You are on page 1of 59

KLM DEMLERNN ADANA OVASINDA YERALTISUYU SEVYES VE DENZ SUYU GRM ZERNE ETKS

THE IMPACTS OF THE CLIMATE CHANGE IN ADANA PLAIN ON THE GROUNDWATER LEVEL AND SEAWATER INTRUSION

Salih Orun Yalnkaya

Hacettepe niversitesi Fen Bilimleri Enstits Ynetmeliinin JEOLOJ (HDROJEOLOJ) Mhendislii Anabilim Dal in ngrd YKSEK LSANS TEZ olarak hazrlanmtr.

2005
i

Fen Bilimleri Enstits Mdrl'ne, Bu alma jrimiz tarafndan JEOLOJ (HDROJEOLOJ) MHENDSL ANABLM DALI 'nda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan

: Prof. Dr. akir MEK

ye (Danman)

: Yrd. Do. Dr. Levent TEZCAN

ye

: Prof. Dr. Fikret KAAROLU

ye

: Prof. Dr. C. Serdar BAYARI

ye ONAY

: Do. Dr. Mehmet EKMEK

Bu tez ...../...../..... tarihinde Enstit Ynetim Kurulunca belirlenen yukardaki jri yeleri tarafndan kabul edilmitir. ...../...../..... Prof.Dr. Ahmet R. ZDURAL FEN BLMLER ENSTTS MDR
ii

KLM DEMLERNN ADANA OVASINDA YERALTISUYU SEVYES VE DENZ SUYU GRM ZERNE ETKS Salih Orun Yalnkaya Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendisli Blm, Hidrojeoloji Mhendislii Anabilim Dal Z Kresel olarak sera gazlarndaki art atmosferde snma eilimini artrmaktadr. Genel Dolam Modelleri (GCMs) tarafndan gelitirilen deiik iklim senaryolar ile sera gazlarndaki birikimin kresel ve blgesel dzeyde scaklk, ya ve deniz seviyesi gibi iklimsel deiimler zerindeki etkisi ortaya konmaktadr. Yar kurak iklim kuanda yer alan Adana Ovas mevcut yzey suyu ve yeraltsuyu kaynaklar iklim deiikliklerine kar duyarll yksek sistemleri iermektedir. Su kaynaklar asndan olduka zengin olan Adana Ovasnda youn bir yzey ve yeraltsuyu kullanm gereklemektedir. klim deiimine bal olarak bu su kaynaklarnn gerek miktar gerek kalite asndan etkilenmesi kanlmazdr. Bu alma kapsamnda, iklim deiimlerinin bir sonucu olarak yeraltsuyu sisteminde, beslenmenin azalmas, yzey suyu kaynaklarnn kullanlamaz duruma gelmesi sonucu tarmsal ve kullanma suyu ihtiyac iin yeraltsuyu ekimlerinin artmasnn ve deniz suyu seviyesi deiimlerinin etkileri bir yeraltsuyu akm (MODFLOW) (McDonald and Harbaugh, 1998) ve tanm (SEAWAT-2000) modeli araclyla incelenmitir. Adana Ovasnda, yeraltsuyu rezerv ve kalitesinin iklim deiimlerine kar duyarll, iki farkl senaryo aracl ile ortaya konmu ve beslenmenin azalmas, ekimin artmas ve deniz suyu seviyesinin ykselmesinin yarataca rezerv ve kalite deiimleri belirlenmitir. Yeraltsuyu rezervinde srekli bir azalma ve buna bal olarak deniz suyu giriiminin srekli bir kalite bozulmasna neden olaca ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: Adana Ovas, iklim deiimi, tuzlusu giriimi, MODFLOW, SEAWAT-2000. Danman: Yrd. Do. Dr. Levent TEZCAN, Hacettepe niversitesi, Jeoloji Mhendislii Blm, Hidrojeoloji Mhendislii Anabilim Dal

iii

THE IMPACTS OF THE CLIMATE CHANGE IN ADANA PLAIN ON THE GROUNDWATER LEVEL AND SEAWATER INTRUSION Salih Orun Yalnkaya Hacettepe University, Department of Geological Engineering, Hydrogeological Engineering Section ABSTRACT The increase of the global green gas concentration causes the warming in the atmosphere. Various climate scenarios based on the General Circulation Models (GCMs) indicates the effects of the increased green gas concentrations up on the climatic variables such as temperature, precipitation and sea-level in global and regional scales. Adana Plain, located in semi arid climate belt, is composed of highly sensitive surface and ground water resources to the climate change. Adana Plain is very rich in terms of water resources, and extensive exploitation of the surface and ground waters. The negative impacts of the climate change on the quality and quantity of water resources are unavoidable. Within the frame of this study, the impacts of the decrease in recharge, increase in the groundwater extraction for agricultural and domestic water supply as a result of deficiency in surface water resources, and sea level change are simulated by a groundwater flow (MODFLOW McDonald and Harbaugh, 1998) and transport (SEAWAT 2000) model. In the Adana Plain the vulnerability of the groundwater storage and quality to climate changes has been investigated by two different scenarios and the changes in storage and water quality as a result of decrease in recharge, increase in discharge and sea level rise are estimated. Continuous decrease in groundwater storage will result increase in groundwater quality deteriorate by sea water intrusion. Keywords: Seyhan Plain, climate change, seawater intrusion, MODFLOW, SEAWAT-2000 Advisor: Assist. Prof. Dr. Levent TEZCAN, Hacettepe University, Departmen of Geological Engineering, Hydrogeological Engineering Section

iv

TEEKKR Yazar, bu almann gereklemesinde katklarndan dolay, aada ad geen kii ve kurululara itenlikle teekkr eder. ICCAP (Impact of Climate Change on Agricultural Production System in Arid Areas) Seyhan Nehri Havzasnda Tarm Gvenlii iin Su Kaynaklar Sistemlerinin klim Deiikliklerine kar Duyarllklarnn Aratrlmas projesinde TBTAKa kurum olarak katklarndan dolay teekkr ederim. Yrd. Do. Dr. Levent Tezcana (H.. Mh. Fak.) gerek model almalarnda ve tezin hazrlanmasnn her aamasnda nerileri ve tezin son halini almasndaki destek ve yardmlar ile katkda bulunmutur. Do. Dr. Mehmet Ekmeki (H.. Uluslararas Karst Su Kaynaklar Uygulama ve Aratrma Merkezi (UKAM) Mdr) gerek tez almalarnn yrtld laboratuar ve bilgisayar olanaklarnn salanmasnda gerekse alma srasnda yapc ve ynlendirici fikirleri ile yol gstermitir. H-Uluslararas Karst Su Kaynaklar Uygulama ve Aratrma Merkezinin TBTAK ile RIHN (Research institute for Humanity and Nature, Japonya) arasnda yrtlmekte olan ICCAP (Impact of Climate Change on Agricultural Production System in Arid Areas) Seyhan Nehri Havzasnda Tarm Gvenlii iin Su Kaynaklar Sistemlerinin klim Deiikliklerine kar Duyarllklarnn Aratrlmas proje kapsamnda alan Hidrojeoloji Mhendisi Otgon Bayar Namkai, Jeoloji Mhendisi Dilek Grkan, Hidrojeoloji Yk. Mh. (H, Mh. Fak.) M. Evren Soylu, r. Gr. A.zlem Atilla Tezcan, Yrd. Do. Dr. Levent Tezcan ve Proje Yrtcs Do. Dr. Mehmet Ekmeki verilerin toplanmas, bilgisayar ortamna aktarlmas, arazi almalarnda ok byk katklar salamlardr. Ad geen proje kapsamnda, Adana DS VI. Blge Mdrl verilerin salanmasnda destek salamlardr. Bu kapsamda Adana DS VI. Blge Mdrlne kurum olarak katklarndan dolay teekkr ederim. Hidrojeoloji Yk. Mh. (H, Mh. Fak.) Erkan Dili ve Hidrojeoloji Yk. Mh. Dr. Berrin Seluk Akan (HU, Mh. Fak.) tez ierisinde yer alan ekillerin hazrlanmasnda ve yazm dilinin dzeltilmesinde katkda bulunmutur. Tez almas srasnda gstermi olduu maddi, manevi her trl desteklerinden tr Yalnkaya ailesine en iten teekkrlerimi bir bor bilirim.
v

NDEKLER DZN Sayfa Z.............................................................................................................................iii ABSTRACT ..............................................................................................................iv TEEKKR .............................................................................................................. v NDEKLER DZN ...............................................................................................vi SMGELER VE KISALTMALAR DZN ................................................................. viii EKLLER DZN ..................................................................................................... x ZELGELER DZN...............................................................................................xii 1. GR................................................................................................................. 1 1.1. 1.2. 1.3. 2. Ama ve Kapsam....................................................................................... 1 alma Yntemi........................................................................................ 3 nceki almalar ..................................................................................... 4

ADANA OVASI.................................................................................................. 7 2.1. 2.2. Jeolojik Yap............................................................................................... 9 Hidroloji .................................................................................................... 11 Ya ................................................................................................. 11 Buharlama-Terleme ........................................................................ 14

2.2.1. 2.2.2. 2.3. 3. 4.

Hidrojeolojik Yap ..................................................................................... 15

KLM DEM SENARYOLARI................................................................... 17 KLM DEMNN YERALTISULARINA ETKSNN MODELLENMES .... 22 4.1. Kavramsal Hidrojeolojik Model ................................................................ 22
vi

4.2.

Adana Ovas Hidrojeolojik Modeli............................................................ 25 Sonlu Farklar Grid Tasarm ............................................................. 25 Balang ve Snr Koullar ............................................................. 27 Beslenim-Boalm Senaryolar ......................................................... 28 Akifer Parametreleri.......................................................................... 30

4.2.1. 4.2.2. 4.2.3. 4.2.4. 4.3. 4.4. 5. 6.

