11.

HAFTA SREKL DPLOMASYE GE

NERLEN OKUMALAR: -Sander- 4. Blm. Dileri Bakanl altbal. -Kemal Girgin, Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Hariciye Tarihimiz, Ankara, TTK, 1994, s.13-70. -Findley, Padiahln Gcnn Yeniden Tesisi ve Sivil Brokrasinin Kurulmas, Osmanl Devletinde Brokratik Reform, s.97128. -Akyldz, Ali, Tanzimat Dnemi Osmanl Merkez Tekilatnda Reform, stanbul, Eren Yay., 1993, s. 65-91. -Hurewitz, J. C., The Europenization of Ottoman Diplomacy: The Conversion from Unilateralism to Reciprocity in the Nineteeenth Century, Belleten, C. 25, S. 99., (1961).

BU HAFTA RENECEKLERMZ: -Osmanl Devletinin ne zaman, hangi nedenlerle ve ne ekilde srekli diplomasiye getii ele alnacaktr. -lk Osmanl daimi eliliklerinin nerelerde kurulduu, Osmanl diplomatlarndan beklentiler ve ilk dnemde yaanan hayal krklklarnn sebepleri anlatlacaktr. -Osmanl Dileri Bakanlnn (Hariciye Nezareti) kuruluu ve yaps zerinde durulacaktr. XVIII. ve XIX. yzyllarda Osmanl Devletinin d ilikilerinde, ou zaman Osmanl Devletinin Avrupa gleri karsnda pozisyon kaybetmesi olarak deerlendirilebilecek gelimeler yaanrken, Osmanl diplomasisinde de, ad hoc uygulamalardan, srekli diplomasiye gei iin ciddi almalar yrtld. Avrupada meydana gelen siyasi deiiklikleri ehzadeliinden itibaren yakndan takip etmekte olan III. Selim, devletin iinde bulunduu durumdan kurtulabilmesi iin reformlar yaplmas gerektiini dnyordu. 1789da tahta kmasn takiben bu reformlar Nizam- Cedit (yeni dzen) adyla uygulamaya soktu.

Yaygn kanaatin aksine, aksine Nizam- Cedit sadece askeri alanda yaplan yeniliklerden ibaret deildir. III. Selim dneminde eitim, ynetim, iktisat gibi alanlarda da dzenlemelere gidilmitir. Bu erevede Osmanl tarihinde ilk kez srekli diplomasiye gei III. Selim dneminde olmutur. nk Osmanl Devletinin, eski diplomasi anlayn devam ettirerek Avrupada etkili olamayaca ve mevcut durumunu bile muhafaza edemeyecei grlyordu. zellikle Fransz Devrimiyle balayan yeni dnemde, Avrupa krallklar Fransayla bir mcadele yrtrlerken, stanbulun Avrupada olup bitenlerden, daha ayrntl biimde

haberdar olmas ve bu bilgilere dayanarak siyaset alternatifleri retmesi gerekiyordu. Bu da ancak, Avrupa bakentlerinde srekli elilikler almas yoluyla olabilirdi. Ayrca, Osmanl Devleti d ilikilerinde iine dt zor durumdan kurtulabilmek iin, gemi yzyllarda nadiren bavurduu bir yntem olan, ittifaklara girmeye muhta hale gelmiti. Byle ittifak yollarnn aratrlmas da ancak daimi eliliklerle olabilirdi. Son olarak, III. Selim kiisel olarak da, Avrupada olup bitenlerle yakndan ilgileniyordu.

III. Selim, ilk Osmanl eliliinin alaca yer olarak nce Parisi dnmt. Fakat Fransz Devrimi dolaysyla lkede byk bir istikrarszlk ortam hakimdi. Bu nedenle ilk elilik 1793de Londrada ald. Yusuf Agah Efendi (Kalyonlar Katibi) Sefir-i Kebir (Bykeli) rtbesiyle Londraya yolland. Maiyetinde bir sekreter, iki memur ve 2 Rum asll tercman vard.

Londrann ardndan birka yl iinde Paris, Viyana ve Berlinde de elilikler ald. Eliliklerin yannda, 1725de Nevehirli Damat brahim Paann sadrazaml srasnda ilk kez alan konsolosluklarn says da artrld.

