Jn Trklerin Siyas Fikirleri

1895-1908

ERF MARDN

Trkiye Bankas Klr Yaynlan, 1964 (1 bask) letiim Yaynlar 13 $erif Mardin Btn Eserleri 1 ISBN-13: 978-975-470^023-7 1983 iletiim Yaynclk A. . 1-14. BASKI 1983-2007, stanbul 15. BASK 2008, istanbul
KAPAK

Omit K v a n

UYGULAMA Hasan Deniz DZELT Fatih M. ztan / Kerem nvar DZN Hasan Deniz BASK ve CLT Sena Ofset Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11 Top kap 34010 istanbul Tel: 212.613 03 21 letiim Yaynlan Binbirdirek Meydan Sokak letiim Han No. 7 Cagaloglu 34122 stanbul Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58 e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

ERF MARDN 1927 ylnda istanbul'da dodu. Galatasaray Lisesi'nde balad orta renimini ABD'de tamamlad. Stanford niversitesi Siyasal Bilimler Blm mezuniyetinin ardndan lisansst eitimini John Hopkins niversitesi'nde yapt. 1954'te Siyasal Bilgiler Fakltesi'te asistan olarak giren erif Mardin, doktorasn "Yeni Osmanllarn Dnsel Yapdan" konulu teziyle Stanford niversitesi'nde tamamlad. 1954'te doentlie, 1969'da profesrle ykseldi. 1973te getii Boazii niversitesi'nde siyaset bilimi ve sosyoloji dersleri verdi. ABD'de Columbia ve California, ingiltere'de Oxford niversitesi'nde konuk retim yesi olarak dersler verdi. Halen Washington D.C.'deki American University Uluslararas likiler Blm'nde retim yelii yapan ve ayn niversite bnyesinde faaliyet gsteren lslm Aratrmalar Merkezinin bakanl grevini srdren Mardin'in yaymlanan dier kitaplar unlardr: Din ve deoloji (1969), ideoloji (1976), Trkiye'den Toplum ve Siyaset (Makaleler derlemesi, 1990), Siyasal ve Sosyal Bilimler (Makaleler derlemesi, 1990), Trkiye'de Din ve Siyaset (Makaleler derlemesi, 1991), Trk Modernlemesi (Makaleler derlemesi, 1991), Rdigion and 5ocial Change in Modem Turkey. The Case ofBedizzaman Said Nursi (1989) [Bedizzaman Said Nursi Olay / Modem Trkiye'de Din ve Toplumsal Deiim (1992)3, Te Genesis o/ Young Ottoman Thought (1962) fYeni Osmanl Diijuntesinin Douu (1996)1-

 INDEKILER

NSZ
BRNC BLM

GIRI

23

Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti Fikirlerinin Tr Mannheim ve Max Weber Modernleme Fikir Akmlarm Deerlendirme
KNC BLM

23 24 26 28 30

1 8 7 6 - 1 8 9 5 YLLAR ARASNDA TRKIYE'DE BELIREN HRRIYETI AKMLARN SOSYAL VE FIKRI KKLERI

31

Yeni Osmanllar ve Fikirlerinin Yanklar Scalieri Komiteleri Georgiades Selim Faris Halil Ganem Yeni Osmanllarn Faaliyetlerinin Osmanl Imparatorluu'nun Dndaki Yanklan Bulgaristan ve Balkanlar

33 35 38 45 43 47 47

Bir Fikir Merkezi Olarak Mlkiye Mektebi 1880'lerde stanbul'da Basn ve Etkileri .'
Beir Fuat

50 55
58

lk Trklk Hareketleri Bakent Dndaki Merkezlerin Gelimesi ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kuruluu Zamannda Bab Etkiler Jn Trklerin Sosyal Kkleri Sultan Abdlhamit, Osmanllk ve Panislmizm Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Londra ve Paris Jn Trkleriyle likileri
NC BLM

65 66 67 69 75 76
81

MIZANC MURAT BEY VE SIYAS FIKIRLERI

Murat Bey'in Siyas Fikirleri ...... Sosyal Mukavele Devlet Ynetimi

DRDNC BLM

113 ...123 .129

141

OSMANLI GAZETES

Osmanl'da Siyas Fikirler Osmanl'nn Yayn Hayatnda 1899-1904 Devresi

BENC BLM

147 171
177

AHMET RIZA BEY VE MEVERET

Ahmet Rza Bey'in Siyas Fikirleri Trke Meverette Siyas Fikirler Meveret'in Franszca Eki.. Sonu ALTINCI BLM

184 192 204 223

225

ABDULLAH CEVDET VE THAT

Fnun ve Felsefe Maneviyat ve Eitim Tesantlk Saltanat Aleyhtarl

226 242 249 252

YEDNC BLM

URA-Y MMET

255

Program Osmanllk ideolojisi Tarz- Siyaset

SEKZNC BLM

255 265 279

291

PRENS SABAHATTIN VE JN TRKLER

"Memur"un Osmanl Toplumundaki Rol Sabahattin Bey'in Dncesinin nemi

DOKUZUNCU BLM

296 302
305

SONU

Bibliyografya Genel Eserler Jn Trklerin Eserleri Konu ile Yakndan lgili Mehazlar
Kitaplar Makaleler -

313 313 313 320

320 326

Grlebilen Jn Trk Dergileri ve Tarihleri

DIZIN

328
329

 NSZ

1964'te ilk basks yaplan Jn Trklerin Siyas Fikirlerini bir dizinin paras olarak grmek, yaptn anlamn en iyi deerlendirecek yaklamdr, sanrm. Aadaki aklamada bu dizinin nasl olutuunu anlatmaya altm. 1950erin banda, Stanford niversitesi'nde lisansst programna devam ettiim srada, bir soruyu cevaplandrmaya atyordum. "Fikir rnlerinin siyasal yapnn ekillennesindeki rol nedir?" diye zetleyebileceimiz bu sorunun bir de, tez konusu semekte olduum o srada, tez yazmaya elverili bir yan vard. O da yle ifade edilebilirdi: "Gnmzde Bat sosyal ve siyasal dncesinin Bat dnda gelien lkelerin siyas akmlarnda yansmas nasl deerlendirilebilir?" Birinci Dnya Sava sonrasnda, nc Dnya olarak nitelendirilen lkelerin bamszlk ilemleriyle ortaya kmaya baladklar bir srada, bu lkelerin bandaki nderlerin baz nemli Batl siyasal dnrlerin etkisi altnda kaldklar anlalyordu. lkelerindeki siyasal dzenin kazand zelliklerde bu nderlerin ahs etkisi olduu da akt. Bu etkinin bir yn de nderlerin 9

etkilendikleri dnrlerin ve kuramlarn lkede ekillenen toplumsal ve siyasal programlar stnde grlmeye balanan izleriydi. Kukusuz, Kemal Atatrk' ve Trkiye'ye getirdii yenilikleri kronolojik olarak bu tr nderlerin ve programlarn en banda saymak gerekiyordu. Tez olarak bu konuyu semitim. Ancak TBMM Hkmeti zerinde yaptm ksa bir inceleme, orada hkim olan fikirlerin etkisini anlayabilmek iin daha nce balam bir diyalogun kkenlerini aramak gerektiini ortaya karmt. Bundan dolay konuya zaman iinde daha gerilere giderek yaklamaya karar vermitim. Marksist sosyolojinin dnce rnlerinin ekillenmesinde "maddi" etkenlere ncelik tandn biliyordum. Bu yaklam, bana "idealist" olarak nitelendirilebilecek kuramlardan daha derli toplu ve akla uygun geliyordu. ABD'de tutucu kmelerin g kazand bu dnemde, benim gittiim niversitede, Marx yanls -bazen de dolayl Marksist- yaklamlar yara almamt. Bu sayede Paul Baran gibi Marksist bir iktisaty, Bertram Wolf ve Mary Wright gibi, abartmasz bir tarihi materyalizm'den esinlenmi tarihileri dinlemek frsatn bulmutum. ABD'de gelimeye balayan in ve Sovyet devrimleri aratrmalar seminerlerine katlm, "Dou" kavramnn Marksistlerce nasl deerlendirildiini renmitim. Bu yaklamlarn aklayc nitelii insan zerinde arpc bir etki brakyordu. Ancak hepsinin sonunda, bir "aklanmayan" yan kalyordu: Her eye ramen, fikir sistemleri sanki kendi balarna, zerk olarak tarihte bir iz brakyorlard ki bunun da o zaman geerli olan Marksizmde izah yoktu. Marksizmin yansra, siyasal yaplarn ileyiinde fikirlerin roln inceleyen ikinci ve oturmu bir gelenek daha vard. Bu da "Siyasal Fikirler Tarihi" disipliniydi. Bu yaklamn kat erevesi iinde, siyaset hakknda ileri srlebilecek tm dncelerin, be aa be yukar, daha nce 10

Platon ya da Aristoteles tarafndan ifade edildii ileri srlyordu. Felsefenin i-sistematiine byk ncelik veren bu yaklama gre, ada siyas fikirleri de bir tr Platonculuk ya da Aristotelesilik olarak tanmlamak mmknd. Geri, yeni zamanlarda bu iki akma dikkate deer katklar yapldn teslim edenler de vard: Hegel siyas fikirler tarihinde ciddiye alnan "modern" fikirlerin bir rneini tekil ediyordu. Bundan dolay da ayn gelenekten kaynaklanan daha yumuak bir yaklamda bu yenilik tannyor, yeni dnrlerin felsefesinden yola karak bir inceleme yaplmas kabul edilebiliyordu. Fakat esas ge burada da deimiyordu: nemli olan ortaya karlan siyasal dncenin isistematiiydi: Klasik Siyasal Fikirler Tarihi yaklamna gre, belirli bir retinin siyasal sistemler iinde belirecek pratik sonularn bu retinin i mantndan karmak mmknd. Bylesine "biimsel" bir yaklamn zamanmzda da devam ettiini belirtmek gerek. rnein, Elie Kedourie'nin 1960'ta kan Nationalism (Milliyetilik) adl kitab, Avrupa'da milliyetiliin ortaya kn hemen hemen tmyle Alman filozofu Fichte'ye ve Avrupa'daki etkisine maletmitir. Bu yaklamn etkinliinin nedenlerini aklamak mmkndr. "Byk" Batl dnrlerin kendi kltr tarihlerindeki merkez yerleri dolaysyla, "byk felsef akmlar" Bat'daki gelimeleri aklayan bir gce sahiptir. Alman kltr tarihinde Goethe'nin ve Hegel'in silinmez bir yeri olduu inkr edilemez. Fakat, bu arlk o dnrlerin neminden olduu kadar bizzat felsefenin o lkelerin kltrndeki arlndan kaynaklanmaktadr. Bu nokta zerinde ilerde, daha ayrntl olarak durmak istiyorum. imdilik zetle aklayaym: Bir felsef speklasyon gelenei bulunmayan lkeler iin "byk dnrler" zerine bina edilen bir anlatm, aklayc gcn yitirir. 1950'lerde, bunu, bugnk kadar ak grdm syleyemem. 11

Bundan dolay da, Yeni Osmanllar hakknda yazdm ilk almam "Siyasal Fikirler Tarihi" gelenei iinde bir ereveye yerletirmitim. Daha akas, Yeni Osmanllarn ncln yapan Namk Kemal, Ziya Paa ve Ali Suavi gibi kimselerin dnceleri incelendii takdirde, I. Merutiyet'e varan siyasal akmlarn fikirlerden nasl etkilendiini anlatabileceime gveniyordum. Kullandm yaklam bir bakma baarl oldu. Birinci Merutiyet'in fikir ierii, bir lde, ortaya kt. Fakat, dier bir adan, konunun setiim disipline smad anlalyordu: Namk Kemal ve Ziya Paa'nn, hele Ali Suavi'nin dncelerinin Platoncu bir billrlukla ortaya ktn sylemek mmkn deildi. kinci yanlm bir kavramlatrma eksiinden kaynaklanyordu. Fikir rnlerinin etkisi incelenirken zorunlu bir ayrm yapmak gerekiyordu: Fikirlerin "program" ksmn (deiiklik isteyen ve bunun nasl yaplacan anlatan ynn) fikirlerin ekillenme srecinden ayr incelemek gerekiyordu. Aratrmada bu dorultuda bir blmleme mevcuttu. nce Yeni Osmanllar'n fikirlerinin nasl ortaya ktn, sonra da program'larn incelemitim. Fakat "ekillenme" konusunun anlayabildiimden ok daha karmak bir sre olduunu o zamanlar ancak belli belirsiz hissediyordum. Gerekte, "ekillenme" adn verdiim sre, antropologlarn "kltr" adn verdikleri sembolik mekanizmann deiimiyle ilgiliydi ve bu alan sosyolojinin ve sosyal antropolojinin belki en zor konularn ieriyordu. Daha sonraki yllarda, bu konuyu zmleme zorunluluunu gittike daha kesin olarak duydum. O zamanlar, ele aldm konunun grnenden ok daha derin olduunu gsteren tek iaret "ekillenme"yi incelediim zaman beliren baz ipularyd. Geri, Yeni Osmanllar baz siyasal "klasik"lerden etkilenmilerdi. Rousseau ve Montesquieu'yu -dorudan doruya ya da ikincil kaynaklardan faydalanarak- okumulard. Fakat bunun yannda, 12

birok farkl etkenler de dncelerini etkilemiti. Eski bir Osmanl hkmranlk gelenei ve bu gelenei aktaran yazarlar, adalet kavram, eriat'n topluluktaki zel yeri ve ilevi, Yenieriler gibi Osmanl ynetim yapsna zg baz unsurlarn toplumsal ilevi, tasavvuf gibi belirgin geleneklerin dnceyi ekillendirici etkisi, Ali Suavi'deyse, anlalmas zor fakat inkr edilemeyecek bir "halk"lgn izlerine rastlanyordu. Yeni Osmanllarn siyas "program"m oluturan yazlardaki yzeysellik, insan, daha derinlerde yatan, fakat, belki de edindikleri Bat fikirlerini bile yourmu olan bu "arka plan" unsurlarn aratrmaya itiyordu. Jn Trklerin Siyas Fikirleri, Yeni Osmanllar zerindeki almamn bende yaratt bir eksiklik duygusunu kapatmak iin giritiim bir alma olmutu. Planladm aratrmada almaya Jn Trklerin "program"n ortaya karmakla balayacaktm. Bundan sonra da "arka plan" olarak tanmladm unsurlar incelemeye gemek istiyordum. Ancak, tarihimizin daha yakn sayfalarndan gelmelerine ramen, Jn Trklerin "programlarn anlaml bir btn iinde ortaya karmann ok zor bir i olduu belirdi. Yeni Osmanllarn fikirleri, hi olmazsa, "tabii hukuk" gibi, Bat'dan aldklar fakat eriat'le uygunluk halinde ortaya koyduklar, bir temel ereveye oturtulmutu. Din kltr kalntlar dncelerine bir derinlik veriyordu. Jn Trklerin program, kendilerinden nceki kuaa oranla ok daha az teorik-speklatif ierikliydi. Bylece, Yeni Osmanllar hakkndaki ilk aratrmamda incelediim fikirlerin "krkambar" niteliinden gelen bir hayal krkl, Jn Trklerle ilgili aratrmada daha da kesin bir biim ald. Belki Osmanl lmparatorluu'nun paralanma tehlikesi bu yeni kua daha pratik, daha hzl sonular elde etmeye itmiti. zetle, Jn Trklerin dncelerini bir "btn" iine yerletirmek, fikir danklklar dolaysyla sandmdan uzun srd ve 13

"ekillenme" srecini istediim gibi yine inceleyemedim. Bu konuyu ancak daha sonra yaptm aratrmalarda ele alabildim. 1980'de Strasbourg'da toplanan Osmanl ktisadi ve Sosyal Tarih toplantsnda bunun ilk sonularn sundum. Bu konuda ikinci bir denemem, Atatrk as the Founder of A Nation adyla UNESCO tarafndan karlan bir derlemede 1981'de yaymland. Bugn, yukardaki sayfalarda "kltr" olarak tanmladm "arka plan" ekillendiricisinin ortaya koyduu sorunlar arasnda nemli bir yeri olan "din" esi zerinde alyorum. Jn Trklerin Siyasi Fikirleri'ni hazrlarken iki engelle karlamtm: bunlardan biri konu hakkndaki birikimin clzl, ikincisi toplanm bilgilerin sistemsizliiydi. Konuyu bir "siyasal tarih" gelimesi olarak inceleyen birka kitapta, ayrntlara inilmesine ramen bu ayrntlardan nasl bir sonu kartld anlalmyordu. Bu artlar altnda j n Trklerin tarihisi rolne girmek gerekiyordu. Jn Trklerin Trkiye dnda kardklar gazete ve dergileri ve Avrupa'da bulunduklar srada Fransa, ngiltere ve Almanya'da kan gazeteleri tarayarak hi olmazsa bir geliim izgisi elde etmeye altm. Topladm bilgiler o zamana kadar Jn Trkler hakknda yazlan eserlerin niin sistemden yoksun olduunu aa vuruyordu: Olduka idealist gayelerle ortaya kan bir hareket, az zamanda inanlmaz derecede youn bir entrika, karlkl itham ve dedikodu havasna brnmt. Kiisel uralar Jn Trkler arasnda ylesine youndu ki, sanki birbirlerini tkezletme stratejisi siyas fikirlerinin gerek ieriini oluturuyor, teorik program ise bu gerek amacn kamuflaj, paravanas ve maskesi olarak ortaya kyordu. Bunun bir istisnas Ahmet Rza Bey'di, fakat Ahmet Rza Bey de maalesef byk bir siyasal dnr saylmazd. Bunun yannda Dr. Abdullah Cevdet'te de bir "fikr-i takip" yetenei grlyordu, fakat doktorun da 14

oyunbazlkta acemi olduunu sylemek mmkn deildi. Ahmet Rza Bey'in babasndan gelen Bat kltr eleri, Dr. Abdullah Cevdet'in de ailesindeki din eilimler, bu iki adn ne kmasnn pek de rastlant eseri olmadn dndryordu. Ahmet Rza Bey'in devaml, ak fakat yalnkat ve tkz dncesinin brakt iz dnda, Jn Trklerin Avrupa yllarn, traji-komik taraflar ar basan bir macera olarak tanmlamak gerekiyordu. Sanki baz sosyal yap unsurlar Jn Trkleri belirli baz eilimleri ifade etmeye itiyor, fakat bu eilimler Bat dncesi iine skt vakit Bat frasnn izini tayan birer sakat yaratk olarak ortaya kyordu. Geri, bir yerden sonra bu sakatln ve yzeyselliin bile teorik bir anlam tad, kendi zbenliimizin anlalmasna yarayacak bir iaret olduu da anlalabiliyordu. Bunu yle aklayabiliriz. Osmanllarda din dnce dndaki felsefenin gemlendii, ksr kald birok yazar tarafndan ifade edilmitir. Fakat bunun mantk sonucu -felsefe gelenei olmayan bir lke olarak Bat'dan aldmz fikirlerin kullanmnda da ayn yzeyselliin grlecei - b i ze ar geldii iin- hemen hi kimse tarafndan ifade edilmemitir. Bunun bir istisnas, felsefesizliimizin kkeni konusunu ayrntl olarak incelememi olmakla birlikte durumu ok iyi kavrayan Ata'tr. Ata'a gre:
"Bizim bugnk edebiyatmzn, yalnz edebiyatmzn deil, btn fikir hayatmzn en byk kusuru dnce eksiklii, dnme eksikliidir. Biz dnmyoruz... gerekten dnmyoruz, dndmz sanyoruz, dndmz dnyoruz, "cogito cogitare" ite o kadar. Yoksa bir nesneyi bir konuyu alp da onu incelemiyoruz, onun zerinde dnmyoruz. Bunun iindir ki, nereden, neden alrsa alsn, biz hemen bir takm parlak, "gzel"

15

szler sylemeye kalkyoruz, bununla yetiniyoruz. Karmzdakini yle oturakl, dokunakl bir szle susturmay dnyoruz, ite bu dnmek deildir dnmemenin ta kendisidir..."

Bir iki istisna dnda Jn Trkler iin daha geerli bir yarg bulmak zordur. Jn Trkler kendi tarihlerinde bir laik-felsef! speklasyon ortam bulamadklar iin byle bir dncenin nasl yrtleceini bilmiyorlard; daha dorusu bu gibi dnce trleriyle ilgilenmiyorlard. Amalan ve en byk kaygular, dncelerinin balangc ve sonu, "devleti kurtarmak"t (Tunaya). Bu da Bat'nn pek zevkine varamad bir kavramd. Bundan dolay bu iki fikir leminin bulumas beklenemezdi. Ancak bu noktada hakl olarak sorabileceimiz bir soru beliriyor. Sanrm, verdiim aklamalardan Jn Trklerin yalnkatlnn kendi iradeleri dnda alan baz tarihselyapsal unsurlarn rn olduu aka ortaya kmaya balamtr. ok yaygn bir kanya gre, Osmanl mparatorluunda felsefeyi ulema gemlemitir. Fakat felsefesizlik, aslnda, Osmanl devlet yapsna ve ilevlerine, brokratik dnya grne, ngilizce deyimiyle, "bir eldiven gibi" uyan bir zellik deil miydi? Ortaya kan sorunlar "devletin kar" asndan deerlendirmek de, Ulema'nn basks kadar felsefeyi mahkm eden bir unsur olmam mdr? Bu sorunun cevabnn "Evet" olduunda phe yoktur. yleyse, birden ok felsefesizlik kkeni olduuna gre, felsefeyi boan "gerek sulu"yu aramak da anlamsz oluyor. Ne var ki Osmanl toplumunun Bat'da belirli bir tarihte ortaya kan speklatif tarzdaki dnceye yer vermemekle birlikle, belki Bat'daki kadar etkin fakat konulara bambaka bir adan bakan bir dnce sistemine sahip olduu da gvenle ileri srlebilir. Bu dncenin belirgin zelliklerinden biri, ksa vadeli, 16

pratik, "devlet iin geerli" zm yollar aramasdr. Bu zellik, etkinliini bugn de devam ettirmektedir. Halkmz arasndaki mantk da bundan farkl deildir. "e yarayan adam", pratik hal areleri neren kiidir. Bylece, Trkiye'de "felsefesizlik", ada zamanlarda yalnkat bir pragmatizm eklinde gelimitir. iktisadi hayatn zamammzdaki engin kapsaycl bu pragmatizmi ksa vadeli kalknma amalar ynne iterek, kendimize gre bir ksa grl iktisadi rasyonalizm gelitirerek, daha da kuvvetlendirmitir. Plan-pilav tartmasnda somutlaan ikilemi, hkim semboller sisteminin komik ya da ac, fakat esas dnce kkenine sadk bir ifadesi olarak grmek mmkndr. lkemizde, 1920'lerde baz edeb-felsef dergilerimizde yapld gibi, speklatif bir laik-idealist dnce ortaya karlmaya alld zaman, bu da inanlmaz bir arapsa, bir fikir orbas olmaktan ileriye gidememitir. Gene de idealizmin bizde, greceli olarak en baarl tr, bir eit derinletirilmi milliyetilik olmutur (Taha Parla'nm ...Columbia, 1979... Gkalp zerindeki doktora tezi -Taha Parla, Ziya Gkalp, Kemalizm ve Trkiye'de Korporatizm, letiim Yaynlar, stanbul 1 9 8 9 - bunu aka gsteriyor). Dncemizdeki "ksa kar" ekirdeinin etkisi burada bitmiyor. Denebilir ki Trk Marksist dncesinin nemli snrlamalarndan biri de, zerinde durduum geleneksel "pragmatik" anlay aamamas olmutur. Bundan dolay, Marx'in derine giden btn speklatif yaptlar bizde yeterince itibar grmemitir. "Sivil toplum" kavramnn etrafndaki tartmalarn gecikmesi bunun bir dier kantdr. Marx'm son derece ince dokunmu "praxis" kavramnn lkemizdeki deerlendirili ekli de yine pragmatiklikten kaynaklanan bir "basitleme" olarak tanmlanabilir. Bu artlar altnda zerinde durulacak bir paradoks, din dncesinin 17

-tasawufi biimiyle- ada Trkiye'de speklatif dnceye gene de en elverili ereve olarak ortaya kmasdr. Dn hayatmzn bu zelliklerinin ilerde ortaya nasl sonular karacan imdiden kestirmek mmkn deildir. Fakat dnrlerimizin sz konusu ettiim pragmatik dnce dorultusundaki genel eiliminin, kendine zg -biraz boucu- bir medeniyet anlayna varaca dnlebilir. zetlemem gerekirse, 19. yzyl dnce tarihimiz zerindeki incelemelerimin bana rettikleri unlardr: 19. yzyl Trk dnce tarihinden bahsetmek mmkn deildir. Ancak bir 19. yzyl "dnce sosyolojisi"nden bahsedebiliriz. Bu sosyoloji de bana "Batl" ve "Batc" olmann bata hi de kestiremediimiz zorluklan bulunduunu anlatmaktadr. Bu zorluklarn stesinden gelemeyeceimizi sylemek istemem, fakat konunun herhalde daha youn bir ekilde aratrlmas aydnlarmzn ilk hedeflerinden biri olmaldr. Kitabmn basld gnden bu yana j n Trklerin yetitikleri yllarda Osmanl mparatorluu'nu etkilemi olan dn akmlarn inceleyen nemli eserler yazld. Bunlara bakldnda, 1960'larda vardm yarglarn olduka geerli olduu sanrm grlecektir. Ancak, ayrntlara inebilmek asndan, kitab yazdm srada imdi toplanm olan bilgilerden yararlanabilmeyi isterdim. Yeni kan kaynaklarn listesini aaya kardm/' Dorudan doruya jn Trkleri
( * ) Niyazi Berkes, Trkiye'de adalama (stanbul, 1978), Mustafa Cezar, Sanatta Bati ya Alp ve Osman Hamdi (stanbul, Baha Matbas, 1 9 7 1 ) . Gler Gven, Sami Paazade Sezai ve Eserleri. Hacettepe niversitesi Sosyal ve dari Bilimler Fak. Doktora Tezi (Ankara, 1 9 7 0 ) . Birol Hamdi, Mizanc Murad Bey: Hayat ve Eserleri (istanbul, Edebiyat Fakltesi Basmevi, 1 9 7 9 ) . Francois Georgeon, Aux Origines du Nationalisms Turc: Yusuf Akura (18761935). (Paris, Editions ADPE 1 9 8 0 ) . [TirfMilliyetiliiftm Kkenleri: Yusuf Akura ( 1 8 7 6 - 1 9 3 5 ) , ev. Alev Er, Yurt Yaynlar, 1986], M. kr Haniolu, Bir Siyasa! Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi (stanbul, dal, 1 9 8 1 ) .

18

ilgilendiren kitaplar arasnda zellikle Dr. M. kr Haniolu'nun Bir Siyasal Dnr Olarak Dr. Abdullah Cevdet ve Dnemi'ne zel bir yer ayrmak gerekir (stanbul, dal Yaynevi, 1982). Bu aratrma, Jn Trkler arasnda fikir izgisi en belirgin bir ekilde ortaya kabilmi bir ahs incelemektedir. Dr. Abdullah Cevdet'in fikirleri incelendiinde, "materyalist-organisist-Darvinist" Bat dncesinin dnrlerimizi nasl etkiledii daha ak olarak grlmektedir. Eser bununla kalmayp, ayn zamanda olduka zor bir konu olan Jn Trk eylemlerinin tarihesini bize vermekte ve Saray'la Jn Trkler arasndaki ilikileri saptamaya yarayan zengin bir belge dizisi sunmaktadr. Jn Trk hareketinin oluumunu yakndan izlemi olan Dr. Sabri'nin bir dncesi Haniolu'nun kitabnda zikrediliyor ve gerekten de zerinde durulmaya deer bir konu ayor. Jn Trkleri harekete geiren aslnda neydi? Dr. Sabri'nin syledii, bunun kkn teden beri Tbbiye'de grnen- Materyalizm'de aramann doru olmayacadr. Ben de 1890'larda Jn Trkleri harekete geiren etkenleri ok daha derinde yatan unsurlarda bulacamz sanyorum. Bunlardan biri, tasavvur edebildikleri "ideal" toplulukla II. Abdlhamit dnemi topluluu arasndaki deer uyumazlyd. Bu "deer uyumazl"nm temelindeyse toplumsal balarn kiilere balanarak kurulduu bir toplulukla, toplumsal balarn soyut ilkelerin peinden giderek kurulduu bir topluluk arasndaki fark bulunuyordu. Diyebiliriz ki Avrupa'nn Aydnlanma a fikirlerinin etkisi,
Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi C. V. (Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1970) Do. Dr. Orhan Okay, Bat Medeniyeti Karsnda Ahmet Mithat Efendi. (Ankara, 1975) Orhan Okay, Be ir Fuad, ilk TrkNatraiist. ve Pozitivist. (Istanbul, Halk Matbaas, 1 9 6 9 ) Y. A. Petrosyan, Sovyet Gzyle Jn Trkler. (Ankara, 1 9 7 4 ) Hilmi Ziya lken, Trkiye'de ada Dnce Tarihi. 2 Cilt. (Konya, 1 9 6 6 )

19

Trkiye'ye, bu an byk dnrleri yoluyla deil, fakat Bat'dan alnan yeni messeselerin zorunlu olarak getirdii yeni "yaam deerleri" yoluyla olmutur. Bunu, yukarda deindiim iki makalemde gstermeye altm. Jn Trklerde grlen yeni milliyetilik-ncesi dncenin de etkisini buna benzer bir kanalda aramak gerekir. Bu dnce, ancak mparatorluktaki yeni, "tmc" ynetim dzenlemeleri ve vilyet idaresi rgt yoluyla, bunlarn salad iletiim ortamnda geliebilirdi. Bylece, grlyor ki, bir bakma, Jn Trklerde grnen milliyetilik-ncesi bir milliyetilik (proto-nationaism), yeni bir iletiim yapsnn sonucu olarak ekillenmitir. Burada da derin etken, Mazzini veya Fichte deil, yap deiikliidir. Materyalist-Darvinist dncenin ayrntlarna dnersek, eldeki bilgilerin en kabaca muhasebesini yaptmz zaman aklmza yle bir deerlendirme geliyor. Jn Trklerden Tbbiye kl olanlarnn dnce kalbn anlamak, bir bakma kolay. Doktor olarak yetitikleri iin bunlar, "hayat" adn verdiimiz sreci kimyasal, fiziksel, biyolojik deimelere, "maddi" etmenlere balyorlard. Fakat bunun yannda insann aklna daha soyut bir baka aklama geliyor. Jn Trklerin yetitikleri kltr evresi Osmanl mparatorluundu. Byle bir evre iinde -Haniolu'nun zerinde durduu fakat daha derinlemesine ilenmeye elverili bir tez olarak- Devlet adam-Devlet ilikilerinin Doktor-hasta ilikisine brnd dnlebilir. Devlet "hasta"ysa, devlet adam hastay iyiletirecektir. Jn Trkler, bu adan, "itima tabip" rolne kolayca oturabiliyorlard. Ancak, devlet adam - devlet ilikisini byle bir ereve iinde grmenin beraberinde getirdii ok nemli bir sonu vardr: Bu ereve, tarih! geliim srecine yer vermemektedir. Devlet bazen hastalanr, ama o hastaln tarih bir boyutu yoktur. Hastalklar farkl olabilir, fakat bir zaman-tarih izgisi boyunda 20

ekillenmez. Bu yaklamda tarih katlarnn aa kmas (the unfolding of history) eklinde bir gr as eksiktir. Demek oluyor ki "itima tabip" rol aslnda statik, "katl" sosyal evrim grne yer vermeyen bir yaklamdr. Jn Trklerin btn Bat kltrlerine ramen, tarih bilinlerndeki yzeysellik, devleti bir bnyeye benzeten imgenin ar basm olmasna balanabilir. Bylece, Jn Trklerin "felsefesizlik"lerine bir de "tarihsizlik" eklendii sylenebilir. Bu iki eksiin de birbirini pekitirdii ak: tarihin "kendini aa karmas" fikrini bilmeyen daha da "felsefesiz" olacaktr: felsefesiz olann da (Vico'dan beri, tarihiliinin Bat'da ald anlama gre) bsbtn gdk bir tarih gr olacaktr. Bundan dolaydr ki tarihiliimiz, yakn zamanlarda bile "vme-yerme" yaklamndan arnamam, aklayc-zmleyici yntemler gelitirememitir. Marksistlerimiz de farkl deildir: Onlar da Trkiye tarihini incelerken "tarihin kendini aa karmas" gibi bir kavram iermediklerinden, Marksist kalplar Osmanl tarihine ancak mekanik bir ekilde uygulamlardr. Osmanl tarihinin kendine zg zel elerle ekillenen -belki de Marksist kalplara uygun- bir aklamas olabileceini dnmemilerdir. Fikir tarihimizin btn bu eksikliklerinden sz ederken amacm yalnz eletirmek deildi. Amacm kendi dnce tarihimizin baz zelliklerini ortaya karmann nemini vurgulamakt. Sanrm bir- iki tartma balatabilecek baz noktalara deindim, fakat daha tartmann ok banda olduumuzdan phe etmiyorum.
ERF MARDN 16.2.1983

21

BRNC BLM

GIRI

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti

Trk fikir tarihinin yazlmas bakmndan son zamanlarda memleketimizde byk gelimeler kaydedilmitir.' Buna ragmen Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin ileri gelenlerinin fikri yaptlarn ve bu itibarla partinin dayand fikri temelleri incelemeye alm olan eserlere hemen hemen rastlanmamakladr.2 Burada hemen akla gelen bir soru, ltti1 Bu eserler hemen hemet yalnzca Prof, Tark Z. Tunaya'n almalar rndr. Bunlar iin bkz. Tank Z. Tunaya, "mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 'Garplk' Cereyan." Istanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, XIV ( 1 9 4 8 ) , s. 5 8 6 - 6 3 0 ; "mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 'islamclk' Cereyan," stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, X I X ( 1 9 5 4 ) , s. 6 3 0 - 6 7 0 ; "Trkiye'nin Siyasi Seyri iinde kinci J n Trk' Hareketinin Fikri Esaslar," Prof. Tahir Taner'e Armaan (istanbul, 1956), s. 1 6 7 - 1 8 8 ; 'Jn Trk ve Sosyal nklap Lideri Prens Sabahattin," Sosyal Hukuk ve ktisat Mecmuas (Kasm, 1 9 4 8 ) . s. 119126; Hrriyetin /lam (istanbul, 1 9 5 9 ) ; Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Bat d ila f ma Hareketleri (istanbul, 1 9 6 0 ) .

2 Bir istisna iin bkz. Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, Cilt 11, Ksm IV (Ankara, 1 9 5 2 ) . Tunaya siyasi fikirleri baka kategoriler iinde incelemektedir, ittihat ve Terakki'nin I908'den sonraki yaptlarn aratrmaya alm olan

23

hat ve Terakki Partisi'nin bnyesinde kaynatrd deiik ve zt akm ve kiilikler bakmndan byle bir aratrmann yaplmasna imkn verip vermediidir. Gerekten uyarl, "monist" bir "ttihat ve Terakki" siyas veya sosyal dncesi olduunu iddia e t m e k zordur. A n c a k , partinin 1908'den sonraki davranlaryla, yelerinin daha nce, partinin "yeralt" bir rgt olarak faaliyet gsterdii zamanlarda, benimsedikleri baz fikirler arasnda bir balant kurmak mmkndr. Bu monografimiz Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katlanlarn 1895-1908 yllar arasnda kardklar gazete, periyodik ve risalelerde ve Cemiyetle yakn balar kurmu olan dier istibdat aleyhtar kurullarn yayn organlarnda beliren, toplum ve siyaset konularyla ilgili fikri yaptlarn incelenmesine ayrlmtr.

Fikirlerinin Tr
unu hemen ifade edelim ki, 1895-1908 yllar arasnda sz konusu mcadeleyi yapm olan kimselerin, bugn zerimizde silik birer hayalet etkisi brakmalarnn sebebini bizzat fikirlerinin yalmkatlnda aramak gerekir. Jn Trklerin hibiri derin bir teori, zgn bir siyas forml veya zihinleri devaml olarak uratrm bir ideoloji ortaya koymamtr.3 Jn Trkler siyas fikir boluklarn iki ekilde kapatmaya almlardr. Bir yandan kendi devirlerinde Avrupa'da tartlmakta olan fikirlerin "poplarize" edilmi ekillerinin etkisi altnda kalmlar ve byk teorisyenlerle halk arasnda arac roln oynayan ikinci derecede dnrlerin geserlerdcn biri de Ahmet Emin Yalman'n Turkey in the World War'dir. (New Haven, 1 9 3 0 ) , s. 6 3 - 7 8 , 1 1 4 - 1 1 6 - 2 0 0 . Sina Akin Robert Kolej'de bu srada byle bir almann esaslarn hazrlamaktadr. 3 Buna daha nce Tunaya, Prof. Tahir Taner'e Armaan, s. 185'te iaret etmiti.

24

rlerii kendi fikirlerine intikal ettirmilerdir. Tarde gibi byk bir sosyolog gz nnde tutulduu zaman, Le Bon'un fikirlerinin Jn Trk dncesindeki yeri bu davrann karakteristik bir rneini oluturur. te yandan, Jn Trkler uzun zaman fikirsizlikten kendileri de ikyet ettikten sonra Abdlhamit devrinde ihtilalci evrelerin dnda gelitirilmi baz siyas ve sosyal dnya grlerini kabul etmek zorunda kalmlardr. Jn Trklerde rastladmz Trklk balanglar bunun tipik bir rneini verir. Jn Trklerin fikriyatna bu ynden baktmz zaman, incelememizde bir siyas fikirler tarihisinin deyimiyle, siyas teorinin "yce'^eriyle" uramayacamz belli olur. Ancak, gene ayn siyas teorinin ifadesiyle, siyas teori yalnz Platon gibi teori "yce"lerinin fikirlerinin tahliliyle deil, eitli toplumlarda sosyal deimelerin beraberlerinde ne gibi siyas fikirler getirdiklerinin ayrtrlmasyla da urar. Bu bakmdan, Jn Trklerin fikr zaaf, zerinde durulmaya deer bir siyas ve sosyolojik belirti niteliini kazanmaktadr. Osmanl mparatorluu gibi modernleme sreci5 aydnlanmam olan bir siyas birimde geleneksel temel zerinde kurulu dzen, siyas ve sosyal geliim ve yeni dnceler arasndaki nedensellik balantlarnn ortaya karlmas nemli bir konudur. Ve bize kendi kendimizi anlatmakta nemli ipular salamaktadr. Bu balantlarn ortaya karlmasnn imknszl sabit olsa dahi fikr deiimde rol olan baz bamsz deikenlerin neler olabileceinin aratrlmas imkn dahilindedir.

