13. HAFTA II.

ABDLHAMDN DI POLTKASI

NERLEN OKUMALAR: -Sander Beinci Blmn bandan Yeni Dost Almanya altbalna kadar. -Ortayl, lber, Balkanlarda Milliyetilik, TCTA, C.IV, s. 1026. -Ortayl,lberArap Milliyetilii, TCTA, C. IV, s. 1032. Deringil, Selim II. Abdlhamidin D Politikas, TCTA, C. II, s. 304. -Davison, Roderic, The Ottoman Empire and the Congress of Berlin, Nineteenth Century Ottoman Diplomacy and Reforms (Roderic Davidson), stanbul, SS, 1999, s. 175-196.

BU HAFTA RENECEKLERMZ: -talyan ve Alman ulusal birliklerinin tamamlanmasnn, Avrupa siyasetinde nasl sonular dourdu ele alnacaktr. -Almanya mparatorluu kurulurken, Fransa ve Rusyann Osmanl Devletine ilikin politikalar anlatlacaktr. -ngilterenin Osmanl Devletinin toprak btnl politikasndan vazgemesinin nedenleri tartlacaktr. -1877-1878 Osmanl-Rus Savann (93 Harbi) Osmanl Devleti ve Avrupa dengeleri asndan sonular irdelenecektir. -II. Abdlhamid dneminde, Osmanl Devleti ile Almanyann d siyasette bir yaknlama iine girmelerinin nedenleri ve sonular zerinde durulacaktr. -II. Abdlhamidin d politika ncelikleri ve aralar anlatlacaktr.

Avrupa Gelimelerinin Osmanl Devletine Yansmalar 1870-71 Fransa-Prusya Savann Prusya lehine bitmesiyle, mparator III. Napolyon tahttan feragat etti ve Fransada nc Cumhuriyet kuruldu. 1861de kurulan talyan birliinin ardndan, 1871de de Alman birlii saland. Prusya Kral I. Wilhelm 1872de Almanya mparatoru (Kayzer) ilan edildi. Bu suretle Avrupann gler dengesi 10 yl iinde batan aa deimiti. Almanya Avrupann en byk kara ordusuna sahip devletti. Donanma gc ar basan ngilterenin ardndan, Fransann nne geerek, Avrupann ikinci byk askeri gc haline geldi. lerleyen dnemde tahta kacak olan Kayzer II. Wilhelm donanmaya arlk vererek, ngiltereyi bu alanda da gemeye alacaktr. Fransann Almanya karsnda

hezimete uramas, d politikasn genellikle Fransaya dayandran li Paann d politika anlaynn iflas etmesine yol amtr.

Rusyann stekleri Bu durumdan yararlanan Rusya 1856 Paris Antlamasnn Karadenize ilikin silahlardan arndrlm / tarafsz statsnn deitirilmesini istedi. nk bu maddeye gre Rusya Karadenizde sava gemisi bulunduramyor, tersane ina edemiyordu. Osm donanmasnn Sultan Abdlaziz dneminde alnan ve yaplan yeni gemilerle byyerek ngiltere ve Fransa donanmalarndan sonra dnyadaki nc byk donanma dzeyine erimesi Rusyay rahatsz ediyordu. Osmanl donanmasnda 816 top tayan, 21 zrhl ve 173 yardmc gemi bulunmaktayd.

Londra Szlemesi (1871) Rusyann Karadeniz konusundaki srarc tutumu, Almanya karsnda bu lkeyi doal mttefik olarak gren Fransa ve ngiltere tarafndan da anlayla karland. Londrada 57 gn sren bir konferanstan sonra, 13 Mart 1871de imzalanan Londra Szlemesine gre Rusyann Karadenizde tersane bulundurmas ve bu tersanelerde sava gemisi ina ederek Karadeniz donanmasn yeniden kurmas kabul edildi. Paris Antlamas ilk byk darbeyi yemiti. Sonraki 6 yl iinde tamamen ortadan kalkacaktr.

