tekilt iin bkz. BBA-B EO /VG G (2), Haleb Giden: 297, 10 (ta h rira t), (28 M ays 314-A rahistan M teferrikas: 184) 85325. (457) K onstantinopel: 14 Dezem ber 1897, Pester Lloyd, 16 A ralk 1897, (458) A lm an Bykelisi M arshalldan-D ileri B akan Sehillingsfrste, Pera, 22 A ralk 1898 (pr. 27 A ralk 1898, p .m ), no.253/A. 14945, ta rih ve num aral yaz ve ekleri, Badad K onsolosundan-Schillingsfrste, Badad, 8 Tem m uz 1899 (pr. 11 Tem m uz 1899, p.m ), A50/A.9184 ve (zu.A.9137) ile Goltzun, B erlin, 14 Austos 1899 (pr. 15 Austos 1899, p.m ), A.9730 ta rih ve n u m aral raporu. Auswrtige$ Ant: 645/2, Trkische Mlitrs, 159-Nr,3, (Bd. 2-3). A yn ekilde b ir sre sonra am daki ihtillci harek etlere karan A h med H sni adndaki b ir Jn T rk, Fransz Eliliine snm tr. Sadek, adl b ir de gazete k artan b u ahs daha sonra S ultan ile pazarla giri m itir. Bkz. stan b u ldaki Fransz B ykeliliinden-D ileri B akan D elcasseye, Pera, 17 Kasm 1898/no.240 ve M srdan 30 K asm 1898/no.208 (Conf.) ta rih ve num aral yaz. Bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle SerieTurquie, Vol.2(1898), ss. 97-101. (459) Halebden. Osmanl, no. 4, 15 K nn-i sn 1898-24 Receb 1315, s. 6. M er kez yayn organnn yeniden k ile ilgili m em nuniyet u ekilde dile getirilm ektedir: Hele ham d olsun Osm anlIn n birinci nshas ta rih -i ta b m dan on gn sonra b u ra u besine vsl oldu.... rtib atta k i s rat ilgi ekicidir. (454)

260

edilemlyecek bir durumdur ve Suriye tekilt artk normal bir yurt ii ube faaliyeti ekline dnmtr. Bu dnemde yurt iindeki dier ubelerin faaliyetlerine bakacak olursak, hibirisinin nemli bir farkllk gstermediini gryoruz. Farkllk daha ev velce Mizan gazetesinde :
...Asker ile ok urayorlar. Efkr- mnevvere eshabnn askerde ok olmas hasebiyle istibdad heykeline urulacak kazmann asker kazmas yahud izmesi olacam galiba ruduyorlar.. ,m

eklinde ifadelendirildii gibi, merkezde de, tarada da asker personelin ce miyete giriinin artdr. Sadece Suriye ve Beinci Orduda deil, dier or du merkezlerinde de Cemiyet evraknn ele gemesi, bunu bize gsteriyor.'*61 Bunun yansra faaliyeti canlanan bir rgt de Kbrs ubesi olmutur. Bu rada fiil Osmanl hakimiyetinin bulunmay nedeniyle, rgtn eskiden beri altn, ubelere ait dzenlemede grmtk. Buradaki temas salayan evket Beye; bu dnemde de, merkezden eitli direktifler verildii grl yor.4 Ancak, canlanmay salayan, Msr ubesinin liderliini braktn gr dmz Muhiddin Beyin Kbrsa gidii olmutur.4 *3 Muhalif gazeteler, Hoca Muhiddinin ubenin riyaset-i fahriyesinde bulunduunu belirtiyorlar .4 6 4 An cak, bunun ne ubesi olduu tam olarak anlaamyorsa da dier rgtlerin burada ubeleri bulunmamasna binaen, Osmanl ttihad ve Terakki Cemi yetinin Kbrs kolu olduu tahmin edilebiliniyor. Muhiddin Bey burada seksen kiiyi rgtlediini belirtiyor .4 *5 Bu grup, Kbrsda gece mitingleri dzenle mi ve iki yz kiilik toplantlar yapmaya muvaffak olmutur. Onlar engel
460) (461) Havadis,s Mizan, no.l?35 23 N isan 1898-10 Zilkade 1313, s. 2472, Bu ev rak larn nc Ordu, Nizamiye 34. alayn 4. tab u ru Binbas M ustafa E fendinin hanesinde yakalanm as iin bkz. nc O rdu M iriyetinden-M abeyne, 13/10 K nn-i sni 312, M ir Kzm. nc Ordu-yu

Hmyn ve Kosova ve Selnik Umum Kumandanlyla Muhaberat K ay dna Mahstsdur, no.2/10. B B A -Yldtz Esas Evrak, 36/2470-7/147/XVI. e
itli asker birliklere ask erin ita a t d u ru m u ile e v rak - m uzirra gelip gel m ediinin sorulm as da dikkati ekm ektedir. Bkz. Dmekede F erik Vehbi Paadan-M abeyne, 69/27 Tem m uz 313, M emurin-i Askeriyeye Mahsus nc Muhabere Defteridir, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470-5/147/XVI, (462) (463) Ak M uhabere: K brsda evket Beye, Mizan, no.23, 7 H aziran 1897-7 M uharrem 1313, s. 3; K brsa gidii iin bkz. Hoca M uhiddin, Hrriyet Mcadeleleri.., ss. 5-6. G eliten Osm anl ynetim inin duyduu kaygular iin bkz. BBA-BEO /Zapiye Giden, 663-21/14, (17 Austos 313), (183/mmtaze:475). K brsda V atanperver OsmanlIlar,s- Hrriyet2, no.79, 1 Austos 1897-1 R ebiylevvel 1315, s.3. Hoca M uhiddin, Hrriyet Mcadeleleri..., s. 4,

(464) <465)

261

lemeye alan istibdad taraftarlar ve ngiliz polisiyle atmalar yaplm4 * ve canl bir faaliyet gsterilmitir. Ayn zamanda mahall bir muhalefet ga zetesi olan Kokonoz un kyla, basn yaamnda Jn Trklk taraftarlar yeni bir giriimde bulunmulardr.4 3 7
Balkan Tekilt :

rgtlenmesinde Temonun nemli rol oynad Balkan tekiltnn; Av rupa merkezindeki gelimelere kadar olan durumunu ve daha sonra da; ba ta Bulgaristan olmak zere, fiil Osmanl hakimiyeti dnda kalan blgeler deki ilk faaliyetlerini incelemitik. Konumuzu tek eden dnemde de faaliyetini younlatran blgelerden birinin Balkan tekilt ve ubeleri olduunu gryoruz. Tunai Hilmi Beyin blgeye gnderilen ateli neriyatnn byk ilgi ile karlanmas ;4 6 8 burada icraat taraftarlarnn arl tekil ettiklerini bize gsteriyor. Nitekim, Temonun 1898-1897 dneminde Osmanl htill Komitesince gerekletirilmeye allan suikast giriimlerinin nemli aktrlerinden birisi olduunu grdk. Bu dnemde buradaki ilk gelime, Balkanlara firarlarn artmasdr. lk olarak, skenderiyeye firar eden ve Murad Beye kar tavr aldn grd mz Eczac Mustafa Beyin arkada Tbbiye firarisi Mustafa Ragb Bey, Bulgaristan ubesi merkezi Ruscuka gelmitir.4 6 9 smail Raci takma adm
(466) Kbrs M eeddidlerinin M uvaffakiyetleri, Hrriyet2, no.82,15 E yll 189715 R ebiylhr 1315, s.4. B urada engellem ek isteyenlere atlan dayak a n latlm aktadr. ngiliz polisiyle atm a iin bkz. Hoca M uhiddin, Hrriyet Mcadeleleri..,, s. 4. k iin bkz. BBA-BEO/Telgraf ve Posta Nezareti Giden, 585-17/6,72, (30 Tem m uz 313) (m m taze:417), BBA-rade Husus, R ebiylevvel 1315/ no.116-228. nc O rdu-yu H m yn c e rrah larn d an olub R uscukda bulunan H seyin E fendinin J n T rk ler fesad kom itesinin ube reisi Almed Zeki nm na gnderdii D rdnc H u tb e nm risle ile gazeteleri icab eden m akam ata tak d im eylem i olduu... BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 1805, (16 Tem m uz 313), (Rusuk. Tccar V ekleti T ah rira t Sureti:2-M m taze:19 Tem m uz 313/no. 142). F ilibeye ok sayda gelen H u tb e le rin Trke gazete id areh an elerin e paketlerle gelii ve ilgi ile karlanarak, baz gazetelerin bun lar basm aya alm as ve bunun dourduu endieler iin bkz. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 663-21/14,49,(7 N isan 313)/70217. B u n a paralel olarak icraat ta ra fta rla rn n beyannm elerinin B ulgaristanda datm iin bkz. Vatan Havdisi, Hakikat, no.10,15 ubat 1897-3 u b a t 1312, s. 4b. F ira r iin bkz, BBA-BEO/Hariciye Reft, 183-5/39, 169 (m m taze), (31 M art 312) ve BBA-BEO/Hariciye med, 156-5/12, 109, (4 N isan 312) ve 312 (C.34-2), (25 H aziran 312)/56204. M ustafa Ragbm ilk ii R uscukda ynetim aleyhine b ir tiy a tro oynatm ak giriim inde bulunm ak olm utur. Bkz. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 662-21/13,13 (m m taze), (19 M art 312) ve 18 (m m taze), (28 M art 312).

(467)

(468)

(469)

262

kullanan Mustafa Ragb ve Arif adyla dolaan mahall komite mensubu Tah sin Beyler; Mecidiyeye giderek, Temo ile irtibat kurup; ondan emir alm lardr.4 7 " Daha sonra ise suikast hareketi iin eitli faaliyetlere girimi ler ve Calaisye giderek dinamit teminine almlardr.471 Osmanl ynetimi ni dehete dren bu giriimlerine karlk, Mustafa Ragb Bey mahall ko mitenin etkinlii sayesinde Vidinde bir okulda Franszca muallimliine atan maya muvaffak olmutur.4 2 Blgeye o kadar geni apta Osmanl ynetimi tarafndan yasaklanan ya yn ulamaktadr ve bunlar yurt iine mahall tekilta gnderilmektedir4 7 3 ki, sonunda Osmanl Komiseri, Bulgar Nazrna bavurarak, bu konuda ilti mas vaadi almtr .4 7 4 Bu arada Paris merkezi, seyyar memurlar aracl ie Rusuk merkez u besi ile irtibatn devam ettirmi ve yazl emir dnda, bu ekilde de temas
<470) V idinde bulunup, M ecidiye ile irtib a tla r iin bkz. Niyazi Beyin, 15 M a ys 313 ta rih li ta h rira t, 91/270, (25 Mays 313), 368/1484 ve 175/500 (22 Tem m uz 313), A MTZ HR (04). 1315 15.21, A MTZ HR (04) 1315 3.7.;2671 770 (6 T erin-i evvel 313), A MTZ HR(04) 1315 5.21, 844/305(4 T erin-i sn 313) A MTZ HR(04) 1315 6.20. B B A -B E O /B u lgaristan Hlsas, <41), 941-60/5. K r. B B A -B E O /H a ric iye Reft, 184-5/40, 500 (m m taze)-740, (24 Tem m uz 313) (B ulgaristan K om iserlii T ah rirat: 175) ve 1318(mmtaze), (6 Tegrin-i evvel 313), B B A -B E O /H a ric iye m ed , 157-5/13,2671, (2 Te rin -i evvel 313) (B kre Sefareti T ah rirat: 205-Kom iserlik T ahrirat: 175). Bkz. H ariciye N ezaretine 175/500,24 Tem m uz 313 ve 305/844,4 T erin-i sn 313 ta rih ve n u m aral yazlar. B B A -B E O /B u lgarista n Masasnn T e z kere K a y d Defteri, (73), 959-60/23. (471) Z abtiye N ezaret-i Behiyesine, 1184/368 (ve B ahriye N ezaret-i Celilesine), (19 H aziran 313), B B A -B E O /B ulgarista n Masasnn Tezkere K a y d D e f teri, (73), 959-60/23. (472) BBA-BEO /Bulgaristan Hlsas, (41)-941-60/5, no.368/1484. <473) N itekim Osm anl yneticileri, R um elideki m em urlarna verdikleri ta li m atta b u d u ru m u n nne geilmesini em retm ektedirler. Bkz. Selnik, K o sova, M anastr Cihetine zm B u yurulan Y v e r n - H a zret-i eh riyriden Miralay Bahaedin, K a y m a k a m R efik v e T im u r v e Binba Nuri Beylere verilen T alim at Suretidir, B B A - Y ld z Esas Evrak, 13/112-47/112/6.: ...A v

ru p a da ve B ulgaristanda nerolunan fesad-m iz e v rak - m uzirram n deru n -i m em lekete idhal olunub olunm ad ve m em urin-i hkm etin bu babdaki d ik k at ve itin alarn n derecesi ve m m kn olduu k ad a r gayet h a fi suretde...,. Bu tekilt araclyla zellikle M anastra yayn ve d e r gi gnderilm esi iin bkz. A hm ed Zeki Beyden-M ustafa B eye, [R usuk], tarih siz m ektup bkz. A r k iv i endror, 19/135//18/184(St.I). (474) B B A -B E O /B ulgarista n K o m iserlii Gelen, 672-24/1,130,(13 H aziran 313). B ir ay sonra b u konudaki talep te k rarlan m tr. Bkz. B B A -B E O /B u lgaris tan Hlsas, (41), 941-60/5, 1136/252, (10 M ays 313). B undan baka te ebbsler iin bkz. 93/276, 1 M uharrem 1315, A MTZ DH(04) 1314 12.26, A MTZ DH(04) 1314 12.14,130/364, 28 M uharrem 1315, A MTZ DH(04) 1315 1.24 ve B B A -B E O /B ulgaristan K om iserlii Gelen, 672-24/1, 44, (14 N isan 313) ve 93, (16 M ays 313).

263

ta bulunmutur 4 7 5 . Rusuk merkezinde mahall kadronun aktif yeleri; Emin, Tefti Mehmed, Yorganc bi Beyler faaliyeti daha ziyade mahall sorunlar zerinde younlatrmlardr .'7 0 Murad Bey ile temasta bulunduunu grdmz Rusuk merkez ube bakan Ahmed Zeki Bey ve mahall tekilt sekreteri skender Bey aracl yla da desteklenen bu kampanya ile Ruscukda, Osmanl Tccar Vekili aley hine bir dileke477 ve umnu mahall tekilt sorumlusu Talt Bey aracly la da, umnu mahall mekteb-i rd eski muallimi ve Jn Trk Cevat Beyin grevde kalmasn salamak iin bir yaz halka imzalatlmaya allmtr. Rusuk merkezi, bu dnemde de dier Balkan komiteleri ile temasm sr drmtr. Nitekim, ksa sre sonraki btn muhalefet frkalarnn katld mitinglere, Jn Trk komitesini temsen Ahmed Zeki Beyin katlmas ve nu tuk ir ad etmesi bunu gsteriyor.4 7 9 Gerek Ahmed Rza dneminde ve gerekse daha sonraki ynetim deiik lii akabinde merkezin bu blgedeki faaliyeti yakndan izledii grlmektedir. Ahmed Rza'nn bir mektubunda:
...Bulgaristandaki rif E fendiye elli Frank gnderilmesi mnsibdir. Ancak, Bulgaristanda gnden g m artmakd olan tevecch ve muavenet bir memurun mesarif-i rhiyesini daha tesviye edecek bir

(475)

BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13,3017, (2 T erin-i sn 313) (Ruckuk

Tccar vekleti ta h rira t:!, mmtaze:780, Zabtiye tezkeresi: 195): Paris deki J n T rk fesad kom itesi ta rafn d an R usuk ubesi reisine m rsel b ir m ek tu b u hm il olduu C errah H seyin E fendin in ifadelerinden anlalm ve m erkum un R uscukda iken kim lerle konuduuna dair.? Bu konu iin gene bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1173 (m m taze:780), (9 Tegrin -i evvel 313). BBA-BEO/Bulgaristan Komiserlii Gelen, 672-24/1,72, (27 N isan 313), Em in Efendi h akknda ynetim in tah k ik a t iin bkz. BBA-BEO/Bulgaris tan Masasnn Tezkere Kayd Defteri, (73), 459-60/23, 1747/469, (27 Tem m uz 313). Zabtiye N ezaret-i Behjyesine. Bu kim selerin m ahall faaliyet leri iin ise bkz. BBA-BEO/Bulgaristan Hlsas, (41)-941-80/5,803/140, (13 N isan 313), 907/190, (26 Nisan 313), A MTZ HR(04) 1314 12.19, 1810/ 470, (30 Tem m uz 313), A MTZ DH(04) 1315 2.20. BBA-BEO/Bulgaristan Muharrerai Defteri, (90), 965-20/69, 140/803, (13 N isan 313) ve BBA-BEO/Bulgaristan Masasnn Tezkere Kayd Defteri, (Ti) -959-60/23, 72/225, (10 M ays 313), Hariciye N ezaret-i Celi leine,. Hac N aid Beyzade H ac A hm ed Bey ve V arna Tccar V ekleti hakknda daha nce yine bu kim seler ta rafn d an balatlan kam panya iin bkz. BBA-BEO /Hariciye med, 156-5/12, 2768, (17 E yll 312) ve BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 4510(m k errer), (26 K nn-i sn 312), BBA-BEO/Hari ciye Reft, 184-5/40, 1258(m m tazeden), (385-Kom iserlik ta h rira t zerine). B u faaliyetinde H ac H aan Bey de kendisine yardm c olm utur. Bkz. BBA -BEO/Bulgaristan Masasnn Tezkere Kayd Defteri, (73)-959-60/23, 566/ 1103, (10 ubat 312) ve 7/118, (10 N isan 313), 100/294, (2 H aziran 313). yaz da M aarif N ezaretin e yazlm tr.

(476)

(477)

(478)

264

raddeye varamad. Msr ube si rif Efendiyi ne artla Bulgaristana gndermi tahakkuk etdi mi? .....m

eklinde bir ifadeye rastlarken; Mustafa Bey adl bir yeye yazan Vatan perver Kardeim hitapl bir dier mektupta; Bulgaristandaki durum hak knda Murad Beyin yazaca bir makalenin vaadinden sonra:
Bdgaryada, ttihad ve Terakki hakknda gsterdiiniz gayret-i milliye ve vatanpervernenize memnun ve mteekkirim. Tarafnza bir adet Yldz risalesiyle on bir adet Mizan gnderiyorum ve sizi abo ne defterine kaydediyorum. tkdtkca Jurfta-be-hafta gnderilecekdir

biiminde bir anlatmla karlamamz; bize duyulan memnuniyeti gsteri yor. Yalnz bu faaliyetin Osmanl ynetimini ok tedirgin etmekle beraber, ik tidar deiiklii bakmndan dorudan bir etkisinin olamayaca aktr. Gr dmz tepkilerine karn, bu blgedeki ubeler 1897 anlamas sonrasnda da etkinliklerini srdreceklerdir. Geri 1897 Yunan Savann etkisi ve pa zarlklarn dourduu hayal krld, bu ilgiyi etkileyecektir; ama, Mechveret ve Osmanlya ait olduu belli olan yurt d abone listelerinde Bulgaristan, Romanya ve Bosna-Hersekde gin isimlerle karlayoruz .4 2 Bu, faaliyetin szkonusu blgelerin mahall koullar ile de ilgili olduu aktr. 1897 CONTREXfVILLE ANLAMASINDAN 1898 ANLAMASINA KADAR CEMYET : Avrnpa Merkezi : 1897 anlamas grdmz gibi Avrupadaki Jn Trk faaliyetini ok zor bir noktada brakmt. Burada komite ii anlamazlklar ve dahil sorun larn rol zerinde durduk. Ancak, erafeddin Mamumnin anlatmna ba klrsa :
...rsltn azalmas, ihvann stanbulda deta kalmamas, bura daki hr gr.., Ahm ed Paa meselesi pek mhim... ok kr haki kati bilmiyor. Sylyorlarsa da inanmyor... Neriyatmz yalnz biz, yni hudud-i Osman haricindeki Trkler okuyabilecekler. Ona da devam edilebilirse... Ben fikrimi sylemidim, sen burada iken. Bu ile para koparmann en birinci tarafdanym. Herifi kendi silhyla
(479) (480)

BBA-BEO/Bulgaristan Hlsas, (41), 941-60/5, 3159/898, (20 T erin-i s

n 313). A hm ed Rza Beyden-D oktor Nzma, Londra, 24 Tem m uz 108 tarih li Ar kadam N zm Efendi h itapl m ektup, Ahm ed Rza Bey Evrak/zel A r

iv.
(481) (482) M ustafa B eye h itab en yazlan, V atanperver Kardeim hitapl m ektup, A rkivi Q'endror, 19/135//148/419-487. Liste iin bkz. Bundesarchiv-BERN, 21/14248. Listenin, B ulgaristan, Ro m anya ve Bosna H erseke ait blm verilm itir. Bkz. B. LII.

265

vurmak hem- de senevi u kadar milyonu israf edilen beyt-l-mal- mslimnden u kadar m ikdan almaa muvaffak olmak .,. Yoksa makina duracak. Bir daha ilememek artyla. K um , ya, bu kadar efrad- felketzede aileleri de ilnihaye bu felket iinde kalmak ar tyla.... m

Ahmed Celleddin Paa; bir anlamda, kurtarc rol oynamt. Tabi bu rada zor olan; Cemiyetin gerek iinde bulunduu durumu, gerekse anlama nedenlerini dahildeki ubelere anlatabmesiydi. Olayla yakndan ilgilenen yabanc temsilcilerin de gzlemledii gibi; Ah med Celleddin P aamn faaliyeti sonucunda Avrupadaki muhalefet, Ahmed Rza Bey ve Meehveretin yaz kadrosu dnda, durmu izlenimi veriyor du .4 8 4 Her ne kadar bir sre Hrriyet* ve Selim Faris Avrupadaki yegne muhalif Trke gazetenin kendileri olduunu ileri srdlerse de ;4 8 5 Sultan bir sredir ttihad ve Terakki Cemiyeti kadar olmasa da rahatsz eden4 8 Londra Jn Trklerine kar da pazarlk taarruzu balamt.4 7 Nitekim bu nun sonucu da; grdmz gibi; F arisin salad karlar karlnda, ne riyat durdurmas olmutu. Bu koullar altnda Ahmed Rza Bey, tekrar faaliyeti canlandrma teeb bsnde bulundu. lk olarak, Avrupa gazetelerinde Cemiyetin yapt mta rekenin koullarn anlatan yazlara 4 8 8 sert cevaplar verilerek; bu anlamann tamamen bir kandrlmadan ibaret olduu belirtildi.4 8 9 Yaymn srdrmekte olan Franszca Mechveret de, bu temalar iddetli bir biimde tekrarlad,4 *
(483) erafeddin M am um d en -lsh ak S k tiye, 10 Tem m uz [18]97, Paris, A r kivi endror, 19/106-7//292-1950-2023-6. (484) Philip C u rrieden-D ileri B akam na, T herapia, 26 Austos 1897, no.517/ 572(Conf.), PRO/F.O. 78/4806. (485) A vrupada T rke M atbuat, Hrriyet2 , no.82,15 E yll 1897-15 Rebiylh r 1315, s. 1. (486) N itekim , grevle L ondraya gnderilen bir m stear olan R fat B e y ,'g revinde ...Jn T rk ler C em iyet-i m ePunesiyie...* dier kom iteler h a k knda bilgi toplam ay ilk am alar arasnda saym aktadr. Bkz. K endisinin 4 C em aziylevvel 1314 ta rih li m ektubu, B B A -Y ldz Esas Evrak, 15/1196/ 74/14. (487) Ahmed Celleddin Paa ve Km il Bey, Hrriyet2, no.81,4 Eyll 189728 R ebiylevvel 1315, s. 2. (488) Les Jeunes-T urcs: La Deeision Du P a rti S u r Les Propositions Du Sultan,s> lEclair, 7 Austos 1897. <489) La Jeu n e T urquie E t L e S ultan: L ettre de M. H alil Ganem, lEclair, 9 Austos 1897. B urada ilenen sebatszlk fikriyle kr. H alil G anem , Sy Amelimiz, Meveret, no.30; 6 M ays 1898-15 Zilhicce 1315, s. 1. (490) A hm ed Celleddin P aa'n n faaliyetlerinin byle b ir erevede deerlen dirilm esi iin bkz. Un am i de la T urquie [A lbert F u a ], La Mission DA h m ed B jelal E ddn Pacha, Mechveret Supplement Franais, no.42, 1 Eyll 1897. ss. 3-4. M urad Beye yneltilen eletiriler iin bkz. Un am i de la T u rquie [A lbert F u a ], Lettre O uverte M ourad Bey, Mechveret Sup p lim ent Franais, no.40, 1 Austos 1897, s. 6. 266

Ahmed Rza Beyin bu faaliyeti, ona Jn Trk mehaf ilinde byk bir kredi salad. Yurda dnmek zere olan Cenevre grubu yelerinin bile ona yazdk lar mektuplarda duyduklar hayranlk ve kendi hareketleri nedeniyle his settikleri nedamet, belli olmaktadr.4 9 1 Nzm Beyin anlatmyla :

..Rza Bey M izann kendisini Cemiyetden tard ediinden ale-lhusus hissiyt- dmiyesine agrz eylemesinden fevklde mtehas ss olmu. Bana yapd mukaddeme u yolda idi: Vatana hidmet in efkr- umumiyeyi lehimize evirmek lzmdr. Biz birbirimizi ekidirir aie-l-hsus, Sultan Hamidin arayub da bulamad suret de efkr- diniyemizi kritie kalkrsak... Rza Bey Mevereti kartmakda devam edecek... Organ de la Jeune Turquieyi gazete sinden kaldrmayacak Cemiyet Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti olduu in bu nvann ifa edilmesine itiraz edemez diyor ...4 *1
veya daha belirgin bir ifade ile bir Jn Trk mektubunda : ....Murad Bey (Mizan)a dere etdii maklt- diniyenin hibirine itikad olmad halde ahalinin, milletin uyumu kanlarn tahrik edecek vesaitin en ls bu olduunu bildiinden kendisini gayet mu'tekid gsterir ve gazetesinde bu fikri tervi eder... Fakat, efkr-t umumiye u sylediim minval zeredir zannederim. Yoksa benim in 108 tarihi ile 1812 veya 1896 tarihi beyninde zerre kadar fark yokdur. Vicd-an sahibi bir dinsiz, vicdansz bir sofuya mreccahdr.. , 3 3 akland gibi Ahmed Rzanm, dinsizlii dahi prim yapar bir duruma gel miti. Sultann; Serhafiyeyi Cenevreye gndermesinden, anlamak istedii asl grubun Murad Bey ve evresi olduu anlayor; ki, eitli ifadelerinden en ok bu kimselerden rahatsz olduunu da anlamak mmkn oluyor.4 4 Yalnz,
(491) Sleym an Nazif B eyden-A hm ed R zaya, S aint G erm ain, 13 Austos 1897: M uhterem vatandam Efendim : Sizinle yarm saat k a d ar sohbet-i hususiyede grm ek isterdim . K abl ederseniz, vakit ve m evkii tayin ve ia r buyurunuz. T alebim red d ile grlm ekden im tina edildii halde sizi m azur, belki m uhikk greceim e em in olunuz. nki u aralk insanlardan sdr olan e fal ve rezili grdke bu gnk insaniyete nefret etm em ek kabil olm uyor... Ahm ed Rza Bey Evrak/zel Ariv. Nzm B eyd en -sh ak S k tiye, C um aertesi. [1897], A rkivi endror, 19/ 16-5//121/1416. Kardeim hitapl, 16 H aziran tarih li, Kardein im zal m ektup. Baha-

(492) (493) (494)

eddin kir Bey Evrak/zel Ariv.

Ali Vehbi Bey. Pensees et Souvenirs de Vex Sultan Abdul-Hamid, (Paris: 1910), ss. 28-29. Y netim in C enevrede b ir ehbenderlik am ak iin g iri im leri balatm as da b u d u ru m u kantlyor. Bkz. B BA-B EO /VG G (2), Devair Mhimme: 1347, (6 )/Hriciye, 19 T erin-i sn-12 Receb 1312/1314. no. 3892/116(31.

267

Sarayn plnnn son ksm; yni anlama zemininin bulunmas bir hayli g olan Ahmed Rza Beyi dier kanallardan sktrma dncesi, istenilenin tam tersine bir sonu dourdu. Szkonusu mahkeme k durumunda olan Jn Trkln yeniden Avru pa kamuoyunda byk ilgi toplamasn saladktan baka, Ahmed Rza Beyi de tekrar fiil bir lider durumuna geirdi. Clemenceau da dahil olmak ze re ;4 9 3 pek ok nl entellektelin savunduu Ahmed Rza ve arkadalar, mah kemeyi bir anda bir zgrlk sava ekline getirdiler .4 8 6 Sonuta mahkeme on alt Frank gibi komik bir para cezas verdi ve bunu da tecil etti.4 9 Niha yet mahkeme heyeti Mechveretin eski saylarnda kullanlan ve Sultar tezyif edici mahiyette grlen sfatlar sayarken, bunlar byk bir zevkle dinleyen Paris Jn Trkleri, yarglamann sonucunu Yaasn Fransa, Yaa sn Mahkeme, Yaasn Jn Trklk, Sultan ktidardan Dsn! tezahraty la karlayarak, kendilerinin siyasal sonlar olarak dnlen bir mahkeme den, muzaffer zgrlk savalar olarak kmay baarmlardr .4 8 8 Ahmed Rza Bey ve arkadalar bu gelimenin sevincini yaarken, stan buldan gelen ac haberlerin de, onlar; kendi grlerinde hakl kmalar bakmndan; mutlu ettiine kuku yoktur. Zaten, uzun bir sredir, Hrriyet2 ve Mechveretde kan haberlerde grld gibi, ynetim Cemiyet tarafn dan mtareke olarak kabul edilen anlamay hibir ekilde dikkate almad gibi, tutuklamalarn srdrmt .4 5 9 Cemiyetin, stanbul asker temsilcisinin durumu Murad Beyi knayan ifadelerle (Ahmed Rza Beyin durumuna hi deinmeden) bildirmesi, evredeki kanaati gstermesi bakmndan dikkat e(495) Bkz. Proces Contre Le Mechveret et La Jeune Turquie, ss. 24-29. Bu olum lu bak daha sonraki dnem de de devam etm itir. Bkz. A hm ed Rza B eyin, M everetin yeniden basm iin verdii dilekeye, C lem eneeaunu n d t not: ileri B a k a n rn n b t n saygdeer arkadalarna bu dilekeyi tavsiye etm ekten eref duyarm .* 2 A ralk 1899. ta rih li dileke ve n o t iin bkz. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol.III. (1899-1901), s. 165. A ncak, C lem encaun u n k tib i ta ra fn d a n yazlan h ay at hikyesinde bu konudan hi bahsedilm em ektedir, Bkz. Jea n M artet, Le Silence de M. Cle menceau, A lblin Michel, (Paris: 1929). Proces Contre Le M echveret..., ss. 6 v.d. M ahkem enin genel b ir deerlen dirm esi iin bkz. Ntre Proces, Mechveret Supplement Franais, no.44, 15 Austos 1897, s. 5 ve B ir K rd [A bdullah C evdet!, M everet A leyhine Edilen kam e-i D ava, Meveret, no.24, 23 Eyll 1897-25 R ebiyhr 1315, ss. 1-2. Proces Contre Le Mechveret, s. 92. bid, ss. 91-92. Bu hava iin kr. Un am i de la T urquie [A lbert F ua], Vive La France. Mechveret Supplement Franais, no.44, s. 5. P azarlk lar srasnda da y r t len bu yaz kam panyas iin bkz. stan b u lda D evam - A hz- Girift, Hrriyet2, no.80,15 Austos 1897-15 R ebiylevvel 1315, s. 2. Gazete ayn sahifede M urad Beyin p azarlklar kabl e t ti in e iaret etm ektedir. Bkz. M urad Bey ve Rfekas.s- s.2. Kr. stanbul M uh b ir-i M ahsusum uzun M ektubu, Hrriyet J, no,82, 15 Eyll 1897-15 Re b iy lhr 1315, s. 3.