4 5

Andrew Hacker, "Capital and Carbuncies 'The Great Books' reappraised", Ame~ rican Political Science Review ( 1 9 5 4 ) , s. 7 7 5 - 7 8 6 . "Modernleme"nin tarifi iin bkz. James S. Coleman, " T h e Political Systems of the Developing Areas," in The Politics of the Developing Areas {yay. Gabriel A. Almond James S. Coleman, Princeton, 1960, s. 5 3 2 ) .

25

Mannheim ve Max Weber

Siyas fikirler tarihinin eskiden beri aratrclara rehber olmu olan bu 6 eit ilikilerin ortaya serilmesi yntemi 1930'lardan beri gelien yeni bir ideoloji tahlil ynteminin ortaya kmasndan sonra zellikle nem kazanmaya balamtr. Bu yeni deerlendirme ekli ilk defa olarak Kari Mannheim tarafndan sistematik bir teori haline sokulmutur.7 Mannheim'in ana fikirlerini ortaya kard Ideology and Utopia8 ngilizce ilk defa olarak 1936 ylnda baslmtr. Eser, yazarn daha nce Almanca olarak yaymlad eitli almalarndan meydana gelmiti. Fikri yaptlarn tahliline Mannheim'in getirdii yenilik Marx'm daha nce genel hatlarn ortaya att bir yntemi deerlendirmesi ve bu suretle Marx'in, ihtilalci "praxis"e yardmc olarak hazrlad bir teoriyi bambaka, bilimsel bir mecraya sokmasndan ileri geliyordu. Marx, insan dncesinin ald "ekli", insann bir paras olduu sosyal snfn etkisine balamt. Ona gre, dnceyi meydana getiren, bamsz bir kiinin fikr melekeleri deil, o bireyin dncesini belirli bir kalba sokan sosyal snfyd. Mannheim bu dnceye yeni bir boyut vererek fikri rnn sosyal snfn sonucu deil, toplumun bir
6 7 Bu yntem iin bkz. M. A. Dunning, A History oj Political Theories (New York, 1 9 0 2 - 1 9 2 0 ) , III Cilt. Mannheim'in fikirleri iin bkz. "Karl Mannheim 1 8 9 3 - 1 9 4 7 " American Journal oj Sociology, 5 2 ( 1 9 4 7 ) , s. 4 7 1 - 4 7 4 ; R. K. Merton, Social Theory and Social Structure (Glencoe, III., 1 9 5 7 ) , s. 4 5 6 - 5 0 8 ; R Kahn. "Ideologic et Sociologie de la Connaissance dans 1'Ouvre de Karl Mannheim," Cahiers International!* de Sociologie 8 1950, s. 1 4 7 - 1 6 8 ; Don Martindale, T/ie Nature and Types of Sociological Theory. (London, 1961), s. 4 1 4 - 4 1 8 . Son Alman basks Ideologic und Utopie, 3. bas. Frankfurt, 1 9 5 2 , ngilizce basks, Ideology and Utopia (London, 1960).

26

tm olarak sosyal yapsnn toplam olduu fikrini ortaya srmtr. Bu monografinin amalarndan biri Mannhem'in ana kategorilerinin yeter derecede evrensel olmadn ve Batl toplumlardan bakasna ancak ksmen uygulanabileceini gstermektir. Mannheim'in yan banda fikr tahlile yeni bir canllk veren (ve Mannheim'in dayand) bir ikinci dnr de Max Weber olmutur.9 Max Weber, Mannheim'in Batl endstriyel toplum bakmndan inceledii sorunu Hint ve in gibi Bat medeniyetinin dnda kalan toplumlar bakmndan ele alarak (toplum) - (siyas ve sosyal fikir) ilikilerinin tahlili iin yeni, evrensel, kllrlerst bir eksen salamtr. 1930'lardan bu yana bir ynn Mannheim'in etkilerinin, bir ynn de Weber'in grlerinin oluturduu fikri rnleri deerlendirme ekli, niceliksel yntemlere kadar giden bir aratrma dal halini almtr.10 Bu arada, "geleneksel kltr"lerden11 hareket eden memleketlerin modernlemesi srasnda ne gibi karakteristik fikir rnlerine rastlandn aratran eserler de son yllarda yaymlanmaya balanmtr. Bunlardan Levenson'un 12 in'in modernlemesi srasnda beliren fikr yap tiplerini inceleyen eseri, Safran'n13 Msr'da modern siyas dnce hakkndaki monog9 Max Weber'in fikirleri iin bkz. Reinhard Bendix, Max Weiber: An Intellectual Portrait (New York, 1 9 6 0 ) ve hl nemini yitirmeyen Raymond Aron, La Sociologie Allemandc Contemporaine (Paris, 1 9 5 0 ) .

10 Bu niceliksel yntemler iin bkz. Bernard Berelson, Content Analysis in Communications Research (Glencoe, III, 1 9 5 2 ) . Genel olarak bu alanda 1940'tan beri yaplan almalar iin bkz. Norman Birnbaum, The Sociological Study of Ideology ( 1 9 4 0 - 1 9 6 0 ) , (London, 1 9 6 0 ) . 11 "Geleneksel Kltr" deyimi iin bkz. Daniel Lerncr, The Passing of Society: Modernizing the Middle East (Glencoe, 111., 1 9 5 8 ) . 12 J . R. Levenson, Confucian China and its Modem Fate: The Problem al Continuity (Berkeley and Los Angeles, 1 9 5 8 ) . 13 Nadav Safran, Egypt in Search of Political 1962). Community of Traditional Intellectu-

(Cambridge, Mass.,

27

rafisi ve Shils'in' 4 gelimekte olan memleketlerdeki aydnlar hakkndaki kitab siyas bilim evrelerinin ilgisini ekmitir.

Modernleme
Levenson'un eserinden gelimemi memleketlerin modernleme sreci iinde "romantizm"in temel bir fikr "kategori" oluturduu anlalmtr.15 Bu keif Trkiye'nin siyas fikir gelimesinin de bir zelliini hatra getiriyor. te yandan Safran'n eseri modernleme sreci iinde, "kendi kendini bulma" abasnn gene modernlemede dikkate alnmas gereken ikinci bir temel davran olduunu gstermitir. Btn bu almalara ramen, sz konusu "modernleme"nin siyas fikir alanndaki belirtileri konusunda imdiye kadar kan monografilerde genel bir teori belirmemitir. Her monografi bir konunun ancak bir kesini aydnlatmaktadr. Kendi monografimizde de ilerde Trkiye'nin siyas fikir gelimesini aydnlatmaya yarayacak baz esaslarn ortaya karlm olduunu umuyoruz. Ancak, J n Trklerin siyas fikirleri konusunda betimleyici bir eserin bulunmay monografinin ana arln tahlilden ok, betimlemeye vermemize neden olmutur. Baka bir ifadeyle Jn Trklerin fikirlerinin genel modernleme sreci asndan ne gibi zellikler gsterdiklerini aratran ksmlar bu denemede geni bir yer tutmamaktadr. Monografi daha ok, Jn Trklerin 1 8 8 9 - 1 9 0 8 yllar iinde kardklar dergi ve risalelerin ieriini tespitle ilgilidir. Bu bakmdan,
14 Edward Shils, The Intellectual Between Tradition and Modernity The Indian Situation, Comparative Studies in Society and History, Supplement I (La Haye, 1961). 15 Kendi memleketimizin de ilk modern siyas dncesinde bu izieri grmek mmkndr. Bkz. erif Mardin, TJe Genesis oj Young Ottoman Thought (Princeton, 1962), s. 247, 2 4 8 , 305, 327, 335, 337. Fakat bunu ilk defa baka bir adan Tunaya ele almtr. Bkz. "Romantik Milletler" Vatan, 10 Haziran 1948, s. 2.

28

"19- yzyl sonu Osmanl mparatorlugu'nun yapsyla aydnlarmz tarafndan ortaya konan fikirler arasndaki ba neydi?", "ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Askeri Tbbiye'de kurulmasnn ve Askeri Tbbiye'den kan fikirlerin uzun vadede, sivil evrelerde kan fikirlere oranla daha byk bir canllk gstermelerinin sebebi neydi?" veya "Yllarca Avrupa'da bulunmu olan ttihat ve Terakki yelerinin Avrupa'da bulunduklar dnemlerde geni bir tartma konusu olan Marksizm'e kar uzak kalm olmalar bir rastlant sonucu mudur, yoksa bunu toplumsal-yapsal elerde aklamak mmkn mdr?" gibi sorulara burada ancak baz "cevap balanglar" salanm bulunmaktadr. Monografimizin arkasndan gelecek olan bir dier almamzda sz konusu sorunlar yalnzca analitik olarak ele almak amacndayz. Mannheim ve Max Weber'in gr alar almamza ekil verdii ve temel metodolojik gr amza dahil olduu iin giri blmnde metodolojik ilkeler hakknda ksa bir aklamada bulunmay zorunlu grdk, fakat monografinin byk bir blmnde egemen olan yntem, klasik fikirler tarihi yntemidir ve ele aldmz materyallerde ortaya kan ana tema'lar tespitten ibarettir. Bunlar tespit edilirken olgularn, deer yarglarnn ve bir fikri ileri srenlerin erimek istedikleri amalarn birbirinden ayrt edilmesi herhangi bir fikri yaptn ak seikliini salamak bakmndan zorunlu saylmtr. 16 Temel deerlendirme tekniine dahil olan bir dier ilem J n Trk yaynlarnda ortaya kan tema'larla Avrupa'da 1890'larda ok yaygn olan siyas ve sosyal grler arasnda bir ba kurma abas olmutur.

16 Bu yntem iin bkz. George H, Sabine, "What is Political Theory", Journal of Politics, I, ( 1 9 3 9 ) , s. 1-16.

29

Fikir Akmlarn Deerlendirme

Monografi daha ok, Jn Trklerin Avrupa'da kardklar yaynlar zerine ina edilmitir. Fakat Jn Trk evrelerinde kan btn yaynlar gzden geirilememitir. zellikle Bulgaristan Trk basnnda, Filibe'de Muvazene ve Sada gibi gazetelerde mahalli Jn Trkln ne gibi ekiller aldn incelemi olmak baz ilgin noktalar aydnlatabilirdi. Bu yaynlar elde edilememitir. Kullandmz Jn Trk yaynlar, British Museum, Bibliotheque Nationale, Bibliotheque Publique et Universitaire (Geneve), Hoover Library (Stanford University), Widener Library (Harvard University), TBMM Ktphanesi, Milli Ktphane, DTC Fakltesi Trkoloji Enstits, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkoloji Enstits, stanbul Belediye Ktphanesi ve Robert Kolej'de Kingsley Birge koleksiyonlarndan yararlanarak incelenmitir. Dergilerde kan eitli yazlarn karmza kard bir bibliyografik engel, bir ksm yazlarn imzasz oluudur. Belirli bir yazara atfedilemeyen yazlar, iinde yaymladklar derginin bir "profil"ini izmek iin kullanlmtr. Byle bir profili meydana getirmenin niceliksel yntemleri vardr. Burada, ierik17 istatistik! yntemlerle ilenmemi, yaynlarn inceden inceye irdelenmesiyle tespit edilmitir. Bu sayede, Jn Trklerin kendilerinin de ikyet ettikleri fikir basitliinin altnda saklanan, ilk bakta grlmesi g etkileri, ynleri ve fikri gelime srelerini ortaya karabildiimizi sanyoruz.

17 Bkz. not 10.

30

KNC BLM

1876-1895 YLLAR ARASNDA TRKIYE'DE BELIREN HRRIYETI AKMLARN SOSYAL VE FIKR KKLERI

Trk tarihinin aydnlanmam evrelerini bulmak iin fazla geriye gitmeye ihtiya yoktur. Bu devirlerden en youn bir karanla gmlm olanlardan biri de II. Abdlhamit'in tahtta bulunduu yllara rastlamaktadr. Bunun iindir ki, 1889'da birdenbire karmza kan Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin,1 oluumu, "Devr-i Hamid"nin bize ulaan yzeysel ve grnte olaysz betimlemelerinin arkasnda sakldr.2
1 ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin bu ismi Ahmet Rza Bey'in tevikiyle 1895'e doru ald bilinmektedir. Ancak Cemiyet'in balangtaki ismi zerinde anlamazlk vardr. Ahmet Rza Bey'e gre konmak istenen isim "lttihad- islm" idi. Bkz. Ahmet Rza, "Hatrat" Cumhuriyet ( 2 6 Ocak 1 9 5 0 ) , s. 2, ve karlatr Ahmet Bedev Kuran, Osmanl mparatorluunda nklap Hareketleri ve Milli Mcadele, (istanbul, 1956), s. 135. Kuran'a gre rgtn ilk ad "Itihad- Osman!" d ir. 2 Var olan kaynaklarn en nemlileri arasnda bkz. bnlemin Mahmut Kemal inal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar (stanbul, 1 9 4 0 - 1 9 5 3 ) , Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklab Tarihi, cilt 1, Giri: Berlin Muahedesinden Trablusgarp Savana Kadar (stanbul, 1940); Said Paa, Hatrat (istanbul, 1 3 2 8 ) , Tahsin Paa, Abdlhamit ve Yldz Hatralar (stanbul, 1 9 3 1 ) , Mehmet Memduh, Esvat- Sudur (zmir, 1 3 2 8 ) , Mir'at- uunat (zmir, 1 3 2 8 ) , nal, "Abdlhamid-i Saninin Notlar," Trk Tarih Encmeni Mecmuas, VIII s. 6 0 - 6 8 , 8 9 - 9 5 , 1 5 1 - 1 5 9 , smail

31

Mevcut puslu havay datmaya alanlarn rastladklar engeller arasnda Abdlhamit'in keyf ynetiminin ve jurnalcilik sisteminin stanbul'da aydnlar arasnda yaratt kolektif nevroz bata gelmektedir. Gvenilir bir ballk lt bulunmadndan, o zamanlar toplumda bir mevki edinmi, hemen herkes daha jurnal edilmeden kendini sulu hissediyordu. Bunun iin aydnlar, mmkn olduu derecede "yeralt"nda yaamaya almlardr. Sonuta o yllarn nemli entelektel ve siyas gelimelerini yzeyin stne karmak bazen, Asur'un siyas fikriyatn ortaya karmaktan daha zor bir hale gelmitir. Mevcut "hava"ya Osmanl hayat tarznn bir zelliini oluturan, olaylar rtbas etme, "fincanc katrlarn rktmeme" zelliklerini katarsak, Abdlhamit devrini anlatan tarih tablolarn, burada ele alacamz konu bakmndan niin bu kadar dz ve olaysz gzktklerini anlarz. Abdlhamit devrinde siyas srele ilgili entelektel akmlarn bylesine ruh ve ateten mahrum olmalar bizzat Jn Trklerin uzun yllar fikirsizlik iinde bocaladklar halde- fikr eksiklerini neden anlayamadklarn izah eder. Bunun iin Jn Trk hareketinin fikr temellerinin incelenmesine girimenin en doru yolu, stnde durulacak olan olay silsilesini Abdlhamit devrinde deil, fakat Abdlhamit'in glgesinin kaynaklar bulandrmaya balad yllardan nce gelen devirden balatmaktr.

Mtak Mayakon, Yld z'da Neler Grdm? (istanbul, 1 9 4 0 ) , Osman Nuri, Abdlhamid-i San ve Devr-i Saltanat: Hayat-1 Hususiye ve Siyasiyesi, stanbul, 1 3 2 7 , Abdurrahman eref - Ahmet Refik (Alunay), Sultan Abdlhamid-i Saniye Dair (istanbul, 1 9 1 8 ) , Ahmet Saib, Abdlhamid'in Evail-i Saltanat (Kahire, 1 3 2 6 ) , The Memoirs oj ismail Kemal Bey (Yaymlayan, Somerville Story, Londra, 1 9 2 0 ) , Einli Said Paa, "Hatrat", Trklk, I ( 1 9 3 9 ) , 2 6 2 - 2 6 9 , 4 0 0 , 4 0 3 , 472-476, (1940), 138-139.

32

Yeni Osmanllar ve Fikirlerinin Yanklar

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti, Osmanl mparatorluunda "istibdat"a kar ynelen ilk siyas rgt olmamtr. Bu cemiyetin tarih iindeki kkleri Yeni Osmanllar hareketine dayanyordu. ki grup arasndaki iliki yalnz amalarnn birlemesinden deil, fakat ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Yeni Osmanllar hareketine dahil olmu kimselerden yararlanmas, sosyal desteini bir kuak nce belirmi sosyal kprdanmalardan almas ve 1860'larda retilmi bir ideolojiyi kendine iar edinmesinden douyordu.3 Yeni Osmanllarn amac Osmanl imparatorluundan bir "meclis-i meveret'Mn kurulmasn salayarak siyas iktidarn paylalmasn kurumlatrmak, bir kuvvetler ayrm salamakt. Kuvvetlerin dengesi, yrtmeyi kurulacak olan meclis'e kar sorumlu tutmakla elde edilecekti. Yeni Osmanllar, "yrtme"den padiah deil, Abdlaziz devrinde devlet idaresini fiilen ele alm olan Babli st brokrasisini kastediyorlard.4 Yeni Osmanllarn bu fikirlerini uygulamaya koymasn salayan grupsa devlet adamlarndan, askeri liderlerden ve ulemadan oluan bir cunta olmutu.5 Bylece, Yeni Osmanllardan bazlar, tasarladklar reformlar gerekletirmek, anayasay -Mithat Paa'nn da
3 4 Bu balantlar zamanla zayflam ve ttihat ve Terakki kiiliini bulabilmitir. Monografimiz bir dereceye kadar bu "kendi kendini bulma"nn tahlilidir. Osmanllar iin bkz. Edouard Engelhardt, La Turquie et le Tanzimat (Paris, 1 8 8 0 - 1 8 8 2 ) , 2 Cilt; erif Mardin, The Genesis of Young Ottoman Thought (Princeton, 1962); Y. A. Petrosyan, "Novii Osmanii". I Borba za Konstitutsiyu 1876 g. v Turtsii (Moskova, 1 9 5 8 ) .

5 Bu siyasi-askeri-"ilm" ittifak iin bkz. Sleyman, Hiss-i nhlab yahut Sultan Abdlaziz'in Hal'i ile Sultan Murad-1 Hdmis'in Cusu ( i s t a n b u l , 1 3 2 6 ) ; Sir Henry G. Elliott, " T h e Death of Abdul Aziz and of Turkish Reform," The Nineteenth Century, XXIII ( 1 8 8 8 ) , s. 2 7 6 - 2 9 6 ; Come E. de Keratry, Mourad V Prince, Sultan, Prisonnier d'Etat (1840-1878), Paris, 1878, Ahmet Saib, Vak'ayi Sultan Abdlaziz (Kahire, 1 3 2 0 ) .

33

zendirmesiyle- hazrlama faaliyetlerine katlmak frsatn elde etmilerdi.6 Yeni Osmanllar 1877'den sonra Abdlhamit tarafndan datldlar. Fakat srgne gnderildikleri tarihte bile faaliyetlerini ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne balayacak olan olaylar kyor, daha sonra j n Trkler arasnda hret yapacak olan baz kiilerin isimleri iitilmeye balyordu. Bunlarn arasnda smail Kemal Bey,7 sonradan, j n Trk dergisi r-y mmet'in bayazarln yapan Samipaazade Sezai Bey ve daha bir sre glgede kalacak olan ilk Jn Trk nderi Murat Bey vard. Sezai Bey Yeni Osmanllarn kullandklar balklara e balklarla 8 gazetelere yaz gnderdii yl, daha sonra Paris Sefiri olarak j n Trkleri izleme grevini alacak olan Salih Mnir Bey de Yeni Osmanllarn kurmak zere olduklar milis rgtne kaydoluyordu.9 Grnte, Yeni Osmanllarn eitli ynlere daldklar 1877 ylyla 1889 yl arasnda hrriyeti davrann bir devam saylacak bir tek nemli olaya rastlarz: Yeni Osmanllarn "ideal" padiah olan V Murat' tekrar tahta getirmeyi ama edinen Ali Suavi vak'as.10 Fakat, gerekte, nispeten hafif izler brakan bir seri "yeralt" hrriyeti hareket Yeni Osmanllarn geleneini devam ettiriyordu. Bunlardan birincisi Cleanthi Scalieri-Aziz Bey Komitesi giriimidir. Tpk Ali Suavi'nin denemesi gibi, bu hareket de aa karlm ve Scalieri Komitesi'nin banda bulunan kimseler ka6 7 8 Bkz. Mithat Cemal Kumay, Namk Kemah Devrinin insanlar snda (stanbul, 1 9 4 4 - 1 9 5 7 ) , Cilt II, s. 2, 56, 75-85, Kumay, Namk Kemal, II, 2 ( 1 9 5 7 ) . s. 2 3 4 . ve Olaylar Ara-

Fevziye Abdullah Tansel, "Sami Paazade Sezai", Trkiyat Mecmuas, XIII ( 1 9 5 8 ) , s. 1-30. Yeni Osmanllarla olan ilgisi iin gene bkz. Kumay, Namk Kemal, s. 187, 195. A.g.e. II, 2, s. 204.

10 smail Hakk Uzunarh, "Ali Suavi ve ragan Saray Vak'as," Belleten, VIU ( 1 9 4 4 ) , s. 7 1 - 1 1 1 .

34

m, ikinci planda yer alan baz yeler yakalanm ve eitli cezalara arptrlmt.

Scalieri Komiteleri
Scalieri hareketi Jn Trkler bakmndan olduka nemlidir.1' Bir kere Jn Trkler arasnda zellikle 1906'dan sonra rastlamaya baladmz "siyas masonluk" tema's ilk kez olarak ak bir ekilde burada karmza kyor. Scalieri stanbul'daki Prodos Locas'mn statlarndand. Sultan Murat'n da mason olduu, uluslararas masonluun hareketinin hazrlanmasnda nemli bir rol oynad ileri srlmtr.12 kincisi, Scalieri Komitesi'nin nemli yelerinden Ali efkati Bey hem Namk Kemal'in bir arkadayd ve hem de Avrupa'da ilk Jn Trk yaynlarn karacakt. Ali efkati Bey'in stikbal'i 1895 ylnda nc kez ktnda ttihat
11 Bkz. ismail Hakk Uzunarl, "V Murat' Tekrar Padiah Yapmak isteyen K, Skaliyeri - Aziz Bey Komitesi," Belleten, VIII ( 1 9 4 4 ) , s. 2 4 5 - 3 2 8 ; Cleanthi Scalieri, Appel a la Justice Internationale d es Grandcs Puissances par Rapport an Proces de Constantinople par suite tie la Mort du Sultan Aziz, Adresse par Cleanthi Scalieri au nom du Sultan Murat accusi, de Midkat Pacha et autre s Cotndannts (Atina, 1881). Buna benzer hareketler iin bkz. smail Hakk Uzunarl, "Beinci Murat ile Olu Selahaddin Efendi'yi Karmak in Kadn Kyafetinde ragan'a Girmek steyen ahslar," Belleten, VIII ( 1 9 4 4 ) , s. 5 8 9 - 5 9 7 ; ve "Beinci Murat' Avrupa'ya Karma Teebbs," Belleten, X ( 1 9 4 6 ) , s. 1 9 5 - 2 0 9 . 12 Uzunarl'mn Not 1 l'de verilen incelemelerinde Sultan Murat'n masonluu sorunu tartlmaktadr. Masonlar ve J n Trkler iin bak: Ernest Edmonson Ramsauer, TJe Ybttng Turks; Prelude to the Revolution of 1908 ( P r i n c e t o n , 1 9 5 7 ) , s. 1 0 3 - 1 0 9 ; emseddin, MakedonyaTarihe-i tnklab (Istanbul, 1 3 2 4 ) , s. 124; H. K. A. "Masonluk," Aylk Ansiklopedi, V, s. 1 5 1 3 vd.; Mehmet Kadri, Saraih (Paris, 1912), s. 2 0 9 - 2 1 0 . Osmanl imparatorluumda kurulan masonluk rgtnn Tanzimat devri devlet adamlar tarafndan kurulmasna dair bkz. Ebzziya Tevfik, "Farmasonluk," Meemua-i E b z z i y a , 18 Ct-maziylahir 1 3 2 9 , s. 6 8 3 - 6 8 6 . Roderic Davison Namk Kemal'in mason lemi ile ilgisini incelemitir. Bkz. Roderic Davison, "Reform in the Ottoman Empire 18561 8 7 6 , " Yaynlanmam doktora tezi. Harvard University ( 1 9 4 2 ) , s, 2 7 3 . Scalieri'nin olu daha sonra J n Trkler hareketinde ufak bir rol oynamtr. Bkz. Ahmet Rza, "La J e u n e Turquie a la Haye," Mecfveret, Temmuz 1 8 9 9 , s. 2.

35

ve Terakki Cemiyeti ile dorudan doruya balar olan bir dergi olacakt.* Scalieri Komitesi datldktan sonra Ali efkati Avrupa'ya kat. 1879 yllaryla 1881 yllar arasnda stikbal Napoli ve Cenevre'de kmaya devam etti. ttihat ve Terakki'nin kurucularndan brahim Temo'nun tanklndan bu gazetenin bundan sonra da uzun aralklarla yaymlandn ya da eski saylarnn Tbbiye rencileri arasnda okunmaya devam edildiini anlyoruz. 13 Tam tespit edemediimiz bir tarihte (bunun Hdiv smail'in hdivlikten azledilmesinden sonra olmu olmas muhtemeldir) Ali efkati Hdiv'e zel sekreter oldu ve bu grevi Hdiv'in 1895'te stanbul'a dnne kadar yerine getirdi.14 Hdiv'in Trk hrriyeti evreleriyle ilgisi de yeni bir gelime deildi. 1860'larda Hdiv smail, kendi karlarna uyduu vakit Yeni Osmanllarla olduka nemli balar kurmutu. Jn Trkler zamannda Hdiv Abbas Hilmi Paa'nm, karlarna uygun geldii zaman Jn Trklerden yana gzkmesi bu gelenei srdrecekti. 15 Scalieri'nin giriiminden sonra 1881 ylnda Yeni Osmanllarn tutumunu srdren bir harekete rastlyoruz. Mithat Paa'nn Taif'e srlmesi zerine stanbul'da Askeri dadi rencilerinden Nedim Bey isminde bir gen ve Sait ve Cemal Bey ismindeki arkadalar ortaklaa Sadakat gazetesine yazdklar bir makalede Mithat Paa'nn mahkeme karar
( * ) ilk knda sahibi Teodor Kasap't. 13 ibrahim Temo, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teekkl ve Hidemat- Vataniye ve /nhlab- Milliye Dair Hatratm (Mecidiye, Romanya, 1 9 3 9 ) , s. 6 7 - 6 8 . Istikbal'tn Trkiye dnda kan ilk says Napoli'de 26 Ekim 1 8 7 9 tarihiyle kmtr. 1880'den sonra gazete Cenevre'de kmaktadr. Bu defa da gazetenin grebildiim saylar 1881'e kadar devam etmektedir. 14 Ahmet Rza, "Ali efkati Bey'in Vefat," Meveret, I. say eki, 1 Aralk 1895, s. 1. 15 ismail iin bkz. Mardin, The Genesis, s. 2 8 - 6 3 . Abbas Hilmi Paa iin Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 79.

36

alnmadan srlmesinin Kanun- Esasi'ye aykr olduunu ileri srdkleri iin Rodos'ta on be yl kalebentlie mahkm ediliyorlard.16 Gene, Hilmi Hakk Bey isminde bir gazetecinin stanbul'dan bu sralarda kamasn ayn gelimelere balayabiliriz. Hakk Bey Jn Trklerin faaliyete getikleri srada Cr'et isminde bir gazete yaymlayacakt. 17 Bir Jn Trk gazetesinde 1903 ylnda kan lm haberinde kendisinden "Kemal Bey'in, Suav'nin ve Ziya Paa'nn hem-meslek ve cihad" eklinde sz edilmektedir. 18 Cenevre'de Registre de la Presse'in bir kaydndan anlaldna gre Hakk Bey Trkiye'den kaar kamaz Cenevre'de Gencine-i Hayal isminde bir gazete karmaya girimiti.19 Hakk Bey'in ardndan Trkiye'den kaan aydnlar arasnda 1908'den sonra Avnulah Kzmi ismiyle nlenecek olan Mehmet Selim isminde bir gazeteci gryoruz. Avnulah Kzm kardei Tevfik Bey'le beraber Mrvvet gazetesini karrken kuku ekmi ve tutuklanacan hissederek Bat Avrupa'ya gemiti. 20 Ayn yl iinde gen bir memur Paris uluslararas sergisini ziyaret etmek zere Paris'e gitmiti, fakat dnmeye de niyeti yoktu. Bu gen memur sonradan Jn Trklerin liderliini zerine alacak olan Ahmet Rza Bey'di. Bir yl sonra stanbul'da Ahmet Rza Bey'in mstakbel rakibi Murat Bey'in karmakta olduu Mizan gazetesi, gaze16 Kuray, Namk Kemal, II, 2, s. 704. Namk Kemal daha nce Sadakatin yaz kadrosunda bulunmutu. Bkz. Selim Nzhet, Trk Gazetecilii 1831-1931 (stanbul, 1931), s. 69. Mithat Paa'nn srlmesi iin bkz. smail Hakk Uzunarl, Mi that ve Rt Paalarn Tevkiflerine Dair Vesikalar (Ankara, 1 9 4 6 ) . 17 Bu gazetenin knn ilam iin bkz. Osmanl (Cenevre, 1 Ekim 1 8 9 8 ) s. 8 . 18 Osmanl {1 Aralk 1903), s. 2. 19 Bkz. Rtfgistre de la Presse, (Genevfe) I, s. 77, 2 0 brahim Alaaddin Gvsa, Trfc Mehurlar Ansiklopedisi (stanbul, 1 9 4 6 ) , s. 212. Selim'in babas Scalieri Komitesi'ne dahil olmu, fakat arkadalarn ihbar etmiti. Bkz. Uzunarl, Belleten, VIII, s. 2 5 7 - 5 8 .

37

tenin sahibi hkmeti eletirdii iin kapatlyordu. Murat Bey daha be yl sreyle Padiah'Ia balarn koparmadan bir hal aresi aramaya alacakt.

Georgiades
Namk Kemal'i taklit ederek hrriyeti hareketin selametini Avrupa'ya kamakta grenler serisinde, bundan sonra Georgiades isminde bir kii gryoruz. Kamasnn nedenini bulmak kolay deilse de 1890 ylnda Paris'te La Turquie Contemporaine isminde ve banda tpk Namk Kemal'in Hrriyeti gibi "Organe de la Jeune Turquie" ibaresini tayan bir gazete kardn gryoruz.21 La Turquie Contemporaire'de. daha nce Hrriyet'te rastladmz u tema ileniyordu: "Trk kyls kadar mutsuz bir kyl yoktur. Kendisi Hristiyan benzerlerinden daha ok eziyet ekmektedir. Konsoloslarn, sefirlerin ve yabanc devletlerin himayesinden mahrum olduu iin Hristiyan kylsnn elindeki kozlara sahip deildir,"22 Ancak birka sayfa sonra Georgiades'in asl amalar daha aka beliriyordu. Yazarn Trklerin "ruse et fourbe de nature" olmalarndan sz etmesi ve "Osmanl boyunduruumdan kurtulma abasn ilemesi pek zel bir "reform" anlay gttn gsteriyordu.23 Jn Trklerin Osmanllk politikasn baarszla uratacak olan davranlar o zamandan balamt. Bir yl sonra yaymlad bir kitapta, Georgiades, Abdlhamit'in Avrupa'da inanlanlarn tersine "Gen Trkiye Partisi"ni ortadh kaldrmay baaramadm ve bu "Partf'nin ru21 lk says 2 0 Nisan 1801' tarihiyle kmt. 22 "Au Lecteur", La Turquie Contemporaine, 11 Mays 1 8 9 1 , s. 2. Daha sonra ( 1 8 9 2 - 9 3 ) Georgiades I_e Yldz - Etoile Orientale gazetesini yaymlamtr. 23 A.g.e.

hunun hl snmediini anlatyordu.2" ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulu tarihinin o sralara rastlamas Georgiades'in yanlmadn gsteriyor. Ancak yazarn iaret ettii kprdanmalar, daha varl hakknda hibir belirti olmayan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin dnda cereyan eden hareketlerdi. 1889-91 tarihinde, Avrupa basn bu belirsiz hrriyeti kprdanlarm merkezini kh Meihat'te gryor,S kh eyhlislmn kendisinin liderliinden sz ediyordu. Daha sonra greceimiz zere, bu tarihlerde hissedilen kmldanlar bilhassa eitim kurumlarnda bagsteren genel bir huzursuzluk ve bu huzursuzluun ardndan gelen sert nlemlerle ilgiliydi. Georgiades'in Paris'te yayma balad sralarda zmirli bir gazeteci, Tevfik Nevzat, Avrupa'ya kama geleneini devam ettiriyordu (1892). 2 8 Nevzat, kard Hi2jnet'i kapatarak zmir Maarif Mdr Emrullah Efendi'yle beraber firar etmiti. zellikle Tevfik Nevzat'n romantik hrriyetiliinde Namk Kemal'in davranlarn taklit etme arzusu apaktr. Tevfik Nevzat da "hrriyet" hakknda iirler yazacakt. Ancak Tevfik Nevzat'la kendisinden nce gelen ve sonra gelecek olan firarileri Namk Kemal'den ve Yeni Osmanllardan ayran balca unsur Yeni Osmanllarn, Avrupa'ya kamay tasarladklar iin deil tersine bir rastlant sonucu olarak memleketin dna km olmalaryd. Yeni Osmanllar Paris'te bulunan Mustafa Fazl Paa'nn daveti zerine Trkiye'den ayrlmlard. te yandan j n Trklerin fikirle24 Demetrius Georgiades, La Turquie Actuelle; Les Peuples Affranchis man et les inttrit Fran al s en Orient (Paris, 1 8 9 2 ) , 1, s, 116. du Joug Otto-

25 Le Temps (Paris), 20 Ocak 1889, s. 1; Times (Londra), 9 Eyll 1 8 9 1 . Bu hareketlere kanan Sadrazam Kmil Paa'nn btn protestolarna ramen Bkz. Kmil Bayur, Sadrazam Kamil Paa. Siyasi Halat (Ankara, 1 9 5 4 ) , s. 152-63. Sadrazam hakkndaki sylentilerin bir temeli olduunu gsteren belirtiler vardr. Bkz. III. blm, not 13-18. 2 6 Bkz, Ahmet Bedevi Kuran, nklap Tarihimiz 1 9 4 8 ) , s. 63. ve ttihat ve Terakki (istanbul,

39

rinin siyas bir yn olduu gibi sosyal bir yn de vard. Onlar, yar aristokratik bir brokratik zmreyi denetim altna almak iin, parlamenter kurumlarn memlekete yerlemesine almlard. imdiye kadar imparatorluun dna kalarn izlediimiz aydnlarn ortak niteligiyse hrriyetiliklerinin pek derin dnlmemi olmasyd. Tevfik Nevzat Cenevre'de Hizmet'i yaymlamay srdryordu.27 1893 yl sonuna doru Trkiye'ye dnmeye mecbur kald: Emrullah Efendi firarlarn devlet parasyla salad iin birer adi sulu olarak iade edilmeleri tehlikesi belirmiti. Tevfik Nevzat Trkiye'ye dndkten sonra da Abdlhamit'e kar giritii muhalefet hareketini devam ettirme imknn buldu. Bu kez tutukland, hapiste ld. 28 Kardei Refik Nevzat Jn Trk hareketiyle balanty salamaktadr. Askeri Tbbiye'de renci olan Refik Nevzat 1895'te Paris'e kaacak ve oradaki Jn Trk sosyalist organlarndan olan Sosyal is fi yaymlayacakt.29

Selim Faris
Tevfik Nevzat'tan sonra Trkiye'den ayrlan ilk nemli aydn Selim Faris'tir. Faris, 1894 ylnn banda Londra'da tpk Namk Kemal gibi Hrriyet ismini tayan bir gazeteyle karmza kyor. Bu gazete, saygl fakat kararl bir tavrla
27 Tevfik Nevzat'n hayat ve yaynlan iin bkz. Ziya Somar, Tevfik Nevzat (zmir, 1948), s. 17 vd,, 28. Emrullah Hfendi iin Trk Mehurlar, s. 115. 28 Somar, Tevfik Nevzat, s. 110. 29 Sosyalistin saylarn bulamadm. Refik Nevzat'n daha sonra J n Trklerden ayrlmas iin bkz. Kuran, ttihat ve Tcrahki, s. 9 5 , not 2; Refik Nevzat, Siyaseli Hazra-y Me'ume {Paris, 1911); Albert Fua ve Dr. Refik Nevzat, La Trahi son du Gouvernement Jure (Paris, 1914), Hara Mezat Satyoruz (Paris, 1 9 1 3 ) , La Federation Ottomane (Paris, 1.915); Tark Z. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler 1949-1952 (stanbul, g s D , 1 * . 3 0 7 - 3 0 8 .