Hassasiyet Analizi.................................................................................... 31 Model Sonular ....................................................................................... 33

SONU VE NERLER .................................................................................. 41 KAYNAKA..................................................................................................... 43

vii

SMGELER VE KISALTMALAR DZN x Akma dik ynde dispersivite katsays y Akm ynnde dispersivite katsays A1 Dnya Pazar Senaryosu A1F1 Fosil Younluunu Baz Alan Senaryo A1T Fosilsiz Enerji Kaynaklarna Baz Alan Senaryo A1B Btn Enerji Kaynaklarnn Dengede Olduu Senaryo A2 Ulusal Yatrm Senaryosu B1 Kresel Srdrebilirlik Senaryosu B2 Yerel Ynetim Senaryosu C Santigrat derece cm Santimetre DM Devlet Meteoroloji leri Genel Mdrl DS Devlet Su leri Genel Mdrl ETP Potansiyel buharlama-terleme ETa Gerek buharlama-terleme GCMs General Circulation Models GWh Gigawatts hour ha Hektametre hm3/yl Hektametre kp/yl ICCAP Impact of Climate Change on Agricultural Production System IPCC Intergovernmental Panel on Climate Change
viii

KHGM Ky leri Genel Mdrl Kx Yatay ynde hidrolik iletkenlik katsays Ky Dey yndeki Hidrolik iletkenlik katsays Km Kilometre m Metre mm Milimetre m/g metre/gn mm/yl milimetre/yl n Porozite MODFLOW Modular three-dimensional finite-difference ground-water flow model MT3DMS Modular three-dimensional transport multi-species P Ya RIHN Researce Institute for Humanity and Nature Ss zgl depolama katsays SEAWAT Three-dimensional variable-density ground-water flow model SRES Special Report on Emissions Scenarios TBTAK Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu

UKAM Uluslararas Karst Su Kaynaklar Uygulama ve Aratrma Merkezi USGS United States Geological Survey YAS Yeraltsuyu

ix

EKLLER DZN ekil 2.1. alma alan yer bulduru haritas ........................................................... 8 ekil 2.2. Adana Ovas genelletirilmi stratigrafik kesit (rn vd., 2000) (leksiz)................................................................................................................ 10 ekil 2.3. Adana Ovas genel jeoloji haritas (Taylan,1983) .................................. 11 ekil 2.4. Adana Ovasnda llm yllk toplam ya deerleri ........................ 12 ekil 2.5. Adana ve Karatada yan yl ierisinde dalm .............................. 13 ekil 2.6. Adana ve Karata eklenik sapma grafikleri............................................ 14 ekil 2.7. Ya ve buharlama-terlemenin yl ierisinde deiimi ........................ 15 ekil 4.1. Adana Ovasnda alm kuyularda gzlenmi litolojik birimler ............. 23 ekil 4.2. Adana Ovasnda kuyu loglarndan elde edilen 3 boyutlu litoloji dalm ................................................................................................................................ 24 ekil 4.3. Adana Ovas yeralt litoloji dalm ........................................................ 24 ekil 4.4. Adana Ovas sonlu farklar gridleri ve snr koullar............................... 26 ekil 4.5. Dengeli akm koullarnda hesaplanm model balang hidrolik yk dalm ................................................................................................................... 27 ekil 4.6. nceleme alannda yer alan kuyular ve senaryolara bal olarak rasgele datlm kuyularn yerleri ve debileri.................................................................... 30 ekil 4.7. Model parametrelerinin %1 deiimine karlk hidrolik yk hesabnda ortaya kan deiim .............................................................................................. 32 ekil 4.8. Akifer parametreleri ve beslenme miktarndaki %1'lik deiime kar hesaplanan yklerde en byk deiim................................................................. 33 ekil 4.9. Model ile iklim deiimi senaryolarna bal hesaplanan yklerin (m) katmanlara gre dalm........................................................................................ 34
x

ekil 4.10. Deniz suyu giriimine bal Cl konsantrasyon (mg/l) deiimlerinin zaman ve katmanlara gre dalm ....................................................................... 35 ekil 4.11. Cl konsantrasyonunun denizden uzaklk ve zamana bal deiimi ... 36 ekil 4.12. Model kapsamnda hesaplanan hidrolik yk deerlerinin gzlendii noktalar................................................................................................................... 37 ekil 4.13. Model tarafndan hesaplanan hidrolik yklerin zamana ve denizden uzakla gre deiimi............................................................................................ 38 ekil 4.14. Model ile hesaplanan su btesi elemanlarnn zamana gre deiimi ................................................................................................................................ 38 ekil 4.15. Senaryo dneminde akifer rezervinde azalmann zamana gre deiimi ................................................................................................................................ 40

xi

ZELGELER DZN izelge 2.1. alma alan ve yakn evresinde yer alan ya gzlem istasyonlarna ait ortalama ya ve kot deerleri.................................................. 12 izelge 2.2. Thornthwaite - Mather su btesi yaklam ile hesaplanm potansiyel ve gerek buharlama-terleme, eksik ve fazla su deerleri (mm)........ 14 izelge 3.1. 20. yzylda deiik noktalarda llen deniz seviyesi deiim deerleri.................................................................................................................. 20 izelge 4.1. Modelde kullanlan akm ve tanm parametreleri ............................ 31

xii

1. GR 1.1. Ama ve Kapsam Fosil yaktlarn yaklmas, ormanlarn azalmas, tarm ve arazi kullanm gibi insan etkileri, kresel olarak sera gazlarnn atmosferdeki birikimini artrmaktadr. Bu birikimdeki artn, gneten gelen nlarn yansmasn engelledii ve kresel olarak snn artmasna neden olduu ileri srlmektedir. Bu dorultuda gelitirilen deiik iklim senaryolar (IPCC, Intergovernmental Panel on Climate Change 2001) ile sera gazlarndaki birikimin kresel ve blgesel dzeyde scaklk, ya ve deniz seviyesi gibi iklimsel deiimler zerindeki etkisi ortaya konmaktadr. klim deiikliklerin su kaynaklarna olan etkilerinin salkl bir ekilde

belirlenebilmesi iin, incelenecek olan sistemlere ait karakteristiklerin iklim deiikliklerine kar duyarllklarnn tanmlanmas gerekmektedir. Bu dorultuda tezin amac, iklim deiikliklerinin Adana Ovasnda yeraltsuyu kaynaklarnn, iklim deiimlerine duyarlln ortaya koymaktr. Adana Ovas, yar kurak iklim kuanda yer almas nedeniyle, mevcut yzey suyu ve yeraltsuyu kaynaklar iklim deiikliklerine kar duyarll yksek sistemleri iermektedir. Adana Ovas su kaynaklar asndan zengin olup, tarmsal faaliyetler ekonomik kalknmada nemli bir yere sahiptir. Yeraltsuyu asndan zengin alvyon akiferin deniz suyu ile olan hidrolojik ilikisi ve ovada toporafik eimin ok dk olmas, ovann iklim deiikliklerine kar duyarlln artrmaktadr. Adana Ovas, su kaynaklar asndan zengin olmasna ve ovada youn bir su kullanm olmasna karn, yeraltsuyu sistemini tanmlayc veriler asndan ok fakir bir durumda bulunmaktadr. Sulama projelerinin balca Seyhan Barajndan braklan suya dayandrlm olmas, ova alannda yeraltsuyu almalarn geri plana itmitir. atalan Baraj inas ncesinde Adana kentinin ime suyu ihtiyacn karlamak zere, kentin bulunduu yrede ok sayda kuyu alm ve yzeye yakn bir akl seviyesinden bol miktarda su salanabilmitir. Buna ek olarak, kentin gneyinde yer alan kylerin ime suyu ihtiyac iin deiik derinliklerde kuyular da almtr. Sulama suyu ihtiyacnn tamamnn Seyhan Barajndan karlanaca varsaym ile ovada DS tarafndan yeraltsuyu aratrmalar
1

yaplmamtr. Bunun sonucu olarak, yeraltsuyu ieren seviyelerin snrlar ve hidrolik parametreler belirlenmemi, yeraltsuyu seviye deiimleri gzlenmemi ve su btesi ortaya konmamtr. Dier taraftan, yzey sulama ebekesinin yeterli olmad ya da DS tarafndan tarmsal faaliyete uygun olmad dnlen ovann gney kesimlerinde, iftiler ok sayda zel kuyu atrmlar ve bol miktarda yeraltsuyu elde etmilerdir. Bu kuyular ile ilgili olarak sadece kuyu loglar ile kuyu alrken llm yk deerleri bulunmaktadr. Yeraltsuyu kalitesi asndan deniz suyu giriiminin nemli bir rol olmasna karn srekli ya da sreksiz herhangi bir kalite gzlemi bulunmamaktadr. Bu koullarda iklim ve iklime bal hidrolojik evrim elemanlarnda ngrlen deiimlerin hidrojeolojik sistem zerindeki etkilerini yanstmak iin mevcut koullar yanstan yaklak bir matematiksel model oluturulmutur. Eldeki veriler nda, yeraltsuyu sistemini temsil ettii varsaylan bu model zerinde iklim deiimi konusunda gelitirilmi senaryolarn etkileri belirlenmitir. Matematiksel modelin kalibre edilebilecei gzlemler bulunmamas nedeniyle model ile hesaplanan deiimler zerinde etkisi olabilecek parametreler iin hassasiyet analizi gerekletirilmi ve iklim deiiminin etkileri ile ilgili ngrlerin parametre hassasiyetine bamll ortaya konmutur. Bu alma kapsamnda gz nne alnan iklim deiim senaryolar, beslenmenin azalmas, yzey suyu kaynaklarnn kullanlamaz duruma gelmesi sonucu tarmsal ve kullanma suyu ihtiyacnn yeraltsuyundan karlanmas ve deniz suyu seviyesi deiimlerini kapsamaktadr. Bu alma kapsamnda kullanlan veriler, H-Uluslararas Karst Su Kaynaklar Uygulama ve Aratrma Merkezinin TBTAK ile RIHN (Research institute for Humanity and Nature, Japonya) arasnda yrtlmekte olan ICCAP (Impact of Climate Change on Agricultural Production System in Arid Areas) ereve projesi ierisinde Seyhan Nehri Havzasnda Tarm Gvenlii iin Su Kaynaklar Sistemlerinin klim Deiikliklerine kar Duyarllklarnn Aratrlmas balkl proje kapsamnda salanmtr.

1.2. alma Yntemi Adana Ovas su kaynaklarnn iklimsel deiimlere kar duyarllklar, yeraltsuyu akm sistemini temsil eden bir model araclyla ortaya konmutur. Eldeki verilere bal olarak ovada yeraltsuyu dolam, snr koullar ve beslenme-boalm ilikilerini yanstan bir kavramsal model kurgulanm ve bu kurguya ait matematiksel model oluturulmutur. Bu ama dorultusunda Seyhan Barajnn ak aasnda yer alan alvyon akifer sisteminin boyutlu yeraltsuyu akm modeli oluturulmutur. Bundan sonra iklim deiimlerinin etkisi olan beslenmenin azalmasna ve deniz suyu seviyesinin deiimine bal olarak yeraltsuyu seviyesinde oluan deiimler ortaya konulmutur. Son olarak yeraltsuyu ile deniz suyu arasndaki hidrolik gradyana bal olarak tuzlu su giriiminin ilerleyii ve tuzlu suyun akifer ierisine doru hareketinin yeraltsuyu kalitesinde meydana getirecei deiim boyutu belirlenmitir. Adana Ovasnda yeraltsuyu sistemi ve kullanm hakknda dzenli veri ve aratrma bulunmay, yeralt yaps hakknda dolayl verilerin kullanlmasn zorunlu klmtr. Bu erevede, corafi bilgi sistemi yntemleri kullanlarak kuyu logu verilerinden yeraltsuyu dolam ortam tanmlanmaya allmtr. Arazi almas, Seyhan Havzas ICCAP (Impact of Climate Change on Agriculture Production System) proje almalar kapsamnda yaplmtr. Proje kapsamnda toplanan verilerden alma alan ile ilgili olanlar seilerek yorumlanm ve analiz edilmitir. Bu kapsamda inceleme alannn jeolojisi ve hidrojeolojisi kavramsal model iin ortaya konulmu, kuyu loglar araclyla yeralt yaps ve hidrolik zellikler belirlenmitir. Proje kapsamnda gelitirilen yeraltsuyu akm modelinin parametreleri ile hidrolik yk ve konsantrasyon gzlemleri dzenlenerek bu almada kullanlan grid sistemine aktarlmtr. Adana Ovasnda iklim deiimlerinin yeraltsuyu ve deniz suyu zerine olan etkisinin anlalabilmesi iin sistemin dinamiini yanstan kavramsal model oluturulmutur. Bu kapsamda akiferin jeolojik yaps, ovada alm sondaj kuyular loglarndan elde edilmitir. Jeolojik yap, hidrojeolojik adan deerlendirilerek akiferin snr koullar tanmlanmtr. Oluturulan snr koullar akiferin beslenme koullar asndan deerlendirilip, sistemin dinamii yanstacak ekilde kavramsal model oluturulmutur.
3