Sultan Abdlazizin tahttan indirilmesi Abdlaziz, 30 Mays 1876da, 46 yandayken bir darbeyle tahttan indirildi. Padiahn tahttan indirildii darbeyi hazrlayanlar eski sadrazamlardan Hseyin Avni Paa, eski ve mstakbel sadrazam Midhat Paa, sadrazam Mtercim Rt Paa ve eyhlislam Hasan Hayrullah Efendidir. Her ne kadar Abdlazizin tahttan indirilmesi, padiahn despot idaresine kar hrriyetilerin bir zaferi olarak nitelendirilse de, aslnda Sadrazam li Paann 1871deki lmnden sonra sadrazaml kimin ele geirecei zerine srdrlen bir dizi i siyasi hesaplamann sonucudur. Sultan Abdlaziz tahttan indirildikten 5 gn sonra 4 Haziran 1876da gz hapsinde bulunduu Feriye Saraynda ld. Bir iddiaya gre eski padiah, Hseyin Avni ve Midhat paalarn tertip ettii bir suikastla ldrlmtr. Bu lmn intihar olduunu da iddia edenler vardr. lgin biimde, Abdlazizin lmnden ok sonra bile, kart siyasi ve ideolojik durua sahip aydnlar arasnda, bunun bir cinayet mi

yoksa intihar m olduu polemii srecek, mesele istibdattan yana olmak / hrriyet yanls olmak ekseninde tartlr olacaktr.

Sultan Abdlazizin yerine tahtta geirilen V. Murad, akli melekelerini yitirdii gerekesiyle, 31 Atustos 1876da tahttan indirildi. Yerine ehzade Abdlhamid tahta geirildi. II. Abdlhamidin tahtta kt dnemde, Osmanl tarihine 93 Harbi (Rumi takvimle 1293te olduu iin) olarak geecek Osmanl-Rus savann ilk iaretleri Srbistan ve Karadada ortaya kmaya balamt.

ngilterenin Osmanl Devleti Karsnda Deien Politikas

1876dan itibaren Osmanl d politikasnda ok zor bir dneme girildi. Bu dnemdeki, gelimelere gemeden nce, ngilterenin Osmanl Devleti karsnda izledii politikadaki tam anlamyla 1878den sonra belirginleecek olan - deiikliklere ve Avrupa gelimelerine bakmakta yarar vardr.

ngilterenin tutum deiikliinin ilk iaretlerini Paris Antlamasnn hemen arkasndan itibaren almak mmkndr. Krm Savann askeri yorgunluu ve Hindistanda zellikle Mslman rajalarn balatt isyanlarla uramak zorunda kaldndan ngiltere, 1860larda Osmanl Devletiyle eskisi kadar ilgilenmemeye balad. Bu iki sonu dourdu: Birincisi, Babalinin ngilterenin azalan ilgisi karsnda, Rusyadan korunmak iin daha ok Fransann dengeleyici rolne mracaat etmesiydi. li ve Fuad paalarn Fransaya yakn politikalar bu lkeye duyduklar muhabbetten deil, zorunluluktan kaynaklanyordu. zellikle Msr ve Girit sorunlar konusunda Fransayla yakn ilikilere XII. Haftada deindik. 1860larn sonlarndan itibaren Rusya ile Fransa arasnda, Prusyann eylemlerinden duyulan endie sebebiyle oluan zorunlu yaknlama, Osmanl Devletini Fransann desteinden de mahrum brakacak, III. Napolyonun 1871de tahtn terk etmesinden sonra ise bu lke bir sre kendi i siyasi istikrarszlklarn gidermekle uraacaktr. kincisi, ngilterenin Osmanl Devletine duyduu nispi ilgisizlik dolaysyla, Rusyann Osmanl Devleti zerindeki etkisini giderek artrmasdr. 1871 Londra Szlemesiyle Karadenizdeki stat deiiklii, Eflak ve Bodann birlemesi, Rusyann Bulgar isyanna destek vermesi gibi konular bu dnemde ortaya kt. Bununla beraber, ngiltere Osmanl Devletinin toprak btnln koruma politikasndan henz vazgememiti. 3