40

1876 Anayasas'nn yeniden yrrle konmasn istiyordu. Selim Faris, Sultan Abdlaziz devrinde stanbul'da Arapa el-Cevaib gazetesini karan ve ismi inasi'yle yapt bir edebi tartmaya karan Ahmet Faris idyak'n oluydu. Baba Faris, Maruni'yken bir ara Protestan olmu, sonradan gene mezhep deitirmi ve bu arada Araplarn kltrel bamszl temasn ilk ileri sren kimselerden biri olmutu.30 Selim Faris babasnn yaymlad gazeteyi, lmnden sonra devralmt. Balangta Padiahla aralarnda dosta ilikiler olduu anlalyor.31 Selim Faris'le Padiah'm arasnn ne zaman bozulduu belli deildir. Fakat, herhalde bu olay Selim'in Londra'da The Decline of British Prestige in the East32 adl kitabn yaymndan nce gemiti, nk kitabn iindekiler aralarndaki eski balarn koptuunu belirtiyordu. Eserde ileri srlen baz tezler, zellikle ngiltere'nin Yakndou politikas hakknda sylenenler, Abdlhamit'in fikirlerine uygundu, fakat bu fikirleri ileri srerken kulland ifade Selim Faris'in kendini Padiah'tan uzakta gvende hissettiini ve Dersaadet'e dnmek niyetinde olmadn gsteriyordu. Yazar, ngiltere'yi uyararak bu devletin Sultan Hamit'le ilikilerini dzeltmedii takdirde Padiah'n Rusya'dan medet umabileceini ileri sryordu. Ayn zamanda, Msr sorununun "slm unsuruna devlet ilerinde daha geni bir yer verilmesi"33 suretiyle bir hal yoluna gidebileceini anlatyordu. Burada daha nce Georgiades'te grdmz tutumun yeni bir ekliyle kar karya bulunuyoruz: bir Msr "separatisme"i (aynlmaclk) balangc. Faris'in Msr' Msrllara teslim etme zorunluluunu antran tezleri karsnda Osmanl
3 0 C. Brockelmann, "Faris al-Shidyak", Encyclopedia 31 Karl Blind, "Young Turkey", Fortnightly 32 Londra, 1 8 8 7 . 33 Burada Faris, Arabi Paa hareketinin bastrlmasn] ve bundan sonra kkleen rejimi ima ediyordu. A.g.e., s. 171. ojIslam, II, s. 6 7 - 6 8 .

Review, 66 ( 1 8 9 6 ) , s. 8 3 6 .

41

Imparatorluu'nun bir btn olarak kurtarlmas isteinden hareket ettii sylenemez.34 Faris'in Jn Trkler tarihindeki rol daha ok ttihat ve Terakki'yle ibirlii yapmamas ve Paris'te 1895'ten sonra harekete geecek olan J n Trklerin kendisine kar uzak kalmalar ynnden deer kazanmaktadr. Jn Trklerin bu kukularna ramen 35 Hrriyet payitahtta okunuyor ve yneticilerinin bir ksmnn stanbul'da bulunduu syleniyordu.36 Hrriyetin evresinde toplanan grubun ne kadar uyarl olduunu anlamak zordur,37 fakat muhakkak olan bir ey varsa o da bu grubun ttihat ve Terakki Cemiyeti'nden ayn olarak alt, Askeri Tbbiyelilerden bir hayli yal insanlan iine ald ve Avrupa'da faaliyetlerini ttihat ve Terakki'den ayr olarak srdrddr. Bu grubun lideri olduu sylenen avukat "Acem" zzet ve Nahifi Beyler Hrriyete bir tasar postaladklar srada 1895 ylnda tutuklanmlard.38 Selim Faris, sonunda Abdlhamit'in ajanlar tarafndan
3 4 Selim Faris'in yardmclarndan biri ingilizce otobiyografisi mevcut olan Halil Halit'ti. Bkz. The Autobiography of a Turk (London, 1 9 0 3 ) . Son zamanlarda yaymlanan belgelerden Halil Halil'in Abdlhamit'in bir ajan olduu grlyor. Bkz. Asaf Tugay, ibret: Abdlhamit'e Verilen Jumallar ve Jumalclar (stanbul, 1 9 6 1 ) , s. 26. te yandan halen o k belirsiz olan izler Halil Halil'in ingiliz istihbarat iin de alabilmi olacan gsteriyor. 35 Bu kukular iin bkz. Mehmet Murat, Mcahede-i s. 159. Milliye (stanbul, 1 3 2 4 ) ,

36 Bu grubun devam olmas muhtemel olan oluumlar iin bkz. Hrriyet, 3 0 Ekim 1895; Meveret, 15 Mart 1896, s. 3, Times (Londra), 11 Ekim 1895, 2 6 Kasm 1 8 9 5 , s. 6; Le Temps (Paris), 19 Kasm 1895, s. 2. Bu grubun Franszca Mechveret'te sz edilen "Comite Liberal Ottoman" ile bir olup olmad belli deildir. Bkz. Mechveret, 15 Ocak 1897, s. 6; 15 Temmuz 1 9 0 0 , s. 1. 37 Mechveret, 15 Aralk 1897, s. 7; Ahmet Bedevi Kuran, Osmanl imparatorluu'nda inklap Hareketleri ve Milli Mcadele (stanbul, 1 9 5 6 ) , s. 128. HrriyeCin kapatlmasndan sonra ayn tezleri yar Arapa yar Trke kmaya balayan Khilafat'a grmek mmkndr. 38 Meveret, 15 Mart 1896, s. 3. Hrriyet'te kan tutuklama haberinde b u grubun istanbul'daki liderlerinden zzet Bey "Osmanl Hrriyetperveran" Cemiyeti'nin "tercman- efkr" olarak tantlyordu. Hrriyet, 3 0 Ekim 1895.

42

Hrriyet'i kapatmaya ikna edildi. Fakat Hrriyette gzken lml reformculua daha sonra Mizanc Murat Bey'in fikirlerinde tekrar rastlarz. Bu bakmdan, Hrriyet kendi bana olan tekbir hareket deil, stanbul'da daha ok resm evrelerde grlen bir reform anlaynn temsilcisiydi. Bu reformculuun temeli reformu, bir devlet personeli ve mekanizmas reformu olarak, faydac bir gzle ele almasyd. Mannheim'in "brokratik muhafazakrlk" 39 ismini verdii bu zihniyetin j n Trkler arasnda tutunamam olmas Jn Trk hareketinin karakteristikleri hakknda anahtarlardan birini temin etmektedir. lml reformcu tutuma bazen, smail Kemal Bey'de olduu gibi40 "separatisme" (ayrlmaclk) unsurlar katlyordu. Bu bakmdan Jn Trklerden bir ksmnn bir sre sonra bu tip "brokratik reform"culua kukuyla bakmaya balamalar tabii karlanmaldr.

Halil Ganem
1895 ylnda, Jn Trk evrelerinde Yeni Osmanllarla Jn Trkleri birbirine balayan zincirde son halka Halil Ganem'in nem kazanmaya baladn41 gryoruz. Bu Osmanl aydn Birinci Meclis-i Mebusan'nda Suriye mebusu olarak bulunmu, Meclis-i Mebusan'm datlmas zerine Fransa'ya kam ve orada hayatn gazetecilikle kazanmt. 1890'larm banda onu Abdlhamit'in paras ile basldna kuku olmayan bir Yakndou Haberler Blteni'nin banda gryoruz. 42 Fakat 1893 ylndan ve Le Croissant isimli hrriyeti dergiyi yaymlamasndan itiba39 Mannheim, Ideology and Utopia, s. 104.

40 Ismail Kemal Bey'in ierik bakmndan Eamamen bo reform tasars iin bkz. Le Temps (Paris), 8 Nisan 1 8 9 7 , s, 1-2. 41 Biyografisi iin bkz. Salmone, The Fall and Resurrection, 4 2 La France Internationale. s. 2 4 9 - 2 5 0 .

43

ren Ganem Trkiye'de var olan dzeni deitirmek isteyen bir demokrat olarak karmza kyor. 1895 ylnda Osmanl ehzadelerinin yetitirilme usullerinin ktl konusunda kan eseri43 araclyla, o zaman hl yumuak bir ekilde dile getirilen eletirilerini daha geni bir okuyucu ktlesine yayma imknn elde etmiti. Bu srada Halil Ganem Suriye sorunlarna zel arlk veren bir kii olarak nem kazanyor. Az sonra Ganem'in ynetimini (Paris'te bulunan dier Suriye ve Lbnanllarla birlikte) zerine ald "Trk-Suriye Islahat Komitesi"nin isminde gzken "Suriye" kelimesini baka trl izah etmek mmkn deildir.4" Bu Komitenin olumasna gelince, o da yle bir yol izlemiti: Osmanl mparatorluumdan kap bir sreden beri Paris'te bulunan Lbnanl Emir Arslan, Mart 1895'te Paris'te Kef'n-Nikab isminde Arapa kan bir gazete kurmutu. Gazetenin Suriye'de pek ok rabet grmesi Suriye sorunlarna zel bir nem vermi olduuna iaret etmektedir. 45 Ayn yln sonbaharnda Halil Ganem ve Emir Arslan kuvvetlerini birletirerek "Trk-Suriye Komitesi"ni meydana getirmilerdi. Kurulduu tarihte, Komite yneticileri, ngiliz basn mensuplarna yaptklar aklamada: "1876 Kanun- Esasisi'nin tekrar yrrle konmas neticesinde yalmz 5u4 3 Halil Ganem, LEducation d es Princes Ottomans. (Bullc, isvire, 1 8 9 5 ) , s. V.

44 Les Sultans Ottomans'da Ganem'in Osmanllara kar pek iltifatkr davrand sylenemez. Aada, ifadeyi deitirmemek iin Franszca verdiimiz para bunu gsteriyor: ,.,"Le Asiatiques, quelque soil le degr de civilisation au quel ils sont parvenus ne sauraient donner le j o u r it des hommes libres ou des grands citoyens. Aussi pour se faire une idie exacte du caractere de la domination Turque, est on force d'en suivre le dveIoppement, non dans la culture intellectuelle du peuple, viritable b/ttail humain, ni dans les intituions etles - me qui dependent du bon vouloir des sultans, mais dans la vie des souverains." nsz, s. I-H. (italikler ilave edilmitir.) 4 5 "Paris'te Arabi Bir Gazete", Hrriyet, 22 Ramazan 1312. Arslan'n biyografisi iin bkz. Salmone, The Fall and Resurrection, s. 2 4 8 vd.

44

riye ahalisine deil fakat btn Osmanl mparatorluu sakinlerine rk ve inan ayrm yaplmakszn gvenli ve arbal [wise] bir hrriyet" bahedilmesi 46 zorunluluundan sz ediyorlard. Komite yelerinin "yalnz Suriye" ahalisini dnmedikleri eklindeki ifadeleri Suriye'ye verilen nemi gsteriyordu. 1895 yl sonunda Paris'te faaliyete geen Jn Trklerin Trk-Suriye Komitesi'ne kar ekingen tavrlar bu adan deerlendirilmelidir.47 Trk-Suriye Komitesi'nin organ Jeune Turquie dergisinin kmas mnasebetiyle de Abdlhamit'in propagandasn yapan Paris gazetelerinden biri u mtalaada bulunuyordu: "Bir zamanlar Paris'te er-Raca [mit] isminde bir TrkArap gazetesi kard. Mdr, St. Julien Grek-nya [Katolik] kilisesinin papaz Abbe Kateb idi. imdi, bu kii giysisini kaldryor ve zerinde kaln harflerle yazl bir Jeune Turquie ibaresi karmza kyor." 48 Trk-Suriye Islahat Komitesi'nin Arslan, Ganem, Kateb ve ad aklanmayan bir "mali kaynak"tan olutuu bildiriliyordu. Halil Ganem'in bu sralarda Ahmet Rza'yla da grmelerde bulunmu olmas muhtemeldir. Zira Meveretin kurucularndan Albert Fua, hatratnda Ahmet Rza'nn, kendisinin ve Halil Ganem'in, ayr dinden olanlarn bir ama evresinde birleebileceklerini ispat etmek zere Mevereti kurmaya karar verdiklerini anlatyor.49 Oysaki Meveretin ilk says 1895'te -yani Trk-Suriye Komitesi'nin ak4 6 Times (Londra), 16 Aralk 1895. (italikler ilave edilmitir.) 4 7 "Bizden ence svire'de Hill, Londra'da Hrriyet, Paris'le Kef'n-Nikab kyordu. Lakin bunlardan hibiri Trk gazetesi ve bir Osmanl Cemiyetinin tercman- lisan, vasta-i neriyat gibi telkki edilmemiti." Meveret, 8 Ekim 1 8 9 6 , s. 2. Gene bkz. Mechverel, 1 Austos 1897, s. 5. Buna ramen Arslan 1909'da Lazkiye Mebusu olarak Meclis'e girmiti, 31 Mart vak'asmda Hseyin Cahit zannedilerek katledilmitir. 4 8 LOrient, 28 Aralk 1 8 9 5 . S. 3. 4 9 Albert Fua, "Ahmet Rza Bey," Mechverette, V ( 1 9 1 3 ) , s. 3 9 .

45

lanmasmn yapld tarihte- kmt. Bu itibarla Ganem'in rol tam bir aklkla belirmemektedir. Trk-Suriye Komitesi'nin slahat program, yelerinden birinin ifadesiyle, unlardan oluuyordu: Anayasa'nm tekrar yrrle konmas ve Parlamento'nun yeniden toplanmas, "Temsilciler Meclisi" tarafndan seilecek bir "Milli Konsey'Mn kuruluu, ynetimin yeniden rgtlenmesi, askerlik ykmllnn "rk ve inan" ayrm yaplmakszn herkese yaygnlatrlmas, valilerin "Milli Konsey" tarafndan atanmalar ve bu atamalarn Meclise onaylanmas, subay adaylarnn yetkili makamlar tarafndan seilmesi ve ancak bir snavdan geenlere subay rtbesi verilmesi, eitli devletlerle yaplan ticari anlamalarn yeniden gzden geirilmesi, her vilayette ubeleri olan bir maliye mfettileri rgtnn kurulmas, milli eitimin teviki ve bayndrlk ve ziraat ilerinin dzene sokulmas. 50 Bu programn zelliklerinden biri gerek ttihat ve Terakki Komitesi'nin asl program sanlan programdan 51 gerek Franszca Mechverette kan" ttihat ve Terakki programndan ok daha ak ve ayrntl olmasyd. te yandan burada adem-i merkeziyete doru bir adm atlmak istendii belliydi. 1897'den sonra Trk-Suriye Komitesi'nden artk sz edilmemektedir. Fakat Komitenin yzeye kan emelleri 1902 Kongresi'nde bakalar tarafndan biraz deiik bir ekilde tekrar ne srlecekti.

50 Program iin bkz. Salmon^, The Fall and Resurrection, s. 8 7 vd. 51 Bkz. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 1 1 7 - 1 2 2 . 52 Mechveret, 15 Aralk 1895, s. 1. Emir Arslan daha sonra Jeune Turquie'de ileri srlm olan fikirlerin ama bakmndan Mechveret'te ileri srlenden farkl olmadm sylyordu, fakat isminin J n T r k yaynlarnda hemen hemen hi amlmamas iki gazete arasnda fiilen ne kadar geni bir mesafe olduunu gsterir.

46

Yeni Osmanllarn Faaliyetlerinin Osmanl mparatorluu'nun Dndaki Yanklar

jn Trkler iin entelektel zemini hazrlam olan akmlarn incelenmesini zorlatran unsurlardan biri bu etkilerin bazen de payitahtn dndan gelmi olmasdr. Yeni Osmanllardan sonra hrriyeti akmlarn dallanp budakland yerlerden biri de Bulgaristan olmutu. Her ne kadar Abdlhamit zamannda, Bulgaristan bakentle olan balarn gittike gevetiyorduysa da emaretteki Trk okullarna atanan hocalar hl merkezden geliyordu. Bulgaristan'daki serbest entelektel hayat53 oraya giden birok Trk' burada hrriyeti yaynlara girimeye tevik etmiti. Bu faaliyetleri 1880 ylma kadar gtrebiiyoruz. O yl iinde Menizade Yusuf isminde Bulgaristanl bir Trk'n Bulgaristan'da Rusofillerin himayesinde Tarla isminde bir dergi kardn gryoruz.54 Yusuf daha sonra Arnavut milliyeti hareketine katlacakt. Bu ilk derginin zellikle ismi en ilgi ekici tarafn oluturuyordu, zira onda ilk defa olarak toprak ve halkla olan bir ilginin ve belki de Rus "halklarnn (Narodniklerin) "halka doru" sloganlarnn izleri grlyor.

Bulgaristan ve Balkanlar
zellikle 20. yzyln balarnda memleketimizde yava yava yerleen "halk" grn Balkanlar'daki Trkler tarafndan gelitirilip gelitirilmedii incelemeye muhtatr. Kyclk ve kyllk kavramlarnn Bulgarlar arasnda bir hayli gelimesi bakmndan halkln 1910'dan sonra
53 Bkz. C. E. Black, " T h e Influence o f Western Political T h o u g h t in Bulgaria 1 8 5 0 - 1 8 5 5 , " The American Historical Review, 4 3 ( 1 9 4 3 ) , s. 5 0 7 - 5 2 0 . 54 dem Ruhi Karagz, Bulgaristan Tri Basn) 1879-1945 (stanbul, 1945), s. 13.

47

bize bu yoldan gelmi olmas ihtimali gz nnde tutulmaldr.55 Bulgaristan'daki Trk basnnn daha belirli ve yzeydeki etkilerine gelince bunu "tartma kanallarn ak brakm olmak" eklinde zetleyebiliriz. 56 1895 tarihinde, Trkiye'den katktan sonra Mizanc Murat Bey bu etkileri ilk yaymlad kitapkta yle zetliyordu: "Bulgaristan'da grlen terakki - k i bu terakki hakkndaki bilgiler memleketimize gelen softalar araclyla yaylmaktadr- halkmzca o lkede cri devlet idare ekline atfedilmektedir. Binaenaleyh, eskiden bir halk meclisine kar duyulan tereddtler yok olmakla kalmam, yerine dinimizin farz kld 'Meclis-i Meverete bir tutulmas dolaysyla gklere karlan- Parlamento sistemine kar bir sevgi peyda olmutur." 57 Bulgaristan etkisinin yannda Rusya'daki Trk basnnn rol de nemli olmutur.
55 Hrriyetin ilanndan sonraki ilk kyl parti Dob rut al olan brahim Temo tarafndan kurulmutu. Bkz. Tunaya, Trkiye'de Siyasi Partiler, s. 2 5 4 - 2 6 1 . Bulgar ifti Parisi'nin resmi organnn Trke eki olan ifti Bilgisi kt zaman yazarlarndan biri gene Rumelili bir eski J n Trk, Ehem Ruhi'ydi. Bkz. Karagz, Bulgaristan, s. 24. Bunun bir rastlant sonucu olmadn Ethem Ruhi'nin 1946'da bile Trk i ve ifti Partisi'nin kurucularndan olmasnda gryoruz. Tunaya, Siyasi Partiler, s. 7 0 2 . Trk sosyalizm akmnn Bulgaristan'daki kkleri iin bkz. CLg.e., s. 3 0 5 , not. 7, S. 5 6 Tarta'dan sonra ayn yaync Abdlhamit'e kar ynelen Difefeat'i karmtr. 1887'de Necip Nadir Bey'in yaynlad Serbest Bulgaristan kmaya balad. Bu gazete, sahibinin Abdlhamit'Ie bir anlamaya varmas sonucunda kapatld. 1894'te kan ttifak ayn akbete urad. Gene ayn yl iinde Rusuk'ta Sebat kt. Nihayet 1 8 9 5 ylnda en etkili J n Trk organlarndan biri olan Gayret yaymlanmaya balad. brahim Temo'ya balanan bir gre gre Filibe'de Ali Fehmi Bey'in yaymlad Muvazene gazetesinin Balkanlar'da J n Trklerin sempati toplamastndaki rol o k byk olmutur. Bkz. M. N. Deliorman, Merutiyetten nce Balkan Trkleri (istanbul, 1944), s. 36. Rusuk'la Kuvvet ve Tuna gazetelerini bir kundura ustas olan Mehmet Tefti Efendi karyordu. Bkz. Deliorman, Balkan Trkleri, s. 99. 57 Murat Bey, Le Palris de Vld? et 1 Sublime Porte (Paris, 1 9 8 5 ) , s. 37.

48

istanbul'da yerli gazetelerden daha fazla okunan gazetelerden biri Kazan'da Gaspral ismail Bey'in kard Tercman gazetesiydi. Bu gazetenin saylarna bakmadan bakent aydnlar zerindeki etkilerinin ne olabilmi olacan kestirmek zordur. Fakat, 1895 yl saylarnn birinde kan ok ilgin bir inceleme bu etkiyle ilgili bir ipucu salamaktadr. Tercmann sz konusu saysnda tarihin iktisadi yorumunun (Trkeyle ifade edilmi) ilk rneine rastlanyordu. Gaspral tarafndan yazlan bu parann tezi, Ermeni sorununun esas itibaryla bir iktisadi sorun olduu ve zm yolunun Trkleri Ermeniler kadar iktisaden verimli yapmaktan ibaret olduu noktasnda toplanyordu.58 1895'ten sonra bakentin dndan gelen etkileri zetlersek j n Trklerin bir ideolojik tabula rasa'yla ie balamadklarn ve ttihat ve Terakki'nin oluum yllarnda Paris'ten gelen hrriyeti yaynlara ek olarak Bulgaristan'dan gelen baz yanklardan da yararlandklarn syleyebiliriz. Dtan gelen hrriyeti yaynlarn amac pek fazla derine gitmeyen bir liberalizmi alamak ve aydnlar harekete getirmekti. Ancak, Abdlhamit rejimine ve sansre ramen bu tevikler de tamamen bakir bir zemin zerinde i grmyordu. Bizzat stanbul iinde baz entelektel akmlar bir ksm aydnlarn belirli bir dnya gryle donatlmalarn salamt. Payitahtn iindeki bu akmlarn da kendine has -ve uzun vadede mevcut dzenin aleyhinde alanbir dinamii vard. Bu dinamii, geniletici ve snrlandrc unsurlaryla birlikte, anlayabilmek iin baklarmz Mlkiye Mektebi'ne evirmemiz gerekir.

58 Bkz. Augsburger AUgemeinc

Zeitung, 24 Aralk 1895.

49

Bir Fikir Merkezi Olarak Mlkiye Mektebi

Mlkiye Mektebi 1859 ylndan beri faaliyetteydi.59 Abdlhamit'in tahta kmasyla beraber mektebe daha ok nem verilmeye baland... Bunun nedenini daha ilerde inceleyeceiz. 1870 yllarnn sonuna doru Padiah, Sait Paa'nn tavsiyesiyle mektebe tayin ettirdii baz hocalar sayesinde Mlkiye'nin akademik niteliini kuvvetlendirmiti. Bunlardan daha sonra en nl olan Murat Bey'dir. Murat Bey 1878 ylnda Mlkiye'ye girmiti. Az sonra, Yeni Osmanllarn en genci olan fakat genlii dolaysyla da onlara, nispeten ince balarla bal olan Recaizade Ekrem de mektebe edebiyat hocas olmutu. 60 Murat Bey'in ve Recaizade'nin mektebin atmosferine egemen olduklar bundan sonraki yllarda, Mlkiye gerekten Avrupai bir irfan oca olarak bir ilev ifa etmeye balamt. O srada Mlkiye'de renci olarak bulunmu olan btn aydnlarmz bu havay sonradan zleyile hatrlamlardr. Bunlardan birinin ifadesiyle: "Merhum Murat Bey, Umum Tarih dersinde hepimize ok byk ibret levhalar verir ve bizi dnya inklaplarnn azametine altrrd ve bu mnevver muallimin takrirlerinde, o zamana kadar gittiimiz mekteplerde veya evlerimizde dinlemeye altmz batl itikatlardan, orak an'anelerden eser bulunmazd. Murat Bey Mlkiye Mektebi'nden yetiecek efendileri Trkiye'de uyandn diledii yenilik ve medeniyet ak ile doldurmak isterdi. "Abdurrahman eref Efendi merhum, bugn inkiafn saadetle grdmz ykselme hayatnn temellerini her
59 Bkz. Osman Ergin, Trkiye Maarif Tarihi (stanbul, 1 9 3 9 - 1 9 4 3 ) , s. 5 0 2 - 5 0 3 , ve Mcellitolu Ali ankaya, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler (Ankara, 1 9 5 4 ) , s. 3 3 ile karlatr. 6 0 Bkz. Ahmet Hamdi Tanpnar, XlX'uncu Asr Trk Edebiyat tanbul, 1 9 5 6 ) , s. 4 6 9 . Tarihi (2. bas., s-

50

akirdin zihninde kklendirecek salam tohumlar serperdi... Sonra Hekimba Salih Efendi vard, nebatat dersi verirdi, fakat onun azndan kan szler en derin felsefe kaideleri idi... "Salih Efendi'nin Kanlca'daki yalsnn bahesi Trkiye'nin ilk nebatat bahesi idi. O, derse geldii gnler bahesinden getirdii ieklerin, yapraklarn ilm yaaylarn anlatrken bizim batl itikatlarla doldurulmu olan zihinlerimizi sanki sprr ve temizlerdi. "Bize Maliye dersi veren Mihail Portakal Paa ile Sakzl Ohannes Efendi, Trk olmadklar halde kendilerini sevdirmilerdi. "Dnya hayatnn yalnz iktisat zerine kurulmu olduunu, milletlerle memleketler kuvvetinin her eyden ziyade mali tekilat ve sa'ydan kacan Mlkiye mezunlarna hep bu hocalar telkin etmiti." 61 Bylece Mlkiye'nin getirdii yeni dnya grnde iki nokta olduunu gryoruz: biri ok geni anlamnda "pozitivizm"62 eklinde isimlendirilebilecek yeni bir tabiat anlay, dieri gene yalnz en geni anlamnda "realizm" ismini verebileceimiz toplumun iktisadi unsurlarn kabul eden, "sa'y" (emei) esas sayan bir toplum anlay. Her ne kadar Abdlhamit gibi, dnen muhafazakr bir insann padiahl srasnda bu gibi akmlarn varl insana paradoksal gelirse de daha ilerde greceimiz zere bu iki tema durmakszn karmza kacaktr. Murat Bey'in tarih dersleri dorudan doruya politikay
61 Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm 1888-1923 (1 istanbul, 1 9 3 0 ) , s. 28-30. Ahmet Rza Sultan Hamit'in tahtta bulunduu ilk' yllardaki bu ilerlemeleri teyit etmektedir. Bkz. Ahmet Rza, "^Instruction publique en Turquie," Mechveret, 15 Ocak 1 8 9 6 , s. 1. 6 2 Bu gelime Avrupa 19. yzyl fikir tarihinin zelliklerinden biriydi- Bu terim ve 19. yzyl Bat fikir tarihiyle ilgisi iin bkz. Carlton Hayes, "Nationalism," Encyclopaedia of Social Sciences, XI, 246.

51

ilgilendiren hususlara dokunuyordu. Recaizade'nin telkinlerinin etkisiyse daha ok dolayl bir ekilde kendini gsteriyordu. Gnmzde, Recaizade Servet-i F n u r okulunun kurucusu ve bu okulun ilemeli Trkesinin mucidi olarak hatrlanmaktadr.63 Oysaki sz konusu devrede Recaizade'nin edeb trlerin geliimi bakmndan Avrupa'nn rnek alnmasnn gereini ileri srdn unutuyoruz. Bu bakmdan Ekrem bir modernletiriciydi ve teorileri de Muallim Naci'nin ve Hac brahim isminde bir kiinin iddetli hcumlarna uramt.64 Bu surette ekillenen edeb tartmalarn siyas yn Osmanl edebiyatnn kalplarn eletirenlerin modemci olmalar, hasmlarnmsa geleneksel ereveleri korumak istemeleriydi. O zamanlar artk muhafazakr hviyetine brnen Cevdet Paa, rnein, "radikaHigi dolaysyla Recaizade'ye kar cephe alm ve brahim Efendi'yi desteklemiti.65 Arap edebiyat ve dilinin kalplarn kullanmann aleyhinde olanlarn modernci olduklarn sylemek bunun mtenazrnn (simetriinin) doru olduu -Trkecilerin siyas bakmdan liberal olduklar- anlamna alnmamaldr. Dilde sadelii destekleyen fakat siyas bakmdan muhafazakr olan Ahmet Mithat Efendi bunun aksini ispat eder. Asl sorun, daha da ilerde greceimiz zere, modernizm ismini verdiimiz davranla siyas bakmdan hrriyeti olmak arasnda genellikle sanlan balarn bulunmaydr. Ahmet Mithat Efendi'nin Trkiye'de verimli vatanda yaratma abas da, Avrupa'ya kap "hrriyet" zerinde yaynlarda bulunmak da, modernleme srecini gerekletirmek iin yaplan hareketlerdi. Yzey6 3 Ahmet Hamdi Tanpmar, XlX'umru Asr, s. 4 6 8 - 6 9 . 64 smail Habib (Sevuk), Yeni "E debi Yeniliimiz" (stanbul. 1 9 4 0 ) , s. 8 4 . 65 A.g.e. 52

se bir inceleme bunlar tamamen ayr iki davran olarak deerlendirir.66 Oysaki burada yalnzca yntem ayrl karsnda bulunduumuz noktas, bir z ayrl olmad hususu monografimizin belirtmek istedii ana fikirlerden biridir. Dil sorununun 1880'lerin ortalarna doru kazand nem, Abdlhamit rejiminde siyas sorunlar dolaysyla tartmay mmkn klan bir zemin salanmasndan douyor, bu suretle yzeyde edeb bir tartma, gerekte "eski"yle "yeni"nin mnakaas haline geliyordu. Yukarda sz konusu ettiimiz Sait Paa'nn sadareti zamannda eitim alannda yaplan yenilikler Sadrazamn 1885'teki azlinden bir iki yl sonra Padiah tarafndan zararl saylmaya baland. Bunun da nedeni Mlkiye'de beliren kprdamalard. Padiah'n tepkisi mekteplerdeki edebiyat, felsefe ve matematik derslerini din ve fkh dersleriyle deitirmesi, eitim kurumlan ve basn zerinde sk bir denetim kurmas eklinde67 kendini gsterdi. Recaizade'nin ve "Mizanc" Murat'n ilerine son verildi: Recaizade'nin yerine can dman olan brahim Efendi'nin tayin ettirilmesi dil sorununun Yldz'da ne gibi bir adan deerlendirildiini gstermektedir. Padiah'n Mlkiye zerine baklarn eken gelimeyse Ali Kemal "hadisesi"ydi. Ali Kemal 1867 ylnda stanbul'da domutu. Babas mumcular kethdas Hac Ahmet Efendi servetini kendi ba6 6 Bu iki hareket noktasnn analitik bakmdan benzerlikleri bir kitabtn konusunu oluturmutur. Bkz. Karl W Deutsch, Nationalism and Social Communication (New York, 1 9 5 3 ) . 67 Ergin, Tirltijye Maarif Tarihi, s. 5 1 3 ; tepki basna 1888'de intikal etti. Bkz. Ahmet hsan, Matbuat, II, 4 9 . Mlkiye'de "Usul-i idare dersinde Avrupa ve Amerika'daki gelimi devletlerin Kanun- Esasilerini irdeleme ve bizim Kanun- Esasimizle serbeste karlatran, hukuk-u esasiye ksmnn hemen hemen sfra mncer" olduunu eski bir renci yeni mezun olanlardan reniyordu. A. Reit Rey (Hseyin Nazm), Grdklerim - Yaptklarm 1890-1922 (stanbul, 1 9 4 9 ) . s. 4 4 - 4 5 .

53

na yapan bir Anadolu kylsyd. mrm 68 ismiyle yazd otobiyografisinde, Ali Kemal 1886-1887 ders ylnda nc snftayken Paris'i grme isteinin artk dayanlmaz hale geldiini anlatyor. Bir gn Ali Kemal Paris'e kamtr. Paris'te St. Germain kahvelerinin mdavimleri arasnda, Ali Kemal, Yeni Osmanllardan Kayazade Reat Bey'in olu Ali Ferruh Bey'e rastlad. Ali Ferruh Bey, Abdlhamit rejimine kar duyduu nefreti Paris kahvelerinde Padiah aleyhine ateli iirler yazmak ve bunlar gizlice Trkiye'ye sokmak suretiyle deerlendiriyordu. Bir sre sonra gen Mlkiyeli Trkiye'ye dnm ve kendisinin de aklayamad bir nedenden dolay dardaki maceralar konusunda sorguya ekilmeden tekrar mektebe devam etmeye balamt. Bu sralarda, tatil gnlerinde babasnn konanda toplanan ve edeb konular zerinde tartmalar yapan bir grup oluturmay baard. Gnn birinde tartma grubuna katlanlar evin zaptiyeler tarafndan sarldn grdler. renciler tutuklandlar ve sorguya ekildiler. Fakat maksadn yalnzca edebiyat olduu renilince yalnz be gnlk hapis cezasna arptrlarak beer altn ihsaniyle mekteplerine iade edildiler. Bir sre sonra, Ali Kemal'in Abdlhalim Memduh isminde bir arkada kendisine gelerek yeni bir cemiyetin oluturulduunu, fakat bu cemiyetin maksadnn "ocuka" deil "ciddi" ve "gizli" olduunu aklad. 69 Memduh'a gre bu cemiyet nce yayma giriecek, daha sonra "icraat"a geecekti. Memduh ve Kemal cemiyete ye toplamaya alrlarken bir ihbar sonucunda yakalandlar.
6 8 Ali Kemal, " m r m " ( 1 9 2 0 ylnda Peyam- Sabah gazetesinde kan hatrat). Tefrika istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trkoloji Enstits'nn bir tezi olarak kmtr. Bkz. Berna Kazak, "mrm", Ali Kemal'in Hatrat ( 1 9 5 4 ) . Ali Kemal hakknda verilen biyografik bilgiler bu eserden alnmtr. 6 9 A.g.e., s. 119. 54

Ali Kemal bu cemiyetin ittihat ve Terakki Cemiyeti'yle ilgisi olup olmadm anlatmyor. Ancak, her ikisinin ttihat ve Terakki'nin kuruluundan sekiz ay nce yakalanmalarndan bunun baka bir rgt olduunu anlyoruz. Ali Kemal ve Memduh hapiste dokuz ay geirdikten sonra serbest brakldlar. Ali Kemal Haleb'e ve Memduh da zm i r ' e birer memuriyetle atandlar. Ali Kemal daha sonra Avrupa'ya gemi, Memduh ise zmir'de Tevfik Nevzat'n yeniden rgtledii muhalefet grubuna katlarak ikinci kez tutuklanmt. Bu defa Nevzat hapiste lecekti, Memduh'sa kamay baard ve Osmanl gazetesinin bayazarlm yaparken 1905'te Folkestone'da ld.70 Ali Kemal sonralar j n Trklerle sk ilikiler kurmakla beraber, zaman zaman Padiah'a kar gsterdii eilim dolaysyla, hibir zaman j n Trklerin gvenini kazanamayacakt. Btn bunlara ragmen, j n Trklerle temasm koruyabilmi olmasn hrriyeti hareketin banda oynad role balamak gerekir.71 Mlkiye'deki akmlar bu ynde geliirken daha nce dil konusunda grdmz gibi, memleketi uratran baz davalar da aydnlar zerinde bir etki brakyordu. Bu davalar izleyebilmek iin zamann basnna bakmamz gerekir.

1880lerde stanbul'da Basm ve Etkileri

Padiah'm 1888'de bizzat basma mdahale etmesinden nce, basnda olduka ilgin tartmalarn yapldn gryoruz. Bu bakmdan, btn siyas muhafazakrlna ramen,
70 Bkz. Kuran, Mii Mcadele, s. 32-. Trk Mehurlar, s. 9, 1 9 0 5 tarihini veriyor. Abdlhalim Memduh iin bkz. Ziya Somar, Yakn alarn Fikir ve Edebiyat Tarihinde zmir, I (zmir, 1944), s. 29 not 1. 71 Murat Bey, Ali Kemal'i ilk hrriyeti mcahit sayyordu. Mehmet Murat, Mcahede-i Milliye (istanbul, 1 3 2 4 ) , s. 164.

55

Ahmet Mithat Efendi'nin Tercman- AhvaPinin bata geldii phesizdir.72 Tpk Mlkiye'deki hocalarn rencilerinin baklarn "hayatn gerekleri" zerine ektikleri gibi, Tercman- Ahval de ayn ilevi toplum iin yerine getiriyordu. Bunu laykyla takdir edebilmek iin, nce Ahmet Mithat Efendi'nin "sa'y" konusundaki grlerini hatrlamak gerekir. Ahmet Mithat Efendi'nin Trkiye'de ilk popler iktisat kitabn yazmas bir rastlant deildi.73 Ona gre, iktisadi hayat, alma, emekle deer yaratma modernlemenin ta kendisiydi. nceleri, Yeni Osmanl evrelerine yakm olduu sralarda bile Trkiye'nin ilerlemesinin ancak alkan ve verimli bir Osmanl "Homo Oeconomicus" yaratmak suretiyle salanabileceine inanyordu. Bat'nm hummal zenginleme faaliyetinin Osmanl mparatorlugu'na aktarlm ekli olan bu "Sevda-y Sa'y Amel" Ahmet Mithat Efendi'nin Tercman'dan damad Muallim Naci'yi kovmasyla sonulanmt.74 Muallim Naci iirlerine ak ve arap gibi iktisadi gelimeyle ilikisi olmayan, "uyuturucu" kavramlar sokuyordu. Milli enerjilerin bu uurda heba olmas Ahmet Mithat Efen72 Ahmet Milhat Efendi'ye kar yneltilen hcumlar arasmda Mithat Paa'nn tutuklanmas srasnda onun da Paa'ya yklenmi olmas bata geliyordu. Bkz. smail Hakk Uzunarl, Mitat ve Rt Paalarn Tevkiflerine Dair Vesikalar (Ankara, 1 9 4 6 ) , s. 4 4 - 4 7 . Bir dier eletiri ss-i nkiap'nda Hrriyet aleyhtarl yapmamakla beraber Padiah'n icraatn Osmanl mparatorluumun bekas iin elzem gstermesi ve Meclisi Padiah'n bir lutfu olarak deerlendirmesiydi. ss-i lnklap'ta basn hrriyetini ven blmler bile vard. Bkz. Ahmet Mithat, ss-i nklap, II, 160-162. 73 Ahmet Mithat, Ekonomi Politik (istanbul, 1296). 74 Bu olay ve siyas dnce bakmndan anlam iin bkz. erif Mardin, " T h e mind of the Turkish reformer 1 7 0 0 - 1 9 0 0 , " The Western Humanities Reyiew XIV ( 1 9 6 0 ) , s. 4 3 3 , Ahmet Mithat'n devrindeki etkiler iin bkz. Ali Kemal "mr m , " s. 75; Ahmet Mithat' Anyoruz (Yayncs: Hakk Tark Us, istanbul, 1 9 4 5 ) isimli sempozyumda Mithat Efendi hakknda fikir yrten aydnlarn byk ounluu Mithat Efendi'nin kendileri zerindeki etkisinden sz ediyorlar. Gene bkz. Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, s. 3 1 , 3 2 , 3 6 - 4 0 .