Sistem dinamii matematiksel olarak ifade edebilmek iin oluturulan kavramsal model MODFLOW 2000 (McDonald and Harbaugh, 1988) esasl SEAWAT2000 (Langevin, et al, 2003) programna aktarlmtr. Elde edilen sonular, kresel snmaya bal olarak gelecekte yaanmas beklenen iklimsel deiimlerin Adana Ovasnda yeraltsuyu sistemi zerinde etkileri asndan yorumlanmtr. 1.3. nceki almalar Mercer et al, (1980) yaptklar saysal model ile tatl su tuzlu su arayznn yerini ksm diferansiyel denklemlerle belirlemi ve sonlu farklar zmlerini gelitirmilerdir. Taylan (1983), Adana Ovasnda, Berdan ve Ceyhan nehirleri arasnda kalan 2692 km2lik alann planlama aamasnda hidrojeolojik etdn yapmtr. Kurtta (1989), Adana ovasnda yeraltsuyu dolamn MODFLOW matematiksel modeli ile benzetirmitir. IPCC (1996) aratrma raporu ierisinde iklim deiimi ile ilgili yaplan aratrmalar ve bu aratrmalarn dayand bilimsel kantlar ortaya konulmutur. IPCC, 150den fazla lkeden alnan bilimsel verilere dayanarak aratrmalarn sonucunu sosyoekonomik koullar ve doal alanlar iin zetlemi ve iklim deiiminin insan kaynakl gazlardan etkilendii iddia etmitir. IPCCnin IS92 senaryolarna dayal iklim duyarllk tahminlerine gre kresel scakln 1.5 4.5 C artmas ve buzul erime parametrelerinin oranlar (dk, orta ve yksek parametre) dikkate alnarak kresel ortalama deniz seviyesinde artn 19902100 yllar arasnda 1394 cm deieceini, 2100 ylna kadar en iyi tahminin 49 cm, 2050 ylna kadar ise 20 cm olarak tahmin etmilerdir. Arnel (1998), ngilterede potansiyel iklim deiikliklerinin (IPCC, 1996) su kaynaklar zerine olan etkilerini aratrmtr. Hill, (1998), akifer parametrelerinin kalibrasyon aamasnda evrik modelleme ynteminin kullanlmas srecinde baml deiken ile bamsz deikenler arasnda oluan srecin etkilerini aratrmtr.

Kurtta ve Bayar (1999), karstik ky akiferlerindeki tuzlanma mekanizmalarn tanmlam ve Gkova tatl su kaynaklarna olan tuzlu su katklarn inceleyip, gncel deniz seviyesi salnmlarnn alma alannda bulunan akiferlerin tuzlanma miktarn dorudan etkilediini belirtmilerdir. Beersma (2000), iklim deiimlerinin ky alanlar ve su kaynaklarna olan etkilerini ve iklim senaryolarn deerlendirmitir. Ayrca alma kapsam ierisinde etkilenen her bir alan iin uygun iklim senaryo yaklamlar zerinde almtr. Hulme and Viner (2000), DGXII Avrupa evre program ve iklim deiimi etkilerini aratrmak iin kurulan komisyonda Rhine ve Meuse nehirlerindeki ar endstriyel atklarla kirlenmi sedimanlar deerlendirerek, tatl su temini, takn koruma yntemleri, deniz seviyesindeki deiim tahminlerini iklim deiim senaryolarna bal olarak deerlendirmilerdir. rn vd. (2000), Adana baseninde Miyosen-Pliyosen istifinde Messiniyen Tuzluluk Krizine ait almalar yapmlardr. Berger and Entekhabi (2001), farkl iklim ve arazi koullar altnda 10 ayr havzann uzun dnemler boyunca buharlama ve boalma orann kullanarak yzey sular ve yeraltsuyuna olan etkilerini basamakl regresyon ile aratrmlardr. Chen et al. (2001), Kanadann Moritoba blgesinde yeraltsuyu seviyesindeki deiimin beslenme ile olan ilikisini tek boyutlu akm modeliyle aratrmlardr. Essink (2001), Hollandann kuzeyinde boyutlu akm modeli olan MOCDENS3D programn kullanarak deniz suyu giriimini incelemilerdir. Model sonucu olarak nmzdeki yzylda bu blgede deniz seviyesinin 0.5 m ykseleceini belirtmilerdir. Lambrakis and Kallegis (2001), Yunanistann kysnda bulunan Malina, Gouves ve Glufkos akifer sisteminin iklim deiimleri etkisi altnda tuzlusu giriimini iyon deiimi ile anlatp, bu akiferin eski haline gelebilmesi iin gerekli sreci ve yntemleri aratrmlardr. Booij (2002), iklim deiikliklerinin hangi fiziksel srelerle i ie olabileceini ve hangi matematiksel srelerin kullanlmas gerektiini aratrmak iin Fransa,
5

Belika ve Hollanda da Meuse Nehri iin karar destekleyici model yaklam srelerini gelitirmi ve uygulamtr.

2. ADANA OVASI Trkiyenin gneyinde 3630 - 3915 kuzey enlemleri 3415 - 3655 dou boylamlar arasnda yer alan Adana Ovas, Seyhan Barajndan balayarak gneye doru Akdeniz ky kesimini iine alr (ekil 2.1). nceleme alan, douda Ceyhan Nehri ile batda Tarsus (Berdan) ay ile snrlandrlmtr. M33-M34-M35 ve N33N34-N35 Adana 1/100000lik paftalar iinde kalan alma alannn yzlm 2271 km2dir. Ova alan ierisinde, Adana ehir merkezi, Seyhan, Yreir, Karata, Yumurtalk ve Tarsus (el) ileleri yer almaktadr. nceleme alannda byk nehir bulunmaktadr. Seyhan Nehri Adana ehir merkezinin ierisinden akar. Yaklak K-G ynl akan nehir gneye doru kvrlarak Tarsus Nehrine yanar ve Akdenize boalr. Ova alan ierisinde kol uzunluu 93.5 kmdir. Seyhan Nehri zerinde Seyhan Baraj bulunmaktadr ve ehrin kuzeyini yaklak 1 milyar m3lk Seyhan Baraj Gl kuatr. Seyhan Barajnda toplanan sular, ova alannn tamamn kaplayan sulama kanallar ile sulamada kullanlmakta olup, Seyhan Nehrine, sadece canl hayatn srdrmek zere ok az su braklmaktadr. Tarsus (Berdan) ay Tarsus ilesinin ortasndan geerek ovann bat snrn oluturur. Gneye doru akarak Seyhan Nehri yaknndan Akdenize dklr. Nehrin zerinde Berdan Baraj bulunmaktadr. Ceyhan Nehri, Ceyhan ilesinin ortasndan geerek ovann dou snrn oluturur ve Akdenize dklr. Ova alannda, Akdeniz kysnda srekli ve tuzlu gller bulunmaktadr. Akyatan Gl, Karata ilesi ile nnaplhy ky arasnda, Akdenizin kenarnda D-B dorultulu uzanr ve Akdenize alr. S derinlikte olup, tuzlu olan gln yzey alan yaklak 50.5 km2 olan bu gln kuzeyi bataklk halindedir. Tuz Gl, Tuzla ile Tabaklar ky arasnda D-B dorultuludur. Akdenize paralel uzanr ve Akdenize alr. S derinlikte olup, tuzlu olan gln yzey alan 11.1 km2dir. Bu iki gl dnda, Seyhan Nehri ve deniz kysnda 60 kadar geici gl alan bulunmaktadr. Yalar ve nehir su seviyesinin yksek olduu zamanlarda dolan bu gller, yaz sonlarnda kurumaktadr.

ekil 2.1. alma alan yer bulduru haritas


8

alma alan kuzeyinde bulunan Seyhan Baraj, Seyhan Nehri zerine kurulmutur. 1956 ylnda inaat tamamlanan barajn depolama hacmi 864.42 hm3dr. Seyhan Baraj sulama, takn ve enerji amal kurulmutur.174806 halk sulama yapan baraj yllk 350 GWh enerji retimi yapmaktadr. Akdeniz iklimi etkisi altnda bulunan alma alannda yazlar scak ve kurak, klar lk ve yaldr. alma alan doal bitkisi asndan olduka zengindir. Havzada turungiller, kavun, karpuz, pamuk, yerfst ve msr yetitirimi yaygn olarak yaplmaktadr. Adana ili 14.03 km2 yz lmne sahip olup nfusu 1,854,270 kiidir. Bunun 1,184,144i Adana ehir merkezinde yaamaktadr. Adana ili nfus younluu ise 132 kii/km2dir. alma alannda tarma elverili arazi miktar 1,328,292 ha (KHGM) olup DS bunun 761129 ha.lk alan sulamaya elverili bulmu ve bunun 673576 han ekonomik olarak sulanabileceini belirtmitir. alma alannn toprak kaynaklar potansiyeli Ky Hizmetleri Genel

Mdrlnn yapt aratrmaya gre tarm yaplan arazi 563123 ha, ayr-mera 83856 ha, orman-fundalk 636996 ha, dier 92048 ha olmak zere toplam 1376025 ha dr. DSnin yapt aratrmalara gre ett edilen arazi 426335 ha, tarm yaplan arazi 375313 ha, ekonomik olarak sulama yaplan arazi 348226 hadr. Blgenin su kaynaklar potansiyeli yzey suyu 25300 hm3/yl, yeraltsuyu 1104 hm3/yldr. Adana ili su kaynaklar potansiyeli ise yzey suyu 15200 hm3/yl, yeraltsuyu 644 hm3/yldr. 2.1. Jeolojik Yap Adana Ovas ve yakn civarnn jeolojik yaps Demirkol (1989), Grr(1982), rn vd. (2000), zdoan (2004), tarafndan ayrntl bir ekilde incelenmitir. Aada bu almalardan elde edilen zet bilgiler verilmektedir. Adana Ovas ve evresine ait genelletirilmi stratigrafik istif ekil 2.2de jeoloji haritas ise ekil 2.3te verilmitir.

alma alannda geni bir alan kaplayan Senozoyik yal birimler genel olarak Neojen ile temsil edilmektedir. Gven Formasyonu (Tg) alma alannn kuzeybatsnda yzeylenmektedir. Birim eylden meydana gelmektedir. Cingz formasyonu ile dey geilidir. Kuzgun Formasyonu (Tku) alma alannda Alt Miyosen yal grlen birim silt, tf, kumta ve akltandan meydana gelmektedir. Handere Formasyonu (Tha) alma alannda Miyosenin en yaygn formasyonu Handere formasyonudur. Kilta-kumta ardalanmas ile ou yerde fili karakterinde olup, kilta, kumtana oranla daha kaln ve daha yaygn grlmektedir. Handere formasyonunun ierisinde bulunan jips, anhidrit ve kaya tuzu tabakalar formasyonun karakteristik grnmdr.

ekil 2.2. Adana Ovas genelletirilmi stratigrafik kesit (rn vd., 2000) (leksiz) Karata Formasyonu (Tk) alma alannn gneyinde yzeylenen birim kilta, kumta ve marndan olumaktadr.