II. Abdlhamidin tahta kt yllarda, dier devletlerin Osmanl karsndaki tutumlarna gelince aadaki tabloyu gryoruz: Rusya Osmanl Devletinin paralanmas iin yrtt abalar giderek artrmaktayd. 1875te Makedonya ve Bosnada balayan ayaklanmay, 1876da topraklarn geniletmek iin Osmanl Devletine sava aan Srbistan ile Karada ve bamszlk iin ayaklanan Bulgarlar destekledi. Tm Balkanlarda Panslavist politikalara yneldi. Ruslarn Balkanlara bu denli ynelmesi, kukusuz ayn alanda nfuz alan yaratmaya alan AvusturyaMacaristan mparatorluunu rahatsz etmekteydi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Balkanlarda balayabilecek milliyeti ayaklanmalarn kendisine srayabilecek olmasndan endie duyuyordu. Bu nedenle Osmanl Devletinin toprak btnlnden yana bir tutum benimsemiti. zellikle Metternich izgisini devam ettiren Avusturya Dileri Bakanl bu gr savunuyordu. Ama dier taraftan, Avusturya Genelkurmay iinde, Balkan topraklarn daha sk bir denetim altna almak hatta Osmanldan kopararak, Avusturyaya balamak isteyenler de vard. nk bu sayede milliyeti akmlarn Avusturya-Macaristan mparatorluuna szmasnn daha kolay engellenebilecei dnlyordu. 1871de Bismarkn liderliinde ve I. Willhemin kayrezlii altnda, birliini salayan Almanya, Avrupann en gl siyasi birimlerinden biri haline gelmiti. Bismarkn en nemli hedefi, intikam almak isteyerek Almanyaya saldrabilecek Fransay Avrupada yalnz brakmakt. Bu nedenle Bismark, Avusturya ve Rusyay 1872de Birinci imparatorlar Birlii adl ittifak iinde bir araya getirmeyi baard. Rusya yenilmi Fransa yerine, kendine tehdit oluturabilecek Almanya ile ayn kampta yer almay uygun gryordu.

Bismark, bu birlie en byk tehdidin Rusya ile Avusturya arasnda Balkanlar yznden kabilecek bir anlamazlk olacan biliyordu. Bu nedenle Balkanlar bu iki lke arasnda paylatrmay bile dnd. Buna gre Avusturya, Bosna-Herseki alacak, Rusya ise Gney Besarabya, Bulgaristan ve Romanyay himayesi altna sokacakt. Bismark plannn ikinci aamasnda, bu paylamaya ses karmamalar iin Fransaya Suriyeyi, ngiltereye ise Msr vermeyi dnmtr. Hatta Balkan topraklarnn paylam iin Almanya-Avusturya ve Rusya arasnda Reichstadt Antlamas imzaland. Fakat ngiltere hala Osmanl Devletinin toprak btnlnden yana olduundan buna kar km ve Bismark bu nerisini geri ekmek zorunda kalmtr.

Balkan Krizinin Savaa Dnmesi 4

1875te Bosna-Hersek, Makedonya isyanlar, Karada-Srbistan bunalmlar ve Bulgar syan sebebiyle Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki ilikiler iyiden iyiye gerginletirmiti. ngiltere, Rusyann -Almanya ve Avusturya-Macaristann da destei ve gz yummas sayesinde- Balkanlara yerlemesinden endie ettii iin, Osmanl Devletine kar bir sredir izledii nispeten ilgisiz politikadan saparak, bunalma zm getirmek iin devreye girdi. ngiltere, Avrupa Uyumuna uygun olarak bir konferans toplanmasn ve bu konferansta Balkanlarda (Srbistan, Karada, Bulgrasitan) Osmanl Devletinin bir dizi reform yapmay kabul etmesini istiyordu. phesiz ngilterenin devreye girmesinde, Bulgar isyan srasnda, Osmanl Devletindeki okullarda grev yapmakta Protestan misyonerlerin ngiliz gazetelerine gndermi olduklar ve Osmanl askerlerinin sivil Hristiyanlar ldrdklerini iddia ettikleri abartl mektuplar sayesinde bu lkede oluan kamuoyu basksnn da etkisi vard. ngilterenin konferans isteine ramen, sorunun iki taraf olan Osmanl Devleti ve Rusya bu konu da pek istekli deillerdi. nk Osmanl Devleti bunu i ilerine karma olarak gryor, Rusya ise Balkanlardaki etkinliinin snrlanmasndan korkuyordu. Ancak yine de tahta ksa bir sre nce geen II. Abdlhamid, bir silahl atmann kendisini zor durumda brakacan dndnden, konferans arsna olumlu cevap verdi. Rusya da, AvusturyaMacaristan ve Almanyann tevikiyle konferansa katlmaya ikna oldu. Aralk 1876da stanbulda Tersane Konferans topland. Ayn gn, Osmanl Devleti Merutiyeti ilan etti. II. Abdlhamid zaten tahta getirilirken Mithad Paaya merutiyet sz vermiti. Ama zamanlama olarak konferansn balama gnn semesinin nedeni ngiltereyi etkilemek ve kendi yannda tutmaya almakt. Tersane Konferansnda, Bosnadaki kk bir snr deiiklii dnda, Srbistan ve Karadan snrlarnda olaanst deiiklikler yaplmamas; Bosna ve Hersek eyaletlerinin birletirilmesi ve buraya Avrupa devletlerince onaylanacak bir valinin atanmas; Bulgaristann Hristiyan bir vali tarafndan -mr boyu kaydyla- ynetilmesi ve yeni ynetim oluana kadar Bulgaristann Rusyann askeri igali altnda tutulmas kararlatrld. Rusyann ileri srd, Bulgaritan eyaletinin genileterek, Ege Denizine k olmas talebi ise kabul grmedi. II. Abdlhamid, Tersane Konferansndan ksa bir sre sonra, Merutiyetin artk ilan edilmi olduunu, Balkan halklarnn bu sistem iinde yer alp, skntlarndan uzaklatklarn, dolaysyla Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine mdahale etmeye haklar olmadn syleyerek, Tersane Konferans kararlarna uyulmayacan aklad. Bunun zerine, Reichstadt Antlamas ile Balkanlarn paylalmas konusunda bir sre nce anlat