56

di'yi kzdrmt. Grld zere, Ahmet Mithat Efendi'nin tutumu, derin anlamnda, modernlemeyi salayacak enerjileri belirli kanallara sokmakla ilgiliydi. Jn Trkler de hrriyet akn milli bir ilerlemeyi salamaya ynelttikleri derecede, Ahmet Mithat Efendi'nin Padiah'n tarafn tutma politikas ancak bu ynden bir anlam kazanr. Bu taraf tutmann derin nedeni Ahmet Mithat Efendi'nin yalnz Padiah'n birletirici simgesinin Osmanl lmparatorluu'nu tehlikeli anlarda ayakta tutabileceine inanmasyd. Ancak Padiah'n glgesinde alan vatanda, enerjilerini gerekten yararl olan iktisaden verimli ilere verebilirdi. Ahmet Mithat Efendi'nin ss-i nklap'ta savunmasn yapt Osmanllk ilkesini de bu dnya grne balamak mmkndr. Ahmet Mithat Efendi'nin kendi ileri srd fikirleri neden setiine gelince bunda kendisinin "sa'y amel"le ykselebilmi olmas kukusuz nemli bir yer tutmutur. Gerekten de Ahmet Mithat Efendi alarak kendini refaha ulatrabilmiti. te yandan ayn sa'y deerlendirme olanaklarna sahip olmayan Harbiye rencileri iin ilerleme, bir hesap defteri tutma sorunu deil bir ar, bir maneviyat ve bir "hrriyet" sorunuydu. 75 Ahmet Mithat Efendi'nin fikirlerindeki ilericiliin ikinci bir yn "sokaktaki adam"la ilgilenmesi, nc bir yan da Avrupa'da tartlan "materyalizm" sorununu Osmanl kamuoyuna intikal ettirmesiydi. Ahmet Mithat, Tanpnar'm izah ettii gibi: "Bir taraftan yeni rendii Avrupa ilmi ve felsefe tarihi ile din akidelerinin arasndaki o rahat, buhransz sallan ve pozitivist felsefenin, Lamarkizmin verileriyle slm esaslar birletirmeye almas, hatta Kur'an'da, Hadis'te onlara dayanak aramas br taraftan 'teavn ve tenasur', 'fakr
75 Yeni Osmanllarn fikirlerinin bir "milli seferberlik" niteliini tayan ynleri iin bkz. Mardin, The Genesis, s. 243, 3 2 4 .

57

gana' gibi byk, baz cmlelerin cesaretiyle artc makalelerinde tutar grnd zmre ve snf telkkisi, namuslu fakir tabiri btn bir beyanname olabilir- muharrirlerimizin hangi ufuklar yokladn gsterir."76 Romanlarnda soyut bir "millete" deil yaayn betimledii somut bir "halk"a yer verdii derecede, Ahmet Mithat Efendi, nce edeb evrelerde olumu olan halklk akmnn da ilk kurucularndan saylabilir.

Beir Fuat
Yukarda tarif edilen Mithat Efendi 1876'dan nceki Mithat Efendi'ydi.77 Fakat 1880'lerde bile, yazar, bu zellikleriyle ortaya kyordu. Tercman'da Avrupa'nn bilimsel gelimelerini anlatan makaleler, felsefi akmlarn -onlar rtmek iin olsa da- tahlilini yapan incelemeler kmaya devam ediyordu. Bu itibarla Mithat Efendi'nin, fikirlerini yaymak iin bir platform temin ettii Beir Fuat' da hatrlamak gerekir. Ali Kemal'e gre 1880'lerin entelektel havasn en ok etkileyen insanlar Ahmet Mithat Efendi ile Beir Fuat olmutu. "Beir Fuat kimdi? Nereden geliyordu? Ne emel takip ediyordu? Pek bilinmiyordu. Fakat Franszcay, Almancay, tngilizceyi l biliyordu, nk saha-i matbuata atlr atlmaz bu lisanlardan birer bedreka-i sarf- nahv yazd, Terc76 Tanpnar, XlX'uncu Asr, s. 4 3 7 - 4 3 8 . 77 Ahmet Mithat Efendi Yeni Osmanllarla beraber 1 8 7 3 ylnda srgne gnderildii zamanlar bile bunda bir yanllk olduunu, kalemi ile hayatn kazanmaktan baka bir ey istemediini sylyordu. Bkz. Bereketzade smail Hakk, Yad-1 Mazi (stanbul, 1 3 3 2 ) , s. 7 0 - 8 0 . Ahmet Mithat arkadalarndan nce kurtarlmt: Mahmut Nedim Paa kendisine fikir leminde Mslmanln Hristiyan propagandasna kar savunmasn salayacak eserler yazma grevini vermiti. Kuntay, Namk Kemal, II ( 1 ) , 4 1 8 , 4 2 1 . Fakat A. Mithat'a din dersi veren Musa Kzm Efendi'nin hatratndan Ahmet Mihat'in tamamen "septik" olduunu anlyoruz. Bkz. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 1 0 2 - 1 0 4 .

58

manda ise ulma, felsefeye, filozoflara dair neriyata koyuldu ve bir yandan Volter'i, bir yandan Schopenhauer'i Trklere tantmaya alt." 70 Beir Fuat'n aydnlarda brakt iz daha ok Fransz "natralizm"ini Trkiye'de tantmas ve savunmas eklinde beliriyordu. Bu savunmasnn arkasnda "kuvvet ve madd e c i n dnyann iki ana devitkeni olduu eklinde bir inan yatyordu. Bu bakmdan grlerini o zamanlar eitli sosyal bilimlerde etkisi grlen Fransz fizyoloji bilgini Claude Bernard'm fikirlerine benzetenler olmutur.79 Fakat Beir Fuat hakknda "pozitivizm" ifadesini kullandmz zaman onun "pozitivizm"inin Comte'dan esinlenilmi bir grten ok, bu kelimenin 19. yzyln ortasndan itibaren daha genel ve poplerletirilmi anlamnda, "maddi vakalara ehemmiyet verme" eklinde anlalmas gerektiini hatrlamalyz. Bu anlamnda "pozitivizm" 19. yzyln sonunda Avrupa'da btn dnce alanlarna nfuz etmiti. 80 Her eye ramen, ele aldmz fikir akmlarnda bu "maddi vakalara ehemmiyet verme"ye sk sk rastladmz iin bu dnya grn anlatmak iin biz de bu kelimeyi kullanacaz. Dnyann maddi yapsn gz nnde tutmann Bat akm iinde bulunmam memleketlerin aydnlar arasnda derin tepkiler ve memnuniyetsizlikler yaratacan Rusya'da 1860'larda durumu inceleyen Turgenyev'in Babalar ve
78 Ali Kemal, " O m r u m " , s. 75, 79 Beir Fuat' bu adan deerlendiren bir inceleme iin bkz. Gzin Dino, Tanzimattan 5on ta Edebiyatta Gerekilie Doru: Birinci Ksm (Ankara, 1 9 5 4 ) . s. 36, 4 3 - 5 1 . 8 0 "Pozitivizm"in bu "sulandrlm" anlam iin bkz, Stuart Hughes, Consciousness and Society: The Reorientation oj European Political Thought 1890-1930, New York, 1958, s. 37-40; Carlton J. Hayes, A Generation of Materialism 18711900 (New York, 9 4 1 ) ; 118-122; j e a n Touchard et. a., Histoire des Idees Politiques, Vol. II, (Paris, 1959); s. 6 8 5 - 6 9 0 ; j . P Mayer, Political Thought in France from the Revolution to the TTiird Republic (rev. ed., London, 1 9 4 9 ) , s. 74-83.

59

Oullaf haber vermiti. Beir Fuat Trkiye'de ayn akmm douunu temsil ve bir fikr bunalm sonucunda krk yanda intihar ediyordu. Dncesinin, o sralara oranla, Bat dncesini ne kadar yakndan izlediini anlatmak iin okuyucularna Zola'nm grlerini izah ettii paray vermek yeterlidir: "Zola'nm nazariyesi udur: (Hayattan baka elimizde bir numune yoktur. nk hayatmzn haricinde bir ey idrak edemeyiz, binaberin hayat tagayyur etmekte sevk-i hataya mahal brakmak olacandan bu yolda vcuda getirilen eser fena olur.) "urasn da ilave edelim ki tabay ve emzice muhalif olduundan her muharririn tarif ve tavsif edecei eya kuvve i akliyesinin hilkatma nazaran bu ihtilftan mteessir olur, Zola mesleini 'tabiat bir miza arkasnda grmekten ibarettir' diye tarif eylemitir. "u verdiimiz izahata nazaran bir muharririn vazifesi fotoraflktan ibaret kalyorsa ya yalnz mahede ile iktifa etmeyip mahedat tecrbe ile mezcederek muharririn karihasna vsi bir meydan brakyor. "Zola bu hususta ilm-i vezaif'l-zy ihya eden, Claude Bernar'm Tp Tecrbe Tahsiline [Methal] ( Introduction a l'Etude de la Medecine Experimental) nam eserinde vazeyledigi kavaid-i esasiyeyi edebiyata tatbik ile ekser mahallerde yalnz (tabib) tbirini hikyenvis lafzna tahvil eylemekle iktifa etmitir... Vukuat idare hususunda iki eye ziyadesiyle itina olunmak icap eder ki biri istidad- Ftr (Influence hereditaire) dieri de yaanlan zemin tesiri (Influence des milieux)'dir." s1
81 Beir Fuat, Hugo (Istanbul, 1302), Dino, Tanzimattan sonra, s. 45-46'dan. Devrin edebiyatnda benzer gelimeler iin bkz. Gzin Dino, "Nabizade Nazm'm 'Karabibik' isimli Hikyesi zerine Bir Deneme," Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XII ( 1 9 5 4 ) , s. 1 5 3 - 1 5 8 .

60

lerde ele alacamz siyas dnrlerin fikirlerinde bu iki ana unsurun hayli nemli bir yer tuttuunu greceiz. Beir Fuat'n askeri mektep mezunu olmas bir rastlant sonucu deildi. 19. yzyln banda bile tbbiyeyi ziyarete giden bir ngiliz gezgini rencilerin arasmda "maddeciliin" fazla ilerlediinden ikyet ediyordu.82 Bu itibarla Dr. Abdullah Cevdet gibi Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularndan bazlarnn bir tr biyolojik materyalizmi savunmu olmalarn tabii grmek gerekir. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurucularnn hepsinin hayatnda biyolojik bilimler, anatomi ve fizyoloji birinci derecede bir yer tutuyordu. Hepsine "hayat" ve "shhat" din izahlarla deil biyolojik dengenin sonucu olarak anlatlyordu. Behet Efendi'nin botanik dersleri Mlkiye rencileri arasnda boinanlar "silip spryor"duysa Tbbiye-i ahane rencilerinin okuduklar patoloji kitaplar herhalde zerlerinde daha da derin etkiler yaratabiliyordu. inde bulunduklar toplumun manevi kklerinden kopma, biyolojik dnya grne sahip olma Askeri Tbbiye'deki hareketin Mlkiye'dekinin aksine, "ihtilalci" bir nitelii nasl kazanabildiini bir dereceye kadar izah eder. zah edemedii bir husus ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kuranlar harekete getiren gdnn ne olduudur, ilerde inceleyeceimiz sosyal unsurlarn yannda, bu gdnn askeri mekteplerde ok nemli bir yeri olan vatanperverlik hissi olduu muhakkaktr. evket Sreyya Aydemir, bizim szn ettiimiz devreden az sonraki bir devreye ait ocukluk hatralarnda bizzat askerlik mesleinin dnya grn askeri mektep sralarmdayken "vatan mdafaas" kavram ve grne nasl ynelttiini anlatmtr.03 Bu gr Yeni Osmanllar zamanna,
82 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 213.

83 evket Sreyya Aydemir, Suyu Arayan Adam (stanbul, 1 9 6 1 ) , s. 4.

61

hatta daha eskiye, "gaza" ideolojisinin brakt izlere kadar gidiyordu. Yeni Osmanllar bilinli olarak btn aydnlara bir ^vatan" ideolojisi alamaya almlar ve Sleyman Paa'nm yardmlaryla askeri mekteplerde bunu bir dereceye kadar baarmlard. Sleyman Paa asker mekteplerin programm dzenledii srada zellikle bu unsura dikkat etmiti. En eski Trklerin tarih iindeki yerlerini inceleyen Tarih-i Alem bu amala yazlmt.34 Tbbiye-i ahane rencilerinin Namk Kemal'in eserlerini tekrar okumalar, 35 ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucusu brahim Temo'nun Cemiyeti kurmakta Etnik i Eterya' dan esinlenmi olduunu sylemesini, 85 ttihat ve Terakki daha bir renci rgt olduu srada ayakta durmasna yardm eden retmen subaylarn eskiden beri vatanperverlikleriyle tannm kimselerden olmalarn,87 j n Trklerin Avrupa yaynlarndaki ana temalardan birinin "vatann elden gitmesi" olmasn ve bu tema'ya eserlerinde Anayasa tahlillerinden daha fazla yer verilmi olmasn bu ereve iinde deerlendirmek gerekir. Bu davran askeri renciler arasnda "vatanperverlik" duygusunun btn hareketlerine egemen olan bir ama olarak yerlemi olduunu gstermektedir. Askeri okul rencilerinin zaaf, vatan konusundaki heyecanlarnn pek fazla bilgiyle -zellikle sosyal konular hakknda bilgi- desteklenmemi olmasyd. Bunda, Abdlhamit'in batan beri gtt, askerleri mmkn olduu kadar Avrupa fikriyatyla temas ettirmeme politikasnn meyvelerini gr8 4 Sleyman Paa'mn Trkl iin bak: ismail Habib, Yeni "E deb Yenili|imiz", s. 3 1 6 - 3 1 7 . "Vatan" ideolojisini yerletirmesi iin Sleyman Paa Muhakemesi (Yaynlayan Sleyman Paazade Sami, stanbul, 1 3 2 7 - 1 3 2 8 ) , s. 25 vd. 8 5 Sheyl nver, "Doktor brahim Temo", Trk Tp Tarit Arivi, I ( 1 9 3 5 ) , s. 74. 8 6 A.g.e. 8 7 Ethem Ruhi Balkan, Hatralar: Canl Tarihler (istanbul, 1 9 4 7 ) , s. 74,

62

mek mmkndr.88 Avrupa fikr akmlarn89 hemen hemen tek bana Tbbiye-i ahane'ye sokan Hseyinzade Ali Bey'e gre, 1889 tarihinde Petersburg niversitesi'nin Fen Fakltesini bitirerek Tbbiye-i ahane'ye yazld zaman, rencilerin Avrupa fikriyat hakkndaki bilgileri Petit Larousse'da ve Lecture kitaplarnda yazlanlara inhisar ediyordu.* Bu bakmdan diyebiliriz ki Mlkiye'de ortaya kan entelektel akmlar Tbbiye'dekilere oranla ok daha yksek bir entelektel planda balamt. Asl ilgi ekici olan nokta bu yksek entelektel niteliklere ramen, harekete gemekte askerlerin daha kararl, daha cesur ve daha atak davranm olmalardr. Mlkiye'den kan fikir akmlarnn tereddtl gelimesini gstermeye yarayacak en gz ac rnekleri ServetA Fnn dergisinin evresinde toplananlarn siyas faaliyetlerinde bulabiliriz. Recaizade Ekrem, Mlkiye'deki hocaln kaybettikten birka yl sonra, gene Mlkiye'deki yetenekli elemanlarn ekirdeini oluturduu bir dergiyi canlandrmt. Servet-i Frn ismindeki bu dergi, eski Mlkiye rencilerinden Ahmet hsan tarafndan karlyordu. zerinde durulmas gereken nokta, birok gen aydnn hayatlarn "hrriyet" uruna tehlikeye attklar bir srada bu derginin "sanat iin sanat" gerekletirmeye alm olmasdr. 90 Siyas
8 8 Abdlhamit'in askerleri zayf tutma politikas hakknda bkz. not 107 vd. 89 Trk Yl 1 9 2 8 (istanbul, 1 9 2 8 ) , s. 4 1 2 . Hseyinzade Ali Bey'in J n Trkler arasndaki fevkalade prestiji kendilerini bu ekilde aydnlattndan ileri geliyordu. Bkz. Abdullah Cevdet, "Hekim-i Edip Ali Bey Hseyinzade," tihat, Ocak 1907, s. 2 9 4 - 2 9 6 . Hseyinzade ayn zamanda "kltrel" Pan-Turanizm'i ilk yayanlardandr. Bkz. Trk Yl 1928, s. 4 1 2 - 4 1 3 . (*) Trk yl, s. 4 1 5 . 90 Servet-i Fnn iin bkz. Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, s. 5 7 vd.; smail Habib, Yeni "Edebi Yeniliimiz," s. 4 1 0 - 4 1 4 ; Servet-l Fnncularm en cesuru olan Fikret bile siyas tutumuna tam bir aklk vermemiti. Ancak din bakmndan gerici saylacak akmlara kar koymas nemli bir hizmet saylmtr. Bkz. Sabiha Sertel: Tevfk Fikret deolojisi ve Felsefesi (stanbul, 1 9 4 6 ) , Passsim.

63

bakmdan giritii en cesaretli hareket baz yelerinin 1900 ylnda ngiliz sefaretine yaptklar bir ziyaretti. Bu ziyaret ngiltere'ye Boer'tere kar giritii savata baar dilekleri sunmak iin yaplmt. ngilizlere kar gtt siyasete gre Abdlhamit'in bu hareketi bir ayaklanma olarak deerlendirecei belliydi. Bu bakmdan giriim cesuraneydi. Fakat hareketin nitelii mcessem bir gaftan ibaretti. ngilizlerin bu aydnlar arasnda "parlamentonun anas" olarak hatrlanmas bu devletin tenkil siyaseti izledii bir zamanda ngiliz sefaretine tebrike gitmelerini gerektirmezdi. 91 Servet-i Fnn'cularn ngiltere sefaretini ziyaretlerinden az sonra air Hseyin Siret, smail Safa, ulemadan Ubeydullah Efendi imparatorluun eitli kelerine srlmlerdi. Her ne kadar Servet-i Fnr'un 1901'de kapanmas siyas nedenlere dayanyorduysa da aslnda bu, bir yanlmann eseriydi ve gerekte siyas bir yn olmayan bir yaz sansr tarafndan yanl yorumlanarak kapatma karar verilmiti. 92 Servet-i Fnn'un suya sabuna dokunmayan politikas Ahmet Mithat Efendi gibi muhafazakr fakat halk kimselerin hl okuyucu bulmalaryla sonulanyordu. Hi olmazsa Ahmet Mithat Efendi'nin halkl hayati bir aka dokunuyordu. Ahmet Rasim de halkn hayatn ayrntlaryla anlatarak ve halkn isteklerini kendine rehber ederek yeni bir halk edebiyatn temellerini salamlatryordu. Halklk bir "kendi iine dn" tasvir ettii derecede Trklk de ayn aknm baka ynn oluturuyordu.

9 1 Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm, 9 2 A.g.e., s. 109.

s. 1 0 5 - 1 0 9 .

64

lk Trklk Hareketleri
Jn Trkler zamannda balangc grlen Trklk hareketi93 1880'lerde lengistik (dilbilim) Trklk halini alm, emsettin Sami'nin eserlerinde bir lisaniyat (dilbilim) sorunu olmutu. 1893 tarihinde kdam gazetesinin "Trk gazetesidir" balyla kmas Trkln kltrel bir hareket olarak gelieceinin iaretiydi. kdam kadrosunda Trkle kltrel adan bakan Necip Asm, Veled elebi ve Emrullah Efendi gibi yazarlar topluyordu. Bu kimseler de Trklerin ana kltrel niteliklerinin neler olduunu tespit etmeye alyorlard. kdam da siyas bakmdan muhafazakr bir gazeteydi, fakat gene "milliyet" fikrinin sonradan, Trkiye'deki nemini gz nnde tutarsak bir nderlik grevi grd akt. Gene bu noktada da, "siyas muhafazakrlk" bazen ok daha "ilerici" bir unsurla birleebiliyordu. Genel olarak, Trk basnnn 1880'lerde siyas bakmdan muhafazakr olmas ve bu itibarla siyas tahlillere girimemesi, Murat Bey'in, 1886'da Mizan' kard srada, birka cretkr tahlille siyas hret sahibi olmasn mmkn klmt.94 Mizan'n saylarn bugn okuduumuz zaman gazetenin yaratt sansasyonu anlamak zordur, fakat sorunu Abdlhamit devrinin basn ynnden ele almamz gerekir. Basnda siyas konularn ele alnmaynn bir ikinci sonucu da siyas teorilerin derinliinin kavranamam olmasdr. rnein, asker okul rencileri Avrupa'ya kamakla elde ettikleri siyas eletiri imknnn kendiliinden ortaya bir siyas teori karaca kansna varmlard. Zamanla byle bir serbestliin kendi bana teori retici olmadn anlad9 3 Bkz. Trk Yl 1928, s. 4 0 2 vd. 9 4 Mijcm'daki yazlarn tahlili iin bkz, blm III, not 75 vd.

65

lar ve siyas sorunlarn dibinde yatan kltrel konulara nem vermeye mecbur kaldlar.

Bakent Dndaki Merkezlerin Gelimesi

J n Trk hareketinin Osmanl mparatorluu snrlar iinde verdii ilk meyvenin "Erzurum syan" 95 eklinde belirmesinin Abdlhamit devri Trkiyesi'yle yakn bir balants vardr, o da tarann bu devirde yeni bir uyankla kavumasdr. Gene, Ziya Gkalp'm ttihat ve Terakki'ye yelii dolaysyla bir sre hapiste bulundurulduktan sonra entelektel faaliyetini Diyarbakr'da devam ettirmi olmas ayn gelimenin bir sonucuydu. 96 Nihayet, Hizmet gibi liberal eilimli bir gazetenin Osmanl mparatorluu snrlar iinde kendiliinden bitmesi, entelektel hayatn artk payitahtn dnda dal-budak salmaya baladnn bir iaretiydi. Bu yaylmayla, J n Trk hareketinin nemli haberleme ann stanbul'dan taraya yaylmasyla, tara taralm kaybetmeye balyordu. Payitahta benzeme abasnn en ileri gelen temsilcilerinden Manastr, Kosova ve Selanik vilayetleriydi. Bu hareketi salayan unsurlarn en nemlileri arasnda Sait Paa'nn eitim reformlarm saymak gerekir. Said Paa eitli vilayet merkezlerinde idadiler kurmak suretiyle tarann payitahta ynelmesini salamt. 97 te yandan Mlkiye mezunlarnn ynetim hizmetlerine girmeleriyle payitahttan taraya ters ynde bir akm balamt. Abdlhamit'in
95 "Erzurum syan" iin bkz. Nazm ren, "ki Hatipten Biri", Dnya, 5 . 5 . 1 9 5 2 . Burada verilen bilgiler isyann sanld gibi Sabahattin Bey'in gnderdii Hseyin Tosun tarafndan karlmadn teyit ediyor. Bu ikinci gr iin bkz. Bay ur, Trk lnhrfab Tarifli, II, 4, s. 81. Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 749. 9 6 Bkz. Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp: (stanbul, 1 9 4 3 ) , s. 4 1 . ittihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi

9 7 Ahmet Emin Yalman, Turkey in (he World War (New Haven, 1 9 3 0 ) , s. 34.

66

en ok nem verdii yol politikas sonunda kendi aleyhine ileyen bir haberleme an saglamlatryordu.* Avrupa'yla ticari ilikilerin artmas ve tara merkezlerinin dorudan doruya Avrupa'ya mal ihra etme imknlar ayn ynde alan bir etkendi. Selanik vilayetinin nderlii 1880 yllarnda belli olmutu. O yllarda baz Selanik ulemas bu ehirde aznlklar tarafndan gelitirilen eitim sistemini taklit ederek ayn modern sistemi uygulamaya almlard. Daha sonra bu yntemlerle stanbul'da da okullar kurarak zamanmzda hl faaliyette olan bir idadi'ler serisi oluturmulard. 98 Kosova vilayeti Trkiye'de ilk ehir planlama esaslarn uygulayan vilayetti, ibrahim Temo'nun Manastr'da domu olmas bir rastlant olmad gibi ttihat ve Terakki esas kurucularnn hepsinin taral olmas da memleketin iine girdii yeni bir gelimenin belirtisiydi.

ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Kuruluu Zamannda Bab Etkiler

Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin kuruluuyla ilgili olarak karmza zaman zaman kan bir tema Cemiyet'in kuruluunda yardmc olarak grlen baz ran etkileridir. Bu etkilere Yeni Osmanllar zamannda rastlamak mmkn deildir. Her ne kadar Iran liberallerinden Malkom Han'n Yeni Osmanllarla temas olduu anlalyorsa da bu temaslar seyrekti. Fakat 1880'lerde durum deimiti. Yeni etkenlerden biri de Bablerin Trkiye'ye gelmi olmalaryd. 1850'lerde ran'da yeni bir din reform hareketine girien
( * ) Bkz. Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi VIII: Birinci Merutiyet leri 1875-1907 (Ankara, 1 9 6 2 ) , s. 4 5 9 vd. 9 8 Ergin, Trkiye Maarif Terakki, Feyziti. ve stibdat Devir-

Tarihi, s. 3 9 1 - 3 9 7 . Devrimize kadar gelenleri Feyziye,

67

Bablerin Trkiye'ye snmalar 1864'te Sultan Abdlaziz tarafndan mmkn klnmt. Daha sonra bir ksm Kbrs'a, bir ksm Akka'ya srlmt." 1873'te "Vatan yahut Silistre" hadisesi dolaysyla teb'id edilen Bereketzade smail Hakk Akka'da onlara rastlam fakat biraz ilkel sayd Bableri pek ciddiye almamt. Ancak, daha sonra Bablerin bir tr danman haline gelen ran reformcusu Cemaleddin-i Efgani'nin Yeni Osmanllarla ilgisi olduunu biliyoruz. 1 0 0 Cemaleddin'in J n Trk hareketini deilse de 1900'den sonra Jn Trkleri etkileyen Trklk akmn ekillendirmekte oynad rol aktr. Etki Cemaleddin-i Efgani'den Mehmet Emin'e ve Jn Trklere intikal etti. Cemaleddin 1892'de Abdlhamit tarafndan Trkiye'ye davet edilmiti. Bu andan itibaren ili deki konanda Trk aydnlan iin haftalk sohbetler yapmaya balad. Bu sohbetlerin mdavimlerinden biri de Mehmet Emin olmutu. Cemaleddin'in Mehmet Emin zerindeki etkisi Mehmet Emin'in kendini Trklk bilincini ilemeye vermesi eklinde grld. Daha sonra Yusuf Akura'nn da belirttii gibi,101 bu karar, Efgani'nin bir Trk olmasndan ok slm memleketlerinin kendi enerjilerini toparlamalaryla beraber ykselebilecekleri temasn durmakszn tekrar etmesinden domutu. Fakat, her eye ramen, Efgani'nin etkisi "milliyet" kavramna verilen bir deerle kendini gsteriyordu. Jn Trklerin bu kanallarla Trk aydnlarna intikal eden "milliyet" fikrinden dolayl bir ekilde yararlanm olmalar muhtemeldir.
99 Carl Brockelmann, History of the Islamic Peoples (London, 1949), s. 4 2 4 - 4 2 7 .

1 0 0 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 223, 4 0 7 . 101 Bkz. TUrf Yl J 9 2 8 , s. 3 3 0 vd. Hrriyetin ilanndan sonra Trkler Cemaleddin'i "Trk" kabul etmilerdir. Bkz. A. T. "eyh Cemaleddin-i Efgani", Trk Yurdu VI ( 1 3 3 0 ) , s. 2 2 6 3 - 2 2 6 7 vc "Vahdct-i Cinsiye Felsefesi," Trk Yurdu 111 ( 1 3 2 9 ) , s. 7 0 - 7 7 .

68

Cemaleddin-i Efgani istanbul'daki Bableri bir "gen ran" cemiyeti eklinde organize etmi ve bir ksmn propaganda yapmalarn salamak iin gizlice ran'a sevk etmiti.102 Bu "gen ran'larm bir ksm hayatlarm, Avrupa'dan, yasak edilen j n Trk yaynlarn getirmekle ve Yeni Osmanllarn eserlerini yeniden basmakla kazanyorlard. Yeni Osmanlla tvbe etmi olanlardan Ebzziya Tevfk'in103 Padiah'a verdii bir jurnaldan rket-i Iraniye isimli bir rgtn Namk Kemal'in Vatar'mn 50. basksn yaptm anlyoruz. brahim Temo'ya gre Avrupa'da kan yasak yaynlar kendisine salayan daha sonra Cemaleddin-i Efgani'nin telkinleri etkisinde Acem ahn ldren Acem Rza isminde bir kimseydi.104

Jn Trklerin Sosyal Kkleri

1876'da Sultan Abdlaziz'i tahttan indiren fitli kuvveti Sleyman Paa'nn direktifiyle hareket eden Harbiye taburu salamt. Subay adaylarnn bu gibi bir darbeye katlmalar, aralarnda hrriyeti akmlarn ne kadar kolayca yank bulabileceinin bir deliliydi. Harbiye'deki rencilerin Bat fikirleriyle ilgisini kuran, gene, dnya edebiyatndan seme paralar paravanas altnda mektebin iine lml bir liberalizmin rneklerini sokmay baaran Sleyman Paa'yd.105 1876'da Abdlaziz'e kar harekete geenlerin hitap ede102 (5. Taghizade), "PanisSamisme et Panmrquisme", Revue du Monde Mttsulman ( 1 9 1 3 ) , s. 185. 103 Tugay, ibret, s. 126-130. 104 Tema, H;demat- Vataniye, s. 6 7 - 6 8 . Temo'nun verdii isim iin bkz. Edward G. Browne, The Persian Revolution 1903-1909 (Cambridge, 1 9 1 0 ) , s. 1 0 - 1 1 . 105 Sleyman Paa darbe fikrine balangta kar olan Hseyin Avni Paa'y uzun izahlardan sonra ikna etmeyi baarmt. Bkz. Sleyman Paa, Hiss-i nklap, 5. 10. Sleyman Paa'nn Harbiye rencilerine sylevi iin bkz. Ahmet Saib, Vak'a-y Sultan Abdlaziz (Kahire, 1 3 2 0 ) , s. 17 vd.

69

bildikleri bir dier his halk tabakalarnn dine ballyd. Abdlaziz'in tahttan indirilmesinden hafta nce "softalar kyam" sonucunda Sadrazam Mahmut Nedim Paa'mn azli salanmt. eyhlislm Hayrullah Efendi'yse Abdlaziz'in hal'ini vacip klan fetvay imzalamt. Bunlarn nda Abdlhamit'in, tahta kt zaman 1) hrriyeti fikirleri yayan bir grup (Yeni Osmanllar), 2) Bbli erknndan bir grup, 3) askeri kuvvetlerden oluan bir grup, 4) din adamlarndan oluan bir grup'la karlatn syleyebiliriz. Bu ittifak Osmanl mparatorluu'nda seyfiye, kalemiye, ilmiye gibi ana meslek gruplarnn bir ittifakndan baka bir ey deildi. ttifakn li ve Fuat Paa'dan artakalan bir sisteme kar baaryla kullanlm olmas, gerektiinde Abdlhamit'e de ynelebileceini gsteriyordu. Abdlhamit devrinin btn i politikas bu ittifak zmeye yarayacak bir kararlar silsilesi olarak deerlendirilebilir. Abdlhamit'in askerler iin kulland taktik, askeri kumandanlarn ellerinden yetkileri alp Yldz' askeri politika, "harekt ve eitim" ve personel merkezi haline getirmek oldu. te yandan, d ilikilerde, sorunlarn mmkn olduu kadar diplomasiyle asker ve silaha mracaat etmeksizin halline gidildi. Donanma bo, isiz brakld. Brokrasiye kar kullanlan taktik ona nem vererek Yldz'a balamaya almak oldu. Ulema'ya gelince -genellikle sanlanlarn tersine lmiye kendi yanda kavrulmaya brakld, llmiye'nin bir kurulu olarak yava yava, kmesine kar hibir nlem alnmad. Bu politika az kalsn baarl oluyordu. Abdlhamit'in tutumu iki noktada engellerle karlat. Bir yandan imparatorluun d etkilere mtemadiyen maruz bulunmas askeri gcn modernletirilmesini, askerlerin uyank tutulmasn gerektiriyordu. te yandan 1905-08 yllar arasnda Makedonya sorunu nem kazannca oraya ylan gen ve bilgili subaylar imparatorluun geleceiyle il70

gili sorunlar Yldz'm denetiminden uzak bir yerde topluca tartmak imknn elde ettiler.106 Abdlhamit'in askerler hakknda izledii politikann ana hatlarn ortaya karmak zor deildir. Padiah, tahta geer gemez -daha sonra Rusya'yla harp halini alan- Srp isyann bastrmay stne ald. Yldz Saray bundan sonra asker harektn ynetildii, atama ve terfilerin yapld merkez haline geldi.107 Subay yetitirme merkezleri zerinde zellikle sk bir denetim kuruldu. Von der Goltz Paa'nn asker dzenlemelere memur edilmesine kadar Harbiye rencisi nian talimine cephanesiz kyordu. 108 1887'den sonra Asker Tbbiye'ye disiplin ve denetimi arlatrmak zere yeni bir mfetti tayin olundu. brahim Temo'ya gre ittihat ve Terakki'nin kurulmasn hazrlayan nedenlerden biri renciler arasnda bu tayinin uyandrd memnuniyetsizlikti.'09 renciler disiplin sorunlarndan ok, programn slahnn ve Tbbiye'nin Avrupa'daki benzerleri ayarna getirilmesinin nemli olduuna inanyorlard. 110 Zira Tbbiye-i ahane pek "ahane" bir kurulu deildi. Eref isminde biri [sonradan J n Trklerle ibirlii yapan air Eref?] krk dkk bir mikroskop bulmann ne kadar zor olduunu ve nebatat bahesinin ne kadar bakmsz olduunu anlatan hicivler brakmtr.111 ttihatlardan mektep gnlerini hatr106 Bu izah iin bkz. emseddin, Makedonya, s. 1 2 0 - 1 2 5 . 107 Bu politika iin bkz. Mehmet Arif, Bamza elenler 2. bas. (istanbul, 1 3 2 8 ) ve zzet Fuat Paa, Karlan Frsatlar (stanbul, 1 3 2 5 ) . Abdlhamit'in iktidar Yldz'da toplama politikas iin bkz, Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 25; Mayakon, Yldz'da, s. 37. 108 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 7 2 1 . 109 Temo, Hidemat- 110 A.g.e. 111 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 988. Bu szler Tbbiye rencilerinin pratik derslerini grdkleri Glhane Tababet Tatbikat Mektebi hakknda sylenmitir. Vataniye, s. 14 vd.

71

layanlar bu izlenimleri doruluyorlar.112 Bunlarn dnda T b b i y e - i ahane r e n c i l e r i n d e t o p l u m u n d n a a t l d k l a r k a n s n yerletiren i k i u n s u r d a h a m e v c u t t u : genel o l a r a k a s k e r i mekteplere g i r e n l e r i n az v a r l k l k i m s e l e r a r a s n d a n g e l m e l e r i ve m e k t e p i i n d e "beyzade" t a k m n n a y r c a l k l m u a m e l e grmesi.

Asker personelin halk tabakalarnn iinden alnmas 11. Mahmut devrinden beri bir det halini almt. Bu gelime, Sultan Mahmut'un Yenierileri dattktan sonra, ordu iinde yer alacak olanlarn nfuzlu ailelere herhangi bir bala balanmamalarn istemesinin sonucuydu. 1 1 3 te yandan, bu genler, aralarnda baz ayrcalkl kimselerin -Bbli brokrasisinin yksek kademelerinde bulunanlarn ve Saray erknnn ocuklarnn- ayrcalkl bir statye sahip olduklarn gryorlard. 1889'da o zamana kadar ehzadelerle birlikte ehzadegn mektebinde okuyan "paazadeler Mekteb-i Harbiye'de alan zel snflara devam etmeye balamlard. 1 "' Bu usul 1908 inklabna kadar devam etti. Ayrcalkl renciler mektepten kar kmaz birka derece terfi ettiriliyordu. Jn Trkler iinde bu ikiliin ne kadar derin yaralar atnn bir iareti, zaman zaman programlarnda terfi usulleri hakknda beliren maddelerdir. Dier bir gsterge hrriyetin ilanndan hemen sonra bu ekilde rtbe alanlarn hepsinin rtbesinin indirilmi olmasdr. Nihayet, son bir etken, o da gerek askerlerin, gerek Tbbiye rencilerinin kendilerini Abdlhamit'in kurduu d112 Bkz. yukarda Not 8 9 . 113 Bu unsurlar iin bkz. Rapport sur l'Action de la Mission Militaire en Turquie depuis 1854 ( 1 8 5 9 ) . Ministfcre de la Guerre. Depot de la Guerre. Documents Statistique B I J O N - Y. No. 3 0 0 - 83/1622 ve Charles MacFarlane, Turkey and Its Destiny (London, 1 8 5 0 ) , II, 2 7 9 . 114 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 7 2 2 - 7 2 4 .