10

Kuvaterner: Taraa (Qt) Krkn, Elence suyu ve Seyhan nehri yata yaknnda yzeylenmektedir. Nehir boyunca gelien taraalar kireta ve rtten meydana gelmektedir. Kurana Formasyonu (Qkr) alma alannda yaygn bir ekilde grlen birim kumlu akl karakterinde grlmektedir.

ekil 2.3. Adana Ovas genel jeoloji haritas (Taylan,1983) 2.2. Hidroloji 2.2.1. Ya

Adana Ovasnda, DM Genel Mdrlne ait 4 adet ya gzlem istasyonu bulunmaktadr. Bu istasyonlarn lm periyodu, kot ve gzlem sresi boyunca
11

ortalama ya deerleri izelge 2.1de, 1965 ve 2002 yllar arasnda gzlenmi yllk toplam yalarn dalm ise ekil 2.4de verilmitir. 1965-95 yllar arasnda ortalama yllk toplam ya, Adana DMde 675.1 mm, Karata DMde ise 790.3 mm olarak belirlenmitir. izelge 2.1. alma alan ve yakn evresinde yer alan ya gzlem istasyonlarna ait ortalama ya ve kot deerleri stasyon Ad Adana Karata* Tuzla Tarsus** No DM-17351 DM-17981 DM-8647 DM8402 lm Periyodu 19292002 19582002 1985-1995 19551997 Ykselti (m) 22 8 4 18 Yllk Ortalama Ya (mm) 652.3 754.1 679.4 579.8

*-1960-63 yllar aras lm bulunmamaktadr. **-1978-88 yllar aras lm bulunmamaktadr.

Tarsus 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 1965 1970 1975 1980

Tuzla

Adana

Karata

Yllk Toplam Ya (mm)

1985

1990

1995

Yl

ekil 2.4. Adana Ovasnda llm yllk toplam ya deerleri


12

2000

Adana Ovasnda yer alan ya gzlem istasyonlarnn 1965 - 2002 yllar aras 39 yllk lmleri iin aylk toplam ya deerleri incelendiinde, yl ierisinde en yksek yan Aralk ve Ocak aynda, en dk yan ise Temmuz ve Austos aylarnda gerekletii grlmtr (ekil 2.5). Ekim aynda balayan yal dnem Mays ayna kadar srmektedir. Ya deerlerindeki deiimi incelemek iin her iki istasyonda zamana gre eklenik sapma grafikleri izilmitir (ekil 2.6). Her iki istasyonda da, 1968 ylndan 1975 ylna kadar kurak bir dnem gzlenmi, daha sonra 1981 ylna kadar yal bir dnem gereklemitir. Bu yldan 1993 ylna kadar yeniden kurak bir dnem gereklemitir.
Adana 200 180 160 Aylk Toplam Ya (mm) 140 120 100 80 60 40 20 0 1 2 3 4 5 6 Ay 7 8 9 10 11 12 Karata

ekil 2.5. Adana ve Karatada yan yl ierisinde dalm

13

Adana 1000 800 600 Eklenik Sapma (mm) 400 200 0 -200 -400 -600 -800 1965

Karata

1970

1975

1980 Yl

1985

1990

1995

2000

ekil 2.6. Adana ve Karata eklenik sapma grafikleri 2.2.2. Buharlama-Terleme

alma alannda, potansiyel buharlama-terleme (ETP) Thornthwaite yntemi ile hesaplanmtr. Adana meteoroloji istasyonunda 1965-2002 yllar arasnda gzlenmi aylk ortalama scaklk verileri kullanlarak yaplan hesaplamada ETP 858.4 mm olarak hesaplanmtr (izelge 2.1). Rezerv su miktar 100 mm alnarak yaplan hesaplamada gerek buharlama-terleme (ETa) 465.3 mm bulunmutur. Yllk toplam fazla su deeri ise 230.4 mm olarak hesaplanmtr. ekil 2.7de ortalama ya ile potansiyel ve gerek buharlama-terlemenin yl ierisinde dalm verilmitir. Kasm-Mart aylar arasnda ya, potansiyel buharlamann zerinde gereklemekte ve fazla su aa kmaktadr. Nisan ayndan itibaren ise ya azalmakta ve buharlama artmaktadr. Haziran ayndan itibaren ise buharlama a ortaya kmaktadr. izelge 2.2. Thornthwaite - Mather su btesi yaklam ile hesaplanm potansiyel ve gerek buharlama-terleme, eksik ve fazla su deerleri (mm)

14

Ay T (C) ETP P ETa Eksik Su Fazla Su

Eyl 26.4 110.2 16.3 16.3 93.9 0.0

Ekm 22.3 85.1 45.6 45.6 39.4 0.0

Kas 16.3 48.5 86.1 48.5 0.0 0.0

Ara 11.5 25.8 139.0 25.8 0.0 50.7

Ock 9.8 19.9 114.3 19.9 0.0 94.4

ub 10.3 23.0 77.3 23.0 0.0 54.3

Mrt 12.9 36.4 65.7 36.4 0.0 29.3

Nis 16.8 59.1 60.8 59.1 0.0 1.6

May 21.0 86.0 43.4 86.0 0.0 0.0

Haz 25.1 113.1 22.7 80.0 33.1 0.0

Tem 27.8 126.8 12.7 12.7 114.1 0.0

Agu 28.3 124.5 11.9 11.9 112.6 0.0

Top.

858.4 695.6 465.3 393.2 230.4

P 160 140 120 100 80 60 40 20 0

ETP

ETa

May

Eyl

Mrt

Haz

Ara

ub

Ekm

Ock

ekil 2.7. Ya ve buharlama-terlemenin yl ierisinde deiimi 2.3. Hidrojeolojik Yap Adana ovasnn hidrojeolojik yaps hakknda bilgiler olduka snrldr. Ovada DS tarafndan oluturulmu bir yeraltsuyu iletimi bulunmamaktadr. Yeraltsuyu kullanm ovann byk bir kesiminde yerel halk tarafndan atrlm ahs kuyular araclyla salanmaktadr. Bu nedenle ovada, akiferin snrlar, hidrolik zellikleri ve yeraltsuyu seviye gzlemleri bilgileri bulunmamaktadr.
15

Tem

Agu

Kas

Nis

atalan Baraj ime suyu kayna olarak kullanlmaya balamadan nce, Adana ime suyu ihtiyac, DS tarafndan ehir merkezinde alm ok sayda kuyu ile karlanmtr. Sadece ehir merkezi evresinde alm bu kuyular, akifer zelliklerini tm ova iin temsil etmekten uzaktr. Benzer ekilde, ehir merkezinde ime ve kullanma suyu amacyla alm ok sayda zel kuyu bulunmaktadr. Ova alannda bulunan ky ve beldeler ime suyu ihtiyacn Ky Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan alan kuyular araclyla yeraltsuyundan karlamaktadr. Dier taraftan yzey suyu sulamasnn ulaamad ya da yzey suyunu kullanmak istemeyen kiiler tarafndan alm ok sayda zel kuyu bulunmaktadr. Ovada alm kuyularn kesin saysn belirlemek mmkn deildir. Bu kuyularn bir ksm ruhsatl olmakla birlikte ruhsatsz alm ok sayda kuyu olduu tahmin edilmektedir. Ovada alm kuyulardan ruhsatl olup, DS VI. Blge Mdrl arivinde, kuyu yeri ve log bilgilerine ulalanlarn says 203tr. Bu kuyularda litoloji tanmlanmas jeolojik yap ile ilikilendirmeden, sondaj banda yaplan gzlemlere dayanlarak tane boyu esas alnarak yaplmtr. Adana Ovasnda, yeraltsuyu Kurana formasyonunun kum ve akll seviyelerinde bulunmaktadr. Adana kentinin kuzey kesimlerinde yzeylenen akll birimlerin kalnl 100 myi amaktadr. atlakl krkl bir yap gsteren bu akll birimlerde, serbest akifer koullarnda bol miktarda yeraltsuyu bulunmaktadr. me suyu amal alm kuyular bu seviyeden su almaktadr. Bu birimde yeraltsuyu seviyesi Seyhan Baraj Gl ile uyumludur. Gl seviyesinin zerinde bu birimde yeraltsuyu bulunmamaktadr. Bu birimde alm kuyularda statik seviye 50 m kotunun altnda gzlenmitir. Adana kent merkezinde Seyhan Nehrinin sanda ve solunda alm kuyularda 60 l/s debi ile ekim yaplabilmektedir. Bu blgede alm kuyularn derinlikleri 30-65 m arasnda, zgl debi deerleri ise 5 30 l/s/m arasnda deimektedir. Adana kentinin dou ve batsnda E5 karayoluna paralel alm kuyularn derinlikleri 100-150 m arasnda deimektedir. Bu blgede kumlu ve akll seviyeler derinlemekte ve kalnlklar azalmaktadr. zgl debi deerleri 2 l/s/mnin altndadr. Ovann gneyine doru kum ve akll seviyelerin derinlii artmakta ve kuyu derinlikleri 200-360 m arasnda deimektedir. Bu blgede zgl debi deerleri 4-20 l/s/m arasnda deimektedir. Kuyu debileri ise 20 30 l/s arasndadr.

16

3. KLM DEM SENARYOLARI Bu tez almas kapsamnda farkl senaryolara bal olarak oluabilecek iklimsel deiim srelerinin Akdeniz deniz su seviyesinde meydana getirebilecei salnm hareketinin, Adana Ovas akifer sisteminde, yeraltsuyu seviye ve kalitesinde oluturabilecei etkilerin ortaya konulmas amalanmtr. klim deiiminin kresel anlamda etkileri IPCCnin raporunda drt deiik senaryoda (A1, A2, B1, B2) toplanmtr. Bu senaryolarda SRESin (Special Report on Emissions Scenarios) iklim modelleri kullanlarak nfus artyla iklim deiimi, kresel ve blgesel su kaynaklar bakmndan ele alnmtr. Yaplan almalar sonucunda, sera gazlar ve CO2 emisyonunun azalmamas durumunda iklim deiiminin dnyann her yerinde farkl sonular douraca belirtilmitir. Artan nfusa ve iklimde meydana gelen deiimlere bal olarak Gney Afrika ve Amerika, Avrupann bir ksm ve Akdeniz evresinde yalarn azalmas ile su kaynaklarnn nemi artacaktr. Dier yandan Dou Asyada yalarn artaca belirtilmitir. klim deiimi zerine yaplan almalar, 3 boyutlu atmosfer modelleri (GCMs-Genaral Circulation Models) tarafndan tahmin edilen kresel snma verilerinden blgesel lee indirgenen iklim modellerine dayanmaktadr. Yaplan almalarda son yllardaki istasyon kaytlarna gre Akdeniz ve Trkiyedeki yalarda azalma ve buna bal olarak kuraklk olaylarnda art olduu belirtilmitir. Oluturulan bu senaryolar incelendiinde A1 (Dnya Pazar Senaryosu), A2 (Ulusal Yatrm Senaryosu), B1 (Kresel Srdrebilirlik Senaryosu) ve B2 (Yerel Ynetim Senaryosu ) olarak gruplandrlmtr. SRESin oluturduu bu senaryolar 2100 ylna kadar tahmini scaklk deiimini esas alan senaryolardr. Bu senaryolardan A1 senaryosu kendi iinde enerji sistemlerindeki teknolojik deiimlerin alternatif ynlerini deerlendirmeye alarak gruba ayrlmaktadr. A1 alt senaryo gruplar A1F1; fosil kaynakl enerji, A1T; fosilsiz enerji kaynaklar, A1B; btn kaynaklarn dengede olduu enerji temin sistemlerine gre gruplandrlm senaryolardr. SRES senaryolarna gre 100 yllk tahmini scaklk deiimi deerlendirildiinde, A1B senaryosu iin 2.7C, A1T senaryosu iin 2.3C, A1F1 senaryosu iin 4.5C, A2 senaryosu iin 3.7C, B1 senaryosu iin 1.7C ve B2 senaryosu iin 2.7C art tahmin edilmektedir. Senaryolar (A1, A2, B1, B2) nfus, ekonomik koullar, su
17