(496)

(497) (498) (499)

268
i U U lililUU u.u

kicidir.5 8 0 Buna bir de stanbul gazetelerinin Murad Bey ile yaptklar kk drc rportajlar ve hakknda yazdklar yazlar 5 0 1 eklenince, hal mta reke koullarn ileri sren merkez ynetimi ok zor durumda kald. Sonunda Osmanl ynetimi, Murad Beyin dnyle af midine kaplan tutuklu ailelerini5 0 2 zntye boan kararn uygulamaya koydu. Takladaki mahkeme sonucunda, kendileri hakkndaki uygulamay bekleyenlerden oun luunu 1896 darbe giriimi sonrasnda stanbuldaki rgte hakim olan talebe lerin oluturduu yetmi yedi kiilik bir kafile ;5 0 3 9 Eyll 1897 (27 Austos 1313) tarihinde eref adl bir vapurla ve olaanst gvenlik nlemleriyle Fizan ve Trablusgarba gitmek zere yola karldlar .5 0 4 Tutuklular srgn yer lerinde affedilmeleri iin bir dileke hazrladlarsa da, ynetim bunu gznne almad.5 0 3 Bylece Murad Beyin yurda dn nedenlerinden en nemlisi, tam tersi bir gelime gstermi oluyordu.5 0 6 Doal olarak reformlarn ad bile ortada yoktu.
(500) C ihadd en -sh ak S kti ve T unal H ilm i Beyler H azertna, stanbul, 19 Austos [18]97, A rkivi Qendror, 19/106-7//314/2072. A ynen verilm itir. Bkz. B. LEH. Bu arada eitli m uhalif gazetelere de M urad Bey aleyhinde ok sayda m ektup gnderilm itir. Bkz. M urad Bey stan b u lda, Hrri yet3, no,81, 1 Eyll 1897-28 R ebiylevvel 1315, s. 3. (501) Bu rp o rtaj ve yaznn transk rip siy o n lar, Birol Emil, Jn Trk'lere Dair Vesikalar: I Edebiyat Jn Trklerin M ektublan (Ali Kemal ve Sley man N a zif den Mizanc Murad B eye), E debiyat Fak. Yay, (stanbul:1982), ss. 98-102de verilm ektedir. H em en belirtm ek g erek ir ki bu stanbul bas nnda ok grlen b ir tu tu m deildir. M urad Bey haricinde J n T rkler aleyhinde ok istisnai b ir iki eletirici yaz dnda ynetim in etkisiyle byle b ir h arek et hi yokm uasna b ir tu tu m benim senm ektedir. Bir istis nas iin bkz. Ahmed M idhat M elunu, K anun-i Esas, no.12, 14 M art 1897-11 evval 1314, s. 8, ve 1 M art stan b u ldan, s. 9. (502) Ali F ah ri, Emel Yolunda, s. 31. (503) sim leri iin bkz. bid, ss. 58-65, eref Vapuruyla Trablusgarba Nefyedilen Madurnin Millet Meclisine stidalardr, M atbaa-i U huvvet, [D ersaadet; t.y,]. (504) Bu yolculuun hikyesi, Ali F ahri, Emel Yolunda, ss. 45 v.dda verilm ek tedir. (505) Bu bilhassa Fizana gnderileceklerin ku rtarlm as iin yaplan b ir g iri imdi. Szkonusu faaliyet iin bkz. T rablusgarbda M iralay M ustafa B ey den-M abeyne, 15 Eyll [18]97, 5 Eyll 313 ta rih li istida rnei, 245/5 E y ll 313, T rab lu sg arb da M iralay M ustafa ve Yzba H aan B eyden, 249/ 20 Eyll [18]97. M emurin-i M teferrikaya Mahsus Kayd Defteridir, BBAYldz Esas Evrak, 36/139-84/139/XX. (506) Bz J n T rk y ay n larn n idd ialarn n tersine (M urad B eyin tu tu k la n m alarn a ilikin b u h ab erler daha sonra korkutucu b ir m alzeme olarak kullanlm tr. Bkz. Dahile G irenlere B ir bret, Osmanl, no.35,1 M ays 1899-20 Zilhicce 1316, ss. 6-7.) urad byk hayl krklna ram en M urad Bey ta y in edildii grevlerde (bkz. BBA-rade-Dahiliye, Safer 1317 /no.21-151) olduka ra h a t koullar altnda (bkz. BBA-rade-Dahiliye, Ce-

269

imdi gzler mahkeme galibi Ahmed Rza Beye evrilmiti. Kendisinin faaliyete devamm gstermek iin yapaca en arpc hareket; kukusuz, yeniden bir Trke gazete kartmak -olacakt. Ama bunu hisseden Osmanl ynetimi Cenevrede, kapanmadan nce Mechveretin basld m atbaalar sa tn ald .5 0 7 Cemiyet merkezi, eski merkez yayn organnn basld matbaay Ahmed Rza Bey ve arkadalarnn btn itirazlarna ve onun Cemiyetin mal olduundan satlamyaca grlerine ramen ,5 5 Ahmed Celleddin P aaya devretmilerdi. Btn bu olumsuz koullara ramen Ahmed Rza, 23 Eyll 1897 tarihinde aadaki arpc nszle :
. ..Trke iki gazete lzum grmeyerek, Meveretin yerine Cenev rede Mi zan karan frka, Serhafiye Ahm ed Celleddin Paanm yaldzl bir iareti zerine terk-i hidm et [e] istemimia avdet etdi. Sultan Abdlhamidin serhafiyesi, yni hem hafiye ve hem yle zalim bir padiha rnensub olmak gibi iki sfat- mezmmeui haiz bir ua ile grmei arkadalarnla by k bir zul sayardm. Halbuki b zdan yalnz grmekle kalmadlar, atiyyesini aldlar. Gaza ve mcahede meydanndan ekildiler. Kendilerine bir vedia olan matbaa hurufmu, cemiyetin mhrn satdlar, Mizant tatil etder. Saraya hafiyelik eden ve ktale let olan birka alan fezehai koca bir
m aziy lh r 1318/no.32-1054) ve tam am en silik bir ekilde yaam n s r d rd Buna karlk, k ay n b irad erin e bile orduda nem li grev verilm e diine baklacak olunursa (bkz. Golosda M iralay sm ail Beyden-M abeyne, 12 M art 314, M emurin-i Askeriyeye Mahsus Beinci Defterdir, no.53, B B A Y ldz Esas Evrak, 36/139-36/139/XVIII.) siyasal en u fak b ir hareketi bile im knszd. Avis, Mechveret Supplement Franais, no.42, 1 E yll 1897, s. 1. Nzm B eyd en -sh ak S k tiye tarih siz m ektup, A rkivi endror, 19/106-5 //76/1401. D urum u ekilde ifadelendirilm ektedir: ...Bizim Cem iye tin vcdu haricde senin ile A hm ed Beye m nhasr kalyor. H u ru fat ile risleleri satacaklar ih tim l verm em a sizden baka kim se olamaz. h tim l k i K em l Bey yanl h ab er alm dr. Y ahud verdii havdis do ru d u r da iin iinde S ultan H am id'e b ir oyun oynanm ak istenildiini d nem iyor... O h u r fa t ham iyyetli b ir zt ta rafn d an vatann selm eti n m na neriy at in m illete hediye edilm idir. V akfdr ve vakfn satlm a s eiz olam ad gibi h u r fa tm da hi kim se ta rafn d an satlm as a le -l-h u sus S ultan H am id gibi b ir dm ana terk i m m kn deildir. Rza Bey b u n u h ab er alm bu sabah beni ard. C enevredeki arkadalar M urad Beyi tak ib ediyorlarsa, m esleinde sebat edecek, vatan in lnceye k a d ar alacak T rk ler eksik deildir. H u r fat bu m aksat in hediye edil m idir. Rica ederim C enevredekilere yaz M izan kartm am ak niyetinde iseler h u r fa t m rettib le b eraber b an a brak sn lar ben h u r fatm buraya nakl m asrafyla m rettib in b ir senelik geineceini im diden te m in edi yorum h a tt A hm ed Celleddin P aaya satm olsalar bile gizliden k ar m alarn ham iyyet nm na k endilerinden rica ederim dedi.....

(507) (508)

270

milletin an ve namusuna halel getirmiyecei gibi Gene Trkler zmresine kazaen dahil olmu be on m alln stanbula avdetleri de Osmanl ittihad ve Terakki Cemiyetinin kuvvet ve mesleine za rar gelmez {getirm ez]... Millet, mezheb ayrmyarak btn Osmanhlan hatt hayrhah licenb ne kadar insan varsa hepsini dman- insaniyet olan gaddar ve hunhar bir hkmdara kar ittihada da' vet etmek lzmdr. Bu da ancak neriyatla olur

tabasmas oarak ve ttihad ve Terakki Cemiyeti yayn organ sfatyla Trke Mevereti brakt yerden; yni 24. saydan; nere balad. Aslnda, Ahmed Rzann resm oarak bu ekilde gazete kartmak imk n bulunmamaktayd. nk, Cemiyet resmen tm ubelere faaliyeti durdur ma karar vermi; ancak, Ahmed Rza Bey rgtten ihra edilmi olduun dan, ona herhangi bir tebligat yaplmamt. Doal olarak, yanndaki kadro iin bu durum szkonusu deildi. Nzm Bey, Halil Ganem gibi yazarlar Ce miyet yelii sfatn srdryorlard; ama, bu onlara Cemiyet adma resm gazete kartmak yetkisini vermiyordu. Buna ramen, Trablusgarbdan kaa rak 6 10 P arise gelen ilk kuruculardan Doktor Abdullah Cevdet Beyin, hemen bu yayn organnn dar kadrosunda grev almas, fi bir durumun ortaya ktm gsteriyor. Her ne kadar bata erafeddin Mamum olmak zere eski yneticiler bu davrana itiraz ettilerse de ,511 artk evvelki ynetim kmt. Nitekim, bir sre sonra Mamum sessizce Msra gidecek ,513 efik Bey sk gzetim al tnda bulundurulaca Bkree hareket edecek ,313 Skti Msr rgtnn tek rar dzenlenmesi faaliyetleri iin burada alacakt. Ali Kemal Bey de Brk sel Sefaretine girince; artk, Heyet-i Tefti ve cra ile denetleme kurullar yalnzca bo birer tabeldan ibaret kalacaktr.
C509) Ahm ed Rsza, fade-i M ahsusa, Meveret, no.24,23 Eyll 1897-25 R ebiy lh ir 1315, s. 1. Trke yayn organ da M urad Bey aleyhine, kandrld, tevkiflerin anlam adan hi etkilenm edii ve r p ortaj y aparak kk d t eklindeki eletirileri srdrm tr. Srasyla bkz. H alil Ganem, em l-i Mesib, Meveret, no.28 4 K n n -i evvel 1897-29 Receb 1315, s. 1. Tevkifat, Meveret, no.28, s. 3, Mazi ile Hl, Meveret, no.24, s. 4. Son m akale ile kr. Une Interv iew De M ourad Bey, Mechveret Supplement Franais? no. 42, 1 Eyll 1897, ss. 6-7. (510) F ira r iin bkz. B B A -Y /M uhtelif Marzat, 5 Ca 1315/no.586/3074. (511) erafeddin M amum, Hakikat- Hal adl kitabn bu gelim eler zerine yaynlam tr. Ancak, b u faaliyeti zerine dahi Sefir kendisini ararak, onu m evcut anlam a koullarn bozm akla sulam tr. Bkz. erafeddin M am um ?d e n -sh a k 'S k tiye, 25 ? aranba [1897] tarihli m ektup, A rk i vi endror, 19/106-7//831/2021. (512) A [hm ed] Sheyl [ nver], Doktor erafeddin Mamum, CTF-Tp Tarihi

(513)

ve Deontoloji Enstits Arivi, s. 3. BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13,2367, (6 Eyll 313-Bkre:191), B B A YjSadaret Husus Marzat, 21 R 1315/no.570.

2-71

Bu gelimeler, resm Cemiyet merkezinin belirttiimiz gibi; urad si yasal baarszlk sonucunda; kyle neticelenince, buradaki kadroya kar itirazlar ykselmeye balad. Nzm Bey bir mektubunda :
...Burada garib garib havdisler iidiyoruz, Glmekden ziyade a lamak lzm. Cemiyetin hastalandm bilirdim. Fakat terekesi sat lacak derecede olduunu yeni iidiyorum. Cemiyetin vrisi olmad iiin tereke ve tlib olanlardan ziyade hiicma kalkarann al danacaklarna bhe yokdur. Nazar- dikkatinizi celh ederim __S M

kulland yukardaki ifadeyle, hem bu bolua deinmi ve hem de mtareke ad altnda susmay tercih eden grubun Cemiyet zerindeki tekelini tanmayabileceklerini belirtmiti. Ahmed Rza Bey ve resm Cemiyet merkezine bu yolda gelen protesto mektuplarn ise, yayn faaliyetinde bulunamadklar iin cevaplandramayan bu kimseler, meydan; hi istememekle birlikte; tama men eski fiil lidere brakmlard. Fakat, kukusuz Osmanl ynetimi tamamen kapanm bir olay olarak bakt Jn Trkln tekrar canlanmasna kar kaytsz kalmad ve Meve retin yayn faaliyetini nleyebmek iin byk bir aba iine girdi. Bir yan dan gazetenin yurt iine sokulmasn nleyebilmek iin youn tedbirler alr ken ,515 dier yandan da basmn durdurmamak ura iine girdi. Ahmed Rza Bey gazeteyi, svirede tand arkadalar bulunmad eklindeki bir aklama erevesinde ,8 16 Brkselde yaynlamaya balamt. Burada sosyalist eilimli ve Osmanl ynetimince anarist olarak nitelenen Lor and admda bir milletvekili, gazetenin sorumlu mdrln zerine ala rak onu yaynlamaya balad317 iin, bir sre yayna muvaffak olunduysa da, Osmanl ynetimi derhal gazete aleyhine giriimlerde bulundu .6 18 Osmanl ynetimi ile Belika hkmeti arasmdaki uzun pazarlklardan sonra 518 Beli
(514) (515) D oktor Nzm Beyd en-shak S k tiye, 30.7 1897 tarih li k a rt, A rkivi end ror, 19/106-5//257/1426. Bkz. BBA-rade-Husus, Cem aziylevvel 1315/no.10-464, BBA-BEO /H ari ciye Reft, 184-5/40,1040(18 Eyll 313)/76104, BBA-BEO/Posta ve Telgraf Nezareti Giden, 585-17/20, 108, (13 Eyll 313). A hm ed Rza, [h ta r], Meveret, no.25, 9 T erin-i sn 1897-11 Cem aziy levvel 1315, s. 4. Aklam a, C enevre grubuna ynelik b ir tam m am azk anlam na gelm ektedir. Bkz. B B A -Y /M tenevv (Gnlk)Marzat, 17 B 1315/no.2129 ve 20 B 1315/ no.5038, M nir Paadan-M abeyne, 137/19 T erin-i sn 1313, Paris Se faretiyle Muhabereye Mahsus Defter, no.42-2, B B A -Yldz Esas Evrak, 36/2468/141/XII. A hm ed Rza Bey, L orand ile B rkseldeki b ir pozitivist araclyla tanm tr. Bkz. lk Meclisi M ebusan Reisi A hm et Rza Beyin H atralar:... (2), Cumhuriyet, 27 Ocak 1950, s. 2. Bu yayn faaliyeti zellikle F ranszlar tarafn d an da ilgiyle izlenm ektedir, Bkz. Poiis M drnden-D ileri B akanna, 10 Ocak 1898, Affaires etran geres-Nouvelle Serie-Turquie, 01.11(1898), s. 10. Tevfik Beyin, Padiaha yazs, B B A -Y ldz Esas Evrak, 15/74-19-/74/15, Bkz. BBA-BEO/Husus rade-i Seniye, 378-8/100, 100-675(8169)/78201.

(516)

(517)

(518) (519)

272

ka taraf gazeteyi kapatmann mevcut kanunlar erevesinde ok zor oldu unu, fakat anarist faaliyetleri gereke gsterilerek Ahmed Rza Beyi snrd etmenin mmkn olduunu bildirdi.5 2 0 Bu koullar erevesinde anla lmas zerine, Belika basnnn5 2 1 ve parlmentodaki muhaliflerin btn protestolarna karlk ;5 2 3 Ahmed Rza Bey, 12 Aralk 1897 tarihinde, Belika dan smrd edildi.8 2 3 Jn Trkler hakkmdaki en ilgin kitaplardan birinin sahibi tarafndan Trklerin alk olmadklar bir eylem olarak nitelendirilerek; Ahmed Rza Beyin Avrupa kknden gelmesine balanlmaya allan bu faaliyetler 5 2 4 ve Sarayn nleme abalar, eski fnl lideri yeniden ayn statsne oturtmu tur. Kazand prestijden istifade etmeyi de kararlatran Ahmed Rza Bey,

(520) (521)

B B A -Y/Sadaret Husus Marzat, 1 Ca. 1315/no,1124. Belika Basn, Meveret, no.28,24 K n n -i evvel 1897-29 Receb 1315, s. 2. (522) Bkz. B B A -Yldz M tenevv (Gnlk) Marzat, 21 C 1315/no.1753/625, 27 B 1315/no, 5077/654. Bu sm rd edilm e olay yabanc glerin de J n T rk lerin te k ra r nem kazand k an aatine kaplm alarna neden olm u tu r. Bkz. B rkseldeki A lm an E liinden-D ilerine, Brssel, 10 ubat 1898(pr, 13 ubat 1898a.m), A. 1814/no.l6, Ausortiges A m t; 732/3, die Jungtrken, 198. (Bd.1-2). Bu konuyla ngilizler de ilgilenm ilerdir. A n cak, F.O. 566//110 k a y t defterindeki, 22 ubat ta rih li yaz, (47 n u m a ra l olm as g erekm ektedir) bulunm as gerektii PRO/F.O. 78/4909(D raft), cildinde yoktur. Belika P arlm entosundaki konum alarn m etni iin bkz. A [hm ed] R [za] Le M echveret Turc La C ham bre Belge, Mechveret Supplement Franais, no.48, 1 K asm 1897, ss. 3-7. (523) Sm rd edilii iin bkz. B B A -Y ldtz M tenevv (Gnlk) Marzat, 27 B 1315/no. 5077/654, BBA-BEO(Hariciye med, 157-5/13, 2765, (11 T erin-i evvel 313), 2815, (15 T erin -i evvel 313), 2881, (21 T erin-i evvel 313), 3401 (29/sic! 9 /K n n - evvel 313), B B A -Y ldz Perkende, 1 B 1315/no. 857, Osm anl ynetim inin Belika hkm etine te e k k r iin bkz. BBABEO /Hariciye Reft, 185-5/41, 1343, (12 T erin-i sn 313), 7820, (18 Ter in -i sn 313) ve BBA-BEO/Hariciye m ed: 157-5/13, 3191, (18 T erin-i sn 313). Bu olaydan sonra da Osm anl ynetim i A hm ed Rzanm yakm tak ib in i ve b ulunduu y erlerd ek i y netim lere onun hakknda m racaat . brakm am tr. Bkz. B B A -Y /Saderet Husus Marzat, 1 Ca 1315/no.640, 8 C 1315/no.736, 13 1315/no.ll24, BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1202, (15 T erin -i evvel 313), 2440, (13 Austos 313), 2620, (29 Austos 313), 2662. (1 T erin -i evvel 313), 2468, (15 Austos 313), 2440, (13 Austos 313). Son v esikalarn iinde Belika h km eti nezdindeki faaliyetlere ili kin belgeler de b ulunm aktadr. Ahm ed Rzann gazeteyi m uhtelif A vrupa b akentlerine gnderm esi iin bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 3562> (23 K n n -i evvel 313), (524) Bu yarg y v eren P ren s Sabahaddin lehine ta v r koyan b ir K atolik P a p a z olan Feschdir. Bkz. P aul Fesch, Constantinople aux dem iers jours d Abdul-Ham id, M arcel Riviere, (Paris:[19071), s. 337.

273

muhaliflerine iki adan saldrmtr. Bunlardan birisi devaml olarak iledii. Saraya satlma temasdr :
....Vaka hnkr Avrupada neriyat kendine sermaye-i ticaret it tihaz eden menfaatperestleri kk bir memuriyet, ciizi bir para veya imtiyz mukabilinde skt etdirdiini grnce istibdaddan i tik # ve Kanun-i Esasinin iadesini istida edenlerin szne hakl da olsa inanmyor. nne bir kemik atveriyor. Bu kemii kapan, ya layan alaklarn rezilne harekt Sultan Abdlhamide mateessf hak verdiriyor ..,*2 5

kinci olarak Ahmed Rza Bey, dahilde faaliyet taraftarlar ubeler ve on larla ayn kanaatleri paylaan Jn Trkler tarafndan;. Sarayla uzlama ola rak nitelendirilen soukkanl yaz yazmak 3 2 6 eklindeki davrann da brakarak, gazetede bu evrelerce beklenen bir uslbu kullanmaya balamtr :
...Ben aldanmadma eminim; pdih da zannedersem aldanm yor. Her eyi bilerek, isteyerek yapyor. Milleti mahv ediyor. Kahrolsn!5 2 7

Buna bal olarak, Cemiyet iindeki muhalifleri tarafndan darbe giriim lerine kar kmak ve icraat nlemek eklinde ithamlara maruz braklan Ahmed Rza Bey, bu sulamalara da kendisinden beklenilmeyen cevaplar ver mektedir:
...craat tarafdar olmadm ve ahaliyi hiale sevkedecek tarzda yazlm makalelere cevaz vermediim iin bana itiraz eden (icra at) fikriyle benden ayrlan yalanc pehlivanlarn icraat neden iba ret imi ok srmedi anlald. Neriyatla i bitm ez deniliyordu. Or tada yine neriyattan baka birey grlmyor! Bizde hereyi hkmetden, veya meclisden cemiyeiden bekle m ek halka det olmudur. Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetin den de ok eyler beklendi. Mehdi kacak yecuc mecuc sedleri hkla yeksn olacak zannedildi... Haylt okayacak suretde bir eser grlemeyince kabahat Cemiyet reisinin aczine, inadna atfe dildi. craata} ihtille her diMM mvaffakiyata reis mani oluyor de (525) Ben m i A ldanyorum Pdih m Aldanyor, Meveret, no.25,9 T erin-i sn 1897-11 Cem aziylevvel 1315, s. 1. Kr. Fin DUne Mission,* Mechve ret Supplement Franais, no.43, 15 Eyll 1897, s. 5. N itekim , daha nce M urad B eye, Mizan d aki benzer m akaleleri dolaysy la S u ltan ile anlam aa alt yolunda sulam alar yneltilm itir. Bkz.. R auf A hm ed B eyd en -sh ak S k tiye, 17 M art 18]97, A rkivi Qendror, 19/106-6//275/1873. Ahm ed Rza, Ben m i A ldanyorum ..... Meveret, no.25, s. 2.

(526)

(527)

274

nili. Ben hibir vakit meru bir ihtillin lzumunu, fidesini srtnt inkr etm edim ... Beni dinsiz, m m tebid ve icraata mani gibi gstermek isteyenlerde din kaygm olsa herey den evvel bu evd in ir-i eriyeyi icra ederlerdi. Bunlar heb tirza bahaneden, terbi yesizlie nianedir. craatn ne in aleyhinde bulunduumu yuka rda arz etdim. Lkin bununla beraber kimsenin kolunu tutmadm. (Filn utacaz ne dersin) mealinde aldm mektublara vaka ce vab vermedim. nki o ii becerecek bir kiinin benden izin almaa tenezzl eylemiyeceini biliyordum ...2 S

Bylece Ahmed Rza Bey bir yandan, ok sonralar dahi bir silah olarak kullanaca; Saraya satlmam lider imajnn 5 2 9 yamsra; yurt ii ubelere icraat taraftarlar ile de beraber alabilecei eklinde bir mesaj gndermi oluyordu. Bu abalar sonrasnda, Abdullah Cevdet Beyin ban ektii bir grup; liderlii yeniden Ahmed Rza Beye vermek giriiminde bulundu. Haber Jn Trk mehafilinde deta bir bomba tesiri yaratmtr:
...Burada ayi olan rivyta gre, Ahm ed Rza Beye mracaat la tekrar frkann riyasetini deruhde etmesini teklif etmi isiniz. Ben bu rivyeti Parisde de iitmi inanmamtm. Kza Bet/e en ziyade muarz olan endin. Bu adam ne in, kimin in alyor unutma shak! Bugn binlerce masum ocuk uzak menfalarda, karanlk mahbeslerde inliyorlar. stanbulda bihakken gen denilecek kimse kalmam. Rza Beyin yrei arpmaz. Lkin sen kard-a, sen ger ekten miitehasssm !...^0

Kukusuz pek ok kimse merkezdeki eski muhaliflerin bu itirazlarna ka tlmyordu; ama, resm merkezin fiilen liderliini ele geirmi olan shak S ktinin, nderlii ve Cemiyeti Ahmed Rza Bey ve Mechveret yazarlarna brakmaya hi de niyeti bulunmamaktayd. Ahmed Rza Beyin faaliyetlerini ilgiyle izleyen shak Skti, kendisine mevcut durumu nedeniyle yneltilen :
(528) (529) Ahm ed Rza, htill, Meveret, no.29.14 K nn-i sn 1898-21 aban 1315, ss. 2-3. D aha sonra A hm ed Rza B eyin b u ta v r u ekilde b ir propaganda u n su r u o larak k ullanlacaktr: ...Eski C em iyetin dalm asna sebeb Ahmed Rza Bey deil M urad B eylerin, S ktilerin, A bdullah Cevdet edepsizleri n in p aray a ta m a ve ahlkszlklar olm udur. Bu m rted leri S ultan H am id bin beer yz F ran k m aala satn ald zam an A hm ed Rza B eye se firle r gnderiyor, sefaretler vaad ediyordu..., Kzanlk ubesi M drine, P aris, 2 H aziran 1906, N zm -B ahaeddin, ttihad ve Terakki Cemiyeti Merkezinin 1906-1907 Senelerinin Muhaberat Kopyas, . A tat rk K t p h a nesi, Belediye Yazma, 0.30, s. 49. S leym an Nazif Beyd en -sh ak S k tiye, Beyolu, 17 T erin-i evvel 1313, A rkivi Qendror, 19/106-5//208/1445.

(530)

275

...Bugn m ektubunuz geldi. Bize kzmsnz. Fakat bu hiddetdeki hakszl anlamak iiin burann (raisons) lartn, mtalalarn iit meksiniz. Yahu s-iz gideli ay oldu. Siz ka gn gitmi idiniz. H a len vadi-i iflde srklendiimizi anlamadk m? Sizin orada bulun manz, hasta olmanz, gevek davranub kalmanz Cemiyete byk, rahneler ad... ubelere , yr, ayra kar hu skt-i medidemiz bizi berbd ediyor. Sultan Ham id tahribde, tagribde devam, zredir. Erkn- harb mersndan iki kii ahiren Arabistann m e hul bir semtine tagrib olundu, Masum ocuklardan gelen m ektub insan ldrtyor. Bu cinayetlere, bu tecavzlere hal muhafaza-i skt etdiren ancak szsiniz. Lnet olsun bu melunlarn mevidinc de parasna da brak gel. Terin-i sn efreneinin on beinde mutkk-be-mutlak gazete kacakdr. Meer ki arkadalarmzdan ajv- umum-i hakikiyi musaddtk mektublar alalm. Bunu bylece bin. Bu benim fikrim benim mtalamdr. Lkin arkadalar da hu bahda mttefikdirler. Yazklar olsun Sultan Hamid ahrar bzice-i ifalt ediyor. Terin-i snnn lakal onunda burada bulunmanz ri ca ve istirham ederim ...5 3 1

talepler zerine faaliyetini hzlandrd. Aslnda Skti ynetimindeki merkez, 5 Austos 1313(18 Austos 1897) tarihinde yapt ilk toplantda, Eyll banda yayna balama karar alm ;5 5 2 fakat kendilerine yneltilen, biraz daha bek leyerek reformlar bou bouna engellememeleri yolundaki istekler zeri ne ,5 *3 bu hareketi srekli ertelemilerdi. Bunun zerine Ali Kemal Bey, Cemiyeti ele geirmek yolunda bir giriimde bulunmutu. Kendisinin Saray ile ortaklaa olarak Taavvn Cemiyeti adnda bir rgt kurarak, eski kadroyu buraya aktarmak istedii anlalyor.5 ^
(531) A bdullah Cevdet Beyd en -sh ak S k tiye, [P a ris], 27 T erin-i evvel [18] 97. K r. A bdullah Cevdet Beyd en -sh ak S k tiye, C enevre 17 'T e rin -i evvel 1897: ..Bu ayn nihayetinde n eriy ata ib tid a r etm ek in k a ra r v e r dik. Bu k a ra r bozm ak lariklde b ir v ak am n zu huruna m evkuf k n m dr... (A bdullah C evdet Bey b u m ek tubu um um nm na yazdm b e lirtm ek ted ir.). M ektuplar iin bkz. A rkivi endror, 19/106//157/211 ve 19/106//155/1. Bu ilk ictim adaki konum alarn m etni, ra-yi m m et-Ali Keml Davas, (stanbul:1325), ss.96-97 de verilm ektedir: A ynen verilm itir. Bkz. B. LIV. Bu etki zellikle M urad Beyin tesirinde bulunan yelerden gelm ektedir. N itekim , onunla yazm asnda kendisi de ik i ta rafl oynayan Ali K em l Bey, C enevredeki g ru b u n yeni b ir gazete kartm ak ihtim linden e n d i eyle bahsetm ektedir. Ali K em l B eyin-M urad B eye, 21 T erin-i sn 1897 ta rih li m ektubu, Birol Emil, Jn Trk'lere Dair Vesikalar I..., ss. 38-39. Bkz. B B A -Yldz Esas Evrak, 15/74-32-b/74/15.

(532)

(533)

(534)

276

Fakat merkezdeki yneticiler de Ali Kemlin malna hizmet5 2 5 ettii ka naatine vardklar bu teebbse ilgi gstermediler. shak Skti, icraatn finansman kuvvetiyle yrtlebilecei kanaatinde bulunduundan, Cemiyetin durumunu bu adan daha da kuvvetlendirmek iin Msra gitti. Buradaki ubenin faaliyetinin durdurulmas ve elindeki eski ga zete kolleksiyonlaryla, risleler iin Ahmed Celleddin Paa ile pazarla oturuldu .5 3 8 Pazarlk sonucunda Paa; ubenin kapanmas ve evraklarn ken disine verilmesi karlnda Sktiye bin ngiliz liras vermeye raz oldu ve anlama imzaland. 3 7 Skti, parann iki yz altm lirasn yeni faaliyet d nemi iin Msr ubesine devretti .5 8 0 Kalan parann bir blm ile Avrupaya gnderilmek istenilen Cemiyet mensuplarnn yol paralar karland.5 3 9 Geri kalan ksm da, Cenevre merkezince ynetilmek zere bir Msr Bankasnn tahvillerine yatrld.5 4 0 Bylece finansman sorunu byk apta zlm olu yordu. Madd durumu dzeltmek iin Msrda taraflar anlama masasnda otu rurlarken, Sktinin direktifi ile merkez, Cenevrede yeni resm yayn or gan olarak Osmanl gazetesini yaynlyordu. lk says 1 Aralk 1897 tarihinde yaynlanan bu gazete ile Cemiyetin yaamnda yeni bir dnem balyordu. Sultan; Avrupa kamuoyuna kar, Jn Trklerin yaptklar anlamaya uy madklar tezini ilemeye altysa d a ;54 1 buna Cemiyet merkez ynetimi ge rek kendi gazetelerinde ,5 4 2 gerekse Avrupa lkelerinin temsilcilikleri nezdinde
(535) Ali K em l B ey:ahsm a H rm et ve tim adm z O lan Bir Ztdan Gelen V arakadr,* ra-yi mmet, no.67/140, 11 K nn-i evvel 1908-27 Zilkade 1326, s.2. Bu arad a ayn dnem de Osm anl yneticileri kaca ih b arn aldklar Taavvn adl b ir gazetenin nlenm esine alm aktadrlar. Byle b ir gazete tesp it edilem idiine gre b u n u n Ali K em l B eyin giriim i ol duu tah m in edilebilir. Bkz. B B A -B E O /Posta ve Telgraf Nezareti Gelen, 579-17/4,69, (9 Austos 313). K endisine J n T rk ler arasnda duyulan tepki iin gene bkz. Ali Fahri, A k Mektub: Ali PinhanlKeml ] Beye , (M sr:1322), ss. 8-10. Y netim le irtib a t iin bkz. BBA-rade-Husus, Cem aziylevvel 1315/no.64-52. Bu pazarlk lar iin bkz. Salih Ceml Beyden -sh ak S ktiye, 3 T erin-i sni ta rih li m ektup, A rkivi endror, 19/106-7//47/1963. A nlam a m etni iin bkz. B B A -Y ldz Esas Evrak, 15/74-31-e/74/15. Aynen verilm itir. Bkz. B. L-V. Bkz. A rkivi endror, 19/102//156/2. Aynen verilm itir. Bkz. B. LVT. Bkz. A rkivi endror, 19/106-7//155/1991. A ynen verilm itir. Bkz. B. LVII. A rkivi endror, 19/16-6//201/1939. A ynen verilm itir. Bkz. B. LVIII. Kr. A rkivi endror, 19/12//83/1. Bkz, Paris[ve Viyana Sejaret-i Seniyeleriyle Muhaberata Mahsus Dejter ], B BA -Yldz Esas Evrak, 36/2468/141/X II-l, M ehm ed K m il B eyden ge len yaz, 37/29 Austos 1898. C em iyetin yeni resm yayn organndaki ilk yazsnda bu konuya iaret edilm itir. Bkz. fade-i Mahsusa, Osmanl, n o .l, 1 K nn-i evvel 1897-5 Receb 1315, s. 1, T ek rar iin bkz, [A bdullah C evdet], Teessf m Edelim, ftih a r m?, Osmanl, no.24, 15 T erin -i sn 1898-1 Receb 1316, s. 1.