72

zene yabanc hissetmeleriyle sonulanyordu, ounun taral olmasyd. Memleketin cra kelerinden gelen genlerin deerleri Saray deerlerinden bir hayli farklyd. brahim Temo'ya gre mektepte renciler "taral" ve "stanbullu" eklinde kk meydan muharebelerine sebebiyet veriyordu. Bu arbedelerde taral grubun liderleri daha sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kuracak olanlard.115 Abdlhamit'in mlki erkn kendisine balama politikasna gelince: Padiah Mlkiye'den birincilik ve ikincilikle mezun olanlar mabeyn'de kendi hizmetine alyor ve dierlerine oranla yksek bir hayat standard salyordu.116 zellikle Mlkiye'den mezun olmayan bir kimsenin kaymakamla tayin edilmesine kesinlikle izin vermiyordu. Mlkiye'nin 1887'den sonra bir siyas faaliyet merkezi olmaya balad derecede Padiah'n Mlkiyelileri kendine balamas politikas baarl olmam saylmaldr. Mlkiye'den kan akmlar genel olarak "dabn muhafaza eden" tipte muhalefet yarattklar derecede Padiah baarl olmu saylabilir. lmiye en ok "vey evlat" muamelesi gren kurumdu. Abdlhamit ulemadan son derece kukulanyordu ve sokakta eyhlislm'a rastlayanlar onu grmezlikten gelmek zorunlulugundayd.'17 "Devr-i Hamid"nin bir baka zellii medreselerin slah veya modernletirilmesi iin hibir tertibat alnmam olmasyd. Sleyman Paa'nn daha nce softalara ve asker rencilere yabanc dil retmek iin kurduu kurum yok edildi.118 Trk eitim tarihinin uzmanlarndan birinin ifadesiyle: "hatta bu devirde renci askerlikten istisna edilel i 5 Tcmo, Hidemat- 117 A.g.e., s. 3 9 . 118 Ergin, Trkiye Maarif Tarihi, s. 539. Vataniye, s. 11, taralthk iin gene bkz. Trk Yl, s. 4 1 5 . 116 Tahsin Paa, Abdlhomit, s. 3 6 - 3 7 .

73

rek medreseler bir asker kaa yuvas ve bir cehalet oca haline getirildi."119 lmiyeyi "krletme" politikasnn unsurlarndan biri siyas fikirlerin tartlmasna yardm edecek olan din eserlerin okunmasnn yasak ediliiydi. Jn Trklerle beraber alan bir bilgin Padiah'n bu hareketinden yle sz ediyordu: "Zaman- saadetten imdiye kadar hibir Padiah vaktinde ktb-i er'iye nshalarnn toplandn iittiniz mi? Medreselerin harabiyetten, hayvan damlarndan fark kalmad. Seyyahlar gelip gryorlar, bari ecanibden hicab ediniz..." 120 Kanun-1 Esasi yaymclarndan Hoca Muhittin ve Hoca Kadri ve Sada gazetesinden Ubeydullah Efendi gibi121 kimselerin Jn Trklerle niin ibirlii yaptklar sorunu bu ynden deerlendirilmelidir. Abdlhamit rejimine kar ilk yafta yaptrma kampanyas softalarn, baz ulemann zendirmesiye baladklar bir harekettir. Bu protesto zerine Abdlhamit iki bin kadar softay Dou Anadolu'ya srmt. 122 Bir sre sonra softalarn Ermeni komiteleriyle ibirlii yapmaya hazrlandklar ihbar Abdlhamit'i onlar geri getirmeye mecbur etti.

119 A.g.e., s. 93. 120 "eyh Muhittin Arizes i," Karun-t Esasi, 2 8 Aralk 1896, s. 2. 121 Hoca Kadri iin bkz. Mehmet Kadri, Sara ili (Paris, 1910), Ubeydullah Efendi iin s. 3 3 ve Trk Mehurlar, 388. Arada srada Mevlevilerin de J n Trklerle iliki kurduklar anlalyor. Tevfik Nevzat sorununa ismi karan bir Mevlevi eyhi iin bkz. inal. Son Asr, 1 8 4 7 - 5 8 . 1897 ylnda J n Trkler arasnda ilk tutuklamalardan sonra kurulan "Numune-i Terakki" grubunda ulemann says kabankt: Bkz. Ali Fahri, Emel Yolunda (stanbul, 1 3 2 8 ) , s. 3 8 5 vd. 122 Bu konudaki haberler iin bkz, "Dersaadette Asakir ve Softalar," Hrriyet, 1 Ocak 1 8 9 4 , s. 6; Times (Londra), 23 Eyll 1893, s. 3; (Comite de la j e u n e Turquie), La Turquie sous Abd-ui Hamid, (stanbul, tarihsiz [ 1 8 9 3 ? ] , ) s. 3.

74

S u l t a n Abdlhamit, Osmanllk ve Panislmizm Abdlhamit devri hakknda yazlm ciddi eserlerin byk bir ksm 123 Padiahn "panislmizm" politikasndan sz ederler. Byle bir politikann 1890'dan nce varlndan sz edilemeyecei gibi, 1890'dan sonra da pek atak bir "panislmizm" politikasna giriildiini ispat etmek zordur. Abdlhamit'in, tahta kt zaman Osmanl mparatorluumda "Osmanllk" ilkesini egemen klmak istedii ve "bila tefrik-i rk ve din" bir millet kurma yolunda "Tanzimat" adamlarnn giritikleri abay devam ettirmek niyetinde olduu, ilham ettii ss-i hfeap'tan124 ve izledii "hibir milleti gcendirmeme" politikasndan anlalr. Abdlhamit'in politikasnn bu devri hakknda yaz yazanlarca "panislmizm"e balannn nedeni Gabriel Charmes'n Le Panislamisme adyla yazd kitaptr. 1880'de kan bu kitabn 125 tezi Abdlhamit'in erge panislmizm politikasna sapmak zorunluluunda kalacayd. Eser mevcut bir politikay tahlil etmekten ok, ilerde panislmizmden baka Osmanl mparatorluu iin kar yol olmadn ileri sryordu. Gerekten de Yeni Osmanllar, faaliyetlerinin son yllarna doru byle bir fikir kabul etmeye zorlanmlard. 126 Fakat Abdlhamit'in tahta gemesi daha nce izlenen Osmanllk politikasnn yeniden canlandrlmas demekti. Padiah'n Cemaleddin-i Efgani'yi Trkiye'ye daveti, "panislmizm" politikasn gtmeye doru bir adm saylabilir,
123 Bkz. Bernard Lewis, The Emergence of Modern Turkey (London, 1 9 6 2 ) , s. 3 3 4 (S. Taghizade), Revue du Montis Musulman, ( 1 9 1 3 ) , 1 8 5 - 1 8 9 ; Jean Deny "Abd a-Ham id, I I * Encyclopedia of Islam, ] ( I 9 6 0 ) , s. 6 3 - 6 5 . 124 Ahme Mithat, ss-i nklap (Istanbul, 1294/5), s. 9 vd. 125 Gabriel Charmes, LAvenir de la Tuujuie; Le Panislamisme (Paris, 1883), 126 Bkz. Mardin, TTe Genesis, s. 60, 61, 3 3 1 , 3 3 2 .

75

fakat bu davetin 1892'de (Kayzer'in ziyaretinden sonra) yaplm olmas bir rastlant sonucu deildir. Jn Trk kaynaklan Padiah'n panislmizm politikasn 1890'larda ortaya kardn belirtmekte ittifak halindedirler.127 O devri incelemi olan bir yazarmz da ayn fikirdedir.123 Genel olarak Jn Trkler Abdlhamit'in bu giriimlerini gln saymlar ve uzun zaman Osmanllk politikasn tercih etmilerdir. Jn Trklere zaman zaman atfedilen "panislamizm" Osmanllk politikasnn yan banda slama da nem vermeleri zorunluluundan ileri gelmitir.

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Londra ve Paris Jn Trkleriyle likileri

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulu tarihi Mays 1889'a rastlamaktadr. 129 Meveret gazetesinin 1896'da k a n b i r m a k a l e s i n d e bu C e m i y e t i n " t o h u m u n u n " 1896'dan "on iki sene nce" atld sylenmektedir. 130 Pek belirsiz olan bu ifadeden ne kastedildii anlalmamaktadr. Ancak bu "tohumu" ekenlerin iki arkada olduklar ve onlarn "cemiyet" ve "lttihat"n gereklilii zerinde ittifak ettikleri anlatlyor. 131 "O iki akirdan ilk ihvan- cemiyet127 Bkz. "hthad- islm," Kanun- Esasi, 12 evval 1315. Burada yaplan ayrm Abdlhamit'in "emr-i hilafete" sarlmas ile "lttihad- lslm" ayn politikalar saymaktadr. Yazara gre Abdlhamit birincisini 1876'dan sonra yapm, fakat "lttihad- lslmc" olmas 1892'den sonradr. Ahmet Rza da, tarih vermeden bu aynm yapyor. Bkz. Ahmet Rza, La Crise de l'Orient (Paris, 1907), s. 29. 128 Yalman, Turkey in the World War, s. 38. 129 Bu tarih Kuran tarafndan kaynak gsterilmeden verilmekledir. Bkz. Kuran, Mli Mcadele, s. 135. Fakat bu bilgi evri mstear ve tnklab Niin ve Nasi! Oldu (Kahire, 1 9 0 9 ) ismiyle yaymlanan kitabn s. 2 6 vd'dan alnmtr. Temo da bu tarihi doruluyor. Bkz. Temo, Hidemat- Vataniye, s. 18-19. 1 3 0 "Tohum ve Mahsul", Meveret, 131 A.g.e. 15 ubat, s. 3.

76

tir."132 Bu ifade ve "ittihat" zerindeki srar, cemiyetin kuruluundaki ana amacn "hrriyet"ten ok Osmanl imparatorluunun paralanmasn engellemek olduunu bir daha gsteriyor. Franszca Mechveret'in dier bir makalesinde Cemiyetin "drt y l nce" olutuu ifade ediliyor.133 Bundan ilk cemiyetin toplantlarndan birinin tarihi kastedildii anlalyor.134 1893 tarihinde stanbul'da kan ve "Imprimerie de lajeune Turquie" ibaresini tayan bir risale Tbbiyelilerin ilk yaynlarnn o tarihe rastladm dorulamaktadr.135 ttihatlarn, hrriyetin ilanndan sonra danmanlm yapm ve cemiyetin oluumu hakknda kurucularndan bilgi toplayan General mhof'a gre Tbbiye rencilerinin ilk hareketlerinden biri byle bir matbaa kurmak olmutur, Bu da136 M e ve re t'tek i makalede verilen faaliyet tasvirine uyuyor: "Defter tutuldu, sandk ald, para toplanmaya baland. Bu ake ile silh- hrriyet olan maarifin vatandalar arasnda taksim ve terkini, ezhan- mmetin tahsil ve terbiyesi iin mektepler alacak, muallimler yetitirilecek, kitaplar, gazeteler baslacak..." 137 Bu ifade ayn zamanda Ahmet Bedevi Kuran tarafndan bulunan cemiyet tzklerinin gerekten ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne ait olmas ihtimalini artryor. nk o tzkte de halk aydnlatma birinci derecede bir gayedir.138
132 A.g.e.

133 Mechveret, 15 Nisan 1896, s. 2. 134 Alu Aa itimai bkz. Cevr, Inhap, s. 26. 135 La Turquie Sous Ahd-ul Hamid, (istanbul, lmprimerie du Comite de la Jeune Turquie a Constantinople [ 1 8 9 3 ?]). 136 General-Major Imhoff, "The Hntsehung und Der Zweck des Comites fr Einheit und Fortschrift," Die Welt des Zsiams I ( 1 9 1 3 ) , s, 172. 137 Mejveret, 15 ubat 1896, s. 3. 138 Tun aya, Siyasi Partiler, s. 118 (madde 3). Madde 21'de (s. 1 2 0 ) " k u w e - i kalemiyyeye malik" olanlarn Trkiye'den propaganda yapmak zere dan karlmalar hususu aynen Mejveret'in "Tohum" makalesinde mevcuttur.

77

1895 ylnda ilk tutuklamalar olmu ve cemiyet darya ik yelerini karmaya balamt, ite bu srada, 1895 yaz'nm banda Londra'da birdenbire Ali efkati Bey'in Hayal ve Istifc>a!'i, uzun zaman sren bir sessizlikten sonra, kmaya balad. Bu iki olay arasnda bir ba olduu fikri gayr ihtiyari akla geliyor. Hrriyet'in Mays saylarnda bunu dorulayan bir haber mevcuttur: Faris bu saylarda Paris'e kaan Harbiye rencilerinin bir gazete karmak istediklerini bildiriyordu.139 Ancak Hayal ve IstikbaVin bir hayli snk kmas rencileri baka tarafta yardm aramaya sevk etmi olabilir, nk Haya! ve stikbal'in yaymlan, yaz sonunda durdu. Ahmet Rza Bey'e inanacak olursak, kendisi bir sreden beri asker rencilerle ilikideydi ve onlara bir gazete karacan nceden haber vermiti.1"0 Kuran bu son gelimelerin bir nc kkn veriyor.'41 Sonunda, 1 Aralk 1895'te Ahmet Rza Bey Meveret'i ve Franszca ekini kard. Btn bu sylenenlerden karlacak olan asl sonu, 1895 ylnda Ahmet Rza Meveret'i karmaya balad zaman, stanbul'da, Paris'te ve Londra'da bir veya iki grup deil, en aa drt grup bulunmu olduudur. Ulemann da kendi balarna bir cemiyet kurup, ancak tesadfen sonradan ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin varlndan haberdar olduklarna inanacak olursak, o zaman gruplar bee kmaktadr.142 Bunlardan birincisi Hrriyet'in ve Selim Faris'n evresinde toplanan ve bazen de ngiliz hkmet evrelerine ok yakn olduu izlenimini yaratan gruptur. kinci topluluk Trk-Suriye Komitesi yelerinden meydana gelmiti.
139 Hrriyet, 9 Zilkade 1312, s. 5.

140 Ahmet Rza, "Hatrat," Cum flu rivet, 26 Ocak 1 9 5 0 , s. 2. 141 Kuran, Milli Mcadele, s. 133. 142 Hoca Muhittin, "Maksad- Meslek," Kanun-1 Esasi, 12 Aralk 1896, s. 3. 78

ncs Rza, Ganem ve Fua'dan olumutu. Drdncsyse stanbul'da oluan tam anlamyla askeri bir gruptu. Birinci ve ikinci grubun Jn Trk hareketindeki nemi snrldr. Drdnc grubun bakanln bir ara "Mizanc" Murat Bey yapacakt. Fakat bu bir yanl anlamann sonucuydu. nk, Murat Bey'in brokratik reform anlay kendi yatlarndan ve ayn sosyal tabakaya mensup kimselerden meydana gelen "Hrriyetperveran" 143 cemiyetinde ifade edilen fikirlere ok daha yaknd. Ahmet Rza Bey'in karakterini verdii nc grup ise 1902 Kongresi'ne kadar bamsz kalmtr. Bundan sonra iki akm birlemi ve karlarnda Prens Sabahattin Bey'i bulmulardr. Bu gruplarn "slahat"a verdikleri anlam bazen hayli deiik olabiliyordu. Bundan sonraki blmlerde bu ayrlklarn anahatlar belirtilmeye allacaktr.

143 Bkz. yukarda not, 38.

79

NC BLM

MZANCI MURAT BEY VE StYASt FKRLER

Sultan Abdlhamit devrinde yaayp 1908'de "Hrriyetin ltan"na yetien Osmanl liberal grl aydnlarnn ou, Trkiye'de Abdlhamit rejimine kar etkili bir ekilde harekete geilebileceine dair ilk umutlarn Murat Bey'in kiilii evresinde toplandnda uyuurlar. Osmanl mparatorluu'nda "Meveret" usulnn kurulmas iin alm veya bu umutlar gizlice beslemi olan bu kimselerin bir ksm Murat Bey'e kar duyduklar hayranl Mlkiye'de, hocal srasndaki gz ac etkilerine ve Dnya Tarihi dersinde ekinmeden dile getirdii hrriyeti grlere balamaktadrlar. 1 Dier bir ksm aydn, basnn sansrn basks altnda bulunduu bir devirde Murat Bey'in haftalk Mi^an'm bamsz fikirli ve gerektiinde hkmeti eletiren yazlarn bulunduu tek gazete olarak hatrlamaktadrlar.2 Murat Bey'in hayranlar arasnda bile ittifakla byk bir hrriyet mcahidi saylmamas, ba1 rnein Ahmet ihsan bkz. blm II, not 61 ve Mehmet Ali Ayn, Canl II (istanbul, 1945), s. 7. 2 Kuran, Jn Tfirfer, s. 40. Tarihler

81

zlarnm Murat Bey'in davas urunda yeter derecede sebat gstermemi olduu dncelerine dayanr.3 Buna ek olarak 31 Mart vakasnda ihtilali yapanlar savunur bir tutumu olmas biroklarna hrriyeti hareketle olan balarn unutturmutur. 4 Bugnk kuak iin "Mizanc" ad hemen hemen hibir anlam tamamaktadr.5 Bu ilgi kaybnn bizzat Murat Bey'in hareketleri ve karakteriyle ilintili baz nemli nedenleri vardr. Bir kere, Mizanc kiilii dolaysyla, Namk Kemal'in sahip olduu "karizmatik" liderlik niteliinden yoksundu. 5 Hrriyetin anlamn anlatmaya alt genlerden kendi dersanesinin dnda bulunanlar iradesinin emberine alabilecek byk edip veya politikacnn niteliklerine sahip deildi.7 te yandan, Avrupa'ya katktan ve hudutsuz bir eletirme olanandan yararlanabilir duruma geldikten sonra kan yazlar bir dereceye kadar eletirilerinin dozunu azaltt izlenimini veriyor. Bu nokta bizim iin olduu kadar Jn Trkler iin de
3 Bu tutumun Trkiye'de yaratt yanklar iin bkz. Kuran, Jn Trkler, s. 6 1 , vc Prens Sabahattin'e atfedilen bir deerlendirme iin: ankaya, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, I, 359. Bir cemiyet mensubunun o zamanki roln deerlendirmesi iin bkz. Tcmo, Hidemat- Vataniye, s. 2 2 5 - 2 2 7 . Mizanc hakknda ilk bilimsel yaz 1 9 5 0 ylnda kmtr. Bkz. Fevziye Abdullah (Tansel), "Mizanc Mehmet Murat Bey," (Istanbul niversitesi) Edebiyat Fakltesi Tarih Dergisi I, ( 1 9 5 0 ) , s. 70. 1 8 9 5 ylna kadar verilen biyografik bilgiler bu makaleden alnmtr. Tansel'in baz hususlarda dikkatli olmamas yznden bu kaynak dikkatle kullanlmaldr. Tansel, Murat'n doduu blgeden "Tarhu Cumhuriyeti" diye sz etmektedir. (Op. cit., s. 6 9 ) Aslnda Dastan'daki bu blge bir oligarinin ynetimindeydi. Bkz. W. Barthold "Dastan," fsldm Ansiklopedisi III ( 1 9 4 5 ) , s. 4 5 4 . "Karma" deyimi iin bkz. Bendix, Max Weber, s. 3 0 6 . Sonradan Prens Sabahattin'le Paris'te ibirlii yapan Ahmet Fazl (Tung) Bey'e gre Murat Bey 1895'de bile istanbul'daki ttihat ve Terakki Cemiyeti merkezi zerinde pek iyi bir etki brakmt. Ernest Edmonson Ramsauer'e yazlan bir mektuptan; Ramsauer. The Yourtg Turks, s. 2 8 , not. 4 4 .

4 5

6 7

82

artc olmutu. Sraladmz daraltc unsurlara ramen, Murat Bey'in fikirlerinin incelenmesi yararldr. Deerleri, Murat Bey'in Yeni Osmanllar j n Trklere balayan bir dnsel halka salamalarndan ileri gelmektedir. Murat Bey'in sonunda gsterdii zaaf bile kiisel bir baarszlktan daha derin bir anlam tamaktadr. Murat Bey'in teorileri jn Trklerin daha etkili olabilmi olan baz fikir yaptlaryla karlatrld zaman siyas fikirlerimizin modernlemesi konusunda bize deerli ipular vermektedir. Murat Bey 1853 ylnda Dastan'da Haraki kasabasnda domutu. Soyunu sralad bir imzasndan (Murat bin elkad Mustafa vs. eklinde) bunlarn uzun zamandan beri ilmiyeye dahil olduklar anlalyor. Ailesi Osmanl mparatorluumun himayesini arayan bir gruba mensuptu. Murat Bey'in ocukluu doum yerinin Ruslar tarafndan igal edildii yllara rastlar. gal kuvvetleriyle ailesi arasndaki ilikiler iyi deildi. Babas, kpeine asker garnizon kumandannn adn takt iin yl Rusya'nn iine srlmt. Dnnden sonra, Ruslarn izledikleri yumuak politika uzun zamandan beri tasarlad, aile bireyleriyle stanbul'a g etme fikrinden kendisini vazgeirdi. Murat da, babasndan, renim iin Rusya'ya gnderilmesini istedi. Fakat o zamanlar bile asl amacnn stanbul'a gitmek olduu anlalyor. Murat Bey Sivastopol Gimnasim'una kabul edildi. Buradan mezun olduktan sonra kendisi nce Rusya'da niversiteye devam etmek istemi, fakat bilinmeyen bir nedenden dolay bundan vazgemi ve stanbul'a hareket etmiti. Murat Bey, ubat 1873'te payitahta vard. Adliye Nazr olan Mithat Paa'nn evine gitti. Durumunu anlatmas zerine Sadrazam Esat Paa araclyla Maliye Vekili irvanizade Rt Paa'nn yannda bir i buldu. Ulemadan olan Rt Paa, bu sralarda Yeni Osmanllara kar bir eilimle 83

aktif politikay birletirmek gibi byk bir beceri isteyen bir tutumu baaryla srdrebiliyordu. Murat Bey Osmanl payitahtna geldii srada Yeni Osmanllar iki yldan beri Avrupa'dan dnmler ve hkmetin icraatn yeniden eletirmeye balamlard. Murat'n stanbul'a varndan iki ay sonra da, Vatan yahut Silistre'nin temsilinin neden olduu galeyan dolaysyla, gene memleketin eitli kelerine srleceklerdi. Murat'n Paa'nn hizmetine gemesinin ertesi gn irvanizade Sadrazam tayin olundu. Murat Bey Hariciye Matbuat Kalemi'ne tayin ettirildi. Rt Paa, bir yl kadar Sadrazamlkta kaldktan sonra Padiah' tahttan indirmeye ynelen entrikalara ismi kart gerekesiyle azledildi ve Suriye Valilii'ne tayin olundu. Rt Paa Murat' Suriye'ye beraberinde gtrd. Yolda Yeni Osmanllardan Ebzziya Tevfk'i srgnde bulunduu Rodos'ta ziyaret ettiler. Bir sre sonra irvanizade Hicaz'a tayin edildi. Murat Bey Rt Paa'nn ailesini stanbul'dan getirmeye memur edildi. Yoldayken Paa ld (Eyll 1874). Murat bylece stanbul'da kald. Murat'a gre, devlet memuriyetinde bulunduu ksa sre iinde bile grd baz olaylar kendini devlet hizmetinden soutmutu. Bir gn Ebzziya Tevfik'in kard Sirac gazetesinde Yunan snr yaknnda ekyann faaliyeti konusunda kan bir makaleyi, bu faaliyetlerin durdurulmas iin Sadrazam Esad Paa'ya getirmiken, Paa'daki tepki gazeteyi derhal kapatmak istei olmutu. te yandan Ahmet Mithat Efendi, kendi Tercmanmda Kemal Paazade Sait Bey'e politik grleri dolaysyla dayak attn ilan edebiliyor ve kovuturmaya ugramyordu. Sonunda, Murat, irvanizade'nin de Hdiv smail Paa'dan, Msr Hdivliinin olu Tevfik Paa'ya verilmesini salamak iin 80.000 kuru almaktan ekinmediini grmt. Bylece, Murat Bey'de, az 84

bir zaman iinde, devlet mekanizmasnn rd izlenimi uyanmt. Bundan sonra Mlkiye'de devlet memuru yetitirme iine niin bu kadar akta sarldn anlayabiliriz. 1878 ylnda Mlkiye hocalna atand. Murat, 1876 yllarnda Mithat Paa'nn evresinde toplanan Yeni Osmanl grubuna dahil olduunu sylyor.8 Fakat tercihlerinin o zamanlar dahi, siyas olmaktan ok kltr faaliyetine dayanan uzun vadeli modernleme yntemlerine gittii belliydi. Bu itibarla o devirde Osmanl "intelligents i a ^ iin her eyden ok br Mlkiye hocas olarak sivrilmi olmas tabiidir. rencisi olan Rza Tevfik'in tanklna gre: "Genliim byk bir heyecan ve uyanklk devrine rastlad. Ben Mekteb-i Mlkiye'de iken, yani 1888 ve 1890 yllarnda Ziya Paalarn, Namk Kemallerin, Abdlhak Hamillerin bir ktas hatta bir beyti bizim vicdanmzda kyametler koparrd. Bize Murat Bey tarih dersi verir ve hi kimseden saknmayarak Fransa ihtilalini dahi kemal-i belagatla takrir eder, anlatrd." 9 Bu takrirlerin renciler zerindeki etkisi, onlar teneffslerde ihtilal sahnelerini, ihtilalcilerin rollerini benimseyerek, canl tablolar haline getirmeye 10 yneltiyordu. Murat Bey'in okul dndaki prestiji Tarih-i Umumisinin tad yeni grlerden geliyordu. Murat Bey'in Tarih'i sayesinde Osmanl aydnlar ilk defa kuru bir hadiseler silsilesi olmayan bir tarih kitabyla karlamlard. Murat Bey, genliinde etkisi altnda kaldn syledii11 Guizot gibi,
8 9 Mehmet Mural, Hrriyet Vadisinde bir Peife-i stibdat (stanbul, 1 3 2 6 ) , s. 7273. Fakat ifade biraz kapal olduundan o zamanki tutumu aydnlanmamm bnlemin Mahmut Kemal inal. Son Asr Turk airleri (istanbul, 1 9 3 0 - 1 9 4 2 ) , s. 1 5 1 6 . Tarih Dergisi, I, s. 71.

10 Mehmet Ali Ayni, Canl Tarihler, II, s. 7. 11 Tansel, Edebiyat Fakltesi

85

btn Avrupa tarihini, zmnen "hrriyet"in douunu hazrlam olan bir gelime olarak ele alyordu. Yeni eserde bylece ortaya serilen tarihin bir "istikamet"i olabilecei fikri Osmanl aydnlar iin yepyeni ufuklar amt, Murat Bey'in nnn nc bir unsuru, gazetecilikte elde ettii baaryd. 1886 tarihinden itibaren Murat Bey haftalk Mizan gazetesiyle ilgiyi ekmeye balamt. Murat'a gre gazeteyi yaymlamasnn asl nedenleri Padiah'm Yldz'daki danmanlarnn entrikalar sonucunda Sait Paa'nn azledilmesi (1885) ve Abdlhamit'in izledii ingiliz aleyhtar siyasetin kendisinde uyandrd endielerdi.12 Mizanc'mn tezi uydu: Sait Paa her ne kadar, 1879'da Sadrazamla muhafazakr eilimleri dolaysyla getirilmitiyse de, iktidar mevkiinde kald alt yl iinde Mithat Paa'nn baz gr noktalarn benimser hale gelmiti. Bylece yeni bir eitim sisteminin temeli atlm, adalet mekanizmas yeniden tekilatlandrlm, geni bir bayndrlk programnn uygulamasna gidilmi ve Osmanl d borlar stabilize edilmiti. Padiah'n Mabeyn'deki danmanlar Sait Paa'nn kurduu bu yeni sistem sayesinde yetimeleri muhtemel olan yeni ve ak grl memurlarn etkilerinden korktuklar iin Sait Paa'nn ibandan uzaklatrlmasn istemilerdi.13 Misan', Murat Bey'in bu gr asndan da deerlendirmemiz gerekir. Murat Bey'in Mi^an'daki politikasnn "cretkrlndan sz edildii zaman bunun ok zel bir taktik sayesinde salandn unutmamamz gerekir. Murat'n taktii bir yandan Padiah' btn teki gazeteler kadar hatta daha fazla vmek, te yandan da hkmeti, Padiah'n salad mkemmel devlet adaml rneklerine uymad iin eletir12 Murat Bey, Le Palais de Yldz et la 5ublime Porte, Paris, 1895, s, 10, 14, 13 A.g.e. Bu ayn zamanda Sait Paa'nn Hatrat'nda (bk2. Sait Paa'nn Hatrat (stanbul, 1 3 2 8 , ) ileri srd tezdir.

86

mekti. Murat'n bu iki politikas 1908'den sonra, Osmanl devlet adamlarnn kendisine kar gsterdikleri onur krc tutumlar aydnlatmaktadr. 1880'lerde eletirdii kimseler 1908 'den sonra da politikada yer almlard. zellikle 1890'da Mizarim hcumlarna urayan Kmil Paa'nn 1908'den sonra Murat'a hibir yardmda bulunmamas bu ekilde izah edilebilir. Ancak burada Murat Bey'in Padiah'a kar olan saygsnn yalnz bir taktik olarak deerlendirilmesi yeterli deildir. Sonradan Hseyinzade Ali Bey'in de belirttii zere, btn j n Trkler Sultan Abdlhamit'e babalk grevini yerine getirmekte kusuru olan bir baba olarak bakyorlard." Bu hissin en kuvvetli bir ekilde belirdii kiilerden biri de Murat Bey'dir. Bunun iindir ki Murat Bey stanbul'dan katktan sonra bile Padiah'a mektuplar yazmaya, hareketlerini Padiah'a izah etmeye almtr. Padiah'm tahta gemesinin ilk on ylnn yldnmnde Trkiye'de 1876'dan beri kan kitaplarn bibliyografyasn Padiah'a sunmak zere hazrlayan Murat Bey15 uzun zaman adil Padiah hlyasn reform arzusuyla birletirmeye gayret etmitir. lerde belirteceimiz zere "adil hkmdar" ideali modernleme akmna katlan slm topluluklarnn Batllamann ilk evresinde gsterdikleri karakteristik bir tepkidir. Fakat ne Mizan'da izlenen taktik ve ne de Murat'n samimi padiahlg gazetenin 1890 ylnda kapatlmasna engel olabildi. Murat Bey, duyduu hayal krkln 1890'da yazp 1891'de yaymlad Turfanda m, Turfa m?16 ismindeki romanna aktard. Bu roman Mansur Bey isminde gen bir idealistin maceralarn anlatyordu. Romann "Milli Ro14 Dr. Hseyinzade Ali, "Abdullah Cevdet," itihat (Ekim, 9 3 2 ) , s. 5 8 9 7 .

15 Mehmet Murat, Devr-i Hamid' Asr (stanbul, 1 8 8 8 ) . 16 Mehmet Murat, Turfanda m, Turfa rp, Mitti Romcm (istanbul, 1 3 0 8 ) .

87

man" bal da milli bir sorunun ele alndn belirtiyordu. Kitapta, Murat Bey'e pek de benzeyen Mansur Bey namusluluu ve idealistlii dolaysyla srekli engellerle karlayordu. Mansur Bey birok maceradan sonra '93 Harbi sralarnda hakl bir eletirisi dolaysyla Suriye'ye srlyor ve orada umutsuzluk iinde lyordu. Osmanl toplumunun eksik yanlarn bu ekilde tahlil ettikten sonra Murat Bey Padiah'n kendisine teklif ettii Dyun- Umumiye Komiserliini kabul etti.17 Murat Bey bylece olduka nemli bir mevki elde etmiti. Bu memuriyeti srasnda eitli devlet adamlar ve Mabeyn'e olan ilikilerini sklatrd anlalyor. Asl isteiyse Padiah'a kendi reform tasarlarn aklamakt. Bu uzun vadeli ve vatanperverce idealin yannda daha ksa vadeli baz siyas amalar da olduu hissediliyor. Murat Bey'in hareketlerini daha ok ocuka entrikalar olarak deerlendiren bir Alman gzlemcisi Maliye Vekili olarak atanmak zere zaman zaman Sait ve Kmil Paalarla temaslarda bulunduunu anlatyor.18 Bu arada bu iki devlet adamyla Murat'tan oluacak l bir grubun Padiah'n hareketleri zerinde bir denetim kurmasnn sz konusu olmu olduu anlatlyor. Yazara gre, bu kk komitenin denetimi 1876 Anayasas'nn tekrar yrrle konmasnn yerine geecekti. Murat kendi Hatraf'mda byle bir tasavvuru ima bile etmemitir. Fakat eserinin bir blmnde anlattklar gayr ihtiyari kendisine yklenen tasavvurlar konusunda akla baz sorular getiriyor. Bu blmde 1895'te Ermeni Komitelerinin tedhi hareketlerinin yaratt heyecandan sz eden Murat Bey o zamanki dncelerini yle aklamaktadr:
17 Bu memuriyette iken kendisini bilenler Osmanl karlarnn korunmas iin gayret sarf ettiini sylemekledirler. Bursal Mehmet Tahir, Osmanl Mellifleri, 111 (Istanbul, 1342), s. 149. 18 Bernhard Stern, Jungtrkcn ud Verschwrer (2. bas., Leipzig. 1901), s. 2 1 1 - 2 5 4 .

88

"O hengmdaki skntlarm Sait Paa ile vki olan bir mlkat zerine ayrca azalmt. Tekrar Sadarete gelmek ihtimali kat'iyyen sylenmeye balaynca kalbini yoklamak istedim. Me'muln haricinde olarak benim endielerime pek vakf ve kalben mterek ve bana mteveccih buldum. Adeta kmldamaya balam olan erbab- gayret ve vukuf ile mnasebatta olduuna hkmettim. Cesaret alarak biraz kendisine aldm. Kendisi de dertlemekten ekinmedi. Nmayiler icrasna lzum varid olunca onlar bizim taraftan icra olunarak kendinin klliyen harite kalmas icab- halden olduu ve ancak ahvalin evkiyle Zt- ahane Sadaret iin kendisine mracaat edince istedii vkely tyin ve kffe-i maruzata kabul veya adem-i kabul mbeyyin cevap verilmek, iradat- seniye yalnz bakitabet vastasiyle tahriren tebli edilmek, sadaretin malmat haricinde devair-i adliyeye evamir verebilmek gibi urut ve kuyut ileri srlerek onlar kabul buyuruImaymca itizar etmek mnasip olaca hakknda hem-efkr bulunduk." 19 ok gemeden Sait Paa Sadrazam olunca Murat Bey Paa'nn bu konumada kararlatrlan esaslara uymadn anlad. Buna ramen Murat Bey Sait Paa'ya kar tutumunda ounlukla olumludur. 1895 ylnn sonbaharnda Trkiye'den kat zaman Trkiye dnda kard ilk risalenin20 bir ksm yalnz Sait Paa'y "temize karmaya" ayrlmt. Risaledeki ana tezlerden biri Paa'nn iktisadi ve sosyal alanda tekil ettii kurulularn J n Trklerin ortaya kmasna neden olduu ve bu bakmdan Said Paa'nn Jn Trklerin "piri" saylmas gerektiiydi. Ermeni Komitelerinin 1895'te tedhi hareketlerinin artmas ve stanbul'da yarattklar huzursuzluk ve anarinin
19 Mehmet Murat, Mcahedc-i Milliye, s. 31 vd. 20 Mourad, Lc Palais de Yldz, s. 10. Murat Bey'in Sait Paa'nn lm dolaysyla yazd mfik fakat eletirel makale iin bkz. nal, Son Sadrazamlar, s. 1096.

89

devlet adamlarn durumdan siyas bakmdan yararlanmaya yneltmi olmas muhtemeldir. Kmil Paa, rnein, Ekim 1895'te Sadrazam atannca Padiah'n yetkilerini snrlandrmaya almt.21 Murat Bey'in ifadesinden, kendisinin "kmldanmaya balam olan erbab- vukuf ve gayret" arasnda bulunduu ve bu grupta baz yetkilere sahip olduu anlalyor, j n Trklere oranla daha yal olan ve reformdan yalnz ok genel bir ekilde sz ettikleri anlalan, yayn organlar bulunmayan bu uyarl olmayan grup gerekte bir "grup" deildi. Fakat 1893'te Georgiades'in Jn Trklerin hl mevcut olduu eklindeki deerlendirmesi yksek memurlarn aralarnda kurduklar bu ekilsiz haberleme ama balanabilir. Ermeni sorunu alevlenmeden bir yl kadar nce Murat Bey'in rencilerinden Hmit Bey (?) ttihat ve Terakki Cemiyeti ismini alan bir cemiyetin kurulduunu, yelerinin Tbbiye-i ahane'den ve Mlkiye'den* olduunu ve kendisine bakanlk teklif etmek iin geldiini sylemiti. Murat Bey'in cevab kendisinin, halen bir memur olmas dolaysyla byle bir rgte giremeyecei ve naslsa Padiah'n hareket hattn deitirmekte daha byk umutlar besledii noktasnda toplanyordu. 22 Murat Bey, kendi ifadesiyle "gen"lere, 23 lml ve ll davranmalarn salk verdi. zellikle hibir ekilde hareketin Padiah'a kar yneltilmi olduu izlenimini uyandrmamalarn, hkmeti hedef almalarn ikaz etti. Bundan bir sre sonra yeni cemiyetin yelerinin hazrladklar bir yafta rneinin dzeltisini yaptktan sonra cemiyet yelerinin camide namazn ardndan
21 A.g.e.,s. 1 3 6 9 vd. ( * ) Bu messeselerin kuruluu konusunda objektif bir tarihi deerlendirme iin bkz. Karal, Osmanl Tarihi VIII, s. 3 2 2 , ve genellikle s. 3 2 0 vd. 22 Mehmet Murat, Mcahede-i 2 3 A.g.e.,s. 25. Milliye, s. 26.