Yabanc bakentlerde grevlendirilen Osmanl elilerinin grev tanmlar, yaadklar dnemde grev yapan Avrupal diplomatlarnkinden ok farkl deildi. Osmanl elilerinin bulunduklar lkelerde siyasi gzlem yaparak, olup bitenleri dzenli raporlarla stanbula aktarmalar bekleniyordu. Ayrca, bulunduklar lke ile Osmanl Devleti arasnda bir ittifak kurulup, kurulamayaca; o lkeden askeri yardn alnp alnamayaca gibi konularda da aratrma yapmalar istenmekteydi. Bu dnemde, basnn giderek Avrupa lkelerinin d politikalarnn olumasnda etkili bir unsura dnmeye baladndan hareketle, Osmanl elilerinin Avrupal gazetecilerin Osmanl Devleti aleyhine haberler yaynlamasnn nne gemek ve mmkn mertebe Osmanl lehine bir tutum taknmalarn salamak gibi grevleri de vard. Bu grevlerin baaryla yerine getirilebilmesi, srekli diplomasinin henz bu ilk yllarnda son derece gt. Gzlem ve haber toplama grevini bile tam anlamyla yerine getirememelerinin en arpc rnei 1797de Paris bykelisi olan Seyid Ali Efendinin, Napolyonun Msr seferi hazrlklarn yanl yorumlamas ve kesinlikle Msra saldrmak gibi bir niyet tamadn ifade ettii bir raporu stanbula gndermesidir. Bu rapor stanbula ulatnda, Fransz askerleri skenderiyeye oktan kmlard.

Dolaysyla, henz diplomasi tecrbesinden ve gl yardmc kadrolardan yoksun olan ilk dnem Osmanl elilerinin, yabanc basn tercmelerini stanbula yollamak ve nadiren d gelimelerle ilgili tahliller yapmak dnda nemli bir grev yerine getirdikleri sylenemez. Ayrca, Osmanl elilerinin Avrupa bakentlerinde grev yapmalarn gletiren baz faktrler de sz konusuydu. Bunlarn banda dil sorunu gelmekteydi. Eliliklerde altrlan tercmanlar gayrimslimlerden seiliyordu. nk Osmanl brokrasisinde grev alan Mslmanlar arasnda, Avrupa dillerini bilenler az saydayd. Milliyeti fikirlerin hzla yayld bir ortamda, Avrupa devletlerin etkisine ak olduu dnlen gayrimslim tercmanlarn, stanbul asndan gvenilirlii pheliydi. Bu ise ister istemez bir gven bunalm yaratyordu. Osmanl elilerinin grevini zorlatran dier bir faktr ise, grev yaplan bakentlerin stanbula uzak olmasyd. Telgrafn henz icad edilmedii bir dnemde haberlemede aksaklklar kyor; nemli bir mesajn stanbula ulatrlmasnda bazen ok ge kalnabiliyordu. Haberlemeyi kolaylatrmak iin, Viyana elilii, Avrupadaki tm Osmanl elilikleriyle yaplan yazmalarn toplanp, alcsna gnderildii merkez haline geldi. Fakat, haberlemedeki yavalk giderilemedi. Diplomasi gibi ani karar vermeyi gerektiren bir ite yava kalmak, elilikleri ilevsizletiriyordu. Batl devletlerin ounun stanbul ile dorudan denizyolu tamacl yapan gemileri vard. Diplomatik yazmalar bunlarla hzl ve gvenilir olarak tanabiliyordu. Osmanl elileri ise yazmalarn tanmasnda yabanclara hakl olarak gvenmiyorlard. Zira, posta hizmetleri srasnda, gizlilik ieren diplomatik yazmalarn ieriinin, yabanc lke grevlileri tarafndan okunmas ve evran kopyalanmas, o dnemde ok iyi bilinen bir casusluk tryd.

Son olarak, yabanc bir lkede elilik amak ve yurt dnda memur grevlendirmek mali adan da Osmanl Devletine yk olmaktayd. Elilik kiras, memur maalar, balo-davetziyafet gibi masraflar, gazete abonelikleri, bykelilerin stanbuldaki ailelerine denen tahsisat byk bir mebla tutuyordu. Bu masraflar, eliliklerden beklenen getiriyle rtmeyince 1811de 4 bakentteki elilikler maslahatgzarlk dzeyine indirildi. Maslahatgzarlara elilerden daha az maa denmekteydi. Yunan syannn 1821de balamasyla bunlar da tamamen kapatld.

Yunan syannn Osmanl diplomasisi zerinde ok nemli bir dorudan etkisi oldu. ou, soylu Fenerli ailelerden gelen Rum brokratlarn, Osmanl dileri tekilatndan, tercmanlk kadrolarndan uzaklatrlmalar, diplomatik alanda nemli bir boluun ortaya kmasna yol 3

at. Bu boluk, Ermenilerin Rumlarn yerini almas ve Babiali iinde Mslmanlarn dil renmeleri amacyla Tercme odas adl bir birimin kurulmasyla doldurulacaktr.