(536) (537) (538) (539) (540) (541)

(542)

277

youn aklamalar ve anlamay uygulamayann aslnda padiah olduu ce vabyla karlk verdiler / 4 3 Bu srada, Cenevre merkezinde nde gelen isimler olarak Abdullah Cevdet, shak Skuti, Tunal Hilmi, Nuri Ahmed, Reid, Ha lil Muvaffak, kil Muhtar, Refik Beyler gze arpyor .5 4 4 Saray bu durum karsnda byk bir tela kaplmtr. nk, ilk ola rak Jn Trklerin anlamaya uymad iddias hibir etki uyandrmad gibi ; o^larn bu alandaki abalar Avrupa kamuoyunda kendilerine destek sala mtr.5 4 5 kinci olarak, Msr satlarna ilveten, ynetim pek ok Jn Trke bu faaliyetin bittii kanaatine vararak maa balamtr 5 4 6 ve nihayet Contrexeville anlamas ile Cemiyete nemli bir para verilmitir .5 4 7 Bu adan Sa rayn, onlar uzun bir sre mal bir tehditle sktrabilmesine de imkn bu lunmamaktadr. Yeni bir merkez yayn organnn yaynlamaya balanmas, yurt iinde varln ok zor koullar altnda yrtmeye alan tekilt tarafndan, byk bir sevinle karland.5 1 Fakat; Cemiyetin atlm bu kadarla da kalmad.
Bu id d ialarn svire ynetim inin d ik k atin i ekmesi iin bkz. 8 Ocak 1898 /v o n G enf-6 Ocak 1898/no.l2-982 ve 19 Ocak 1898/von Genf-17 Ocak 1898 /no.29-982. Bkz. Bundesarchiv-BERN, 21/14248. Yaz m etni iin bkz. A r kivi endror, 19/60//22/266, Affaires etrangeres-Nouvelle Serie~Turquie, Vol.II(1898), s. 13. PRO/F.O, 78/4943, 24 Ocak 1898, Bundesarchiv-BERN , 21/14248. M etin, resm i y ay n o rgannn ilvesinde de yaynlanm ; Lettre adressee LL. EE.M inistres e t A m bassadeurs des G randes Puissances, Osm anl Supplement Franais, no.3, 5 ubat 1898, s. 1 ve bu nsha da zel olarak b yk devletlere gnderilm itir. Bkz. Philip C urrieden-D ileri B ak an na, yaz eki, PRO/F.O. 78/4912. (544) sim ler iin bkz. A bdullah Cevdet, Hadd- Tedib..., s. 53. B u kim seler g a zetenin de yaz k adrosunu olutu rm ak tad rlar. G azetenin k iin bkz. 21 A ralk 1897/von G enf 20 A ralk 1897/no.653. Bundesarchiv-BERN, 21/ 14*248. (545) Bkz. [Edm ond L a rd y ], Un A gent T urc Gene ve, Journal de Geneve, 20 M art 1898. K arlatrm ak iin gene J n T rklere yakm bir yazarn etkili olm as iin ik i dergide b ird e n yay n lan an u m akalesine baklm al dr: Comtesse Colonna, La Jeu n e Turquie, Dimanches Litemires, 23 N i san 1898 ve L Union Republicaine du Havre, 11 N isan 1898. (546) Listesi iin bkz. Trk nklp Tarihi Enstits Arivi, 82/18343. (547) N itekim , bu d u ru m bizzat kom ite ta rafn d an da belirtilen bir husustur. Bu anlam a sayesinde salanan m add kazanlarn yeni m erkez yayn o r gannn karlm asna etkisi iin bkz. A vant-Propos, Osmanl Supple m ent Franais, n o .l; 5 A ralk 1897, ss. 1-2. Osm anl D evietin in P aris Sefiri* M nir Paa da yayn organnn kn tam am en bu kazanlara balam ak tadr. Bkz. M nir P aa'dan-M abeyne, 25 T erin-i sn 313/no.l39, Paris (543)

Sefaret-i Seniyesiyle Muhaberata Mahsus Defterdir, B B A -Y ldtz Esas E v rak, 36/2468/141/XII-2.

(548) H alep ubesinin, d u ru m u alglayn daha nce grm tk. Dier y e rle r den gelen m em nuniyet belirtiei yazlar iin bkz, stanbuldan, Osmanl, no.2, 15 K nn-i evvel 1897-22 Receb 1315, s. 6, skbden, Osmanl, no. 3, 1 K n n -i sn 1898-9 Receb 1315, s. 6.

278

Msr ubesinin teslimi protokolnn zerinden daha be hafta civarnda bir vakit gemiken, bu merkez alt aylk bir aradan sonra: ... Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyetinin evrak- tesmiyede ml ga kaydyla zikr olunmasna iradenizin sdr olduu iidildi. Cemi yet iradenizle m i ihdas olunmudu ki, ilgasna irde sdar makl olsun... seklindeki bir aklamayla ve daha kuvvetli bir duruma geldikleri iddiasyla Kanun-i Esas gazetesini tekrar yaynlamaya balad. Bu yeni koullar altnda, shak Skti ok gzel bir manevra ile Ahmed Rza Beyi fiil liderlikten eski statsne dndrm oluyordu. Nitekim, F ran szca Meehveretin eski srtmeleri yaratmasna engel olmak iin, merkez yayn organnn kndan drt gn sonra, bir de bu dilde ilve yaynlamas bunu gsteriyor. Bu koullar altnda, Cenevre grubu Ahmed Rza Beye, ken disinin Cemiyetten ihracndan nceki durumun yeniden tesisini nerdiinde, o da bu teklifi :
...M everetin 27 numerolu nshasnda meydan- gzda hin mkilta tesadf eden bir gazetede intizam ve gn gnne intiar gi bi mkemmellikler aranmamaldr demidim. Cenevre ve Afst u belerinin tekrar neriyata baladklarn da belirtmidim. Kanun-i Esas, Osmanl ve Sada-y Millet gazeteleri ayn maksada mttehiden hidmet ediyorlar, Mevereti nere hacet brakmyorlar. Halil Ganem Efendi arasm Arabca gazetelere muavenet-i tahrit iyede bulunuyor. Ben de Trke yazacam eyleri Osmanl vas tasyla neretmee ve Mevereti icab etdike kartmaa karar ver dim. Franszca Meveret yine muntazaman devam edecekdir.',m

eklindeki aklamasyla kabul etti. Bir anlamda; byk ekimelerden son ra ; tekrar 1897 bandaki duruma dnlm oluyordu. Yeni merkez; ilk olarak Abdlhamid ile Contrexeville de yaptklar an lamann uygulanmamas sonucunda yeniden faaliyete getiklerini aklayan ve icraat taraftarlarna yeil k yakan bir beyannameyi; stanbulda btn
<549) Zt- hneye A k M ektub, Kanun-i Esas, no.24,25 K n n -i evvel 1314-11 ab an 1315, s. 1, Gazete eski kadronun kandrldn da iddia e t m ektedir, A hm ed Rza, htar. Meveret, no.30,6 M ays 1898-15 Zilhicce 1315, s.l. kan gazeteler hakk m d ak i olum lu aklam alar iin bkz. Osmanl ve K a n u n -i Esas G azeteleri, z > Meveret, no.29,14 K n n -i sn 1898-21 aban 1315, s. 3. G rnte, A hm ed Rza gazeteyi, M ays 1898 tarih in d e ta til e t mise de son ik i say arasnda yaklak drt aylk b ir zam an bulunm ak tadr.

<550)

279

darbelere ram en; tekrar kurulan merkez araclyla datt. 1 Daha sonraki tarihleri tayan yabanc raporlardan, bu beyannamelerin; ve zellikle Girid temasm ileyenlerin; ayn yl iinde srekli datldn anlyoruz,5 5 2 Arkasndan; hkmetin ok ekindii bir konudaki abalar tekrarlaya rak, Cenevrede bulunan Ermeni komiteleri ile ortak hareket zeminini ara trmaya balad.5 5 3 Daha evvelce; 20 Ocak 897de; yalnzca beyannme yaynlamakla sulad Jn Trkleri ihtillci hareketlere aran ve 24 Temmuz 1897de bu a rsn tekrarlayan Tanaksutyun Komitesi; yeni yneticileri, 31 Mays 1898 ta rihinde resm merkez yayn organ Droak gazetesi araclyla, Sultann kat li ve meclisin almas konularnda ortak harekete davet etti. 30 Temmuz 1898de ise, tekrar Osmanl gazetesi etrafndaki grubu ayn bayrak altnda toplanmaya ard.5 5 4 Merkez yayn organ ilvesinde, bu tekliflere lml bir cevap verildii grlyor.565 Ancak; bu konudaki giriimler, Cemiyetin hitap ettii evrede sert bir ekilde siz orada Droaklar ile ittifak etmisiniz!*5 * eklinde eletirileri dourunca; bu alandaki ibirlii yeraltna kaydrlmtr. Bir sre sonra tekrar bu alanda ortak hareket giriimlerinin baladn g receiz. Bunlarn yansra; Cemiyet Avrupa kamuoyunu etkileyebilmek iin nl
Bu beyannm e iin bkz. A rkivi endror, 9/60//25/1, Bundesarchiv-BERN, 21/14249, Bd.4. S ureti aynen verilm itir. Bkz. B. LIX. (552) B aron Calieed en-B aron Z w iedineke, Telegram m , P era, 21 K asm 1898(pr. 23/XI 98) , no.196-9792, Haus-, llof-u.Staatsarchiv, PA X II 170 Trkei Berichte 1898(X-XII). Bu konuda A vrupa basnnda kan yazlar iin bkz. Bulletin de lE tranger: A ffaires de Crete. Le Temps, 14 E kim 1898, s. 1. (553) sta n b u ldaki A lm an E liliinden-D ilerine, Pera, 20 N isan 1898(pr. 23. N isan 1898 a.m .), A.4822(no.l5-Pera:265), B erlin, 29 N isan 1898(Pera;2653704), zuA.4822, Auswartiges A m t732/3, die Jungtrken, 198(B d.l-2). D a h a eski b ir ta rih te Erm eni kom itelerini Osm anl ttih a d ve T erakki Ce n n e tin d e n ayrm ak m aksad..Jarm dan ikyeti olan b ir yazya baklrsa eitli anlam azlklara ram en bu zemini y aratm a abalar hep srm t. Bkz. Ecnebi Gazeteleri, 'Meveret, no.13, 12 M uharrem -1313-23 H aziran 108, s. 6. Bu dnem de de ynetim uzlam a zem ini bulm ak iin E rm eni kom itelerine b ir zel eli gnderm itir. Bkz. P a rti R evolutionnaire Armnien, C om ite C entral (P a ris )d e n -ln g iltere D ileri B akanna, 23 H aziran 1898 tarih li yaznn eki, S alih M nir im zal 15 N isan 1898 tarih li anlam a protokol tasla. PRO/F.O. 78/4944. (554) B urada verilen bilgilerin hepsi, J. M ichael H agcpian, Hyphenated Nati(551)

analism: The Spirit of the Revolutionary M ovement in Asin Minr: 18961910, D epartm ent of G overnm ent, H arv ard U niversity, 1942, ss. 207-209 d an
(555) (556) alnm tr. R approchem ent des Comites, Osmanl Supplement Franais, n o .7 ,15 H a ziran 1898, s. 4. K A d a n -ish a k S k tiye, T rablusgarb, 25 Austos 314, A rkivi endror , 19/106-6//276/1781.

280

Avrupa gazeteleri ile temasa gemi, onlara amalar konusunda sk sk ak layc metinler gndermitir.55 7 Cemiyet, Ahmed Rza Beyin eski idarecilere kar kulland silh ele geirebilmek iin, bu ilk yayn dneminde ynetim ile anlaanlar sert biim de knam ve onlarn gnderdii aklamalar, bu konudaki kazanlarn daha da fazlalatrmtr .5 5 8 Dahil organizasyon alannda ise, shak Sktinin nerisiyle yeni bir d zenleme yaplmtr :
...Birok taraflardan burada riyaset, mdiriyet ve gazetenin serrnuharrirlik vaizfelerinin kimler zerinde ve daha kimler bulunduu soruluyor: 1 Burada kim bulunursa bdunsun, frka nmna bulunduu in ihvana da da frkam n ahs- manevisiyle muhabere ve muame~ lede bulunduklarm farzetmek lzumunu, hatrlatmaa hacet yokdur. 2 Cemiyetimizin drt aydanberi riyset-i fahriye si maka mnda bir zt- ...smt bulunuyor, en mhim ve nazik umur-i. cemiyet bu zt- l vastalaryla riiyet olunuyor. Riyaset-i asliye stanbul merkezi zsmdan birine tevdi olunmudur. Fakat bu sfat ora heyetine kardr. Bu usl buraca da ittihaz ve iltizam olundu. Ynvreis umum ube efradna deil yal nz ube heyeti zsna kar reislik sfatm haiz saylyor. Binaenaleyh-mdiriyet tabiri tamamyla kaldrld gibi- badema muha bert heyetler nmna olacakdr. 3 Mamafh burada, z beyninde bir uhwvet-i kmile hkmferm olduundan reis tayinine hacet grlmemidir. Yalnz
<557). B yk devletlere gnderildiini grdm z 24 Ocak tarih li deklarasyon, nem li A vrupa gazetelerine de gnderilm itir. Bkz. A rkivi endror, 19/61 //1 0 /1 , D aha sonra II Secolo.' gazetesi iin hazrlanan bu ekilde b ir y a z m sveddesi iin bkz. A rkivi endror, 19/106//128/265. D bas n n Osmanl gru b u n a ilgisi iin bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13,. 4399, (16 K n n -i sn 314, P aris telgraf:50), BBA-BEO/Harieiye med, 156-5/14, 1207, (1 H aziran 314, Roma:107). svire polisinin elde ettii lis tede ise A v ru p ann b t n nl gazeteleri ve nde gelen entellektellerine gazetelerip gnderildii grlyor. Bkz. Liste d adresses de lOsm anli et d u M echveret, 11.8.99,* Bundesarchiv-BERN, 21/14248. Bkz. Ali K em l, (Cenevre)de Neredilmekde Bulunan Osmanl Gazetesi

(558)

nin (17) Numerolu ve (1) Austos 1898 Tarihli Nshasmda(Darbe-i Hak) nvan ile Neredilmi Bir Fkra-i M fteriyneye Cevabdr, Paris, [1898]:
Bundan yedi sekiz ay evveli bana verilen B rksel S efareti kinci K ita beti yle yazdnz gibi efl-i cassneye m ebni deil bata M urad Bey, A hm ed Bey o lduklar halde hepinizin h k m e t-i hzra ile uzlam anza ve Cem iyetinizin ta til-i n eriy at etm esine m ebnidir..,.

281

mhim ve daim vezaifden olmak hasebiyle kitabet ve sandukkrhk vazifeleri resen iimizden iki kiiye havale olmmudur. 4 Sermuharrir yokdur. Elhasl buraca gerek ube umuru, gerek merkez-i haric sfattyla bilciimh muamelt nezaret-i mtereke tahtnda cereyan etmekdedir....m

Bylece: Cenevre ynetimi haric ileri tekeline alyor; grnte dier ubeleri iilerinde serbest brakmasna karlk; muhaberat kendisiyle oldu undan, onlarn idaresini de dolayl olarak gerekletiriyordu. Bu hareketin dier bir faydas; P arisde Ahmed Rza ve arkadalarn kendi kendilerine hareket edebilen bir grup olarak brakmakt. Bu ekilde onlarn ynetimi et kileyebilene imknlar da asgari dzeye indirilmi oluyordu. Bunun yarara; Cemiyetin kontrol altnda ve kn ona borlu oldu unu ikinci saysnda belirten ,5 6 0 Beberuhi adnda bir mizah gazetesi karl maya balanmtr .5 6 1 Cemiyet, bu gazete beraberinde, kendilerine katlan 5 6 2 Abdurrahman Bedirhan tarafndan hazrlanan; fakat, shak Skti ve Abdul lah Cevdet gibi kurucu yelerin de yaz yazdklar Krdistan gazetesini de, kontrol altnda kartmaya balamtr.5 *
Umum:8 koduyla b t n ubelere gnderilen sirkler, A rkivi endror, 19/ 60//675/5. Bu aklam alar yeni baslan p rogram erevesinde yap lm ak ta dr. Bu p rogram n dourduu endie iin bkz. BBA-BEO/Dahiliye Giden , 97-3/46, (10- M ays 314>/84523, BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40,315, (10 M ays 314)/84523, BBA-rade-Husus, Zilhicce 1315/no.91-1355. Bu arad a yeni b ir ifre k ab l edilerek eski ynetim den kalan son ba da te rk e d il m itir. Bkz. A rkivi endror, 19/57//143/1. (560) Bkz. Teekkr, Beberuhi, no.2, 1 M art 1898-8 evval 1315, s. 1: Cenb- A llah S ultan H am idin kafasn naildr ve Osm anl ttih a d ve T erakki Cem iy etin i ise t rik -i cihadda p ay id ar klsun, Amin.. <561) k iin bkz. Archives dEtat-Geneve-Chancellerie, B.8, s.18, svire S i yas P olisinden-B asavcya, P.P.200/18 M ays 1898, Bundesarchiv-BERN, 21/14 248. Y aym iin bkz. Bundesarchiv-BERN, 21/14249. Bd.2(Beiloge;4). Osm anl ynetim inin gazete h ak k n d a ald te d b irle r iin Bkz. BBA-BEO / Dahiliye Giden, 96-3/45, 3357, (26 K n n -i sn), 3368, (28 K nn-i sn 313)/8083, BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 112, (12 M art 314: ngil tere: 27) /80803, (562) H arekete katl iin bkz. A bdurrahm an, Sultan A bdlham id H an- Sn H azretlerine A rzuhalim dir, Krdistan, Aded. 7, 23 T erin-i evvel 1314-30 Cem aziylhr 1316, s. 1. <563) Daha sonraki yazlarda bu konuya ak olarak deinilm ektedir. Bkz. K r distan Gazetesi, Osmanl, no.35, 1 Mays 1899-20 Zilhicce 1316, s. 4 ve ln,s> Osmanl) no.65, 1 Austos 1900-30 R ebiy lh r 1318, s. 8. Gazete hakk m d ak i endieler ve nlenm esi abalar iin bkz. BBA-rade-Husus, Rebiy lhr 1318/no,48-280 ve P aris S efaretinden-M abeyne, 101/21 u b at [18]99, Parislve Viyana Sefaret-i Seniyeleriyle Muhaberata Mahsus D efteri, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2468/141/X3I/l. <559)

282

Cemiyetin bu hzl atlmlar Saray ok korkutmu ve kar tedbirler aln mas cihetine gidilmitir. Doal olarak ynetim merkez yayn organnn ya 6 4 ve Msr ubesinin resm saklanmas iin her ycla bavurmu; nce, onun5 gazetesinin 5 6 5 yurt iine girmemesi iin sk tedbirler almtr. Daha sonra Ce nevrede Jn Tiirklerlel uramas iin5 6 6 bir konsolosluk alm5 6 7 ve bu tem silcilie nemli hafiyelik fonlar kaydrlmtr .5 8 Her ne kadar buraya zel grevle gnderilen Necip Melhame Jn Trk partisinin ok nemsiz olduu nu belirterek, onlar takip gibi bir amacnn olmadn aklamsa da ,5 6 9 ko
(564) B u konuda alm an te d b irle r iin bkz. H ariciye N ezaretine, tezk ere-i D ahi liye, 28 ubat 314, Tevfik P aadan - tf B eye, 31943-48/13 M art 1899 ve tf B eyden Tevfik P aaya, 16 M art 1899, D ileri Bakanl Hazine-i Evrak A rivi, Siyas: 178, BBA-BEO/Zaptiye. Giden, 663-21/14,323, (24 T erin -i sni 313)/78629, BBA-BEO/Dahiliye Giden, 96-3/45,2720, (24 Terin -i sn 313)/78629, B B A -Y ldz Perkende, 11 Safer 1315/no.267. O nun h akknda alm an te d b irle r iin bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 1697, (31 K n n -i sn 313)/80888. Gazete alm an t m tedb irlere k a r sigara p ak etleri eklinde y u rd a sokulm aktadr. Bkz. BBA-BEO/M sr H idiviyet-i Celilesinin Tezkir Defteri, (62), 1036-68/8, 1090/162, 8 M art 314. Y abanc gzlem cilerin kesin k an aati budur. Bkz. Fransz ileri B akanl ndan-D ileri B akanna, Paris, 13 Austos 1898:Creation d une Consulat O ttom an Geneve, balkl rapor. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol.II(1898) s. 88 ve eki. Cenevre m erkezi de ayn k a n a a t tedir. Bkz. A Propos de l installatio n du Consulat T urc Geneve, Osmanh Supplement Franais, no.5, 5 N isan 1898, ss. 2-4 ve D.E, LA ctivite ConsulaireH. Osmanl Supplement Franais, no.7, 15 H aziran 1898, ss. 2-3. Bu gelim eler daha sonra b ir A lm an gazetesi tarafn d an ilgin b ir ekilde deerlendirilm itir. Bkz. Schweiz: Das Turkische G eneralkonsulat in Genf. Frankfurter Zeitung, 28 A ralk 1900. C enevrede O sm anl konsolosluunun k u rulm as ile ilgili olarak P aristeki svire konsolosunun k ardei L ardy eletirilerini younlatrd. svirede k i srgn T rklere kar ilk casusluk giriim inde b u t r giriim leri ak layacan bildirdi. Konsolos b u konudaki giriim in T rkiye ile svire a ra sndaki tic a r ilik ilerin artm as nedeniyle balatldn sylyor... Bkz. <rLe Com m issaire special de surveillance adm inistrative au M inistre de l In terieu r, Annem asse, 10 Austos 98, Affaires-etrangres-NouveUe Serie -Turquie, Vol.II(1898), s. 89. BBA-rade-Husus, Zilkade 1315/no,18-1140. Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turquie, Vol. 11(1898), s. 89. M elham e daha nce de M isak E fendi ile b erab er, 1897 Tem m uzunda E rm eni ve J n T rk kom itelerine kar uzlam ac olarak gnderilm itir. Bkz. Philip C ur rie d en -S alisb u ry e, C onstantinople, 9 Tem m uz 1897(m em orandum )/no.464. PRO/F.O. 78/4804. P aris S efareti M stear nvanyla C enevre kom itesi nezdine gnderilen M elham en in diplam atik grevi F ranszlar ile bir anlam azla da neden olm utur. Bkz. B B A -Y /Sadaret Husus Marzat, 7 S 1315/no.l61, 24 S 1315 /no. 250. 29 S 1315/no.282, 29 S 1315/no.286, 8 Ra 1315/no.341,28 C 1315/ no.839. F ranszlara gre gsterilen abalar sonucunda kom iteye, Jacob H aja n (spanyol asll), A rp iar K irk o r (T rk u y ru k lu ) ve Joseph Pergow ski

(565)

(566)

(567)

(568) (569)

283

mite iine yeni ajanlar sokma gayretleri; Franszlarn da tespit ettii gibi; bu abalarn olduka nemsendiini bize gsteriyor. Bunun zerine Saray, gazetenin basmm salayan mrettibleri teker te ker satn ald. Buna ramen; komite yelerinin bask iini gerekletirmeleri sonucunda, gazete tekrar yaynlanmaya muvaffak olundu .5 7 0 Cemiyet asndan kazan hanesine yazlabilecek bu baarlara karlk; ustalkla dlanan Paris merkezi ile arada yeniden bozuk ilikilerin ortaya k, eski sorunlarn yeniden gndeme gelmesine neden olmutur. Bu manev ra Ahmed Rza Bey aleyhtarlan tarafndan :
...Rza Bey meselesi in dahi ayrca teekkr ederim. Bu ii ok gzel yapdmz. Hari in byle yapmak lzm... Yni Cemiyeti mize mensub olan ubeler m esuliyetini zerlerine alarak kendi ba larna hareket etmelidir zannederim. nki en iyi tarik budur... Ce miyet in imdilik ayrca reise dahi ihtiya yokdur. Cenevrenin, Msr ile olan mnsebeti ise gayet cidd olmas behemhl matlubdur, ve bhesiz olacakdr ...5' 1

byk memnuniyetle karlanmakla beraber, zaten var olan soukluk; artk, azami bir seviyeye ulamtr. Paris merkezinde bulunan Osmanl yazarlarn dan birisinin ifadesiyle :
...Nzm bile bana eer Ahm ed Rza ile ittihad olunmaz ise biz den ayrlub bu mahud ile alacan sylemez mi? ...Buradaki Trklerin cmlesi Cenevreden nefret ediyor. Kimisi Hilmiyi, kimisi de seni itham edb duruyor... As sana sylemek istediim ey Ah m ed Rza zerinedir. Ahm ed Rza ile ittihad etmemiz onun Avru padaki hreti hasebiyle lzmlu ve aksi hareket de vatana karu bir hyanet imi....5 7 2

ipler kopma noktasna gelmiti. Geri, Ahmed Rza bir makale gnderdii za man Cenevre merkezi onu bamakale olarak Osmanlya koyuyordu; ama, bu yazlarn gnden gne seyrekletii grlyor.5
(Polonya asll) a ja n sokulm utur. Bkz. Affaires itrangeres-Nouvelle Serie-Turguie, Vol.II(1898), ss. 91-93. A rkivi endror, 19/60//675/5, A ynen verilm itir. Bkz. B. LX. F erah did en -sh ak S k tiye, 6 M ays [18]98, A rkivi endror, 19/1062/ 7602/ 1. kil M uhtar B eyd en -sh ak S k tiye, 1 Nisan [18]98, Paris, A rkivi end ror, 19/106-2//298/330. D oktor Nzm Beyin bu konudaki grlerini ie ren m ek tu p larn d an (bkz.Arkivi endror, 19/106-5//702/1399; 19/106-5// 881/1382) aklayc p aralar verilm itir. Bkz. B. LXI. M erkez yayn organnn: ...D ahilden aldm z bz m ektublarda Ahm ed Kza Bey ile aranzda m uhalefet v a r m ? tarznda sorulan suallere cevab- um um olm ak zererT arafevnin m li terv ie-i h a k ve izle-i zulm istib -

(570) (571) (572)

(573)

284

Bakanlk makam kaldrlmakla beraber, Cenevrede fiilen ynetimi ele ge irdii anladan shak Skti ise bu konuda :
...steyen Rtza Beye muavenet etsin, isteyen burada bulunan Ce miyete, huras merkez olub da Rza Beyin para kabz etmemesini hi istemem. Birincisi, Trke Meveretin terkine gelince n Rza Bey terk edebilir. Zaten hem Msrda, hem Genevede Trke gaze te var iken o kadar zahmete lzrt da yokdur. Saniyen Franstzca M everet mesarif i mhiye alt yedi yz Franga bali oluyor. Bunu bura C em iyeti deruhde edemez. craat cihetiyle hibir ii gremez. nki, biz yarn Osmanl.y ttil etm ek lzm gelirse edeceiz. Hamid'i yldracak her drl vesaite mracaat eyleyeceiz, ediyoruz. Daha dn bu i in bir yere bin Frank gnderdik, gitdikce byle mesarif tezayid edecek, mesarif artdkca biz gazetemizi ksacaz. A zizim ben bunun in yle suret-i zahirede tarafeynin bir iln dercetmesini arzu ediyorum. nki biz dahilde bir i yapacak olursak herkes para gnderecekdir. Br d e fa bu kapdar alsun i kolayla tr, . ,y > m

olduka ak bir tavr ortaya koymutur. Bu ifade; zellikle Cemiyetin yeni merkezinin icraat eilimini de ortaya koymas bakmndan, enteresandr. Ni tekim, yeni merkezin belirttiimiz satlar sonras kazand parann nemli bir ksmm Bulgaristan ve dahildeki memurlarna gnderdii grlyor.6 7 5 Ay n dnemde ortaya karak byk devletlere bir muhtra sunan Osmanl Icradaddr. G erek m r-i m um aileyh gerek bu m ukaddes v ad i-i m chedede sarf- m es eyleyen bilcm le hakperestn ile yekdil ve yekzebn oldu um uzu beyn eyliyoruz. eklindeki aklam asna (bkz.Cevab~ Umum, Osmanl, no.10,15 N isan 1898-24 Zilkade 1315, s.3) k arm ilikiler son d e rece gergindir. Bkz. D iran K elekyanm , 19 H aziran 314 tarih li yazs, B B A Y ldz Esas Evrak, 15/74-26-c/74./15. sh a k S k tiden-D oktor N zm a, K ardeim Nzm, hitapl, 21 ubat 1898 ta rih li m ektup, Bahaeddin kir Bey "Evrak/zel Ariv. A rkivi Qendror, 19/102//348/22-11 de d u ru m yle belirtiliyor: F ra n k
20,000 M atbaa alt ve edevat stan b u lda, B ulg aristan 'd a ve 20.000 sair m em alikdeki m em urlarm z 5.000 K d ve saire A yn ekilde, b u m asraflar karlam ak iin, dahile ine toplam ak greviy le seyyar m em u rlar gnderilm itir. Bkz. Beyn- H l ve ln,* Osmanl, no.4, 15 K nn-i sn 1898-24 Receb 1315, 1. 1, Gene, Beberuhi'nin de abone bedellerini gn derm eyenlere ulatrlm ayaca aklanm tr. Bkz. Cenevreden Aynen; Osmanl, no.8, 15 M art 1898-24 evval 1315, s. 8: Pa ra pul h ak getire, A llah k arilere insaf vere. H aber veriyorum : Abone p a rasn gnderm eyenlere gazetem i gndermeyeceim,.

(574) (575)

K LT R

t
f

:c .

PAT ' NJLfG

285

at Komitesi admda bir teekkl de mahede edilmekle beraber ;5 7 6 bunun, Ce miyetin tamamen dnda gelitiini belirtmek gerekir. Tunal Hilmi Beyin bam ektiini grdmz bu grup; imdi, Cenevre merkezinde etkisini sr drmektedir. Merkez ynetimini fiilen eline olan Sktinin de destei ile, bu alanda h a rekete geilmitir. 1898 sonlarnda smanlmn aniden Saraya kar cidd bir tehdit ynelttii grlyor ;
evketmeab! ... Gazi Abdlhamit Hn-t Srii Hazretlerine, ldr, kudur, titre gaddar titre... Cihan titrer sebatpy-i erhb- metanetden! (Bundan bir mana karanuyan, gazetemizin alt sahifc -mamajih vaktinden evvel kmasna- bir m ana veremeyen ihvan gelecek nshaya kadar sabretsinler)177

Bu bir anlamda mrettib engellememelerine karlk gsterilen abay di le getirmekle birlikte; bunun zerinde bir tehdlti iermektedir. Cenevre merkezinin bu dnemde hazrlad ve stanbul merkezindeki ba km Cemiyet taraftar subaylara ynelik olduu anlalan bir talimat, do rudan Saraya kar asker bir hcmu ngrmektedir.5 7 8 Burada verilen bgiler o derece incedir ki, bunlarn Saraydaki bir kii tarafndan verildii ke sindir. Nitekim, bu plnla uyuan ve ttihad ve Terakki Cemiyeti tarafndan yapld belirtilen bir Yldz Saray pln. Abdlhamid nin arivinde bulun maktadr .570 Bu da, pln hazrlayanlarn bana neler geldiini bize gsteri yor. Doal olarak Osmanl; bundan sonraki saysnda korkun tehditi ile il gili tatminkr bir aklamada bulunamad; nk, 1895en beri sregeldii gibi, bu asker darbe giriimi de, Saray tarafndan bastrlmt. Bunun zerine Saray da stanbulda yeniden bir Jn Trk tevkif atn ba latt. Zaten.Nisan aynda sivil bir Jn Trk grubu gzaltna alnmt.0 8 0 'AnB eyannm e m etni, Affaires etrangeres-Nouvelle Serie-Turauie, Vol. IL (1898). ss. 46-47de bulunup ay nen verilm itir, Bkz. B. LXII. Ak M uhabere, Osmanl, no.23, 29 T erin-i evvel 1898-14 Cem aziylhr 1316, s. 1.

(576)

(577)
(578)

Saraya Kar cra Olunacak Harekt- Taarrziyeyi Mberhen T alim at. Bundesarchiv-BERN, 21/14248, T alim at verici olarak, M uhibb-i m illet ve
vatan b ir asker gsterilm ektedir. A ynen verilm itir. Bkz. B. LX III.

(579) (580)

B B A -Y ldz Esas Evrak, 19/328 (m kerrer)/130/57.