90

cemaati ayaklanmaya davet etme usulne mracaat etmek istedikleri takdirde kendisine nceden haber vermelerini istemiti. Bu gibi bir gelime olduu takdirde aralarna gireceini vaat etti. Namazdan sonra mminlere hitap ederek hkmetin eletirisini yapmak ve cemaati galeyana getirmek Osmanl mparatorluumda yzyllardan beri kullamlagelmekte olan bir ihtilal tekniiydi. Ermeni Komitelerinin payitahttaki icraat bu usule tekrar mracaat edilmesini mmkn klacak havay yaratmt. Murat Bey, hatratnda, gerekte genleri fevri bir hareketten alkoymak iin aralarna girmeyi kararlatrdn anlatyor. Plan, cemaati galeyana getirmeye alanlara engel olup ihtilalcilerin amalarn Padiah' kayglandrmayacak olan bir dille anlatmakt. Bylesine realizmden uzak bir tasavvur, Murat Bey'in aktif politikac olarak ne kadar zayf olduunu gsteren tipik bir rnektir. Murat Bey'in Padiah'a kar koyma fobisinin teorik yan "saltanat" simgesinin ypranmasn istememesinden ileri geliyordu. Ayn tutumun pratik yan Padiah'a kar ynelen bir hareketin baarl olmamasndan korkmasyd. O sralarda Hrriyet gazetesi kmaya balam ve gene ayn nedenden dolay, kamuoyunda benimsenmeyecei kukusunu yaratt iin, Murat Bey'de iyi bir etki brakmamt. Murat'a gre: "Ermeni meselesinin halkmz srf diyanet zeminine sevk- gayret etmeye mecbur eyledii bir hengmda halkn, hissi ya t- diyanetini okamayacak olan bir fer yad ne kadar hakl ve mnasebetli olursa olsun, bizde Ermeni fesadnn bir nev'i dierinden baka bir ey olamazd. Bilhassa Selim Faris gibi mezhep ve meslei olmayan birinin imzas altnda km bulunursa daha beter olur. "Rusya'da Nihilistlerin byle mhlik bir ekle girmesi 91

ilk davrananlarn mizac- milleti hesaba koymakszn on sekizinci asr hkemasnn efkrn nere balamalarndan, ve ilk evvel halkn kendilerinden yz evirmesinden ileri gelmitir." 24 Murat Bey'e gre, Ahmet Rza Bey'in 1894'te tabask olarak kan Padiah'a Mektubu25 ok daha verimli bir reform zemini vaat ediyordu. Murat'n Ahmet Rza'y beenmesinin nedeni her iki dnrn de reform hareketini, esas itibariyle, hemen gerekletirilmesi mmkn olmayan ve genel eitim dzeyinin ykseltilmesine ihtiya gsteren bir sre saymalarndan ileri geliyordu. Bu arada Murat hl kendi grlerini Padiah'a sunmann yolunu bulamamt. Bir gn bir arkada ile yapt bir sohbet srasnda kendini ziyarete gelen Hassa Alayndan iki Dastanl muhafza "bir cemm-i gafir" eklinde Saray'a gelindii takdirde askerlerin silahlarn kullanp kullanmayacaklarn sordu. Tereddtsz kullanacaklar cevabn26 ald. Birka gn sonra konumann meali Saray'a ulaarak Murat'la konuan muhafzlar stanbul'dan uzaklatrld. Murat bunun zerine, onlan savunmak iin Mabeyn'e mracaat etti. Padiah'tan gelen cevapta Padiah'n rencilerin "kprdamalarndan kayglandn ve Murat onlann banda bulunduu iin kendisinden bu faaliyete ait bir rapor bekledii bildiriliyordu. Murat rencilerin banda bulunmadn ve raporun yerine Osmanl lmparatorluu'nun dertlerini anlatan bir tasan hazrlamaya hazr olduunu bildirdi. Padiah'n uygun grmesiyle tasar hazrland. Ekim 1895 sonunda Murat Bey Abdlhamit'e bir memorandum sundu. Bylece hayalleri gerek oluyordu.
24 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 29.

25 Ahmet Rza, Vatann Haline ve MaariJ-i Umumiye'nin Islahna Dair Sultan Adlhamid Han- Sani Hazretlerine Takdim Klnan Birinci Lyiha (Londra, 1 3 1 2 ) . 2 6 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 23.

92

Murat, Abdlhamit'in "eminence grise"i olmak hlyalarna dalyordu. Daha sonra Padiah'la yapt bir konumada padiah'n herkesin anlatt kukucu, dargrl tiran olmad hissi onu daha da heyecanlandrd. Fakat Abdlhamit'in kendisiyle istiare etme vaadi gereklemedi. Murat Bey byk bir hayalkrklgna urad. Padiah'a vekillie atamasn salk verdii kiilerden yeni kabine listesinde hibirinin gzkmemesi planlarn alt-st etti. Artk Yldz'a her gidiinde Padiah'n meguliyeti bahanesiyle saraydan uzaklatrlyordu. Hayallerinin bylesine sert bir ekilde dalmas Murat Bey*i Trkiye'den kamaya zorlad. Kendisi Osmanl mparatorluumdan ayrlmakla elde etmek istedii sonular yle sralyor: "Birincisi: Avrupa Erbab- iktidaryle efkr- umumiyesine Trkiye'nin ahval-i hazra- dahiliyesi hakknda matmat- sahihe vermek, yani rk ve kaybolmaya mahkm olan tabakann idare-i resmiyeden ibaret bir d kabuktan baka olmadn iddia etmek, Devlet ve millet-i Osmaniyenin pek ziyade slh ve ikmale msait olduklarn ispat etmek, bu slhat sayesinde husule gelecek kavi ve muntazam Trkiye'nin gerek asayi ve gerek medeniyet-i lem itibariyle pek faydas olacan gstermek. Bu sayede Avrupa efkr umumiyesini Trkiye'nin slhna mukaddes bir vazife-i beeriye nazaryla baktrarak er ge hkmetlerini Avusturya ve Rusya politikasn akim brakacak bir meslek-i muttarid ittihazna mecbur edecek nmayilere sevk eylemek. "kincisi: Ermeni meselesinin illet- hikmetini yr ve ayara iyice bildirmek... zamann ruhuna muvafk ve icabna mutabk olarak Memalik-i Mahrusede icra olunacak slhat- umumiyenin haricinde ayrca bir Ermeni meselesine ve Ermeniler hakknda icraat ihtiyarna kat'iyyen ve klliyen imkn mutasavver olamayacan leme iln etmek... 93

"O suretle hall-i mesele edinilmesinin fiilen kabiliyeti olmadm Avrupa renince Ermeni gayreti 'Trkiye'de slhat icras lzumu'na tebdil edilebilirdi. Bu sayede 'miting'ler ile sair nmayiler bizim hissiyat- kalbiyemizi cerh edecek tecavzler eklinden kar(d)... "ncs: Mddet-i medde cehalet deryasna garkolan, en vahi bir istibdat yk alnda ezilmi bulunan bir cemiyetin iinde ilk uyanan fikirlerin birden ifrata gittikleri emsalleri gemi ahvaldendir. Bu gibi ifratlgn mazarratlar oktur. Ezcmle dvalarndan ilk nce istifade edecek olan halka fikri ve iddialan pek vahice ve mizaca gayr muvafk gelir... "...Uyanmann netice-i tabiiyesinden bulunan frkalarn baz nmayiler icrasna kyam etmelerinden hareket zaman gelmi olduu anlalyordu. Halbuki bizde teden beri hrriyet-i matbuat mevcut deildi. Amal ve ittihadat- milliye hakknda teati-i efkr edilmesine imkn yoktu. Bunun iin herkes icra-y nmayite kendi bildiine tabi olacakt ki neticesi hkmeti iddet icrasnda hakl, halk daha adem-i itirake mazur gsterecek bir kargaalktan ibaret kalabilirdi. "u mtalaalardan dahi 'genler'in iln ve tervilerine lyk ve 'ihtiyar'larn mizalarna muvafk ve makul bir slhat program tanzimi... (icabediyordu). Bu i iin dahi benim bakalara mreccah olduum msellem idi. "Drdncs: Alt yz seneden beri bizde devam eden istibdad efrad- ahaliye yle dursun, rical ve Ulemann ekbirine vazife ve mes'uliyet dabn unutturmutu. Bu sebepten olarak maiyet-i mstakile-i ahaneden bed ile makam- sadaratten ve nezaretlerden geerek kaza kaymakamlna varncaya kadar bilcmle bendegn ve memurin-i devlet... 'ifa-y vazife' etmek yolunu bulmay akl edemiyordu." 27
2 7 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 6 4 - 6 7 .

94

Murat Bey'in siyas politikasnn ekirdei parlamentonun yeniden kurulmasndan ok bu "ifa-y vazife" salayacak imknlarn evresinde toplanr. Murat Bey stanbul'dan Sivastopol'a giden bir gemiyle kamt. Sivastopol'da kendisini arkada Gaspral smail Bey karlad. smail Bey'in o zamanlar bile Rusya Trklerinin kltr birliini salamak iin altn hatrlarsak bu arkadaln muhtemel etkilerini tahmin edebiliriz. Mizanc akrabalarn ziyarete hazrlanrken Avrupa basnnda okuduu Osmanl mparatorluumla ilgili iki haber Paris'e ynelmesine neden oldu. Bunlardan biri Avusturya Hariciye Nazr Kont Goluchowsky'nin Osmanl mpaTatorlugu'nun tasfiyesini grmek iin bir konferans dzenlemeyi dndyd. kincisi de Lord Salisbury'nin Brighton'da verdii bir sylevde Abdlhamit'in Ermeni sorunundan sz etmemesini rica eden zel bir mektubunu okumu olmasyd. Murat'a gre, Salisbury, bamsz bir Ermenistan'n kurulmas fikrini Abdlhamit'e ngiliz aleyhtar politikasn detmek iin destekliyordu. 28 Murat hareketlerine daima egemen olan dramatik edayla Paris'e gidip bu kuvvetleri durdurmaya karar verdi. Fakat bu srada Padiah'a niin bu ekilde hareket ettiini anlatan mektuplar gndermeye devam ediyordu. Paris yolunda Murat, Kont Goluchowsky'yle yapt bir grmede Avusturya'nn taksimdeki kendi pay olarak Bat Rumeli'yi ve Selnik'i almay umut ettiini rendi. 29 Paris'e gelir gelmez Murat Bey Ahmet Rza'y arad.
2 8 Ayr bir gr iin bkz. William M. Langer, The Diplomacy of Imperialism 1890-1902 (2. ed. New York, 1 9 5 6 ) , s. 1 5 9 - 1 6 3 . Fakat Salisbury bakmndan Murat yazma benzemiyor. Bkz. op. cit., s, 2 0 6 - 2 0 9 . Baka bir kaynak iin Kari Knzer, Abdlhamid 11 und die Reforman in der Tu rkei (Dresden, 1 8 9 7 ) ve Hugo Preller, Salisbury und die Trkische Frage im Jahre 1895 (Stuttgart, 1930). 2 9 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 83.

95

1895 yl Fransa iin biroklarnn zlemle hamladklar bir kltrel gelime devrinin orta noktasyd. Anatole France Le Lys Rouge'u karyor, Gauguin de Hotel Drouot'da ilk sergilerinden birini dzenliyordu. O yl Toulouse Lautrec, Yvette Guilbert'in litografilerinden meydana gelen bir albm yaymlamt ve Clemenceau La Justice'de kitab bir sosyal belge olarak nitelendiriyordu. Karl Marx'm Capi(aPinin o zamana kadar yaymlanmam olan nc cildi kyordu. Fakat bu kltr faaliyetlerin merkezi olan Paris'te anaristler Cumhurbakan Carnot'yu ldryor ve Dreyfus sorununun ilk evresi balyordu. 1894'te kabul edilen ve anaristleri ar cezalara arptran kanunlar Paris'te bir "hrriyeti" hareketin ynetimini gletiriyordu. Murat'a inanrsak Ahmet Rza, kendisini batan beri bir rakip sayd iin souk bir ekilde karlamt. 30 Meveret daha kmamt. Fakat Ahmet Rza'ntn dncesinde radikal baz yanlarn varl belliydi. Ahmet Rza Bey'den nce ortaya kan btn siyas fikir yaptlarnda slama nemli bir yer ayrlmt. 3 ' Yeni Osmanllar da kuvvetlerini ksmen din inanlardan almlard. Ahmet Rza Bey'in 1895 ylndan nce yaymlad yazlarda da slama32 byle bir yer ayrlyordu. Fakat Ahmet Rza iin slm "doru" olduu iin doal "sosyal bakmdan yararl" olduu iin nemliydi. Bu nemli bir deiiklikti. Murat Bey'e gre, Ahmet Rza Murat Bey'in lmllna derhal itiraz etmiti.33 Aralarndaki gr ayrlklarnn bir "kuak" sorunu yan olduuna kuku yoktur. Murat Bey
3 0 A.g.e., s. 88-93- Bunun yannda Ahmet Rza Murat Bey'e gre "kan dklmemesi" fikrine ve "mahdut bir merutiyet ile iktifa" ediime tasavvurlarna itiraz etmiti. Murat, Mcahede-i Milliye, s. 93. 3 1 Bkz. Mardin, The Genesis, s. 8 1 - 1 0 6 . 3 2 Bkz. Ahmet Rtza, "Bulletin de France," Revue Occidental*, ( 1 8 9 0 ) , s. 3 8 8 - 3 9 0 . 33 Murat, Mcahede-i Mitliye, s. 97.

96

Rza Bey'e "olum" diye hitap edebiliyor ve Ahmet Rza Bey bundan holanmyordu. Fakat ayn zamanda Rza Bey'in -tpk stanbul'daki ttihat ve Terakki yeleri gibi- Murat Bey'in tasarmlarn biraz havai bulmu olmas muhtemeldir. te yandan Murat Bey'in, Paris'te en nemli siyas kiilerle senlibenli olduu izlenimini yaratma abas, iyi bir etki brakacak bir tutum deildi. 1908'den sonra bile Murat 1895'te Gabriel Hanotaux gibi kimselerle yapt konumalarn Trkiye'nin kaderini deitirdiine inanyordu. Murat Bey Paris'te ilk risalesini yaymlaynca iinde btn Yldz politikasnn ikiyzlle dayand eklindeki hkmn gren Ahmet Rza, Mizanc'nn bu kadar ileri gidebilmesine hayretini ifade etmiti. Murat Bey'se bu deerlendirme ekline gcenerek ttihat ve Terakki'yle kendi grleri arasnda bir fark olmadn Ahmet Rza Bey'e bu vesileyle anlatt. imdilik ttihat ve Terakki'yle bir bag kurmak istemiyordu. Teklifi Cemiyetin kendisine aylk bir mhlet vermesiydi. Bu ay iinde Padiah' slahat yapmaya ikna edemedii takdirde cemiyete katlacakt. 34 Murat bu srada Hdiv Abbas Hilmi Paa'dan Msr'a gelip yerlemesini neren bir davetiye ald. Mizanc bu davete nem vermediini fakat bir sreden beri Msr' uygun bir harekt zemini olarak dndnden kabul etmeye karar verdiini anlatyor. zellikle Mizan' Msr'da devam ettirmek, ona gre, Yldz'da bir bomba etkisi yaratacakt. 35 Msr'n da muhalefet tarafn destekledii kefi zaten ngiltere'nin Msr' igalinden ok znt duyan Padiah'a bir darbe indirecekti. Mizanc Msr'a hareket etmeden diplomatik grlerini srdrd. Londra'da Lord Salisbury'yle bir konuma yapa34 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 9 0 vd.

35 /l.g.e.,s. 120.

97

rak ondan Mizan' Msr'da karmak izni aldktan sonra Msr'a hareket etti. ngiltere'deyken Murat Bey Ermeni ihtilal komiteleriyle Abdlhamit'e kar ortaklaa bir cephenin kurulmas iin grmelere girimi ve baarl olamamt. Hatratnda anlattna gre, Ermeniler yalnz Osmanl topraklarnda deil, fakat Rus topraklarnn da bir ksmnda mstakbel bir Ermenistan kurabileceklerine inanyorlard.36 Murat Bey'in bu grmelerde baarl olmas muhalefeti kendi evresinde toplama abasnda nemli bir koz olacakt. Baarszl, baa gemesini salayacak artakalan tek silahn Mizan olduu anlamna geliyordu. Bunun iindir ki Murat Rza'mn bu grmeler hakknda Londra'dan gnderdii bir mektubun Meveret'te yaymlanmam olmasn Ahmet Rza'nm Makyavelce bir oyununa balyordu. Msr'a varr varmaz Murat Bey burasnn ciddi bir siyas kampanyann rgtlenecei s olmad kansna vard. Msrllar politikadan daha az ypratc ilere dalmlard. Kahire'de ttihat ve Terakki ubesi Dr. smail brahim'in bakanlnda bir sreden beri olumutu. 37 Murat hatratnda ube yelerinden "muhalefet" namna layk olmayan bir acizler topluluu olarak sz ediyor. Msr'da Murat Bey Jn Trklerden ok ngiliz ve Osmanl memurlaryla ilikiler kurdu. Osmanl Devleti'nin temsilcisi Ahmet Muhtar Paa ile yakn bir ilgi kurduu gibi sonradan Jn Trklere katlacak olan yaveri Saim Bey'le dier Jn Trklerden daha iyi anlaabiliyordu. 4 Ocak 1896 tarihinde Mizan'm ilk Msr says kt. Kahire ttihat ve Terakki ubesi derhal dergiye eletirilerini yneltti. Mizan'm ierii Jn Trklerin eletirilerinin nede3 6 A.g.e.,s. 104. 3 7 A.g.e., s. 109, 98

nini aklyordu: Murat'n ilk makalesinin 38 konusu Paris ve Msr Jn Trklerinin programszlgyd. Aslnda j n Trklerin bir program vard ve bu program MechvereCin (Meveret'in Franszca eki) ikinci saysnda kmt. Programda anaristlerle bir tutulmamas iin gayret sarf edildii ve komitenin amalarnn, bu bakmdan sulandrlarak anlatld muhakkakt, fakat bunun yannda programdan kesin bir eilim karmak da gerekten zordu. inde, daha nce Yeni Osmanllarda grlen "l-i Osman'^ beslenen sayg ifade ediliyor, reformun bir tek millet iin deil, fakat btn Osmanllar kapsamas dilei ileri srlyordu. "Medeniyet yolunda ilerleme" istei belirtiliyor fakat bunun "Osmanl unsurunu" zayflatacak ekilde yaplmamas gerektii syleniyordu. Program, Osmanllarn "Dou medeniyetlerinin "orijinalite"sini korumalar gerektiini ve "Bat'dan ancak bilimsel eitimin genel sonularn, ancak tam anlamyla kaynatrabilecekleri ve bir milletin hrriyete doru yolunu aydnlatabilecek olanlar" almakla yetineceklerini anlatyordu.39 Mechveret'in programnda bulduumuz bu "liberal" unsurlarn gerekte yanltc olduklarn ileride greceiz. 40 Bu ilk program, Murat Bey'in yaymlad L t Palais de Yldz ismindeki risalesinde teklif ettii ok daha somut ve pratik mlki reform tekliflerine oranla havada kalyordu, Murat'n reform tekliflerindeki pragmatik yan ayn zamanda Trk-Suriye Komitesi'nin programn hatrlatyordu. Daha ok kamu ynetimi sorunlarn ele ald ve "brokratik dncenin temel eilimi btn siyas problemleri idare problemlerine evirmek" olduu derecede Murat Bey'in Le
38 A.,g.e.,s. 132-133. 39 "Notre Programme," Mechveret, 40 Bkz. blm V. 1 Aralk 1 8 9 5 , s. 1.

99

Palais de Yldz risalesinde ifade ettii dncesinin "brokratik dnce"nin damgasn tadn syleyebiliriz."1 Jn Trklerse zellikle Murat Bey'in devleti kurtarmak iin "pratik" sayd siyas dnlere ve hrriyet ve vatan ateinden yoksun tutumuna itiraz etmilerdi. Jn Trklerin eletirileri Le Palais de Yldzda beliren iki noktay hedef olarak alyordu. Bunlardan birincisi Murat Bey'in reformlarn salanabilmesi iin Avrupa'nn yardm etmesine mracaat dnm olmasyd. Mizanc'nn tasarlad reform protokol Avrupa devletlerinin basksyla Padiah'a imzalatlacak ve Bat devletlerinin stanbul'daki sefirlerine sadrazamn tayini bakmndan bir veto hakk tanyacakt. 42 kinci nokta Murat'n Anayasann tekrar yrrle konmasnn yeterli olamayacan ileri srmesi ve 1876 Anayasas'nn getirdii meclislerin yerine Trk-Suriye Komitesi'nin tekliflerindeki "asemble"ye benzer 19 kiilik bir danmanlar meclisi (Assemblee dtlibtrante) kurulmasn teklif etmesiydi. 43 zellikle bu teklif hayretle karlanyordu. Murat, Bat devletlerinin mdahalesini programn ana unsurlarndan biri haline getirmesinden ikyet edenlere, o teklifini Trkiye'nin taksim edilmesi tehlikesi annda ehven-i er olarak ortaya srd cevabn veriyordu. Bat'nn garantisini tayan bir protokolle ie balamak Osmanl mparatorluumun bir daha taksim konusu olmamasn salayacakt. Islahat da yaplnca zaten bu basknn nedeni ortadan kalkacakt. Halkn -"iptidailii" dolaysyla- bir muhalefet hareketine itirak ettirilmeyecei eklinde Murat'n besledii inan4 1 Mannheim, Ideology and Utopia, s. 105.

4 2 Mourad, Le Palais, s. 44. 4 3 A.g.e.. s. 4 5 - 4 6 . 100

ca o zamanlar daha katlmayan Jn Trkler iin Avrupa devletlerine mracaat gerektiren bir neden yoktu. Komite yeleri byle bir mdahaleyi dnmeyi bile bir alalma sayyorlard. Ote yandan Murat Bey'in bu dncelerinin Avrupa'nn zellikle o zamanlar zirvesine erien diplomatik yrtcl bakmndan gereki olmad apaktr. Knm Sava'ndan nce -Realpolitik kavram Avrupa diplomasisine kendine has sertlii getirmeden nce- Osmanl mparatorluu'nun Avrupa'nn yardmyla pekl kalknabilecei fikri zellikle ngiltere'nin Yakndou politikasnn temellerinden birini oluturmutu. 44 Fakat o zamanlar mparatorluun Rusya ve ngiltere arasnda bir tampon grevi grebilecei fikri egemendi. Daha sonraysa bunun yerini Osmanl tmparatorluu'nun artk taksim edilmesi gerektii fikri almt. Osmanl mparatorlugu'nda her iki devrenin diplomasisini izlemi olan birinin ifadesiyle: "Britanya'nn birka defa reform sorununda nderlik yaparak Girit, Ermenistan, Makedonya'da tabi milletlerin lehine mdahalede bulunmu olmasna ramen, diplomatlar arasnda Trk milletinin her trl ilerlemesi konusunda septik (kukucu) bir tavr taknmak moda haline geldi. En kt ekli Almanya'da grlen cari felsefenin egoizmi ve materyalizmi, Avrupa'nn kamuoyunun dzeyini alaltm ve ynetici snfn eilimlerini etkilemiti. Byk babalarmzn serbestlie, kendi kendini ynetmeye ve merut! hrriyete ballklar dier gen kuan yava yava terk ettii bir din inant," 45
4 4 Bkz.*Hawrotd Temperley, England and the Near East: 1936). The Crimea (London,

45 Sir Edwin Pears, The Life oj Abdulhamid (New York, 1 9 1 7 ) , s, 3 2 6 - 3 2 7 . Realpolitik mefhumu iin Langer, Hie Diplomacy of Imperialism kitabnn btn. Boyd Shafer, Nationalism: Myth and Reality (London, 1 9 5 5 ) , s. 167.

101

J n Trkler bu gibi gelimeleri Murat Bey'den daha yakndan izliyorlard. Zamanla bu totaliter-ncesi grlere kendi dncelerini de uydurmaya baladklarna kuku yoktur. Jn Trklerin fikirlerinin 1895 ile 1908 yllar arasndaki gelimesi, bir bakma, realpolitik yntemlerini gittike benimsemelerinden ibarettir. 1876 Anayasas'nm yeniden yrrle konmasna gelince, Murat Bey bunun iki bakmdan zararl olacana inanyordu. Bir kere Padiah'n bunu Bat devletlerinin basks sonucunda yapt duyulduu zaman prestiji sarslacakt. Murat Bey'in kendi nerisindeki byk devletler garantisi ayn sonucu vermi olacana gre bu otorite sarsnts fikrinin samimiyetsiz olduunu syleyebiliriz. Murat'n Anayasa'nm yeniden yrrle konmasndan doacak olan sakncalar hakkndaki fikirlerini gene kendi yazlarndan karabiliriz: bunlardan en bata gelen tez "halkn talebi"ne gre i grmenin "hikmet-i hkmete mnafi" olduuydu. kinci tema halkn "efkr- muhtelifeye" kaplm olmasyd. Bu grn en ilgin yan daha nce li ve Fuat Paalarn grlerinin bir tekrarndan ibaret olmasdr. 45 Bu bakmdan Murat Bey'in "brokratik" tipteki dnceyle olan ilgisi bir daha dorulanyor. Buna ek olarak: "Zaten parlamento usulnn ekl-i hazrda... Avrupa'da bile istikbli olmadna phe-i bidanem yoktur. Fransa'da 'Boulangisme' meselesi parlamento usulne kar fiilen ilk protesto demek olduu gibi, (Sosyalizm)in mincihetin vcudu bile parlamento usul aleyhindedir. nk meham- umur-u devlet itibariyle halk daima cahil kalmaya mahkm bulunaca tabiat- ahval ve mesalihe nazaran eskr olup, halkn intihapta imdiki gibi medhali olduka mecalis-i umumiyeye ehliyetlilere tercihan ehliyetsizlerin
4 6 li ve Fuat Paalar iin bkz. Mardin, The Genesis, 102 s. 18-20.

intihap olunmasndan kurtulunamayacag derkrdr. Bunun da balca sebebi, ehliyetliler vicdan ve vukuf sahibi olmak sfatiyle vergi ve teklif gibi selmet-i devlet iin elzem olan fadakrlklarm ihtiyar lzumunu halka tavsiye etmekten ekinmezler. Halbuki vicdansz harisler istihsali gayr kaabil mevad- kzibe ile mntehipleri aldatarak muvaffak olageleceklerdir. "Bu hal, erbab- hkmeti Avrupa'da ziyadesiyle dndrmekte olduu gibi, eshab- fikr- malmat dahi igal etmekte, parlamento usulnn yerine ikame edilecek baka bir usul taharri eylemektedirler. Zira hkmetlerin harektn tefti edecek bir usl- meveretin lzumu ezcmle o hkmetlerin selmet ve muvaffakiyetleri iin dahi vacip messesat- hayriyeden addediliyor. "Avrupa'nn mntehip meclis ve messesat iinde asrlardan beri mevcut olduu halde henz ehemmiyet-i asliyelerini kaybetmemi olan (akademiye)ler ve sair ilmiye encmenleri nazar- dikkate alnarak bunlarn u hal-i imtiyazlarn mahza intihap edenlerin i erbab bulunmasyla tefsir ediyorlar.""7 Bu bakmdan: "Az ok devlet umuruna in adamlardan mrekkep mahdut bir meclis-i meveret daha ziyade i grebilir." 48 Murat, bu szlerin getii tasary, hatrlayacamz zere, Ocak 1895'te Padiah'a sunmu fakat o zamandan beri fikirleri ok deimemiti nk bu tasary, ieriiyle iftihar ederek, Mizan'da yaymlyordu. Bylece Murat Bey'in fikirlerinin dier Jn Trklerin fikirlerinden nemli noktalarda ayrld anlalyor. Murat Bey Ahmet Rza Bey'e yazd mektuplarda "prog4 7 Mural, Taharri-i 48 A.g.e. istikbal, 11, s. 3 1 0 - 3 1 1 .

103

ramszlk" isnadna cevap vermesi iin srar edince Rza Bey bir tartmann partinin blnd izlenimini yarataca cevabn veriyordu. Bunun zerine Murat Mizan"da kendi programn yaymlad.49 Bu programn zellii gene temsil sorununu ikinci plana atmasyd. Programn ana noktalarndan biri btn Osmanllara rk ve din ayrm yaplmadan kanun nnde eitliin salanmas zerinde zellikle srarla durmasyd. Murat'a gre Bat devletlerini ikna etmek iin byle bir maddeye ihtiya vard. nk Mithat Paa'nn 1876 Anayasas'n Osmanl mparatorluu'nun geleceinin Tersane Konferans'nda grld bir srada iln ettirmesi delegelerde bu slahatn bir muvazaa yan olaca izlenimini uyandrmt. Murat Bey'in Avrupa kabinelerinin gvenini kazanmaya ynelen bu uzlatrc tutumu taktik bakmndan doru olabilirdi, fakat ayn zamanda Mizanc'nn asker mekteplerde oluan, Komiteyi harekete geiren unsurlar hakknda en kk bir sezgi tamadn anlatyordu. Mizanc, Komitenin kurulmasndaki asl nedenin d karmalara engel olma isteinin olduunu kavrayamyordu.50 Ahmet Rza Bey'in polemikten saknmas karsnda Murat Bey'in bir umudu kalmt: "Bizim bilcmle sersemleri bile tahrik edecek bir tedbir-i messir dndm... yani byk bir zat-t muhteremi Msr'a karmak istedim." 51 Murat Bey bu zatn kim olduunu sylemiyor, fakat Osmanl hanedanna mensup olduu anlalyor. Bu sralarda Mizanc'nn istedii aylk sre sona ermiti. Bunun zerine Murat Bey Cemiyete dahil olmaya ve bu vesileyle mahdut temsil fikrinden vazgemeye karar
4 9 Murat, Mahede-i Millice, s. 134-137. Ari-

50 Bu hava iin bkz. Sheyl nver, "Doktor ibrahim Temo", Trk Tp Tarihi vi 1 ( 1 9 3 5 ) , s- 74. 51 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 144.

104

verdi. Murat Bey Cemiyetin srlarnn kendisine ald zaman ne kadar byk bir hayal krklna uradn yle anlatyor: ' "Doktor brahim Ethem Bey (Temo) Tbbiye'de birka arkada ile beraber bir nevi teavn cemiyeti tekil etmi. Yekdierini bilmek, emniyet etmek, teati-i efkr ve malmat eylemek, memnu kitap ve evrak bulup okumak, vesaire gibi mektebin drt duvan arasnda mnhasr ilerle alt sene kadar megul olunmu. Azas otuza bile bali olmamt. "Ermeni grltleri zerine politika nmayilerine lzum hissedilerek tevsiine karar verilmi. Hariten birka adam ithal edilmi. "te o srada riyaset teklifi ile bana mracaat edilmi. Ahmet Rza Bey'in mektubundan sonra Paris ube riyaseti kendisine teklif ve tarafndan kabul olunmu. stanbul sokaklarna birka yafta yaptrlm (ki biri Hamit Bey marifetiyle bana getirilip tashih ettirilmiti). Hkmetin tatbikat iddet kesbedince iptida sknete varm sonra yakay ele vermi... Her tarafa dalm. "O gnlerde ise ne heyet, ne meclis-i idare ne de emir ve karar verecek bir sfat kalm. stanbul'dan birka doktor nam- mstearla Paris ve Msr ile muhabere ediyorlar. Adeta 'blf icra olunuyor." 52 Durum bu merkezdeyken 1896 yl yaznda ngiliz igal ynetiminin banda bulunan Lord Croiner Osmanl Devleti'nin basklarn ne srerek Murat'tan Msr' terk etmesini rica etti. Hidiv de Mizan' umduundan daha sert bulmutu. Murat Msr' terk etti ve Paris'e dnd. Paris'te Ahmet Rza onunla ibirlii yapma nerisini kabul etmedi. Ancak, Ahmet Rza da Paris ubesi bakanlnn tehlikeye girdiini fark etmemiti.
52 Ag.(s, 153.

105

Bakanlar'daki mahalli rgtlerden Meveret'in "radikal"ligini ikyet eden makaleler geliyordu. Radikallik isnadnn gerek nitelii zellikle zerinde durulmaya deer. Ahmet Rza'nm Padiah'a kar tutumu daha sonra kan J n Trk dergilerinde kullanlan dilden daha sert deildi. Sorunun z, bir Fransz gazetesinin yapt deerlendirmede belirtildii zere Ahmet Rza Bey'in "enternasyonallii ve laikligi"ydi. 53 Ahmet Rza Bey, slm unsurun nemli bir yer tuttuu kendi kltr evresine kar ynelmiti. Tara bunu kendisine atfetmiyordu. Mizanc'nn Ahmet Rza'dan ikyet ederken kendi fikirlerinden "Muhammet'in cennetinden bir sad" diye alay ettiini anlatmas iki grup arasndaki ayrlklarn nerede belirdiini anlatyor.54 ikyetler o kadar artyordu k zindandan kaarak Msr'a yeni ulaan cemiyet kurucularndan erafeddin Mamumi Paris'e Ahmet Rza'mn faaliyetini denetlemeye gelmiti. O sralarda Dr. lshak Skti, Sleyman Nazif, rksulu Ahmet gibi cemiyetin nderlerinden bir grup Paris'teki askerlerin saysn artrmt. Ahmet Rza Bey'in "kozmopolitlii"ne kar duyulan kuku yava yava ekillenmeye balad. Ekim 1896'da Mamumi Ahmet Rza Bey'in yerine Murat' geirmeye karar vermiti. Bir yazsnda ifade ettii zere: "Sultan Abdlhamit mlkmz malikne addettii gibi Nazm'n efendisi (Ahmet Rza) zahir cemiyetimizi kendini sermaye-i ikbl sanm olmal. 'Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti' mel'abe-i sbyan deildir. Biz bir sultann, bir halifenin elinden zincirimizi kurtarmaya alyoruz. Daha kurtarmadan br ucunu da Rza Bey'in avucuna verecek deiliz... Nazm Rza Bey'in Arap lzzeti'dir. Efendisini ho53 "Les Jeutes Turcs," LEclair 5 4 Murat, Mcahede-i (Paris), 7 Austos 1897, s. L

Milliye, s. 141.

106

nut etmek iin maksad- mukaddesi, menafi-i milliye ve vataniyeyi ayak altna alyor..."55 Anlalan, burada arpan, grnte pozitivizm ve slm gr fakat gerekte Ahmet Rza'mn evrensel, "kozmopolit'' fikirleriyle tbbiyelilerin iar "menafi-i milliye" (milli yararlar) idi. Bir sreden beri Paris J n Trkleri Murat Bey'le iliki kurmular ve kendisine Cemiyet bakanln nermilerdi. Murat Bey bu neriyi kabul etmekten ekinmiti. Sonunda Jn Trklerin "srar'jar sonucunda Murat Bey bakanl kabul etti. O zamanlar bu deime hakknda fikir yrten Hrriyetin yaymcsna gre bu deiiklikler ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin asker unsurunun denetimi eline almas iin bir paravana olarak 56 kullanlmt. Gerekten de, Skti, Mamumi, Miralay efik ve rksulu Ahmet gibi askerlerin Cemiyete bundan sonra yedi sekiz ay kadar egemen olduklar ve direktiflerin askerler tarafndan hazrlanp Murat'a verildii anlalyor.57 Bu liderlerin dnya gr her eyden nce Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn durdurmakt. Ahmet Rza'mn ve evresine toplad bir iki kiinin uzun vadeli sosyopolitik grleri pek ciddiye alnmyordu. Murat Bey de o zamana kadar askerlerin beenecekleri fikirler ortaya karamam olmakla beraber ehven-i er saylmt. Gerekten de Murat'n Meveret'e 1896 sonbaharndan itibaren yazmaya balad makalelerde iki temaya, vatan kurtarma arsna ve 1876 Anayasas'nn savunmasna daha ok nem verilmeye baland grlyor.58
55 Kuran, tfifat ve Terakki, 56 Hrriyet, s. 67. italikler ilave edilmitir. 15 Kasm 1 8 9 6 .

1 ubat 1897, s. 1.

57 Bu kimselerin Trkiye'de kalar iin bkz. Mechveret,

58 Murat'la Rza arasndaki mcadeleyi 1 8 9 6 sonbaharnda, MecJveret'te kan makalelerde izlemek mmkndr. Bu srada Murat Bey bamakale yazmaya

107

Yazlacak olan makalelerin modelini erafeddin Magmumi "Ne dik, Ne Olduk" balm tayan bir yazda veriyordu: "Abdlhamit, ecdadmzn kan dkerek, can telef ederek iki yz senelik mesaiyle kazandklar dnyann en mnbit, en mahsuldar arazisini, o canm kt'alar gya babasnn iftlii imi gibi datmaya balam, Dobruca'y Romanya'ya bahetmi, Srbiye'nin kralln tasdik eylemi...(tir)." 59 Padiah Bulgaristan ve Karada'n zerkliini de onaylayarak mparatorluun snrlarn grlmemi bir ekilde kltmt. Murat'n 1896 sonbaharnda buna benzer konular iyi ileyebildiim grenler kendisine bakanlk nermeye karar vermilerdi. Murat, bakanl, Paris ubesinin yetkilerini yeniden belirtecek bir tzk yazlmas kouluyla kabul etti. Trke Meveret'in yerine kmaya balayan Paris Mizan'nda Aralk 1896 sonunda kan bu yeni statler imdiye kadar hibir yerde yaymlanmamtr. Paris grubu hakknda karanlk kalm baz noktalar aydnlatmas bakmndan ise belgenin deeri byktr. Tzkte "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin stanbul Meclis-i Merkeziyesinin Veklet-i mutlakasm", haiz bulunmak ve hariteki ubelere nezaret etmek zere bir "Heyet-i Tefti ve cra" kuruluyordu.60 Aslnda yetkilerin mutlak olarak Paris Heyet-i Tefti ve cra'sma gemesinin bir nedeni vard. stanbul'daki "ldare-i Merkeziye" birdenbire yok olmutu. Bunun da nedeni Numune-i Terakki Mektebi'nde toplanan
balyor. Bkz. Mehmet Murat, "Mdafaa Niyetinde Bir Tecavz," Meveret, 23 Eyll 1 8 9 6 ; s. 2-3; "Cmle-i siyasiye," a.g.e., 8 Ekim 1 8 9 6 , s. 1; "Sultan Hamit'in Byk Hatas," a.g.e., 23 Ekim 1896, s. 1; "Vah biare serseriler," a.g.e., 8 Kasm 1 8 9 6 , s. 1-2. 59 Sai (erafeddin Magmumi), "Ne dik, Ne Olduk," Meveret, 8 Eyll 1896, s. 3. 6 0 "llan- Resmi," Mizan, 14 Knun-u Evvel 1896, s. 2.

