ORTARETM

ADA TRK VE DNYA TARH 12

YAZARLAR

Yasemin OKUR Akn SEVER Ertan AYDIN Hakan KIZILTAN Mehmet AKSOY Mehmet ZTRK

DEVLET KTAPLARI BRNC BASKI ZKAN MATBAACILIK - ANKARA, 2009

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI DERS KTAPLARI DZS 09.06.Y.0002.3833

: 4661 : 1335

Her hakk sakldr ve Milli Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metni.soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr Dil Uzman Grsel Tasarm

:Do. Dr. Osman KSE :Semra AKIR A.Suat KEECOLU Semra DNDAR Zekai KAYA lme ve Deerlendirme Uzman :Elif SEYLM Program Gelitirme Uzman :Berna SERDAR OTUZ Rehberlik Uzman :Mustafa KARA

ISBN 978-975-11-3219-2

Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulunun 29.05.2009 gn ve 71 sayl karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Yaymlar Dairesi Bakanlnn 03.07.2009 gn ve 2653 sayl yazs ile birinci defa 161.600 adet baslmtr.

A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI 1.1. Dnya Sava 2. Paris Konferans 3.1. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar 4.1. Dnya Sava'nn Sonular B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYA'DAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI 1. arlk Rusyas'nn Ykl ve Bolevik htilali 2. Ruslarn Orta Asya'y stilas 3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu . Basmac Hareketi (1918-1931) C. ORTA DOU'NUN YEN YZ: MANDACILIK 1. Orta Dou'da Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar a. ngiltere ve Orta Dou b. Fransa ve Orta Dou D. UZAK DOU'DA YEN BR G: JAPONYA E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ 1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya 2. Ekonomik Krizin Ortaya k (Kara Perembe) 3. Krizin Trkiye'ye Etkileri F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA 1. Barn Srekliliini Salama abalar 2. Avrupa'da Sosyal ve Ekonomik Hayat 3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu a. talya'da Faizm b. Almanya'da Nazizm c. spanya'da Franco Dnemi 6. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI 1. D Politikadaki Gelimeler a. Trkiye'nin Milletler Cemiyetine Girii b. Balkan Antant c. Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi d. Sadabat Pakt e. Hatay Meselesi ve Hatay'n Anavatana Katlmas Proje devi Deerlendirme Sorulan Bulmaca A. YEN BR SAVAA DORU 1. Sava ncesi Gelimeler a. Japonya b. talya c. lkeler Aras Gruplamalar d. Almanya e. Sava Yl 1939 B. SAVA YILLARI 1. Avrupa'da Sava 2. Kuzey Afrika'da Sava 3. Asya ve Pasifik'te Sava a. Sava ncesi ABD b. Pearl Harbour Baskn ve ABD'nin Savaa Girii c. Pasifik Savalar C. BARIA DORU 1. Avrupa'da Savan Sona Ermesi 2. Pasifik'te Savan Sona Ermesi D. SAVAIN ETKLER E. SAVA YILLARINDA TRKYE 1. II. Dnya Sava'nda Trk D Politikas 2. II. Dnya Sava'nn Trkiye'ye Etkileri

3 4 4 5 7 8 8 11 11 13 13 14 15 17 18 19 19 20 21 22 22 23 26 26 27 29 29 32 33 33 34 35 36 37 39 40 41 44 44 44 45 46 46 48 50 50 54 55 55 56 56 58 58 61 62 68 68 70

NDEKLER Proje devi Deerlendirme Sorular Bulmaca 74 75 76 80 80 81 82 82 85 86 87 88 88 89 90 91 93 94 94 95 95 95 97 97 100 101 101 102 102 105 105 106 1 109 111 112 116 117 118
6

A. BLOKLARIN KURULUU 1. Dou Blokunun Kuruluu a. Dou Bloku indeki Dier Gelimeler b. Sovyet Modeline Gre Ekonomik ve Sosyal Dzenin Kurulmas c. Sosyalist Blokta Sarsntlar 2. Bat Blokunun Kuruluu a. Truman Doktrini b. Marshall Plan c. NATO'nun Kuruluu d. Avrupa Konseyinin Kuruluu e. Avrupa Ekonomik Topluluu (AET) B. PAYLAILAMAYAN ORTA DOU 1. srail'in Kuruluu 2. Eisenhower Doktrini C. UZAK DOU'DA ATIMA 1. in Halk Cumhuriyeti'nin Kuruluu 2. Uzak Dou'da Hkimiyet Mcadeleleri a. Kore Sava b. SEATO'nun Kuruluu D. ASYA VE AFRKA'NIN KURTULUU 1. Gney Asya'daki Gelimeler 2. Afrika'daki Gelimeler E. SOUK SAVA DNEMNDE TRKYE 1. Souk Sava Dneminde Trk D Politikas a. Trkiye'nin Avrupa Konseyine Girii b. Trkiye'nin NATO'ya Girii c. Balkan Paktnn Kurulmas d. Badat Paktnn Kurulmas 2. Trkiye'de Hayat a. Siyaset b. Ekonomi c. Sosyal ve Kltrel Hayat F. SOUK SAVA DNEMNDE DNYA Proje devi Deerlendirme Sorular Bulmaca A. ULUSLARARASI LKLERDE DEM SREC 1. Yumuama Dnemi Politikalar 2. Nkleer Silahlarn Snrlandrlmas Grmeleri 3. Helsinki Konferans B. YUMUAMA DNEM ATIMALARI 1. atmalarda ABD ve SSCB'nin Rol 2. Kba Buhran 3. Vietnam Sava 4. Kemir Meselesi 5. Afganistan'n SSCB Tarafndan gali C. BARI NDE BR ARADA YAAMA D. ARAP-SRAL SAVALARI VE BYK DEVLETLERN POLTKALARI 1. Camp David Anlamalar 2. slam Konferans rgt E. ULUSLARARASI POLTKADA PETROLN YER F. RAN-IRAK SAVAI 1. Irak'ta Rejim Deiiklii 2. ran'da Rejim Deiiklii 3. Sava ve Sonular

121 122 122 123 124 125 125 127 128 129 131 134 136 138 139 142 142 142 143

NDEKLER G. YUMUAMA DNEMNDE DNYA 1. Ekonomi 2. Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler 3. Kltrel Hayat H. TRK DI POLTKASI 1. Trk-Yunan likileri a. Kbrs Meselesi b. Ege Adalar Meselesi 2. Trkiye ve Orta Dou ilikileri 3. Ermeni ddialar I. TRKYE'DE BUNALIMLI YILLAR 1. Siyaset 2. Ekonomi 3. Sosyal ve Kltrel Hayat Proje devi Deerlendirme Sorular Bulmaca A. SSCB'DE DEM VE SONULARI 1. SSCB'de Politika Deiiklikleri ve Nedenleri 2. SSCB'nin Dalmas 3. SSCB'nin Dalmasnn Dou Avrupa'ya Etkileri.. 4. SSCB'nin Dalmasnn Dnya Gler Dengesi zerine Etkileri B. ASYA'DA YENDEN YAPILANMA 1. Trk Cumhuriyetleri Bamsz Oluyor a. Azerbaycan Dalk Karaba Sorunu b. Kazakistan c. Krgzistan d. zbekistan e. Trkmenistan f. Dier Trk Topluluklar 2. Bamsz Devletler Topluluu 3. TKA (Trk Birlii ve Kalknma daresi Bakanl) C. DOU BLOKUNDAN SONRA AVRUPA'DA YEN ARAYILAR 1. ki Almanya'dan Tek Devlete 2. Avrupa Ekonomik Topluluu'ndan (AET) Avrupa Birlii'ne (AB) a. Maastricht Kriterleri b. Kopenhag Kriterleri c. AB ve Dnya 3. NATO'nun Avrupa'da Genilemesi D. TRKYE VE AVRUPA BRL 1. Trkiye'nin AB Serveni a. Ankara Anlamas ve Katma Protokol b. Trkiye'nin Gmrk Birlii'ne Girii c. Avrupa Birlii'nin Genileme Sreci ve Trkiye Tarama Sreci E. YEN OLUUM SRECNDE BALKANLAR 1. Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti'nin Dalmas 2. Arnavutluk'ta Demokratikleme Sreci F. ORTADOU VE AFGANSTAN'DAK GELMELER 1. Krfez Savalar 2. Filistin Sorunu ve Orta Dou Bar Grmeleri 3. Afganistan'daki Gelimeler 4. Orta Dou'da Su Sorunu G. DNYADAK GELMELER 1. Bilimsel ve Teknolojik Gelimeler 2. Kreselleme ve Etkileri H. DEEN DNYA VE TRK DI POLTKASI 1. Rusya Federasyonu 2. Kafkasya 144 144 145 147 148 148 148 156 158 159 160 160 164 165 168 169 170 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 183 184 184 185 185 185 186 186 187 187 188 188 189 189 189 190 190 190 193 193 198 198 198 201 202 202 204 204 206 208 208 209

NDEKLER 3. Orta Asya Trk Cumhuriyetleri 4. Orta Dou 5. Balkanlar 6. Kzlay'n Yurt D Yardm Faaliyetleri 7. Trk Ordusu ve Dnya Bar I. 1980 SONRASI TRKYE 1. Siyasi Gelimeler 2. Kltrel Gelimeler ve Sosyal Hayat Bu Dnemde Dier nemli Gelimeler 3. Ekonomik Gelimeler 4. Toplumsal Sorunlar a. Terrizm b. 17 Austos Depremi Sonunda Ortaya kan Sorunlar . KRESEL SORUNLAR 1. Kresel Isnma . Kyoto Protokol 2. evre Kirlilii.... 3. Nfus Art ve sizlik 4. Yetersiz Beslenme ve Alk 5. Uluslararas Terr 6. Salgn Hastalklar a. ADS b. Krm Kongo Kanamal Atei Hastal c. Ku Gribi d. SARS (Akut Solunum Yolu Yetmezlii Sendromu) e. Hepatit f. Stma g. Domuz Gribi.... Proje devi Deerlendirme Sorular Bulmaca Kaynaka 210 210 212 215 215 216 216 217 218 220 222 222 222 224 224 226 226 228 229 230 231 231 231 231 232 232 232 232 .....233 234 236 237

ORGANZASYON

EMASI

ANALZ: Konuyla ilgili harita, fotoraf, resim, karikatr, grafik ve metinlerin incelenerek yorumlanmas amalanr.

~ ~

"

- "

. . . . ^ . ^ ^

E ZAMANLILIKrAyn zaman diliminde gerekleen olaylar belirterek arasnda iliki kurmay amalar.

olaylar

LME ve DEERLENDRME: belirlenmesini amalar.

Kazanmlarn

gerekleme

dzeyinin

PERFORMANS: Kazanmlar pekitirmeye ynelik almalar amalar.

BYOGRAF: Konularla ilgili nemli kiileri tantmay amalar.

SZL TARH: Olaylarn getii dnemde yaayan insanlar ile rportaj yaplarak olayn getii dnemin zelliklerini yanstmay amalar.

P R O J E : Kazanmlar pekitirmeye ynelik kapsaml ve aamal almalar amalar.

BLG NOTU: Konularla ilgili tamamlayc bilgilerin verilmesini amalar.

HAZIRLIK ALIMALARI: Konuyla ilgili n hazrlk yapmay amalar.

1 . N T E :X X .Y Z Y L I B A L A R N ID AD N Y A
A. I. DNYA SAVAI VE SONULARI B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYA'DAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI C. D. E. F. ORTA DOU'DA MANDA YNETMLERNN KURULMASI UZAK DOU'DA YEN BR G: JAPONYA 1929 DNYA EKONOMK KRZ K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA

G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYADA YAAM H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI

HAZIRLIK S O R U L A R I

I. I. Dnya Sava gler dengesini nasl etkilemitir? 2. arlk rejiminin yklmas Orta Asya'da yaayan Trk topluluklarn nasl etkilemitir? 3. Orta Dou blgesini harita zerinde inceleyiniz. Blgenin doal kaynaklarn aratrarak jeopolitik konumunu deerlendiriniz. 4. 1870'lerden itibaren Japonya'nn yaylmac bir politika izlemesinin nedenleri nelerdir? 5. Ekonomik dengelerin bozulmasnn siyasi ve sosyal yaam zerindeki etkileri nelerdir? 6. I. Dnya Sava Avrupa'daki ekonomik ve sosyal yaam nasl etkilemitir? 7. ki sava arasndaki dnemde dnyada hangi teknolojik gelimeler grlmtr? Aratrnz. Aratrma sonularn snfta paylanz. 8. Trkiye'nin Milletler Cemiyetine giri srecini aratrnz.

1.11. snf bilgilerinize dayanarak Avrupa devletleri arasndaki hangi sorunlarn I. Dnya Sava 'na yol atn belirtiniz. 2. Haritada devletler aras gruplamalar belirterek bunun nedenlerini aklaynz. 3. Avrupa devletlerinin Osmanl Devleti'ne bak alarn ve Osmanl Devleti 'nin savaa girme nedenlerini belirtiniz.

1.1. Dnya Sava 1914 ylnda balayan I. Dnya Sava 1918'de sona erdi. Bu sava milyonlarca insann lmne ve sakat kalmasna, dnya zerinde maddi ve manevi hasarlara sebep oldu. I. Dnya Sava, birok imparatorluun yklmasna yol aan insanlk tarihinin en nemli olaylarndan biridir. I. Dnya Sava'nn k sebeplerini XIX. yzyl boyunca sren ve XX. yzyl balarnda devam eden olay ve gelimeler oluturmaktadr. I I . snf Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi dersinde bu savan sebepleri genel ve zel olmak zere iki ksmda incelenmiti. Genel sebeplerin Fransz htilali sonucunda yaylan milliyetilik anlay ve Sanayi nklabn gerekletiren Avrupa devletleri arasndaki ekonomik rekabet olduu belirtilmiti. Fransz htilali sonucunda zellikle milliyetilik akmndan etkilenen milletler, byk devletlerin kkrtmas sonucunda Avrupa'da birok savan kmasna neden oldu. XIX. yzyln ikinci yarsnda talya (1870) ve Almanya'nn (1871) siyasi birliklerini ge kurmu olmalar, sanayilerini glendirerek ham madde ve pazar araylarna girmeleri mevcut dengeleri boz du. Almanya'nn bu giriimi o zamana kadar smrgecilikte rakipsiz olan ngiltere, Fransa ve Rusya'nn yeni mttefik aramalarna yol at. Almanya'nn glenmesi, ngiltere, Rusya ve Fransa'y birbirlerine yaklatrd. I. Dnya Sava'nn zel sebepleri arasnda devletleraras ilikiler nemli bir yer tutuyordu. Almanya'nn siyasi birliini kurarken igal ettii (1871) Fransz topra Alsace-Lorraine (Alsas-Loren) yznden, Fransa ile aras almt. Fransa, nemli kmr ve demir yata olan bu blgeyi geri almak istiyordu. Balkan topraklar Avusturya - Macaristan ile Rusya arasnda rekabet alan hline geldi. Avusturya-Macaristan gemite sahip olduu Balkanlarn tamamna tek bana egemen olmak istiyordu. Rusya da scak denizlere alma ve Panislavizm politikas gerei Balkanlara hkim olma dncesindeydi. Rusya bu dncelerini gerekletirmek iin Osmanl ve Avusturya-Macaristan topraklarnda yaayan Slavlar isyana tevik ediyordu. Avusturya-Macaristan ile ortak politika izleyen Almanya Pancermenizm (Cermen birlii) politikas gerei Rusya'nn Balkanlara yerlemesine karyd. Ayrca Almanya'nn Osmanl Devleti'ne yaknlama politikas, smrgelerine giden en ksa yolun kesilmesinden endie eden ngiltere'yi rahatsz etmi ve ngiltere'yi Fransa ve Rusya'yla ittifaka yneltmiti. Rusya, tarih emeline bu ittifak yoluyla stanbul ve anak kale Boazlarn ele geirerek Akdeniz'e almak suretiyle kavumak istiyordu. Sanayisini glendiren talya, ham madde iin Akdeniz ve A vusturya-Macaristan Veliaht evresinde smrgeler elde ederek eski gcne ulamak niye Aridk Franz Ferdinand tindeydi. Bu nedenle ngiliz smrgelerine gz dikmiti. Ayrca Avusturya-Macaristan mparatorluu egemenliinde kalm talyan topraklarn da kurtarmak istiyordu. 1. Dnya Sava, 28 Haziran 1914'te Saraybosna'da Avusturya-Macaristan veliaht Ferdinand'n bir Srpl tarafndan ldrlmesi ile balad. Sava ksa srede ktaya yayld. nceleri tarafsz kalan ABD'nin savaa girmesiyle "tilaf Devletleri" sava kazand. Bloklar arasnda atekes anlamalar imzaland. 2. Paris Konferans I. Dnya Sava'n kesin olarak bitirecek ve bozulan dengeyi yeniden kuracak bar antlamalarnn imzalanmasn salamak amacyla 18 Ocak 1919'da, Paris'te bir konferans topland. Konferansa katlan devlet says ok olmakla birlikte konferans etkileyen ve ynlendiren drt byk devlet vard; bunlar ABD, ngiltere, Fransa ve talya idi. Ancak etkili olan ngiltere ve Fransa'yd.

Avrupa'da Paris Bar Konferansnn topland tarih ten ksa bir sre nce Osmanl Devleti Mondros Atekes Anlamas'n (30 Ekim 1918) imzalam ve igaller balamt. gallere kar yurdun deiik blgelerinde Anadolu halk direni cemiyetleri kurmaya balad. Trakya Paaeli Cemiyeti, Kilikyallar Cemiyeti, Dou Anadolu Mudafaai Hukuk Cemiyeti ilk kurulan direni cemiyetlerindendir.

Bu konferansta, Viyana Kongresi'nin (1815) aksine, milli yetilik ilkesi nemsendi. Bylece Avrupa'nn siyasi haritas yeniden izildi. Avusturya-Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti, Rus arl ve Alman mparatorluu paraland ve tek bir milletten ibaret kalacak kadar kld (Almanya, Avusturya, Macaristan ve Trkiye). Yalnzca bir milletin ksmen bulunduu Bohemya, Transilvanya gibi kk devletler veya eyaletler, tarih kimliklerini ve isimlerini kaybettiler. Polonya, ekoslovakya, Litvanya, Letonya, Estonya ve Finlandiya gibi yeni devletler kuruldu veya yeniden yaplandrld. Srbistan (yeni adyla Yugoslavya), Romanya, Yunanistan, talya, Fransa (AlsaceLorraine'i alarak) ve Danimarka gibi devletler geniledi ya da g kazand.