Philip C u rried en -S alisb u ry e, C onstantinople, 3 N isan 1898/no. 207. P R O / F.O. 78/4914. T u tu k lan an J n T rk ler u n lard r : Galib Bey (M ekteb-i H arbiye) Ziya Bey (M ekteb-i H arbiye) H ak k B ey (G m rk k tib i) Naim Bey (N afa N ezareti ktib i)

286

cak, bu sefer olay evvelden haber alan Sarayn asker bir tutuklama kani' panyasm balatt izleniyor.5 8 1 Cenevre merkezinin bu dnemdeki dier nemli bir eylemi, karlalan tm zorluklara karu ;M 2 ilk defa olmak zere; ngilizce ilve yaynlamaya balamasdr. Saray endielendiren bu hareket ;5 8 3 kukusuz, 1895den beri mdahale taraftarlarnn gemilerini Boazda grmeyi arzuladklar sper g ce yaplan bir ardr. Nitekim amacmz balkl giri yazsnda; bu anlama gelebilecek ince ifadeler kullanlmakta ,5 8 4 daha sonraki bir yazda ise; ngil terenin, Osmanl Devletinin anayasal bir idareye kavumasnn en byk des tekisi olduu belirtildikten sonra, Sultan taraftarl ngiz aleyhtarl; bu na karlk, Jn Trklk ise ngilterenin destekleyicilii olarak gsterilmek tedir .5 5 Bu kanaati besleyen geni ve arlkl bir grubun; yaklak bir sene sonra, stanbulda eyleme getiini de greceiz. Msr ubesi : Merkezin Paris d ubelerle bulunan ilikilere gelince, bu dnemde nemli bir dier sorunun Msr ubesi olduunu gryoruz. Belirttiimiz gibi;.
F uad Bey (B ahriye m uhasebecisi) H akk Bey (A dliye N ezareti ktibi) C evdet Bey (A dliye N ezareti ktib i) R aif Efendi (G alata gm rnde k tib -m ebbet hapis) brah im Bey (Posta ve T elgraf N ezaretinde ktib) B ehet Bey (R eji ktibi-10 yl hapis) Ahm ed Bey (H arbiye N ezareti, stih k m blm nde ktib) H sni E fendi (B ir Molla). H fz Bey (A dliye-C eza M ahkem esi ktibi) H seyin Ali (M ekteb-i H ukuk, m uallim m uavini) M esud Bey (N afa N ezareti ktibi) Hac A bdullah (S ilah fab rik as ktibi). B unlara ilven S ir Philip C urrie. H azm Bey ve Ali Efendi ad larn d ak i iki tu tu k lu hakknda bilgi toplam a a m uvaffak olam adn belirtm ektedir. B undan ksa b ir sre nce sta n bul m erkezi E ybde gizli b ir top lan t y ap arak (suikasd) tartm as y a p m tr. Bkz. stanbulda H rriy e tp e rv e rn - O sm aniyenin ctim a- H afisi ve Erm eniier. Sada-yt Millet, no.4, 27 M art 1898- 4 Zilkade 1315, s.2. (581) Konsolos Rom elsden-D ileri B akam na, Salonich, 19 Ekim 1898/no,50(pr. 29/X 98), Ha us-, Hol-u.Staaisarchiv, PA X X XVIII 406 Konsulat Saloniki , 1898. A ynen verilm itir. Bkz. B. LXIV. R eid Beyd en -S k tiye, P aris 21 ubat 1898, A rkivi endror, 19/106-6// 590/1826. Yazar u grn de eklem ektedir: ngiliz[ler] bizim frkaya ziyade ehem m iyet verm ee balam lar.... nlenm esi abalar iin bkz. BBA-BEO /Zaptiye Giden, 663-21/14, 178, (3 Austos 314)/881 99 ve BBA-BEO/Hariciye Reft, 185-5/41, 767, (3 Austos 314J/881 99. Our Aim, English Supplement to the Osmanl, n o .l, 15 Tem m uz 1898, ss.5-9. 287

(582)

(583)

(584)

bu ube heyeti yeniden dzenlenmi ve ube mdrlne de; yeni nizmn me gereince yalnzca oraya kar sorumlu duruma geen; Salih Cemal Bey geir ilmi ti .5 3 8 Osmanl yneticilerinin Salih Cemal ile uramalar ve onu, as ker kaa olduu gerekesiyle geri getirmeye almalar ,58 7 kendisinin r gt iindeki prestijini daha da arttrm aktan baka bir ie yaramamt. An cak bir sre sonra, bu uygulamay Msr ubesi bamsz hareket ekline d ntrd. Bunun zerine Cenevre merkezi bu tekilt tanmadn aklad:
...am ile muhabereniz var m? Beyruta gnderiyor musunuz? Cevab geliyor mu? stanbul ne lemdedir? Bize ara sra makale gn deriniz! Rodos Murad reisi eyhi eyh Abdullah Efendiyi burada grdm. Sizinle gremediinden dolay beyan- teessf etdi... Siz zaten burasn resmen tanmyordunuz. Bahusus Kanun-i Esasinin ube mal olduunu resmen bildirdiniz ve hatt gazetenin blsndaki (Osmanh ttihad ve Terakki Cem iyetinin resm gazete sidir) ibresini kabl etm ediniz... Bundan baka a kaldmz za man size mracaat [edince ] matbaay satnz da banzn resine baknz dediniz. Biz a dururken siz orada sefahatia vakit geiriyor dunuz. Amn hu szlerim size aid deildir. Belki Cemiyeti idare edenlerin kffesine mildir.. ,s8s

Msr tekiltnn bana geen Salih Ceml Bey de, bu konudaki itirazla rm tekrarlayarak, Cenevre merkezini Cemiyetin paralarn sefahat peinde yemekle sulamaya devam etti .5 8 8 Bunun zerine merkez, Msra mfetti sfatyla Tunal Hilmi Beyi gnderdiyse de, Salih Ceml ii mahkemeye gt receini aklad .5 9 0
(585) (586) England an d Turkey, English Supplement to the Osmanh, no.l, ss. 10-17. Tashih, K anun-i Esas, no.2 (kinci S ene), 5 K n n -i sn! 313-23 a'ban 315, > . 1: K anun-i Esas, ikinci sene-i intir olm akla berab er u m u r-i ta h ririy esi dier b ir h ey ete havale edilm i bulunm ak ve O sm anh ttih a d ve T erakki C em iyetinin M sr u besi resm gazetesi ittih a z e d ilm ek -cih e t leriyle.... BBA-BEO/M sr H idiviyet-i Celilesinin Tezakir Defteri, (62)-1036, 68/8, H ariciyeye, no.1068-160, (4 M art 314) ve Seraskerlie, no.805-17, (29 M art 314). BBA-BEO /Serasker Reft, 257-6/65, 25 (4 M art 314-m m tazeden), 162, (29 M art 314-M m tazeden). Salih Cem l Beyd en -sh ak S k tiye, M sr-el-K ahire, 28 u b at 898, A r kivi endror, 19/106-7//586/1975. Salih Ceml B eyden-O sm anl ttih a d ve T erakki C em iyeti erknndan sh ak S kti B eye, tarihsiz m ektup, A rkivi endror, 19/106-7//85/1974. ibid, K endisinin T unal Hilm i B eyin gelii ile ilgili yorum u da u ekilde d ir : ...H ilm iyi gnderm isiniz. B u ran n hesbatm grmee, u m u ru n u d zeltm ee m em u r etm isiniz. Pekl yalnz insaf etm iyorsunuz m u ?... R es m en azlim e hk m ler sdar edecek k ad ar ahsnza verilen ehem m iyet n e red en geldi? O rada b ir hk m et m i tekil etdiniz?...>. A rkivi Sndror, 19/106-7//586/1975.

{587)

(588) (589) (590)

Ancak, Msr ubesi 1898 sonlarnda kesinlikle i gremez hale geldi.5 9 1 Gazetenin neri iin; Cenevreden, her ay krk frank yardm gnderilmesi gerekmekteydi.592 Ancak merkezin bunu vermeye hi de niyeti bulunmadn dan; ayn teklifi tekrarladysa da, Salih Ceml Bey bunlar yemden reddetti:
...Geenlerde Cemiyetden alman mektubda matbaay satyorsunuz diyorlard. Bunu sakn hatrlarna getirmesinler. Bundan sonra ne matbaa satlr ne de ihtiyadan bahs ile sizden para istenilir. Eli mizdeki matbaa ile geineraezsek aybdr, yazkdr. Eer vaktiyle matbaay nakl etmi olsaydm, hi bu hallere uramazdk ...3 W

Tunal Hilmi Bey, resm Cemiyet mfettii sfatm tamasna karlk, M s rda ube evraknn incelenmesi konusunda, byk problemlerle karlat ve bu gelimeler sonucunda ok uzun sre burada kalmaya mecbur oldu. Zaten Msr ubesinden bamsz hareket eden Hoca Kadride, Hevatr adyla Saray ok endielendiren ,594 slm temalar ileyen bir gazete nerine 9 5 balamt. ubenin kark durumu ve Cenevrenin de basklar neticesinde, gazete (Kanun-i Esas) yaynn bir sre durdurmak zorunda kald.5 9 8 Bu yayn durdurma faaliyeti karlnda da, her zaman olduu gibi, ynetimden bir ksm para alnmas ihml edilmemiti. Sonunda Salih Ceml Bey e matbaann kime ait olduu konusunda mahkemelik olundu ve yeni yayn organnn kna ka dar, Msr ubesi bu kark durumunu muhafaza etti .597 stanbul Merkezi ve Yurtii Tekilt: stanbul ubesiyle muhaberatn srd anlalmakla birlikte ;8 9 8 zellikle,
P ertev T ahsin B eyd en -sh ak S k tiye, 28 T erin-i sn [18]98 tarih li m ektup A rkivi endror, 19/16-6//280/1765. (592) P e rte v T ahsin Beyd en -sh ak S k tiye, 27 K n n -i evvel 98 ta rih li m ek tup. A rkivi endror, 19/6-6//297/1766. (593) Salih Ceml B eyden -sh ak S k tiye, 17 E kim [ 18198 tarih li m ektup, A r kivi endror, 19/106-7//268/1979. {594) Bkz. BBA-BEO/Hariciye Reft, 185-5/41, 888/88998. Gazete gayet m uzir eklinde b ir sfatla anlm aktadr. {595) G azetenin, O sm anl D evletinin, T rk, A rab A rnavud gibi slm u n su r lary la ay akta d u rd u u n u belirten ve M sr ubesinin eski dnem de o rta ya koyduu ta v ra benzeyen tu tu m u n a rnek olarak bkz. [Hoca K ad ri], M em alik-i O sm aniye ile A kvam na B ir Nazar, H evatr , n o .l,5 Austos 1314-30 R ebiylevvel 1316, ss. 3-4. {596) Ayara tizr, E rra nzr, Kanun-i Esas} no.76, (kinci Sene), 24 K n n -i evvel 1314-23 ab an 1316, ss. 1-2. (597) M sr ubesinde geen b u olaylar geree olduka y ak m b ir ekilde, B e k ir F ahri, Jnler: Msrda, M atbaa ve K t b h an e-i Cihan, (stanbul: 1328 [1327?]) iinde rom an slubunda anlatlm aktadr. <598) A hm ed R fat Beyd en -sh ak S k tiye, Berlin, 15 K nn-i evvel [18]98, A rkivi endror, 19/106//40/1. <591)

289

Nisan aynda yaplan tutuklamalardan sonra, eski merkezin ok zayfladn; buna ramen; bakentte srekli olarak; zayf da olsa; bir merkez bulundu rulduunu greceiz. Yurt iindeki ubelerden bu dnemde nemli gelimeler gsteren bir ta nesi, Mersin ubesi olmutur. Bu ubenin aktif faaliyetinin grlmesinden yaklak bir yl evvel, Murad Beyin dnnden nce kurulmu olduu an lalyor .5 9 9 Ancak, yeni merkez yayn organnn ortaya k ile buradaki f a aliyet ok hzland. Merkeze gnderilen bir yazdan, bu ubenin sm aniry d zenli alarak datt ve geni apta evrak ve risale datm iin de bavu ruda bulunduu grlyor.1 6 0 0 Ancak, ynetim de bu durumu farketmekte gecikmemitir. Gelen ihbarlar zerine, Mersin Mdde-i Umum Muavini Memdul, Mukavelt muharriri Galib, Tabur ktibi Mustafa Beylerin Jn Trklk faaliyetinde bulunup bulun madklarnn tahkiki talep edilmi,6 0 1 yaplan tahkikat sonucunda ise gerek Mersin gerekse uzun sreden beri Cemiyet organlarnn geliinden ikyet edi len8 2 Adana ubeleri byk apta ortaya karlmtr.6 0 * Daha sonraki mu
(599) (600) (601) B urada, ubeyi rgtleyen ahsn, b rah im Tem oya* 11 H aziran 314/23-98 ta rih li mektubu^ b rah im Temo, ttihad ve Terakki..., ss. 74-76. A rkivi Qendror, 19/135//111/135. S erk tib -i H azret-i eh riy ri T ahsin Beyden-H aleb ve A dana Fevkalde K om utanlna, 140/9 Austos 314, Haleb ve Adana Kumandan Vekletine Mahsus [Defter}, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470-18/147/XV. Osmanl gazetesinin A danaya geni apta gelii iin bkz. A dana V ilyetinden-M abeyne, 160/18 T erin -i evvel 314, Vali B ahri, Girid Frka-i H myn Kumandanlyla Muhaberat Kaydna Mahsus Defterdir, no.21, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/139-45/139/XVIII. H aleb ve A dana Fevkalde K o m utanlndan-B akitabete, 147/29 A ustos 314, F erik Ali M uhsin, Mersin ubesinde y ak alan an lar : D oktor B inba Abdlhalim , Y em ene giderken M sra fira r eden D oktor Necmeddin. M ahkem e-i eriye ktib i Ahmed. - R diye m ektebi m uallim -i evveli brahim . K brsi m arangoz Aziz. E rm eni K ayserili Kilim eiyan. K arabet. T ekeyan M urad. Setrak. M dde-i U m um i m uavini M emduh. M uhakem at m u h a rriri Galib. - T abur ktibi M ustafa. Adanada y akalananlar: Srm elizde M ustafa. K arahasanzde M ustafa. - mer. A lem darzde Bekir. Said.

(602)

(603)

290

haberattan Mersin ubesinin yedii darbeye ramen varln srdrd; ancak 1898de ulat durumun ok altnda bir kuvvet gsterdiini anlyo ruz. Ayn durum, Adana iin de szkonusu olmaktadr .6 0 4
Ali. M ahkem e-i e riye ketebcsinden Tekelizde A bdullah. Sabk E v rak M diri Bki. Y anl Ahmed. K aym akam zde H akk. eyh G aribzde Fuad. M ektub ketebesi Said, Belediye zs Sleym an. B ey ru tlu doktor Boros ve b iraderzaesi dava vekili B abayan Paik. Eczac K arabet. olm ulardr. B unun yam sra ev rak lar salayan ve irtib a t kurulm asn te m in eden M cvirzde Y usuf S am i ile toplan tlarn yapld Sleym an B eyin evinde ev rak ele gem itir. Bkz. Haleb ve Adana Kumandan Vekletine MahsuslDefterl, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470-18/147/XVI. B unun yam sra b ir sorgulam a da A dana Vilyetince yaplm tr. Gene to p lan lan bilgiler erevesinde A dana, Halep, S uriye ve B eyrutda gl ve A vrupa ile tem asta bulunan kom itenin ortaya karlm asn em retm itir. (bkz.M abeynden-A dana V ilyet-i liyesine, 25/8 E yll 313 M ehmed K m il,) Zaten kendisi de sorunun zerine gitm ee niyetli olan (bkz. A dana V ilyetin d en-M abeyne, 24/26 Tem m uz 313 Vali H aan H ilm i) yapt so ru tu rm a sonrasnda geni b ir kom ite bulunduunu am a ancak evrak sevkede E tib b a-y N izam iyeden Binba A bdlhalim ve Kolaas N eem edd in in tesp it edilebildiini b elirtm itir. Bkz. A dana V ilyetinden-M abeyne, 26/9 Eyll 313, H aan Hilmi, Gmlcine Mutasarrfyla, Adana, Diyar-bekir Vilyetleri Muhaberat Kaydna Mahsus Defterdir, no.48, BB A -Yldz Esas Evrak, 36/139-54/139/XVIII. (604) N ecm eddin A rif Beyden-sh ak S k tiye, 1 K n n -i sn [18]99 ta rih li m ektup, A rkivi endror, 19/106-5//1S8/1696 da u ifadeye rastlan m ak tadr: ...ik i aydan b er M ersindeki ub en in nm na olarak (M ikado) n m yla yz F ra n k yollam lar aldm...:, A danada ise tu tu k lam alard an son ra b u kez e v ra k datclm yeni stlenen H seyin Efendi yakalanm tr. Bkz. A dana V ilyetinden-M abeyne, 62/5. T erin-i sn 314, Vali B ah ri, Girid Frka-i Hmynu Kumandanlyla Muhaberat Kaydna Mah sus Defterdir, no.21, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/139-45/139/XVIII: ...Ah>vi delletiyle J n T rk g r h -i m elanetine m ensub olduu anlalan H am idiye T elgraf m em uru H seyin E fendinin hanesinde ok sayda yasak yayn yakalanm tr. T utuklam alardan sonra bu kez M sr ubesi k a n a lyla M everet ve K a n u n -i Esas gazetelerinin gnderilm esi iin bkz. A da na V ilyetinden-M abeyne, 28/15 Eyll 313 H aan Hilm i, Gmlcine Mu

tasarrfyla, Adana- Diyar-bekir Vilyetleri Muhaberat Kaydna Mahsus Defterdir, no.48, BBA-Yldz Esas Evrak, 36/139-54/139/XVHI, B u arada
Vali ta rafn d an m ahkem eye sevkedilen b ir J n T rk m ahkem enin delil yetersizliinden serbest brak m as V aliyi kzdrm tr. Bkz. A dana V il y e tin d en-M abeyne, 31/26 K n n -i sn 314 Vali Bahri, Trablusgarb Vi-

291

Benzer bir gelime Diyar-bekir ubesi iin karmza kmaktadr. Bu ubenin ilk tohumlarn atan ve blgede faaliyette bulunan kimse, yredeki kolera salgn nedeniyle geici grevle Kasm-Ocak 1894-1895 dnemiyle bu ehre gnderilen, Doktor Abdullah Cevdet olmutur. Kendisi bu blgedeki yo un faaliyetleri nedeniyle, ynetime sadk subaylar tarafndan ldrlmek dahi istenmitir .6 0 5 Onun tekrar pyitahta dnnden sonra, ube vasat bir ekilde faaliyetini devam ettirmi ve blgeye Cemiyetin gazetelerini dat mtr .6 3 6 Ancak, bata Baytar mektebi talebesi Ziya [Gkalp] olmak zere, bu kimselerin faaliyeti ynetimce haber alnm ve tekilt ortaya karlm 0 7 Daha sonra ise bu kimseler eitli cezalara arptrlmlardr .8 8 Buna tr .8 karlk sonraki evraklardan, bu ubenin de varln ok zayf da olsa, 1900 sonuna kadar koruyabildii anlalyor. Ancak, bu daha sonraki darbe sonu cunda Cemiyetin faaliyetleri; blgede son derece zayflamtr .6 0 9 Cemiyetin, kendisi bir zorlama yapmad halde, en hzl gelien ubesi ise Trablusgarbdaki tekilt olmutur. eref Vapurunun, tutuklularn byk ksmn bu ehre brakmasyla, eski stanbul merkezinin birok yesi Afrika daki yedinci ubenin yesi durumuna gemilerdir. Bu ubenin eski reisi olan ve kendisine mahsus evraklardan Murad Beyin reform projeleriyle ilgilen

(605) (606) (607)

lyet ve Kumandanl, Haleb Vilyet ve Adana Vilyet, Basra Vilyet ve Kumandanl Selnik Vilyeti [ile Muhaberata Mahsus Defter J, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/139-42/139/XVTir. A bdullah Cevdet, Bir Hutbe Hemehrilerime, M atbaa-i tihad, (M sr:
1909), s. 3. Behet Beyd en -sh ak S k tiye, D iyar-b ekir, 4 Tem m uz 313, A rkivi end ror, 19/135//52/231-301. Bu kim selerin faaliy etleri iin bkz. Diyar-x b ek ir V ilyetinden-M abeyne, 48/5 ubat 314 Vah Halid, 49/11 ub at 314 Vali H alid, 50/19 ubat 314, 51/21 ubat 314, 53/24 u b at 314. Gmleine Mutasarrfyla, Adana, D iyar-bekir Vilyetleri Muhaberat Kaydna Mahsus Defterdir, no.48, B BAYldz Esas Evrak, 36/139-54/139/XVIII. K r. F ah ri B eyd en-sbak Sk ti ye, stanbul, [1899], A rkivi -endror, 19/106-2//107/766. Bkz. M abeynd en -D iy ar-b ek ir K um andanlna, 131/6 N isan 315, Drdn

(608)

c O rdu-yu Hmyn Miriy etiyle Muhaberata Mahsus Defter, B BAYldz Esas Evrak, 36/2470-4/147/XVI. A ynen verilm itir. Bkz. B. LXV.
(609) Bu sefer, Siverek K aym akam Cemil B ey ile A sker K aym akam Sadk Bey ve blgeye srgn o larak gnderilm i olan M aru f Efendi (ve daha sonra P a rise fira r eden) bu faaliy eti gerekletirm iler ancak d u ru m ynetim ce tesp it edilm itir. Bkz. D iyar-b ek ir V ilyetinden sim B eye, 5/19 M art 316 V ah H alid ve 10/1 ub at 316 Vali Halid, [Diyar-bekir Vilyetiyle Mu haberata Mahsus Defter], B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470-33/147/XVI. M urad B eyin 14 T erin -i evvel 311 ta rih li b ir projesinin evket Bey ta rafn d an oaltlarak, zerinde dnlm esinden bu sonu karlabiliyor. On sahifelik b u pln m svette eklindedir. Bkz. evket Bey Evrak/ zel Ariv. Bu vesikay bana v eren Sayn Dr. Emel E sine teek k r bor luyum .

(610)

292

dii anlalan evket Bey ,6 10 bu durumunu devam ettirmitir. Ancak, buraya srgn olarak gelen ilk kuruculardan Mehmed Reid Bey, burada fiil bir li der durumuna gemitir.611 zellikle, Tbbiyeli Edhem [Ruhi Balkan] arac lyla Avrupa ile muhaberat ve gazete tevzii srdrlmtr.6 12 Bunun ze rine kendisinin zel olarak cezalandrlmasna gidilmise de ,6 13 tutuklu durum da bulunan ube zlar tekrar bir isyan kartmlar 6 14 ve bu hareketin so nularndan korkan ynetim de merkuminden mmanaat edenlerin prangabend edilerek zindana konulmas ve asker zerine hcm haklarnda nizamen mslelzim-i muamel olacandan ve icabnda sah dahi istimal olunabileceinden ona gre icra-y icab. ,6 1 5 n emretmitir. Bu rahatl zellikle, ubudiyet ve sadakata mugayir6 16 durumundan i kyet edilen ve bu nedenle Badaddan Trablusgarba komutan olarak gnde rilen Receb Paa ile onun, ube mdrlne getirildiini grdmz, yveri evket Bey salamlardr .6 17 Trablusgarb bu koullar erevesinde, tutuklularm bulunduu kale dn da, olduka rahat bir merkez durumuna gelmitir. Hatt tutuklularm, hapis hanenin iki blmnde, birisi dardan temin edilen ilkel malzemelerle ve o altma yntemi ile Htra; dieri yazma ile Merhale adnda iki gazete basabilmeleri dikkati ekmektedir.6 18 Bu ereve iinde; bir sre sonra ynetimin dahi phelenerek, nasl ol(611) (612) T unal H ilm i B eyd en -sh ak S k tiye, 3 K nn-i evvel [1898], Arkivi

endror, 19/106-3//592/99.
T rab lu sg arb da M iralay M ustafa B eyden-M abeyne, 283/21 T erin-i sn [18]97, M emurin-i Mteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir ; BBA-Ytldz Esas Evrak, 36/139-84/139/XX. (613) M ehm ed Km il B eyden-M iralay M ustafa ve Yzba Hasani Beylere, 285/11 T erin -i sn 313 ve b u ah slardan-M abeyne, 289/13 T erin-i sn 313, ibid , Blgeye C enevreden Osmanl ve M srdan K anun-i Esas gn derilm ektedir. K. A d a n -lsh a k S k tiye, T rablusgarb, 22 N isan 314, Arkivi endror, 19/106-6//569/1785. (614) bid, 286/12 T erin -i sn 313. (615) B ak itab etten -T rab lu sg arb da Y av ern - H azret-i ehriyriden M iralay M ustafa Beye, 291/18 T erin -i sn 313. bid, (616) B adadda K aym akam Esad Beyden-M abeyne, 601/23 H aziran 314 ve 603/ 24 H aziran 314, bid, (617) B adadda K aym akam Esad B eyden-M abeyne 695/5 Tem m uz 314. bid, Y orum yledir: Receb P aaya Badadda ...bz e v rak - m uzirranm cel biyle B adadda n er ta m im ine en ziyade yardm edenlerden birisi de b u k e rre p aa-y m arileyh h azretlerin in biriikde gtrd yaver B in ba Badadl evket Bey.... (618) Ali F ahri, Emel Yolunda, ss. 227-228. (619) Bu sorgu iin bkz. M abeynden-T rablusgarb V ilyeti ve K u m an d an l n a ifre, 5312/225, 17 T erin -i evvel 315, Mabeynen Devir ve Vilyetlerle

Bz Zevata Yazlan Tezkere ve M uharrem i Msveddelerini Hvi Dosya Defteri, (kinci D efter:C em aziy ln ir 1317), B B A -Y tldz Esas Evrak, 36/
398/146/XV.

293

duunun aklanmasn isteyecei6 18 firarlar balatlacaktr .6 1 0 Grld gibi, Trablusgarb srgnler sayesinde deta bir Jn Trk eh ri durumuna gelmitir. Ama bunun; Cemiyetin eylemleri asnda bir yarar olmad gibi, siyasal tutuklularm bir pazarlk arac olarak kullanlmas, mer kezi greceimiz anlamalara zorlayacaktr. Cemiyetin yurt iindeki dier faaliyeti olduka durgun bir ekilde cereyan etmi ve kiisel hareketler veya kk gruplarn eylemleri dzeyini aama mtr. Bunlar iinde Rodos ubesiyle irtibatta' bulunan Kanun-i Esas mu harrirlerinden birisinin, Cezair-i Bahr-i Sefid Velisi bidin Beyden tehditle para almaya almas ;6 2 1 Aydn Vilyeti 2 ve zmir merkezi6 2 3 ile Beyrutta fi;4 sempatizanlar araclyla neriyatn datlmasndan ibaret kalmtr. Dahildeki tekiltn gereklen inceleyeceimiz Balkan rgt dnda; byk bir bask altnda kald ve sk sk kertdii aktr. Tunal Hilmi Beyin ifadesiyle 3898 sonunda :
....Ne yapacaz bilemiyorum. (Numunelik) olmak zere meydan da kalm olan bir tek (Trablusgarb ubeinden) de haber alamtyor(620) Vali N am k Bey fira rla r, polis azl ve T unusa olan yaknla balam ak tadr. Bkz. T rablus V ilyetinden-M abeyne, 23/8 Austos 314, Trablusgarb

'Vilyeti ve Kumandanl, Haleb Vilyet ve Adana Vilyet, Basra Vilyet ve Kumandanl, Selnik Vilyeti [ile Muhaberata Mahsus Defter], BBA Yldz Esas Evrak, 36/139-42/139/XVIII. Ancak bu eylem lerde zellikle
vilyette grevli ik i subay Cmi B ey ve H seyin Tosunun b yk y a rd m la r olm aktadr. H seyin Tosun Bey 1895 S akarya v ap u ru kafilesi ile b u ray a gelm itir. Bkz. A bdullah Cevdet, Hseyin Tosunu G aybettik: S al ta n a tla M cadele T arihim izden B ir Sahile, tihat, no.2-89, 15 K nn-i s n 1930, s. 5323. Cezair-i B a h r-i Sefd V ilyetin d en-M abeyne, 76/30 T erin-i sn 314, Abidin, Cezair-i Bahr-i Sefd ile Muhaberat Kaydna Mahsusdur, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/139-46/139/XVIII. A ydn V ilyetin d en-M abeyne, 212/3 H aziran 313 ve 220/9 H aziran 313 (zeyl-9 H aziran 313-2092), BBA-BEO/VGG(2), Anadolu ITelgraf D efte r i ]: 903, (M art 312-313). K r. A ydm V ilyeti Vali M uavinliinden-M ab ey n e, 449/10 N isan 314, M emurin-i Mteferrikaya Mahsus Kayd D efte ridir, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/139-84/139/XX. Gene, A ydm Vali M uavinliin d en-M abeyne; 761/22 Tem m uz 314, ibid, gnderilen b ir dier yazda H aan Bey ...m uzir ev rak n im di ziyade te k sirini gryorum ...?, eklinde b ir ifade ku llan m ak ta ve Milasta k i b ir n giliz araclyla Meveret, Osmanl ve K anun-i Esas gazetelerinin da tldn ih b a r etm ektedir. A yn yazda h alk arasnda E rm enier ile J n T rk lerin birleecekleri yolunda sylentiler olduundan sz edilm ekte dir. Bkz. zm ir K um andanlm dan-M abeyne, 840/8 Austos 314, F erik Osman, ibid, B eyrut V ilyetine-M ehm ed K m il Beyden, 100/16 H aziran 314 ve 101/17 H aziran 314, B ey ru t V ilyetin d en-M abeyne, Reid, B eyrut Vilyetiyle. Muhaberata Mahsus Defter, no.27, B B A -Y dz Esas Evrak, 36/2470-6/ 147/XVI.

(621)

(622)

(623) (624)

294

dk. As daha patlayacakdm. Hamdolsun geen Cumartesi gn mektub aldk selmetde imiler. Hakikat bir de oradakiler perin olurlarsa iler fena. Bahusus (Lli) gibi deerli bir arkada da gider. Cemiyetin be kiilik devrini grd in hibir vakit mnsebetsizlik elinden gelmeyeceini yazan odur. Eer bir de onu kaybeder sek iimiz var...6 2 5

durum hi de olumlu bir gelime gstermemiti. Onun iin de Osmanl grubu, ayn dnem iinde pazarla o turacakta; ki, bunu da ileride inceleyeceiz. Bakan Tekilt : Balkan Tekiltnn, 1897 Contrexeville anlamasna kadar geliimi ze rinde durduumuz zaman, bu rgtn bir eit mahall Jn Trklk ortaya karttn ilemitik. Yeni faaliyet dneminde de, bu zelliini daha da pe kitirerek srdren, szkonusu tekilt eylemlerini younlatrmtr. lk olarak, bu blgedeki organizasyonun temellerini atan brahim Temo; yeniden rgt salamlatrmak iin; Osmanl tabiyetini terk ederek Ro men uyruuna geti .6 2 6 Temo, mracaatnda bu hareketinin nedenini, bulun duu konumu muhafaza etmek gerekesine balyorsa da; doal olarak, asl niyeti eylemlerini zorlatran bu engelden kurtulmakt. Daha sonra blgede genel bir geziye kan Temo, hareketi hzlandrmaa muvaffak oldu.6 2 7 Temonun bu faaliyetleri sonucunda daha evvelki ubelerin yannda, Lom, Tutrakan, Filibe, Sofya ve Hacolu Pazarcnda yeni rgtler kuruldu .6 2 6
(625) T unal H ilm iden -sh ak S k tiye, 3 K n n -i evvel[1898], A rkivi end ror, 19/106-3//592/99. T rablusgarb ubesinin du ru m u asndan kr. L. Lli [M ehm ed Reid] B eyd en -sh ak S k tiye, 26 Austos 314, Ark.iv j Qendror, 19/106-4//580/1130. B urada hi kim seyi tan m ay an ve ehre yeni ge

len b ir doktorun h akknda ok olum lu eyler duyduunu belirttii S k tiye yazm as, Cenevre g ru b u n u n blgedeki prim in i gsterm ektedir. M. Sam im B eyd en -sh ak S k tiye, T rablusgarb A sker H astahanesi, 21 N i san [1898], A rkivi endror, 19/106-6//569/1784. (626) BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 219, (19 N isan 315)[sic!1314] /83872 ve BBA-BEO/Hariciye med, 158-5/41,565, (15 N isan 314, Bkre:54). Te mo, S altanat- Seniye-i O sm aniye B kre S efaret-i Seniyesi Cnib-i tfilerine verdii 26 ub at 313 ta rih li dilekesinde gereke olarak b e lirtti i m iz nedeni ileri srm ektedir. (827) b rah im Tem onun, 16 T erin -i evvel [18]98 ta rih li m ektubu, A rkivi end ror , 19/106-3//270/1066. K endisi, b u gelim eleri yle yorum lam aktadr: ...kurum u olan T rk k an te k ra r h arekete balad. C em iyet teceddd e d iy o r...> Bkz. b rah im Tem odan-A hm ed Zeki B eye, 24 T erin-i evvel 313, A rkivi endror, 19/31//16/17. <628) b rah im Temo, ttihad ve Terakki..., s. 112. Temo bu faaliyetleri sonucun da B alkan tekilt nezdindeki fiil liderliini srdrm tr. Bkz.Ahmed Zeki B eyd e n -sh a k S k tiye, R usuk 14 T erin-i sn [18]98, A rkivi endror, 19/106-1//244/490-1.

295

Ayrca Tatlcak kynde de bir ube kurulmu ve Kstencede, ehrin ileri ge lenlerinden Ali Kadir ve elebi Veliullah Beylerin yardmyla bir gazete karlmaya allmsa da, Osmanh ynetiminin mdahalesi zerine baar szlkla karlalmt . 2 9 Romanyann dier merkezlerinde de, bata lema olmak zere eitli kesimlerden destek salanmt. Bunun yansra Temo un hasbetenlillh millet iin alrlard eklinde tavsif ettii brahim Na ci (Dervi Hima-Maksud brahim), Ahmed Vehbi, Ali kir gibi gen ilkokul retmenleri, Cemiyetin Balkan tekiltnda gnll faaliyetini stlenmiler dir. ** Temo; daha sonra efik Bey ve dier arkadalarnn yardmyla; ns znde imdilik (Sabah) perdesinden aheng-i saz olacak., ileride icab eder ve mecburiyet dahi elverirse her mansyla makam deitireceini belirtti i Sada-y Millet6 3 1 admda bir gazete nerine balad. Temo ok ince bir uslb kullanarak Jn Trklerle olan irtibatn belirttiyse de;6 Saray, hemen gazetenin gerek amacn'tespit ederek; hem yurda girmesini nlemek,1 6 3 3 hem de basmn durdurtmak iin tedbirler ald.6 3 4 Cenevre ve Paris merkezleri tarafndan resmi nitelik atfedilen gazete ,6 3 5 blgedeki tutuma uygun olarak, daha ok mahalli sorunlar zerinde durmu tur. Ancak, Osmanl ynetiminin srekli basklar neticesinde, Romen makam lar, gazeteyi karanlardan Kadri ve Keml Beyleri smrd etme karar al
(629) (630) (631)

bid, s. 116. ibid, ss. 118-119.

[b rah im Tem o], K arin-i Kirama, Sada-y Millet, n o .ls 5 M art 1898-13 evval 1315, s. 1. G azetenin k h akknda bkz. b rahim Temo, ttihad m Terakki..., ss. 123-125. V.M .Koglnieeanu, Bend-i M ahsus:O sm anh M illeti-R om en Kavmi. Saday Millet, n o .l, s. 2: ...te h a k ik a t- h l bun d an ib aret iken S a ray - h m ynda toplanan bir ta k m m enfaatperest entrik aclar (Gen T rk ) d e nilen frk a -i m uhalifenin m l-i m uzirrada b u lu n duklar beynyla zt- padihyi nasl ifal etm ee alyorlarsa.... Bu ted b irler iin bkz. B B A -Y ldz Perkende, 17 L 1315/no.ll99, BBA-BEO /Hariciye Reft, 184-5/40, 1802, (25 ubat 313)/81622, BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 4038, (20 ubat 313, B kre: 1* Londra:87), 4143. (26 u b at 313), M.(28 ubat 313).

(632)

(633)

(634) (635)

BBA-BEO/Hariciye Reft, 184-5/40, 1, (1 M art 314)/81708, BBA-BEO/Posta ve Telgraf Nezareti Gelen, 579-17/4, 118, (24 ubat 315).
Bkz. Osm anl ve K a n u n -i Esas Gazeteleri, Meveret, no.29, s. 3. M atb u a t- Cedide, Osmanl, no.9, 1 N isan 1898-9 Zilkade 1315, s. 8: ...M am a fih bugn teessrm z b ir derece tahaffiif etm idir: (S ada-y M illet), (O s m a n lIm z a , h ey e t-i idare ve tah ririy esi de frkam za b ire r m uindirler.... K r. Sada-y Millet Osmanl Supplement Franais, no.5, 5 N isan 1898, s. 4. Tekilt m u h ab eratn C enevre m erkezi ile yapm aktadr. Bkz. K adri Beyin, 2 M art 314 ta rih li m ektubu, A rkivi QSndror, 19/135/117/783.