108

bu grubun yelerinden birinin boboazl yznden jurnal edilerek datlm olmasyd. Bylece merkezin hazrlad Abdlhamit'i hal' giriimi61 de sonusuz kalmt. Yeni komite bir bakan, bir bakan yardmcs ve yeden oluuyordu. Karar bir kere verildikten sonra komite infaz hususunda hudutsuz yetkilere sahipti. Verilen kararlar yeler tarafndan "mukaddes" saylyordu. Ahmet Rza Bey meclise yalnz Franszca Mechveret'in yaymcs olarak katlyordu. Yeni kararlardan biri, Ermeni Komiteleriyle yaplan temaslarn sonusuz kalmas karsnda bu temaslara bir son verilmesiydi. Gene Murat'n bundan nce izledii hareket hattna aykr bir tutum, Mizanc'nn, Padtah'a siyasetinin "lgnlk" olduunu ihtar etmesiydi. Osmanllarn, devleti tehlikeye sokan padiahlar tahttan indirmeye hibir zaman tereddt etmemi olduklar ve Jn Trklerin o zamana kadar kandklar umum ihtilal iin almaya balayacaklar da bunlara62 ekleniyordu. Bu yeni tutumda birbirine karm fakat gelimeleri deerlendirebilmemiz iin birbirinden ayrlmas gereken iki tema mevcuttu. Bunlardan biri "padiaha kar cephe alma" eklinde zetlenebilir. kincisi iddet usullerine bavurmaya hazr bulunmayd. iddet usullerinin o zaman en rabette olan anaristlerin "la propaganda par le fait" ismini verdikleri nemli kiilerin katli taktiiydi. Murat ve Rza bunun kesinlikle aleyhindeydiler. iddet aleyhtarl Murat ve Rza'nm gr ayrlklarna ramen, birletikleri bir husustu.63 Gerek
61 Bu teebbs iin bkz. Ali Fahri, Emel Yolunda, s. 3 8 5 . 62 Mizan (Paris), 3 0 Recep 1 3 1 4 , Taharri-i stikbl, II, 95\c. 63 Ahmet Rza Bey'in Meehveret'inde 1900 yllarna kadar "la propaganda par le fait"e taraftar olmad defaatle tekrar edilmitir. Bkz. "Declaration," Mechveret, 15 Eyll 1896, s. 1, ve ayn esaslar dahilinde yazlan Murat'n Meveret'teki 2 3 Austos 1 8 9 6 , s. l'deki makalesi. Asl dikkate deer olan Abdlhamit'in de bunu byle kabul etmi olmasdr. Bunun iin bkz. Tahsin Paa, Abdlhamit, s, 2 9 5 .

109

Kuran'm imdiye kadar toplam olduu belgeler gerekse Mistin' m tarif ettiimiz yeni tutumuysa iddet usullerinin asker Jn Trkler arasnda benimsendiklerini gstermektedir.64 Padiah'a kar sert bir tavr almaktan hibir ekilde ekinmemeye gelince bunun da ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni kuranlarn ve asker grubun tipik bir tutumu olduunu syleyebiliriz. Grdmz zere Murat burada uzun tereddtler geirmiti. Jn Trklerin biri tarafndan yazld anlalan bir ttihat ve Terakki Cemiyeti tarihindeyse Cemiyetin kuruluu sralarnda bile Tbbiyeliler arasnda Padiah'a kar iddetli bir infialin mevcut olduu anlalyor.65 Bu yazara gre Cemiyet kurulmadan bir mddet nce, kurucular, memleket ilerinin kt gitmesinin sorumluluunu Padiah'a m yoksa evresindekilere mi ykleyeceklerini bilmedikleri iin bir yl kadar durumu incelemeye karar vermiler ve yl sonunda asl sorumlunun Abdlhamit olduu ve ona kar cephe almann zorunlu olduu noktasnda anlamlard. Bu bakmdan Padiah'a suikast dzenlenmesi ve terr usullerinin kabulnde en nde gelenlerin Tunah Hilmi ve Ali Fahri gibi iki asker okul mezunu olmalar bir rastlant sonucu deildi.66 Yeni alman kararlardan biri Ahmet Rza Bey'in yalnz Franszca MechvereVin banda bulundurulacayd. Bu sonu byk mcadelelerle salanmt. Buna ek olarak Franszca sayy denetleyecek iki kiinin grevlendirilmesi zerine Ahmet Rza denetilerin yetkilerini kabul etmedi. Murat bunun zerine istifa etti, fakat istifas Komite tarafndan
6 4 Not 63'te anlar "Declaration" bashkl makalede cemiyetin istanbul'da bastrp yap i tatt ve iinde terr usullerine bavurulaca anlatlan yaftalan, Rza, cemiyet namna reddetmiti. Bundan nce de buna benzer bir durumda istanbul'dan iddetli eletiri mektuplar gelmiti. Bkz. Kuran, ittihat ve Terakki, s. 6 8 ve Meveret, 15 Recep 1313, s. 4. 65 Cevr, /nflap Niin ve Nasl Oldu? (Msr, 1 9 0 9 ) , s. 26 vd. 6 6 Kuran, ittihat ve Terakki, s. 98.

110

kabul edilmedi.67 Ahmet Rza Bey'in yeni Cemiyetle hibir ilgisi olmadn gstermek iin olacak, Cemiyet Cenevre'ye tand (24 Nisan 1897). Son bir gelime Rza Bey'in Cemiyetten kovulmasyla sonuland. 1897 Trk-Yunan Sava balamt. Ahmet Mithat Efendi de Journal des Debats'da bu vesileyle vatanperverne bir makale koymutu. Komite Murat Bey'den Mays 1897'den beri Cenevre'de kan Mizan'da bu makaleyi yaymlamasn istedi. Makale Mizan'da kt, fakat Rza Bey Mechveret'e konmasn reddetti. Aksine Ahmet Mithat Efendi'nin Trklerin zaptettikleri Yunan arazisinin ellerinden alnd feryad Mechveret'te yle bir cevapla karland: "Avrupa, kaybedilen eyaletlerin hibirinin Osmanl mparatorluu'na iadesini muvafakat etmiyor ve Trkiye bir galibin haklarnn hepsinden istifade edemiyorsa, bunun sebebi, yabanc hkmetlerin ve mme efkrnn [Abdlhamit'in] idaresini me'um, ve hkimiyeti altna giren milletleri en derin mnasnda bedbaht, addettiklerindendir." 68 Makalenin Aristidi isminde, J n Trklerle ibirlii eden bir Rum tarafndan yazlm olmas Cemiyet liderlerini bilhassa ileden karmt. erafeddin Mamumi'nin bakanln yapt gruptan Murat'a Rza'y ikyet eden mektuplar gelmeye balad. Bunun zerine Ahmet Rza Bey Cemiyetten karld. Osmanllk ve Mslmanlk nitelikleri Cemiyet tarafndan zerinden alnd. Fakat sorunu istenen ekilde idare edememi olan ve en kk eletirilere tahamml olmayan Murat Bey Cemiyetten istifa etti. 69
67 Murat, 'lzah- Hakikat," Mizan (Cenevre), 2 2 Haziran 1 8 9 7 , karlatr, Mcahede-i Milliye, s. 211. 68 G. mid (Aristidi), "Illusions et Rialitis," Mechveret, 15 Mays 1 8 9 7 . 69 Murat, "Izah- Hakikat," Taharri-i stikbl, II, 1 1 0 - 1 1 1 ; Mcahede-i Milliye, s. 2 2 1 . Fakat Cenevre'deki J n Trkler Murat Bey'in grevlerinde devam etmesi iin srar ediyorlard: bkz. "Ilan- Mahsus," Mizan, 3 1 Mays 1897, s. 1. Sorun halledilmeden Ahmet Cellettin Paa belirdi.

111

Psikolojik bakmdan Murat Bey'in yprand bu srada Abdlhamit'in zaman zaman j n Trkleri muhalefetten vazgeirmek zere Avrupa'ya gnderdii elilerden biri ufukta belirdi. Bu kii Padiah'n tfeki alaynn banda bulunan fakat kendine verilen grevler dolaysyla "erhafiye" olarak tannan Ahmet Cellettin Paa'yd. 70 Murat Bey Cellettin Paa'nn geleceini biliyordu. Fakat, Paa'nn gelmesini bekledii srada Paris'te kalan Ahmet Rza aleyhtar Jn Trklerin Paa'yla grmeye girmeye hazrlandklarn iitti. Bylece balayan ve Murat Bey stanbul'a dnnceye kadar sren aprak entrikalar izlemek bir hayli zordur. Ancak, bu srada Murat Bey'i ve genellikle Jn Trkleri grme kabul etmeye doru iten bir gelime vard. 1897 ilkbaharnda, Numune-i Terakki sorunundan sonra yeniden rgtlenen bir asker renci grubu tespit edilmi ve datlmt.71 Sulu grlenleri yarglamak iin Takla'da zel bir Divan- harp kurulmu ve yakalananlar ar cezalara arptrlmt. eref vapuruyla birka ay sonra Trablusgarp'a srlecek olan bu rencilerin tahliyesi Jn Trklerin giritikleri grmelerin arlk noktasn oluturuyordu. O zaman eref vapuruyla srlenlerden bir ksm Murat Bey'in sonunda Trkiye'ye dnmeye karar vermesinin cezalarn hafifletilecei umudunu uyandrdn ifade etmektedirler.72 J n Trklerin bir ksmysa zaten Ahmet Cellettin Pa70 Tahsin Pasa, Abdlhamit, s. 110, Ahmet Cellettin Paa daha sonra J n Trklere katld: bkz. Kuran, Milli Mcadele, s. 3 2 4 . 71 Ramsauer, The Young Turks, s. 4 5 - 4 8 . Bu bilgiler Ahmet Fazl CTung) ve Nahit (Kervan) Beylerin yazara yazdklar mektuplardan alnmtr. 72 Ahmet Cevat Emre, Ifei Neslin Tarihi, Mustafa 1 9 6 0 ) , s. 55; Ali Fahri, Emel Yolunda, s. 31. Kemal Neler Yapt (stanbul,

112

a'yla yaplan grmeleri ve Paa'dan aldklar paralan daha iddetli bir muhalefet yaratmaya yarayacak bir basamak sayyorlard. Sonunda Murat Bey stanbul'a dnmeyi kabul etti. 73 Murat Bey stanbul'a dnnce Padiah nce ona bir tr hafiyelik nerdi. Murat, neriyi kabul etmeyince de Sura-y Devlet Maliye Dairesi'ne tayin ettirildi. 1908 ylma kadar az ok karanlklara gmld. Yalnz hayatnn pek kolay olmadn anlyoruz: Doktorlar bile Padiah'tan bir irade almadan evine uramaktan ekmiyorlard.7,1 Hrriyetin ilanndan sonra Murat Bey Mizan' tekrar karmaya balad. Fakat az bir zaman iinde ttihat ve Terakki Partisi'nin hrriyetleri ihlal edici davranna kar ikyetler balad. O yln sonbaharnda Murat Bey Kmil Paa'nn emriyle tutukland. Bir ay kadar Kstence'ye katktan sonra dnd. Mizan yaymlanmaya devam etti. ttihat ve Terakki'ye kar cephe alm olan gazetecilerden Hasan Fehmi Bey 3 0 Mart 1909'da katledilince Murat Bey Mi^an'da ulemay Anayasann savunmasna aran b ; r ar yaymlad.75 Bylece Murat Bey 31 Mart hadisesi srasnda Serbesti, Sabah ve Volkan gazetelerinin yaptklar yaynlara katlyormu izlenimi brakt, isyann bastrlmasndan sonra bir sre Rodos'a gnderildi. 1914 ylnda stanbul'da Anadolu Hisar'ndaki yalsnda ld.

Murat Bey'in Siyas Fikirleri

Abdlhamit devrinin icatlarndan "Meclis-i Tefti"in basks dolaysyla, 1886-90 yllar arasnda Mizan'da kan siyas
73 Ahmet Rza bir sre Belika'ya snmak zorunluluunda kalmt, 74 Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 100. 75 Murat, "Ulemann Sktu" Mizan, 22 Rebilevvel 1328, s. 1.

113

fikirlerini Murat Bey'in "asgari" program saymak gerekir.76 Bu programn anahatlarn tespit etmenin bir yarar Abdlhamit zamannda eletiriye ne dereceye kadar izin verdiini tayin etmeye yaramasdr. Bu suretle aydnlanan ikinci bir nokta da Jn Trklerin Murat'a ne gibi bir tutumu dolaysyla balandklardr. Mizcm'm birinci saysndaki sunu yazs derginin ynnn baz unsurlarn ortaya koyuyordu. Makalede, o zamana kadar km olan gazetelerin yazlarnn yalnz stanbul halkna yneltilmi olduklarn ve tara okurlarnn ihmal edildii belirtiliyordu.77 Mizar'sa hem bakente ve hem de taradaki okuyuculara sesleniyordu. Taraya kar gsterilen bu somut ilgi Yeni Osmanllarn biraz da soyut olan "millet" kavramnn mantki bir sonucuydu. Murat Bey'in bu ilgisinin ne dereceye kadar Rus halklnn etkilerini tadn anlamak zordur. nk, Bat'da da Marksizmi benimseyenler arasnda bile "halk" iin bir ilgi en aa yarm yzyldan beri devam ediyordu.78 Murat Bey Rus basnn okumaya devam ediyordu ve muhtemelen "halka doru" slogannn 1870'lerden beri Rusya'da kazand nemin farkndayd. Kesin olarak bildiimiz bir ey varsa o da Trk kylsnn Murat'n yazlarnda, o zamana kadar grlmeyen79 bir ilgi grddr. Mizan'm ilk saysnda grlen ikinci tema, Avrupallarn
76 Sansrlk 1882'de tesis edilmiti. Bkz. Server iskit, Trkiye'de Matbuat idareleri ve Politikalar (stanbul, 1943), s. 116. Yeni Matbuat Kanunu (1888/1305) herhangi bir basl madde iin ncedcn izin alnmasn gerektiriyordu. Bkz. Server iskit, Trkiye'de Neriyat Hareketleri Tarihine Bir Bak ( s t a n b u l , 1 9 3 9 ) , s. 9 9 - 1 0 0 . 77 Mehmet Murat, "Mizann Meslei," Mizan, 2 0 Muharrem 1 3 0 4 , s. 1. 7 8 rnein Lamennais'nn din " h a l k l . Lamennais iin bkz. E Duine, Lamennais, Sa Vie, ses Idtes, ses Ouvrages. 79 Murat Bey'in daha sonra yazd bir makale iin bkz. "Had ve Hak", Mi zan, 15 ubat 1 3 1 3 , Taharri-i stikbal, 1, s. 11 vd.

114

Trkler hakknda kullandklar "barbar" deyiminin yersizliinin tahliliydi.80 Murat Bey'e gre bu deyimin Avrupa basnnda sk sk kullanlmas Osmanllarda bir Hal seferinin devamyla kar karya bulunduklar izlenimini yaratyor ve bylece Bat'yla balarn kurulmasna engel oluyordu. lerde Rza Bey'in ayn konuyu ok geni bir ekilde ileyeceini greceiz. Konu, daha sonra Jn Trkler zamannda da nemini yitirmeyen bir soruna iaret ediyordu: Kendini beenmi bir Avrupa'dan Bat medeniyetinin esaslarnn nasl alnaca sorunu. Mizarim sunu yazsnda beliren bir dier fikir Mizan'm "cemiyet-i mtemeddineye arz olan emrazn en mhliki demek bulunan meyusiyete, yani mid-i istikbal hususunda yeis ve nevmidiye mahal vermemek" 81 iin kurulduu ifadesiydi. Bylece, Mizan, kurulduu anda yava yava birikmekte olan memnuniyetsizlikten sz edebiliyordu. Bundan sonraki saylarda dokunulan konulardan biri "Avrupa'nn bir kesinde bir ekya etesinin zuhuru zerine Avrupa asayiini muhafaza feryadiyle"82 Osmanl imparatorluu'nun ilerine karmaya davet eden Avrupa basnnn eletirisiydi. Buna, kapitlasyonlar aleyhinde, 83 yabanclara verilen ayrcalklara itiraz eden, 84 Mlkiye memurlarnn yabanclarn mdahalelerine maruz kalmalarndan ikyet eden, 85 Osmanl mparatorluumda Osmanllar smren yabanc tccarlar aleyhinde 86 yazd yazlar
80 Mizan, 22 Muharrem 1304. 81 A.g.e. 18 Ramazan 1304, s. 8 2 "Emniye-i Dahiliye," Mizan, 20 Sefer 1304, s. 32. 83 "Mdahalt-t Ecnebiyeyi Men in en ksa Tarik," Mizan, 279-280. 84 "Imtiyazt- Ecnebiye," Mizan, 10 Recep 1305, s. 4 2 4 . 8 5 "Avrupa'dan lk Sadalar," Mizan, 12 Ramazan 1305, s. 5 3 1 - 3 3 . 8 6 "Mdahal- Ecnebiye," Bkz. Not 79.

115

eklersek Jn Trklerin kendisine niin mracaat ettiklerini anlarz. Avrupa'ya katktan sonra yazd yazlarda bu tema'nn azalmasn ve aksine Bat'nn yardm etmesini isteyen yazlarn gzkmesini aklamak zordur. Belki de Murat Bey gerekten Bat devletlerinin yardmn salamak iin onlardan ikyet etmekten vazgemiti. Mizanc'nm Msr ve Avrupa yazlarnda beliren, daha nce zerinde durduumuz devlet mekanizmasn slah istei stanbul Mi^an'nda da vard. Bylece Murat Bey reji idaresinin memurlarn cahil buluyor,87 Maliye Nezaretine eletirilerini yneltiyor,88 Maarif Vekilinin grevini yapmadn sylyordu.89 Padiah' vme ve hkmeti yerme politikasnn rnekleri arasnda zellikle Padiah'n Mlkiye Mektebi'ne kar olan zaafndan yararland aadaki paragraf yazlarnn rneini vermekledir: "Maarif Nezaret-i Celilesinin bir ubeleri olan Vilyet-i ahane maarif mdriyetleriyle mektib-i idadiye-i mlkiye mdriyetlerine bakalm. Bilvasta tyin klnanlar mstesna olmak zere Mekteb-i Mlkiye-i ahane mezunlarndan dorudan doruya Maarif tarafndan tyin buyrulmu ka efendi irae olunabilir? Yine u memuriyetlerde acaba ka mdr Mekteb-i Sultani mezunlarndan nasbedilmitir?" 90 Murat Bey bazen dorudan doruya siyas olan deerlendirmeler de yapabiliyordu. rnein Bulgar mebuslarnn "Hkmet-i Seniye tarafndan kabul edilmeleri lzm geldiini" 9 ' ve ingiltere hkmetinin "her yerden ziyade efkr-
8 7 "Reji daresi," Mizan, 27 Sefer 1304, s. 4 4 . 8 8 "Umur-u Maliye," Mizan, 1 Rebilahr 1 3 0 5 , s. 4 2 4 . 8 9 "Umur-u Maarif," Mizan, 17 Cemaziylevvel 1304. 9 0 "Mektib-i Aliyyede Tahsil-i Maarif," Mizan, 13 Sefer 1 3 0 6 , s. 6 5 3 . 91 "Bulgar Mebuslar." Mizan, 2 4 Rebilahr 1 3 0 4 , s. 116.

116

umumiyenin tefti ve tesiri altnda braklm" bulunduunu sylyordu.92 Bu siyasi bak noktalarnn yannda Mi^an'n bir kltr politikas da vard. Mizan'm kltrel sorunlardaki gr as derginin drdnc saysnda ServeM Fimn'culardan Menemenlizade Tahir tarafndan ileri srlyordu. 93 Bu makalenin konusu Arap edebiyatndan rnek almann ksr bir davran olduuydu. Mizan'da kullanlan ifadeyle:
Taklit ile asln unutma. Milletini hakir tutma.

Dili sadeletirmek isteyen Yeni Osmanllara oranla bu ifade iindeki milliyeti unsur bakmndan onlardan bir hayli ilerdeydi. Ayn makalede Mizan, Recaizade'nin dman Hac brahim Efendi'nin Saadet'ine kar hcuma geiyordu. Bu polemik srasnda Mizan'da kan makalelerin birinde Mizcm'm Osmanllk ve lslmn yambanda Trkle de deer verme abas ak bir ekilde ortaya kyor: "Saadet, bir Osmanl gazetesidir. Osmanl elemek Trk demektir. Trk ve Osmanl tbirleri ise kendilerine malik olanlarca 'Mslmanla' yabanc deildir. Cmlemiz iin nihayet derecede muhterem olan u unvann altnda tecessm eden hey'et-i mukaddeseye ait bilcmle umur ve hususu kalbimize pek yakn tuttuumuz cihetle Saadet gazetesini dahi uzak tutmak istemeyiz. "Fakat Saadet refikimiz esasen iki renkli olup bahusus bu hafta renklerin ikisi de pek ziyade meydana km bulunuyor."94
92 "ingiltere Umru," Miran, 29 Zilhicce 1 3 0 5 s. 580. 93 Menemenlizade Tahir. "Mebahis-i Edebiye," Mizan, 13 Sefer 1304, s. 2 8 - 2 9 . 94 "Mazeret," Mizan. 30 Cemaziylevvel 1304. talikler ilve edilmitir.

117

Murat'n "Trk" kelimesine verdii arlk ilk defa -fakat ancak arzi olarak- Yeni Osmanllarn yazlarnda belirmiti. Onlar, "Trk", "Millet-i Osmaniye" ve "Millet-i lslmiye" ifadelerini, aralarnda kesin bir ayrm yapmadan kullanmlard.95 Fakat "Osmanl" deyimini dierlerine tercih ettikleri de anlalyordu. Yeni Osmanllar siyaset sahasn terk ettikten sonra ekillenmeye balayan Trklk akmysa batan itibaren ynetimce byk sempatiyle karlanmamt. 1880'lerde Trklk yapmann tehlikeleri Trkln lengistik (dilbilim) kisveye girmesini ve dilbilimin iinden siyaset yaplmasn zorunlu klmt. emseddin Sami'nin Hafta'da kan bir deerlendirmesi bunu gayet iyi gsteriyor: "Sylediimiz lisan ne lisandr ve nereden kmtr? "Osmanl lisan" tabirini pek doru grmyoruz, nk bu unvan Selatin-i Osmaniye'nin birincisine nisbetle marnileyhin tesis etmi olduklar bir devletin unvandr. Halbuki lisan ve cinsiyet marnileyhin zuhurundan ve bu devletin teesssnden eskidir. Asl bu lisan mtekellim olan kavmin ismi 'Trk' ve syledikleri lisann ismi dahi 'lisan- Trk'dir. Chela-y avam indinde mezmu addolunan ve yalnz Anadolu kylerine tlak edilmek istenen bu isim, intisabiyle iftihar olunacak byk bir mmetin ismidir." 96
9 5 Bu deyimlerin kullanl iin bkz. Mardin, The Genesis, s. 3 2 8 . Yeni Osmanllar, " O s m a n l l a r n Anadolu'yu zaptettiklerinden sz ettikleri zaman zmnen "Trk"lerden sz ediyorlard. Kendi devirlerinde bu zmni ilginin yan banda dorudan doruya bir ilgi de mevcuttu. inasi 1860'larda Tasvir-i Efkrda ecere-i Trki'yi tefrika etmekle halk efkrna bu konuyu mal etmi, Ahmet Vefik Paa'nn lengistik aratrmalar, Namk Kemal'in Trk byklerinin biyografileri, Sleyman Paa'nn Tarih-i lem'i bu akm devam ettirmiti. 9 6 emseddin Sami, Hafta, naklen. say 12, Habib, Yeni "Edeb Yeniliimiz", s. 313'en

118

imdiyse, Mizan'da "Araplarn her trl hikem ve bedaini istiare edelim, fakat Trk olduumuzu... unutmayalm" deniliyordu.37 Dili bir politik silah haline getiren gelime yalnz Trkiye'nin hrriyetsizlii deildi. Avrupa'da her yerde dil ayn grevi yerine getirmeye zorlanyordu. rnein Fransa'da Ferdinand Brunot'nun Histoire de la Langue Franaise' yalnz bilimsel bir aratrma olarak deil vatanperverlii zendirici bir belge olarak yazlmt.98 Mizanc'nm bu fikirleri zendirmesinin, kendi ifadesiyle Slavofil'lerin etkisinden ileri geldiini biliyoruz. Rusya'da Ruslugun tevikine kar Murat Trkiye'de Trkln yerlemesine alyordu.99 Daha nce grld zere, eitli etkiler o zamanlar Trklerin kendi ilerine dnp kendi benliklerini aramalarn zendirmiti. Murat'n kltrel Trkl de ayn ynde alan deiik unsurlardan biriydi. Trk olmann veya olmamann 1890'larda bile kamuoyunda kazand nem, ayn yne doru iten bu etkenlerin ne kadar uygun bir zemin zerinde altklarn gsterir. rnein, Saray'n gerek Murat'a gerek Ahmet Rza'ya kar ynelttii propagandann temel talarndan biri Murat'n Kafkasyal oluu ve Rza'nm annesinin Avusturyal olmasyd. Asl dikkate deer yan Murat'n, bu ithamlara cevap verdii zaman ayn zeminden hareket etmesiydi. Murat Bey de kendini savunma konusunda Yldz'da bir tek Trk bulunmadn, Padiah'n Hassa alaynn Arnavutlardan, erkeslerden ve Araplardan olutuu ithamn yneltiyordu. Bu tutum Mizan'a (Paris'te yaymlanan Mizan'a) Arnavut, erke ve Arap asll Osmanllardan bir sr protesto mektubu gelmesine neden olmutu.500 Murat'n ken97 98 99 Menemenli Tahir, "Mebahis-i Edebiye," Mi zan, 13 Sefer 1304, s. 28. Boyd, C. Shafer, Nationalism, s. 189. Mehmet M u m , "Rusya'da Furuk- Siyasiye," Mi zan, 2 0 Recep 1304, s. 215-216.

100 Bkz. Mardin, Die Genesis, s. 3 5 3 .

119

dini bu zor durumdan kurtarmak iin yazd makaleler ve genel olarak bu gibi sorunun ortaya kmas Islmm Osmanl mparatorluu binasnn harc olarak yava yava kuvvetini kaybettiini gsteriyordu. Trklk konusunu ortaya kard gibi, Mizan milli kltrn de korunmasna taraftard. Gene bu noktada askerlerin Murat'a kar duyduklar saygnn bir unsuruyla karlayoruz. Milli kltr kavramn Trkiye'de ilk ele alan Murat Bey deildi. Bir kltrn zelliklerinin ortadan kalkmasyla beraber bir milletin ryecei fikri bundan nce de gene Yeni Osmanllar tarafndan ele alnmt. ,0 Fakat o zamanlar kltrel btnln bozulmasndan Istm unsurun kaybolmas, eriatten vazgeilmesi kastediliyordu. Murat'ta fikir, Herder'in grlerini hatrlatan yar mistik bir renge brnyordu. Artk korunmas istenen eriat gibi somut bir unsur deil, milletin "ruhu", "maneviyat", "z" gibi soyut unsurlard. Bu milli "z"n korunmasn mmkn klacak olan nlemlerin banda "yneltilmi" (dirii) bir edebiyat geliyordu. Daha nce grld zere, edebiyatn pratik bir amac olmas gerektii, Osmanllar ie sevk eden bir ara olarak kullanlmas gerektii Ahmet Mithat Efendi tarafndan da kabul edilmiti. Murat Bey'in getirdii yenilik, bu sonucun yalnzca edebiyat renimi araclyla elde edilecei ve fen reniminin ahlk bozucu olduuydu. Bu teori, aslnda Ru~ sofillerin bazlarnn ileri srdkleri bir fikirdi.' 02 Onlara gre fen renimi insanlar materyalist ve sonunda da "nihilist" yapyor, kendi toplumlarnn deerlerini inkr edici hale getiriyordu. Gnmzde "maddi" bir gre kar ko101 Mizan, (Paris), 25 Ocak 1897, s. 3; 8 Mart 1897, s. 1-2.

1 0 2 Mehmet Murat, "Rusya'da Furuk- Siyasiye", Mizan, 30 Recep 1304, s. 2 1 5 16. Bkz. Mardin, TJe Genesis, s. 3 5 3 .

120

yan ve toplumun "manevi" deerlerinin korunmas gerektii eklindeki iddiann ilk kklerini 103 bylece Murat Bey'de bulmak mmkndr. Trk dilinin Arap gramerinin kurallarna uymamas gerektii eklinde gazetesine koyduu makalelere ramen, Murat, Islm Trklkle beraber gelen bir unsur sayyordu. Fakat gene burada bir kuak ncesine oranla bir deiiklik meydana gelmiti. Murat Bey'in fikirlerinde slm siyas bir koz olarak yer alyordu. Daha nce Yeni Osmanllardaysa slm ilahi bir yol gsterici olarak ele almyordu. slmm propaganda potansiyeli Yeni Osmanllar hareketinin ancak son evrelerinde anlalmaya balanmtr. 104 Bu bakmdan Murat iin kullanlan panislmist deyimi105 bastletirici bir yan olmakla beraber, tamamen yanl deildir. Aada bu "panislmizm"in Mizcm'dan alnm bir rneini grebiliriz: "Memalik-i Islmiye kadar ftrat- ittihat zere yaamak istidadnda bulunan memalik yeryznde yoktur. slmlar ilk nazarda birok kt'alarda, birok hkmetlerin zir-i idarelerinde bulunmak hasebiyle pek dank zannolunur ise de harita ne alnarak baklrsa Bahr-i Muhit-i Atlas sahilinde bulunan Fas'dan Bahr-i Muhit-i Kebir sahilinde bulunan in'e kadar olan memalik, ahali-i Islmiye itibariyle, bl fasla memalik-i lslmiyeden maduttur. "Halbuki taksimat- siyasiye ile mnasebat- merua-i maneviyenin fkdan ehl-i slmn heybet-i tabiiyesini zayf olan baz gzlerden nihan etmektedir. "Hibir devletin hukuk- siyasiyesine tecavz etmeksizin matlup olan ittihad- er'i-yi maneviyi hem de pek kolay ve
103 Tunaya, Batllama Hareketleri, s. 80. Takat balangc Ven Osmanllarda grlebilir, Bkz. Mardin, TJte Genesis, s. 3 5 3 . 104 A.g.e.,s. 6 0 . 105 Ramsaucr, The Young Turks, s. 38.

121

cz'i hizmetle istihsal etmek elimizde iken henz bu bapta teebbsmz yoktur."106 Islm bir d ilikiler kozu olarak kullanma tekliflerinde bir hayli beceri gsteren Murat, Islmm teolojik taraflarn tahlil ettii zaman Yeni Osmanllardan bir hayli ayrlyordu. Ayrld nokta da Yeni Osmanllar kadar din bilgisine sahip olmamasyd. Yeni Osmanllar da slm umdelerinin Bat uygarlyla badaabileceini savunmular, fakat bunu yaparken olduka ince, Islm kltrlerinin zenginliini gsteren sentezler yapmlard. Buna karlk Murat Bey'in Islm kavramlar kullanmasnda bir acemilik gryoruz. MuhiUin-l Arabi'de rasyonalizm'in temellerini grmeye almak ve slm dininin bu itibarla aklcla dman olmadn sylemek Yeni Osmanllarn aklcl Islm temellere dayanarak savunmalarna oranla ilkel kalyordu.107 Zamanla ve bir dereceye kadar Padiah'n sayesinde, slm hakknda bilinenler azalyor, yzeyselleiyor ve ilkelleiyordu. Murat Bey'in tezlerini savunmak iin Islma mracaat, Islmm deerine inanp onu gerekten Bat uygarlyla kaynatrmaya alan birinin giriiminden ok, tslm, kendi benliini korumak zere bir silah olarak kullanan birinin hareketiydi. Modern Trkiye'de Islama bal kalan aydnlar arasnda Islmm bu tedafi (savunmalk) kullanl bundan sonra gittike nem kazanacakt. MizarCm kltr politikasnn en kayda deer yanlarndan biri "priten"liiydi. Mizan her trl elence ve iyi vakit geirmeye kar ciddi bir ekilde cephe alyordu. Bu ahlaki kaslmann belirtilerinden biri temiz bir karakter salama amacyla salkl bir bedene ve bundan hareket ederek jimnastie
106 "Dindarne bir teebbs," Mimar, 9 Ramazan 1306, s. 9 3 0 - 9 3 1 . 107 Bkz, Mardin, The Genesis, s. 298.

122

verdii nemdi.108 Gerek Murat'n milli enerjileri ynlendirecek bir edebiyata inanmas, gerek okuyucularna bedenlerini, salklarn ve dncelerini "temiz" tutmalarn tlemesi Bat uygarlnn beraberinde getirdii "tiliter" zihniyetin ve "verimli vatanda" yaratma abasnn bir belirtisiydi. Bu faydac zihniyetin en ak belirtileri arasnda Murat'n "sa'y"a atfettii nem geliyordu. 109 Bylece, siyas programlarnda birbirlerinden bir hayli uzak olduklar halde, bugn "sosyal politika" ismini vereceimiz a bakmndan Murat Bey'le Mithat Efendi'nin ayn amalara yneldikleri anlalr.

Sosyal Mukavele
Rousseau'da sosyal mukavele insanlarn saduyusunun bir sonucu olarak mtalaa edilmiti. 19. yzyl Tarihi Okulu'nun gsterilerinde bu mukavele Sakson icad ve asil Sakson Arlerin ormanlarnda bulduklar ve Bat Dnyasna intikal ettirdikleri bir armaan olarak deerlendiriliyordu. 110 Murat Bey'in teorilerinde sosyal mukavelenin bylece bir kabile geleneine dndrlnn ilk Trkeletirilmi eklini gryoruz. zellikle Yeni Osmanllarn sosyal mukavele grleriyle karlatrld zaman, Murat Bey'in tutumu deer kazanmaktadr. Zira, Yeni Osmanllar, sosyal mukaveleyi lslm bir ortam iinde, biat messesesinin nda deerlendirmilerdi. imdiyse Murat Bey aym sreci Kay airetine dndryordu. Kendi ifadesiyle: "Devlet bir irkettir. Kavaid-i nakliye ve usl-i akliye bu bapta mttefiktir.
108 "Terbye-i Etfal," Mi zan, 2 4 aban 1306, s. 9 1 4 . 109 "Bir Emr-i Musib," Mi zan, 22 Cemaziylevvel 1306, s. 8 0 9 ; "Sanayi ve Makineler," Mizan, 15 Sefer 1307, s. 1 0 9 4 - 1 0 9 5 . 110 Shafer. Nationalism, s. 187.