MONROE D O K T R N

1787'de kurulan Amerika Birleik Devletleri, Avrupa devletlerinin Ame rika ktasna karmalarn istemiyordu. Carlton J. H. HAYES, Milliyetilik: Bir Din, s. 177 ngiltere, Fransa ve Prusya'nn Latin Amerika'y, Rusya'nn Kuzey Amerika Yukardaki metne gre Paris Konferans Avrupa'daki gler zerindeki isteklerine kar koymak iin d politikasn baz kurallara balama dengesini nasl etkilemitir? gerei hissetmiti. ABD bakan Monroe, kongrede yapt konumada dev letin d politikasn u esaslara dayan Konferansn almaya balamasndan sonra ABD'nin iste dryordu (1823): ine uygun olarak Milletler Cemiyetinin statsnn belirlenme 1. ABD, Avrupa devletlerinin Ameri sine ncelik verildi. stediini elde eden ABD yalnzlk politikasna ka ktasnda yeniden smrgecilik ha geri dnd. ngiltere ve Fransa bundan yararlanarak Wilson reketlerine girimelerine ve kendi sis Prensipleri'ni dikkate almadan kendi karlar dorultusunda bar temlerini ktann herhangi bir yerinde artlarn belirlemeye alt. lk antlama Almanya ile yapld. uygulamak iin yapacaklar giriimlere izin veremez. 3.1. Dnya Sava Sonunda Yaplan Antlamalar 2. ABD, Avrupal glerin arasnda 3 Mart 1918'de Sovyet Rusya ve Almanya arasnda Brest bunlar ilgilendiren soruna, savalara Litovsk Antlamas imzalanrken Avusturya-Macaristan, Osmanl Devleti ve Bulgaristan da grmelere katld. Buna gre ve politikalara karmamay esas alr. Bu esaslarla ABD, Avrupa'nn kendi Sovyetler; Polonya, Litvanya, Estonya, Letonya, Ukrayna, ktasna karmamasn, buna karlk Finlandiya'dan ekilecek ve buralarn geleceini ttifak Devletleri kendisinin de Avrupa sorunlar ve belirleyecekti. Ayrca Rusya; Kars, Ardahan ve Batum'u Osmanl diplomasisinden uzak durmasn yani Devleti'ne geri verecek ve Dou Anadolu'dan ekilecekti. ktasna kapanarak yalnzlk (infirat) itilaf devletleriyle Almanya arasnda Versailles (Versay); politikasna dnmesini salam oldu.

Avusturya ile Saint Germain (Sen-Jermen); Macaristan'la Trianon (Triyanon); Bulgaristan'la Neuilly (Nyyi); Osmanl Devleti ile Sevr
A r + 1 /-* r*tr\ r* i rv r r\ I r\ *- rv 4-1 v

Prof. Dr. FahirARMAOLU, 20. Yzyl Siyasi Tarihi,s. 69-71'den zetlenmitir.

Tablodaki antlama maddelerini galip ve malup devletler asndan deerlendirerek bunun Avrupa'da gler dengesine etkilerinin neler olabileceini belirtiniz.

1. DNYA SAVAI SONRASINDA YAPILAN ANTLAMALARIN BAZI MADDELER SINIRLAR

Alsace-Lorraine ve Saar blgesi Fransa'ya; Eupen, Malmedy ve Monschau'n bir ksm Belika'ya; Bat Prusya'nn byk bir ksm Lehistan'a; Yukar Silezya'nn bir ksm ekoslavakya'ya verildi. Danzig, serbest ehir oldu. Almanya'nn btn smrgeleri ngiltere, Fransa, Belika ve Japonya arasnda paylatrld. Kiel Kanal ile Alman nehirleri, uluslararas bir duruma getirildi. Yugoslavya'ya Bosna-Hersek; talya'ya Tirol, Trieste ile baz Dalmaya adalar; Romanya'ya Erdel, Bukovina, Temevar ve Banat; Lehistan'a Galiya verildi.

EKONOMK

ASKER
Zorunlu askerlik kaldrlarak Almanya'nn 100.000 kiilik bir ordu bulundurmasna izin verildi. Alman donanmas tilaf devletlerine teslim edilerek her eit silah ve denizalt yapm yasakland.

SYAS
Almanya, Avusturya ile birlememeyi taahht etti. Avusturya, ekoslovakya, Lehistan'n bamsz ln tand ve kurulan Milletler Cemi yetini kabul etti.

Almanya'nn on yl sreyle Fransa, Belika ve talya'ya kmr vermesi ve savata zarar grenlere tazminat demesi kararlatrld.

Avusturya'nn sava tazminat demesi kabul edildi.

Avusturya'da zorunlu askerlik kald rlarak asker says 30.000 kiiyle snr landrld.

Avusturya, Almanya ile birlememeyi taahht ederken Macaristan, ekoslovakya ve Yugoslavya'nn ba mszln tand.

ekoslovakya'ya Slovakya, Romanya'ya Transilvanya, Yugoslavya'ya Hrvatistan verildi.

Macaristan'n ekonomik yaptrm lar kabul ederek tilaf devletlerine sa va tazminat vermesi kararlatrld.

Macaristan'da zorunlu askerlik kaldrlarak asker says 35.000 kiiyle snrlandrld.

Yunanistan'a Gmlcine ve Dedeaa; Romanya'ya Dobruca;Yugoslavya'ya da bat snrndan baz yerler verildi.

Bulgaristan'n sava tazminat demesi kararlatrld.

Bulgaristan'n asker says 25.000 ki iyle snrlandrld.

Osmanl lkesi, stanbul ve Anadolu'nun kk bir Kapitlasyonlarn devam etmesi blm ile snrlandrld. Osmanl Devleti aznlk haklarn ve btn devletlerin yararlanmas gzetmezse stanbul da elinden alnabilecekti. kabul edildi. Boazlarn tm devletlere ak olmas ve uluslararas bir komisyon tarafndan idare edilmesi kararlatrld. Osmanl maliyesinin denetimi, zmir ve evresi ile Bat Trakya Yunanistan'a; Antalya ve galip devletlerce oluturulacak bir Konya yreleri ile Bat Anadolu talya'ya; Suriye, Adana, komisyona verildi. Malatya ve Sivas evreleri Fransa'ya; Irak ve Arabistan'n ngiltere'ye verilmesi karara baland.

Osmanl Devleti'nde zorunlu askerlik kaldrlp asker says 50.000 kiiyle snrlandrlarak orduda ar silahlar bulundurulmas yasakland.

Aznlklara geni haklar verilmesi kabul edildi.

tilaf devletlerinin yenilen devletlerle imzaladklar antlamalarn ortak zellikleri; yenilen devletlerin topraklarn kltmek, bazlarn igal etmek veya yeni devletler kurmak; asker snrlamalar ve yasaklamalar getirmek; ar sava tazminatlar detmek ve ekonomik ykmllkler getirmek eklinde sralanabilir. Anlamalarn ar artlar II. Dnya Sava'na da zemin hazrlamtr. 4.1. Dnya Sava'nn Sonular 3. sayfadaki I. Dnya Sava ncesi Avrupa ve Osmanl Devleti haritas ile aadaki harita snrlar asndan karlatrldnda ne gibi deiiklikler grlmektedir? Tespit ediniz.

I. Dnya Savann Glip Devletler Asndan Sonular

ABD ABD'nin 1. Dnya Sava'na katl ve Avrupa'ya asker sevkiyat Amerika'nn Monroe Doktrin i'nden ilk ayrldr. Savatan sonra ABD .Avrupa ile ilgisini keserek Monroe Doktrini'ne geri dnmtr. En byk rakibi Almanya'y devre d brakarak Avrupa'dan ngiltere'ye gelebilecek tehlikelerden ve denizlerde de bu devletin rekabetinden kurtulmu oldu. Orta Dou'ya yerleti. Rusya'y etkisiz hle getirdi. En nemlisi smrgelerini muhafaza ederken bunlara yeni yerler ekledi. Fransa'y ikinci plana iterek Avrupa'nn ve dnyann bir numaral devleti hline geldi. Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluumun yenilmesi ile snrlarndaki iki byk tehlikeden kurtulmutu. Avrupa ve Orta Dou'da elde ettikleriyle ngiltere'den sonra ikinci kazanl devlet oldu. Avusturya'dan ald topraklarla snrlarn kuzeye doru geniletti. Anadolu'da ise payna den topraklarn bir ksmnn Yunanistan'a verilmesinden dolay ngiltere ve Fransa'ya krgnd. Ancak elde ettii toprak ve adalarla Akdeniz ve evresinde gl bir konuma geldi. Uzak Dou'da geni karlar elde ederek bu blgede sz sahibi oldu.

ingiltere

Fransa italya Japonya

I. Dnya Sava, 1815 Viyana Kongresi ile kurulan ancak baz deiikliklere urayarak 1914'e kadar gelen Avrupa siyasi haritasnn deimesine ve gler dengesinin yklmasna sebep oldu. Rusya, Osmanl Devleti, Almanya ve Avusturya-Macaristan mparatorluklar yklarak yerlerine yeni devletler kuruldu. Avrupa'da tilaf Devletleri lehine yeni bir siyasi harita ve gler dengesi olutu. Yklan imparatorluklardan doan siyasi boluu, bata ngiltere olmak zere Fransa, talya ve Japonya gibi devletler doldurmaya alt. I. Dnya Sava sonunda dnyann bir daha byle byk felaketlerle karlamamas iin Milletler Cemiyeti kuruldu. Smrgecilik, isim deitirerek "manda ynetimi" adyla daha da yaygnlat. Smrge rekabeti Uzak Dou'dan Orta Dou'ya kayd. Dnyada "milliyetilik" dncesi g kazand, yeni mill devletler, yeni rejimler ortaya kt. Sava sonrasnda snrlarn iziminde etnik yapya dikkat edilmemesi aznlklar sorununu ortaya kard. Savaa katlan yaklak 65 milyon civarndaki askerin 9,2 milyonu ld.

B. SOVYET SOSYALST CUMHURYETLER BRL (SSCB), ORTA ASYA'DAK TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI 1. arlk Rusyas'nn Ykl ve Bolevik htilali HTLAL DNEMNDE RUSYA ... ilerin yaad d mahallenin duman ve ya kokusu iinde, fabrikann dd her gn brp titreirdi. Ask suratl, kaslar yorgun insanlar, rktlm hamambcekleri gibi telala dar frlard kl rengi evlerden. Alaca karanln souu iinde, kaldrmsz sokaklardan, kara pencereleriyle sakin ve kaytsz bekleyen yksek ta binaya doru giderlerdi. Admlar aklard | irkefte. Uykulu, bouk haykrlar karlard onlar, ar hakaretler savrulurdu. Sonra makinelerin bouk grlts iitilirdi. Ask suratl kara bacalar, mahallenin stne kaldrlm kaln sopalar gibi gkyzne doru ykselirdi. Akam olup da batan gnein kzl nlar pencere camlarn tututurunca fabrikann ta karn kusmuk gibi dar atard tt insanlar. Yzleri isten kararm iiler a insanlara zg parlak dilerini gstererek yeniden sokaklara dolar, ortala makine ya kokular yayarlard eki eki. Artk sesler canl ve hatta neeli kard nk forsalk o gn iin son bulmutu, evde akam yemei yiyip dinleneceklerdi... "almak, yoksulluktan, alktan ve hastalktan baka bir ey kazandrmyor insanlara. Her ey aleyhimizde. Tm mrmz sabahn krnden gece yarlarna dek alp didinerek tketiyoruz. irkefin, aldatmacann iinde srnyoruz, kahroluyoruz. te yanda ise bakalar ektiimiz ileler sayesinde atlayncaya dek yiyor, iiyor, eleniyor ve bizleri zincirli tutuyorlar, cehalet iinde brakyorlar, korku iinde yaatyorlar... Evet, hibir eyden haberimiz yok ve her eyden korkarz! Bizim yaammz bir geceden ibaret, zifiri karanlk birgece!"...
Maksim GORK'nin "Ana" adl romanndan

Metne gre dnemin arlk Rusyas hakknda neler sylenebilir? 1917 Martnda I. Dnya Sava'nn olumsuz etkileri arlk ynetimi zerinde kendisini gsterdi. Hayat artlarnn daha da arlamas, yolsuzluk ve vurgunlar toplumun her kesiminden insanlar arlk ynetimini devirmeye yneltti. Petersburg'da kadn iilerin balatt grev ksa srede yayld. Bu hareketi datmakla grevli askerlerin de katlmasyla bir devrime dnt. Zor durumda kalan ar II. Nikola tahttan ekildiini aklad. Duma (meclis) yeleri tarafndan kurulan geici hkmet yetkiyi devrald.

nceleri geici hkmeti destekleyen Bolevikler, srgndeki lyi Vilademir Lenin'in Petersburg'a dnmesiyle geici hkmeti devirmeye karar verdiler. Geici hkmet ciddi bir muhalefetle kar karya kald. Sava devam ederken toplumun bar arzusu yaygnlam, ordudan kaanlarn says artmt. "Bar, toprak ve ekmek" vaat eden Boleviklere olan destek gittike artt. Bu gelimeler sonunda geici hkmet devrilerek Bolevikler ynetimi ele geirdi (Ekim 1917). Almanlarn byk toprak talepleri karsnda ounluk savaa devam etmeyi nerirken Lenin zaman kazanmak amacyla 3 Mart 1918'de Brest-Litovsk antlamasn imzalad. D glerin destekledii ar yanls Beyaz Ordu yeni ynetime kar saldrya geti. yl sren bu i sava Boleviklerin zaferi ile sonuland. Fakat savata ve onu izleyen ktlkta on milyon insan lm, ekonomi alt-st olmu, sanayi retimi bitme noktasna gelmiti. Bu nedenle Lenin, Boleviklerin glenmesi iin geici uzlama politikalarndan ibaret N.E.P. (novaya ekonomieskaya politika) ad verilen yeni ekonomi politikasn ilan etti (1921).

 Kmr madencilii A Petrol karma ^ Demir cehveri madencilii Elektrik retimi

Entegre demir ve elik sanayii elik yapm Metal ileme ve makina yapm sanayii ehir merkezi

Aadaki tabloyu dikkate alarak Lenin ve Stalin dneminde uygulanan ekonomi politikalaryla ilgili neler sylenebilir? Belirtiniz.

1922 1923 1924 1925 1926 1927 1928

66,2 78,6 82,9 87,3 93,7 94,7 92,2

56,3 57,4 51,4 74,7 78,3 72,8 73,3

132 135,5 139 143 147 149 150,5

4,6 4,25 3,69 5,22 5,32 4,88 4,87

I l raktor Kmr (milyon ton) Petrol (milyon ton) Elektrik (milyon kw/h) elik (milyon ton) Kamyon Pamuk (milyon m )
2
S t a l i n

1OU

oo 64,4 21,4 13,5 5,9 23700 2694

ibUU

36,4 11,6 5,0 4,3 700 2698

127,3 27,8 35,0 17,5 100000 3448

Lenin dneminde uygulanmaya balanan NEP politikasnn sonular

. dneminde be yllk kalknma planlarna gre retim sonular (Sovyet kaynaklarna gore) Georges LANGLOS, 20. Yzyl Tarihi, s. 100, 176

Tarm rnlerine el koymaktan vazgeilerek kyllere rnlerini pazarlama zgrl ile kk esnafa ve tccara kolaylklar saland. Yirmi kiiden az alan bulunan kk sanayi iletmelerinin devletletirilmesinden vazgeildi. Yabanc sermayeye eitli imknlar saland. Buna karlk devlet; bankalar, byk sanayi kurulular ve ulam zerindeki egemenliini koruyarak ekonominin hzla dzelmesini salad. Ynetimde de eski Rus mparatorluu federasyona dntrld ve devlet 1 Ocak 1923'te Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birlii (SSCB) adn ald. Otuza yakn farkl statdeki topraklar bnyesinde toplad (sosyalist, zerk ve demokratik cumhuriyetler ile zerk blgeler). Birlik, cumhuriyetlere ynelik siyasi ve ekonomik alanlarda merkeziyeti bir politika izledi. Her ey ynetim yetkisini elinde bulunduran Sovyetler Birlii Komnist Partisinin kontrolndeydi. 1924'te Lenin'in lm ile iktidar mcadelesini kazanan Joseph Stalin, birinci be yllk kalknma plann uygulamaya koyarak(1928) Rusya'nn kendi z kaynaklaryla kalknmasn salamay amalad. Tarm devrimini gerekletirmek iin kyllerin kk topraklarn makinelerle donatlm byk iftlikler eklinde birletirerek "kolek tifletirme" politikas izledi. Tarmsal alandaki bu uygulamalar kyl tarafndan byk tepki ile karland. Zorunlu kollektifletirme srasnda izlenen sert politikalar drt milyon civarnda kylnn lmne ve tarmsal retimde de neden oldu. Bununla birlikte ar sanayide hzl bir ilerleme grld. Eski fabrikalar modernletirildi. zellikle Stalin dnemine ait bir tank fabrikas traktr imalat ve demir-elik alanlarnda yeni fabrikalar kuruldu.1950'den sonra Sibirya'daki petrol, gaz ve maden rezervleri iletilmeye baland. Stalin dneminde toplum stnde byk bir bask kuruldu, muhalifler tasfiye edildi. Eitlik ilkesine dayanan resm ideolojiye ramen toplumda ve gelir dalmnda byk bir eitsizlik vard. ilerin hayat standardna karlk kyller sefalet iindeydi. Aydnlar (yazar, sanat vb.) ile komnist parti yneticileri birok hizmetten parasz faydalanabiliyordu. 1930'dan itibaren toplumun tm kesimleri iin eitim mecburi oldu. Bilim ve teknoloji alannda byk ilerleme kaydedildi. Bu alandaki gelimeler orduya da yansd. SSCB ordusu dnemin gl ordularndan biri hline geldi.