296

m*3 6 ve hkm Osmanl ynetimince byk bir memnuniyetle karlanarak, bu kimselerin stanbula iadeleri talep edilmitir,6 3 7 Bunun zerine gazete, do kuz numaral ve 1 Mays 1838 tarihli son saysyla yayn faaliyetini durdur mak zorunda kalmtr. Temonun faaliyetlerini byk bir endieyle izleyen ynetim, Necib Mel hame araclyla onu durdurmaya almsa da; kendisi, bu vesileyle kart t olayla, kamuoyundaki prestijini kuvvetlendirmitir. 3 8 Fazla nemli olmayan Romanya'da Cemiyet faaliyeti bu ekilde geliir ken, eylemlerin asl nemli ksm Bulgaristanda gerekletirilmitir. Filibe de, Cemiyet ile irtibatta bulunan*4 9 Ali Fehmi Bey, Muvazene dergisini yayn lamaya balamtr. Bu dergi de aynen Temonun gazetesi gibi Jn Trkler ile olan irtibatn ince bir anlatmla belirtmektedir .6 4 0 ehirde faaliyetin a rt mas zerine Saray blgeye hafiyeler gndermi, ayrca bu dergi ve Sofya da paralel yay faaliyetinde bulunan ttifak gazetesini, matbaalarm satm alarak kapatmaya alm; fakat, baarya ulaamamtr .6 4 1 Gene, frka aleyhine vaazlar vermek zere Bulgar Mslmanlar nezdine hocalar gnde rilmitir.8 Bu kimselerin etkisi ve muhafazakr gruplarn da aktiflemesi so
(836) H avdis-i Dahiliye, Sada-y Millet, no.9, 1 M ays 1898-10 Zilhicce 1315, ss. 1-2. Rom en hasnn konuya bak ve tep k ileri iin bkz. Explusarea hi C ad ry -B ey :Svom despre expulsare. Epoea, 23 N isan 1898, O nou isp ra y a d -lu i D .Sturdza, Tim pui, 23 N isan 1898. G azete son saysnda, sta n b u l'd a baslam ayan J n T rk eilim li kitap larn m atb aalarn d a ucuz ola ra k baslacam belirten b ir de iln verm itir. Bkz. ln, Sada-y M illet , no.9, s. 2. BBA-BEO/Hariciye m ed , 157-5/13, 62, (7 M art 314~Bkre:39). C enevre m erkezinin b u gelim elere tepkisi iin bkz. Les Jeunes T urcs et la Roumanie.- Osmanl Supplement Franais, no.10, 5 Ocak 1899, s. 7. Temo kendisine sataan M elham ey i delloya davet etm i ve onun kam as ile by k b ir sem pati toplam tr. Bkz. A vne-i H avene-i ehriyrden M elham eler, Osmanlt, no.21,1 T erin-i evvel 1898-15 C em aziylevvel 1316, s. 6/n. G azetede u ilgin m esaj dikkati ekiyor: Ak M ektublar: Mamum B eye: Em in olunuz. T eekkrler. Muvazene , no.11, 5 T erin-i san 313-22 R ebiylevvel 315, s. 4. Bkz. H avadis-i H ariciye,s Muvazene, no.23, 28 K nn-i evvel 1313-18 R a m azan 1315, s. 4: Gen T rk ler M em alik-i Osm aniyede slahat icrasn ta leb m aruzunda dv el-i m uazzam a m inisterlerine m racaat etm ilerdir. V erdikleri beyannam enin b ir su retin i gazetelere dahi gnderm ilerdir. (rav o n k ) gazetesi aynen dere etm idir. Biz n ak l ve iktibas edemeyiz!. B ulgaristan Havadisi, Muvazene, no. 11, 5 T erin-i sn 313-22 R ebiy levvel 13-15, s.2, Ak M ektublar: ttifa k Gazetesi S ah ib -i K em letperverlerine,* Muvazene, n o .ll, s.4. ttifa k gazetesi iin Osm anl ynetim inin tepkisi iin bkz. BBA-BEO/Bulgaristan ve ark Rumeli Hlsa Defteri (43), 942-60/6, 888-244, (17 M ays 314) A. MTZ (04) DH 1314 4.G. Havadis, O sm anl, no., 1 u b at 1898-8 R am azan 1315, s,8. M ahall ga zeteler ayrca hafiyeler de geldini iddia etm ektedirler. Bkz. Bulgaristan H a v a d i s i , Muvazene, no. 16, 10 K n n-i evvel 1313-28 Receb 1315, s. 2.

(637)

(638)

(639)

(640)

(641)

(642)

297

nucu; bir sre sonra; Filibede bir kahveye Ali Suavinin resminin aslmas nedeniyle byk bir atma km ve resmi yapan Yunus Bekir Bey ile di er Jn Trkler Makedonya komitesine snmak zorunda kalmlardr.4 3 umnuda daha evvel aan ve Cemiyetin yaynlarn okutan Mill Trk K raathanesinin6 4 4 yarara, Vidinde Haan Azz Bey ve arkadalar ta ra fndan ayn amala efkat adyla bir kraathane almtr.6 4 5 Mustafa Ragb Bey; Rusuk, Vidin, Mecidiye geni iinde hem seyyar memurluk ve hem de propaganda grevini stlenmi; kendisinin stanbula iadesi iin yaplan tm uralar baarszlkla neticelendii gibi,6 4 8 Vidinde mekteb muallimliine devam da nlenememitir.5 4 7 Osmanl ynetiminin; Rusuk merkezini rgtlemesinden byk rahatsz lk duyduu Ahmed Zeki Bey,0 4 8 ayn kentte faaliyet gsteren Makedonya Komitesi delegesi Avukat Dokof ile beraber, Sofyada tertiplenen Osmanl aleyhtar mitinglere katlm ve burada irad ettii nutukta Jn Trklerin amalarm izaha gayret gstermitir.6 4 9 Kendisini bir sre sonra Balkan adl bir gazeteyi nerederken gryoruz. Bu gazete de Jn Trkler ile olan iliki leri konusunda son derece tutarl bir davran iindedir.8 9 0 Rusuk merkezinin Cenevre ile olan muhaberat gznne alndnda5 5 1 gazetenin Paris ile ilgi
(643) Y unus B ekir K ayseri, Filibeden M ektub;E rbb-i nsaf ve V icdann N azarg h - b ret ve M erham etine M aruzdur, Osmanl, no.39, 1 Tem m uz 1899 -22 Safer 1317, ss. 6-7. Teekkr, M everet, no .18, R ebiylevvel 1314-8 E yll 108, s. 6. BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 5, (1 M art 314-Vidin:2), BBA-BEO/ Hariciye m ed, 158-5/14, 753, (4 M ays 314~Komiserlik ta h rira t su reti). F aaliy etleri iin bkz. BBA-BEO/Hariciye m ed, 157-5/13, 267, (2 T erin-i evvel 313. B kre S efaret-i Seniyesi Tahrirat:205-K om iserlik ta h rira t), G eri getirilm esi iin yaplan teebbsler iin bkz. BBA-BEO/Bulgaristan Muharrerat Defteri, (90), 965-60/29, 770-267, (6 T erin-i evvel 313), B B A BEO /Bulgaristan Komiserlii Gelen, 672-24/1, 91, (15 M ays 313), 175, (19 Tem m uz 313). BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 2671. BBA-BEO/Bulgaristan Muharrerat Defteri, (90), 965-60/29, 1115-4621, (11 ub at 312). (R usuk Tccar V ekleti Yazs). BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13, 2917, (25 T erin-i evvel 313-Ruseuk T ccar V ekleti T a h rira t S u reti), 3036, (4 T erin-i sn 313), 3159, (16 T erin -i sn 313). B urada da Jn T rk C em iyetinin faaliyetinden tam am en yabanc b ir gz lem ci gibi bahsedilm esi b u n u gsteriyor. Bkz. Havadis, Balkan1, no.6, 25 M ays [18]98, s. 2. M im zasyla R usuk m erkezinden-C enevrede Osm anl Gazetesi M diriyet-i liyesine, 22 K n n -i evvel 313, A rkivi Qendror, 19/93//27/227. N itekim , daha nce de bu blgeden resm m erci olan rksulu A hm ed nezdine m ek tu p lar gnderildiini gryoruz. Bkz. C enevrede A hm ed Bey E fendiye imzasz m ektup, 18/30 H aziran 313, A rkivi endror, 19/127//34/5. D a ha evvel giritii faaliy etten sz edilen ressam Y unus B ekir Bey, B ulga ris ta n dan tard ed eld ik ten sonra C enevreye gelerek bu m erkez hakknda

(644) (645) (646)

(647) (648) (649)

(650)

(651)

298

sinin olmadm belirtmek mmkndr. Ama belirtildii gibi, gazetede b konularda herhangi bir yoruma rastlamann imkn yoktur. Yayn organ ma hall sorunlar zerinde durmay tercih etmektedir. Rusuk mfts aleyhine alan kampanyay destekleyen gazete,0 5 2 bunun yamsra yaynlar ile Rusuk Tccar Vekili Halid Bey aleyhindeki oluumlara da yardmc olmutur.85 3 Bu faaliyetleri zerine mutasarrf ve mdde-i umum tarafndan ar lan Ahmed Zeki Bey, gayr- resm ekilde uyarlmtr.6 5 4 Buna ilveten; Os manlI ynetiminin gnderdii kimseler araclyla gazete aleyhine kkrtlan Rusuk Mslman halk, gazete sahibi ve gazetesi aleyhinde gsteriler yap mlardr.655 Osmanl ynetimi bu durumu destekleyici giriimlerle, birok defa Bulgar ynetimine bavurmu ve gazeteyi nlemek iin her teebbs yapmtr.85 0 Sonuta, kar karya kald youn basknn zorlamas ile, Ahmed Zeki Bey gazetesini kapatmak zorunda kalmtr.65 7 Varnada; komite, abalarn Tccar Vckinin grevden alnmas kam panyas zerinde younlatrmtr. Bu faaliyete geni apta katlm salan m ve Osmanl ynetimi durumdan ok rahatsz olmutur.6 5 8 Komite yelerinden Rza, Sleyman ve Cenevreye gelerek merkez yayn organ Osmanlnm mrettibliini stlenen Nazmi Beylerin aleyhte tezahrat

u grleri belirtm itir: ...B urada m erci-i um um im iz olan (Osmanii ttih a d ve T erakki C em iyeti)ni gayet m terakki buldum .... Bkz. Aynen V araka:R essam K ayserili Y unus B ekir E fendin in V arakasdr, O sm anl, no.44, 15 E yll 1899-1 Cem aziyl evvel 1317, s. 5, (652) A -F , V araka:R uscukda A hm ed Zeki E fendiye, B alkan 1, n o .4 ,11 Mays [18198, s. 2. <653) B alkan 1, no, 4, ss. 1-2. (654) BalkanK no.4, s, 1, B ulgaristan H avadisi, M u vazene, no.44, 26 H aziran 1314-17 Safer 1314, s. 2. {655) B B A -B E O /B u lgaristan K o m iserli i G elen, 672-24/1, 111, (9 H aziran 314) ve 115, (11 H aziran 314). (656) Bkz. B B A -B E O 'B ulgaristan v e ark R u m eli Hlsa D efteri, (43), 94260/6. 360-1184-1201, A.MTZ (04) HR 1316 1.30, 111/332, (15 H aziran 314), A.MTZ (04) DH 1316 2.2, 115/333 (11 H aziran 314), A.MTZ (04) DH 1316, 2.4, B B A -B E O /H a riciye m ed , 158-5/14, 671, (28 N isan 314). (657) B u konuda yayn lan an b ir kitapta, gazetenin ik i ay on yedi gn devam edebildii ve 30 Tem m uz 1898 de faaliyetini du rd u rd u u belirtiliyor. Bkz. sm ail H akk Tevfik Okday (d er.), B ulgaristan da T rk B asm , Basn Yay. G enel Md, y.y; t,y, ss. 21, 38-39. (658) Bkz. B B A -B E O /B u lgaristan v e a rk R u m eli H lsa D efteri, (43), 942-60 /6, 741-286, (13 K n n -i evvel 1314), A.MTZ (04) HR 1316, 8.26, 742-287, (13 K n n -i evvel 314), A.MTZ (04) HR 1316, 8.20, 752-237, (12 K nn-i evvel 314), 777-3243, (30 K n n -i evvel 314), A.MTZ (04) HR 1316, 8.26. ok sayda lem a ve eraf b u dilekeyi im zalam lardr. 299

yaptktan sonra, Tccar Vekleti binasna saldrarak camlarn krdklarn da, daha sonra bu ahslar hakknda dava almasndan anlyoruz.65 9 Mahall yayn organlar faaliyetlerini o denli younlatrmlardr ki; Os manh ynetimi, bu blgede muhafazakr eilimleri dile getirerek, Jn Trkleri eletiren gazeteleri dahi yasalda maya balamtr.8 6 0 Bu tekiltn dier bir baars da, merkez yayn organ smanhy, s tanbulun tm engelleme abalarna ramen,6 8 1 dzenli olarak blgeye geti rebilmesidir.6 6 2 Bu gazete barakalarda halka okutulmakta6 3 ve zellikle Ruscukda rahatlkla satlmaktadr.6 6 4 lgin bir gelime olarak; Rusuk Make
(659) (660)
B B A -B E O /B u lgaristan v e ark R u m elin n M u harrerat D efteri, (91), 986-

60/30, 578-81, (4 M ays 316). Emniyet, H a m iyy et, B e d rik a -i S el m et iin szkonusu olan bu du ru m iin bkz. B B A -B E O /B u lgaristan M asasnn T ezk e re K a y d D efteri , (73), 959-60 /23, D ahiliye N ezaretine, 857/410-417, (7 T erin-i sn 312), 49/480, (19 Tem m uz 313), B B A -B E O /B u lgaristan Hlsas, (41), 941-60/5, 1650-846, (13 Tem m uz 313), A.MTZ (04)DH 1315, 2.25, 208-573, (31 Austos 313), A.MTZ (4)DN 1315, 4,14. Bu arad a en ilgin bir d u ru m J n T rk ler ta rafn d an ynetim in szcs olarak kabul edilerek en ar eletirilere m arz b rak lan G a yret' in yasaklanm asdr. B u eletiriler iin bkz. B ir K rd [A bdullah C evdet], [G ayret Gazetesi], K a n u n -i Esas, no. 11 (kinci S e n e), 16 M art 1314, s. 1. Y asaklanm as iin bkz. B B A -B E O /B u lg a rista n T eza k ir D efteri, 957-60/21, 429, 429, (20 H aziran 311), D aha sonra yanlln an lalarak yasaklanm a k a ra rn n k aldrlm as iin bkz. BBA^-BEO/Dahi liy e G iden, 97-3/46, 348(m m tazeden), (31 M art 314). zel olarak F ilibe deki youn neriy atn uyandrd endieler iin bkz. B B A -B E O /V G G {2 ), D eva ir M M m m e:6(D ah iliye): 1347, 476-12 Nisan 313, Devir:117/12511 ve B B A -B E O /V G G (2 ), S a daret M him m e K a lem in e M ahsus J u m a ld ir -A d e : (5):1298, 476/ra M azbatas. G ayret gazetesinin kendisi hakkm daki y asak lam a k a ra rn anlam sz b u larak protesto etm esi iin bkz. Beyn- Hal. G ayret % no.241, 15 .M art 1316-27 Zilkade 1317, ss. 1-2 v.d. Bu konudaki abalar iin bkz. B B A -B u lg a rista n K o m iserli i G elen, 67224/1, 386, (22 K n n -i evvel 313-186/Em irnm eye C evab), B B A -B E O /B u l garistan Muharrerat. D efteri, (90), 965-60/29, 954-3325, (10 K nn-i ev vel 313). Bu konudaki faaliyetlere rnek olm ak zere son vesika aynen v e rilm itir. Bkz. B. XXVI.
B B A -B E O /B u lgaristan v e ark R u m eli Hlsa. D efteri, (43), 942-60/6,

(661)

(662) (663)

409-1092, (26 K nn-i sn 313).

B B A -B E O /B u lgaristan Hlsas. (41)-941-60/5, 3570-1019, (28 K n n -i ev

vel 313), A.MTZ (04) DH 1315, 8.16, 954-3325, (10 K n n -i evvel 313). A.MTZ (04) HR 1315, 7.29, B B A -B E O /B u lg a rista n K o m iserli i R eft, 67724/6, 186-899, (10 K n n -i evvel 313), B B A -B E O /B u lg a rista n M asasnn T ezk ere K a y d D efteri, (73), 959-60/23, 386-1019, (28 K nn-i evvel 313). (664)
B B A -B E O /D a h iliye G iden, 96-3/45. 3101, (m m tazeden), (28 K nn-i e v

vel 313). 300

donya Komitesi liderlerinden Kapef, komite barakalarnda OsmanlInn okun masna yardmda bulunmaktadr.6 9 3 Nihayet merkezin emriyle Ruscukda en nemli eylemde bulunulmu ve Rusuk Mfts aleyhine, Rusuk Camiinde bir toplant tertiplenmitir. Mer kez yayn organ :
...Bulgaristan'da mtemekkin Mslman'lardan iki bin ehl-i iman yni dinibtn hayrhh Mslman Rusuk Camiine toplanarak Rus uk Mfts aleyhinde bir miting yapmlar, yni bir meclis-i me veret akdeylem-iler. Evkaf- slmiyeyi m ahv harb eyleyen bu gaddar-1 binsafm azlini, taht- muhakemeye alnmasn taleb eyle milerdir. Vakt-i saadet de mehnm umur-i millet in umum Ms lmanlar camilere toplanub miivere ederlerdi, tslmlar, smet-i Peygamberye itbadan fari olduktan gnden beri bu gibi umur-i hayriye de vdi-i insyna atlm idi

durumu byk bir memnuniyet ve Mslmanlk dersiyle anlatarak, hem eyle min baarsn kutluyor, hem de bu blgeye ynelik yayn faaliyetindeki dei ikliin de ilk ak iaretini gsteriyordu. Bir sre nce Cenevre merkezi; kendisine, yabanc ynetimler tarafndan idare edilen merkezlerden gelen ok sayda mektupta belirtilen bir hususa; yni mahall Jn Trkle kar geleneksel evrelerin tepkisine kar da; benzeri bir tutumu ortaya koymutu :
...Bosna Hersek, Bulgaristan, Kbrs gibi ecza-yt mernalik-i Osma niye den iken ecnebi idareleri altna giren memleketlerde mukm ih tiyar Mslman'lara: itdik ki iinizden bzlarmz bizim efkr- ne riyatmz takbih ve bu drl hareket ve neriyatn eriata adem-i muvafakatim iddia ediyormusunuz. Mslmanln mezaya-y mhtmmesinden biri de hakk keml-i insaf ile teslim etmek, hak sz, hakdr diye dermeydin olunan her sz p-i nazar- te d k ik v e insa fa almakdtr. Mslmanln esas nakle deil akla msteniddir. Ms lmanlk nakl zerine messesdir diyenler cahildirler.,.^ (865) Bu ahsn yardm iin bkz. BBA-BEO /Hariciye med, 157-5/13, 3325, (1 K nn-i evvel 313-Ruscuk Tccar V ekleti S ureti, lgin olarak Osmanl ynetim im endielendiren (bkz. BBA-BEO/Hariciye med, 157-5/13,3482, (15 K n n -i evvel 313-Ruscuk) Yorgi K apefin dav ran larn n m erkez yayn organnca eletirilm esi ve ona k u rtu lu u n O sm anlclkta olduu yo lu n d a n asih atlar verilm esidir: ...B yk, serbest, h r b ir im p arato rlu k d a hilinde yaam ak, u fak b ir id a re -i m m tzeye m lik olm akdan b in k a t fa ideli olduu e rb b - izana h a deildir... Bkz. M akedonya Komitesi, Osmanl, no.29, 1 ubat 1899-15 R am azan 1316, s. . Tebir ve bret, Osmanl, no.29, s. 7. M ektib:Tarafm zdan Ak M ektub, Osmanl, no.11,1 M ays 1898-11 Zil hicce 1315, s. 3. Buna p aralel olarak R usukdan m erkeze gelen m ektuplarda ...O sm anl ttih a d ve T erakki C em iyeti[nin] v ata n ve m illet bahusus 301

(866) (667)

Daha sonra merkeze gelen :

...Bey aalar... ta ezelden hak dedim, iman getirdim, eyvah ki sz lere senelerden beri kfr etdim, kfir szne uyma anlar zndklar dr nasihatyla size yz evirenleri sizden yz evirtdim, ah ne halt yedim, ne etdim de size isyan le Hakka si oldum... Anlald Bey ler aalar, bu padifda , fikr, yrek kalmam, iman kalmam, s lama itibr deil azck acma bile kalmam...*5 * Molla mektuplar, bu abalarn fazla boa gitmediini gsteriyor. Btn bunlarn amac; kukusuz, din eletiriler ile etkileyebileceklerine inandklar blge halkna kar, balangtaki Jn Trk tavrn hissettirmemektir. Nitekim bir sre sonra, Msr ubesi tarafndan karlacan greceimiz Hak gaze tesine de slm yayn yaparak kendilerine ynelik eletirilerin nne geme si direktifi verilmesi, bunu bize aklamaktadr.6 * Balkan tekiltnn bu abalarnn yannda, Osmanl Avrupas dahilindeki Cemiyet faaliyeti ok snk kalmtr. Daha evvelce Dradan Cemiyete ol duka nemli balar yaptran8 7 0 ve Temonun da etkili olduu Arnavutluk blgesinde faaliyet gsteren Dervi Hima araclyla, burada bir kk te ekkl oluturulduu grlyor. Bir Cemiyet muhaberatnda iki mracaat ad resi bulunan Dur a zzo (Dr a) dan bir mektup geldii, imzann Sadk Arslan bin Kaplan olduu; fakat, vaktiyle kendisine merkezden verilen emirlere g re hareket eden bu memurun, iki kiiden hangisi olduunun anlalamad belirtiliyor.6 7 1 Gene merkez vaym organnda yaynlanan Arnavutluk mektupla r, bu gelimeyi ve blgede Cemiyete duyulan sempatiyi teyit ediyor.6,2

(668)

(669)

(670)

(671) (672) 302

n- hilfetin m uhafazas in tekil edilm i... bir cem iyet olduu b e lirtilm ek ted ir. Bkz. M ektub: R usukdan, Osmanh, no.6, 15 ubat 1898-24 R am azan 1315, s. 4. Dei O rm anl, B ir Molla: K stenceden. Osmanl, no,24, 1 T erin-i sn 1898-1 Receb 1316, s. 8. Blgede ynetim i eletiren b ir hoca da il-y h a k ik a t in lem am za ne gzel b ir n m n e-i imtisl! olarak gsterilm ek tedir. Bkz. lemamza, Vaizlerim ize N um ne-i mtisal, Osmanl, no.32, 15 M art 1899-3 Zilkade 1316, s. 8. A hm ed Bedev K uran, nklp Tarihimiz ve ttihad ve Terakki, s. 128de shak S k tinin, T unal H ilm iye, 20 Eyll 1899 ta rih li m ektubu. Skti b u tavsiyeyi: ...B ulgaristandan gelen ressam Y unus B ekir E fendin in ve M uvazene M dr Ali Fehm i B eyin m talalar erevesinde yap m ak ta dr. M akbuz no. 1150, D ervi H im a vastasyla D raedan, 58 F ran k , 23 K nn-i sn [18]97, Cem iyetin P aris ubesi Sandkkr: D oktor Skti, Arkivn, endror. 19/62//109.2. T unal H ilm i B eyd e n -sh a k S k tiye, 3 K n n -i evvel [1898], A rkivi endror, 19/106-3//592/99. D aha evvel de b u ilginin grld A rn av u d lu k dan, (bkz. A rnavudluk-

Bunun dnda zikredilmesi gereken bir hareket, Cemiyet ile ilikisi bulu nan Avukat Nuri Beyin Yanyada yazd ve datmn yaparken yakaland Kukuk- Milliye ve ahsiye adl bir risle hazrlamasdr.6 7 3 Hkmet; bu rada olduu gibi, Avrupa merkeziyle irtibat olan ve Manastr "da da bir Ko laas ile muhaberat bulunduu anlalan brahim ve Hac Haan Beyleri de Selnikde ele geirmitir.6 7 4 Selnikde gerek Avrupada yaynlanan Jn Trk, gerekse yasaklanan yabanc gazetelerin ehre ok rahat girdii ve kahvelerde aka okunduu yolundaki ihbarlar zerine; bu blgedeki de netim skatrlmtr.6 7 5 Merkez yayn organnn srekli olarak gnderildi i ve bu gazete paralelinde faaliyet gstermeye alan Yeniehir Belediye Bakan Haan Bey ve Yaasn Hrriyet isimli bir risaleyi propaganda iin kullanan Binba Sleyman Efendi de; kt sondan kendilerini kurtaramamlardr.67 6 Blgedeki son hareket; gene Temo tarafndan gerekletirilmeye all mtr, Temo, blgede Cemiyetin almalarn daha kolay rgtlemek iin bir maarif cemiyeti kurmu; lke dahilinde de faaliyet gsterebilmek iin, kuru luun velinimet-i zm- evketmeb efendimiz hazretlerinin himayeleri al tnda siyasetden ri olarak faaliyet gsterecei aklamasyla, eitli valilere bavurmutur. Ancak, valilerin Saraya sormadan bu tr hareketlere kalk
dan, Meveret, no.23, 23 T erin -i sn 1896-27 Cemaziylhr 1314, ss. 4-5) H eyet-i ctim aiye-i O sm aniyenin v asta-i neriyat olan O sm anl ttih ad ve T erakki C em iyeti... eklinde an latm lar ieren m ektuplara bir rnek o larak bkz. A rnavudluktan M ektub-u Mahsus, Osmanl, n o .l5,1 Temmuz-1898-10 Safer 1316, s. 3. (673) M ehm ed K m il B eyaen -Y an y a V ali ve K um an d an l n a, 83/10 K n n -i sn 313, Y anya Vali ve Kumandanlyla Muhaberata Mahsus Defterdir, no.54, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/139-56/139/XVIII. Selnik T icaret M ahkem esi zsm dan tf B eyden, 456/15 N isan 314, Me

(674)

murin-! Mtefarrikaya Mahsus K ayd Defteridir, BBA-Yldz Esas Evrak,

36/139-84/139/X X . (675) Selnik stinaf Ceza Reisi tf Beyden-M abeyne, 390/17 ubat 313, A yn kiinin dier b ir ih b a r zerine de A hm ed Rza ile m uhaberede bulu n an Dedeaa m u tasarrf H azm Bey su yzne karlm tr. 778/26 Tem m uz 314. bid, Golosda T elgraf M fettii N iyazi B ey'den-M abeyne. 413/23 ubat 313,

(676)

Memurin-i Mteferrikaya Mahsus Kayd Defteridir, B B A -Y ldz Esas E v rak, 36/139-84/139/XX. T u tuklanm alar, soruturm ann geniletilm esi ve
dier baz destekilerinin yakalanm as iin bkz. nc O rdu-yu H m yn M iriyet V ekletinden -M abeyne, 46/15 M art 314, 50, 21 M art 314, M ir H seyin Fevzi, nc O rdu-yu Hmyn Miriyet-i Celilesiyle Muhaberata Mahsus Defterdir, no.18, B B A -Y ldz Esas Evrak, 36/2470-11 /147/X V I, ve Dm ekede M iralay sm ail Beyden-M abeyne, 19 M art 314 (no.4) ve S elnikde Binba M ehm ed Ali Beyden-M abeyne, 7/21 M art 314, M emurin-i Askeriyeye Mahsus Altnc Muhaberat Defteridir, no.53,. B B A -Yldz Esas Evrak, 36/139-43/139/XVIII. 30&

malar imknsz olduundan, hareket yurt iinde hedeflenen amaca ulaama mtr.677 Bylece Osmanl ynetiminin uzun sredir yaygnlndan tela kapld Bulgaristan8 7 ve dier Balkan tekiltnn yabanc gzlemcilerce de ilgiyle karlanan geliimine karn;679 Osmanl Avrupasmda faaliyetin olduka zor lamas arzulanan durumu nlemitir. Balkan tekilt; ancak, bu bige ile temas saland zaman bir anlam tayabilirdi. Bunun dndaki faaliyet ise; iktidar deiiklii asndan kendi kendini tatminden te bir anlam tama maktayd. Balkan tekiltnn yamsra; fiil Osmanl hakimiyetinin bulunmad bir dier blge olan Kbrsta da, bilhassa Hoca Muhiddin tarafndan balatld n grdmz gelimeler srmtr. Ekim 1897den itibaren burada grevi, Doktor Burhan Bahaeddin Bey st lenmitir. Kendisi bu tarihten itibaren Msr ubesi kanalyla merkez ile te masa gemi; bata Cemiyet tarafndan tercmesi yaynlanan -Guii!ame Tel tercmesi olmak zere; eitli neriyatn datmn yapmtr.63 0 Ancak, Kb rsta da aleyhte faaliyet bir hayli glenmi ve Burhan Bahaeddin Bey*m ifadesine gre; baz ahslar Sultanm iltifatlarna mazhar olabilmek iin, Cemiyet aleyhtarlm gsteri ekline sokmular;6 8 1 daha sonra ise, adadaki ube mensuplarna kar anaristlik sulamalarnda bulunmulardr.2 Fa aliyetin nisbeten daha az olduu Kbrs iin de; Balkan tekilt iin belirti len hususlar tekrar etmek gerekmektedir.

AVRUPA MERKEZNN 1898 SONU FAALYETLER VE SARAY LE UZLAMA :

Yeni merkez yayn organnn kndan itibaren balayan hareketlilik; yaklak on aylk bir faaliyet sonrasnda; yerini tekrar mitsizlie brakm t. Cemiyet ii ilikilerde; artk klsik hale gelen Ahmed Rza Bey e anla mazlk; darya hissettirilmemekle birlikte; olduka fazlalamt. Yurt ii ubeler ve sempatizanlara, ynetim ar darbeler indirmekteydi. Msr ube si ile ilikiler tamamen kopmu, hatt karlkl dava ama zorunluluu do
(677) Tem on u n gnderdii yaznn b ir su reti C ezair-i B a h r-i Sefid Valisi bidin Bey ta ra fn d a n S aray a iletilm itir. Bkz. 77/6 K nn-i evvel 314, C e za ir -i B a h r-i S efd ile M uhaberat K a y d n a M ahsusdur, B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/139~46/139/XVIII. Bu yaz aynen verilm itir. Bkz. B. LHTVTI, B B A -Y [S a d a re t H usus M arzat, 7 N 1314/no.2174. A lm anyann B ulgaristan Bakonsoiosluundan-D ilerine, Sofla, 26 E kim 1899 (pr. 29 E kim 1899, p.m ), no.97, A.12746, A u sva rtig es A m t: 732/3, die Ju n gt rken , 198 (Bd. 1-2). B urh an B ahaeddin B eyd en -sh ak S k tiye, Lefkoe, 19 T erin-i evvel [18]97, A r k iv i endror, 19/106-1//212/495, B urh an B ahaeddin B eyd e n -sh a k S k tiye, Lefkoe, 3 ubat [18J98, A r k iv i Q endror, 19/10S-1//497/59. B urh an B ahaeddin Beyden -sh ak S k tiye, 9 N isan [18]99, A r k iv i Q en d ror, 19/106-1//205/501.