sknts, toprak kullanm ve enerji kaynaklarna gre deerlendirilmitir. Bu deerlendirmelere gre; A1 senaryosuna gre yzyln ortasnda kresel nfus art pik noktaya ulaacak ve 2050 ylnda dnya nfusunun 9 milyar olaca belirtilmitir. Yzyln ortasndan sonra ise azalaca ve 7 milyar olaca belirtilmitir. Ekonomide ve teknolojide ilerlemenin hzla artacan belirtmilerdir. A2 senaryosuna gre nfusun srekli olarak artaca ve yzyln sonunda 15 milyara ulaaca, benzer blgelerde verimliliin azalaca, ekonomik ve teknolojik gelimenin dier senaryolara gre daha yava geliecei belirtilmitir. Gda ihtiyac, tarm rnleri iklim deiiminin sonular iin balca temel konular arasnda yer almaktadr. Toprak erozyonlar, su kirlilii artlar tarm rnlerinin blgesel geliimlerini zorlatracaktr. Blgesel enerji kaynaklarna bal olarak teknolojik deiim baz blgelerde hzl olurken baz blgelerde olduka yava gerekleecektir. A2 senaryosunun sera gaz emisyonlar dier senaryolarla karlatrld zaman bu drt senaryo iinde en yksek olandr. Artan ekonomik aktivite ve sera gaz emisyonu sonucu Trkiyede yan %6075 azalmasna sebep olaca belirtilmitir. B1 senaryosuna gre A1 senaryosunda olduu gibi yzyln ortasnda kresel nfus art pik noktaya ulaacak ve 2050 ylnda kresel nfus 9 milyar olaca, yzyln ortasndan sonra azalaca ve yzyln sonunda 7 milyar olaca belirtilmitir. Ekonomi ve teknolojide ilerlemenin hzl olaca belirtilmitir. Ekonomik ve teknolojik ilerlemenin su kaynaklarn korumada kullanlaca belirtilmitir. B2 senaryosuna gre A2den daha az oranda srekli artan nfus ve yzyln sonunda kresel nfusun 10 milyar olaca, orta seviyede ekonomik gelime ve A1 ve B1 senaryolarna gre daha az teknolojik gelime olaca belirtilmitir. alma alann oluturan Adana-Seyhan Ovasnn gerek corafik gerekse jeopolitik konumunun endstri, tarm ve turizm gibi farkl sektrlerin gelimesinde uygun konumda bulunmas blge genelinde hzl nfus artna neden olmutur. Bundan dolay alma alannda nfus younluu Trkiye ortalamasnn zerinde olup nfusun %42si tarm sektrnde younlamtr. Bununla beraber Seyhan
18

Havzas genelinde hkim olan iklimsel koullar, kyya yaknlk ve ykseklik etkisiyle deikenlik gstermektedir. Havzann gneyine inildike yalarda nemli miktarda azalma gzlenirken, havzann kuzeyinde bu azalma daha az olmaktadr. alma alannda nfusun Seyhan Barajnn gneyinde younlamasndan dolay blgede ime ve sulama amal yzey ve yeraltsuyu kaynaklarnn kullanmnda hzl bir ekilde art gzlenmektedir. Bununla beraber endstriyel alanlara ait atklarn herhangi bir artm ileminden geirilmeksizin dolayl yollardan su kaynaklarna boaltlmas, ime ve sulama amal kullanlan yzey ve yeraltsuyu kaynaklarnda kirlenmeye neden olmaktadr. Bundan dolay havza genelinde gerekli nlemler alnmad takdirde uygun kalitede su kaynaklarnda hzl bir ekilde azalma olaca tahmin edilmektedir. Bu durum su kaynaklar asndan skntlar douracaktr. Seyhan Havzasnda iklim deiimlerinin etkisi kresel snmaya bal olarak deniz seviyesinde ykselme olacaktr. Kresel snmaya bal olarak deniz seviyesinde meydana gelecek ykselme ise ncelikle akarsularda drenaj ve morfolojik adan deiiklikler yaratacaktr. Akarsu azlarnda boulma sonucunda yeni alanlarda alvyon birikimi meydana gelebilecek, alvyon akiferlerde yeraltsuyu seviyesi slaacaktr. Buna karlk, akiferde bulunan tatl yeraltsuyu-deniz suyu giriiminin artmas sonucunda tuzlanma karaya doru ilerleyerek etkisini daha iddetli bir ekilde gsterecektir. Deniz seviyesinin ykselmesine bal olarak bugn tarm yaplan ky eridinin byk bir ksm deniz suyu altnda kalacaktr. Artan nfus ve suya olan ihtiyatan dolay bu blgelerde yaayan insanlar daha yukar blgelere g edeceklerdir. Deniz seviyesindeki art sonucu bugnk deniz suyu-yeraltsuyu snr ilerleyecek ve deniz suyu ve yeraltsuyu giriimi daha yukardaki blgelerde grlecektir. Bu durum bugn yeraltsuyu ile tarm yaplan blgelerde tuzlu su giriiminin meydana gelmesinden dolay yeraltsuyunun kalitesini drecek ve kullanlamayacaktr. Deniz seviyesinde meydana gelen art belirlenmesi iin kresel scaklk artnn gz nnde tutulmas gerekmektedir. Yaplan aratrmalarda son 2000 yllk kresel deniz suyu seviyesi deiimi sadece birka 10 cmyi gememitir (IPCC, 1996). Son 100 ylda IPCCnin hesaplamalarna gre kresel deniz suyu artnn 1025 cm, en iyi tahmine gre 18 cm olduunu belirtmilerdir. Son yllarda yaplan
19

aratrmalara gre ortalama deniz suyu art hz 13 mm/yl olarak belirlenmitir (IPCC, 1996). Gel-git istasyon kaytlar, kresel ortalama deniz suyu seviyesi deiimi hakknda nemli bilgiler salamaktadr. Son 100 yllk lmlerde elde edilen art 13 mm/yl olduu belirlenmitir. (IPCC1996) (izelge 3.1). Son yllarda yaplan aratrmalara gre kresel ortalama deniz seviyesi art 1.72.4 mm/yl olduu hesaplanmtr (Douglas, 1997). izelge 3.1. 20. yzylda deiik noktalarda llen deniz seviyesi deiim deerleri Kaynak Blge Tarih Deniz Seviyesi Deiimi (mm/yl) Gornitz ve Lebedef (1987) Kresel 1880 1982 Trupin ve Waht (1990) Kresel 1900 1979 Douglas (1991) Kresel 1880 1980 Peltier ve Tushingham (1991) Shenman ve Woodaorth (1992) Gornitz (1995b) Unal ve Ghil (1995) Kuzeybat Avrupa Dou ABD 1807 1988 Douglas (1997) Kresel 1.80.1 1.5 1.620.38 Kresel 1920 1970 1.00.15 2.40.9 1.80.1 1.70.1 1.20.3

20

Gelecekteki deniz seviyesi deiimi dnyada tekdze olmayacaktr. Blgesel iklim karakteristikleri scaklk deiimi, ya, nem, basn gibi deiimler deniz seviyesi deiiminde belirleyici olacaktr. Gelecekte sera gazlarnn artmas ve buzullarn erimesi sonucu 2100 ylna kadar kresel deniz seviyesi 1394 cm. arasnda deiecei tahmin edilmektedir (IPCC, 1996). Btn iklim senaryolar gz nne alndnda en iyi hesaplamalarla deniz seviyesindeki art yzyln ilk yarsnda 20 cm, yzyln sonunda ise 49 cm artaca tahmin edilmektedir (IPCC, 1996).

21

4. KLM DEMNN YERALTISULARINA ETKSNN MODELLENMES Adana Ovasnda iklim deiimleri ile ilgili senaryolarn yeraltsuyu dolam ve deniz suyu giriimi zerindeki etkilerini ortaya koymak amacyla, yeraltsuyu akm ve tanm modeli oluturulmutur. Bu amala, yeraltsuyu akm srelerini modellemekte ok yaygn kullanlan MODFLOW (McDonald and Harbaugh, 1998) modeli ile btnletirilmi SEAWAT-2000 (Langevin, et al, 2003) modeli kullanlmtr. deiimlerini MODFLOW, gz nnde yeraltsuyu tutarak akm denkleminin zmnde su younluunu sabit kabul etmektedir. SEAWAT-2000 ise akm denklemini younluk zmektedir. SEAWAT-2000, tanm srelerinin modellenmesinde de, ok yaygn bir kullanm olan MT3DMS (Zheng and Wang, 1999) tanm modelini de iermektedir. Bu ekilde SEAWAT-2000, 3 boyutlu, karmak akifer sistemlerinde, younluk deiimini de gzeterek tm dengeli-dengesiz akm ve tanm srelerini modelleyebilmektedir. klim deiimlerine bal olarak deniz suyu seviye deiimleri ve beslenmede azalma ve yeraltsuyu kullanmnda meydana gelecek artlarn akifer sisteminde yarataca etkilerin belirlenmesi amacyla, Adana Ovasnda yeraltsuyu akm ve tanm modeli SEAWAT-2000 modeli ile oluturulmutur. 4.1. Kavramsal Hidrojeolojik Model alma alannn snrlar, Berdan ve Ceyhan nehirleri arasnda, Seyhan Baraj ak aasnda 2271 km2lik bir alan kapsamaktadr. Adana ehir merkezi ve geni tarm alanlarnn yer ald ovada ime ve sulama suyu ihtiyac Seyhan ve atalan Barajndan karlanmaktadr. Bu nedenle ova genelinde kontroll bir yeraltsuyu iletmesi bulunmamaktadr. Bu nedenle Adana Ovas yeraltsuyu kaynaklar hakknda ok snrl bir bilgi bulunmaktadr. Yeraltsuyu kullanm ile ilgili olarak dzenli bir ariv bilgisi yoktur. atalan Baraj ime suyu kayna olarak kullanlmaya balamadan nce, Adana ime suyu ihtiyac, ehir merkezinde alm ok sayda kuyu ile karlanmtr. Bu kuyular, Seyhan Barajnn gneyinde dar bir alanda yzeylenen serbest akifer koullarndaki aklta biriminden salanmtr. Ancak kuyularn yerleri, saylar, derinlikleri ve ekim miktarlar hakknda bir bilgi bulunmamaktadr. Benzer ekilde, ehir merkezinde ime ve kullanma suyu amacyla alm ok sayda zel kuyu bulunmaktadr. Ova alannda bulunan ky ve beldeler ime suyu ihtiyacn Ky
22