Altn Orda Devleti'nin yklmasyla Kazan, Krm, Ejderhan, Kasm ve Sibir gibi hanlklar kurulmutu. Bu hanlklar nceleri Rus knezlerini zor durumda brakmt. Aralarnda birlik salayan Ruslar, Bat'nn asker tekniinden ve Trk hanlklarnn kendi i mca delelerinden faydalanmasn bildiler. lk olarak XVI. yzylda Kazan Hanl'n ele geirdiler. Bu durum dier Trk blgelerinin istilasn kolaylatrd. Ruslar XVIII. yzyln son yarsna gelindiinde Trk hanlklarnn tamamn ele geirmi oldu. XIX. yzylda Kuzey Kafkasya ve Trkistan blgesinde istila hareketlerine devam eden Ruslar, Uygur Trklerinin yaad Dou Trkistan hari Trk lkelerinin hepsini igal altna ald. Trklerin bamszlk hareketleri Ruslar tarafndan sert bir ekilde engellendi. XX. yzyln hemen banda arlk ynetiminin baskc idaresi Trklerden baka Rus olmayan dier milletleri de harekete geirmi ve 1905 htilali kmtr. htilalden sonra Trkler mill kltrlerini gelitirme imkn buldular. Bu srada Yusuf Akura ve smail Gaspral'nn almalarnn da etkisiyle 15 Austos 1905'te "Rusya Mslmanlar I. Kongresi" gayr resm olarak topland. Kongrenin ikinci ve nc toplants 1906'da yapld. Bu almalar sonucunda Mslman Birlii Partisi kurularak Duma'ya temsilciler gnderildi. Basklarn artran Ruslara kar Trklerde "Rusya Mslman Trk Kavimlerinin Haklarn Koruma Cemiyeti"ni kurarak uluslararas alanda hakllklarn duyurmaya altlar. Bu arada Rus arl'ndan siyasi ve kltrel haklarnn verilmesini istemilerdi. Ancak bu istekleri kabul edilmeyen "rkler 1916'da Mill stiklal Ayaklanmas'n balattlar. arlk ynetiminden sonra kurulan geici hkmet, tm halklarn kanun nnde eit olduunu ilan etti. Trkler, politik ve kltrel alandaki almalarn hzlandrd. 1-11 Mays 1917 tarihleri arasnda "Btn Rusya Msl manlarnn I. Kurultay" topland. Bir sre sonra balayan Sovyet istilasna kar Trk toplumlar ayr ayr mcadele vermek zorunda kald. 3. SSCB Ynetimindeki Trk Topluluklarnn Durumu Geici hkmeti deviren Bolevik ynetimi, Orta Dou, Gney Kafkasya, ran yresinde etkili g olan ngilizlerin destekledii Trklerin ve dier milletlerin giritii bamszlk hareketlerine engel olmak iin onlara kendi kaderlerini tayin etme hakk tand. Bu karar Sovyet Rusya'nn o gnk artlarda zaman kazanmak iin uygulad bir oyalama politikasyd. lk olarak Tatar Trkleri, Ufa ehrinde 29 Kasm 1917'de "dil-Ural Devleti"ni; Kazaklar, 13 Aralkta "Ala Orda zerk Cumhuriyeti"ni yine ayn tarihlerde Hokand'da toplanan "IV. Mslmanlar Kongresi"nde de "zerk Trkistan Cumhuriyeti" ni kurdular. Sovyetler Birlii'nin kurulduu dnemdeki karklktan yararlanan Trkler, bulunduklar blgelerde bamsz devletler kurmaya balad. Bakurdistan Sovyet Cumhuriyeti, Harezm Halk Cumhuriyeti, Trkistan ve Krgz muhtar cumhuriyetleri bunlara rnek verilebilir. Bu gelimelerden rahatsz olan Sovyet ynetimi, 1920 ylnn sonlarna doru Trk devletleri zerinde dorudan hkimiyet kurmaya yneldi.

2. Ruslarn Orta Asya'y stilas

SOVYETLER BRLNN ASMLE SYASET arlk Rusyas dneminde igal edilen Trkj; topraklarnda asimilasyon (Ruslatrma) politikas balatld. lk olarak Trkler Hristiyanlatrlarak asimile edilmeye alld. Bu blgede Rus okullar alarak Trklerin kltr ve dillerinin def deitirilmesi hedeflendi. Trk ailelerinin Rus okullarna rabet etmemesi asimilasyon politikasn etkisiz hle getirdi. SSCB dneminde Trk illeri ele geirildikten sonra Rus harita ve kitaplarnda "Trkistan" isminin kullanm yasakland. Ardndan Trkistan be ayr cumhuriyete blnd. Trkler arasndaki birlik ve beraberliin bozulmas amacyla farkl lehelerin kullanlmas yaygnlatrld. zbek, Kazak, Krgz ve Trkmenlerin zorla Trkletirildikleri ileri srld. Buna bal olarak da bu milletlerin dillerinden, kendilerine has tarihlerinden ve edebiyatlarndan! sistemli bir ekilde bahsedildi. Bylece Trkistan'daki Trk topluluklar ierisinde zbekilik, Kazaklk, Trkmencilik, Krgzclk gibi boy/asabiye duygular ortaya karlarak birlik! bozulmaya alld. Sovyetler, 10 ciltlik bir "Sovyet Birlii Tarihi" yazdrma karar ald. Eserde Rus olmayan milletlerin zel tarih geliimini aklayan blmlerine yer verilmedi. Edebiyatta mill ruhu konu alan eserler yasak edildi.

A. Z E K VELIDI TOGAN

10 Aralk 1890 tarihinde Bakurdistan'da dodu. 1909 ylnda "Trk ! Tarihi ve Arap Edebiyat Tarihi Mual limi" oldu. 1911 sonlarnda Trk ve ! Tatar Tarihi adl kitab yaynland. Bu i almalar sonucunda Kazan ni versitesi Arkeoloji ve Tarih Cemiyeti-1 ne ye seildi. 1913-1914 arasnda Trkistan'da j yapt aratrmalar srasnda Fergana'da Yusuf Has Hacib'in "Kutadgu I Bilig" adl eserinin yeni bir nshasn buldu. 1916'da Rus Millet Meclisi Dumada Ufa Mslmanlarnn temsil cisi olarak Petersburg'a gitti. Bu sra da Bolevik htilali patlak verince o da Trklerin durumunun dzelmesi iin mcadeleye balad. Bu nedenle Bolevik ynetimiyle defalarca gr mesine ramen sonu alamaynca Trkistan'a ekilip Enver Paa ile a lt. Basmac Hareketi'nin iinde bu lundu. Trkistan Mill Birliinin kuru cusu ve ilk bakan oldu. Milli Eitim Bakan Hamdullah Suphi ile Fuat Kprl, Rza Nur, Yusuf Akura'nn daveti zerine Krm ve Ah ska Trkleri 1944'te Stalin tarafndan iki saat iinde Trkiye'ye geldi. 20 Mays 1925'te vagonlara doldurularak, Kafkasya'dan Orta Asya'ya srld. Trkiye'de Maarif Vekleti Telif ve Tercme Encmenine tayin edildi. Sovyetler, bu Trk illerinde sistematik bir ekilde nce camii ve i 1935'te doktora almalarn mescitleri tahrip edip bunlara ait vakflarn mal ve mlklerini bitirdikten sonra Avrupa'nn eitli devletletirdi. Din adam yetitiren okul ve medreseleri kapatp ileri niversitelerinde ders verdi. 1939'da gelen Mslman din adamlarn hapis ve srgn ettiler. Geri kalan talep zerine Trkiye'ye gelerek s tanbul niversitesinde Umum Trk az saydaki camii ise ak olmakla birlikte ibadete kapalyd. Ekonomik kalknmay salamak iddiasyla, yz binlerce Trk, I Tarihi Krssn kurdu ve ordinar ii sfatyla Azerbaycan ve Trkistan'dan alnp Sovyetlerin dier ys profesr oldu. Zeki Velidi Togan 26 Temmuz 1970'te stanbul'da vefat blgelerine yerletirilirken buralara Rus ve Rus olmayan baka etti.

milletleri yerletirdiler. Senelerce devam ettirilen bu g hareketinin maksad Rus olmayan milletleri bir potada kaynatrmak ve onlarn millduygularn yok etmekti. Ruslar, Trkiye ile Trkistan'n kltrel balarn da koparmak! istediler. Bunun iin 1924'te Arap alfabesinden Latin alfabesine geerken 1928'de Trkiye'nin Latin alfabesini kabul etmesi zerine Trkler iin "Rus Kiril" harfleriyle kark bir Latin harf sistemine gei yaptlar.
Prof. Dr. Mehmet SARAY, Kazak Trkleri Tarihi "Kazaklarn Uyan", s. 105-11 105-115\ '51

Trk

ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, c. V, s. 2301'den ksaltlmtr.

SSCB politikalarnn gnmzdeki Trk dnyasna kltrel\ etkileri neler olmutur?

 Basmac Hareketi "Baskn yapan, hcum eden" manasna gelen basmac tabiri, arlk dneminde Ruslar tarafndan Trkmenistan, Bakurdistan ve Krm'da faaliyet gsteren kuvvetler iin kullanlmt.1918 yl banda Mill Hokand hkmetinin Ruslar tarafndan datlmas zerine Basmac Hareketi bir halk hareketine dnt. Hokand ehrinde balayan bu hareket, ksa zamanda Fergana vadisine ve dier blgelere yayld. Basmac Hareketlerinin tek gayesi, Trkistan' Ruslardan kurtararak 1921-1924 yllar arasndaki Trkistan bayra. istiklaline kavuturmakt. Eyll 1919'da tekrar Trkistan Ayn bayrak "Basmac" hareketinin de bayradr. (Fergana) hkmeti kuruldu. Bu blgede Ruslarla birlikte hareket eden Ermeniler, 180 Trk kyn atee verdi. Btn Trkistan' igal etmek isteyen Sovyet Rusya ve Basmaclar arasnda ok etin mcadeleler yaand. Enver Paa'nn 8 Kasm 1921'de Trkistan'a gelip Basmaclara katlmasyla mcadeleler daha da iddetlendi. 1922'de Sovyet Rusya'nn genel bir saldrya gemesi zerine "Basmac liderleri" birbirlerinden ayrlmak zorunda kaldlar Enver Paa'nn Austos 1922'de ehit olmasyla Basmac Hareketleri devam etmesine ramen istenilen sonuca ulalamad. Bu mcadeleler 1931'e kadar srd ve bu tarihten sonra Ruslar, Basmac Hareketi'ne kesin olarak son verdiler. 5 Aralk 1936'da Bat Trkistan'da SSCB'ye bal Kazakistan, zbekistan, Krgzistan ve Trkmenistan cumhuriyetleri kuruldu. Bu cumhuriyetlerin mill bir asker gce sahip olma haklar kaldrld. II. Dnya Sava'ndan sonra Sovyet yneticileri, sava sra snda deiik Trk ve Mslman topluluklarn, dmanla i ^birlii yapmakla suladlar. Bunun sonucunda Krm Trklerini ve Kafkasya'da yaayan Karaay, Balkar, Ahska (Meshet), een sX. GZL A N T L A M A L A R A G R E I. Dnya Sava srasnda 1915'te ve ngu Trklerini, Orta Asya ve Sibirya'ya srgn ettiler. C. ORTA DOUDA MANDA YNETMLERNN Arabistan Yarmadas'n ele geiren ngiltere Mc Mahon Antlamas'yla KURULMASI Orta Dou hangi zellikleri ile byk devletlerin ilgi alan olmutur? Corafi konumu, yer alt ve yer st zenginlikleriyle nem arz eden Orta Dou, I. Dnya Sava'na kadar, ran hari olmak zere Osmanl Devleti'nin egemenliinde bulunmaktayd. Fakat XIX. yzylda Osmanl Devleti'nin iyice zayflamas, ite ve dta birok meseleyle uramak zorunda kalmasyla bu blge, bata ngiltere, Fransa, Rusya, sonra da Almanya ve talya'nn etkin olmak iin uratklar bir alan hline geldi. Bat Avrupa devletleri bu mcadeleyi yrtrken ayn zamanda Rusya'nn blgeye inmesini engellemeye altlar ve bunu baardlar da. Ancak XX. yzyln banda tilaf blokunun kurulmas ve Osmanl'nn bunun karsndaki blokta yer alp sava bitiminde yklmas Orta Dou'da bir otorite boluuna yol at. I. Dnya Sava devam ederken ngiltere, Fransa ve Rusya aralarnda yaptklar gizli anlamalarla Orta Dou'yu paylatlar. 1917 htilali ile savatan ekilen Rusya, gizli anlamalar aklad. ABD, savaa girerken yaynlad Wilson Prensipleri'ne gre gizli anlamalar kabul etmeyeceini aklad. Ayrca Osmanl Devleti'nin Trk nfusunun youn olduu blgelerinde egemenliinin devam etmesi, dier blgelerinde ise halklarn kendi geleceklerini belirlemesi isteniyordu. Wilson Prensipleri, ngiltere ve Fransa'nn Orta Dou planlarn bozacak nitelikte maddeler iermekteydi. Bunun zerine iki devlet, ortak deklarasyon yaynlayarak Orta Dou lkelerinde halklarn kendi idarelerine dayanan hkmet ve ynetimler kurabileceklerini bildirdiler.
Osmanl Devleti'ne kar ayaklanan Mekke erifi Hseyin'i destekleyerek Irak ve Filistin topraklar zerinde kendisine baml bir Arap devleti kurmay hedeflemiti. Fransa ise bu plana kar kp ngiltere'ye bask yaparak yeni bir antlama yaplmasn istedi. Rusya'nn da onay alnarak 9 Mays 1916'da Sykes-Picot Antlama s imzaland. Antlamaya gre; Rusya'ya; Trabzon, Erzurum, Van ve Bitlis ile Gneydou Anado lu'nun birksm, Fransa'ya; Dou Akdeniz Bl gesi, Adana, Antep, Urfa, Diyarbakr, Musul ile Suriye kylar, ngiltere'ye Hayfa ve Akka limanlar, Badat ile Irak'n gneyi verilecektir. Fransa ile ngiltere'nin elde ettii topraklarda Arap devletleri konfe derasyonu veya Fransz ve ngiliz de netiminde tek bir Arap devleti kurula cak, skenderun serbest liman olacak, Filistin'de, kutsal yerleim yeri olmas nedeniyle bir uluslararas yne tim kurulacaktr.
Prof. Dr. Orta Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Dou, s.139-140'tan zetlenmitir.

Osmanl egemenliindeki halklar tarafndan bamszlklarnn kabul edilmesi eklinde anlalan bu deklarasyon, aslnda ngiltere ve Fransa'nn zaman kazanmak iin ortaya koyduklar bir plandan ibaretti. ABD'nin sava sonras tekrar yalnzlk politikasna dnmesi, ngiltere ve Fransa'nn Orta Dou'da serbeste hareket etmelerine sebep oldu. Ctt^ks.. Aadaki metinlere gre mandaclk sisteminin ortaya k hakknda neler syleyev ^ - f y bilirsiniz? Smrgecilikle mandaclk ar asnda nasl bir balant kurulabilir? Aklaynz. MANDA REJM Madde 22 nceden kendilerini yneten devletlerin hkimiyetinden kurtulan ve kendi kendini ynetmeye yeterli olmayan halklar tarafndan kalnan (yaanlan) topraklar. Bu halklarn iyilii ve gelimesi kutsal bir medeniyet grevi oluturuyor. (...) Bu halklarn vesayetinin, bu sorumluluu daha iyi yerine getirebilecek gelimi milletlere verilmesine karar verildi. Gelimi devletler bu vesayeti Milletler Cemiyeti adna uygulayacaktr. Mandann zelliinin halkn gelimilik derecesine, topran corafi durumuna, iktisadi artlarna gre farkllamas gerekiyor: A. Daha nce Osmanl mparatorluu'na ait baz topluluklar geici olarak bamszlnn tannabilecei gelimilik derecesine ulam lardr; tabii ki tek bana idare edebilecekleri ana kadar mandann tavsiye ve yardmlarnn idarelerine yn vermesi artyla. B. zellikle Orta Afrika'daki dier halklarn gelimilik derecesi, din ve vicdan zgrl nn salanmas, engellerin kaldrlmas, polis ve savunma dnda yerlilere silah eitiminin yasaklanmas artyla, mandaclarn orada topran idaresini stne almasn gerektiriyor. C. Medeniyetin merkezinden uzaklam, Gney Bat Afrika ya da Pasifik'teki adalar gibi topraklarn sadece mandaclarn kanunlaryla, kendi topraklarnn bir paras gibi ynetilmesi daha iyi olacaktr.
Versay Antlamas'ndan alnt Prof. Dr. mer TURAN, Orta Dou, s. 111

IRAK MANDASI ... 16 Mays 1916'da yaplan ve Osmanl topraklarnn ngiltere ile Fransa arasnda pay lamn ngren Sykes-Picot Antlamas'na gre Osmanl topraklar Arap devletleri federas yonuna ayrlan blge ve Fransa ile ngiltere'nin nfuz alanlarna giren blgeler olarak paralara ayrlmt. Akka-Kerkk hattnn kuzeyi Fransz, gneyi ise ngiliz nfuz alan olarak kabul edildi. Bu hattn kuzeyinde yer alan Musul, Fransz nfuz alannda kalmt. Ancak 1918 Aralk aynda yaplan bir baka anlamayla, ngilte re'nin sava sonras Avrupa'daki dzenleme lere ilikin baz taleplerinden vazgemesi ve Musul petrollerinden Fransa'nn da pay almas kouluyla, Fransz nfuz alannda bulunan Musul'un ngiliz nfuz alanna katlmas kararlatrlmt. Bundan iki yl sonra 1920 Nisannda toplanan San Remo Konferans'yla Irak'n ngiliz manda ynetimine braklmas sonucu Musul petrol alanlar Fransa'nn da pay almas kouluyla resmen bu lkenin denetimine girmitir. Bylece ngiltere, I. Dnya Sava sonunda Irak petrol alanlar zerinde ta<n bir denetim stnlne sahip olmutur...
Prof. Dr. Tayyar ARI, Gemiten Gnmze Orta Dou, s. 145- 146'dan dzenlenmitir.

ngiltere ve Fransa Nisan 1920'de toplanan San Remo Kon feransmda Orta Dou'yu kendi aralarna paylatlar. Buna gre Fransa, Suriye ve Lbnan'; ngiltere, Irak, Filistin ve rdn' ald. Ayrca Sevr Anlamas ile Anadolu'da nfuz blgeleri kurarak buralar igal etmeye baladlar. Bunlar dnda ngiltere daha nceden igal etmi olduu Msr ve Kbrs' resmen kendisine balad. Bylece Orta Dou topraklar, I. Dnya Sava sonunda galip devletlerin kontrol ve egemenliine girmi oldu. Ancak Wilson Prensipleri'nden biri de "yenilen devletlerden toprak alnmamas" idi. tilaf Devletleri bu maddeyi etkisiz klabilmek iin grnte bu maddeye paralel gibi duran "manda ynetimi" sistemini ortaya atarak bunu Orta Dou'da uygulamak iin harekete getiler. 1. Orta Dou'da Byk Devletlerin Durumu ve Politikalar Osmanl egemenliinde sorunsuz yaayan blge halk, ngiltere ve Fransa gibi smrgeci devletlerin szlerine inanarak bamszlklarnn verilmesini bekledi. Ancak vaatlerini yerine getirmeyen byk devletlerin izledikleri politikalar, blgede yeni bir siyasi harita ve stat ortaya kard. Bu durum gnmze kadar sren sorunlarn kmasnda etkili oldu. Manda ynetimi Mill Mcadele Dneminde Ana dolu'da da tartld. Erzu rum Kongresi'nde reddedi len manda idaresi Sivas Kongresi'n de kesinlikle reddedilerek lkeyi i gal eden devletlerle mcadeleye baland.