(678) (679)

(880) (681) (682)

:304

lltlIH llU ltftlIllllH IIIII.............. ..................

mutu. Darbe giriimlerinden herzamanki gibi sonu alnamad; gibi nemli miktarda para da, bu faaliyet iin sarfedilmiti. Tek olumlu gelime, Bal kan tekiltnn yapt hareketler olmakla beraber; belirttiimiz gibi; bu nun da iktidar deiiklii asndan pratik bir faydas bulunmamaktayd. Bu durumda Cemiyet, Sarayn kendileri ile yeniden temas kurma faali yetleri ile ilgilenmeye balad.8 Her ne kadar merkez yneticileri, Saray memurlaryla pazarla oturma nedeni olarak; stanbulun srgnleri bir koz olarak kullanmasn ileri sryorlar8 3 4 ve bu kimselerden gelen ackl mek tuplar durumu teyit ediyorsa68 5 da, olay ok boyutlu zelliklere sahiptir. Yaplan pazarlklarda; Osmanh hkmeti bilhassa en nemli yneticiler olarak kabul ettii shak Skti, Tunal Hilmi ve Abdullah Cevdet Beyleri, hareketten uzaklatrma yntemini izledi. lk olarak; Cemiyetin, n art ola rak istedii Trablusgarb ve Fizandaki tutuklularm serbest braklmalar yo lunda; 14 Temmuz 1893 tarihinde irade kt. Bu iradelere gre, tutuklular bir daha byle faaliyetlerde bulunmayacaklarna dair yemin edecekler ve bunun karlnda serbest braklacaklard.6 8 8 Durum derhal ubeler tarafndan mer kez ynetimine iletildi ve ynetim de bunu olumlu bir gelime olarak kabul

.(683)

M elham e b u konuda yayn faaliyetinin balam asndan itib aren youn fa aliy ette bulunm u ve bilhassa Doktor A bdullah Cevdet B ey[e]m usallat ol...m utur. Bu faaliy etler iin bkz. Parisde M nteir C eraid-i M utebered en (La D iplom atie) Gazetesine stanbul M uhbiri T arafndan Y azlan M ektubun Sureti, Osmanh , no.9, 1 Nisan 1898-9 Zilkade 1315, ss. 6-7/n. (684) [A bdullah C evdet], Teessf m Edelim ftih ar m?, Osmanl, no.24, 15 T erin -i sn 1898-1 Receb 1316, s. 2. (685) U zun dnem dir yaplan bu m racaatlara tip ik b ir rnek iin bkz. M. Sam im B ey'd en -g erafed d in M am um ye, 27 M ays ?, A.rkivi Qendror, 19/135 //226/1 <(6RS) Bkz. BBA-radc-Husus, S afer 1316/no.34-167 ve BBA-rade-Husus, Safer 138/no.69-308. Ancak, bu irad eler tam anlam yla uygulam aya konm am ve ynetim ta rafn d an tu tu k lu la rm T rablusgarbda dolam alarnn salan m as olarak k ab l edilm itir. Ancak, bu uygulam a dahi yabanc tem silci ler ta ra fn d a n Sarayla, Jn T rk P artisi arasndaki ilikilerde cidd bir detant* o larak yorum lanm tr. Bkz. F ran sann T rablusgarb Konsolosluundan-D eleasseye, 37/Tripoli, 2 Tem m uz 1898, Affaires etrangeres-Nou velle Serie-Turquie, V olJI(1898), s. 86. K r. T rablusdaki A lm an V ice-Consulnden-D ileri B akanna, Tripoli, 4 Tem m uz 1893(pr. 17 Tem m uz 1898, p.m ), no.204, A.8359. Auswrtiges Arat, 732/3, die Jungtrken, 198(Bd. 1-2). <687) Son H aber,? Osmanl, no.16. 15 Tem m uz 1898-15 S afer 1316, s. 8: ubelerim iz yazdlar rCemiyetimize m ensubiyet m aznuniyetiyle m ahbus ve m enf olan m asm inden p ek az ksm nn sebilleri ah iren h km et tarafn d an tah liy e olunm aa balam tr. M am afih u ic raa tn d a ire-i h k m m l henz .m echldur.s. C em iyetin p azarlklara n koul olarak tu tu k lu la rm braklm asn ileri s rerek balam as ubelerinden kendisine gelen bu alan daki istek lerd en k ay n aklanm aktadr. Nitekim , T rablusgarb u besinin fii l lid eri d u ru m u n a getiini grdm z M ehm ed Reid B eyin daha yeni nferkez yayn organn yaynlam aya balam asndan itib a re n bu konudaki 305

kinci aamada; bu kez Saray memurlar, Cemiyet ilerigelenierins bir teklif paketi sundular. Bu pakette, shak Sktinin Bombay, Abdullah Cev detin Paris, Tunal Hilminin Bkre veya Begrad Sefaretlerinde grevlere getirilmelerini ve dier Jn Trklerinde; benzer hizmetlere sevkedierek; muhalefetten uzaklatrlmalarn ieren hkmler bulunmaktayd.6 8 3 Doal olarak amalar hareketi brakmak deil de; finansman sorununu zmek ve tutuklu yelerini kurtarmak olan Cemiyet yneticileri, bu teklifi reddettiler. Zaten kendilerine; bu konuda kan sylentiler zerine, matbaa nn hibir surette satlmayarak, yaynn durdurulmamasn isteyen mracaat lar yamaya balamt.6 9 Bu sefer pazarlklarn nc aamasna geildi. Saray memurlar Cemi yet idarecilerine; merkez yayn organnn kulland lisann yumuatlmas karl olarak, bir anlama yaplmasn nerdiler. Komite ise; bunu byk bir fedakrlk olarak algladndan,6 0 0 pazarlk beklenenden zor oldu. Niha yet 21 Austos 1898 tarihinde bir irade ile sorun zld. Abdullah Cevdet, s hak Skti ve Tunal Hilmi Beye mr boyu olmak kaydyla ayda on ikier lira maa balanyor;6 9 1 buna karlk, bu kimseler yayn lisann yumuatma y kabul ediyorlard. Maalarn denmesinde baz aksaklklarla karlaldy sa da, Eyll bandan itibaren szkonusu mebl komite liderlerine denmeye baland.6 9 2 Ancak, szkonusu paralar almaya baladktan sonra; Osmanl ynetimi temsilcileri, aslnda fiil hibir deiikliin olmadn Saraya bildirmeye ba ladlar. Mnir Paa konu ile zel olarak ilgilenerek, bir sre sonra maalar kestirdi.3 Yalnzca, Parise giderek grnte yayn faaliyetine ara vermi grnen Abdullah Cevdet Beye maa denmekte devam edildi.6 9 4
grleri m erkeze ilettik lerin i izliyoruz. Bkz. L,Lli[M ehm ed R eid jdenshak S k tiye, 18 K n n -i sn 1313, A rkivi Qendror, 19/108-4//20/1139. Bu ynetici dnda, efik E fendinin, T ulon veya Nice B aehbenderliine, Refik B eyin B erlin sefareti bakitabetine, zm irli M htedi rfa n S a dk B eyin bin be yz k u ru m aala stan b u lda M atbaa-i A m ireye ta y in leri ve N uri ile kil E fendilerin Rhone, Nevzad, Sib ve Cemil Efendile rin de P a risde yz F ran k m aala kontrol altn d a tahsillerine devam e t m eleri de pln n h k m leri arasndadr. Bkz. BBA-BEO/Husus rade- Seniye, 378-8/101, (9 Austos 314)/88428. Gzel b ir rnek olarak bkz. K .G d en -sh ak S k tiye, 14 Temmuz [18]98, A rkivi Qendror, 19/106-4//220/1335. ...O sm anlIn n tah fif-i lisan parasz olamaz m dedi. H ayr bu kabil d e ildir dedim . Esbab olm ak zera de pek ok eyler syledim. Bkz. Reid Beyden -sh ak S k tiye, 20 H aziran [18198, A rkivi Qendror, 19/100-6// 519/1834. BBA-rade-Husus, R ebiylhr 1316/no.24~372. A ksaklklar iin bkz. BB A -Y/Sadaret Husus Manlzat, 12 R 131S/no.S35. M nir P aadan-M abeyne, 12 T erin -i sn [18199, Paris Sefaretiyle Muha berata Mahsus Defterdir, BBA.-Ydz Esas Evrak, 36/2468/141/XII. bid, D urum ayrca A bdullah Cevdet Beye m ahsus m aa bordrosundan da anlalm aktadr. Bkz. P arts Bykelilii Arivi, D.287,

(688)

(689) (690)

(691) (692) (693) (694)

306

1898in son eylemi; merkez ynetiminin, kullandklar gazete lisann ye niden sertletirmesidir. Yalnzca Abdullah Cevdet Bey; grdmz gibi; ak biimde yaz yazmadndan para almay srdrd iin, duruma Osmanl temsilcilerinin herhangi bir mdahalesi de gerekleememitir. Bu tutumun rn olarak; nce, Midhat Pasa'nm katline ait ellerinde bulunan dokman lardan yararlanlarak yazld ileri srlen bir kitap hazrlanmtr.7 0 3 Bunu takiben cemiyet merkezi; tm ubeler adma (Umum:8 koduyla) btn vke lya bir ak mektup gndererek, kendilerini ynetime kar mcadeleye a rmtr.7 0 4 Bu ekilde bir yandan yeni pazarlklar iin materyal hazrlanr ken, dier yandan Saray darbecileri kalntlarna iaret verilmi olunuyordu. te 1899 gibi; Jn Trk hareketinin en kritik yllarndan birine, Cemiyet bu koullar altnda giriyordu. DAMAD MAHMUD PAANIN FRARINA KADAR JN TRKLK : Avrupa Merkezi : Osmanlnn bir senelik faaliyeti; Murad Beyin dnnden sonra, ba larda yeni bir hareketlilik salarken, daha sonra bu durum yerini zorluklara brakmt. Bu andaki vaziyeti anlatmak iin Cemiyet liderlerinden birisi val lahi cemiyet deil rezalet eklinde bir ifade kullanyordu.7 0 5 Gene izledii miz gibi; olduka endieye neden olan bir ekilde;7 0 6 ubelerle olan iliki za yflamt ve yurt iinde durum hi de uygun gelimemiti. Nihayet, pek ok yenin pazarlk konularyla megul olmas ve firar ederek harekete katlanlarn ounun ikinci snf Jn Trkler oluu; resm yayn organnda dahi bir yaz sknts durumunu ortaya kartmt. Makaleler, genellikle; ayn konu lar etrafnda dnp dolamaya balamt.7 0 7
olduunu iddia etmez isem de Abdlhamidi pek ziyade inciteceine emi nim .... Abdullah Cevdet B eyden-shak Sktiye, 4 Knn-i evvel [18] 98, A r k iv i Q endror, 19/106//181/1. (703)
Vn H orrible A ssasin at C om m is sur VO rdre Special du S u ltan A b d u l-H a m id II:A ssassinat de M idh at Pacha d A p res L es D ocu m en ts d e la Jeu n e T u r quie, Publie par Le Comite Ottoman dUnion et Progres, Imprimerie Rey

(704)

(705) (706)

(707)

et Malavallon, (Geneve:1898). Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti, Ak Muhabere:Merkezin EmriyleV kel-y Fehm Hazertna, O sm anl, no.26,15 Knn-i evvel 1898-30 Receb 1316, ss. 1-2. Aynen verilmitir. Bkz. B, LXXI. Abdullah Cevdet Beyden-shak Sktiye, Paris, 19 Knn-i evvel [18] 98, A r k iv i Q endror, 19/106//184/2. Bkz. Halil Muvaffakdan-Nuri B eye, tarihsiz [1898] mektup. ...Sekizinci u beden ine gnderdik diyorlar. Ben almadm. Sen aldn m ?... ki bu uk ube var, nlar da dalrsa halimiz ne olur... A r k iv i endror, 19/135 /85/24. Nuri B eyden-shak Sktiye, Cenevre, 10 Terin-i evvel [18]98, A r k iv i Q endror, 19/106-5//261/1635. Mektupta durum belirtildikten sonra gazete nin bu yzden yalnzca Tunal Hilminin makaleleriyle kmak zorunda kaldndan ikyet edilmektedir. 309

Jn Trk faaliyeti byle bir geliim izgisi izlerken, Sultan da ok nem sedii bu harekete kar artk kesin bir saldrya geme karar ald. 1899 y lnn hemen banda yabanc basnda Jn Trkler tarafndan hazrlanan ve Sultanm hayatna kasteden bir komplonun ortaya kartld; bunun zerine ok sayda tutuklamann yapld yolunda haberler yaynland.7 0 8 Ancak, Sa ray derhal bu iddiay tekzip etti. Byle bir hareketin hangi grup tarafndan gerekletirilmeye alld konusunda bilgimiz yoksa da; bu hareketlerin Sultanm Jn Trklere kar duyduu kukular arttrd kesindir. Sultan hcumunu bu sefer baka bir platforma kaydrmay uygun grm ve Jn Trk hareketine kar diplomatik taarruza gemitir. Bu noktadan iti baren; Jn Trklk olaynn;'artk, Avrupa diplomasisinin sorunlarndan bi risi haline geldiini gryoruz. Kaiser e gelien ilikilere gvenen Sultan. Alman diplomasisi bu alanda aka desteklemeye balamtr. Bu ise; devam l mracaat ettikleri ngiltereden umduklarn bulamayan Cemiyeti ok g durumda brakmtr. Mart 1899 da Alman yetkililerin bavurmas zerine, svire Elilii ak layc bir yaz ile :
...Bay Brennere lsvire Adalet ve Polis Dairesi Bakan, stan bulda Sultan m hayatna kar bir komplodan korkulduunu ve bu nun iin endie edilerek ilgili kiilerin kontrollerinin sertletirildii ni bildirdim. Btn bunlar daha nceden ortaya karld ve bu ka ra plnlar daha evvelce kefedildii iin yle ar sonular verme di ... 1 1 1

konu zerinde almalar yaptn bildirmiti. Doal olarak Cemiyetin bir yandan da srekli darbe imknlarn aratracak ekilde faaliyette bulunma s; kendisine kar bu alanda yaplabilecek soruturmalarda zor durumlara
(708) (709) (710) Turkey: From Our Correspondent, The T im es, 28 Ocak 1899, s. 7. Turkey: Through Reuters Ageney, T he T im es, 31 Ocak 1899, s. 5. P R O /F O . 78/4943 (various), da siyasal tutuklulardan, Cevdet, Raif, bra him, Behet, Ahmet Hazm, Hsni, Hfz, Misak, Hsni, Hafz Ali Hseyin Ali, Mesud ve Hac Abdullah imzalaryla kralieden yardm isteyen ve ha pishaneden gizlice gnderilmi bir yaz bulunmaktadr. Gene tutuklular ile ilgili, Sir Philip Currieden-Dilerine Constantinople, 3 Nisan [1898], no.207, de bu rica ile ilgili olarak Dileri Bakanlnn Th.S[anderson] im zal notu: Ufak birey yapmak mmkn mdr? eklinde ve S[alisbury] nin notu: Aktr ki. Majesteleri hibirey yapamaz biimindedir. Bkz. P R O /F .O . 78/4914. Berlindeki svire Eliliinin raporu, Berlin, 30 Mart 1899(vertaulich und persnlich), (Pera:131-30 Mart 1899 p.m), A.3720. A u sw rtig e s A m t, 732/3, die Ju n gt rken , 198(Bd.l-2). Burada Cenevredeki Jn Trklerin ok sa yda ihtillci risaleyi de gizlice Trkiyeyi soktuklar belirtilmektedir. A y n konularda bilgi iin bkz. svire Elisinden-Dileri Bakamna, Bern, 30 Mart 1899 (AA. no.34, pr.l Nisan 1899 p.m.) A.3808 ve zu.A.3808. A u svrtiges A m t, 732/3, die Ju ngt rken , 198(Bd. 1-2).

(711)

310

mek iin ok eitli tekliflerde bulunmu, fedakrlklar gze alm; ancak, kendisi bu nerilere yanamamtr.59 Gene; ayn dnemde, stanbulda datlmak zere hazrlanan binlerce Cemiyet ilnnmesi, bir mektep talebesinin evinde ele gemi,8 *0 yabanc pos talaryla gelen yasak yaynlarda art grlmtr.8 6 1 Hemen arkasndan, ra-yi Devlet Bidayet Mahkemesi Reisi Said Bey, ra-yi Devlet yelerinden Ziya Molla ile iki kardei8 6 2 ve daha sonra, ayn olayla ilgili elli yedi kii tutuklanmlardr.8 WJn Trk Cemiyetleri ile iliki sini srdren bir Sefaret yneticisine gre :
...stanbulda iler karyor. Ziya Molla ve arkadalarnn nejy olunmas pek byk cesarete mtevakkfdr. Ziya Mollann sbk ahvli o kadar iyi deil ise de sonradan Abdlhamidin biiyk d man kesildii gibi, kendisi gayet mert, cesur ve gerek Trkler gerek ecnebiler beyninde byk bir mevki kazanm bir zt olub Alman ya Sefaretine dahi mensub idi. Hnkr bunu okdan berii nefyet mek istiyor idiyse de cesaret edemiyor idi. M ev kii msaid buldu-

(859)

(860)

Ka ve kendisine yaplan teklifleri, bazlarnn belgelerini de vererek bizzat anlatm iin bkz. Ali Haydar Mithat, Htralarm . 1872-1946, Mit hat Akit Yayn, (tstanbuT.1946); ss. 142-154. Kendisine yaplan teklifler iin bkz. 5356/17-18/Terin-i evvel 315, Paris Sefaret-i Seniyesi Vastasy la Parisde Vefik Beye ifre, M abeyn den D eva ir v e V il yetlerle B z Ze vata Y azlar T ezk ere v e M u harrerat M sved d elerin i H a v D osya D efteri, (Cemaziylhr 1317) (kinci Defter), BBA-Yldz Esas E vrak, 36/398/146 /X IV , Mlkat: ehid-i Madur Midhat Paa Hazretlerinin Mahdumlar, Sancak, Aded. 1, 18 Terin-i sn 1899-15 Receb 1317, ss.6-7. Burada olay dan sonra eitli evlerin baslmasyla stanbulda elli kii civarnda bir tu tuklama yapld da ileri srlmektedir. 5232/12 Terin-i evvel 315, Zabtiye Nezareti'ne tezkere, M abeyn den D eva ir
v e V il yetlerle B z Z ev a ta Y azlan T ezk ere v e M u harrerat M sved d ele rin i H av D osya D efteri, (Cemaziylhr 1317) (kinci Defter), B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/398/146/XIV.

(861)

5233/Hariciye Nezaretine, 12 Terini evvel 315 ve 5240/12 Terin-i evvel 315 Zabtiye Nezaret-i liyesine, b id . (862) stanbulda Tevkifat, Sanak, Aded. 4, 9 Knn-i evvel 1899-6 aban 1317, s.6. (863) Mektib: stanbuldan, Osm anl, no.49, 1 Knn-i evvel 1899-28 Receb 1317, s.6. Burada tutuklananlar iinde ra-yi Devlet zs Ferdi Bey ile tfaiye miralaylarndan Raid Beyin de bulunduklar belirtilmektedir. Di er kaynak ilk andaki tutuklamalar on sekiz kii olarak vermitir. Bkz. Bad-el-Tertb, Sancak, Aded.4, s, 8, Havadis, Sancak, Aded. 6, 23 K nn-i evvel 1899-20 aban 1317, s. 5. Kr. A[hm ed] R[za], Un Nouvel Exploit dAbdul Hamid, M ech veret S u p p le m en t Franais, no.87, 1 Kasm 1899, ss.2-3. Yabanc basnda Jn Trk tutuklamalarnn artt yolundaki haberler iin bkz. Turkey: From our Correspondent. The T im es, 29 Ka sm 1899.

338

lemiler ve Cemiyetin, Yunanistan ubesini oluturmulardr. Bunlardan Cemiyet yesi olan hsan Adl Beyin giriimleri ile Pirede resm olmayan Seyf-i Hakikat gazetesi kartlm ve Cenevre ile irtibat srdrlmtr .8;Ksa sre sonra; bu gazete yayn faaliyetine son vermekle birlikte, Yunanis tan merkezi katlan kaaklarla daha da glenmi, Osmanl ynetimini bir hayli rahatsz etmi3 7 6 ve daha ziyade yurt iine gizli yaynlarn sokulmas fa aliyetini yrtmtr. Bunlarn yansra Cemiyet, iki uzak blgede, biri kendi memurunun a balar, dieri ise blgedeki Mslmanlarn ilgi ve katklar ile, ubeler kur maya muvaffak olmutur. lk olarak, daha evvelce 1397 sonuna kadar faaliyet gsteren Berberistan ubesinin faaliyet alan geniletilerek; Tunus, Fas ve Cezayiri kapsayan bir alanda irtibat noktalarndan oluan, yeni bir ube oluturulmutur. Merkez yayn organnn blgede iane toplayanlarn bir ksmnn Cemiyet yesi olma dan, onun adn kullanmalarna iaret ederek, bu ubelere yardmda buluna caklarn mutlaka, zel mhrle damgal itimatnme talep etmesi dikkati ek mektedir.877 Blgede srekli geziler yapan, Haydarpaazde Arif Bey, Merake yne timi nezdinde temaslarda bulunmu ve burada asker hizmete girmitir.8 7 8 Kendisi buradaki faaliyeti yeniden dzenlemi ve yabanc temsilcilerin de dikkatim ekecek bir biimde,878 propaganda faaliyetini younlatrmtr. Da ha sonraki tarihlerde, onun araclyla blgede eitli beyannme, ilnlar, resm gazetelerin datm ve propaganda gerekletirilmi,8 3 mahall yayn

(875) (876)

(877) (878)

(879)

(880)

Bkz. [hsan Adl], sr- Manzme, S e y f-i H akikat, Nsha. 2, 20 Te rin-i evvel 1315, s.2. Daha sonra greceimiz faaliyetleri nedeniyle, byk rahatszlk yaratan bu ube ile ynetimin mcadelesi ve onlarn durumu iin bkz. Les Jeunes Turcs Athenes. M ech veret S u p p le m en t Franais, no.99,1 Haziran 1900. s.4. htar, Osm anh, no.48, 15 Terin-i sn 1899-12 Receb 1317, s.7. Haydarpaazde Arif B eyden-shak Sktiye, Marsilya, 17 Austos 1899, A r k iv i Qendr.or, 19/106 3//144/969. Kendisinin blge ile ilgili yorumu yledir; Merake hkmetinin askiri gayr- muntazam bir halde olduu nu Cezayirde seyahatim esnsmda tahkik etmidim. Eer bu hal byle msmiren bir zaman daha devam edecek olursa, bu hkm et-i slmiyeyi AvrupalIlar, bilhassa Fransa yutacakdr.... Fasdaki Alman Elisinden-Von Blow'a, 84/Tanger, 15 Temmuz 1902 (pr. 21 Temmuz 1902 a.m.), A.11117, ve Tanger, 15 Austos 1902, (pr. 23 Aus tos 1902 a.m ), A. 12636. A u sw rtig e s A m t, 733/3, die Jngtrcen.'198(Bd. 4-5). Le Comite Musulman de la JEUNE-TURQUIE,s> C orrespondance O riental (Gibraltar), 20 Kasm 1901. Fransz lar da ayn ekilde ynetimleri altnda bulunan Tunusda 1900 yl bandan itibaren yaynlanan beyannmeler ve Jn Trk faaliyetinin younlamasna dikkat ekmektedirler. Bkz. Fransa nn Tunusdaki, Residenee Generaleinden-Delcasseye, 71/Tunis, 7 ubat 341

radm Cem iyete etmi olduu ihanet. Saniyen, Arab zzet melununun meum efendisine karu komitenin kredisini lcil-l-tenzl, kll -yevm etdii ihtart- riykrnesi. Fikrimce bir nc sebeb daha var ise de karda gibi sevdiim, Siikti Efendiyi mteessir etmemek in beynndan sarf- nazar ederim ...s 8 8 6

liderlerin anlamas Cemiyetin, daha nemli bir pazarla girebilmesini nlemekteydi. Paris merkezi, aynen 1897 sonrasnda olduu gibi, mcadeleye devam etmekteydi. Ancak, onlarm kadro ve imknlarnn darl, bu alanda etkin olabilmelerini imknsz klmaktayd. Her eye ramen Ahmed Rza Bey, artk Cenevre grubundan tamamen midini kestiinden, Mevereti yeniden kartabilmek iin, Clemenceaunun grdmz destei ile, Fransz makam larna bavurdu.88 7 Ancak, Franszlar konuyu bir hayli oyaladklar gibi, Ah med Rzaya bu alanda olumlu bir cevap da vermediler.8 8 8 Karlalan durum belki de Cemiyetin dt en kt vaziyetti ki, bek lenmeyen bir hareket Jn Trk faaliyetini yeniden canlandrd gibi, Bat kamuoyunda onlara kar duyulan ilgiyi de byk apta arttrd. Bu gelime ise Sultanm enitesi Damad Mahmud Paann, iki olu ile beraber, yurt dna kamas idi. Bir anda Bat kamuoyunun ilgisi olaya y neldi. eitli gazeteler firar hadisesi8 8 9 ile ilgili geni yazlar yaynladlar.8 9 0 Damad Mahmud Paa da gazetelere verdii beyanatlarda, liberal fikirleri ne deniyle bu hareketi gerekletirmek zorunda kaldn iledi.8 9 1 Olayn bundan sonraki geliimi iki ynde oldu. lk olarak konu bir anda Osmanl devletinin, Avrupa diplomasisi ile ilgili en nemli sorunu haline gel di. Yabanc elilerin raporlarnda olayn onlar tarafndan da ok nemsen dii grlyor.893 Bunun nedeni, olayn ngiltere yanls Jn Trk gsterisinin
(886) (887) Refik Nevzad Beyden-shak Sktiye, 28 Austos [18]99, Paris, A r k iv i endror, 19/106-6//568/1816. Ahmed Rzanm grdmz dilekesi hakknda, ileri Bakamndan-Delcasseye, 9 Aralk 1899 tarihli yaz, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie -T u rquie, Vol. III (1899-1901), s.164. stanbuldaki Fransz elisine gr isteiyle gnderilen rapor, Paris, 23 Ocak 1900, ve 27 Ocak 1900 tarihli ikinci rapor, A ffa ires tra n g eres-N o u v e lle S erie-T u rq u ie, Vol. III (1899-1901), ss. 172-173. Ahmed Rzanm bu alandaki abalarnn 1900 yl ortalarna kadar srd anlalyor. Bkz. Ali Kemal B eyden-Mizanc Murad Beye, 24 Nisan 1900 tarihli mektup, Birol Emil, Jn T rklere D air V esikalar I...., s.55. Firar hadisesinin uzun bir anlatm iin bkz. Joseph Denais, La T urquie N ou velle et lA n cien R egim e, Marcel Riviere, (Paris:1909), ss.43 v.d. Fransz basnndaki ok saydaki yazlara rnek olarak bkz. O. Waternau, La Fuite de Mahmoud-pascha, Le S oleil du M idi, 19 Aralk 1899. Olay en cidd Avrupa gazetelerinin bile stunlarnda kendisine geni yer bul mutur. Bkz. Mahmoud Pasha, The T im es, 22 Aralk 1899, 25 Aralk 1899. Hemen btn Avrupa basnnda yer alan bu aklamalar iin bkz. J.F. Ma lan, Mahmoud Pascha Marseille, L e P e tit P rovinal, 21 Aralk 1899 ve Mahmoud Pascha^ The T im es, 16 Ocak 1900. 343

(888)

(889) (890)

{891)

...lkemizi ok seviyoruz. Trkiye'ye getirmek istediimiz reform larda lkenizdeki baz kurumlan rnek olarak aldk. Kamzdan ksa bir sre nce babam Sultana idaremizdeki tslah kabul etmez aksaklklar ihtiva eden sekiz rapor sundu. Ortada aka ifade et mek gerekirse organize edilen bir yamaclk var ve herkes buna bir are bulunmasn istiyor.... iinde bulunduumuz hareket bir mill hareketdir. Eskiden nazr olan babam bunu organize etmek iin en msait kiiydi ve tutuklanmamak iin lkesini terketti. A v rupaya yaptmz bu seyahatin amac gvenebileceimiz kiileri tespit etmektir. Sultan reform hareketinin istekleri karsnda di renmekten vazgeerek tahtndan ekilmek zorunda kalacaktr... C e sur insanlar var. Ancak, bir kimsenin liderlii altnda toplanmann dnda bu nifak ortamnda kararl bir icraat partisi oluturula n az. . .9?0

daha evvel bu evrelerde kendilerinin gerek ka amalarn anlatan ifade lere831 cevap vermi ve artk fiilen harekete katldklarn iln etmitir. D kamuoyu, Mahmud Paamn hareketin fiil lideri durumuna geldii ni ve yeni merkez komitesinde iplerin onunla Hass- Mansurdan karlan Siyret Bey ,922 Hidivin kardei Mehmed Ali Paa ve Ali Haydar Midhatm eline getii kanaatine varmtr .823 Ancak, gerekten de byle bir heyetin kendisine hareket yneticisi sfatm atfetmesine karlk, eski merkez idarecilerinin Cemiyeti tamamen onlara b rakmaya hi de niyetleri bulunmamaktayd. 24 Nitekim, onlarn Damad Mahmud Paay daha ziyade yeni bir madd im kn kayna ve prestij oda olarak grdklerini izliyoruz.825 shak Skti; Ce-

<920)

<-Sehwager des Suitans: Von Unserem Korrespondenten, B erlin er T a g eb latt, 2 Nisan 1900, svirede basn organlarnn Damada gsterdikleri ve bu yayn organnda Damadm gazetecilerin saldrsna uramas eklin de tanmlanan ilgisinin Osmanl ynetimi temsilcilerinde uyandrd endi e iin bkz. Karatodori Beyden-Tevfik Paaya, Cenevre, 30 Mart 1900 ta rihli yaz. D ileri B akanl H azin e-i E vra k A riv i, Siyasi: 178. rnek olarak bkz. Damad Mahmud Paschas thatlchliche Lage, N eue F reie Presse, 24 ubat 1902 bu durumu aklamaktadr. Szkonusu dnem de yneltilen eletiriler iin bkz. Ausland, D er Bund, 14 Austos 1900, Aus der Tiirkei, N eue P reussische Z eitun g, 9 ubat 1900. Ka iin bkz. Havadis, O sm an l, no.97, 1 Knn-i evvel 1901-19 aban 1319, s. 8. Turauie: Correspond. particul. du Journal de Geneve, Constantinople 12 Avril: La Jeune Turquie-Fuites et exils,* Journal d e G en eve, 18 Nisan 1900. Bu konuda Abdullah Cevdet B eyin ifadesi yledir: Hakikat de yle ya Mahmud Paay da biz davet etmedik ya... Abdullah Cevdet Beydenshak Sktiye, 16 Nisan 1900, A r k iv i endror, 19/106-19//218/1. Bkz. Halil Muvaffak B eyin, tarihsiz bir yazs, A r k iv i endror, 19/106-3 //102/892, ve aym ahsn Sktiye, 5 Haziran [1900] tarihli mektubu, A r 349

(921)

(922) (923) (924)

(925)

abasyla9 3 2 bir Almanca merkez yayn organ ilvesi neretmesiydi.33 3 Bu giriimin iki nedeni bulunmaktayd. lk olarak; burada yaynlanan ve Alman yay verek ordunun Goltz Paa sayesinde dzeldiini, Osmanl entelektel lerinin Goethe, Schiller gibi Alman ediplerinden etkilendiini anlatan bir n sz ile33 4 zerlerindeki diplomatik basky hafifletmek gayesi gdlmt. Der ginin uslbu o kadar parlakt ki, Berlindeki Osmanl Sefiri Ahmed Tevfik Paa, ondan Trk-Alman dostluu rnei olarak istifade etmeye bile kalkt.8 3 5 kinci olarak, dergi bir antaj arac olarak kullanlacakt,9 3 6 ki, ikinci saysn takiben Doktor Abdullah Cevdet tarafndan yrtlen bir pazarhk sonucu onun ynetim temsilcilerine devredilmesi, bu durumu kantlamaktadr.9 3 7 Ama Cemiyet yeleri tarafndan bile kzlan9 3 3 bu dergideki temalarn ak sine, yayn organ tam anlamyla ngiliz taraftarlarnn eline gemitir. zel likle Alman diplomatik basksnn szkonusu olamayaca ngiltereye nakil den sonra, Alman aleyhtar tutum ok ak olarak ortaya konulmaya bala nlmtr.8 3 9
hifeye kadar srmektedir. Burada Damad Mahmudun Sultana gnderdii dier bir telgraf verilmekte, alt ve yedinci sahifede ise bu yazlarn de erlendirilmesi yaplmaktadr. Daha sonra ise Damad Mahmudun Nailiye nazire olarak yazd bir iiri baslmaktadr. Ayrca ikinci sahifede ise yukardaki notta zikredilen grme vardr. Ahmed Rfat B eyden-shak Sktiye, 15 ubat 1900 Berlin, A r k iv i e n d ror, 19/106-1//285/445. ln, O sm anl, no.52, 1 Knn-i sn 1900-14 Ramazan 1317, s. 1. Der Zweck Unserer Herausgebung, O sm anl D eutsche B eilage, no. 1, Ocak 1900, s. 1. evirisi de merkez yayn organnda yaynlanmtr. Bkz. Almanca lvemizin Dibacesi, O sm anl, no.54, 15 ubat 1900-15 evval 1317, s. 3. Ahmed Tevfik Paann, 22 Ocak 1900 tarihli mektubuna (pr. 30 Ocak 1900, p.m, A.1265) ekli Avis balkl not. A u sw rtig e s A m t, 733-1, d ie J u n g t rken , 198 (bd. 2-3). Berlin, 18 Mart 1900 tarihli imzasz mektup, A r k iv i endror, 19/106-1// 268/421. 22. ubat 1900/17 von Genf., no.100, B u ndesarchiv-B E R N , 21/14250. Halil Muvaffak B eyden-shak Sktiye, 23 Knn-i sn 1900 tarihli kart: OsmanlIy okudum. u Almanca OsmanlInn dibacesini pek anlam sz buldum. OsmanlIda bu makaleyi mnakz pek ok ey yazlmt. Hay di Almanca yazld lzmdr diyelim. Tercmesine ne mna vard.... A r k iv i endror, 19/106-3//256/965. Bu durum Cenevrede st kapal olarak ilenmitir. Bkz. Trkiye Hak knda Bir ngilizin Fikri, O sm an l . no.52, ss. 3-4. Tek ar ifadeli yaz iin bkz. Anadolunun Mukaseme-i btidaiyesi ve Alman Dostluunun yz, O sm anl, no.56, 15 Mart 1900-14 Zilkade 1317, ss. 1-5. Londradaki tutum iin bkz. Siyah Bir Rub Asr. O sm anl, no.66, 15 Austos 1900-18 Rebiylhr 1318, s. 4, Kaiser ve Padiah, O sm anl, no, 825 15 Nisan 1901-24 Zil hicce 1318, s. 6. Merkez yayn organnn, Alman ve Rus aleyhtar buna kar lk, ar derecede ngiliz taraftar politikasnn yabanc basnda karla n iin bkz. Jungtrken, St. P etersb u rg er H erald, 21 Nisan 1901. 351

(932) (933) (934)

(935)

(936) (937) (938)

(939)

emi olarak alglamtr .m Nitekim, merkez komitesinin smail Kemal Beyin firar sonrasnda ngiliz elisine gnderdii telgraf, b eilimleri bize gster mektedir :
Trablusgarb Valisi smail Keml Bey E fen d iy i Abdlhamidin zindan- gadrine kurban eylemekden syanet eylemesiyle mlk ve mil letimizin hayrhh olduunu bu d e fa da u suretle isbat eden In giliz Sefiri Sir O Conor cenblarma cemiyetimiz u telgraf keide etm itir: smail Kemal Beyin ngilizlere yakan hiirriyetperverne br suretde limaye-i asilneleriyle pene-i istibdaddan kurtarlmas bi ze ngiltere hkmetine ve zat- asnelerine teekkr etmek cesa retini vermitir. mza Yeni Osmanlar 9 4 9

. Bu firarn ikinci bir nemi ise; smail Kemlin nde gelen Arnavut lider leri arasnda bulunmas ve yurt iinde bulunduu dnemde bile, bu alandaki abalarndan kukulanlmasdr,850 Btn bu gelimeler sonunda eski yneticiler, ube muhaberatn Edhem Ruhi araclyla kontrol etmek ve Ahmed Nuri Bey araclyla da gazete nin dzenlenmesini denetlemek kouluyla gazete ve cemiyette daha arka bir

Alman kaynaklar Sultandan edinebildikleri bilgilere dayanarak, Muh tar Paanm Msrda ngilizlerin etkisi altnda bulunduunu, buna ilveten smail Keml olaynn ancak ngilizlerin entrikalar erevesinde aklana bileceini dnmektedirler. Bkz. Marshallin, Pera, 7 Mays 1900(pr. 8 Mays 1900 a.m), no.161, (Geheim -Entzifferung), A.5805. Bu kukular des tekleyebilecek hareketler iin bkz. Almanyann Atina Eliliinden-Schillingsfrste, Athen, 2 Haziran 1900(pr. 9 Haziran 1900 a.m) no.18, (Pera: 289, London:649), A u sw d rtig es A m t, 733/1, die J u n gt rken , 198(Bd.2-3). Avusturya diplomatlarnn benzer kanaatleri iin bkz. Berndeki Bykelilikden-Goluchowskiye, Bern, 24 Temmuz 1900 (pr. 3/8.1900), (Geheim), Ref1, no.48b, H aus-, H of-u. S ta a tsa rch ivs P A XXVII 47 Sch oeiz B erich te 1900. <949) Havdis, O sm anh, no.60, 15 Mays 1900-1 Muharrem 1317, s. 4. Merkez yayn organ ayn zamanda Almanlarn endielerini de tenkit etmektedir. Bkz. Berliner Tageblatt ve Hakikat- Mesele, O sm anl, no.56, s. 5. .(950) B B A -Y /S a d a r e t H usus M arzat, 10 B 1317/no.l003, Kendisinin Arnavut yayn organlar ile olan ilikileri iin bkz. The M em oirs of sm ail K e m a l B e y, (e d .) Somerville Story, Constable and Company, (London:1920), ss. 301-303. Yunanistanda byle yorumlanabilecek temaslar iin bkz. Schillingsfrste, Athen, 7 Mays 1900(pr. 12 Mays 1900 a.m), no.12 (Pera:247, London: 545), A.5972, A u sw a rtig e s A m t, 733/1, die Ju n gt rken , 198(Bd. 2-3).