Hizmetleri Genel Mdrl tarafndan alan kuyular araclyla yeraltsuyundan karlamaktadr. Dier taraftan yzey suyu sulamasnn ulaamad ya da yzey suyunu kullanmak istemeyen kiiler tarafndan alm ok sayda zel kuyu bulunmaktadr. Ovada alm kuyularn kesin saysn belirlemek mmkn deildir. Bu kuyularn bir ksm ruhsatl olmakla birlikte ruhsatsz alm ok sayda kuyu olduu tahmin edilmektedir. Ovada alm kuyulardan ruhsatl olup, DS VI. Blge Mdrl arivinde, kuyu yeri ve log bilgilerine ulalanlarn says 203tr. Bu kuyularda litoloji tanmlanmas jeolojik yap ile ilikilendirmeden, sondaj banda yaplan gzlemlere dayanlarak tane boyu esas alnarak yaplmtr. Litoloji tanmlamalarnda kil, silt, kum ve akl boyundaki tanelerin karm ile ilgili ok sayda tanm (az killi kum, killi siltli kumlu akl, siltli akl, az akll kil, vb.) kullanlmtr. Bu birimlerin hidrolik zelliklerine ynelik bir bilgi bulunmamas nedeniyle, inceleme alanndaki birimler kil, kum ve akl olarak gruplandrlmtr. Ovada alm ve litoloji bilgilerine ulalm kuyularda gzlenmi litolojik birimler ekil 4.1de gsterilmitir. Ovann kuzeyinde alm kuyularn derinlikleri genellikle 100 mnin altndadr. Adana ehir merkezinde kuyularn byk bir ksm dorudan aklta ierisinde ilerlemi, kentin dou kesiminde ise stte killi birimler ile karlalmtr. Gneyde ise killi birimler daha kaln ve yaygn olarak grlmekte, kum ve akl katmanlar ince ara tabakalar eklinde grlmektedir.

100 m

100 m

ekil 4.1. Adana Ovasnda alm kuyularda gzlenmi litolojik birimler


23

Ovann gneyinde yeraltsuyu ieren kum ve akl seviyeleri, killi tabakalar tarafndan sktrlm olup basnl akifer konumunda bulunmaktadr. Kaytlarna ulalan kuyularn en derini 363 m ile ovann gneyinde deniz kenarnda almtr. Bu litolojik verilerden faydalanlarak corafi bilgi sistemi program ile dey ynde 20 m kalnlk iin kil-kum-akl dalm 3 boyutlu olarak hesaplanmtr (ekil 4.2 ve ekil 4.3).

ekil 4.2. Adana Ovasnda kuyu loglarndan elde edilen 3 boyutlu litoloji dalm

0m

-380

ekil 4.3. Adana Ovas yeralt litoloji dalm


24

Kuyu log tanmlarndan itibaren izilen kesit grnmleri (ekil 4.3), ovann st kesimlerinin killi birimler ile kapl olduunu gstermektedir. Ovann bat snrnda, Tarsus ay kaln bir kil tabakas zerinden akar iken dou kesiminde Ceyhan Nehri yzeyde ince bir kumlu katman ile temasta bulunmaktadr. Ancak bu katmann altnda tekrar kaln bir kil tabakas bulunmaktadr. Ovann kuzey snrnda yzeylenen akll birimlerin altnda killi ve daha derinlerde ise akll birimler ile tekrar karlalmaktadr. Yeralt litoloji dalm incelendiinde, akiferin dey ynde birbirinden ayr katmanlara ayrlamad grlmektedir. nce ve iri taneli malzemeler heterojen bir karm sergilemekte, yanal ve dey ynde geiler grlmektedir. Bu nedenle akm modeli oluturulurken, her 3 litolojik birimin 3 boyutlu dalm modele aktarlm ve farkl iletkenlik katsaylar ile temsil edilmilerdir. stte daha iletken malzemelerin yer ald blgelerde akifer yzeyden beslenebilmekte, buna karlk sulama suyundan dnen sular, tarmhayvansal-evsel atklar ve tuzlanma ile kirlenmeye ak bir sistem oluturmaktadr. Yeraltsuyu beslenimi ovada geirimli malzeme zerine den yatan, Seyhan nehir yatann geirimli birimler ile temas ettii ksmlardan ve kuzey snrndan ie ak yoluyla gereklemektedir. Havzann kuzey snrndan gerekleme miktar bilinmemekte, ancak blgede alm kuyularn statik su seviyelerine bal olarak sabit yk snr ile ifade edilmitir. Model sresince ortaya kacak gradyana bal olarak bu snrdan gerekleecek beslenme model tarafndan hesaplanmtr. Yeraltsuyu boalm ise denize boalm, kuyular ile ekim ve kurutma kanallar ile Seyhan Nehri tarafndan drenaj eklinde gereklemektedir. Ovann gneyinde yer alan Akyatan, Tuzla ve dier gllerin akifer ile hidrolik bir balantsnn olmad varsaylmtr. 4.2. Adana Ovas Hidrojeolojik Modeli Adana Ovasnda 3 boyutlu yeraltsuyu akm ve tanm modeli SEAWAT-2000 sonlu farklar modeli ile oluturulmutur. 4.2.1. Sonlu Farklar Grid Tasarm

Akifer sistemi 500x500 m2 boyutlarnda sonlu farklar hcrelerine ayrlmtr (ekil 4.4). Dey ynde ise 20 m ile 380 m kotlar arasnda kalnlklar 20 m olan
25

toplam 20 adet model katman oluturulmutur. Tuzlu su giriiminin etkisini gstermek ve akmn dey yndeki bileiminin davrann gstermek amacyla dey ynde 20 katman kullanlmtr. En stte yer alan katmann taban kotu 0 m olup, tavan kotu toporafik ykseklik olarak belirlenmi, buna bal olarak ovann kuzeyinde 120 mye ulaan kalnlklar olumutur. Toplam aktif akifer hcresi says 250860dr.

ekil 4.4. Adana Ovas sonlu farklar gridleri ve snr koullar En stte yer alan katman serbest akifer olarak tanmlanm, dier katmanlarda ise hidrolik yk ile akifer tavan kotu arasndaki ilikiye bal olarak serbest ile basnl akm koullarnda dnm seenei kullanlmtr. Ova alannn kuzey ve gney snrlar sabit yk snr olarak tanmlanm, dou ve bat snrlar ise geirimsiz
26

varsaylmtr. tanmlanmtr. 4.2.2.

Akdeniz

snr

ayrca

sabit

konsantrasyon

snr

olarak

Balang ve Snr Koullar

Model sresi 1990 ylndan balatlm ve 3 farkl dneme blnmtr. lk dnem deniz seviyesinin 0 m olduu gnmz koullarnda yk ve konsantrasyon dalmn ortaya koymak iin kullanlmtr. Bu dnemde balang hidrolik yk dalm, ovada alm kuyularn statik su seviyelerinden faydalanlarak oluturulmutur. Kuyularda llm statik su seviyesi deerleri modele aktarlm ve dengeli akm koullarnda altrlarak, akifer snr koullar ve parametrelerine bal ilksel yk dalm elde edilmitir ( ekil 4.5). Akiferde bu dnemde tuzlu suyun hi bulunmad varsaylm ve balang konsantrasyonu 0 verilmitir.

ekil 4.5. Dengeli akm koullarnda hesaplanm model balang hidrolik yk dalm
27

Model gnmz beslenme-boalm koullarn temsil eden bu ilk dnemde 10 yl altrlarak, 2000 yl banda dengesiz yk dalm elde edilmitir. klim deiim senaryolarn yanstmak zere, gelecee ynelik 2 farkl durum oluturulmutur. Gnmz koullarn yanstan ilk dnemi takiben, 2020 ylna kadar 20 yllk bir ikinci dnem tasarlanmtr. Bu dnem ierisinde deniz suyu seviyesi 2 cm/yl orannda ykseltilmi ve dnem sonunda 40 cmye ulamtr. nc dnem ise 50 yllk bir dnemi kapsamaktadr. Bu dnemde deniz seviyesi art hz arttrlm ve dnem sonunda 80 cmye ykseltilmitir. Akiferin deniz ile temasta olduu gney snrnda ilk 10 yllk dnemde sabit yk ve konsantrasyon snr koulu verilmi, iklim deiimi etkisinin grld varsaylan ikinci ve nc dnemlerde ise deiken yk-sabit konsantrasyon snr tanmlanmtr. Deniz suyu konsantrasyonu, Akdenizde bu alma kapsamnda llm klorr konsantrasyonu olan 19200 mg/l olarak tanmlanm olup, bu deer gelecek ile ilgili senaryolarda da sabit tutulmutur. Akiferin kuzey snr ise bu blgede kuyularda gzlenen ortalama yk deeri 20 m olarak sabit yk koulu olarak tanmlanm, ancak bu blgeden herhangi bir konsantrasyon girii yaplmamtr. klim deiimine bal olarak, havzann kuzeyinden gelecek beslenmenin azalaca dncesiyle bu snr koulu ilk 20 yl ierisinde %10 drlm ve 18 mye indirilmitir. 3 dnemde ise 50 yl ierisinde 3 m daha azaltlm ve dnem sonunda 15 mye indirilmitir. 4.2.3. Beslenim-Boalm Senaryolar

Akiferin beslenimi kuzey snrndan ie ak ve ova alanna den yatan ve Seyhan Nehrinden szlme yoluyla gereklemektedir. Kuzey snrdan olan beslenme, yukarda belirtildii gibi sabit yk snr ile ifade edilmitir. Akifer ierisinde oluan yke bal olarak snrdan hidrolik gradyana bal akm gereklemektedir. Bu akmn bykl ova ierisindeki yke bal olarak zamanla deimektedir. Ova yzeyinde yatan beslenme iin, 1990-2000 yllar arasnda izelge 2.2de hesaplanm fazla su deerinin (230.4 mm/yl) %10u kullanlmtr. Model alma zaman gzetilerek beslenmenin yl ierisinde dalm gz nne alnmam ve her gn eit miktarda beslenmenin olaca varsaylmtr. Gelecek ile ilgili
28

senaryolarda ise bu beslenme miktarnn 2020 ylna kadar %20 ve 2020-2070 dneminde %40 daha az olaca varsaylarak modele aktarlmtr. Beslenme miktar tm ova alan iin eit girilmi olup, su, ova alann kaplayan litolojik birimin geirimliliine ve gradyana bal olarak ya akifere ulamakta ya da kurutma (drenaj) kanallar ile drene olmaktadr. Seyhan Barajnn inasndan sonra nehire sadece canl hayatn srdrmeye yetecek kadar su verilmektedir. Bu nedenle nehir su seviyesi yl boyunca sabit alnm ve nehir taban kotu zerinde 10 cmlik bir su bulunduu varsaylmtr. Akiferin boalm kuyular, kurutma kanallar ve denize boalm eklinde gereklemektedir. Denize boalm sabit yk snr ile hesaplanmaktadr. Kurutma kanallar taban kotlar modele girilmi ve su seviyesi bu kotun zerine ktnda drene olan su miktar, hcredeki geirimlilik ve gradyana bal olarak model tarafndan hesaplanmaktadr. Model alannda 203 adet kuyu tespit edilmi ve her kuyu, filtresinin bulunduu katman ya da katmanlara girilmitir. 2000 ylndan sonra ise yeraltsuyu kullanm ihtiyacnn artaca dnlm ve ova alannda yerleri, derinlikleri ve ekim miktarlar rastgele belirlenmitir. Bu ekilde tasarlanan 200 yeni kuyunun yer ve ekim miktarlarnn dalm ekil 4.6da sunulmutur. nc dnemde kuyu says deitirilmemi, ancak ekim debileri % 20 arttrlmtr.