a. ngiltere ve Orta Dou ngiltere'nin Uzak Dou'daki smrgelerine ulamada en ksa yol olan Orta Dou, 1869'da Svey Kanal'nn almas ve XIX. yzyln sonlarnda blgede nemli petrol rezervlerinin bulunmasyla daha da nem kazand. Almanya'nn Osmanl Devleti'yle yakn ilikiler kurarak Hicaz Demiryollar projesiyle de blgede stnlk salamas ngiltere'yi tedirgin etti. II. Abdlhamit dneminde slamclk politikas ve tehlike olarak grlen erif Hseyin'in stanbul'da tutulmasyla milliyetilie bal ayaklanmalarn bu blgede grlmesi engellenmeye alld. Ancak ttihat ve Terakki ynetimi ile bu politikann terk edilmesi ve erif Hseyin'in blgeye gnderilmesi ngilizlere istenen frsat verdi. Bylece ngilizlerin kkrtmalar sonucunda Orta Dou'da yerel liderler devlete kar ayaklanmaya baladlar. zellikle I. Dnya Sava srasnda ngilizlerin bu erif Hseyin blgeye gnderdii ajanlarla bu ayaklanmalar daha da artt ve Trklere kar baz blge liderleri ngiltere'nin yannda yer ald. \ ngiltere'nin Irak'a yerI. Dnya Sava'ndan sonra daha da glenen ngiltere, Orta J lemesinden sonra Musul, Dou'dan ald en byk payla blgenin hkim gc oldu. Trkiye ile ngiltere ara Bylece ngiltere, Libya snrndan Hayfa'ya kadar uzanan snda sorun oldu. Lozan'da btn Akdeniz kysn egemenliine ald. ngiltere, blgedeki bu zlemeyen bu mesele 1926'da karlarn srdrecek bir politika izlerken blge halk da ngiliz yaplan Ankara Antlamasyla egemenliinden kurtulmann yollarn aramaya balad. zld. Arabistan Yarmadas

"

"

Aadaki metinlere gre ingiltere ve erif Hseyin'in blge zerindeki beklentileri \ nelerdir? ERF HSEYN - Mc MAHON MEKTUPLAMASI erif Hseyin'in ngiltere'ye nerdii 6 maddelik anlama metninden... (14 Temmuz 1915): 1. ngiltere kuzeyde Mersin, Adana ve zerinde bulunduu 37. paraleli, Birecik, Urfa, Mardin, Midyat, I Cizre, Ahmediye hatt (ran snrna kadar), douda ran snr ve Basra Krfezi, gneyde (Aden mevcut pozisyonu sakl kalmak zere) Hint Okyanusu, batda Kzldeniz ve Akdeniz (Mersin'e kadar) snrlaryla evrili Arap lkelerinin bamszln kabul eder ve slam Arap halifesinin ilann onaylar. 2. erif Hseyin hkmeti, ngiltere'nin Arap lkelerindeki btn ekonomik teebbslerde ncelik | sahibi olacan kabul eder.
8

Mc Mahon'un mektubunda ngiltere adna verdii garantilerden bazlar(24 Ekim 1915): "Mersin ve skenderun blgeleriyle Suriye'nin am'n batsna den ksmnn tmyle Arap olduu sylenemez, dolaysyla talep edilen snrlarn dnda braklmaldr. 1. Yukardaki deiiklikleri gz nnde tutarak ngiltere, Mekke erifi tarafndan talep edilen snrlar ierisindeki btn blgelerde Araplarn bamszlklarn tanmaya ve desteklemeye hazrdr. (...) 3. Durum el verdiinde ngiltere, Araplara deiik blgelerde, en uygun ekillerde devletlerinin kurulmas iin yardmc olacak, tavsiyede bulunacaktr. (...) 5. Badat ve Basra vilayetleri konusuna gelince; bu yerlerin d saldrlara kar gvenliklerinin salanmas, blge halknn refahnn gelitirilmesi ve karlkl ekonomik karlarmzn gvenlii iin Araplar, ngiltere'nin bu blgelerde mevcut pozisyon ve karlarnn gerektirdii zel idari dzen lemeleri tanyacaklardr." (...)
Prof. Dr. Tayyar ARI, Orta Dou, s. 135'ten yararlanlmtr.

I. Dnya Sava srasnda yannda yer alan yerel liderlere ngiltere'nin bamszlk vaadi zerine Hicaz Emiri erif Hseyin kendini "Arap lkeleri Kral" ilan etti. Ancak tilaf devletleri onu sadece Hicaz Kral olarak tand. erif Hseyin, oullarn Irak ve rdn'e kral tayin etti ve 5 Mart 1924'te halifeliini ilan ederek blgedeki konumunu glendirdi. Balangtan beri blge liderlii konusunda rekabet eden Necd Emiri Abdlaziz bni Suud, erif Hseyin'e sava at. Galip gelen bni Suud kendini Hicaz ve Necd Kral ilan etti. ngiltere'nin 1927'de tand bu krallk 1932'de "Suudi Arabistan Krall" adn ald. Suudi Krall'nn 1936'da Amerikan irketi Aramco'ya petrol ayrcal vermesiyle ABD blgeye girmi oldu. ngiltere'nin Arap Yarmadas'nda urat bir dier blge Yemen'di. Yemenliler, ngilizlerin I. Dnya Sava'nda igal ettikleri Yemen topraklarn geri alabilmek iin mcadeleye baladlar. Karklktan faydalanarak Kzldeniz'e sokulmaya alan^talya'nn olaya mdhil olarak Yemenlilere yardm etmesi zerine ngiltere 1934'te Yemen'in bamszln tanmak zorunda kald. Ancak blgede ngiltere'nin Yemen ve talya ile olan mcadelesi devam etti Irak: ngiltere smrge yollarn Akdeniz'den Basra Krfezi'ne kadar birletiren Irak topraklarna tam olarak egemen olmak istiyordu. Mondros Atekes Antlamas imzalandnda Irak, Musul dnda ngiliz kontrolne brakld San Remo Konferansnda zengin petrol yataklarna sahip olan Musul da ngiltere'ye verildi. Irak'ta kendi politikalarna uygun bir ynetim oluturmak isteyen ngiltere, 1921'de Hicaz Kral erif Hseyin'in olu Faysal' Irak krallna getirdi. Bu durumu kabul etmeyen Irakllarn balatt bamszlk mcadelesi sonucu ngiltere, Irak'a baz tavizler verdi. 30 Haziran 1930'da yaplan antlama ile Irak, bamszln kazand. Bu antlamaya gre: D politikada iki devlet birbirine danacak, Irak saldrya urarsa ngiltere yardm edecek ve Irak ordusunu eitecekti. 1938'de Irak ynetimi ngiliz yanls olan Babakan Nuri Sait Paa'nn eline geti. Bylece ngiltere, II. Dnya Sava ncesinde Irak zerindeki egemenliini srdrm oldu. rdn: Snrlar ve ynetim biimi ngiltere'nin isteine gre Milletler Cemiyetinin kararyla belirlenen rdn 1922'de ngiltere'nin mandas olarak kuruldu. Bana Hicaz Kral erif Hseyin'in olu Abdullah'n getirildii manda ynetimi dorudan Filistin'deki ngiliz komiserine balyd. rdn, bamszlna 1946'da EmirFaysaii8 0caki9i9'da
kaVUtU.
Paris Konferans'nda

 Filistin: San Remo Konferans'nda ngiliz mandasna braklan yerlerden biri de Filistin'di. ngiltere'nin Filistin'de "Yahudi yurdu" kurma almalar, Wilson Prensipleri'ne uygun olarak ABD tarafndan desteklendi. Gnmze kadar karklklarn devam ettii Filistin'deki dier gelimeler gelecek nitelerde ilenecektir. Msr: 1882'de Msr' igal eden ngiltere, Osmanl Devleti'nin savaa girmesiyle de 1914'te topraklarna kattn aklamt. ngiltere'nin Msr' igaliyle balayan milliyetilik hareketleri Wilson Prensipleri'nin yaynlanmasyla gelierek Msr'da bamszlk midini glendirdi. Msr milliyetilerinin kard ayaklanmalar sonunda ngiltere, 1922'de Msr'n bamszln tanmak zorunda kald. Ancak ngiltere, Svey Kanal ve Msr'daki yabanclarn haklarn korumay zerine ald. Bylece Msr'daki egemenliini dolayl olarak srdrd. Msr halk, ngiltere'nin Svey kanal koruyuculuundan vazgemesi ve Msr'daki askerlerini ekmesi konusunda bask yapt. Bu esnada talya'nn Habeistan' (1936) igal ederek Nil'in Msr'n bamszlnda nemli rol oynayan kaynaklarna egemen olmas ve talya'nn Almanya ile Orta Msr milliyetisi Saad Zaglul Dou'da bamszlk isteyen milletleri kkrtarak yardm etmesi ngiltere'nin Msr politikasnda deiiklie gitmesine sebep oldu. Bu gelimeler ngiltere'yi Msr ile anlama ve ittifak yapmaya zorlad. Buna gre: ngiltere, Msr'dan ekilirken smrge yolu zerindeki Svey Kanal'nda srekli asker bulundurma hakk elde etti. Ayrca ngiltere, saldr hlinde Msr' koruyacakt. Bylece ngiltere, Msr'daki nfuzunu korumu oldu. b. Fransa ve Orta Dou: Osmanl Devleti'nin yklmasyla Orta Dou'da sz sahibi olmak isteyen devletlerden birisi de Fransa'yd. San Remo Konferans'nda Fransa'nn payna Suriye ve Lbnan dmt. Ayrca Sevr Antlamas ile Gney Dou Anadolu'yu, dier tilaf devletleriyle birlikte, Boazlar ve stanbul'u igal etmiti. Fransa'nn amac, ald yerleri korumak hatta daha da geniletmekti. Suriye'nin eitli blgelerinden temsilcilerin oluturduu Suriye Ulusal Kongresi, Mart 1920'de merkezi am olmak zere Lbnan ve Filistin topraklarn da iine alan Suriye Krall'n kurdu. Bana Kral Faysal'n getirildii bu devlet, San Remo San Remo Konferansnda Fransz temsilci Marshal Foch (nde solda) ile talyan temsilci General Badoglio (nde sada) bir arada Konferans'nda tannmad. Filistin bu devletten alnarak ngiltere'ye, Lbnan ve Suriye ise Fransa mandas altna verildi Suriye'yi igal eden Fransa, Kral Faysal' tahttan indirerek blgeyi sk asker denetimi altna ald Lbnan', topraklarn iki kat artrarak Suriye'den ayrd. Fransa'nn Suriye'yi eyaletlere ayrarak federal bir dzen kurmas, Araplarn tepkisini daha da artrd Anadolu'da igal ettii yerlerde Trk kuvvetlerine kar direnemeyen Fransa, Ankara Antlamas'yla Gney Dou Mondros Atekesi'nden sonra Anadolu'yu boaltarak btn dikkatini Suriye'ye yneltti. Kuvvet skenderun Sanca (Hatay) Franszlar yoluyla buralarda tutunamayacan anlaynca 1926'da tarafndan igal edilmiti. Trkiye ile Lbnan'a, 1930'da da Suriye'ye bamszlklarn verdi. Ancak Fransa arasnda imzalanan Ankara her iki devletin de anayasasnda Fransz mandasnn devamn Antlamas'yla (20 Ekim 1921) sken derun Sanca, Fransa mandasnda salayan maddelervard. talya'nn Habeistan' igali ve Akdeniz'de tehlikeli olmas, olan Suriye snrlar iinde yer almt. Almanya'nn Orta Dou'da ngiltere ve Fransa aleyhine Fransa, anlama gerei skenderun'da giriimlerinden sonra Fransa 1936'da Lbnan ve Suriye ile ittifak zel bir ynetim kurdu. Resm para anlamas yapt ancak Fransa parlemontesu anlamalar olarak Trk parasnn kullanlmas kabul edildi. Mill kltrn korun onaylamad. Fransa Suriye ve Lbnan'dan 1946'da tamamen masnda halka her trl kolayln ekildi. salanmas kararlatrld.
atam.gov.tr

D. UZAK DOU'DA YEN BR G: JAPONYA XIX. yzyln ikinci yarsna kadar derebeylik (feodal) dzenin hkim olduu Japonya, d dnyaya kapal bir lkeydi. ogun ad verilen ordu komutan bu derebeylerin en glsnden seiliyordu. Asl g ogun'un elindeydi. mparator sembolik olarak devletin bandayd. Batl devletler ticari gerekelerle Japonya'y kaplarn kendilerine amas iin zorlamaya balamasyla 1854'te Batl devletlerle ticari anlamalar yapld. Ancak Japonya'nn Bat'ya alm, lkede tepkiyle karland ve anlamay imzalamakla sulanan ogun ynetimi, lke zerindeki etkisini kaybetti. 1867'de gen yata tahta geen mparator Mutsuhito'nun aydnlarn Bat tarz yenilikler yaplmas fikirlerine destek vermesiyle Japonya'da "Meiji Restorasyonu" denilen reform sreci balam oldu. 1868'de feodal dzen yklarak Bat tarz hkmet kuruldu. Hukuk sisteminde reform yaplarak Prusya-Alman modeline dayal yeni bir anayasa oluturuldu. Eitim alannda yaplan yenilikler sonucu yksek bir okur yazarlk oranna ulald. Takvim deitirildi. Giyim kuamda Bat rnek alnd. ada bir bankaclk sistemi oluturuldu. Japon donanmasnn kurulmasnda ngiltere Krallk Donanmas'ndan faydalanld. Ordunun adalatrmasnda ise Prusya genelkurmayn dan uzmanlar getirildi. Japon subaylar Batl asker ve donan ma akademilerine gnderildiler. Dardan ada silahlar satn alnrken yerli bir silah sanayisi de kuruldu. Devlet, ulam ve haberlemeye nem vererek demir yolu a, telgraf hatlar ve deniz yollarnn oluturulmasn zendirdi. Ar sanayii, demir-elik ve gemi yapmcl gelitirilirken tekstil sanayii de ada seviyeye getirildi. Devlet Japon giriimcilerle ortak alarak ihracatlara, sanayicilere ve deniz tamaclna her trl destei salad.

XIX. yzyl Osmanl Devleti'nde Bat'nn rnek alnarak yeniliklerin yapld bir dnemdir. Abdlaziz dneminde (1861-1876), Tanzimat Dneminde balayan yenilik hareketleri srdrld. dari, asker, hukuk, eitim, ulam ve bankaclk konularnda eitli dzenlemeler yapld. 1868'de Dantay ve 1870'te Saytay kuruldu. II. Abdlhamit dneminde (18761909) idari alanda anayasa kabul edilerek Merutiyet ilan edildi ve parlamenter sisteme geildi. Eitim alannda ise harp, hukuk ve gzel sanatlar akademileri ile ticaret, bayn drlk ve veterinerlik okullar ald. lk ve orta retimde okul says artrld. Badat ve Hicaz demiryollar da bu dnemde iletmeye ald.

Japonya'nn ihracat, zellikle ipek ve tekstil dalnda ykselie geti. Tm bu gelimelerin ardnda "gl ordusu olan zengin bir lke olma" ideali vard. Gerekletirilen bu reformlarla ksa srede gelien Japonya XIX. yzyln sonlarnda gl bir devlet hline geldi. Sanayileen fakat hammadde asndan fakir olan Japonya Asya ktasna ulamak iin yaylmac bir politika izlemeye balad. in'in ynetimindeki Kore'yi ele geirmek isteyince in'le kar karya geldi. ki devlet arasnda yaplan savata galip gelen Japonya, Batl devletler ve Rusya'nn tepkisi nedeniyle elde ettii topraklar in'e geri verdi. in topraklar Japonya ve Rusya arasnda rekabet alan hline geldi. Rusya ile Japonya arasnda 1904-1905 sava kt. Rusya bu savata yenilerek in ve Kore zerindeki etkisini kaybetti. Japonya bir sre sonra Kore'yi topraklarna katarken Rusya ve ine kar elde ettii baarlarla Uzak Dou'da yeni bir g olarak ortaya kt.

E. 1929 DNYA EKONOMK KRZ EKONOMK DURGUNLUKTAN KRZE. 1920'lerin ortalarnda radyo hl bir yenilikti ve herkes bir radyo almak istiyordu. Amerikal iki elektrik mhendisi radyo retecek bir irket kurdu ve ie koyulmak iin j bankadan kredi aldlar. ok baarl oldular. Taleplere yetecek j kadar radyo retemiyorlard. Daha fazla ii altrmak ve daha i byk bir fabrika kurmak iin daha ok sermayeye gerek | i duydular. Banka kredisini uzattlar. irket hisselerinin bir | j blmn New York Borsasnda (Wall Street) sata kardlar.

Bu hisseleri birok kii ald. Radyo retimi daha da artt. irketin kr ykseldi ve hissedarlar yaptklar yatrmdan iyi bir gelir elde etmeye baladlar. Radyo reten baka firmalarn da durumu iyiydi. Bir sre sonra irket, radyo satlarnn artmadn fark etti. ou insan tek radyoyla yetiniyordu artk. irket ikinci, nc radyo almlarn tevik iin yeni modeller sundu. Bir sre artan satlar daha sonra yeniden de geti. Zor bir dnemden geiliyordu. nsanlar "lks" mallar deil, temel ihtiya rnlerini almaya bakyordu. irket, ii saysn azaltt. Krlar inie geti, irket hisselerinin deeri dmeye balad ve baz hissedarlar daha fazla para kaybetmeden hisselerini satmaya yneldi. Bu durum bir panik meydana getirdi. Daha ok sayda hissedar sata geince hisse fiyatlar dtke dt. lk ortaklara kredi veren banka, parann geri denmesini istedi. irket borcunu deyemeyince iflasn istedi. Btn iiler} iten karld. Hisse alabilmek iin borlanan hissedarlar da finansal adan ykma uradlar.
Robert STRADLING, 20. Yzyl Avrupa Tarihi Nasl retilmeli, s. 45

Metne gre ekonomik krizin kmasnda hangi faktrler wkili olmutur? j 1. Ekonomik Kriz ncesi Dnya 1929 Dnya Ekonomik Krizi, 1929'da balam, 19301u yllar boyunca devam etmi, Kuzey Amerika ve Avrupa'y merkez almasna ramen, dnyann zellikle de sanayilemi dier lkelerinde ykc etkiler meydana getirmitir. I. Dnya Sava, zellikle Avrupa dnda retim kapasitesinin olaanst artmasna sebep olmu, sanayi lkeleri ihra ettii rnlerle byk krlar salamt. Bununla beraber 1920'lerde tarmsal retimdeki art, tarm rnleri fiyatlarnn dmesine neden olmutu. Tarm lkeleri ekonomik bymeden yeterince faydalanamamt.