<948)

353

plna gemeyi kabul etmilerdir .951 Artk beklenen; eski devlet adamlarnn desteini alan bir hareket ile gerekletirilecek, yeni bir darbedir. Saray ise bu harekete, merkez yayn organnn basld matbaay tehdit ederek ve ona para vererek cevap vermitir ,932 Gerek bu, gerekse svire h kmetinin Cemiyetin nde gelen yelerine yaynlar dolaysyla bir ihtar ver mesi ,953 artk merkezin buradaki faaliyetini imknsz klmtr. Yeni kadronun da etkisiyle, ngiltereye geilme karar alnd ve yaban c gzlemciler tarafndan da ngiliz yanllna balanan854 bu kararn uygu lanmas sonucunda; OsmanlInn 62. says, 15 Haziran 1900 tarihinde Lond rada yaynland. Saray da gazetenin buraya tammasn ve ngilizlerle olan ilikileri ayn ekilde byk kaygyla izliyordu.955 smail Kemal Beyin, Kra
(951) Nitekim, yabanc vesikalarda gazetenin Damad Mahmud Paaya verildii belirtiliyor. 1 Beilage zur bericht 26 A -B de dato, Bern 12/IV 1900,> Bern, 12 Nisan 1900, (pr. 12 Nisan 1900)/no.26, Kef1 , (Pr. 12. IV. 19/no.l5. Fa:P/14), H aus-, H of-u. S taatsarch iv, P A XXVII 47 S ch veiz B erich te 1900. Dier bir kanaat de kontroln Damad Mahmud Paa tarafndan yapld dr. Bkz. Goluchowskiye, Bern, 6 Austos 1900(pr. 29/8.1900), (Geheim), no.54b, Ref1 , H au s-, H of-u . S taatsarch iv, P A XXVII 47 S ch veiz B e ric h te 1900. Yurt iinden gnderilen mektuplardan da gazeteyi neredenin Da mad Mahmud Paa olduunun zannedildii anlalyor. Bkz. E. ehrikd en Damad Mahmud Paanm ktib-i hususisine, 28 Haziran 1900, A r k iv i e n d
ror, 19/61/112/14.

(952)

(953) (954)

(955)

Bkz.28 II 1900/17 von Genf, no.142, B u ndesarchiv-B E R N , 21/14250. Mer kez durumu iddetle knamtr. Bkz. Erbabna htar, O sm anl, no.55, I Mart 1900-29 evval 1317, s. 1. Bkz. Yukarda, not. 795. Goluchowskiye, Bern, 8 Temmuz 1900(pr. 23/7 1900), Ref1 , no.46b, Haus-,. H of-u . S taatsarch iv, P A XXVII 47 S ch veiz B erich te 1900. sviredeki fa aliyetin sona ermesini byk bir memnuniyetle karlayan (bkz. Schillingsfrste, Bern 18 Haziran 1900(pr. 22 Haziran 1900 a.m)no.59, A.7766. A u svrtiges A m t, 733/1, die Ju n gt rken , 198(Bd.2-3), Bern, 10 Temmuz 1900 (pr. 12 Temmuz 1900 a.m)no.66, A.9071, 21 Austos 1900(pr. 23 Austos 1900 a.m), no.85, A.11655, A u svrtiges A m t, 733/2, die Ju ngt rken , 198(Bd. 3-4). Alman yetkililer Londra faaliyetlerinden hi holanmam iardr. Bkz. Sehillingsfrste, London, 6 Temmuz 1900(pr. 9 Temmuz 1900 a.m), A.8887, Berlin, 24 Temmuz 1900, zu.A.888711, A u sv rtig es A m t, 733/2, d ie J u n g t r ken, 198(Bd. 3-4). Antopulo Paadan-Bakitabete, 33/7 Knn-i sn 316, L ondra Sefaret-%
S en iye siy le M u haberata M ahsus K a y d D efterid ir, B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/2468/141-63/XII. Kr. Mektib: stanbuldan, O sm anl, no.64, 15 Tem muz 1900-15 Rebiyl evvel 1318, s.5 ve stanbuldan, O sm anl, no.63, 1

Temmuz 1900-20 Safer 1318, ss.6-7. Bunun yamsra bilhassa Damad Mah mud Paann takibi iin Londra Sefaretine zel denekler ayrlm (Bkz. B B A -Y /M te n e v v (G n l k)M ar zat, 14 R 1318/no.l467-3124) ve zel bir dedektif brosuyla takip ettirilmitir. Fullex dedektif brosunun Damad Mahmud Paa ve oullar hakkmdaki ok sayda raporlar iin bkz. L on d ra B y kelilii A riv i, K .339(l). 354

lienin yannda hkmet aleyhinde konumalar yapt iddia edilmi; fakat, bunlarn dedikodu olduu Sefir tarafndan bildirilmise de ,956 kimse onun et kisini yalanlayamamaktadr. Londrada bulunan dier muhalifler de, yeni oluuma katlma eilimi gstermilerdir .957 Bu yeni merkezin etkisinde kalan Osmanlda grlen bir eilim de, ga zetenin byk apta din eletirilerle muhalefet yapan bir yayn organ duru muna getirilmesidir. Bu yazlarn bir blmnn bizzat Damad Mahmud Paa tarafndan ya zlmas,958 olayn yeni bir gelime olduunu gsteriyor. Kukusuz, yeni mer kezin yeleri, eskilere ve halen onlarn braktklar temsilcilere 9 gre, ok daha geleneksel muhalefete yakn kimselerdi. Ama bunun en azndan bir ne deni daha vard ki, gene bir Fransz istihbarat raporundan aktarrsak:
...stanbuldaki Jn Trklede belirgin bir hareketlilik grlmekte dir. Polis bunlarn nemli ksmm bouna da olsa tutukluyor. Sof talar gittike daha ok etkinlik kazanmaktadrlar ve kendilerini re formlar konusunda Sultana bir dileke verecek kadar gl grme ye baladlar. efleri bir molla olan Abdudhdr. Abdlhamide Sul tandan ok halife olarak seslenmektedirler. Jn Trk hareketinin bu yeni gelimesi Mslmanlar ok etkilemektedir. Sultan mollay tutuklamak iin tetiktedir ...*1 1 1 (956) Asm B eyden-Antopulo Paaya, 14 Terin-i evvel 1900 tarihli yaz ve onun yalanlayc 17 Terin-i evvel 1900 tarihli cevab, Londra B y k elili i A r iv i, K.348(2). smail Kemal hakknda ngiliz basnndaki vc ifadelere rnek olarak bkz. A Diplomatist, The Sultans Entourage: To the Editr of the Standart. The S tan dart, 18 Mays 1900. Merkez yayn organ ise kendisinin temaslarm u ifade ile anlatmaktadr: ...marileyh hazretle rinin Londraya vslleri mlk ve millete matlub birok mekasd- li yenin huslne bis olaca m em ul-i kavidir... Havdis, O sm anl, no.66, 15 Austos 1900-18 Rebiylhr 1318, s. 8. Bunlarn banda, Halil Halid Bey gelmektedir. Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 28 Mays 1900, L ondra B y k elili i A rivi, K.348(6). Kendisi bir sre sonra yeni grubun grlerine uygun bir ekilde Sultanm Alman ta raftarln eletiren yazlar kaleme almtr. Bkz. [Halil Halid], The Sul tans Gifts, T he R evieo of th e W eek, 1 Mart 1901, s.490. Aym ekilde, es ki stanbul merkezi yelerinden firara muvaffak olanlar bu yeni gruba il tihak etmektedirler. N u m n e-i T era k k i olay sonrasnda srgne gnde rilmiken Avrupaya kaan Nureddin Bey bu duruma rnektir. Bkz. Ha vdis, O sm anl, no.63, 1 Temmuz 1900-20 Safer 1318, s. 8. rnek olarak bkz. Mslimine Hitab, O sm anh, no.59, 1 Mays 1900-30 Zil hicce 1317, ss. 1-2. rnein Edhem Ruhi Bey, lemaya kart dncelere sahiptir. Bkz. Ed hem Ruhi B eyden-shak Sktiye, 19 Austos 1901, A r k iv i en d ro r 19/ 106-2//143/683. Londres, 11 Ocak 1900, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie -T u rq ie, Vol. III (1899-1901), ss. 166-167. Bu dnemde szkonusu gruplar ile ilgili jurnal355

(997)

(958) (959)

(960)

temaslar srdrlm,964 dier yandan da eitli yollar865 ve gazete kartma, tehditleri ile bu alanda sonu alnmak istenmitir.956 Cemiyetin, yurt iine ynelik faaliyetleri ise, daha ziyade, Damad Mah mud Paamn Sultana hitaben yazd yazlarn gnderilmesi eklinde cere yan etmitir .967 Bunun yamsra; uzun bir aralktan sonra, kk bir el iln hazrlanm ve stanbulda datlmtr .968 Bu arada; etkinliklerini grdmz softalar camilerde ttihad- slm mhrn tayan ve nemli lemamn imzalad bildiriler datmaya al mlardr.368 1900 sonlarna doru; faaliyet tekrar Damad Mahmud Paamn abalar na bal kalm ve o da, nce btn muhalifler adna bir protestoyu kaleme
(964) Dahiliye Nazr Memduh Paadan-shak Sktiye, 17 Mart 316, A r k iv i en dror, 19/106-4//259/1212 ve tarihsiz mektup, A r k iv i endror, 19/106-4 //2161/1213, telgraf, A r k iv i en dror, 19/106-4//536/1214. Kr. Abdullah Cevdet B eyden-shak Sktiye, 6 Mays 1900, A r k iv i en d ro r, 19/106//251

/l.
(965) ki eski lider ile Doktor Baha B eyin yeni bir antaj pln Ali Kemal Bey tarafndan ihbar edilmitir. Bkz. Ali Kemal B eyin, 23 Eyll 1900 tarihli mektubu, Kitab- A hd-i A tik-K itab- A hd-i Cedd Bakadr, leri, 2 u bat 1919-19 Cemaziylevvel 1337, s.5. Yaplan dier bir pazarlkla Abdul lah Cevdet B eyin, A lfieriden tercme ettii stib d a d adl kitap ynetime satlmtr. Bkz. Abdullah Cevdet B eyden-shak Sktiye, Viyana, 30 Mart 1900, A r k iv i en dror, 19/106//153/22. nce, O sm anl dnda bir gazetenin neri dnlm (Bkz. Yusuf Ziya B eyden-shak Sktiye, 10 Terin-i sn 1316, A r k iv i en d ro r, 19/106-3 //417/1104) daha sonra merkez yayn organna, ngilizce veya Farsa ile Arapa dillerinden birinde bir ilvenin hazrlanmas ve bunun satlmas plnlanm (bkz. Nuri B eyden-shak Sktiye, Folkestone, 8 Terin-i sn 1901, A r k iv i endror, 29/106-5//74/1474, ve ayn ahslar arasnda, Fol kestone, 21 Terin-i evvel 1901, A r k iv i endror, 19/106 5//111/1484) an cak bu alandaki teebbsler sonusuz kalmtr. Bu yazlarn gnderildii yerler iin bkz. Yemen Vilyetinden-M abeyne, 10/8 ubat 315, Vali Hseyin Hilmi, Y e m e n v e Y ed in c i O rdu M iri y e tiy le M u haberata M ahsus D efterd ir, B B A -Y ld z Esas E vra k , 36/2470-25/147/ XVI, Adana Vilyetinden-M abeyne, 217/28 Knn-i sn 315, Vali Bahri,
T rablu sgarb V il y e t v e K u m an dan l, H aleb V il ye t v e A dan a V il ye t v e K u m an dan l, S eln ik V ilyeti [ile M u haberata M ahsus D e fte ri, B B A Y ld z Esas E vrak, 36/139-42/139/XVIII, Beinci Ordu Miriyetinden-Mabeyne, 62/25 Knn-i sn 315, S u riy e V il ye ti v e B einci O rd u -y u H m y n M iriy etiyle M u h abereye M ahsus D efterd ir, no.44 (nc D ef ter), B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/139-49/139/XVIII, Aydn Vilyetinden. Mabeyne, 25/9 Terin-i sn 316, Vali Kmil, A y d n V il y e t-i elilesi ile M u haberata M ahsus D efterd ir, no,45, B B A -Y ld z Esas E vra k , 36/2470-15/

(966)

(967)

(968) (969)

/147/XVI. Bu kk iln iin bkz. A r k iv i en dror, 19/60//28/19. Metni aynen veril mitir. Bkz. B. LXXXV. ehzadeba Camiinde bu beyannamelerin ele geii iin bkz. The Arrests in Turkey, T he S tan dart, 10 Mays 1900. 357

alarak bunu neretmi ,970 ayrca 1895den beri gerekleemeyen bir ittifak te sis edebilmek midiyle, Ermeni rgtlerine arda bulunmutur.871 Bunun; bir sredir Cemiyete ynelen Ermeni taleplerine, bir cevap olduu aktr .812 Bu alanda, Manchesterdeki Ermeni Mrad Cemiyeti ile iliki salanmaya a llmsa da; aym zamanda, fetvalar basarak eyhlislma da mektuplar ya zan bu komitenin973 Saray temsilcileri tarafndan satn alnmas sonucunda; bu teebbs suya dmtr.874 Sefaret, Sarayn ngilterede bu alanda bir birleme olaca yolundaki kukularna973 kar yapt soruturma sonrasn da; bunun esas olmad kanaatine varmtr .876 Ksacas bu alanda yeni bir
(970)
P rotesta tio n de S .A D am ad M ahm oud Paeka C on tre la N o u velle Decision p rise p a r le S ultan A b d u i H am id II, leg a rd des T urcs re sid en t a VEtranger, [1900]. Avrupa diplomasisinin bu m etin hakkmdaki kanaatlerine

(971)

(972)

(973)

(947)

(975)

(976)

rnek olarak bkz. Goluchowskiye, Bern, 13 Austos 190(pr. 22/8.1900), no.57, Ref1 , H aus-, H of-u. S taatsarch iv, P A XXVII 47, S ch w eiz B erich te 1900. Damad Mahmoud Pacha, Lettre Ouverte aux Armeniens, P ro A rm en ia, no.2, 10 Kasm 1900, s.13. Bu ittifak gerekletirebilmek iin Damad Mah mud Paa daha Avrupaya ayak bast andan itibaren faaliyete gemi ve bu srada nemli Ermeni liderlerden Kevork Sarrafyan Efendi ile gr mtr Bkz. Henry Durbec, Arrivee de Mahmoud Pacha Marseille, Le Figaro, 21 Aralk 1899. Bkz. Security and Justice, A rm en ia, no.92, 1 Haziran 1900, s.l: ...Jn Trklerin Mslman yeleri sahneye karsa mesele tamamyla deiir... Mslman vatanperverleri madd olarak destekleyemezsek de, onlar m o ral olarak destekleyebiliriz.... Kr. Martos Fereiyandan-Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Huzr-i liyesine, N ew York, 16 Nisan 1900, A r k iv i endror, 19/58//238/4: ...Bu defa burada neredilir bir Ermenice gaze te gnderiyorum. Mezkr gazetede ibu ittifak zerine tarafmdan yazl m ve m evki'-i mcadeleye konulmu bir mtalanme grrsnz. Vak tim olmad in tercme edb gnderemedim. Orada tercme etdirebilirsiniz. Bu ittifak davetnmesine karu olacak m badele-i efkr hav gazetenin dier nshalarn sras geldike gnderirim.... Bu .dnemde Amerikada kan H ayran ik gazetesinin tem sil ettii topluluk da O sm anh gazetesine bavurarak ittifak talebinde bulunmutur. Bkz. Halil Muvaffak B eyden-shak Sktiye, 2 Mays 1900, A r k iv i en dror, 19/106-3//305/928, Cemiyetin yaynlad ilnda durum belirtilmektedir, 11 Eyll 1316 tarihli bu iln ve yorumu iin bkz. Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 17 Terin-i evvel 1900, L ondra B y kelilii A rivi, K.347(2). Ktib M uradn dehaletnmesi iin bkz. Antopulo Paadan-Tahsin B eye, 10/23 Haziran 1901 tarihli yaznn leffi, ve ayn kiinin Atabe-i lyaya Manchester, 7 Haziran 1901 tarihli yazs, L ondra B y k elili i A rivi, K.347(2). Tahsin B eyden-Antopulo Paaya, 14 Eyll 1900, L ondra B y k elili i A r ivi, K.347 (2): Londrada slm nmn tayan bir takm erbb- mfsidinin bz Ermenilerle uzlaarak neriyat- muzirra ve bedhhnede bulun mak zere olduklar haber alnm olub..., ehriyan adl sefaret muhbirinin 16 Eyll 1900 tarihli mektubu, L ondra B y kelilii A rivi, K.347(2).

358

re ii.5me olmamtr. .15 Eyll 1900 tarihinde merkez; daha rahat hareket imkn veren Folkestonea nakledilmi,77 bundan ksa bir sre nce de, Cemiyet yeni yelerin uslbuna uygun bir protestonme neretmitir. Abdlhamid nin yirmi be inci cls yl dolaysyla yaynlanan bu metinde; byk devletlere yaplan ar, ilk dikkati eken nokta olmakta ve Ahmed Rza Beyin ileride grece imiz gibi, bu grupla da neden mesafeli olduunu bize gstermektedir .878 Ksa bir sre sonra; Damad Mahmud Paa, Msra geerek Hidiv ile te maslara balamtr .878 Devreye Cromer de sokulmak istenmi880 ve olay, Sa rayn kukuland ngiliz desteinde eylem grnmne getirilmitir. Osman lI ynetimi iki kez Msr makamlarna bavurarak firari damadn iadesini is temi; fakat, kar taraftan olumlu cevap alnamamtr.881 Buradaki faaliyetleri asndan olaya baktmzda karlatmz durum, konunun tamamen Msr-Osmanl-ngiiiz ve Alman ilikileri erevesinde bir diplomatik sorun haline gelmesidir. 19 Nisan 1901 tarihine kadar; yaklak yedi ay sre ile, burada Paa ve oullar ile Hidiv arasnda pazarlklar yapl m, Osmanl Sultan ile ilikilerini dzenlemeye alan Msr yneticisi, on lar nce himayesine alm8 2 ve lkeye geri dnmeye iknaya almtr. Ni san 1901 balarnda bunda baar salar gibi olmusa da ;883 daha sonra, oul-

(977) (978)

(979) <980)

(981) (982)

(983)

htar- Mhim, Osmanl, no.68, 15 Eyll 1900-18 Cemaziylevvel 1318, s. 1. Franszca esas metin, A r k iv i Q en dror, 19/60//639/18-4, Tercmesi merkez yayn organnda yaynlanmtr. Bkz. ...Protestonme, O sm anl, no.67, 1 Eyll 1900-3 Cemaziylevvel 1318, s. 1. Sureti verilmitir. Bkz. B. LXXXVI. Deicasse'ye, Le Caire, 1 Kasm 1900/no. 181, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie-T u rq u ie, Vol.III(1899-1901), ss. 212-214. Von Blowa, Cairo, 24 Ekim 1900(pr. 3 Kasm 1900 a.m), no.l22) A. 5705, A u sw a rtig e s A m t, 733/1, die Ju n gt rken , 198(Bd. 2-3). Kr. Goluchowski~ ye, Cairo, 28 ubat 1901 (pr. 26/3 1901) (streng vertaulich), no.16, Ref1 , H au s-, H of-u . S taatsarch iv, P A XX X I 21, g y p te n B erich te 1901. Deicasseye, Le Caire, 25 Eyll 1900/no. 173, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie -T u rq u ie, Vol.III(1899-1901), s. 209. Gazi Ahmed Muhtar Paadan- Kurena sim B eye telgraf, 20/11 Terin-i evvel 316, B B A -B E O /M sr F evklde K o m iseri G azi A h m e d M u h ta r P a adan V rd Eden, 747-36/5. Jn Trklerin bu seyahattan tamamyla de iik mitleri iin bkz. Hseyin Kami, N u tk -i S iyas, ems Matbaas, (s tanbul: H.1326), s. 7. Nisan banda byle bir anlama olduu havas domutur. Damad Mah mud dn hazrlklarna balamtr. Bkz. Deicasseye, Le Caire, 9 Nisan 1901) no.50 (Tres confidential), A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie-T u rq u ie, Vol.IIK 1899-1901), ss. 222-223. Durum Msr gazetelerine de yansmtr. Bkz. [Damad Mahmud Paa], H avatr, no. 26, 26 Nisan 1317-20 Muhar rem 1319, s. 3. Kr. La Question de Damad Pacha, A l-M o a y a d (edition Franais), 14 Nisan 1901, Nouvelles dOrient: Le Sultan et Le Khedive, P ro A rm en ia, no.9, 25 Mart 1901, s. 71. 359

rarla, gyabnda idama mahkm edilmitir.3 0 2 Yeni grubun liderlerinin, neriyat merkezinden uzaklamalar, Edhem Ru hi ve eski yeleri bir hayli rahatlatmtr. Folkestoneda yeni kadrodan yal nzca Ali Haydar Midhat Bey bulunmakta ve yazlar ok sama bulunmas na karlk,99 3 ayda otuz ngiliz liralk bir madd destek salad iin yayn lanmaktadr.9 9 4 Bu durumda; shak Skti, Edhem Ruhi Bey araclyla Cemiyete yeni bir dinamizm verme abas iine girmitir. Bu amala hal temasn srdrl d ubelere bavurulmu, yeni bir nizmnme hazrlanmas iin grleri sorulmutur.9 8 3 Ancak Cemiyeti yeniden eski gcne dndrmek asndan birok sorun bulunmaktayd. Birinci sorun elemandan kaynaklanyordu. Bu dnemde mer kezde son derece tecrbesiz bir kadro vard. Her ne kadar shak Skti ve Abdullah Cevdet hem faaliyetlere katlmaya, hem de yaz gndermeye ahmaktaydlarsa da;99 6 bu durum, eskisi kadar rahat gerekletirilemiyordu. Osmanhmn yaz kadrosundaki isimlere baktmzda; yazarlarn olduka ikin ci plnda kalan Jn Trkler olduu grlyor.9 9 7 Birok kereler grlen yaz
ret-i Seniyesine rsl Olunan ve Bir Sureti Avrupa Gazetelerinde Grlen Reddiyenin Ayndr, k d a m , 25 Mart 1901-5 Zilhicce 1318, ss.1-2. Makale ok sayda eraf ve resnn imzasn tamaktadr. Sir N.OConordan-Marquis of Lansdownea, Thrapia, 18 Haziran 1901/no. 238, P R O /F .O . 78/5122. Hakkmdaki H eyet-i thamiye karar ve mallarnn m saderesiyle idama mahkmiyeti iin bkz. B B A -Y ld z P erkende, 16 L. 1318/no.l397, 6 Za 1318/no.l573 ve 28 M 1319/no.99. Nuri Beyden-shak Sktiye, Folkestone, 30 Terin-i sn 1901, A r k iv i en dror, 19/106-5//70/1467. Edhem Ruhi Beyden-shak Sktiye, Folkestone, 2 Eyll 1901, A r k iv i en dror, .19/106-2//114/682, Ali Haydar Midhat Beyden-shak Sktiye. Folkestone, 26 Austos 1901, A r k iv i en dror, 19/106-2//136/317. Bu konuda Trablusgarb ubesi tarafndan hazrlanan bir gr tasla e li mizdedir. Metni verilmitir. A h m e d R za B e y E v ra k / ze l A riv . Bkz. B. LXXXVII. ishak Skti bizzat Cemiyetin hesabn denetlemekte (bkz. Nuri B eydenshak Sktiye, Dover, 14 Eyll 1900, A r k iv i '&ndror, 19/106-5//330, 1385. 22 Knn-i sn 1901 A r k iv i Sndror, 19/106-5//7/1541) gazetenin redak trln yapmakta (bkz. kil Muhtar B eyden-shak Sktiye, Cenevre, 27 Nisan 1900, A r k iv i endror, 19/106-1//423/346) ve grdmz gibi Ed hem Ruhi ile her konuda yazmaktadr. Bu nedenle yabanc basnda gaze tenin kendisi tarafndan kartld yolunda haberler km ve bu komi tenin dier yelerinin telna yol amtr. (Bkz, Abdurrahman B edirhandan-shak Sktiye, tarihsiz mektup, A r k iv i endror, 19/106//104/1.). Ayn ekilde Abdullah Cevdet Bey de eitli faaliyetlere katlmakta(bkz. Abdullah Cevdet Beyden -shak Sktiye, Viyana, 29 Terin-i evvel 1900 A r k iv i en dror, 19/106//243/1, 1 Knn-i sn 1901, A r k iv i endror, 19/ 106//240/1), para yardmnda bulunmakta (Abdullah Cevdet Beyden-s361

(992)

(993) (994)

(995)

(996)

kinci byk sknt mal kaynaklarn yetersizliinden douyordu. Msrl Paalardan salanan paralar,1 0 0 1 eski yneticilerin gnderdikleriyle birletirilir: fakat bununla gerekli finansman salanamyordu. Durumun farkna va ran Osmanl ynetiminin de; grev alan eski yneticilerin maalarm sk sk kesmesi, vaziyeti bsbtn arlatryordu.1 0 0 2 Ayrca; byk mit Damad Mahmud Paa, Hidivden her ay ald 800 lirann 25 lirasn dzenli olarak Oemiyete vermeyi taahht etmekle birlikte;1 0 0 3 bu sznde tam olarak dur mamas nemli bir mesele yaratyordu. Nitekim; Halil Muvaffakm, ngilte re'de tuttuu Cemiyet hesaplarnda rgtn 158.10 liralk varidatnn; ancak, 20 lirasnn Mahmud Paa tarafndan karland grlyor.1 0 4 4 Bu problemi halletmek ise, evrede ahlkszlk olarak nitelendirilen giriimlerde bulunul masn gerektiriyordu. Bunun iin bir sredir konuulan yeni bir gazete pro jesi gndeme geldi ve Dolab adyla bir mizah gazetesi kartld. Bu yeni ya yn organ geni ilgi toplamay baard.1 0 0 3 Eski yneticilerin de kart1 0 0 6 bu para szdrma operasyonu sonucunda, gazete devredilerek az da olsa bir kaynak temini cihetine gidildi.1 0 0 7 Daha sonra da, evredeki eletirileri n leyebilmek iin, gazetenin rgt ile herhangi bir ilikisinin bulunmad iln

(1001)

(1002)

(1003) (1004)

(1005)

(1006)

(1007)

Mehmed Ali Paa ve Mehmed brahim Beylerden alman bu paralar iin srasyla bkz. Eahem Ruhi-shak Sktiye, Cenevre, 14 Austos 1900, A r k iv i endror, 19/106-2//182/643 ve Hseyin Tosundan-shak Skti ye, Paris, 25 Haziran 1901, A r k iv i en d ro r, 19/106-3//894/1019. Bu tr kimselerin maalarnn kesilmesi iin bkz. B B A -B E O [H a riciye R e ft , 185-5/41,1291, (22 Knn-i sn 316)/121097 ve 1273, (24 Knn-i sn 316)/120896, B B A -ra d e -H u su s, Safer 1319/no. 38-104 Celleddin rif Beyden-shak Sktiye, Cenevre, 26 Temmuz 1901, A r k iv i en d ro r . 19/106-7//166/1901-2055. Halil Muvaffak Beyin Londradaki Hesbt, A r k iv i endror, \ /Q 2 // 103/29. Arada gnderilen 15-20 lira aras mebllar iin bkz. Nuri B ey den-shak Sktiye, Folkestone, 2 Terin-i sn 900, A r k iv i endror, 19/ 106-5//407/1599 ve Londra, 1 Haziran 900, A r k iv i en dror, 19/106-5// 138/1566 ve Londra, 22 Mays 900. A r k iv i en d ro r, 19/106-5//158/1562. Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Folkestone ubesinden-Londrada Todoraki Efendiye, 7 Knn-i evvel 900, L ondra B y k elili i A rivi, K.361(3). Baron de Riehtofenden-Paris Sefiri Mnir B eye, 3/Geneve, 13 Aralk 1900, Lespionnage ture Geneve: Quelques Documents, L a Silisse, 30 Mays 1902. 3e edition, da gazetenin basmnda Abdullah Cevdetin oyna d rol anlatlmaktadr. Edhem Ruhinin ilikisi iin bkz. Antopulo Pa aya - Tahsin Beyden, 21 Nisan 1901 tarihli ifre telgrafn lef fi. L ondra B y k elili i A rivi, K.362(10), Nuri B eyden-shak Sktiye, Folkestone, 5 Mart 1901, A r k iv i endror, 19/106-5.//274/1525: ...Esas mesele Dolab zerine dnmeli Osmanl m him bir para olmadka iin iine girmemeli.... Kr. Ayn ahslar ara snda, 12 Mart 1901, Londra, A r k iv i en dror, 19/106-5//190/1521. 363

-= r> , daha da artm ve iki lke ilikilerini bozabilecei ngilizlere ihtar edil mitir.1 0 1 4 Bunun zerine ngiliz Polisi bir soruturma balatm1015 ve liderler Izerinde bask yapmtr.1 0 1 6 Artk Cemiyet, nemli firarilerin desteiyle eylem yapmaktan baka bir areyi bulamamtr. Mahmud Paamn nerisi ile bu alandaki en byk ey:em gerekletirilmitir. Daha evvel merkez yayn organnda Abdlhamidin dinen halife olmad yolundaki aklamalardan sonra,1 0 1 7 Merakeli bir eyh ten alman fetva Gsmanlda yaynlanarak;1 0 1 8 Abdlhamid IInin hal edildii iln olunmutur. Hemen sonrasnda, yurt dnda Sultan Read adna hutbe okutulmu ve byk tartmalar yaratlmtr.1 0 1 9

1014)

(1015)

(1016)

(1017) (1018)

(1019)

Mr. de Bunsene draft, 9/Foreign Office, 8 Ocak 1901, kendisi bu gazete lerden dolay stanbuldaki karlarnn zedelenebilecei kanaatini belirt mektedir. PR O /F .O . 78/5119. Memorandum for the Turkish Ambassador P R O /F .O . 78/5140. Yaz 14 Ocak tarihlidir. Kr. Sir Thomas [Sanderson]a iletilen 6 Mart 1901 ta rihli not, P R O /F .O . 78/5140. Edhem Ruhiden-shak Sktiye, Folkestone, 3 Knn-i evvel 1900, A r k iv i en dror, 19/106-2//277/728: ...Sefaret dehetli hakkmzda ura yor. Polis Nazr evim ize geldi. Mdir-i mesul taleb etdiler. Bura m at buat kanununca gazetede bir isim bulundurmak zarur ve kanundir de diler, pusulay ardk.... Kr. Nuri B eyden-shak Sktiye, Folkesto ne, 1 Knn-i sn 1901, A r k iv i en dror, 19/106-5/yi8/1548 ve Folkesto ne, 4 Knn-i sn 1901, A r k iv i en dror, 19/106-5//23/1546. tarihli m ek tuplar. ngiliz yneticilerin haklarndaki fikirlerine rnek olarak bkz. Francis J.S. Hopwooddan-ilerine, 14 Mays 1901, P R O /F .O . 78/5141. Belirtilm esi gereken bir husus, Kralie Victoriann lm nedeniyle Ce m iyetin KraPa gnderdii taziyet mesajn (bkz. Ziya- Azm, O sm anl, no.77, 1 ubat 1901-10 evval 1318, s. 1) ile buna verilen cevabn (bkz. H. O. 9 Mart 1901, P R O /F .O . 78/5141) komite tarafndan kendilerine veri len bir prim olarak alglanm asdr.. (Bkz. Nuri B eyden-shak Sktiye, Folkestone, 25 Knn-i sn 1901, A r k iv i endror, 19/106-5//22/1540) ...im di ngiltere Kralna ekdiimiz taziye telgrafna cevab aldk. A l nan cevaba ok memnun oldum. Bu telgrafnme bizim in -yni Cemi yet in- bir nev pasaport demektir. Herhalde Hamidi olduka kukulan dracak birey... Bu arada ngiliz gazeteleri, Jn Trk lideri olarak ta nmladklar, smail Kemal B eyin Kralienin lmne, kendi vatanda larndan fazla zldn belirtmektedirler. Bkz. Sultan and Our Friendship. D a ily M ail, 14 ubat 1901. smail Kemal Bey aklamasna Os manlIlarn bu znty paylatn eklemektedir. Bkz. Fetva, O sm anh, no.58, 15 Nisan 1900-15 Zilkade 1317, s. 1, stiIm- eri, O sm an l> no.66, 15 Austos 1900-18 Rebiylhr 1318, s. 1. K etebe-l-fakr-l hakir m ft-l-m minin Esseyid eyh Mehmed elmerake, slama Tebir, O sm anh, n.75, 1 Knn-i sn 1901-9 Rama zan 1318, s. 1. evrede dourduu tartmaya rnek olarak Cemiyete smail Hakk B ey den, Girid-Kandiye, 7 evval 1318 tarihinde gnderilen bir mektup ay 365

Cemiyet, Yunanistan ubesi yneticisi Yaar Bey araclyla, szkonusu fetvalar ieren gazeteleri yurt iine gndermeye muvaffak olmu, 1 0 2 0 blgede Trkiyede bir ihtill olduu eklinde yorumlanan1 * * 21 bu eylem; dourduu byk tartmalara karlk; bir ksm tutuklamalar dnda bir sonuca ula amamtr.1 0 2 2 Ayn konudaki bir dier ilnnme de Msrda hazrlatlm ve zellikle m paratorluun Arap Vilyetlerinde datm yaplmtr.1 0 2 3 Artk hibir gc olmayan merkez; eski devlet adam, yeni firarilerin fa aliyetlerini izlemekten baka bir aresi olmad kanaatine varmtr. shak Skti fevklde umur-in ve cidden siyas bir adam olduu kanaatine vard smail Kemal Bey ile grm;1 0 2 4 daha sonra da, onu Cemiyet lider liine geirmeye almtr.10-" Ancak, smail Kemalin hatratndan, kendi sinin temel sorununun Osmaal gazetesinin yaynndan ziyade, Arnavutluk otonomisi olduu anlalyor.'1 0 2 8 Damad Mahmud Paa da Fransaya gelince diplomatik temaslarda bulun mutur. Oullar da soruna benzer bir adan yaklatklarndan, muhalifleri nin ok eletirdikleri :
nen verilmitir. Bkz. B ahaeddin kir B e y E v ra k / ze l A riv. Bkz. B. LXXXVIII. Tartmalar iin ayrca bkz. ln- Hakikat, Vatan, no.2, 18 Knn-i sn 1901, ss. 1-2. Yaar B eyden-shak Sktiye, 29 Knn-i sn 1901, Atina, A r k iv i e n d ror, 19/106-3//21/1119. Cemiyetin bu fetvalar yurt iine, gndermek ar zusu iin bkz. Necmeddin rif B eyden- shak Sktiye, 10 Knn-i s n 1901, A r k iv i endror, 19/106-5//1720/421-13: ...Ben Nuriye yazdm ki bu fetva ile Hicaz imendferinde tevkif olunanlar hakkmdaki maka leyi Anadolunun hemen [her] yerine gnderelim...s>. Fovi Epanastaseos En Konstantinopoli: Silipsis Ipopton Ksenon: Etnikon Praktorion, A kropolis, no.6780, 14 Ocak 1901. Netice-i Hl. Vatan, no.3, 25 Knn-i sn 1901, ss. 1-2. Antopulo Paadan-Tahsin B eye, 5/23 ubat 1901 tarihli yaznn eki, L ondra B y kelilii A rivi, K.36K3). Aynen verilmitir. Bkz. B. LXXXIX. shak Sktiden - Mevlna[Doktor N zm la, 7 Nisan 1901, Bahaeddin
k ir B e y E v ra k / ze l A riv.