Tercme odas bir lde, Hariciye Nezaretinin (Osmanl Dileri Bakanl) nvesini oluturmutur. leride sadrazamlk ve hariciye nazrl makamna gelecek birok Osmanl devlet adam tercme odasndan yetimitir. Mustafa Reit, li, Fuad, Safvet ve Ahmed Vefik Efendiler (ileride paa) bu Odann talebeleriydiler. Tercme Odas ,Yunan syan ve onu takip eden Mehmet Ali Paa syan srasnda nemini hzla artrmtr. 1832de Viyanaya bir maslahatgzar atanm ve 1834den itibaren Avrupa bakentlerinde tekrar bykelilikler almaya balanmtr.

Ayn yllar Osmanl Devletinde II. Mahmud tarafndan, Fransa modelinden esinlenerek yaplan geni apl bir idari yenilenme abasyla rtr. II. Mahmud nce bir Bavekil (Babakan) atadysa da, daha sonra bundan vaz geerek, Sadrazamlk modeline geri dnecektir. Sadrazam dahiliye nazrl (ileri Bakanl) grevini de uhdesinde bulunduruyordu.

Mart 1836da d ilikilerin boyutlarnn art ve ayr bir birimin oluturulmas gerektii dncesiyle, Reis-l Kttaplk yerine Umur-u Hariciye Nezareti (Dileri Bakanl) kuruldu. Yozgatl Akif Efendi Mir rtbesiyle ilk Hariciye Nazr olarak atand.

Kurulu nizamnamesine gre Hariciye Nezareti bnyesinde u birimler bulunuyordu:

-Hariciye Mstearl: Bakann ba yardmcs. Yazmalar, bakann onayna sunulmadan nce gzden geirip, parafe ediyor. -Mstear Yardmclar: (Mstearlk Muavenesi) Birinci Yardmc: Yabanc eliliklerle yazmalardan sorumlu. kinci Yardmc: Osmanl elilikleriyle yazmalardan sorumlu. -Birinci Daire (Daire-i Evvel): Siyaset planlama dairesi gibi almaktayd. Anlamalarn uygulanmasn, sorumluydu. Bal kalemler: a. Tahrirat kalemi (i yazmalar, yabanc hkmdarlarla yazmalar) b. Tercme kalemi 4 uluslararas ilikilerin gidiatn, snr sorunlarn deerlendirmekle

c. Tahrirat- Ecnebiye kalemi (yabanc elilerle ve Osmanl Elileriyle yazmalar) d. Telgrafname kalemi (ifre-kripto ileri) -kinci Daire (Daire-i Saniye): Hukuk ileri ve konsolosluk ilerinden sorumluydu. Bal kalemler: e. Tahrirat kalemi f. Tercme kalemi g. Tahrirat- Ecnebiye kalemi h. Havalat kalemi (Havaleler, dilekelerin gerei iin dier kalemlere havalele edilmesi ve pasaportlarn verilmesi) -nc Daire (Daire-i Selase): Terifat yani protokol ilerinden sorumluydu. -Evrak Mdrl -Matbuat Mdrl: Osmanl topraklarnda, yabanc dillerde baslan gazetelerin

denetiminden sorumluydu.

D grevlere atanan diplomatlara sefir (eli) veya sefir-i kebir (bykeli) rtbeleri veriliyordu. Konsolosluk grevlileri ise, ehbender, baehbender veya ehbender vekili olarak rtbelendiriliyordu.

XIX. yzyl boyunca Hariciye Nezaretinin yapsnda nemli gelimeler yaanm, gerek dairelerin saysnda gerekse alanlarn saysnda art olmutur. Tanzimatla birlikte d temsilciliklerin says da artrlmtr. 1850lerde Osmanl Devletinin Pariste Bykelilii, Berlin ve Londrada ise Orta Elilii vard. 1886da ise, Berlin, Londra, Paris, Roma ve St.Petersburgta Osmanl bykelilikleri; Atina, Brksel, Bkre, Belgrad, etine (Karada), Madrid, Washington, Lahey ve Stokholmde orta elilikler almt. Osmanl Devletinin, hangi yl, hangi lkede ne ekilde temsil edildiini, ayn ekilde, hangi lkenin stanbulda hangi dzeyde diplomatik temsilcilie sahip olduunu aratrmak iin en salkl kaynak, Devlet yllklardr (salnameler).