Amerika'da I. Dnya Sava'nn getirdii zorluklar karsnda kk irketler birleerek sav sonrasnda tekeller oluturmulard. yle ki 1929 ylna gelindiinde Amerikan ekonomisinin % 5C zerinde sz sahibi olan holding says 200 kadard. Bu da tek bir holdingin bile iflasnn ekonom sarsmaya yeteceini gsteriyordu. Bu dnemde Amerikan banka ve irketlerinin alma esaslarn dzenleyen yasalar yetersiz Hissedar yatrmclarn bilgilendirilmesinde ve denetlemede grlen eksiklikler Amerikan ekonomisir olumsuz zelliklerindendi. Amerika, 1924-29 yllar arasnda gerekletirdii ihracat fazlas ile dnyann kredi veren lke konumuna geldi. Bu esnada lkede otomobil, yap, elektrik gibi yeni endstriler gelimeye balad. Ye gelien endstrilere talebin fazla olmas borsann speklatif (yapay) olarak ar ykselmesine ned oluyordu. Amerika'nn verdii kredileri geri alamamas zamanla Amerikan ekonomisini zor< brakmt. Ayn dnemde ngiltere'de para birimi pound (paund)n ar deer kazanmas, ihracatta de \ ekonominin iyice bozulmasna yol amt. Almanya ise sava tazminatlarn demek iin karlks para basm, bu da lkede hiperenflasyona (ar enflasyon) sebep olmutu. Dnemin Amerikan ekonomi ynetiminin, krizle ilgili gerekli kararlar yerinde ve zamannda aim mas krizin bymesinde etkili olmutur. 2. Ekonomik Krizin Ortaya k(Kara Perembe) New York Borsas 1928 ylnn bandan 1929 yl Ekim aynn bana kadar olan srete gittik ykseliyor ve yksek fiyat/kazan oran getiriyordu. Ancak 3 Ekim 1929 tarihine gelindiinde borsan ykselii durmu hatta birka byk holdingin hisse senetleri dmt. Bu d 21 Ekim gr yabanc yatrmclarn ktlarn ellerinden karmalaryla hzland ve "Kara Perembe" olarak anla 24 Ekim 1929 Perembe gn borsa, dibe vurdu. 1929 ylnn fiyatlaryla 4,2 milyar dolar yok oldu. B srete ok sayda banka batm, binlerce insann mal varl yok olmutu. Bu insanlar, al srklendi, sebze ve meyve yetitirip satarak yaamaya altlar. Piyasadaki para bir anda yok oldu iin insanlar ihtiyalarn karlamada takas yoluna giderek bir nevi dei-toku ekonomisine ge dndler. Maddi varlklaryla beraber sosyal konumlarn ve ruh salklarn da kaybettiler. Bunalm etkileri II. Dnya Sava'na kadar yaklak 10 yllk bir dnemde devam etti. Grafiklere gre 1929 krizinin ekonomik ve toplumsal etkilerini belirtiniz.

Khz

dneminde Amerika'da alan aevlerinden

ok sayda birisi

Kriz en ok sanayilemi ehirleri vurmu, bu kentlerde b "isizler ve evsizler ordusu" oluturmutur. Bunalmda etkilenen birok lkede inaat faaliyetleri durmu; tarm rn fiyatla-rndaki % 40-60'lk d, iftileri ve krsal blge nfusunu kt etkilemitir. Talebin beklenmedik dzeyde dmesi nedeniyle madencilik alan krizin en fazla etkilendic sektrlerden biri olmutur. Ekonomik kriz dnyada 50 milyon insann isiz kalmasna, yeryzndeki toplam retimin % 42 orannda ve dnya ticaretinin de % 65 orannda azalmasna sebep olmutur. 1929 ylna kadar dnyada oluan dier krizlere bakldnda dnya ticaretinin en fazla % 7 orannda dt dnlrse 1929 bunalmnn ne derece etkili olduu grlebilir Ekonomik kriz farkl lkelerde deiik tarihlerde sona ermitir.

3. Krizin Trkiye'ye Etkileri 1929'DA "YERL MALI" YEMN ki dnya sava arasnda, tam byk ekonomik durgunluk ve daralma yaanr. Yaygnl, iddeti ve sonular asndan, 1929'daki "Byk Buhran" bunlar arasnda en sarsc olandr. Bunalmn etkisiyle uluslararas ticarette ortaya kan daralma, Trkiye'yi de etkiler ve korumac-devleti iktisat politika larna yneltir. D ticaret ve dviz zerinde devlet denetimini artran Trkiye, bir yandan ithalata miktar kstlamalar getirirken te yandan gmrk vergilerini ykseltir. Ulusal sanayii glendirme yolunda halk hem tasarrufa hem de yerli mal kullanmaya zendirilir. Bu amala, 4 Nisan 1929'da stanbul Darlfnununda (stanbul niversitesi) dzenlenen "Yerli Mal Kullanma ve Koruma" konulu toplantda genlik, yerli mal kullanmaya yemin eder. Bu toplantdan kan bir baka sonu da "Yerli Mallar Haftas"nn ilan edilmesidir. lerleyen gnlerde, "yerli mal kullanm"n yaygnlatrmak ama cyla, Atatrk'n de direktifleriyle bir cemiyet kurulur. Bakanln, TBMM Bakan Kazm zalp'in yrtt "Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti", Aralk 1929'da almalarna balar. Cemiyet; propagan da almalar, dzenledii "Yerli Mallan" haftalar ve sergilerle "yerli mal" kullanmn bir alkanla dntrmeye alr. Cemiyetin, hap Hulusi, Nurettin Kenan gibi imzalar tayan afilerde, "Bir avu fndk, bir yn salk!", "zm, incir, fndk ye! Hem sana yarar hem bana." gibi sloganlar bulunuyordu.
Popler Tarih, Nisan 2002, Say: 20, s. 106

1. Trkiye'nin 1929 Dnya Ekonomik Krizi'ne kar alm olduu tedbirlerden gnmze yansyan alkanlklar neler olabilir? 2. Grafie gre 1929 Dnya Ekonomik Krizi Trkiye ekono misini nasl etkilemitir? Belirtiniz.

1929 Dnya Ekonomik Krizi'nde Trkiye'nin ithalat ve ihracat

1929 ile 2008 ekonomik krizlerini benzer ve farkl ynlerden karlatrnz.

F. K SAVA ARASI DNEMDE AVRUPA 1. Barn Srekliliini Salama abalar MLLETLER CEMYET YASASI Batl (imzac) yksek taraflar, uluslararasnda i birliini gelitirmek ve bu uluslara bar i ve gvenlik salamak zere; savaa girmemek iin kimi ykmllkler stlenmek, adalet ve] onur zerine kurulan uluslararas ilikileri aklkla srdrmek, devletler hukuku kurallarna sk skya bal kalmak, rgtlemi uluslarn birbirleriyle olan ilikilerinde adaleti stn klmak ve antlamalardan doan tm ykmllklere zenle uymak gerektiini gz nnde tutarak Milletler Cemiyetini kuran ibu yasay kabul etmilerdir... Madde 10. Cemiyet yeleri, Cemiyetin tm yelerinin toprak btnlklerine ve bugnk siyasi bamszlklarna sayg gstermeyi ve onlar herhangi bir d saldrya kar korumay grev bilir. Saldr ya da saldr tehdidi durumlarnda Konsey, bu durumla ilgili areleri dnr. Madde 11. Cemiyet yelerinden birini dorudan doruya etkilesin ya da etkilemesin, her sava ya da sava tehdidinin cemiyetin tmn ilgilendirecei ve cemiyetin uluslararas bar etkin biimde korumaya yarayacak gerekli nlemleri almakla ykml olduu bildirilir... Madde 16. Eer Cemiyet yelerinden biri 12, 13, ya da 15. maddeler uyarnca stlendii] ykmllklere aykr olarak savaa bavurursa Cemiyetin dier tm yelerine kar bir sava) eyleminde bulunmu saylr. Bu yeler o devletle tm ilikileri kesmeyi, kendi yurttalarnn yasaya uymayan devletin yurttalar ile tm ilikilerini yasaklama grevini yerine getirir...
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiye'nin Siyasal Antlamalar, s. 405-410 j

Tarih sre gz nne alndnda Milletler Cemiyeti kurulu amacna uygun politika izlemi midir? Nedenleriyle aklaynz. Dnya barnn korunmas ve srekliliinin salanmas amacyla uluslararas bir tekilatn kurulma fikri XIX. yzylda ortaya atldysa da gereklememiti. I. Dnya Sava ise bu dnceyi daha da glendirdi. I. Dnya Sava sonunda yaplan antlamalarla, bir dzen salanm gzkmekle birlikte birok soruna da neden olacak bir ortam olumutu. Wilson Prensipleri'nde belirtildii gibi sava sonras ABD ve ngiltere bu amala almalara balam; Paris Bar Konferans'nda 32 devlet tarafndan uluslararas bir tekilat kurulmas kabul edilmiti. 10 Ocak 1920'de merkezi Cenevre olmak zere asil yelerini I. Dnya Sava'nda galip gelen devletlerin oluturduu Milletler Cemiyeti kuruldu. Daha sonraki dnemde genel kurulun uygun grd devletlerTekilata katld. Ancak ABD, senatonun kabul etmemesi sebebiyle fikir nderliini yapt Cemiyete katlmad. Savata tarafsz kalm lkeler asil yeler arasna alnd. Trkiye de davet zerine 1932'de Cemiyete katld. Kuruluunda 18 yesi olan Cemiyet 1920'de 48'e, daha sonra da 63 yeye ulat. Uluslararas bar korumaya ynelik bir dier gelime de Locarno Antlamas'nn imzalanmasdr. Bu antlama, Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1 Aralk 1925'te Londra'da imzaland.

Almanya bu antlama ile uluslararas i birliine yeniden katlm oldu. Antlamadan hemen sonra da Milletler Cemiyetine ye olarak Avrupa'nn byk devletleri arasndaki yerini ald. Antlamayla birlikte Avrupa'daki siyasi gerginlik bir sre azaldysa da bu durum ksa srd. Fransa, Avrupa'daki durumunu glendirmek ve ilikilerini gelitirmek iin ABD'ye, bir bar pakt imzalamay teklif etti. ABD ise sava sonras Monroe Politikas gerei Avrupa'daki sorunlara mdahil olmak istemedi. Bu nedenle ABD Dileri Bakan Kellogg, bu paktn btn dnya devletlerini kapsayacak ekilde dzenlenmesini istedi. Fransa, bu neriyi mttefiklerine yardm edemeyecei ve sorumluluklarn yerine getiremeyecei dncesi ile kabule yanamad. Bunun zerine Amerika, nerisini Sovyetler dndaki dier byk devletlere bildirdi ve bunlarla grmelere balad. neriyi Almanya ve Japonya kabul edince halklar nn basks karsnda ngiltere ve Fransa da baz artlarla kabul etmek durumunda kaldlar.

Briand-Kellogg

Pakt'nn

imza

treni

Briand-Kellogg Pakt 27 Austos 1928'de Paris'te ABD, ngiltere, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslovakya ve Belika arasnda imzaland. Ayn yl Sovyetler Birlii ve Trkiye de antlamaya dhil oldu. Briand-Kellogg Pakt ile "savunmaya dayanmayan sava, kanun d saylm ve devletler aras ilikilerde bar yollara bavurulmas" esas alnmtr. Fransa meru savunma hakkna, ngiltere ise smrgeleri ile dnyann baz blgelerinde hareket serbestisine sahip olmak istiyordu. Bu nedenle Fransa ve ngiltere bu antlamay baz ekinceler koyarak kabul etmilerdir. Btn bu abalar, ortaya kan anlamazlklara zm olmad gibi, II. Dnya Sava'nn kmasn da engelleyememitir. Bunda byk devletlerin i ve d politikalarnda meydana gelen gelimeler de nemli rol oynamtr. 2. Avrupa'da Sosyal ve Ekonomik Hayat

I. Dnya Sava, milyonlarca insann lmesinin yan sra ABD ve Avrupa'nn siyasi, sosyal ve ekor mik hayatnda nemli deiiklilere yol at. Sava sebebiyle Avrupa'dan ABD'ye yaplan gler azalrken Avrupa iindeki gler hz kazan Avrupa devletleri istihdam ve alma artlarna yasal dzenlemeler getirmeye balad. rnein Fra sa, Hollanda ve spanya 8 saatlik i gn uygulamasna geti. Savan ardndan demokratik srete nemli deiiklikler gndeme geldi.1920'den sonra o< lkede btn yetikin erkeklere ve baz lkelerde kadnlara da oy hakk tannd. Bylece semen kitle geniledi. Byk sava, bata ar sanayiyi, silah ve motorlu tat imalatn canlandrd. Yeni reti tekniklerinin ve teknolojilerin devreye girmesini salad. Sanayilemi lkelerin ounda ekonorr atlmlaryaand. Politikaclar ii snfnn grlerini hesaba katmakzorunda kald. Gda ve ham madde fiyatlarnda 1920'lerin balarnda grlen arpc d, btn Avrupa'da ift< leh ve kylleri sarst. En ar darbeyi Orta ve Dou Avrupa ald. SSCB, snrlarn ticarete kapatrke Almanya'da hzla ykselen enflasyon ekonomik fel oluturdu. Ekonomik durgunlukla birlikte isizi artt. Almanya hiperenflasyon dngsne girdi. Orta Avrupa para birimleri de bu gelimelerden zar grd. Avrupa ekonomileri ancak 1924'ten sonra dzene kavumaya balad. 1930'larda krs alanlardan kentlere g istikrara kavutu. ehir merkezinin uzana yerleim yerlerinin kurulmas \ buralara hizmet veren demiryolu hatlarnn almasyla kentler byme srecine girdi. 1920'li yllarda ABD ekonomisi hzla byrken borlanmaya dayal bir tketim patlama yaanyordu. Ayn yllarda savatan sonra lkelerini ina etmek isteyen Avrupa devletleri de AB bankalarna borlanyordu. Ekim 1929'da ABD borsasnn kyle Amehka,verdii borlar ge istedi. irketler batt, isizlik hzla ykseldi. 1932'de Alman fabrikalarnn retim hacmi 1928'de dzeyin ancak % 60' kadard. 1933'te alan nfusun % 44' isiz kalmt. Tasarruflar tkenen v yerel dkknlarda veresiye alveri yapamayan halk, perian duruma gelmiti. Avrupa'nn die devletlerinde de durum aa yukar ayn idi. 1920'lerin sonlarna doru Rusya'da ok ar ilerleyen bir ekonomik canlanma grld. Lenin, lkenin kendi kaynaklarn harekete geirmeye ynelik olarak 1921'de Yeni Ekonomik Politika'y (NEP) ilan etti. Lenin'in 1924'te lmesiyle iktidar ele geiren Stalin 1928'de ilk be yllk kalknma plann uygulamaya koydu. Tarm alannda uygula nan kollektifletirme politikas Rus kyllerinin tepkisine neden olarak 1930'larda tarm bunalmna yol at. 1932'de Stalin, ilk be yllk plan hedeflerine 4,5 yl iinde ulat. Rusya'nn uygulad planl ekonomi sanayide hzl bir gelime salad. 1920'lerde ekonomik kriz iinde olan Almanya ekonomisi, 1930'larn ortalarnda tekrar bymeye balad. Byme srecine giren birok Avrupa lkesi sosyal gvenlik sistemlerini gelitirmeye yneldi. Yallar iin emeklilik, isizlik sigortas, i kazalar tazminat gibi yenilikler kabul edildi. Almanya, Adolf Hitler'in 1933'te iktidara gelmesi ile kkl bir rejim deiiklii yaad. Hitler, Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi (Die Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei)nin nderiydi. Hitler baa geince nce anayasay deitirerek rakip partileri saf d brakt. Sonra silahl kuvvetleri yeniden kurdu. Diplomatik manevralara girierek Almanya'y yeniden byk bir devlet yapmak istedi. Hitler ierde isizlie son vererek Alman halknn ounun sevgisini pekitirirdi ve Almanya'y ksa srede Avrupa'nn en etkin gc konumuna ykseltti. Hitler, Almanya'nn geleceinin ancak doudaki geni topraklar ele geirip Almanlarn buralara yerletirilmesiyle gvence altna alnacan ne srd. Hitler'in 1 Eyll 1939'da Polonya'ya saldrmas II. Dnya Sava'nn balamasna yol at. ngiltere'de sava ncesindeki refah dzeyine ulama abalarndan istenen sonu alnamad. lkede yksek oranda isizlik grld. Fransa'da harap olan lkeyi yeniden imar etmek iin byk kamu harcamalarna ihtiya duyulmas ekonomik kalknmay nledi. talya'da savan neden olduu huzursuzluklar 1922'de Faist Partisini (Partito Nazionale Fascista) iktidara getiren bir hkmet darbesine yol at.

Tabloya gre dnya ekonomisinin ileyii ile ilgili hangi karmlara ulalabilir? Aklaynz.

3. Totaliter Rejimlerin Kuruluu FAZM VE NAZZM'N DOUU ..."Siyasi Dnceler Tarihi" yazar, faizim ve nazizm ideolojilerinin dou sebeplerini yle izah ediyor: Her iki ideoloji de savan ve bozgunun ocuudurlar. Yani bir fke, bir hn, bir isyan belirtirler. Ayrca bu ideolojiler, sefalet ve buhran dan, isizlikten ve alktan dodular... Bir isyan ve bir mitsizlik hamlesi olarak ortaya ktlar...
Cemil MER, mrandan Uygarla, s. 112

Metne ve karikatre gre rejim deiik liklerinin grlmesinde hangi faktrler etkili olmutur? a. talya'da Faizm talya, I. Dnya Sava'na yeni smrgeler elde etmek iin katlmt. Ancak sava sonunda umduunu elde edemedii gibi vaat edilmesine ramen Alman smrgelerinden ve Anadolu'dan da pay alamad. Sava, talya'nn sosyal ve ekonomik hayatnda sarsntlara neden oldu. Ayn zamanda talya'da liberal demokrasinin yannda sosyalizm, komnizm gibi akmlar nem kazand. Bu akmlarn etkisiyle iiler, fabrikalarn idaresine ve kararlarna ortak olmak istediler. Ayrca lkenin her tarafna dalm asker kaaklar, terhis olan asker ve aydnlarn maddi ve manevi beklentileri, isizlik, i politikada istikrar bozdu. Bu durum Benito Mussolini liderliindeki Faist Partisinin iine yarad. Kasm 1919'da seimlere ilk kez katlan bu Parti, meclise giremedi ancak lkedeki karklktan dolay aydnlar, askerler ve halk arasnda hzla taraftar toplad. 1922 Austosundaki genel ii grevi ekonomiyi felce uratp lkeyi kartrd. Faist Partisinin "Kara Gmlekliler"i Napoli'den Roma'ya yrd. Darbe yaplmasndan ekinen hkmet istifa etti. talyan kral 30 Ekim 1922'de babakanla Mussolini'yi atamakzorunda kald. MUSSOLN TALYA'SI Mussolini, balangta temkinli ve dikkatli bir politika takip etti. Muhalefeti susturabilmek ve tepkileri nlemek adna ilk kabinesinde partisinden yalnzca 3 kiiye bakanlk verdi. yle ki iktidarnn ilk yllarnda lkede kanun, hkimiyet ve kamu dzeni tam anlamyla kuruldu. Bir yandan sendikalarn varlna sayg gsterilirken dier yandan zel sektre gven duygusu kazandrld. O dnemin nde gelen liberal dnrleri parti sayesinde talya'da kanun hkimiyetinin ve kamu dzeninin kurulduunu, demokrasinin lkede yalnzca anari ve demagojiye sebep olduunu belirten yazlar yazdlar. Ancak 1924 ylna doru talya'nn siyasi havas tekrar bozulmaya ve Mussolini'ye kar muhalefet sesini ykseltmeye balad. 1924 ylnda parlamentoda Mussolini'nin sosyalistler tarafndan ar bir ekilde eletirilmesi sonrasnda meydana gelen olaylar iktidar kavgasn iddetlendirdi. Muhalefet 31 Aralk 1924'te Floransa'da byk bir miting tertip etti. Ancak bu mitingin Mussolini taraftarlarnca baslmas, muhalefetten iki gazetecinin ldrlmesi, birok hukuk brosunun tahrip edilmesi liberal demokrat muhalefetle, iktidar arasndaki kavgay iddetlendirdi. Bunun zerine harekete geen Mussolini 1926 ylnda eski liberal anayasann yerine yeni bir anayasa yrrle koydu.