29

ekil 4.6. nceleme alannda yer alan kuyular ve senaryolara bal olarak rasgele datlm kuyularn yerleri ve debileri 4.2.4. Akifer Parametreleri

Model alannda, pompalama denemesi yaplarak hidrolik iletkenlik katsaysnn belirlendii ya da hidrolik ykn zamana bal deiiminin gzlendii gzlem kuyusu bulunmamaktadr. Farkl tarihlerde yaplan lmler olmakla birlikte ova genelinde su seviyesi deiiminin konum ve zamana gre dalm hakknda bir l bulunmamaktadr. Bu nedenle model parametrelerinin kalibrasyonu yaplamam ve kavramsal ve matematiksel modelin ne lde temsil edici olduu belirlenememitir. Bunun sonucu olarak model, varsaylan parametreler ile altrlmtr. Model sonularnn bu parametrelere bamll hassasiyet analizi ile ortaya konulmaya allmtr. Deniz suyu seviyesi deiiminin, tuzlu su giriimi zerindeki etkisini belirlemek amacyla oluturulmu bu modelde hidrolik zellikler, ekil 4.2de verilmi 3 tip
30

hidrojeolojik birim iin karakteristik deerler (Domenico and Schwartz, 1990) kullanlarak modele aktarlmtr. Her katmanda, kil, kum ve akl seviyeleri iin akifer parametrelerinin dalm birimlerin snrlar esas alnarak yaplmtr. Modelde her birim iin atanan akm ve tanm parametreleri izelge 4.1de verilmitir. izelge 4.1. Modelde kullanlan akm ve tanm parametreleri Birim akl Kum Kil Kx (m/g) 20 5 0.01 Ss 10-5 10-5 10-8 Kx/Kz 10 10 10 Kx/Ky 1 1 1 n 0.01 0.05 0.2 x (m) 30 10 2.5 x/ y 0.1 0.1 0.1 x/ z 0.01 0.01 0.01

4.3. Hassasiyet Analizi Model sonularnn varsaylan akifer parametrelerine bamlln belirlemek iin hassasiyet analizleri yaplmtr. Hassasiyet analizi, model parametrelerinde olabilecek deiimin model sonularna etkisinin bir lsdr. Model sonular belirli bir parametreye gre ok hassas ise bu parametredeki deiim model sonularn nemli lde etkileyecektir. Eer model sonular parametreye gre hassas deilse bu parametrenin belirlenmesindeki hatalarn, modelin tahmin kapasitesi zerinde etkisi ihmal edilebilir. Model tarafndan hesaplanan hidrolik ykn modele girilen parametreye gre hassasiyeti, hidrolik ykn bu parametreye gre ksmi trevi olarak ifade edilir. Seyhan Havzas yeraltsuyu akm modelinin parametrelere bamlln ortaya koyabilmek amacyla, hidrolik iletkenlik katsaysnn yatay ve dey yndeki bileenleri, zgl depolama katsays ile beslenme deerine gre hassasiyet analizleri yaplmtr. Her hidrojeolojik birim iin akifer parametrelerinin %1 deiimine karlk gelen yk deiimlerinin dalm ekil 4.7de sunulmutur. ekil 4.8de ise akifer parametreleri ve beslenmede %1lik deiime karlk hesaplanan yklerdeki en byk deiimin parametrelere gre dalm
31

sunulmutur. ekil 4.8den grld gibi, sonulara en etkili parametre akl biriminin yatay yndeki hidrolik iletkenlik deeridir. Bu deerin % 1 deiimi maksimum 0.08 m yk deiimine yol amaktadr. Dier taraftan, bu deikenin yaratt en byk deiim, ova alannn kuzeyinde, kuyularn bulunduu blgede, kuyularn etki yaraplar ierisinde ortaya kmakta, alansal olarak bu parametreye hassasiyet olduka dk kmaktadr (ekil 4.7). Model sonular zerinde dier deikenlerin etkisi 5in altndadr.

ekil 4.7. Model parametrelerinin %1 deiimine karlk hidrolik yk hesabnda ortaya kan deiim

32

0.09 Kakl 0.08 0.07 Maksimum Yk Deiimi (m) 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0 Beslenme Kkil Ssakl Sskum Sskil Kzakl Kzkum Kzkil

Kkum

Parametre

ekil 4.8. Akifer parametreleri ve beslenme miktarndaki %1'lik deiime kar hesaplanan yklerde en byk deiim 4.4. Model Sonular Yukarda tanmlanan koullar altnda model tarafndan 80 yllk bir dneme ait yk (ekil 4.9 ) ve konsantrasyon (ekil 4.10) dalmlar hesaplanmtr. Gnmz koullarn yanstan 2000 yl hidrolik yklerine gre, iklim deiimi senaryolarnn uyguland 2 farkl dnem sonunda yk dalmlar incelendiinde beslenmenin azalmas ve yeraltsuyu kullanmnn artmas sonucu ortaya kan seviye deiimleri grlmektedir. Ovann kuzeyinde sabit yk snrnda, st havzadan gelen yeraltsuyu besleniminin azalmasna bal olarak 2000 ylnda 20 m olan seviyeler dmekte, artan kuyu ekimlerine bal olarak ekim noktalar evresinde dmler gzlenmektedir. Konsantrasyon dalm incelendiinde, deniz suyu giriiminin derinlikle artt grlmektedir. 2000 yl ile 2020 ve 2070 yllar iin izilen grafikler karlatrldnda sahilde deniz suyu giriiminde ok fazla bir ilerleme olmad, ancak deniz suyu giriiminin, akiferin denizle temas eden daha geirimli zonlarnda daha fazla etkisinin grld ortaya kmaktadr.

33

ekil 4.9. Model ile iklim deiimi senaryolarna bal hesaplanan yklerin (m) katmanlara gre dalm

34

ekil 4.10. Deniz suyu giriimine bal Cl konsantrasyon (mg/l) deiimlerinin zaman ve katmanlara gre dalm Ovada yeraltsuyu kullanmnn senaryolar dorultusunda arttrlmasna paralel olarak ovann tamamnda tuzlu su yaylm gereklemitir. ekil 4.10da verilen
35

konsantrasyon dalm snflarnda ilk snfn st limiti, klorr iin ime suyu standartlarnda verilel deer olan 250 mg/l olarak gsterilmitir. Balangta, akiferde 0 olarak tanmlanan Cl konsantrasyonu ovann byk bir blmnde bu snra yaylmaktadr. Ar tuzlanma sadece, denizden 1-1.5 km ierde ortaya kmtr. Ancak beslenmenin azalmas ve ekimin artmas sonucu, ovann tamamna doru bir deniz suyu hareketi bulunmaktadr. ekimin daha fazla artmas durumunda ovann genelinde klorr konsantrasyonu 250 mg/l eik deerinin zerine kacaktr. ekil 4.11de deniz suyu giriiminin etkisinin denizden uzaklk ve zamana bal deiimi gsterilmitir. klim deiiminin etkisine bal olarak ekim ve beslenmedeki deiim dnemlerinde deniz suyu giriiminin iddeti deimekte ve Cl konsantrasyonu kara iine doru artmaktadr. Senaryo dneminde denizden 1.5 ve 2 km uzaklkta Cl konsantrasyonu ime suyu eik deerinin (250 mg/l) altnda kalmakta ancak srekli bir art ierisinde bulunmaktadr.
2 km 1000 1.5 km 1 km 500 m

750

C (mg/l)

500

250

0 0 10 20 30 Yl 40 50 60 70

ekil 4.11. Cl konsantrasyonunun denizden uzaklk ve zamana bal deiimi Hidrolik ykn denizden uzakla bal deiimini grebilmek amacyla model tarafndan hesaplanan yklerin, ekil 4.12de gsterilen gzlem noktalarnda, hidrolik yk deerlerinin zamana gre 2 farkl derinlikteki (-40/-60 m aras ve -140/160 m aras) deiimi gsterilmitir (ekil 4.13). Ayn noktada farkl derinlikte
36

hesaplanan hidrolik ykler baz noktalarda eit iken baz noktalarda birbirinden farkllk gstermektedir. Daha geirimli zonlarn dk geirimlilie sahip zonlar ile snrlandrlmasna bal olarak akmn dey yndeki bileeni farkllamakta ve bu ekilde farkl hidrolik ykler ortaya kmaktadr.

ekil 4.12. Model kapsamnda hesaplanan hidrolik yk deerlerinin gzlendii noktalar ekil 4.13te, beslenmedeki azalma bal olarak ovann kuzeyinde hidrolik yklerin zaman iinde dt, gneyde ise ykseldii grlmektedir. Deniz suyu seviyesinin ykselmesine bal olarak bu kesimde gradyann klmesi nedeniyle denize doru tatl su boalm azalmtr. ekil 4.14ekil 4.14te su btesi elemanlarnn zaman ierisinde deiimi gsterilmitir.

37

20 18 16 14 12 h (m) 10 8 6 4 2 0 10 20 30 40 t (yl) 50 60 70

L5-1 L5-2 L5-3 L5-4 L5-5 L5-6 L5-7 L5-8 L5-9 L5-10 L10-1 L10-2 L10-3 L10-4 L10-5 L10-6 L10-7 L10-8 L10-9 L10-10

ekil 4.13. Model tarafndan hesaplanan hidrolik yklerin zamana ve denizden uzakla gre deiimi

350000 300000 250000 200000 150000 Q (m3/g) 100000 50000 0 -50000 -100000 -150000 -200000 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Qw Qp Qb Qa Qd Qs Qw Qp Qb

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

Qa

Qd

Qs

ekil 4.14. Model ile hesaplanan su btesi elemanlarnn zamana gre deiimi
(Qb: Ova kuzeyinde sabit yk snr ile beslenme, Qp:Yatan szlme, Qw: Kuyularla ekim miktar, Qs: Denize boalm, Qd:Kurutma kanallar ile drenaj, Qa: akarsu ile boalm)

38

Su btesi elemanlar incelendiinde de, senaryo dneminde azalan beslenme ve artan yeraltsuyu kullanmna bal olarak, denize boalmn ve yeraltsuyu seviyesinin dmesine bal olarak akarsu ve kurutma kanallar ile drenajn azald grlmektedir. Akifer rezervinde bu dnem ierisinde azalma, beslenme ile boalm arasndaki farkn zamana gre deiimi ekil 4.15te sunulmutur. klim deiimine bal olarak beslenmenin azalmas ile rezervuarda hzl bir dm gereklemi, ancak daha sonra azalmann yldan yla deiimi azalmtr. Denize boalm ile akarsu ve kurutma kanallar drenajnn azalmas, yeraltsuyu ile deniz arasnda gradyann dengeye ulamas nedeniyle rezervde azalma dengeli bir duruma gemi grnmektedir. Ancak her durumda rezervde srekli bir azalma devam etmektedir. alma alannda, yeraltsuyu sistemi hakknda yeterli bilgi ve gzlem

bulunmamas nedeniyle, ovadaki yeraltsuyu dolam hakknda, snrl sayda veriye ve ok sayda varsayma bal kavramsal bir model tanmlanmtr. Bunun sonucunda oluturulan matematiksel model ve bu modelin parametrelerin sistemi tam anlam ile temsil ettiini sylemek mmkn deildir. Bu nedenle model ile hesaplanm saysal deerler (bte elemanlar, konsantrasyon dalm, rezerv deiimi, yk dalm) gerek deerlerden sapabilir. Bu hesaplamalar kontrol edecek gzlemlerin bulunmay nedeniyle bu almada sunulmu saysal sonularn kullanmnda dikkatli olunmaldr.