(1020)

(1021) (1022) (1023) (1024) (1025)

(1026)

Ali Fahri Beyden-shak Sktiye, Kahire, 18 Austos 1900, A r k iv i e n d ror, 19/106-2//203/723 de durum yle anlatlyor: ...sm ail Kemal Beyi reis yapmaa almakdaki isabet ve gayretinize kar ne kadar teek krler ve tebrikler arz etsem azdr. nallah yaknda gayret ve himmeti nizle semert iktitaf olunur da senelerden beri reislik sevdasyla yanan Ahmed Rza B eyin o t l-i em eline artk bir nihayet verilmi olur.... s mail Keml Bey de bu dnemde sk sk Londraya gelmi ve Cemiyet ye leriyle grmeler yapmtr. Bkz. Antopulo Paadan-Tahsin Beye, 17 Knn-i evvel 1900, L ondra B y k elili i A rivi, K .362(l). Nitekim, kendisi hatratnda merkez yayn organ ile olan ilikisinden ok az ve nemsizmiesine bahsetmektedir. Bkz. T he M em oirs of sm ail K e m a l B e yt s. 308.

366

 ...A b d lh a m id l i n i n n ezd in d e T rkiyenin hibir de eri yoktur. Trkler sessizlik iinde ac ekm ekten baka birey yapam azlar. ..D olaysyla, licenb sadk, dostluklarna v e szne bal bir halkt kendisine her gn bask yapan, ikence eden Sultann sapklklar ve su lan y z n d en itham e tm e y e h akkm z yoktur. 1895-1896 byk E rm eni katliam larnda eer Sultan A bd lh am id en hakl bir ekilde bir fke dourm usa... hibir evren sel aff hakketm em ektedir...y>m 7

mparatorluun etnik problemlerini bir siyaset malzemesi olarak kullan ma davran iine girmilerdir. Ancak bu abalarna karlk, Osmanl hkmetinin yapt basklar so nucunda; Fransa, Paa ve oullarna kar olumlu bir tutum almaynca,1 0 2 8 ' yeni bir eylem denenmeye allmtr. smail Kemal Beyin bir sredir Yanyaya yakn Yunan topraklarndan gerekletirmeye alt Arnavut propagandas ve eylemleri erevesin d e,1 0 2 9 bu blgede karklk kartlmas iin harekete geilmitir. Zaten, da ha 1900 yl ortalarnda nemli Arnavud Cemiyetlerinin, firari damada ar da bulunmalar ilgi ekicidir.1 0 3 5 Korfuda propaganda faaliyetini stlenen, Fazl ve Salih Bey adndaki iki Cemiyet ve Arnavut komitesi yesi, merkez-

(1027)

Sabahattin ve Ltfullah Beylerin, Fransz Cumhurbakanna, Paris, 25Austos 1901 tarihli mektubu, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S ir ie -T u r qu ie, Vol. 111(1899-1901), ss.261-262. (1028) Demetra Vaka, Prince Sabahaddine as a Free-Lance Liberal: How HeBroke w ith the Young Turks of Paris Boulevards and Cafes and of Official Stamboul, Asia, Vol.XXIV (ubat 1924), s.121. (1029) Asm Beyden-Yanya V ilyetine, 39/23 Temmuz 317, Y an ya [V il yetiyleM uhaberata M ahsus D e fte ri, no.45, B B A -Y ld z Esas E vra k , 36/2470/ 147/XVI. Kendisine bu abalar dolaysyla verilen nem iin bkz. Von . Blowa, Kairo, 8 Haziran 1901 (pr. 21 Haziran 1901 a.m), no.115, A.9214. Auswrtiges Amt, 733/2, die Ju n gt rken , 198(Bd. 3-4). Osmanl hkme tinin duyduu endie iin bkz. Londra Sefaretine 1 Mays 1901 tarihinde ulatrlan muhbir mektubu, L ondra B y k elili i A rivi, K.362(1). Kr. Bakitabete-Berlin Sefaret-i Seniyesinden, 60/17 Nisan 1901 ve 62/5 N i san 317, B erlin S e fa re t-i S e n iy e siy le M u haberata M ahsus K a y d D efte ri dir, no.7, B B A -Y ld z Esas E vrak, 36/139-61/139/XVIII. (1030) Bkz. Bkrede Teesss Ederek Arnavudlukda Islahat Maksadn TakibEtmekde Olan (Drita) Nm Cemiyet Tarafndan Damad Mahmud Paa Hazretlerine Hitaben Yazlmtr,: O sm anl, no.61, .1 Haziran 1900-17 Mu harrem 1318, ss.1-2. kodra ubesinin elimizde bulunan tek belgesinin de bu dneme rastlamas ilgi ekicidir. Bkz. Osmanl ttihad ve Terakki Ce m iyeti kodra ubesinden-Cenevre ubesi Heyet-i Kirmma, 15/28 Haziran 1900, A r k iv i en dror, 19/59//231/18. Aynen verilmitir. Bkz. B. LXXXX. 367'

Merkez yayn organnda yaynlanan yeni bir programn firari devlet adamlarna yakm kaynaklarca ortaya atlmas, tbbiyelilerin kendi abalarn dan bsbtn midi kestiklerini gsteriyor. Bu program uslbu, muhafaza kr yaklam ve hatt ar ynleriyle Murad Beyin eski projelerini andr acaktadr.1 0 3 9 Merkeze yakn atlmlarla ortaya kan kimseler de; bu duruma gzel bir rnek tekil ederler. Bunlar iinde ak tavrlar ortaya koyanlar arasnda, kendilerine malzeme olarak Damad Mahmud Paamn kam alan Ali Nuri Bey1 0 4 0 ve hakknda en iyi yorumu bir Fransz diplomatnn fakat katld dava byle bir avukattan hibirey kazanamayacak1 0 4 1 diyerek yapt Alfred Rstem Bey1 0 4 2 saylabilir. Daha kapal bir iliki tesisine alan1 0 4 3 Madrid Sefiri zzet Paay da buna eklersek; artk, okul kaaklarndan ziyade, sefa ret mensubu muhafazakr muhaliflerle kar karya bulunduumuzu belirt mek gerekir. Merkezin; zellikle genlerden oluan kanadnn elinde ise, eski Cemiyetin mhr ve resm gazetesinden baka birey kalmamtr ki, bu gszlkleri 1902 kongresinde ve onun sonrasnda ok daha ak biimde ortaya kacak tr.
Ivektib: Saray Muhbir-i Mahsusumuzdan Aynen Mektub, Osm anl, no. 58, 15 Nisan 1900-15 Zilhicce 1317, ss. 3-4. Aynen verilmitir. Bkz. B. LXXXXI. (1040) Kendisinin mizah dergisinde bu alandaki bir yazs iin bkz. S. A. Damad Mahmoud Paeha;* Daoul, no.2, 26 Ekim 1900-2 Receb 1318, s. 2. Saray en dieye dren ancak gerekte tamamen blf olan hareketleri iin bkz. B B A -Y /M te n e v v ( G n l k ) M arzat, 14 L 1318/no.ll61-7519, 24 M 1319/ no.207-1691. Buna karlk diplomatik mehafilde grd ilgi iin bkz. Von Bowa, Rotterdam, 14 Mays 1901 (pr. 17 Mays 1901 a.m), no.1310, A.7326, Haag, 30 Mays 1901 (pr. 1 Haziran 1901 a.m), no.59, A.8167, Rot terdam, 1 Haziran 1901 (pr. 5 Haziran 1901, a.m), n.1456, A.8333, Rotter dam, 2 Austos 1901 (pr.?), no.2030, A u sw d rtig e s A m t, 733/2, die J u n g t r ken, 198(Bd. 3-4). Avrupa basnnda grd ilgi iin bkz. N ieu ve R o tterdam isch e C ourant, 26 Mays 1901. Hakkmdaki bir deerlendirme yazs iin bkz. ahin Alpay, Siyonizmin Babas Theodor Herzle Filistini El de Etmek in Abdlhamiti Devirmeyi neren Bir Osmanl Vikingi: Herr Gustaf Noring ya da Ali Nuri Bey. T arih v e T oplum , no.3, (Mart 1984), ss. 70-73. (1041) Delcasseye, Berne, 29 Mays 1901, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S e rie T urquie, Vol. III (1899-1901), s. 238. (1042) Kendisinin aniden bir yazyla ortaya k iin bkz. Alfred Rustem Bey, La Jeune Turauie,? L a G a zette de Lausanne, 25 Mays 1901. (1043) Bkz. zzet Paadan-Londrada tab olunan Osmanl nm Trke gazete muharrirliine, 21 Knn-i sn 1901, A r k iv i en dror, 19/93//588/6. Ken disiyle yaplan muhaberat asndan kr. Nuri B eyden-shak Sktiye, 25 Knn-i sn 901, A r k iv i endror, 19/106-5//59/1539. Paann duru muna muhalefet gazetelerinin de iaret ettiklerini gryoruz. Bkz. A Yldz, P ro A rm en ia, no.9, 25 Mart 1901', s. 71. (1039)

369

ra yardm yapmaya balamalar, bu abalarnn ok da bo kalmadm gs teriyor.1 0 4 6 Fakat, belirttiimiz eksiklik bu abalarn zellikle yurt iinde yaygn so nular verebilmesini nlyordu; ki, bu da deiik bir iliki ile zmlendi. Msrda Gazi Ahmed Muhtar Paamn yaveri iken, muhalefete katlma ya karar vererek;1 0 4 7 Sancak adnda, ilk saysnda ttihad ve Terakki ile ilgi sinin bulunmadn aklayan bir gazete1 0 4 8 yaynma balayan Ahmed Saib Bey; eski fiili lider ile temas kurmu ve onun grleri erevesinde hareket etmeyi kabul etmitir.1 0 4 9 Kendisinin, Mays aynda Ahmed Rza ile yapt grmeden hemen son ra; Saneakm Ahmed Rza Beyin eski eserlerini tefrikaya balamas;1 0 5 0 eski fiili liderin; bir anlamda, Trke bir gazeteye kavumas anlamna gelmi tir.

Ksa bir sre sonra burada:

...Y atan a cidden h id m et etm ek n iyetiyle te sis olunan O sm anl t tih ad v e T erakki C em iyeti bir m d d e t m aksad- m ukaddese vakf-t v c d etd ik d en sonra em raz- nef saniye v e m enfaat-i za t iyelerinden ma!ada dnceleri olm ayan erazilin ellerine derek ml-i fsidelerine kurban olub g itd i.,. 1 0 1 '1

(1046)

(1047) (1048)

(1049) (1050) (1051)

Ahmed Rzann-erif Paaya, 24 Terin-i evvel 1901 tarihli mektubu. Suretleri, erif Paa, ttih a d ve T era k k in in S a h tek rlk la rn a ..., ss. 12-17, 22-23 ve Youssouf Fehmi, La R evolu tion O ttom ane: 1908-1910, V. Giard et E. Briere, (Paris:1911), ss. 162-168de verilmektedir. Paa, kendisinin dier faaliyetlerine de yardm ettiini iddia etmektedir. Bkz. erif Paa, M ca h ed e-i V ataniye: M u h a lefet-i ttih a d ve T era k k i C em iyeti, Nefaset Mat baas, (stanbul: 1330), ss. 7-9. Osmanl hkmeti de Ahmed Rza Beyin bu ilikileri erevesinde resm devlet evrak ve hariciye sirklerlerini ele geirmesini tedirginlikle karlamtr. Bkz. Mnir Beyden-Ma beyne, tarihsiz telgraf, B B A -Y ld z Esas E vrak, 19/39/143/56. Harekete katl iin bkz. Ahmed Saib, fade-i Mahsusa, Sancak, no. 65, 1 Terin-i evvel 1906-13 aban 1324, s. 1. Bkz. Maksad ve Meslek, Sancak, Aded.i, 18 Terin-i sn 1899-14 Receb 1317, s. 1. Msr ubesinin bu durumu yorumlay iin bkz. Ali Fahri B eyden-shak Sktiye, Kahire, 14 Terin-i sn 1315, A r k iv i Q endror, 19/106-2,//141/750-St. III: ...Yeni bir de (Sancak) isminde bir gazete kyor ki bitaraf. Bizden olmadn ilk nshasnda iln etdi.... Rengi anla lamyor. Biraz paras var gibi grnyor. Pek etrefil olmayan yazla rna ben tashih ediyorum.... Ahmed Saib, Karilerimize htar. Sancak, Aded. 25, 19 Mays 1900-20 Muharrem 1318, s. 1. Ahmed Rza, Makam- Sadarete Ak Mektub. Sancak, Aded. 27, 1 Ha ziran 1900-16 Safer 1317, ss. 3. v.d. Ahrar- Osmaniyeye nc Mektub, Sancak, Aded. 33, 15 Eyll 190023 Cemaziylevvel 1318, s. 1. 371

...A hrar- Osmaniye'nin m rem ic-i efkrdr ifadesini v a z eyledik ki bunun sebeblerin den biri d e kariben tezahr e d e cek d ir . . . ms9

seklinde bir giriimi balattn izliyoruz. Bu tamamen organik ilikinin ba ladnn bir iaretiydi. Ahmed Rza B eyd e bu duruma kar kaytsz kalmam; en azndan; k k grubunu, yeni bir cemiyetin genileme merkezi haline getirecek giriim lere balamtr. Gene iki mcadele arkada arasndaki bir mektuptan, bu gelimeleri izleme imknn buluyoruz :
...E n m iihim m eselelerden biri C e m iye t m eselesidir. Yni R aif P a ann lyihasndan sonra m alm v e b izce hi d e m atlub olm ayan ahvl-i k fiyede hareket etm eli m idir? B u son m addenin halli g a yet m him dir. A d eta h ayat m eselesidir. B ilm em z t- lilerini, fakat b en d en iz bu m esleyi kendim iim h alletdim . Sancakm 33 nc num erosunu e lb e td e m tala buyurdunuz. B u hafta nerolunan 36 net num eroyu dahi oku yacaksnz... Yni ben den iz ttihad ve Terakki Cemiyeti ni tanm yorum . Y alnz zt- lilerinin devr-i fe tre td e gs terdiin iz iktidar v e fa zile ti tanyorum . K abl buyurduunuz halde sizi kendim iiin reis biliyorum . E n g zel terb iye olunm u bir nefer za b itin e ne suretle itaat ediyorsa o itaatim i m aziy a d e icraya haz rm. Bu hususda eref v e nam usum zerine size sz veriyorum .

Dier ahvle gelince:

Fikr-i ciznem ce bu gnde ahvl-i um um iye iin u m erk ez d ed ir : C e m iy e t ortada yokdur. Bu tm tayan d rt efrad (Osm an l v e kum panya) C em iyet-i kendi m enafi-i ztiyelerin e kurban e tm ilerd ir... Burada ne suretle olursa olsun i grm ek fakat enzr- u m u m iyede ahvli lyk veh ile anlalabilen bir ben den iz varm . K im bilir n e m aksad- hafilerini ta kib eden sm ail K em al B ey v e D a m a d Paalar m evcu ddu r. D aha beri tarafda ahvl-i m alm elerinden d olay m e yu s bir hale gelen ve ne yapacaklarn arm kendilerii in bir kapu arayan Erm eniier vardr. te d e beride devle td e bir inklb arzu eden fakat nereye yanaacan b ilm eyen s lm v e H ristiyan efrad okdur. O halde ne yaplm aldr? Y aplacak ey b en ce aikardr. Frka tekil edilm elidir. E v v e l em irde toplanacak olan m erk ez intihab olunm aldr. Bu m erk ez ise fikr-i ciznem ce ahvl-i u m u m iyeyi iyice v e zn etdikden sonra z t nzdan baka dier bir yerd e olacana m ute k id d-eilim. E fendim ! R ica ed erim bu cihetleri iyice m tala buyurunuz. B elki d e b ize g sterdiin iz fedakrl urada dahi gsteriniz. u isi u h d en ize alnz. A h vle hakim olunuz. K orkm aynz. M stakbel (1059) Ahmed Saib, Enzr- Dikkate,* Sancak, Aded. 36, 1 Terin-i sn 1900-8 Receb 1318, s. 2. 373

resi kararlar erevesinde tavizler vaadedilerek zmeye alan1 0 6 2 kimsele re karlk, yabanc mdahalesine kar1 0 6 8 ve benzeri abalar milliyeti bir gzle eletiren1 0 3 4 fikirlere sahip olmalarndan kaynaklanacaktr. Ki, 1902 kongresi ve sonrasnda; onlarn da bu durumlar aka ortaya kacaktr. Paris merkezinin bu geliiminin yamsra; ayn yerde bulunan, fakat, Ah med Rza Bey ile ilikilerini belli bir mesafede tutarak, daha ziyade eski merkezle irtibat salamaya alan Jn Trkler ise, bu dnemi olduka ha reketsiz geirmilerdir. Kendilerinin hazrlayarak yurda gndermeye alt beyannmeler, diplomatik problemlere neden olmu ve nlenmitir.1 0 6 3 On lar ise 1901 Ekiminde Tahsil Cemiyeti admda paravan bir rgt kurarak, fa aliyetlerini basit dzeyde srdrmek zorunda kalmlardr.1 0 6
Rza kalsn da... A r k iv i endror, 19/106-6//399/1905. Kr. Mustafa Re it B eyde-shak Sktiye. 27 Terin-i sn 1900, A r k iv i endror, 19/ 106-4//416/1241: ... didir, nk; O sm an l m a kapanub yalnz yalnz M e ve retin meydanda kalmasn ister. Onun in senin maalarn kesdirmee alr. Cenevrede Cemiyetin paras kalmad ve sen deta se falete dr olduun zaman nin ses karmad? Vallahi didir, di. Mrdir nk: Bir takm safdillere ve birok mlevveslere senin hk mete satldn ve kendisinin para almadn iln etmidir.... <1062) smail Kemalin bu teebbsleri iin bkz. smail Kemal Bey, Un Appel lEurope et la France, Pro A rm en ia, no.24, 10 Kasm 1901, ss. 186-187 ve Lettre au Parliament franais, Pro A rm en ia, no.l (kinci Sene), .25 Kasm 1901, ss. 4-5. (1063) Ahmed Rza Beyin bu alandaki tutumunu grmtk. Yakn temasdaki arkadann yaklam iin bkz. Ahrar- Osmaniye ve Avrupa, Sancak, Aded. 25, 19 Mays 1900-20 Muharrem 1318, s. 2. (1064) Nitekim, Ahmed Saib Bey, smail Kemalin lyihasnn yaynlanmasna kar km (bkz. Hseyin Tosun B eyden-shak Sktiye, Kahire 17 u bat 1899, A r k iv i endror, 19/106-3//?/?.) Transvaal konusundaki kitabdan da Ahmed Rza B eyin gazetesinde benzer bir ekilde bahsedilmitir. Bkz. smail Kemal: La Question du Transvaal, M ech veret S u p p lem en t Fran ais, no.109, 1 ubat 1901, ss. 3-4. (1065) Cabinet du Ministre, 25 Mays 1900, tarihli notta Mnir Paanm Sultanm katli ve stanbulda bir ayaklanma karlmasn tevik eden beyannme ler nedeniyle yapt mracaat belirtilmektedir. Saray, kendine zg is tihbarat kaynaklarndan bunlarn bascs olan Kemal Bey ve matbaasn renmi ve haklarnda tedbir aldrmtr. Bkz. Constansm, 66/7 Hazi ran 1900 tarihli telgraf ve Waldeek Rousseauya not, (urgent), Paris, 8 Haziran 1900, A ffa ires etra n g eres-N o u velle S erie-T u rq u ie, Vol.III (1899 1901), ss. 197-198, 201-202. {1066) rgtn kurucular bata Refik Nevzad olmak zere, emseddin, Fuad Nevzad, Fevzi Fazl, Galib, Joseph Hadjes, Ahmed Verdani, Zeki Cemil, Salih Fuad, Dr. Ali Galib, Jorj Spanelli ve Galib Beylerdir. Bkz. Osmanl Sefaretinin hazrlad rapor (1901)-, Paris B y k elili i A rivi, D.244. Ga lib Bey durumu merkez tekiltna bildirmitir. Bkz. M. Galib B eydenshak Sktiye, 27 Terin-i sn 1901, Paris, A r k iv i endror, 19/106-4// 51/1297. 375

1889 1902 DNEMNDE TTHAD ve TERAKK CEMYET VE JN TRKLERN SYASAL DNCELER

Buraya kadar; zihniyet problematii olarak Jn Trklk dnda,, onlarn siyasal rgtlenmeleri ve bununla ilgili faaliyetleri zerinde durduk. En az bunun kadar nemli bir dier konu ise, bu kimselerin hareketleri etrafnda oluturduklar dncelerdir. Konuyu incelerken bakmamz gereken ilk nokta; Jn Trklerin, hayat ve toplumsal olaylar nasl alglamakta olduklardr. Dnce alanndaki faali yetleri ile sivrilen bir Jn Trkn tanmyla: Hayat, taazzuv ve tenasl ile muttasf lmat- kimyeviye ve fizikiyeden ibaret... idi.1 Burada dikkati e ken nokta; tanmn, toplumsal hayatn ayr bir yapsnn olduunu gznne hi almaddr. Daima liderlik pozisyonunda kalmaya alan bir Jn Trkn ifa desiyle :
. .Cem iyet kavanin-i tabnyeye tabi 5 bir vcd-i miirekkebdir. Bu vcdun bir takm d e v n hastalklar vardr. Tehis-i maraz in hastay syletmeli, ahalinin h al m izac d e rd ihtiyac etibba-y m illete malm olmaldr. Zehir bilinmedike panzehiri buluna m az.... *

tabiat kanunlarna gre ekillenen bu yapnn sorunlar da, aym yntemlerle zlmeliydi. Jn Trkleri muhalefete iten temel nedenlerden birisinin, iinde yaa dklar toplumsal dzen ile dtkleri deer uyumazl olduunu belirtmi ti)
(2) l[b ra h im ] E dhem Temo, Tagaddi ve D evam - Hayat, M u sa vver Cihan, no.16, 4 K n n -i evvel 1307-14 Cem aziylevvel 1309, s.123. T anm Doktor A bdullah C evdet Bey ta ra fn d a n yaplm aktadr. A hm ed Rza, L yiha, s. 17. Bu lyihann ilk basksndan sonra m ellifi ta rafn d an verilen izin erevesinde aym ekilde eitli oaltm alar yapld ndan b u b asklardaki sahife n u m aralar b irb irin i tutm ayabilm ektedir.

604

Bu grleri tahlil edecek olursak; ilk olarak karmza; insanlarn kur duu toplumsal dzenin organisist bir dengesi olduu fikri kyor. kinci ola rak; bu dengenin belirli bir doal izgiyi izlediidir. nc olarak ise; be lirli durumlarda bu doal izgiyi geriye dndrmeye alan kimselerin orta ya kabilecei gibi baht ya da talih gibi anlalmaz nedenler szkonusu den geyi bozabilirdi. Ancak, unutulmamas gereken; bunun, doal olann dnda bir gelime olmasyd. te bu alanda gerekleri grebilenlerin, ortaya bir muhalefet koymalar gerekirdi. Bunun ise dayanaca temeller; fizik kanun lar derecesinde bir netlikle ifade olunabilirdi. Mardin, Jn Trklerin bu noktada kendilerine tima tabib roln at fettiklerine dikkat ekmektedir.8 Kendisinin belirttii gibi; byle bir dn ce tarz ayn zamanda statik, katl sosyal evrim fikrine yer vermeyen bir yaklamdr.9 Bunun yannda bu dnce sistematii ile, Trklerin neden as ker olduklarn: ...D anvinin bir felsefe-i ehanmsma muvafk olarak ecdadnn hilkati, medkiin memleketin ihtiyac, Trkn asker domasn icab eaer ... biiminde, Danvinist Vaccarodan esinlenen Bio-organist bir zmleme iin de aklamak veya devletin toplumsal rolnn ne olmas gerektiini:

...A n , karnca gibi kk hayvanlar bile doacak yavrularn gda sn evvelden hazrlyorlar. Bu hayvanlardan utanmal, ibret almal yz. H km et muktedirken bir bina-y saltanat tesis etmi, mlk nizam intizama koymu, millete adb ve erkn retmi.,.1 1
madd yaamdan rneklerle izah etmek kabildi. Bu anlamda; Jn Trklerin temel sorunsal, ak olan bir deiime uya bilecek fenn bir ynetim biimini tesisten ibaretti: ...Sahne-i tabiatda cidal-i hayat kanun-i ahenin devam eyledii m ddete yaamak, hususuyla hrriyetini muhafaza ederek yaamak in onun devamm tekeffl edecek bir kuvvete mlkiyet iktiza eder. Zira devletimizin mazisi fthat- cesime-i askeriyede idi. s tikbali fiitht- liye-i medeniyede olacakdtr...lz

(8)

(9) (10) (10) (12)

erif M ardin, Jn Trklerin..., s. 17. erafeddin M am um n in bu alandaki ilgin b ir y orum u eyledir: Doktor, tab ib bir m illetin hekim i ve en lim i dir, s-. Bkz. Balang, s. 80. bid. s. 17. Askersiz, Donanmasz, Osmanl, no.113, 1 T erin-i evvel 1902, s. 2. A hm ed Rza, Lyiha, s. 9. A hm ed L tfullah-M ehm ed S abahaddin, Umum Osmanl V atandalarm za, Osmanl, no.Sl, s. 4. ' 607

Bir Siyasal rgt Olarak

OSMANLI TTHAD VE TERAKK CEMYET VE JN TRKLK (3889-3902)

M.SKR HANOGLU

Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti

j

Beyannme

Mslmanlar! Dinimizce A bdlham id pdih ve halife deildir. nanm ayanlar kitab ve snnete baksunlar. Cemiye timiz yetlerle, hadislerle hakkn, peygamberin h km ete, ahaliye olan emirlerini gsterdi, A bdlha mid bundan yz evirdi ezlim olduunu, A llaha kar gelmekden ekinmediini isbat etdi. Bunun ze rine halkmz silaha sarlacakd, sarlmad kendisinin de A bdlham id gibi ezlim olduunu ortaya koydu. E vet... Gya ki says krk be bini geen ehidlerimizin o m brek cesedleri zerine kdk oturduk. Gya ki G iridde din kardalarmzn ferydlarm dan zevk aldk... Elendik durduk!.. Dnemedik ki: Balkanlar, Tuna, Ni, Bosna ve Hersek, yine kana boyadmz, yine geriye verdiimiz T rhala ve Ye niehir, K utur... hatt Karada, Srbistan, U lah ve Budan, K bns ve h att Msr hep Rusya m uharebe siyle elimizden km, hele (bir kar yer alamad) dediimiz M oskof da hl deyemediimiz (nice yz) milyon altundan fazla olan tazm inat ile beraber Beserabya ktasm, Kars ve Ardahan kalalaryla Batu m u da alm dr!.. Biz G iridi de veriyoruz!.. Girid deki yz yirmi bin din kardeimizi Y unan pene sine atyoruz!.. A bdlham id dini, milleti batryor. Kalknz, o ey tan yaradlndaki dzme halifeyi de yardaklarn da paralaynz... lnz, ldrnz. Bu hayrl ide na yak olacaklar gzetmedense hepiniz nayak olmak erefiyle ereflenmek in en ne dmee alnz. Zalimler ne kadar ok olsalar sizin iin nlar bir hamlede yerin dibine geirmek zor deildir. Zira: Hak szdedir, hak sizden yanadr. Com ite O ttom an d U nion et Progres Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti

letiim : 52

Bir Siyasal rgt O larak

OSMANLI TTHAD VE TERAKK CEMYET VE JN TRKLK (1889-1902)

M.SKR HANOGLU

Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti Beyannme Mslmanlar! Dinimizce Abdlham id pdih ve halife deildir. nanm ayanlar kitab ve snnete baksunlar. Cemiye timiz yetlerle, hadislerle hakkn, peygamberin h kmete, ahaliye olan emirlerini gsterdi, A bdlha mid bundan yz evirdi ezlim olduunu, A llaha kar gelmekden ekinmediini isbat etdi. Bunun ze rine halkmz silaha sarlacakd, sarlmad kendisinin de Abdlham id gibi ezlim olduunu ortaya koydu. E vet... Gya ki says krk be bini geen ehidlerimizin o m brek cesedleri zerine kdk oturduk. Gya ki G iridde din kardalarmzm ferydlarm dan zevk aldk... Elendik durduk!.. Dnemedik ki: Balkanlar, Tuna, Ni, Bosna ve Hersek, yine kana boyadmz, yine geriye verdiimiz Trhala ve Ye niehir, K utur... hatt Karada, Srbistan, U lah ve Budan, K bns ve h att Msr hep Rusya m uharebe siyle elimizden km, hele (bir kar yer alamad) dediimiz M oskof da hl deyemediimiz (nice yz) milyon altundan fazla olan tazm inat ile beraber Beserabya ktasm, Kars ve Ardahan kalalaryla Batu m u da alm dr!.. Biz G iridi de veriyoruz!.. Girid deki yz yirmi bin din kardeimizi Y unan pene sine atyoruz!.. A bdlham id dini, milleti batryor. Kalknz, o ey tan yaradlndaki dzme halifeyi de yardaklarn da paralaynz... lnz, ldrnz. Bu hayrl ide na yak olacaklar gzetmedense hepiniz nayak olmak erefiyle ereflenmek in en ne dmee alnz. Zalimler ne kadar ok olsalar sizin iin nlar bir hamlede yerin dibine geirmek zor deildir. Zira: Hak szdedir, hak sizden yanadr. Com ite O ttom an d U nion et Progres Osmanh ttihad ve Terakki Cemiyeti

le ti im : 52