Avusturya-Macaristan ve Almanyann tarafsz kalacana gvenen Rusya, Osmanl Devletine sava at.

1877-1878 Osmanl-Rus Sava (93 Harbi) ve Ayastefanos Antlamas Osmanl Devleti ile Rusya arasnda XIX. yzyldaki drdnc sava olan 93 Harbi, Osmanl Devleti iin topyekn bir malubiyetle sonuland. Plevnede Gazi Osman Paann destans savunmas ve Dou Anadoluda Gazi Ahmed Muhtar Paann baz baarlar dnda Osmanl ordular Rus ordusu karsnda tutunamad. Rus ordusu Trakyadaki savunma hatlarn hzla aarak Ayastefanosa (Yeilky) kadar geldi. stanbulun dmesi an meselesiydi. Osmanl Devleti bar yapmak zorunda kald. Rusya, stanbula girmenin Avrupa devletlerinin tepkisini ekeceini dndnden artlarn kendi belirledii bir bar antlamas yapmay kabul etti. Mart 1878de Osmanl Devleti ve Rusya arasnda Ayatefanos Antlamas imzaland. Buna gre, Srbistan ve Karada, topraklar geniletilerek, bamsz ilan edildiler. Tuna ile Ege Denizi arasnda, Dou Rumeli, Bat Trakya ve Makedonyay kapsayan bamsz Bulgaristan ilan edildi. Bosna ve Hersek, Avusturya ve Rusyann ortak denetimine sokuldu. Dobruca Romanyaya verildi. Batum, Kars, Dou Bayezid, Ardahan ve Elekirt Rusyaya verildi. Bu dzenlemeler Balkanlar tamamen Rus nfuz alan haline getirmekteydi. Ne kendisine, Bosna ve Hersekte ortak denetim maddesiyle sus pay verilen Avusturya-Macaristan, ne de Rusyann bu denli glenmesini istemeyen ngiltere Ayastefanos dzenlemelerini ilerine sindirebilirdi. Ayastefanos Antlamasnn deitirilmesini isteyen ngiltere ve AvusturyaMacaristann talebiyle Temmuz 1878de Berlin Konferans topland.