Mussolini 1926'daki nl Scala nutkunda "Her ey devlet iinde ve devlet iin, hibir ey devlet dnda ve baka bir ey iin deildir. (...) Birey devletle uyumlu olduu lde nemlidir." diyordu. Btn iktidar elinde tutan hkmet atamalarda tek sz sahibiydi ve btn yetkiler Mussolini'nin elindeydi. Toplumu kontrol etmek iin kullanlan balca aralar Mussolini l taraftarlarnn eline gemiti. 1927 ylnda i hukukunda yaplan deiikliklerle hr sendikacln yerini, korporatif i yasas ald. Bylece her l meslek grubu bir sendika hlinde tekilatlandrlmt. Devlet bu korporatif tekilatlanma vastasyla ekonomiyi kontrol altna almt. Ayn yl ceza yasasnda yaplan deiiklik sonucu iktidar \ partisi dndaki btn siyasi partilerin faaliyetleri yasakland. {Muhalefet milletvekillerinin de parlamento yelii kaldrld, Bylece tam bir diktatrlk dnemi balad. Mussolini d politikayla ilgili olarak "Srekli bar ne mmkn ine de faydaldr. Sadece sava insan enerjisini en yksek | gerilimde tutar. Sava dndaki dier btn snavlar insan nemli kararlar almak zorunda brakmazlar. Yalnzca sava, yaama ya da yok olma kararlarnn alnd durumdur." diyordu.
Prof. Dr. Blent DAVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 131-135'den yararlanlmtr.

Alman lideri Hitler ve talyan lideri Mussolini bir arada

1. Metne gre Mussolini dneminin genel zellikleri nelerdir? 2. Bu dnemde Mussolini, ideolojisine uygun olarak d politikada hangi faaliyetlerde bulunmutur? Aratrarak bir sunum yapnz. b. Almanya'da Nazizm Almanya, I. Dnya Sava sonlarna doru cephe gerisinde i sorunlarla kar karya kald. Kasm 1918'de asker bir ayaklanma sonucu imparatorluk yklarak cumhuriyet ilan edildi. Atekes anlamasnn imzalanmas, i karklar daha da artrm, Almanya i politika ve ekonomik ynden kntye uramt. Versay Antlamas'nn imzalanmas ise bu bunalm daha da artrd. Bu anlama toplumun her kesimi tarafndan tepkiyle karland. Bunlar yaanrken Austos 1919'da "Weimar Anayasas" ilan edilerek demokratik dzene geildi.

/.

Dnya

Sava'ndan sonra Alman ekonomisi

Nazi

ynetiminde

Alman

ekonomisi 104, 173

Georges LANGLOIS, 20.

Yzyl Tarihi, s.

Weimar Cumhuriyeti'nin hkmetleri Almanya'nn sava sonrasnda karlat siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar zmekte yetersiz kald. Kurulduu gnden itibaren Versay Antlamas'nn yok edilmesini ve Alman rknn stnln savunan Nazi Partisi 1924 seimlerinde ilk kez parlamentoya girdi. 1929 dnya ekonomik buhran ile Almanya'nn sanayi retimi yar yarya dt. Ticarethaneler iflas etti ve isiz says birden bire artmaya balad. Btede an kapatlmas iin vergi borlarnn arttrlmas, bir yandan da Almanya'nn sava tazminatn demekte zorlanmas Nazi Partisini glendirdi ve taraftar saysn arttrd. 1930 seimlerinde en gl ikinci parti olan Nazi Partisi, 1932 seimlerinden en gl parti olarak kt. 30 Ocak 1933'te Adolf Hitler babakan oldu ve bir frsatn bularak komnistlere kar sert tedbirler ald. lk i olarak seimleri yeniledi. Ancak Mart 1933 seimlerinde ounluu salayamad. Bunun zerine Hitler, tevkif edilen komnist ve sosyal demokrat milletvekillerinin bulunmad srada meclisten 4 yl sre ile olaanst yetkiler alarak diktatrln ilan etti. Nazi Partisi, Alman milletinin ekonomik kltrel ve sosyal hayatn her ynyle kontrol altna ald.

NAZ KTDARI Nazi Partisi, dncelerini herkese kabul ettirebilmek iin Almanlarn isteklerine hitap etmeye alt. Endstri, sava sanayisine kaydka byk irketlerin de kasalarna milyarlarca mark girecekti. Alman generallerin rtbe, yeni grev, yksek maa ve madalyalara kavuarak toplum iinde saygnl artacakt. Toprak sahiplerine Avrupa'da yeni topraklar vaat ediliyordu. Bu yeni topraklarn isizlii de ortadan kaldracana inanlyordu. imdiye kadar nemsenmemi dkkn sahipleri, ufak brokratlar, retmenler ve eitli meslek erbab itibar kazanacakt. Toplumun tm kesimine hitap etmeye alan Hitler'e balangta en byk destek byk i evrelerinden geliyordu. ktidar Nazi Partisine verme karar da 16 Ocak 1933'te Hitler'in byk i adamlar ile yapt ortak toplantda alnd. Sahte bir birlik havas ve saldr ile genileme ideali oluturuldu. Buna kar sessiz ve kr bir disiplin istendi. Ekonomi denetim altna alnd. Nazi ileri gelenleri irketlerde sz sahibi oldu. Hibir zgrlk gsterisi hogr ile karlanmad. Almanya'da birok kitabn Berlin Opera Meydan'nda yaklmas (10 Mays 1933) Gestapo (Alman gizli servisi), kii ve gruplar zerinde snrsz bir yetki kurmutu. Herhangi birini mahkeme karar olmadan tutuklayp alkoyabiliyordu. Gestapo, en tipik Nazi rgtyd. (...) Nazizm, disiplin, emirlere ballk, grev anlay, dzen, cesaret vb. zelliklerin sadece Alman rknda olduunu iddia ediyordu. Bu nedenle baka rklarla kararak bu zelliklerin kaybedilmemesi gerektiini savunuyordu. 1934'te kurulan "Adolf Hitler Okullar" parti iin propagandac yetitirmekle grevlendirilmiti. Bu okullarda genlere eksik bilgi verilmekle kalnmyor, ktphaneler taranyor baz kitaplar meydanlarda yaklyor. Bir grup bilim insan, yazar ve sanatya yasaklamalar konuyordu. Naziler okunur veya okunmaz diye yazarlar listesi ilan etmekteydiler. Nazi ideolojisiyle uyumayan her ey zamanla okul kitaplklarndan karld. Tarih, rk ve sven ekli ile yeniden yazld. Naziler bu rejime "Halk Toplumu" dediler. Bunu yerletirip srdrmek iin de 10-15 ya gurubu ile 15-18 ya gurubundakileri farkl yerlerde topladlar. Sava kmadan nce bu genlik rgtlerinde 9 milyona yakn ocuk vard. Onlar topluca sinemaya, konsere, tiyatroya, dansa gtryorlard. sizlere de tabak tabak orba veren yerler almt. Tketim mallarnn fiyatlarnn ykselmesi yasakland. Konut sorununu zmek iin bteden byk paralar ayrld. i karmak zorlat. Ucuz Volkswagen otomobiller retildi. Bylece Naziler, Almanya'da hedeflerine ulamay amaladlar. (...) Bu dnemde Alman d politikasnn hedeflerini Hitler u szlerle ifade etmitir: "Nasyonal-Sosyalist akm, (...) onu bu gnk dar yurdundan karp yeni topraklara doru yrtmek cesaretini gstermek zorundadr... Nasyonal Sosyalist akm, bu gnk nfusumuzla toprak dzeyimiz arasndaki dengesizlii ortadan kaldracak tarihsel gemiimizle bu gnk gszlmz arasndaki dengesizlii yok etmeye alacaktr. Dnya zerinde insanln bekileri olarak en yksek devlerin bize dtn bilecektir."
Salkl Almanlar kalabalk aile kurmaya tevik eden Nazil propaganda afii. Balkta Almanca yle denilmektedir: 'Salkl ebeveynlerin salkl ocuklar olur." Prof. Dr. Trkkaya ATAV, II. Dnya Sava, s. 14-17 ve Prof. Dr. Blent D AVER, ada Siyasal Doktrinler, s. 155'ten yararlanlmtr,
1

Yukardaki metne gre Nazi iktidarnn icraatlar Alman toplumunu ve d politikasn nasl etkilemi olabilir?

c. spanya'da Franco Dnemi spanya'da XIX. yzyldan beri istikrarszlk ve i karklklar yaanmtr. 1902'de spanya tahtna geen XIII. Alfonso anayasay ilan etmesine ramen lkede istikrar salanamad. 1923'te ordu ynetime mdahale ederek btn demokratik messeselerin kapatld asker destekli bir ynetim kurdu. Baarsz olan hkmet asker desteini kaybedince istifa etti ve anayasal sistem tekrar kuruldu. Fakat bu gelime de lkeye huzur getirmedi ve Kral Alfonso lkeyi terk edince cumhuriyet ilan edildi. Yeni cumhuriyet ynetiminin dine ve din adamlarna kar tavr almas, toprak reformlarna girimesi ve kyllerin, zenginlerin topraklarn ele geirmek istemesi silahl atmalara sebep oldu. 1936'da kart gruplar arasnda ilenen cinayetler i savan balamasna yol at. spanya i sava milliyetiler ve cumhuriyetiler arasnda gerekleti. Cumhuriyetiler Valencia'da, milliyetiler de Franco liderliinde Burgos'ta hkmet kurdular. Avrupa'nn byk devletleri de bu savata taraf oldular. Fransa ve zellikle Sovyetler, ideolojik ynden kendilerine yakn bulduklar cumhuriyetileri, Almanya ve talya ise milliyetileri destekledi. ngiltere, kamuoyunun basks sebebiyle bartan yana tavr taknd. 1938'den itibaren milliyetilerin hzl ilerleyii karsnda cumhuriyetiler direndiyse de baarl olamadlar. 1939'da Madrid'in milliyetiler tarafndan ele geirilmesiyle i sava son buldu. sava sonrasnda iktidara gelen Franco ynetimi ilk dnemlerde Batl devletler tarafndan dland. II. Dnya Sava'ndan sonra BM'nin spanya ile ilikilerini kesmesiyle bu olumsuz sre devam etti. Souk Sava dneminde kutuplamann artmasyla Batl devletlerin spanya'ya yaknlamas ilikilerin dzelmesini salad. spanya 1955'te BM'ye, 1958'de Avrupa Ekonomik Birlii Tekilatna girdi ve ABD ile imzalanan anlama ile bu devlete sler verdi. G. K SAVA ARASI DNEMDE DNYA Grsellerden ve metinden hareketle iki sava aras dnemde edebiyatta ve sanatta hangi konularn ilendiini, hangi akmlarn etkili olduunu tartnz.

"GAZAP ZMLERNDEN... Yollarda dolaan gmen halk imdi i bulmak iin btn baty taramaktadr. Yollarn yannda kurulan kamplar ve alk korkusu mal sahiplerini de -mallarna bir ey olacak diye- korkutmaya balad. mrlerinde al grmemi olanlar, alarn gzlerini grdler... Ve gmenler asfaltlarda akp durdular. Alklar gzlerinden okunuyor, ihtiyalar gzlerinden okunuyordu... Bir adamn yapaca bir i olduu zaman, on kii bu i iin kavga ediyor, ok az bir gndelik almak iin arpyorlard. "Bir adam otuz sente alrsa ben yirmi bee alrm, boaz tokluuna alrm. ocuklarm var. Ben, bir lokma ekmek iin alrm..." ok iyi bir eydi bu... Gndelikler dt ve fiyatlar ayn ykseklikte kald. Byk mal sahipleri bundan memnundu. Bu taraflara daha fazla halk ekmek iin yeniden ilanlar bastrp dattlar. Gndelik dtke dt ve fiyatlar yksek kald ... Bu srada byk mal sahipleri bu ortamda servetlerini artrmak iin dhice bir usul buldular: Byk mal sahibi, bir konserve fabrikas satn alyor ve meyveler olduu zaman meyvenin fiyatn yetitirme maliyetinin altna dryordu. Bylece, konserve fabrikasnn sahibi olmu dolaysyla meyveyi dk fiyattan satn alm oluyordu. Konserve fiyatlarn yksek tutarak bundan byk kr elde ediyordu. Konserve fabrikas aacak kadar paras olmayan kk iftiler, iftliklerini ellerinden kardlar. Bu iftlikler byk mal sahiplerinin, bankalarn ve konserve fabrikalarna sahip irketlerin eline geti. Bamsz iftilerin says git gide azald. iftiler bir sre ehirlere g ettiler. Onlar da yollara dkldler. Yollar i bulmak iin birbirini yiyen, birbirini ldren insanlarla doldu. Yoksul ocuklarn hepsinde kemik hastal vard ve her taraflarnda banlar kyordu. Byk irketler alk ile fke ve kzgnlk arasnda kl kadar bir pay olduunu bilmiyorlard. Gndeliklere eklenmesi gereken para; gaza, silaha, hafiyelere, kara listelere ve talimlere harcanyordu.
John STENBECK, Gazap zmleri, 397-398'den zetlenmitir.

I. Dnya Sava toplumlar siyasi, ekonomik, kltrel vb. birok ynden etkiledi. Sava srasnda yaanan ekonomik skntlar savatan sonra tketim isteinin artmasnda ve sanayinin gelimesinde etkili oldu. Sanayide kullanlan petrol ve elektrik gnlk hayata girdi; evlerde elektrikli aralarn kullanmnda art grld. Avrupa'da kara ve demiryollar yaplarak ulam kolaylatrld. Dnyada tat yapmnda seri retim yaygnlat. Ktalar aras ulamda gemilerin yannda havaclk teknolojisinin gelimesiyle birlikte uaklarda kullanlmaya baland. Bu dnemde ehircilik ve mimari geliti. Mimari bir akm olan Bauhaus ehir planlamas konusunda yenilikler getirdi. Yeni bir mimari tarz balatlmasn savunan Bauhaus akmnn temsilcileri 1933'te Nazilerin basklar sonucu farkl lkelere giderek bu anlay gelitirip yaygnlatrd. Yine bu dnemde yksek binalar, geni dzenli caddeler ve yeil alanlar ile byk ehir projeleri tasarland. ABD'de New York'ta 1931'de tamamlanan "Empire State Building" ile beraber gkdelenlerin saysnda art grld. letiim aralarnn gelimesiyle haberleme kolaylat. Dnyann en cra kelerindeki halklar, kltrleri ile beraber tannd. Yazl basnda nemli tiraj art oldu. Radyonun nem kazanmas ile "konuan basn" dnemi balad. Radyo siyasi faaliyetlerde vazgeilmez bir iletiim arac olarak kullanld. Radyo araclyla caz, klasik mzik, tiyatro da halka ulat. Fotoraf, izgi film, sinema gibi grsel sanatlardaki gelimeler kitle kltrnn ekillenmesine yardmc oldu. Yazl basn, fotoraflarla desteklendi. Sava ncesi ocuk yaynlar erevesinde balayan izgi filmler, byk gelime kaydetti. Avrupa'da "Tintin (Tenten), Barbar", Amerika'da "Popeye (Temel Reis), Superman" gibi izgi film kahramanlar bu dnemde dodu. 1895'te ortaya kan sessiz sinema, 1920'li yllarn sonuna doru, sesin de kullanlmas ile kitle iletiim arac olarak nemini devam ettirdi. 30'lu yllarda ekonomik buhran konu alan filmlerin yaplmas sinema izleyicilerinin saysn arttrd. Dnyadaki siyasi gelimelere paralel olarak sinema propaganda arac olarak kullanld. Ayrca bu dnemde radyo ve gazetelerin etkisiyle spor, kitlelere mal olurken izleyici says da hzla artt. Almanya'da rejim deiikliine bal olarak Albert Einstein bata olmak zere baz bilim adamlarnn lkelerini terk etmeleri ile bilim milletleraras bir kimlik kazand. Bu dnemde fizik alannda nemli gelimeler grld. Einstein'in izafiyet teorisi yeni bir r at. Fizik bilimi, nkleer protonu (Rutherford, 1919), pozitif elektronu (Anderson, 1931) ve ntronu (Chadwick, 1934) kefetti. Frederic et rene, Joliot-Curie ve Enrico Fermi, yapay radyoaktiviteyi buldu. Uranyum fizyonu 1939'da Almanya'da gerekletirildi. Bylece nkleer enerji alanndaki gelimeler birbirini takip etti. Salk sahas bata olmak zere biyoloji biliminde nemli ilerlemeler saland. Baz hastalklarn tedavisi iin a ve ilalar bulunurken organ nakline baland. Banting ve Best 1922'de inslini ayrtrmay baard. Tberkloza kar ilk etkili silah olan BCG as 1921 'de Calmette ve Guerin tarafndan bulundu. 1929'da Alexander Fleming penisilini kefederek antibiyotiklerin geliecei alan at. Sosyal bilimler, ihtisas alanlarn belirleyerek bir yenilenme srecine gitti. Psikoloji nem kazand ve bu alanda yeni akmlar ortaya kt. Felsefe alannda Fenomenoloji (Metafizie kar karak somut yaanty temel alan felsefi gr.) ve Varoluuluk bu dnemde ortaya kan akmlardr.