39

40000 35000 30000 Rezerv Azalm (m /g) 25000 20000 15000 10000 5000 0 10 20 30 40 t (yl) 50 60 70
3

ekil 4.15. Senaryo dneminde akifer rezervinde azalmann zamana gre deiimi

40

5. SONU VE NERLER Adana Ovasnda iklim deiiminin yeraltsuyu sistemi zerindeki olas etkileri matematiksel bir model araclyla incelenmitir. Modelde, gnmz koullar ile iklim koullarnda deime olaca varsaylan 2 farkl dnem karlatrlmtr. Deniz suyu seviyesi deiimi, yatan ve Seyhan Havzasndan gelen beslenme miktarnn azalmas ve yeraltsuyu kullanmna olan talep art, biri 20 yllk, dieri 50 yllk 2 farkl dnem ierisinde incelenmitir. Yeraltsuyu sisteminde; gnmz koullarn yanstan model sonular ile deiimi yanstan dnemler iin elde edilen sonular arasnda u farklar ortaya kmaktadr: Ovada genel olarak yeraltsuyu seviyesinde bir azalma gereklemekte ve yzeysel drenaj byk lde sona ermektedir. Beslenme ve boalm arasnda, ilk dnemler hzl, daha sonra ise dengeli bir azalma ortaya kmaktadr. Yeraltsuyu seviyesinin dmesine bal olarak, deniz suyu giriiminin etkiledii alan genilemektedir. Akiferin geirimlilii yksek blgelerinde deniz suyu giriimi daha yksek konsantrasyon deiimlerine yol amaktadr. Sonu olarak, Adana Ovas, iklim deiimi ve buna bal olarak yeraltsuyu besleniminin azalmas ve ekimin artmas sonucunda, hidrolik yk dalm ve deniz suyu giriimi asndan duyarl bir akifer sistemine sahiptir. Ovada bugnk yeraltsuyu kullanmnn tespit edilebilenden ok daha fazla olabilecei tahmin edilmektedir. Gelecekte sulama suyu ihtiyacnn yzey sularnn yerine tamamen yeraltsuyundan karlanmas durumunda, bu almadaki senaryolardan ok daha fazla yeraltsuyu kullanm ile karlalacaktr. Bunun sonucunda gerek kalite bozulmas, gerekse yeraltsuyu rezervinin yetersiz kalmas koullar ortaya kabilecektir. Bu alma kapsamnda oluturulan modelin ok sayda varsayma dayal olmas ve hesaplamalar kontrol edebilecek gzlemlerin olmamas, bu sonular hakknda elde edilen saysal verilerin gvenilirliini azaltmaktadr. klim deiiminin beklenen bu sonularn yanstan bu model, Adana Ovasnda yeraltsuyu kullanm
41

konusunda gelecekte ortaya kabilecek olumsuz senaryolara hazr olmadmz gstermektedir. Ovada akifer snrlarnn, hidrolik zelliklerinin, beslenme-boalm ilikisinin belirlenmesine ve yk ve konsantrasyon deiimlerinin gzlenmesine ynelik almalar balatlmal ve bu dorultuda, olas iklim deiimi senaryolarna bal uygun yeraltsuyu ynetimi stratejileri oluturulmaldr.

42

6. KAYNAKA Arnel, N.W., 1999, Climate change and water resources in Britain, Springer Science + Business Media B.V., Formerly Kluwer Academic Publishers B. V., 39, 1, 83-110. Beersma, J., 2000, Climate scenarios for water-related and costal impact workshop introduction, ECLAT2 KNMI Workshop Report No3. Berger, K. P., and Entekhabi, D. , 2001, Basin hydologic response relations to distributed physiographic descriptors and climate, Journal of hydrology, 247, 169-182. Booij, M.J., 2002, Appropriate hydrological modelling of Climate change impact on river flooding. Chen, Z., Grasby, S.E., and Osadetz K.G., 2001, Predicting average annual groundwater levels from climatic variables:an empirical model, Journal of Hydrology, 102-117. Demirkol, C., 1989, Pozant-Karsant-Karaisal (Dou Toros) arasnda yer alan karbonat platformunun stratigrafisi ve jeolojik geliimi, MTA Dergisi, 109, 33-44. Domenico, P.A., Schwartz, F.W., 1990, Pysical and Chemical Hydrogeology, John Wiley & Sons, 824 p. Douglas, B.C., 1991, Global sea level rise. Journal of Geophysical Research., 96 (C4), pp. 69816992. Douglas, B.C., 1997, Global sea rise:a redetemination, Surveys in Geophysics, 18, 279-292. Essink, G.H.P.O., , 2001, Salt water intrusion in a three-dimensional groundwater system in the Netherlands: A numerical study, Transport in Porous Media, 43, 137-158. Gornitz, V. 1995b, Sea level rise: a review of recent past and near future trends. Eart Surface Processes and Landfroms, 20, pp. 720.
43

Gornitz, V. And Lebedeff S., 1987, Global sea level change during the past century. In Sea level change and coastal evolution [Hammedal, H., O.H. Pilkey and J.D. Howard (eds)]. SPEM Special publication n. 41. Grr, N., 1982, Adana havzasnn petrol potansiyelinin deerlendirilmesinde yeni bir gr, Trkiye altnc petrol kongresi, 7379. Guo, W. and Langevin, C.D., 2003, A Computer Program for Simulation of TreeDimensional Variable-Density Ground-Water Flow U.S. Geological Survey Water Resources (2002). Hill, M.C., 1998, Methods and guidelines for effective model calibration, U.S. Geological Survey Water-Resources Investigations Report, 984005. Hulme M. ve Viner D. (2000) Climate scenarios for water-related and costal impact workshop interoduction. ECLAT2 KNMI Workshop Report No3. IPCC, 1996, Climate Change 1995, the science of climate change[J.T. Houghton, L.G. Meira Filho, B.A. Callander, N. Harris, A. Kattenberg and K. Maskel (eds)]. Contribution of Working Group I to the Second Assessment Report of IPCC, Cambridge University Press, Cambrige, UK. IPCC, 2001, Climate Change 2001: Impacts, Adaptation and Vulnerability, Contribution of Working Group II to Third Assessment Report of the Intergovermental Panel on Climate Change, Cambrige University Press. Kurtta, T. ve Bayar C.S., 1999, Deniz seviyesi deiimlerinin ky kaynaklarnn tuzlanmasna etkisi: Gkova karst kaynaklar rnei, Yerbilimleri, 21, 185200. Kurtta, T., 1989, Finite difference modelling of the Adana (Turkey) plain groundwater basin. A masters thesis Geological Engineering Middle East Technical University (Ankara-Turkey) Lambrakis, N., and Kallegis, G., 2001, Reaction of subsurface coastal aquifers to climate and land use changes in Greece:modeling groundwater

44

refreshening patterns under natural recharge conditions, Journal of Hydrology, 19-31. Langevin, C.D., Shoemaker, W.B., and Guo, W., 2003, MODFLOW-2000, the U.S. Geological Survey Modular Ground-Water Model--Documentation of the SEAWAT-2000 Version with the Variable-Density Flow Process (VDF) and the Integrated MT3DMS Transport Process (IMT):U.S. Geological Survey Open-File Report 03-426, 43. Langevin, C.D., Shoemaker, W.B., and Guo, W., 2003, SEAWAT: A Version of MODFLOW-2000 with the Variable-Density Flow Process and the Integreted MT3DMS Transport Process. U.S. Geological Survey Water Resources (2002). Mcdonald, M.G. and Harbaugh, A.W., 1988, A Modular Three Dimensional FiniteDifference Ground-Water Flow Model, U.S. Geological Survey Techniques of Water Resource Investigations, Books 6, 586. Mercer, J.W., Larson, S.P., and Foust, C. R. 1980, Simulation of salt-water interface motion, Ground Water, 18, 4, 374-385. rn, G., Grbz, K., Nazik, A., 2000, Adana Baseni st Miyosen-Pliyosen istifinde Messiniyen Tuzluluk Krizine ait bulgular ve genel jeoloji, Yerbilimleri, 22, 183-192. zdoan, M., 2004, evresel dizilime bir rnek: Mut havzasnn Miyosen Stratigrafisi, Adana havzas ile ilikisi ve paleocorafik geliimi, Yerbilimleri, 29, 77-95. Peltier, W.R.,and Tushingham A.M., 1991 Influence of glacial isostatic adjustment on tide gauge measurement of secular sea level change. Geophysical Journal Research, 96, pp. 67796796. Shennan, I., and Woodworth P.L., 1992, A comparison of late Holocene and twentieth century sea level trends from the UK and North Sea region. Geophysical Journal International, 109, pp.96-105

45

Taylan, A., 1983, Adana Ovas hidrojeoloji raporu planlama aamas, DS VI. Blge Mdrl, Adana. Thornthwaite, C.W. and Mather, J.R., 1955, The water balance. Laboratory of Climatology, No. 8, Centerton NJ. Trupin, A., and Wahr, J., 1990, Spectroscopic analysis of global tide gauge sea level data. Geophysical Journal International, 100, pp.441453. Unal, Y. S., and Ghil M., 1995, Interannual and interdecadal oscillation patterns in sea level, Clim. Dyn., 11, 255-278. Zheng, C. and Wang, P.P., 1999, MT3DMS: A Modular Three-Dimensional Multispecies Transport Model for Simulation of Advection, Dispersion and Chemical Reactions of Contaminants in Groundwater Systems; Documentation and User's Guide, Contract Report SERDP991, U.S. Army Engineer Research and Development Center, Vicksburg, MS.

46

ZGEM Ad Soyad : Salih Orun Yalnkaya Bursa 1978 Bekar

Doum Yeri : Doum Yl : Medeni Hali :

Eitim ve Akademik Durumu: Lise 19921995 Isparta Lisesi

Lisans 19972001 Sleyman Demirel niversitesi Jeoloji Mhendislii Yabanc Dil: ngilizce Tecrbesi: 20012003 Gapson Sondaj

You might also like