Berlin Dzenlemeleri Osmanl Devletinin kurulduu tarihten beri, diplomasi alannda Berlin Kongresindeki kadar aresiz kald bir durum hi yaanmamtr. Bismark anlarnda Berlin Kongresindeki Osmanl Devletinin durumunu, ameliyat masasna yatrlm ve aresizce doktorlarn kol va bacaklarn kesmelerini seyreden bir hastann haline benzetmektedir. Bu benzetmede byk bir hakllk pay vardr. stanbul, Avrupann byk devletlerinin kendisine bitii kaderi kabullenmek zorunda kalmtr. Berlin Antlamasyla Srbistan ve Karadan bamszlklar onaylanm ancak toprak kazanmlar geri alnmtr. Bulgaristan topraklar kltlm, bamsz deil, geni lde zerk Bulgaristan kurulmutur. Bosna ve Hersek, egemenlii Osmanl Devletinde olmak

zere Avusturya-Macaristan mparatorluunun denetimine braklmtr. Elekirt ve Dou Bayezid Osmanl Devletine geri verilmitir. Berlin Kongresinden, Osmanl Devletinden sonra en ok zararla kan devlet Rusya oldu. Bunun durumun Avusturya-Macaristandan kaynaklandn dnen Rusya, bu tarihten sonra Bosna-Hersek ve Srbistan zerinde Avsuturya-Macaristanla ok ciddi bir kar atmas iine girecektir. 1908 Bosna-Hersek bunalm ve Birinci Dnya Savann patlak vermesinin nedenleri arasnda da, bu iki devlet arasnda Balkanlarda yaanan ekime nemli bir yer tutmaktadr. Dier yandan, Osmanl diplomasisi asndan Berlin Kongresinin en nemli sonucu, ngilterenin o tarihe kadar devam ettirdii Osmanl devletinin toprak btnl politikasndan vazgemesidir. nk, Bulgaristan olaylarnn dourduu infialden yararlanan Gladstone liderliindeki zerinde Liberaller, bask iktidardaki kurmulard. Babakan Gladstone, Dsraeli Osmanl liderliindeki Devletinin

Muhafazakarlar

cezalandrlmasn istiyordu. Aslnda, Osmanlnn knn engellenemez olduunu dnen Liberaller, ngilterenin de, Osmanlnn mirasndan yararlananlar arasnda bulunmas gerektiini ileri sryorlard. Muhalefetin basks altndaki ngiltere Hkmeti, Osmanl Devletini Haziran 1878de bir anlama yapmaya zorlayarak Kbrs Adasnn ynetimini geici olarak zerine ald. Ancak bu muhalefeti teskin etmedi. 1880de Gladstone bakanlndaki Liberal Parti iktidara geldi. Bundan sonra kesin olarak ngilterenin politikas deimitir. Gladstone, Hindistan yolunun gvenlii bakmndan gerekli grlen Osmanl topraklarn mutlaka ngilterenin denetimi altna almay ve gerekirse Osmanl topraklar zerinde kendisine sadk ulusal devletler kurmay bir d politika ncelii olarak benimsemiti. Bu erevede, ngiltere 1881de Msr igal etti. 1890lardan itibaren Ermeni isyanlarna Rusya ile birlikte destek verdi ve Ermeni milliyetilerini kkrtt.

Osmanl Devletinin Almanya ile Yaknlamas 1860lardan beri Osmanl Devletinin Rusyaya kar Fransaya yanamaya altndan ama ilerleyen yllarda bu imkann ortadan kalktndan sz etmitik. ngiltere de 1878e kadar Osmanl Devletinin Rusyaya kar yardmna mracaat ettii bir devletti. Ancak imdi bu devlet de Osmanl Devletinin karsnda yer alyordu. Bu durumda II. Abdlhamid, mparatorluun paralanmasn nlemek iin yeni d politika alternatifleri aramaya balad. II. Abdlhamidn d politikasnda drt baln ne kt grlmektedir.