1929'da tarih biliminde Fransz ekolnn ortaya k ile geleneksel tarih anlaynda nemli deiiklikler yaand. Yeni tarih anlay ile geleneksel tarihin temel esini oluturan; sava tarihi, kral ve imparatorlar tarihi, nceliini kaybetti. Yeni tarih anlay,yerel tarih, sosyal, ekonomik ve medeniyet konula rn ne kard. I. Dnya Sava sonunda Bat medeniyeti ve bu medeniyetin dayand deerlerin sorgulan mas, Avrupa edebiyatn etkiledi. ki sava ara snda, birok yazar yaadklar toplumlara kar eletirel gzle bakarak eserlerini bu dorultuda verdiler. John Steinbeck'in Gazab zmleri (1939) adl eseri 1929 krizinden sonra Ameri ka'nn sosyal ve ekonomik durumunu anlatan nemli eserlerden biridir. Baz romanclar da buhranl bir dnemden geen Avrupa'y konu edinmekten kanarak otobiyografi tarzn tercih etmilerdir. ki sava aras dnemde tiyatro da bir yenilenme srecine girdi. Aktr ve seyirciye eletiri hakk tannarak gnmz tiyatrosuna nclk edildi. I. Dnya Sava'nn tam ortasnda Zrih'te, btn toplumu ve burjuva sanatn tamamen ve sert bir ekilde reddetmeye dayal "Srrealizm" akm dodu. Srrealizm kendini daha ziyade resim sanatnda gsterdi. Gemile balarn koparan srrealist ekoln dnda, sava ncesinde de var olan ekspresyonizm (da vurumculuk), zellikle Almanya ve kuzey lkelerinde birok sanat ve yazar hareketin bnyesinde toplamay baard. Ayn zamanda baz sinemaclar da bu ekole nemli eserler kazandrd. ki sava arasnda klasik mzie dn yaand. zellikle Orta Avrupa'dakiler bata olmak zere birok mzisyen, klasik eserleri folklorik unsurlarla birletirmeyi amalyordu. Ayn dnemde ABD'nin savaa girmesi ve Avrupa zerinde etkili olmasyla caz, btn Bat dnyasnda yaylma frsat buldu. Tabloda iki sava aras dneme ait icat ve *? y\ S RREALZM (GEREKSTCLK) keiflerin bir ksm verilmitir. Sizler de bu XX. yzyln balarnda Avrupa'da ortaya dnemdeki dier icat ve keifleri aratrarak kan bir sanat akmdr. air ve ressamlar, I. Dnya Sava'nn yol at ykm karsnda tabloya ekleyiniz.
Yl 1920 1921 1923 1924 1925 1926 1927 1928 1929 1932 1935 1938 cat, keif ABD'de ilk radyo yaynnn yaplmas Verem asnn gelitirilmesi Elektrikli trafik klarnn gelitirilmesi Dondurulmu yiyeceklerin retilmesi Elektrikli ses kayt aygtlarnn gelitirilmesi lk baarl roket denemesi lk sesli sinema filminin yaplmas C vitamininin kefedilmesi Penisilinin bulunmas Ntronun bulunmas Elektron mikroskobunun gelitirilmesi Radarn gelitirilmesi ekirdek blnmesi (fizyon)
lke

ABD Fransa ABD

dehete kaplm, aklc tutuma kar tavr alarak bilin dnn dsel dnyasna ynel meye balamlard. 1924'te yaymladklar Gerekstclk Bildirgesi'nde "dncenin akln denetimi olmadan ve ahlak gibi engelleri hie sayarak ortaya konmas"n savundular. Yaptlarnda nesneleri allmam biimlerde betimleyen gerekstc sanatlar, oun lukla dlerin gizli dnyasn dile getirmeye altlar. Bazen de nesneleri kendi doal or tamlarndan kartarak artc, dsel bir or tama tadlar. Gerekstc ressamlar in sanlarn ruhsal durumlarn ve davranlarn akl, mantk, tre, din ve toplumsal basklar dan zgr klarak tuvale yansttlar. Gere kstclk akmyla neredeyse zdeleen, Salvador Dali (1904-1989) anlarndan ve dlerinden esinlenerek yapt resimlerinde eriyip akan saatler, gvdesinde ekmeceler tayan insanlar, bolukta uan eyalar yer alr. Gerekstclk hibir ortak kuram ya da birlik olmakszn, sanatlarn bireysel tavrlar do rultusunda kendi kendine gelien bir sanat akm olmutur.
THEMA Larousse, c. 5, s. 116-117

H. ATATRK DNEM TRK DI POLTKASI Kjfyj "...Milletimizin, gl, mutlu ve gvenlik iinde yaayabilmesi iin, devletin tamamen mill bir siyaset izlemesi ve bu siyasetin, i kurulularmza tamamen uygun ve dayal olmas gerekir. Mill siyaset dediim zaman, amaladm mana ve anlam udur: Mill snrlarmz iinde, her eyden evvel kendi kuvvetimize dayanp varlmz koruyarak millet ve memleketin gerek mutluluuna ve bayndrlna almak... Genel olarak eriilemeyecek hayal emeller peinde milleti uratrmamak ve zarara sokmamak... Uygar dnyadan, uygar ve insanca davran ve karlkl dostluk beklemektir." M. Kemal ATATRK
http://www. atam. gov. tr

11. snf bilgilerinizi de yoklayarak Atatrk'n belirledii d politika esaslarnn Trkiye'nin uluslar ar asndaki konumunu nasl etkilediini aklaynz. Mill Mcadelenin asker ve diplomatik safhasn baaryla sonulandran Trkiye, Lozan Bar Antlamas ile uluslararas alanda resmen tannd. 1923'ten sonra Trkiye d politikada Lozan'da hlledilemeyen Musul, d borlar, Suriye snr, nfus mbadelesi ve Boazlar sorunlarna ncelik verdi. Bu konular ve Mill Mcadeleden itibaren Batl devletlere kar duyulan gvensizlik Sovyetler Birlii'yle varolan iyi ilikilerin devamn salad. Trkiye, Lozan'dan kalan sorunlarn zdkten sonra Bat lkeleri ile de iyi ilikiler kurmaya balad.

Lozan Antlamas sonras lkenin yaralarnn sarlabilmesi ve yaplan inklaplarn baarya ulaabilmesi iin yurt iinde ve uluslararas alanda bar ortamna ihtiya vard. Trkiye ilk andan itibaren d politikada, Atatrk'n "Yurtta bar, dnyada bar." szn ilke edinerek bar bir politika izlemeye alt. 1930'dan itibaren zellikle Avrupa'da ortaya kan bunalmlar, I. Dnya Sava'nn getirdii statkoyu korumak isteyen (ngiltere, Fransa gibi) devletler ile bu yapy deitirmek isteyen (Almanya, talya gibi) devletler arasnda gittike keskinleen bir kutuplamaya sebep oldu. Avrupa'daki gelimelerle ilgili olarak Atatrk, Versay Antlamas'nn I. Dnya Sava'nn sebeplerini yok etmediini aksine dmanlklar daha da arttrdn dnyordu. Ona gre yenen devletler, yenilenlere bar artlarn zorla kabul ettirirken bu lkelerin etnik, jeopolitik ve ekonomik zelliklerini gz nne almamlard. Atatrk talya'daki gelimelerle ilgili olarak da u szleri sylemiti: "Mussolini'nin ynetimi altnda kukusuz byk bir kalknmaya ve gelimeye sahne olmutur. Eer Mussolini, gelecekteki bir savata,

talya'nn grnen bykln, sava dnda kalmak biimiyle, gerektii gibi kullanabilirse bar masasnda balca rollerden birini oynayabilir. Ancak korkarm ki talya'nn bugnk efi, Sezar roln oynamak isteinden kendisini kurtaramayacak ve talya'nn asker bir g oluturmaktan henz ok uzak olduunu hemen gsterecektir." Bu dnemde, Trkiye, 1932'de Milletler Cemiyetine ye olarak Batl devletlerle olan iyi ilikilerini pekitirdi. Blgesel ve uluslararas alandaki bar faaliyetlere aktif bir ekilde katlmakla beraber, kendi gvenliini n planda tutarak ncelikle blgesel ittifaklara yneldi. Balkan ve Sadabat Paktlarnn kuruluuna nclk etti. Boazlar ve Hatay meselelerini uluslararas hukuk kurallar erevesinde kendi lehinde bir zme kavuturdu. Ayn zamanda Avrupa'daki asker ve siyasi gelimeler (zellikle talya ve Almanya'daki) zerine Batl lkeler ile Sovyetler Birlii arasnda hassas bir denge kurmaya gayret gsterdi. Bylece izledii d politika sayesinde Trkiye, blgede bir istikrar unsuru oldu. 1. D Politikadaki Gelimeler a. Trkiye'nin Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam) Girii (18 Temmuz 1932)

Milletler Cemiyetinin bir yesi olmas iin

Trkiye'ye davet yaplmas konusunda nerge

(1

Temmuz

1932)

Sayn Genel Sekreter, Genel Kurul adna yaptnz arya karlk, Trkiye Cumhuriyeti'nin Milletler Cemiyetine ye \ olmaya hazr bulunduunu ve Trkiye'nin, Milletler Cemiyeti yesi olmayan devletlerle yaplanlar da ; kapsam iine girmek zere, imdiye kadar yapt antlamalarda stlendii ykmllklerin cemiyet yelii grevleriyle hibir biimde eliir nitelikte olmadn bildirmekle onur duyuyorum. Bu konuda unu da belirtmek isterim ki zaten Trkiye'nin cemiyete katlmasndan nce imzalad tm antlama larn Milletler Cemiyeti yelerinin imzacs bulunduu Paris Yasas'nn z erevesinde yaplmtr. Derin sayglarmn kabuln dilerim, sayn Genel Sekreter. Dileri Bakan Dr. Tevfik Rt Aras
Emekli Bykeli smail SOYSAL, Trkiye'nin Siyasal Antlamalar, s. 400

Yukarda Trkiye Cumhuriyeti'nin Milletler Cemiyetinin yelik davetine verdii yazl cevap grl mektedir. Trkiye'nin Milletler Cemiyetine giriinin sebeplerini aratrnz. I elde ettii kazanmlar belirtiniz. Trkiye'nin Cemiyete yelikle

Milletler Cemiyeti, I. Dnya Sava'ndan sonra bar koruyacak uluslararas bir rgt olare kurulmutu. Balangta 42 yesi olan Milletler Cemiyetine ye olmak iin Genel Kurulun te i ounluuyla karar vermesi gerekiyordu. Lozan Antlamas'ndan sonra Batl devletlerle sorunlarn zen ve komu devletlerle de dostl antlamalar imzalayan Trkiye Bat ile daha iyi ilikiler kurmak istedi. 1930'dan itibaren Avrupa'da gruplamalarn belirli bir durum almas uluslararas bar ve gvenli) tehdit etmeye balad. Bu durumun yaand sralarda Trkiye'nin uluslararas politikada artan nen Batl devletler zerinde de etkisini gsterdi. Trkiye ile i birlii yapmak isteyen Batl lkeler, on Milletler Cemiyetinin bnyesine katmak istedi. Milletler Cemiyeti Genel Sekreterinin Trkiye'yi Milletk Cemiyeti yeliine davet etmesi zerine Byk Millet Meclisi 9 Temmuz 1932'de Cemiyete katlim karar ald. ki yl sonra da konsey yeliine seilen Trkiye, Milletler Cemiyetine ye olmakla ayn zamand uluslararas i birliine resmen katld. Bundan sonra cemiyet iinde ve dnda barn korunma! abalarna da devam etti. b. Balkan Antant (9 ubat 1934) Trkiye Balkan devletleri ile iyi ilikiler kurmay amalyordu. Bu sebeple 1923'te Arnavutluk, 1925't de Bulgaristan ve Yugoslavya ile ikili dostluk antlamalar imzalad. Bu arada Balkan devletleri kene aralarndaki sorunlar zmeye almaktayd. 1926'da Trkiye, tm Balkan devletleri arasnd snrlarn karlkl olarak gvence altna alnmas amacyla bir giriimde bulundu. Trkiye'nin ama imzalanacak bir anlamayla Balkanlar'da istikrar salamak, ayn zamanda Balkanlar dnda gelebilecek tehlikeleri engellemekti. Ancak Trkiye'nin bu giriimleri sonusuz kald. Bu tarihlerde en byk tehlike, Balkanlar'da ve Dou Akdeniz'de yaylmac bir politika izleyen, sahi olduu On ki Ada ile de blgeye yerleen talya idi. Balkan Devletleri arasndaki baz anlamazlklar ortadan kalkmas ile biranlama zemini olumaya balad.

Balkan Pakt'n imzalayan drt dileri bakan, Atina'daki bir toplant esnasnda

(en solda temsilcimiz Dr.

Tevfik Rt Aras)

30 Ekim 1930 gn, Trkiye ve Yunanistan arasnda Dostluk, Tarafszlk ve Uzlatrma Antlamas'nn imzalanmas Balkan devletleri arasnda dayanmann gerekletirilmesinde nemli bi gelime oldu. Atatrk ve Venizelos'un nderliinde Trk-Yunan dostluu geliti. 1933 ylnda Trkiye srasyla Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, Yugoslavya ile birer Dostluk ve Tarafszlk Antlamas yapt. Bu ikili antlamalar Balkan devletleri arasnda anlama yolunu aarak Balkan Pakt'nr imzalanmasna zemin hazrlad. Venizelos, Trk-Yunan ilikilerinde ve Yakn Dou'da barr salanmasndaki byk katklarndan dolay Atatrk' 12 Ocak 1934'te Nobel Bar dl'ne ada^ gsterdi. Balkan Pakt, 9 ubat 1934'te Atina'da Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya ve Romanya Dileri Bakanlarnca imzaland. Bununla birlikte, Pakta girmeyen Bulgaristan ve Arnavutluk'a katlm hakk ak tutuldu.

Bu antlamayla imzac devletler Balkanlar'daki snrlarn korumak ve blgedeki mevcut durumu deitirmek isteyen devletlere kar nlem almay amaladlar. Ortak savunma niteliindeki bu anlamann en nemli maddesi taraflarn bu antlamay imzalamayan dier bir Balkan devletine kar birbirine haber vermeden siyasi bir harekette bulunmamay ve siyasi ykmllk altna girmemeyi garanti etmesiydi. Balkan Antant, kuruluundan itibaren eitli alanlarda baarlar elde etti. 1935'te talya'nn Habeistan'a saldrmas zerine, Milletler Cemiyetinin ald zorlayc ekonomik nlemlere Antant'a ye drt devlet birlikte katld. 1936'da Montr Konferans'nda, Boazlar statsnn Trkiye lehine deitirilmesinde, Antant yelerinin Trkiye'yi desteklemesi ve dayanma politikasn izlemesi bu baarlara rnektir. ye devletlerinin Balkanlarn dndan gelebilecek tehlikeler karsndaki direnme istei ve gcne bal baarlar gsteren Balkan Antant'nn durumu 1936'dah itibaren deimeye balad. Byk devletlerin ekonomik, siyasi yaylma ve etki politikalar, Antant'n zayflamasna yol at. zellikle 1937'de, Yugoslavya'nn Bulgaristan ile bir dostluk antlamas imzalamas, gittike glenen talya karsnda Yunanistan'n bu devlete yaklamas, bu durumu daha da hzlandrd. c. Montreux (Montr) Boazlar Szlemesi (20 Temmuz 1936) Lozan Antlamas'nda hlledilemeyen meselelerden ^ B O A Z L A R S Z L E M E S LE biri de Boazlar meselesiydi. Trkiye, o gnk artlar 24 Temmuz 1923 Lozan Boazlar altnda Boazlar Blgesi'nin silahtan arndrlmas ve Szlemesiyle; anakkale Boaz ve geiin denetlenmesi iinin "Uluslararas Boazlar Marmara Denizi ile, stanbul Boaz'ndan Komisyonu"na braklmasn kabul etmek zorunda kald. denizden ve havadan serbest gei esas 1930'lara gelindiinde Trkiye, talya'nn Dou Akdeniz ile alnm; bu gei gvenliinin salanmas Balkanlar zerindeki emellerinden endie duymakta ve amacyla, anakkale Boaz'nn dou ve stratejik neme sahip Boazlar'n gvenliini salamak batsnda 20'er, stanbul Boaz'nn dou ve istemekteydi. Konuyu ilk kez Mays 1933'te "Londra batsnda 15'er kilometrelik alan, Marmara Denizi'ndeki adalar, askersiz hle getirilmi, bu Silahszlanma Konferans"nda gndeme getirdi. talya'nn, 1935'te Habeistan'a saldrmas ve On iki blgelerde tahkimat yapmak ve asker bulundurmak yasaklanmt. Buna kar-lk, bu Ada'y silahlandrmaya balamas, Almanya'nn Ren blgenin gvenlii Milletler Cemiyetinin Blgesi'ne yeniden asker sevk etmesi ve Locarno garantisi altna konulmutu. Ayrca, bu stat Anlamalarna son vermesi. Trkiye'yi, Boazlar nn yrtlmesini kontrol iin, bir Trk temsil Szlemesi'nin deitirilmesi konusunda harekete geirdi. cisi bakanlnda, szlemede imzas bulu Trkiye, Sovyetler Birlii ve Balkan Pakt'yla Balkan nan devletlerin temsilcilerinden oluan devletlerinin desteini ald. Pakta ye olmayan "Boazlar Komisyonu" kurulmutu. Dr. Rfat UAROL, Siyasi Tarih, s. 580 Bulgaristan, Trkiye'nin Boazlarla ilgili giriiminin Nyyi Antlamas'nn silahtan arndrma ile ilgili hkmlerinin deitirmesine yol aabileceini dne rek tepki gstermedi. talya'nn Akde niz'deki emellerini bilen ngiltere bu girii mi olumlu karlad. Asya'da genileme abas iinde olan Japonya da konuya ilgisiz kald. Bu durumda Lozan Boazlar Szlemesi'nin imzaclarndan sadece talya, Akdeniz'deki emellerinden dolay bu szlemenin deitirilmesine kar kabilirdi. Dnyadaki bu gelimeler zerine Trkiye, yeni bir Boazlar Rejimini ortaya koymak zere bir Konferans toplanmasn istedi. Devletlerin (talya dnda) bu olumlu tutumlar zerine 1923 Lozan Boazlar Szlemesi'ni deitir mek zere, 22 Haziran 1936'da svire'nin Montr kentinde bir konferans topland. Trkiye, Avustralya, ngiltere, Bulgaristan, Fransa, Yunanistan, Japonya, Romanya, Sovyetler Birlii ve Yugoslavya'nn katld Montr Boazlar Konferans'nda 20 Temmuzda Montr Boazlar Szlemesi imzaland. Montr Boazlar Szlemesi ile "Boazlar Komisyonu" kaldrlp Trkiye'ye Boazlar ve evresinde asker bulundurma hakk verilerek Boazlar'da Trk egemenliini ve kontroln esas alan bir dzenleme yapld. Yeni dzenleme ile Boazlar'da denizden gei serbestlii ilkesi kabul edilmekle beraber belirli kurallara dayanan yeni bir gei stats oluturuldu. Buna gre bar zamannda ya da Trkiye'nin savaa girmedii durumlarda ticaret gemilerinin serbeste geiine izin verildi. Sava gemilerinin geii konusunda Trkiye'ye nceden bilgi verilmesi art getirildi. Trkiye'nin yer almad herhangi bir sava durumunda savan iinde olan devletlerin

sava gemilerinin boazdan geii yasakland. Trkiye iinde bulunduu bir sava ya da gvenliini tehdit eden bir durum karsnda Boazlar zerinde tam yetki elde etti. Trkiye ile sava hlinde olmayan devletlerin ticaret gemilerine kontroll olarak gei hakk verildi, d. Sadabat Pakt (8 Temmuz 1937) Sadabat Pakt; Trkiye, Irak, ran ve Afganistan arasnda imzalanm, ok tarafl blgesel bir antlamadr. Bununla taraflar birbirlerine saldrdan kanmay ve blgede bar korumak zere i birlii yapmay benimsemitir. Bu sadece bir saldrmazlk ve iyi komuluk paktdr, savunma iin yardmlama pakt deildir. 1930 ylnda ngiltere, Irak'n bamszln, baz snrlamalarla tanyp onunla bir ittifak antlamas imzalaynca Irak Hkmeti ngiltere'ye olan bamlln dengelemek iin, Trkiye ile grmeler yaptktan sonra, 1933 sonbaharnda ran ve Trkiye'ye birer saldrmazlk antlamas nermiti. O srada Irak'n Trkiye ile ilikileri gayet iyiydi. Kral Faysal 1931 Hazirannda Trkiye'yi ziyaret etmi, Babakan Nuri Said Paa da Ankara'da zaman zaman siyasi grmelerde bulunmutu. Bu dnemde Irak ile ran arasnda sorunlar vard. Bu nedenle Irak ran'la uzlamak istiyordu.

Irak Kral Faysal (soldan ikinci)

Trkiye'de

Irak'n bu giriimleri zerine, Trkiye ayr ayr saldrmazlk paktlar yerine, Balkan Pakt rneindeki gibi, bir blgesel pakt kurulmasnn yararlarn Irak ve ran'a bildirmiti. blge devletinin imzalayaca bir metin hazrlanp 2 Ekim 1935'te Cenevre'de onaylanmt. Ancak SSCB'nin nerdii Afganistan'n, Irak'n istedii Suudi Arabistan'n Pakta alnp alnmamas zerindeki grmeler ve Irak ile ran arasndaki sorunlar paktn imzalanmasn geciktirmiti. Sonunda Afganistan'n girmesi kabul edilmi ve Pakt 8 Temmuz 1937 gn drt devlet arasnda Tahran'da ah'n yazlk Sadabat Saray'nda imzalanmtr. Aadaki tarih eridinde bo braklan yerleri dier rneklere uygun olarak doldurunuz.

Trkiye asndan Pakt, Atatrk'n bar d politikasn ve lkenin etrafn dostluk emberi ile kuatma isteini yanstyordu. erikleri farkl da olsa Balkan Pakt ile Sadabat Pakt Trkiye'nin Bat ile Dou arasnda bir bar kprs olmak isteinin de ilk somut gstergesiydi. Pakt, Bat'da ve slam Dnyas'nda olumlu karlanmt. Ancak Pakt, 1939'da Dnya Sava balaynca nemini yitirmeye balamtr. Sava boyunca ngiltere Irak' denetimi altnda tutmutu. ran ise SSCB ve ngiltere'nin igaline girmiti. Savatan sonra durum normale dnnce ran 1948'de Paktn canlandrlmasn hatta Pakta Pakistan'n da alnmasn nermiti. Sava sonrasnda, SSCB tehditlerine kar Orta Dou'da 1955'te Badat Pakt kurulunca Sadabat Pakt nemini kaybetmi ve 1980'de Irak - ran sava knca artk varolu nedenini de yitirmi, tarihteki yerini almtr. e. Hatay Meselesi ve Hatay'n Anavatana Katlmas (30 Haziran 1939) Halknn byk ounluu Trk olan ve Misakmill snrlar ierisinde bulunan Hatay (skenderun Sanca), Fransa'yla 20 Ekim 1921'de imzaladmz Ankara Antlamas ile Trkiye snrlar dnda kald. Blge, Suriye ile birlikte Fransz mandas altna girdi. O gnn artlar gerei byle bir karar almak zorunda kalan Trkiye, Hatay'daki Trklerin haklarnn korunmas ve blgeye zerklik verilmesi iin gerekli ortam hazrlayacak hkmler eklemeyi de ihmal etmedi. Anlamann ilgili maddesine gre skenderun blgesi iin zel bir ynetim kurulacakt. Blgede Trk kltrnn gelimesi iin her trl imkndan yararlanlarak Trk dili resm bir nitelie sahip olacakt. Fransa manda ynetimi 1921'de skenderun zerk Sanca'n Halep'e balad. skenderun Sanca'nda kurulan bu stat, blgede ve Trkiye'de olumsuz etkiye neden oldu. Fransa, 1926'da skenderun Sanca snrlar iinde, yaplan seimler ve hazrlanan anayasa sonucunda burada "Bamsz skenderun Hkmeti"ni kurdu. Bu durum, Suriye'de tepkilere yol at. Fransa, ikinci bir kararnameyle bu hkmetin adn deitirerek "Kuzey Suriye Hkmeti" adn verdi ve bundan sonra skenderun Sanca am'a baland. Blgede yaayan Trk halknn bu gelimelere byk tepki gstermesi zerine 1930'da Milletler Cemiyeti Mandalar Komisyonu skenderun Sanca'nn zel bir statye tabi olduunu kabul etti. Bylece, skenderun Sanca'nn mali ve ynetim zerklii uluslararas bir belgeye balanm oldu. Fransa, 1935'te Suriye ve Lbnan zerindeki mandasn kaldrd. 9 Kasm 1936'da Suriye ile bir anlama yaparak skenderun dhil blgedeki, btn yetki ve haklarn Suriye Hkmeti'ne devretti. Bu durum Trkiye tarafndan tepkiyle karland ve kabul edilmedi. Bu arada Trk Hkmeti, 9 Eyll 1936'da, Milletler Cemiyetinde skenderun sorunu hakknda Fransa'ya ikili grme yaplmasn nerdi. Fakat neri kabul edilmedi. Almanya ve talya'daki totaliter rejimlerin yaylmac politikalar bata Fransa olmak zere, birok Avrupa lkesini endieye sevk etti. Bu durum Fransa'y Hatay konusunda anlamaya zorlamaktayd. Trkiye ise sorunlarn diplomasi yoluyla zen ve dostluu aranan bir devlet olmutu. Trkiye, 9 Ekim 1936'da, Fransa'ya bir nota vererek Suriye ve Lbnan'a olduu gibi skenderun Sanca'na da bamszlk verilmesini istedi. Fransa, verdii cevapta, skenderun Sanca'nn bamszlnn tannmas hlinde Suriye'nin paralanm olacan, buna da kendisinin yetkili olmadn bildirdi. Trkiye'nin isteinde srar etmesi zerine Fransa, sorunu Milletler Cemiyetine gtrmeyi nerdi. Trkiye de bunu kabul etti. skenderun sorunu, 14 Aralk 1936'da, Milletler Cemiyetinde ele alnarak Sancak iin yeni bir stat kabul edildi. Buna gre skenderun ve Antakya i ilerinde tam bamsz, d ilerinde Suriye'ye bal, kendisine zg bir anayasa ile ynetilen bir statye kavuturuldu. 1937'de Trkiye ile Fransa arasnda imzalanan bir antlama ile Sancak'n toprak btnl gvence altna alnd.

37

Trkiye, Milletler Cemiyetinin kararyla Hatay'da oluturulacak yeni statsnn hemen uygulanmasn istedi. Franszlarn engellemeleri zerine iki lke arasndaki ilikiler gerginleti. Bu arada Trkiye, Milletler Cemiyeti nezdinde durumu protesto ederek Hatay snrna asker ymaya balad. Siyasi gelimelere paralel olarak Fransa, Hatay'la ilgili tavrn yumuatt. 6 Haziran 1938'de Hatay'daki valisini geri ekerek yerine bir Trk vali atad. Daha sonra iki lke arasnda anlama ile Hatay'n toprak btnl ve siyasi statsnn ortaklaa korunmas kararlatrld ve 5 Temmuz 1938'de, Trk askeri Hatay'a girdi. Trkiye ve Fransa'nn gzetimi altnda Hatay Meclisi iin seimler yapld. Eyll 1938'de Sancak Millet Meclisi, ilk toplantsn yaparak Hatay Cumhuriyeti'nin kurulduunu ilan etti. Cumhurbakanlna Tayfur Skmen seilirken Babakanlna da Abdurrahman Melek atand. Trkiye Cumhuriyeti kanunlar ve paras kabul edildi. Hatay Devleti yneticileri, Trkiye'ye katlmak isteinde bulundular. Bu srada Avrupa'da sava ortamna girilmesi Fransa ve ngiltere'yi Trkiye'ye yaklatrd. Fransa ile yaplan anlama sonucu Fransa, askerlerini blgeden ekerek Hatay'n Trkiye'ye katlmasn kabul etti. Hatay Millet Meclisi, 23 Haziran 1939 gn yapt toplantda oy birlii ile Anavatan'a katlmak kararn alarak Hatay Devleti'ne son verdi. Ayn gn Fransa imzalanan Ankara Anlamas ile Hatay'n Trkiye'ye katlmasn kabul etti ve bir sre sonra Hatay'dan ekildi. TBMM 30 Haziran 1939'da, Ankara Antlamas'n onaylad. 23 Temmuz 1939 gn yaplan trenle de Hatay Trkiye'ye katld.

ATATRK VE HATAY Hatay meselesi ile ok yakndan ilgilenen Atatrk, bu konuya Trkiye'nin verdii nemi, 1 Kasm 1936'da Millet Meclisinin al konumasnda yle belirtmitir: "Bu srada, milletimizi gece gndz megul eden balca byk bir mesele, hakiki sahibi z Trk olan skenderun-Antakya' ve havalisinin mukadderatdr. Bunun zerinde, ciddiyet ve katiyetle durmaya mecburuz. Daima kendisi ile dostlua ok ehemmiyet verdiimiz Fransa ile aramzda, tek ve byk mesele budur. Bu iin hakikatini bilenler ve hakk sevenler, alakamzn iddetini ve samimiyetini iyi anlarlar ve tabii grrler."
Kzm ZTRK, Atatrk'n TBMM Ak ve Gizli Oturumlarndaki Konumalar II, s. 1114-1115

Hatay'n Anavatana katlmas ile ilgili bir gazete hazrlaynz. Gazetenizde o dnemde dnyadaki siyasi durumu analiz eden bir yazya, O dnemdeki Trkiye-Fransa ilikilerini inceleyen bir yazya, Hatay'n Trkiye'ye katld tarihe kadar olan srete hangi siyasi aamalardan geerek bam sz olduuna dair yazya, O dneme ait gazete manetlerine ve dnemin siyasilerine ait hatralara, Hatay'n Anavatana katlmasnn dnyada meydana getirdii yanklara yer verebilirsiniz.

I. Dnya Sava'ndan nce Orta Dou'nun siyasi ve sosyal durumunu inceleyiniz. Sava sonrasnda Orta Dou haritasnn izilmesi ve manda ynetimlerinin kurulmas srecinde geen gelimeleri aratrnz. Bulduunuz verilerden hareketle manda ynetimlerinin kurulma amalarn ve bu gelimelerin gnmze yansmalarn tespit ediniz.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

Bu almay baaryla tamamlayabilmeniz iin aadaki admlar izlemelisiniz. (Grup almas yaplacak.) blm yapnz. alma srenizi iyi kullanmak iin alma takvimi ve plan hazrlaynz Halk ve niversite ktphanesi, nternet, vb. yerlerde konu ile aratrma yapnz Elde ettiiniz verilerin tmn bir araya getirip inceleyiniz ve snflandrnz. (Hangi bilgileri nerede, nasl kullanacanza karar veriniz.) Projenizde I. Dnya Sava ncesi Orta Dou'nun durumunu ve manda ynetimlerinin kurulmasyla oluan yeni siyasi yaplanmalar gsteren haritalar iziniz. izilen haritalar paspartu hline getirerek snf panosunda sergileyiniz. Proje bittikten sonra snf iinde szl ya da projeksiyonla sunum yapnz. alma sreniz biraydn

PROJE DEERLENDRME FORMU rencinin Ad Soyad: Projenin Ad: Snf: No: DERECELER GZLENECEK RENC KAZANI M LARI 1. PROJE HAZIRLAMA SUREC Proieye uygun alma plan hazrlama . Grup iinde grev dalm yapma evreden bilqi toplama . Projevi Plana are aercekletirme TOPLAM II. PROJENN ER Trkevi etkin kullanma Bilqilerin doruluu Toplanan bilqilerin analiz etme Elde edilen bilgilerden karmda bulunma Toplanan bilgileri dzenleme TOPLAM III. SUNU YAPMA Sorulara cevap verme Sunuyu hedefe ynelik materyalle besleme Verilen srede sunuvu vapma TOPLAM GENEL TOPLAM retmenin yorumu: ok iyi 5 iyi 4 Orta Zayf 2 ok Zayf 1

A. Aadaki sorular cevaplandrnz. 1. I. Dnya Sava sonrasnda tam bir dnya bar salanamamasnda imzalanan bar antlamalar nn rolleri nelerdir? 2. SSCB, Orta Asya'dakiTrk blgelerinde nasl bir yaylma politikas takip etmitir? Bu politikann Trk dnyasna etkileri nelerdir? 3. I. Dnya Sava'ndan sonra smrgecilik nasl deiiklie uramtr? 4. Meiji dneminde Japonya'da yaplan yenilikler Uzak Dou'daki gler dengesini nasl etkilemitir? 5. Avrupa'da totoliter ynetimlerin ortaya knda hangi gelimeler etkili olmutur? Bu ynetimlerin iktidara gelmesi dnya siyasetini nasl etkilemitir? 6. ki sava aras dnemde dnyada grlen teknolojik, bilimsel ve kltrel gelimelere rnekler veriniz. 7. Avrupa'da meydana gelen siyasi gelimelere kar Trk d politikasnda alnan nlemler nelerdir? B. Aadaki ifadelerin bana doru ise (D), yanl ise (Y) harflerini koyunuz. ( ) Almanya ile imzalanan Sen Jermen Antlamas II. Dnya Sava'na neden olmutur. ( ) Milletler Cemiyetinin kurulmasna Paris Bar Konferans'nda karar verildi. ( ) 1929 Ekonomik Krizi sadece Avrupa'da etkili oldu. ( ) Bolevik htilali'yle birlikte Orta Asya'da Trk topluluklar bamszlklarn kazanmtr. ( ) Montr Boazlar Szlemesi ile Trkiye,Boazlar zerinde tam egemenlik salad.

1. 2. 3. 4. 5.

C. Aadaki oktan semeli sorular cevaplandrnz. 1. I. Dnya Sava'nn sonular arasnda aadakilerden hangisi yer almaz? A. mparatorluklarn yklmas B. Yeni bamsz devletlerin ortaya kmas C. Kkl rejim deiikliklerinin olmas D. ABD'nin birliini kurmas E. Almanlarn Uzak Dou smrgelerini kaybetmesi 2. Aadakilerden hangisi Rusya'da Bolevik htilali'nin sonularndan biri deildir? A. I. Dnya Sava'nda yaplan gizli antlamalarn aklanmas B. SSCB'nin kurulmas C. Rusya - Avrupa ilikilerinin gelimesi D. Rusya'da yaayan farkl toplumlarn bamszlk mcadelesine balamas E. Komnist rejimin Rusya'ya hkim olmas 3. Briand-Kellogg Pakt, hangi lkelerin nclnde hazrlanmtr? A. ngiltere-ABD B. ngiltere-SSCB C. Fransa-ABD D. Fransa-ngiltere E. SSCB-Fransa 4. Mandaclk sisteminin oluturulmasnn nedeni nedir? A. Smrgecilii devam ettirmek B. Wilson Prensipleri'ni uygulamak C. Orta Dou'ya bamszlk getirmek D. Ynetimde tecrbe kazandrmak E. Orta Dou'da bozulan dengeleri yeniden kurmak 5. I. Dnya Sava'ndan sonra Trkiye ile yaplan antlamalardan hangisi dnya barn koruma amacna ynelik deildir? A. Montr Szlemesi B. Balkan Pakt C. Lozan Antlamas D. Sadabat Pakt E. Sevr Antlamas

SORULAR 18 Ocak 1919'da I. Dnya Sava sonunda malup devletlerle yaplacak anlamalarn ieriini grmek amacyla toplanan konferans. 2. Almanya'da 1930'lu yllarda Hitler tarafndan kurulan ve Alman rknn stnln savunan partinin ad. 3. Trkistan doumlu olup Basmac Hareketi iinde yer alan nl Trk tarihisi. 4. SSCB'ye kar Orta Asya Trklerinin bamszlk mcadelesine verilen ortak ad. 5. ABD'nin Avrupa sorunlarnn dnda kalmas gerektiini savunan ABD bakan. 6. Almanya'da 1930'lu yllarda iktidara gelip Alman rknn stnln savunan ve II. Dnya Sava'nn kmasnda etkisi byk olan devlet adam. 7. XIX. yzyln 2. yarsnda Japonya'da adalama hareketini balatan imparatorun unvan. 8. ngiltere ve Fransa'nn 1920'de Orta Dou'yu aralarnda paylatklar konferans. 9. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Almanya arasnda yaplan bar antlamas. 10. Albert Einstein tarafndan 1905'te "Hareketli cisimlerin elektrodinamii zerine" gelitirilen teori. 11. Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovakya arasnda 1925'te imzalanan antlama. 12. I. Dnya Sava sonucu galip devletlerle Osmanl devleti arasnda 1920'de imzalanan bar antlamas. 13. Wilson lkelerinden sonra Batl lkelerin smrgelerini devam ettirebilmek amacyla uyguladklar yeni sistemin ad. 14. Kurtulu Sava'ndan sonra Trkiye'nin tam bamszlnn onayland uluslararas antlamannad. 15. ki sava aras dnemde ortaya kan, en nemli temsilcisi Salvador Dali olan sanat akm. 16. I. Dnya Sava'nda Harbiye Nazr olan ve daha sonra Trkistan'a geerek "Basmac" hareketine katlan Trk devlet adam. 17. Almanya ve talya'nn yaylmac politikalarna kar Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugos lavya'nn katlm ile oluan paktn ad. 18. Dnya barn salamak amacyla 10 Ocak 1920'de merkezi Cenevre olarak kurulan uluslararas tekilatn ad. 19. 1922'den II. Dnya Sava sonlarna kadar talya'y yneten liderin ad. 1.