Birincisi, Avrupann byk devletleriyle, bu kez Osmanl Devletinin tamamen paralanmasna yol aabilecek, yeni bir savaa girmekten mmkn olduunca kanmakt. II. Abdlhamid bunu salamak iin ngilterenin 1881de Msr, Fransann 1882de Tunusu igal etmelerine ve ngiltere ile Rusyann Ermeni isyanlarna verdii desteklere ramen bu devletlerle savamaktan srarla kanmtr. kincisi, yakndaki dmanlara kar, Osmanl Devletinin topraklarnda gzleri bulumayan, baka bir deyile Dou Sorunuyla ok fazla ilgilenmeyen ama dnya siyasetinde etkili olmak ynnde ilerleyen devletlerle yakn iliki iine girmekti. Bu balamda, II. Abdlhamidin ABDyle Osmanl Devletinin yaknlamas iin ahsi bir aba gsterdii bilinmektedir. Ama gerek ABDnin 1823te ilan edilen Monroe Doktrini gereince Avrupa ilerinden uzak durmas, gerekse Amerikal Protestan misyonerlerin Ermeni isyanlarnda aktif rol almalar sebepleriyle iki devlet arasnda siyasi bir yaknlama salanamad. Dier taraftan, 1871den sonra Meiji Reformlarn gerekletirerek, hzla gelien Japonyaya da zel bir nem atfeden, hatta Erturul Frkateynini Japonyaya gnderen II. Abdlhamid, bu lkeyle de nemli ierikte bir ilikiye giremedi. II.Abdlhamidin d politikasndaki, bir dier (nc) balk Panislamizmdi. (ttihad- slami siyaseti). Avrupa devletlerinin egemenlii altnda bulunan Mslman halklarla yakn iliki kurarak, bunlarn Halifeye ballklarn pekitirmek, bylece bu devletlerden alglanabilecek bir tehdide kar bu Mslman halklar harekete geirmek dncesiyle, II. Abdlhamid Halife unvann youn olarak kulland. in, Trkistan, Kuzey Afrika, Hindistan, Gneydou Asya Mslmanlaryla scak ilikiler kurmaya alt. Dier yandan, Osmanl hakimiyeti altndaki gayrimslim nfusun Avrupal devletler tarafndan srekli kkrtldn gren II. Abdlhamid, hi olmazsa Mslman nfusu Osmanl Devleti iinde tutmay amalamakta, Halifeye balln gelitirilmesinin bu ie yarayacan dnmekteydi. Drdnc d politika bal ise, en istikrarl ve Osmanl tarihinin gidiatn en fazla etkileyecek olanyd. Almanya ile yaknlama. Bu yaknlamada Osmanl Devleti kadar Almanyann tutumu da etkili oldu. Bismark dneminde (1890a kadar) Almanya Osmanl Devletine yaknlk gstermemi, hatta Balkanlar Rusya ve Avusturya arasnda paylatrmay bile denemiti. Ancak II. Wilhelm 1890da Alman d politikasnn ynetimini ele aldktan sonra bu tavr hzla deiti. nk Almanya, ge kald smrge edinme ve emperyalizm srecine katlabilmek ve Alman ekonomisinin gcn dnyaya yayabilmek iin Dnya Politikas (Weltpolitik) ad verilen bir politika izlemeye balad. Bunu salamak ve bunu engelleyebilecek tehditleri ortadan kaldrmak iin hzla silahlanmaya yneldi.

Welt Politikin en nemli unsurlarndan biri, Douya Doru Yaylma (Drang nach Osten) politikasyd. Bunun iin Almanya Osmanl Devleti ile ilikilerini gelitirmeye balad. Daha tahta geiinin ikinci ylnda (1889) II. Wilhelm stanbulu ziyaret ederek, II. Abdlhamid ile dostluk kurdu. II. Abdlhamid Almanyann ngiltere ve Rusya karsndaki pozisyonu ve Osmanl topraklarnda gz olmamas nedeniyle doal bir mttefik olduunu dnyordu. Bu ad konulmam ittifak ilikisi hzla geliti. Bu yaknlamann doruu 1899da Alman sanayisine ait Anadolu Demiryolu irketine, BerlinBadat demiryolu ayrcalnn verilmesidir. Bundan bir yl nce, II. Wilhelm bir kez daha Osmanl topraklarn ziyaret etmi, Kudse kadar giderek kendisini 300 milyon Mslmann dostu ilan etmiti. Berlin-Badat Demiryolu ayrcal ngiltereyi rahatsz etti. nk bu demiryolunun sonunda Basra krfezine kadar uzatlmasndan ve Almanyann Ortadouda nemli bir stnlk kazanarak, Hindistan tehdit etmesinden endielendi. Bu endieye ramen Almanyaya Badat Demiryolu ayrcal verildi. Bir yandan da Osmanl ordusundaki Alman asker, uzmanlarn says artt ve Almanyadan hzl bir silah alm balad. Yirminci yzyla girilirken, Almanya mparatorluu Osmanl Devletinin en yakn dostu haline gelmiti.