123

"irket ounca birtakm vazife-i mtekabile ile yekdierine bal olan efrattan mrekkep bir hey'et demektir... "St civarnda 'konar' drt yz adrlk halk iinde 'tabi' ve 'metbu' usul mevcut deildi. htiyari bir irkettir..."111 Orhan Gazi zamanmdaysa "yeni teesss eden hey'et, Sleyman ah evladna mahsus bir irat deildi. Hey'et-i umumiyeyi tekil eden bilcmle efradn mazarrat ve menfaatte mtereken alkadar bulunduklar bir (irket-i Osmaniye idi.)" 112 Murat'a gre ancak hilafet Osmanllara getikten sonra devlet idaresine ikinci din unsur eklenmiti. Gene Murat, mukavele fikrinin altndan kan siyas mkellefiyet (political obligation) bann halk arasnda bir anlama sonucunda kurulmasyla bu ban Kur'an'da bir emri ilahi olarak bulunmasnn yaratt mantki atmalar halletmeye ihtiya grmyordu. Namk Kemal'se enerjilerinin byk bir ksmn bu atmay ortadan kaldrmaya sarf etmiti.113 Ayn gr ayrlnn baka bir belirtisi Namk Kemal'in islm devleti ynetimine giren teokratik unsurlar lslm politikann bir stnl saym olmasyd. Ona gre, Allah, bu ekilde, mminlere siyaset ilerinde bile yardmlarn esirgemediini gsteriyordu. Murat'a gelince "er'" ve "rfi" unsurlar bir tarih tekml sreci iinde deerlendirilmeliydi. Kendi ifadesiyle: "Bir zaman var idi ki 'devlet' denildii vakit bizde yalnz ahali iinde deil, cali indinde bile her nevi aibelerden masum bir hey'et-i mukaddes tecessm ederdi. yle bir hey'et-i aliyye ki, vcudu, efrad- halktan mrekkep ceman Mehmet Murat, "Vazifedarlar Kimlerdir?," Mizan (Kahire), 10 Zilkade 1313, Tnharri-i IstiJibl, I, 53. 112 A.g.e,, s. 57. 113 Mardin, The Genesis, 124 s. 2 8 9 - 2 9 6 .

atin dnyev icadatndan ziyade semav messesat- tabiiye nev'ine daha yakn tutulurdu. "Vazife ve meguliyet hududunu, daha Trkesi, 'hakkn' ve 'haddini' bilen hkmetler iin u itikad- halisanenin ne kadar byk kuvvet tekil edecei... tefekkr buyurulsun. "Yaknlara gelinceye kadar Salatin-i I-i Osman hazerat u itikadn kadr- kymetini pek gzel bilirler ve bildiklerini leme iln iin vki olan frsat fevt etmezlerdi. Zihinlerde takarrr eden bir tedbir-i Devlet iptida- emirde Bab- Fetvann tasdik ve tahsisine 'arz' olunurdu. Vaka ihtiyar edilmi olan karar- linin aksine bir fetvaya uramamas iin hayli marifetlere mracaat olunduu olurdu. Lkin o marifetler daima selmet ve ulviyet dairesine mnhasr kalrd. Bunun iin avam- ns itibariyle 'Devlet ve Hilfet', eriat- mttehidenin hari ve hilfnda olan tekilt- siyasiye ve rfiye suretiyle deil, bilkis ahkm- diniye icabat- asliyesinden olan hkmet-i er'iye yznden zahir olurdu. "Fetvahane, devletin bir istiare odas makamndaydt. Babli dahi umur- idarenin mihveriydi. Fakat tertip o kadar sanatlyd ki Padiahn ii bir 'mucibince' demekten ibaret iken halk her eyin Padiahn himmet ve ihsaniyle yapldna kail olurdu."11" Kemal de slm unsurlarn politikadaki yararlan zerinde durmutu fakat Murat Bey'in yapt gibi mekanizmann iyzn gstermemiti. Genel olarak Kemal'deki slm demokrasi kurma inancnn atei Murat'ta mevcut deildi. Gene burada da slm, Murat tarafndan "iman" asndan deil "fayda" asndan deerlendiriliyordu. Murat'n Yeni Osmanllarla arasndaki gr ayrlklarnn farknda olmam olduu kuvvetle muhtemeldir. Gene burada da Yeni Osmanllardan beri alnan yol ilk grte belli ol114 Mehmet Murat, "Haci ve Hak," Mizan (Kahire), 15 aban 1 3 1 3 in istikbl, I , s . 4, Taharri-i

125

mayan bir unsurda toplanyordu, o da tedrici fakat nne geilmeyen bir fikr laikleme, "secularisation" akmyd. Murat Bey'in Mlkiye'deki hocaln, edebiyatlm ve politikacln birbirine balayan ortak bir unsur mevcuttur ki siyas fikirlerinin anlam kazanmas bu ortak unsurun etkisini gz nne getirmesine baldr! Bu ortak temel Murat Bey'in bir toplumun "ahlki nitelikleri" konusunda dndklerinden ibarettir. Murat Bey Osmanl Imparatorluu'nun 1876 harbinde yenilmesini toplumun bir ahlaki zaafna, kimsenin "vazifesini bilmemesine" 115 balamt. Bu tasavvurun, Murat Bey'de kendiliinden ortaya kp kmad hakknda bir ey syleyemeyiz. Fransa'da da Emile Boutmy, 1870 harbinin de yenilgisini Fransa siyasi "elit"inin yetersizliine balam ve bunu telafi etmek iin "Ecole Libre des Sciences Politiques"i kurmutu. Murat Bey Mlkiye'deki iine drt elle sarld zaman Boutmy'den ald bir ilhamla m hareket ediyordu? Muhtemelen, evet, fakat Murat'n byle bir etkiden sz etmesine rastlayamadk. te yandan Slavofillerin baz eitim teorilerinin Murat Bey'i etkilemi olduunu biliyoruz. Toplumun "ahlki" yapsn kuvvetlendirme ve onu temsil eden bir "elit" yetitirme abasnn bir kkn burada buluyoruz. Genel olarak, kuvvetli bir "elit" kurma fikrinde o zamanlar Avrupa'da nemli olmaya balayan iki akmn izini grmek mmkndr. Bunlardan biri "elit"lerin toplumu "ahlki" ynden pekletireceklerini ve siyas nderlik sorununu halledeceklerini ileri sren tutum, ikincisi de Darvinizm'in sosyal dnceye etkisidir. "Ahlki'ik unsurunu Guizot gibi 19. yzyln banda sivrilen baz teorisyenlerin etkilerine kadar gtrmek mmkndr. Murat Bey'in teorisinin gelimeleri biraz da bu 19. yzyl ba "ahlk" grle 19.
1 1 5 Murat, Hrriyet Vadisinde BirPene-i 126 istibdat, s. 72-73.

yzyl sonu "biyolojik" grlerin birbirlerine uymamasndan ileri gelmektedir. Guizot gibi, Murat, "Fransz ideologlarnn rasyonalizm i n i "bir ahlk gr"yle birletirmeye alyordu. 116 Gene tpk Guizot'nun 1830'dan sonra yapmaya alt gibi Murat Bey "bourgeois snf iin, bir daha ihtilal yoluyla alabora olmamasn temin etmek zere geni bir entelektel ve ahlki temel" yaratmaya kendini vermek istiyordu. Burada Murat Bey'in eitim tasavvurunda bulunduu Osmanl yksek memur snfn Guizot'nun ele ald "bourgeoisi"yle bir tutamayz, fakat her iki olayda da yaplmaya allan, devleti, orta seviyede bulunan, bilgili ve ahlkl bir zmreye emanet etmekti. Sosyal hayatn bir mcadeleden ibaret olduu kans 19. yzylda iki byk dnrn, Marx ve Darwin'in etkisiyle, siyaset konusunda dnlenleri etkilemeye balamt. Darwin'in "seleksiyon" kuramna dayandrlan grlerden biri devlet iinde en kuvvetlilerin yaama hakkn kazandyd. Bundan da komu devletlerle olan ilikilerde kendi tarafnn ste kmasn salayacak olan nderlerin zel bir eitime tabi tutulmas sorunu kyordu.' 17 Bu fikir de bir siyas "elit"in zorunluluu fikri zerine eilenleri artryordu. Bunun yannda yeni bir demokrasi aleyhtarl da ayn meyveleri vermiti: 1884'te Mosca, ilk defa olarak, daha sonra geni bir ekilde ileyecei "siyas snf' (classe politiche) deyimini ortaya karm ve bir devletin yazgsn ilerini yneten "siyas"lerin kalitesine balamt." 8 Btn bu etkilerin sonucunda Murat Bey "siyas elit" yetitirme
116 Charles H. Pouthas, "Guizot," Encyclopaedia of Social Sciences, VII, 226.

117 Bkz. Gertrude Himmelfarb, Darwin and the Darwinian Revolution (New York, 1959), s. 394. Burada Darwin'in Trkleri "aa" bir rk saydn gsteren ilgin bir para mevcuttur. 118 Gaetano Mosca, Teoricadei Gvemi (Turin, 1 8 8 4 ) .

127

sorununa byk nem vermiti. Namk Kemal'in temel inanc halk egemenlii ilkesine balanyorduysa Murat Bey'in temel inanc "siyas liderlik yapabilecek smf' yetitirmekten ibaretti. Murat Bey genliinde kendisini etkileyen akmlardan sz ederken Rousseau, Guizot, Montesquieu ve Draper'den sz ediyor. Bunlar arasnda zellikle dikkat ekici olan isim Draper'dir. Bir kimyager olarak hayatna balayan ve bir fikir tarihisi olarak 19. yzyl Avrupas'nda n kazanan Draper, Bat fikir tarihine fizik ve biyolojik bilimlerin yntemini uygulamaya almt. Bylece fikr gelime biyolojik geliim grnden ele alnyordu.119 Darwin sonras biyolojik materyalizmi'nin Draper araclyla Jn Trklerin arasnda en ok maneviyata nem veren Murat Bey'i bile etkilemi olduunu grmek ilgintir. Bu etki Murat Bey'in dncesine, bilinaltna giren laiklik unsurlarn da bir dereceye kadar izah etmektedir. Fakat Murat Bey'i bir yana braksak bile Draper'in eserlerinin ve maddiyatlgnn bir reddiyesini yazan Ahmet Mithat Efendi'de de "ahlkilik" emperatifinin aslnda maddi olan bir ortama, "refah" ortamna dayandn grrz. Ahmet Mithat Efendi ahlki normlara uymay srat kprsn gemek noktasndan deil alkan ve namuslu insanlarla dolu bir toplum kurma noktasndan deerlendiriyordu. Murat'ta da "ahlkilik" kendi iin aranan bir deer deil, toplum mekanizmasnn dzenli almasn salayan bir "sosyal pekletirici"ydi. Gene bu
119 Bkz. Dictionary of American Biography V ( 1 9 4 6 ) , s. 4 3 8 . Draper'in en nl eserleri unlardr: J . W. Draper, History of the Conflict between Religion and Science (London, 1885), ve A History of the Intellectual Development of Europe ( L o n d o n , 1 8 7 5 ) . Birinci eser Ahmet Mithat'n Niza- llm-i Din (Istanbul, 1313)'inde eletirilmektedir. Darvinizm'in Draper zerindeki etkisi iin bkz. j . W. Draper, " T h e Intellectual Development of Europe Considered with Reference to the Views of Mr. Darwin," Report of the British Association for the Advencement of Science ( 1 8 6 0 ) .

128

noktada da Murat ve Mithat Efendi gibi iki siyas hasm esaslarda birleiyordu.

Devlet Ynetimi
Yeni Osmanllarn "Meveret" tema'sn romantik bir heyecanla ele almalarnn yan banda, Murat'n ayn konudaki fikirleri renksiz ve heyecanszdr. Yazlarnda, Yeni Osmanllarn yazlarnda grlen Osmanl lmparatorlugu'nun btn sorunlarnn parlamenter sistemle halledilebilecei inanc yoktur. Bu heyecann yerini mparatorluun hastalnn neden ibaret olduunu aratran bir tanma eylemi almtr. Murat'n bu gibi arbal tutumunu belirleyen iki unsur vardr. Bir kere Murat derin bir tarihi olduuna ve bu bakmdan o zamana kadar kimsenin yapamad tarihi tehisleri koyabileceine inanyordu. te yandan Rusya'da radikallerin Murat Bey'e gre karlatklar halk tepkisi ve Osmanl ahalisinin 1876'da Anayasa'yla ok yakndan ilgilenmemi olmas da muhakkak ki kendisini ayn yne sevk etmiti. Murat Bey, Rusya'da geleneki Slavofillerle ilerici "Batc"lar arasnda cereyan eden mcadeleyi yakndan izlemiti. En byk korkusu Trkiye'nin ayn ekilde birbirine dman iki kampa ayrlmasyd. Buna benzer bir korku aydnlar arasnda kacak olan radikal akmlarn geni ktlelerin hislerini incitip hkmetin aydnlar tenkil etmesine yardmc olmasyd. Bu gr o kadar yersiz deildi. Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti bakanl kendisine nerildii zaman Padiah'a suikast tasavvuru planlanan icraat arasndayd. Daha sonra bu tasavvurlar Jn Trkler arasnda zaman zaman tartlmtr. 1896'da kurulan Osmanl htill Frkas120 anaristlerin yntemlerini kullanmaya hazrd. Murat Bey'in kayglarn dile
120 Kuran, iihai ve Terakki, s. 9 8 .

129

getirmesinden on be yl kadar sonra, tasavvur ettii tepki 31 Mart hareketi srasnda belirecekti. Murat, Yeni Osmanllarn 1876'da bir "milis" rgtleri kurmaya altklarn ve Mithat Paa'nn bana gelenlerin ksmen bu rgtlerin Padiah'ta uyandrd korkudan ileri geldigini biliyordu.121 Btn Osmanllarn reform hareketinden yararlanmalar hususu zerinde srar etmesine ramen, Murat Bey u avam"dan gelecek olan bir hareketten son derece ekiniyor ve "avam"m "cehalet"inden korkuyordu. "Garpta olduu gibi aadan tazyik icras bizde caiz deil itikadmdaym. nk bunca esbab- inkraza ramen devletin yarm asrdan beri payidar olmas halkmzn hkmetlerine kar olan bir rabta-i maneviye semeresidir."122 Gene, Yeni Osmanllarn eserlerinde Murat'n eserlerindeki gibi halkn "cinayetlerinden sz edilmemiti. Murat Bey'in dncesi Taine'in halk hakknda "vahi ve ehvani bir hayvan" deyimini kullanmaya balad bir devrin izini tayordu. Btn bu unsurlara Murat'n radikalizm aleyhtar yan diyebiliriz. Bu engeller Murat'n halklnn platonik bir kalp iinde donup kalmasna neden oluyordu, Murat Bey'e gre ancak halkn genel eitim dzeyi ve kltr ykseldii zaman Osmanl mparatorluunda temsili bir sistem uygulama alanna konabilecekti. Bundan dolay da temsil ilkesini Trkiye'ye sokmakta fazla acele ettiklerine inand Yeni Osmanllar beenmiyordu. Her ne kadar 1876'da onlarla yakn balar kurduunu anlatyorduysa da, ona gre, Yeni Osmanllarn koruyucular Mustafa Fazl ve Halil erif Paalar birer "yabanc", birer Msrl "aristokrattlar. Amalar, Trkiye'ye hrriyet fikrini getirmekten ok kendi karlarn korumakt.
121 B rgtler iirt bkz. Mardin, The Genesis, s. 76. 122 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 20-21.

130

"Hibiri, durumun gerek niteliini anlamasna yetecek bilgilere sahip deildi. Hibiri Avrupa'da eitli ynlerde birka yzyldan beri sarf edilmekte olan enerjilerin rn olan gelimenin yalnzca parlamento usulnn sonucu olduunu dnme hatasna dmekten kendini alamamt. Bu yanl dnceler dolaysyladr ki irketler kurmaya, halk kendi kendini eitmeye ve almaya ve devleti okul gibi kamu karlarna hizmet eden dier kurulular kurmaya tevik edeceklerine, ne zn anladklar ve ne kapsamn kavradklar bir hrriyetin yararlarn vmekle yetindiler. Pervaszca ithamlar ynelterek sonunda kendileri sefahat lemlerine battlar. "Yukarda sz geen ok kk ve nemsiz Parti kklerini halka dayandrmamt. Kamuoyu yalnz bitaraf deil, kesin bir ekilde Anayasa aleyhine ynelmiti. Mevcut kritik durumdan bizar olup dertlerine deva arayanlar arasnda bile Kanun- Esasi'nin ilanndan ikyet edenler ve eriatn salam temellere dayanmas ve herkese bilinmesi bakmndan Anayasaya stn olduunu iddia edenler oktu." 123 Murat, Yeni Osmanllarn baarszlklarnn tahlilinin yan banda Tanzimat hakknda da baz yarglar ileri sryordu. Tezinin temeli daha nce Yeni Osmanllar tarafndan kullanlan bir tutuma benzeyen bir gr ayd: Mslmanlarn byk bir ksm "gurur"lar dolaysyla Glhane Hatt- Hmaynu'nun ilanna itiraz etmilerdi. Murat Bey'e gre geni halk ktleleri balangtan beri Hatt- Hmynu benimsemedikleri iin bu belgede salanan haklarn bir devam olan 1876 Kanun- Esasisi'nin yrrlkten kaldrlmasn sevinle karlamlard.124 Glhane Hatt'nm hazrlanmasna gelince, Murat Bey de
123 Mourad Bey, La Force et la Faiblesse, 124 Murat, Mcahede-i Milliye, s. 100. s. 58.

131

Yeni Osmanllar gibi Hatt yalnz d etkilerin rn sayyordu. li ve Fuat Paalara gelince onlar Osmanllarn karma alacaklarna, dar bir memurlar aristokrasisi yetitirmeye almakla ve modernlemeyi yalnz Bat'y taklit etme anlamnda anlam olmakla sulandryordu. 1 " Ona gre bu devlet adamlar "zppelikleri, sahte ve ar Batllklar dolaysyla otokrasi aleyhtarlarn birletireceklerine blmlerdi. Ksacas Murat, hem Yeni Osmanllara ve hem de Yeni Osmanllarn dmanlar li ve Fuat Paalara hcum ediyordu. Ona gre 1876 hareketinin baarl olamam olmasnn sorumluluu, bu ilk Batllam devlet adamlar ve aydnlarnn omuzlarna ykleniyordu. Buna ek olarak, 1890'larda eilimlerin deimi olduunu ve Trkiye'de artk parlamenter sisteme kar duyulan kukunun yok edildiini sylediine gre nerecei bir hal aresi mevcuttu. Bu hal aresini iki balk altnda toplayabiliriz. Bunlarn birincisi devlet adam yetitirme yntemleriyle, ikincisi devlet idaresi mekanizmasyla ilgiliydi. Devlet adam ve aydn yetitirme hakkndaki fikirleri, daha nce incelediimiz "elit" fikriyle Osmanl mparatorluunun gelimesi hakknda baz fikirlerinin karmasndan meydana geldii iin nce bunlar ele alabiliriz. Avrupa'da kard ilk risalelerinden birinde Murat'n ileri srd ana fikir Trkiye'de, aslnda yan yana yaayan iki ayr Trkiye'nin bulunduuydu. Bunlardan biri Murat Bey'in "resm Trkiye" ismiyle and asalak memur grubuydu. Bunlar ancak ikinci Trkiye'yi, durgun halk tabakalarnn Trkiyesi'ni smrerek yaaylarn salyorlard. Bylece devlet dairelerinde devlet kuvvetiyle entelektel g birlemiti. Murat Bey'e gre bu ittifak Osmanl mparatorluunun kurulu devirlerinde tekke eyhlerinin Bi125 Mizan, 14 Zilhicce 1314 - 17 Mays 1897, s. 3; La Force, s. 3 9 - 4 0 .

132

zans mparatorluumdan artakalan etkilerin ve ran ulemasnn abalarnn ortaklaa rnyd.126 Genellikle Murat Bey Osmanl mparatorluumda ran'n etkilerinin soysuzlatrc bir zellii olduuna inanyordu. te yandan, Mizanc'ya gre modernleme srecinin balad Sultan Mahmut devrinde bile Yenierilerin dagtlmasyla yetinilmi, ulema unsurunun modernleme srecine katlmasn ve belki de ncln yapmasn salayacak kurumsal deiikliklere gidilmemiti. Bylece "makamata hull" 127 eden ulema giderek "cemiyetin dknts" haline gelmiti. Murat'n yazlarnda "asalak memur" fikrinin ne gibi gzlemlerine dayandn ararsak, bunun Osmanl memurlarnn Abdlhamit ynetiminin yamasna katlmalarndan doduunu anlarz. Murat Bey, Padiah'la memleketi soymak iin ibirlii eden memur zmresi karsnda hayretler iinde kalyor ve en bata bu durumu dzeltmek istiyordu. Ortaklaa yama politikasnn anahtarna gelince onu Murat Bey Osmanl tarihinde buluyordu. Murat Bey Osmanl mparatorluu'nun knn nedenlerini slm devletlerinin dalmalarnda aramt. Hepsinde bulduu ortak unsur merkeziyetiliin ifrata vardrlm olmasyd. Bylece "ilk Halife"lerin medeniyet sahasnda atklar "parlak devir" birok defa durmutu. "Dogu'nun hastal merkeziyetiliin sonucuydu. Her ey 'resm' bir kla brnd: bilim, edebiyat, sanat; hatta hrriyet ak ve entelektel serbestlik bile bir resm damgaya tabi tutuldu... Dogu'nun zaaf ilk defa olarak entelektel kuvvetin kaba kuvvetle birlemesinden dodu."' 28
126 Bkz. Mehmet Murat, Tarih-i Ebuljank (Yay. Tahazade mer Faruk, stanbul, 1 3 2 5 - 1 3 3 2 ) , 7 Cilt, Cilt 1, 1 4 2 - 1 4 3 , 2 3 2 vd., III, 6. 127 Mehmet Murat, "Veh-i Mcs'uliyet-i er'iye," Mi zan (Kahire), 2 6 evval 1 3 1 3 . Taharri-i istikbl, I . s . 4 0 - 5 1 . 128 Mourad, La Force et la Farllesse, s. 10.

133

te btn bu unsurlar, Murat Bey'i, her eyden nce gvenilir bir "siyas s n f kurmaya sevk ediyordu. Bu kta, Murat Bey'in yazlarnda en ok rastlanan tema*nm niin memurlarn "sorumluluu" konusu olduunu anlyoruz. Fakat Murat Bey'in Osmanl mparatorluu'nun sorunlarn bir "elit" yetitirme sorunu olarak deerlendirmesi, daha nce gsterdiimiz zere, Bat'da bu soruna kart gsterilmeye balayan bir ilginin yanksyd. Murat Bey'in nerisi, bu asalak memurlar "elit"ini kaldrarak devlet ve idari ilerde "hizmet" ve "verim" kavramlarn egemen klmakt. Bylece Prens Sabahattin'den nce bile baz tezlerinin bakalar tarafndan ileri srldn gryoruz. Murat'a gre bu asalak elit 1880'lerde ypranm ve bakiyesi Yldz'da reklenmiti. Bu itibarla artk otokrasi olduka zayf bir zmreye dayanyordu. Halkn modern kurumlara almasn salamak, onlar ilerde kurulacak bir parlamentoya katlmaya hazrlamak iin Murat ksa vadede "mparatorluun kanunlarna ve nizamlarna olduu kadar adalet ve insanlk duygularna aykr muamelelerinin zebunu olmu Osmanl vatandalar iin bunlarn ikyetlerini kaale alabilecek bir organn kurulmasn" teklif ediyordu. Murat'n ilk programnn teki unsurlar unlard: X. mparatorluk tebaasnn kanunlar nnde mutlak eitlii ilkesinin sivil bak asndan olduu kadar asker bak noktasndan da uygulama alanna konmas, kanunlarn genel hkmleriyle badamayan kiisel ayrcalklarn kaldrlmas. 2. "Kanunlar rejimini" salamaya muktedir bir meveret (danma) meclisinin (assemblee deliberative) kurulmas. 3. Ilml ve kmil kanunlarn garantisi altna ald bir basn hrriyeti. 4. Btn mparatorluk tebas iin genel siyas af. 134

5. Sarayn yetkilerini, kabine kurmak ve idareyi tamamlama [?] bakmndan tam yetki sahibi olacak olan, sadrazamn seilmesine mnhasr klmak. Vekillerin topluca meclise kar sorumlu olmas ve yalnz sadrazamn padiaha kar sorumlu olmas. 6. Saltanat veraset usulnn Avrupa detlerine uygun bir ekilde deitirilmesi.129 Bundan sonra padiahn mlkiyetinde bulunan arazinin yeniden gzden geirilmesi, vakflarn yeniden oluturulmas, btenin dzenlenmesi ve meclise kar sorumlu bir "devlet personeli komisyonu"nun oluturulmasna ilikin maddeler geliyordu. Meclis, bakentteki "corps constitue" yelerinin aralarndan seecekleri yirmi be kiiden oluuyordu, ["corps constitue"den murat ura-y Devlet ve benzeri kurulular kastediyordu.] Aznlklara da ayn ekilde temsil hakk veriliyordu. Meclis "hkmet tarafndan teklif edilen btn kanun tekliflerini grmek, parlamento soruturmas amak, vekillere tevdi etmek ve vekillerin proje veya isteklerinde [? demandes] vetosunu kullanmak" ve "radikal bir tasarruf veya kanunu empoze etmeye yetkili olmamakla beraber" vekilleri belirli tasarruflarda bulunmaya davet etmeye yetkiliydi.130 j n Trklerin lideri haline geldikten sonra Murat Bey sonunda 1876 Anayasas'nm deitirilmeden iadesini isteyen makaleler yazmak zorunda kald. Gerekten bu makalelerde bir zorlama havas vard. Bunlardan biri, rnein, Anayasa'nm tekrar yrrle konmasndan baka bir are olmad noktasndan hareket ediyordu.131 Murat'n Padiah'a kar tutumunda ayn ekilde bir gelime grlr. Murat nceleri,
129 Mourad, La Palais de Yldz, s. 4 3 vd. 130 A g e., s. 4 7 . 131 Murat. "Kanun- Esasi." Mizan (Paris), 4 Ocak 1 8 9 7 , s. 3 .

135

Padiah'n gvenini kazanmak iin elinden geleni yapmt. Trkiye'den ayrlnn nedenlerini bile Padiah'a bir mektupla bildiriyordu. Paris'te Le Palais de Yldzn yaymlad zaman rejim iin sorumluluu Babli, Padiah ve Yldz erkn arasnda taksim etmeye almt. 132 Msr'da yazd bir "Rya"da hl Padiah'a amalarn anlatmaya alyordu.133 j n Trklerle ilgisi artt sradaysa Padiah, sonunda "Abdlhamit le fatal" oluyordu.134 l-i Osman'a kar Murat Bey'in yalnz saygs vard, fakat Padiah ailesini bu ailenin biyolojik nitelikleri bakmndan incelemeye baladn hatrlarsak sosyoloji ve biyolojiyi birletirmeye balayan akmlarn zerinde ne kadar etkili olmaya baladklarn anlarz.135 Bir yandan Murat'n, te yandan Yeni Osmanllarn ve Jn Trklerin yazlan arasndaki ana farklardan biri Yeni Osmanllarn "romantizm"! diyebileceimiz bir havann Murat Bey'de bulunmamasyd. "Vatan"m savunmasndan sz ettii zamanlar bile Murat Bey'in stili ayn orta dzeyde kalyordu. Bu da Murat Bey'in muhafazakrlnn bir dier ifadesiydi. Gene Murat Bey'in Trk tarihinde cereyan eden olaylarda Trklerin haksz olduklarna inand noktalar ortaya karmaktan ekinmeyiinde ayn engebesiz akademik dzeyde kalma isteinin etkilerini grebiliriz. Bylece, yazlarnda "Selim le feroce" veya "fratricides legalies" gibi, grnte Trk tarihini "tezyif edici ifadelere rastlarz, 1908'den sonra yazd Tarih-i Ebulfaruk\a bu unsurlar yeniden ortaya kt iindir ki, Murat Bey baz tarihiler tarafndan kendi milletini ktlemekle sulandrlmtr. zellikle Osmanl
132 Gene bkz. "Sukan Abdlhamid Hazretlerine Bir Arzuhal," M zan 2 9 aban 1313, Taltarri-i Istfjdi, I, s. 2 8 7 vd. 133 "Rya," Mizan (Kahire), 19 evval 1313. 134 La Force et la Faiblesse, 135 A.g.e., s. 58. s. 21. (Kahire),

136

sistemindeki baz temel unsurlarn bireyin gelimesine engel olduklar iddias hcum davet etmitir. Geri Yeni Osmanllar da Osmanl sisteminin rdnden sz ediyorlard, fakat Murat Bey bu rmenin balangcn Yeni Osmanllarn her kusurdan uzak tuttuklar Osmanl mparatorluu'nun "altn devri"ne irca ederek kuvvetli bir umudu, Osmanllarn kkl soyluluklar imajn yok etmiti. Genel olarak, Murat Bey'in kendi durumunu anlatmak iin kulland "progressiste modere" deyimi dorudur. "Milli" bir kltr fikrine ramen Murat Bey, Bat fikirlerini Yeni Osmanllara oranla daha geni apta benimsemiti. Bir yandan Yeni Osmanllar gibi, li ve Fuat Paalar eriattan uzaklatklar dncesiyle itham etmiyordu. te yandan Murat'n Osmanl mparatorluu'nda endividualizmin gelimedii konusundaki fikri Avrupa'da "ark despotizmi" konusunda revata olan ba2i teorileri ve bu arada Spencer'i hatrlatmaktadr. Aslnda Murat Bey'in "milli" kltr yaratma fikri Batl bir akmn devamyd. Kltr sahasndaki kaygularmn kayna bir kuak nce Avrupa'da reva bulmu olan fikirlerdi. rnein daha 1879'da Jules Ferry, sonradan Rusya'da Rusofiller tarafndan kabul edilecek ve onlarn kanalyla Murat Bey'e intikal edecek olan teknik retim aleyhtarl, devletin vatanda iin bir reti salamas zorunluluuyla birletirerek yle bir ifadede bulunmutu: "Devlet, hi kuku yok ki bir fizyoloji veya kimya hocas deildir. Devlet kamu kar iin, fizyoloji ve kimya hocalarna maa vermeyi uygun buluyorsa bu davran bilimsel gerekleri ortaya karmak iin deildir. Devlet, eitimi tevik ederken bu hususu gz nnde tutmaz. Asl tuttuu, muayyen bir kamu morali dzeyi, bekasn temin edecek baz devlet retilerini destekleme zorunluluudur."136
136 j e e s Ferry, "La Lol sur la L i b e r t d'Enseignement superieur," Discotrs et Opinions dejules Ferry (Paris, 1895), 111, s. 6; Shafer, Nationalism, s. 66.

137

Murat Bey'in Osmanh mparatorlugu'nun bekas sorununda ald tutum "Osmanllk" politikasnn bir rnei olarak tasvir edilebilir. Murat'a gre Osmanl mparatorluunda reform sorunu u veya bu aznla garantiler salanmasna deil, btn mparatorlukta bir reformun uygulanmasna balyd. Osmanl mparatorluu'nda ezilen ahali arasnda yalnz Hristiyan ahaliye nem vermek byk devletlerin temel hatasyd. te yandan Padiah da Arap vatandalar darltmamak iin onlara zel ayrcalklar veriyordu. Bu politika da doru deildi. Reformun btn mparatorlua yaygnlatrlmasnn tek aresi btn unsurlarn ttihat ve Terakki Cemiyeti'ni desteklemesiydi. Murat'n hkmete bu adan ynelttii eletirilerin arl u noktada toplanyordu: Osmanh Devleti kiiliini kmseyici nlemler kendisine zorla empoze edilinceye kadar harekete gememiti. Oysaki devletin kullanabilecei hal areleri vard. rnein, Avusturya'nn Macar sorununu "halletmesi" bu gibi bir arenin ne olabileceini gsteriyordu. Girit ayaklanmas dolaysyla belirttii gibi: "Girit meselesi basit bir meseledir. Vaktiyle Girit Hristiyanlar! Yunanistan'a ilhak olunmalarn isterlerdi. Bugn onu istemiyorlar, nk fermanlarn temin ettii hl-i hazr, kendilerini Yunan idaresinden ziyade mesut ve bahtiyar edebilecektir. Giritliler bunu imdi tasdik ediyorlar, fermanlar ahkmna riayet olunmasndan baka bir ey istemiyorlar... Taahht ve tekellf-i halisane ve tamamen icraya musaraat usul ne vakit bizim muamelt- resmiyeye girecek olursa [Osmanh mparatorluu kurtulacaktr]." 137 Veya baka bir makalesinde yazdna gre: "Hkmet-i Devlet-i Aliyye kendini toplayarak tarik-i se137 Murat, "Kast m. Yoksa Aciz mi?" Mizan, 22 Zilhicce 1313, Taharri-i fstihbal, ll,s. 43.

138

lmet ve terakkiyata salk olacak olursa sair nice mesail-i muazzama ile beraber 'Makedonya' meselesi dahi, ezcmle Arnavut kardelerimizin menfaatlerine muvafk surette kat'iyyen hal ve tasfiye olunarak mavi veya krmz kitaplardan kaybolur gider. "Bundan u demek kar ki: Arnavut kardelerimizin en mukaddes vazifeleri -Msr dindalarmz ile Ermeni vatandalarmzn vazifelerinin ayn olmak zere- devlet ve hilfeti vdi-i selmete sal etmek iin mttefikan fedakrane gayrete musaraat etmekten ibarettir.'" 38 Murat Bey'in siyas fikirleri gz nne getirildii zaman en ok gze arpan yenilik bir siyas elit yetitirme abasdr. Bu abann Jn Trklerin ounluunun yazlarnda belirdiini ilerde greceiz.

138 Murat. "are-i Selamet," Mizan, (Kahire), 2 0 Ramazan 1313, TaJam-i stikbal, H.s. 296.

139

DRDNC BLM

OSMANL GAZETESI

1897 yl lkbaharnda, ttihat ve Terakki Komitesi merkezini Paris'ten Cenevre'ye tad zaman, Komitenin, ay iinde, lideri Murat Bey'i kaybedeceine ilikin en kk bir belirti mevcut deildi. Murat Bey'in Abdlhamit'e teslim olmasysa Paris'te Ahmet Rza Bey'in evresinde toplananlarca az ok alayc bir edayla karlanmt. Bizim iin nemli olan, bu olaydan ok, Cenevre Jn Trklerinin liderlerini kaybettikten sonra bile Paris grubuyla birlemeye almam olmalardr. Bu itibarla, 1900'e kadar uyarl bir grup olarak faaliyetlerini devam ettirebilmi olan Cenevre grubu ayr bir birim olarak ele alnmaldr. j n Trkler hakknda yazlan eserlerde Murat Bey'in dnyle (1897 ylnda) 1902 yllar arasndaki gelimeler nemsiz saylmaktadr. Gelimeler ancak 1902 ylnda i l k j n Trk kongresinin toplantsndan sonra yeniden ayrntl olarak ele alnmaktadr. Ancak 1897'yle 1902 arasnda geen ve bir ksm Osmanl'nn sayfalarnda izlenebilen gelimeler bu kongre zerine kuvvetli bir k tut141

maktadr. 1 Bu itibarla sz konusu olan 1897-1902 aras devresinin daha ayrntl bir ekilde ele alnmas yararldr. Birok zamanlar unutulan bir husus da Cenevre grubunun 1899'a kadar ttihat ve Terakki Komitesi ismini kullanmay srdrm olduu ve hukuken ilk kurulan komitenin devam nitelii taddr. Murat Bey'in Abdlhamit'le anlamasn kaytsz artsz bir teslim saymak yanl olur. Murat Bey 1897 ilkbaharnda hapsedilen Jn Trklerin durumuyla ilgili baz koullarn yerine getirilecei vaadini aldktan sonra stanbul'a dnmt.2 Gene, Murat Bey'e eski mesai arkadalar tarafndan, cemiyetin amalarna "ihanet" ettii eklinde ithamlar yneltildii zaman, bir husus sakl kalmaktadr. O da Jn Trklerin byk bir ounluunun Ahmet Cellettin Paa'yla yaplan grmeler srasnda kalemlerinin rnlerini satmakta hibir tereddt duymadklardr. Murat Bey'in Htrat'mda Jn Trklerin, yaynlarn satmak iin birbirleriyle yarrcasna "pazarla" dahil olmaya gayret ettiklerinden sz eden ksmlar tamamen doru deilse de daha sonra buna benzer gelimeler anlatlanlarda bir gerek pay olduunu gstermektedir.3 Dikkate deer olan bir nokta eserlerini satma taktiinin Jn Trklerden nce Yeni Osmanllar arasnda balam olmasdr. Bu tutumun nedenini Trk hrriyetilerinin bir karakter zaafndan ok Osmanl sosyal yapsnn bir etkisinde aramak gerekir. Osmanl hrriyet taraftarlar Bat'da rnesans devrinde fikir adamlarnn maruz kaldklar bir durum karsmdaydlar. O da toplumda almalarn destekleyecek gelir kayna bulamadklarndan bir "hami"ye snma zo1 Bkz. Kuran,Jn Trkler, s. 6 3 - 1 5 8 Damat Mahmut Paaya ayrlmtr, llthat ve TeraJifei, s. 106-108'de Osmanl gazetesinden ok az bilgi vererek sz edilmektedir. 2 3 Osmanl, supplement franais mensuel, 5 ubat 1 8 9 8 , s. 1. Milliye, s. 2 9 3 - 2 9 4 . Murat, Mcahede-i

142

runluluuydu. Bylece Rnesans devrindeki fikir eserleri ok zaman kudredi ve siyas bakmdan nemli bir kimsenin desteiyle meydana geldii gibi Yeni Osmanllar da ancak bir "hami"nin yardmyla, Mustafa Fazl Paa'nn serveti sayesinde rgtl bir kuvvet olarak alabilmilerdi. Osmanl devletinde Abdlhamit devrinde de Trkler iin tek servet kayna devletti. Bu itibarla devlete kar almak iin ya devletin etkisinin asgariye indii Msr gibi bir emirlikte "hami" bulmak veya dorudan doruya devletten yararlanmak gerekiyordu. Nedeni ne olursa olsun idealleri para karlnda deitirme ve "dondurma" tutumunun Jn Trklere byk zararlar vermi olduu muhakkaktr. Cenevre grubunun da faaliyetleri, sonunda, liderlerinin 1899 ve 1900'de Padiah'tan i kabul etmeleriyle bitecekti. Fakat, 1897'de teslim bayra Jn Trk yaynlarnn devamn salamak iin ekilmiti. Murat Bey'in faaliyetlerini tatil etmesi srasnda bir protokol imzalanm ve bu protokole dier Cenevre grubu yeleri de katlmt. 4 Sonralar Cenevre grubu bu koullar arasnda 1897'de tutuklanan rencilerin yarglanmas iin kurulan Takla Divan- Harbi'nin kaldrlmasnn da bulunduunu iddia etmitir.5 Murat Bey stanbul'a dndkten sonra rksulu Ahmet Bey Cenevre grubunun banda kalmt. O zamanlar Cenevre'de bulunan bir Jn Trkn anlattna gre rksulu Ahmet Bey Ali Kemal'in katlmasyla yeni bir gazete kartmak istiyordu. Fakat gayretleri Ali Kemal'in Cellettin Paa'yla vard anlama dolaysyla bir sre ertelenmiti. 6
4 Kuran, ttihat ve Terakki, s. 9 8 . Osmanl'nn izah bunu gstermektedir, "lfade-i Mahsusa." Osmanl, 1 Kasm 1897, s. 1.

5 Tutuklamalarn tarihi iin bkz. Independence Belge (Brksel), 2 Temmuz 1 8 9 7 , s. 2; 14 Austos 1897, s. I . Divan- Harb'in kaldrlmas iin Osmanl, 1 Kasm 1 8 9 7 , s. 4 . 6 Bu gelimeler iin bkz. Ali Fahri, Ak Mektup (Kahire, 1 9 0 4 ) , s. 6.

143

Daha sonra, Ali Kemal'den, karlmas tasarlanan gazeteyi karmak ve sonra da karlnda bir miktar para kabul etmek eklinde neriler gelince Cenevre Jn Trkleri Ali Kemal'i Cemiyetten kovdular. Ali Kemal'i bundan sonra Brksel'de Osmanl sefaretinde ikinci ktip olarak gryoruz. Sonunda shak Sukti, Tunal Hilmi, Abdullah Cevdet, Nuri Ahmet, Reit, Halil Muvaffak, Akil ve Refik Beyler Osmanl'y karmak noktasnda bir ilke kararma vardlar.7 Gazetenin karlaca haberi Saray'la yaplan anlamaya uymad bahanesiyle Saray tarafndan protesto edilmiti. 8 Fakat te yandan da Afrika'ya gnderilen Jn Trklerin serbest braklacaklarna dair Saray tarafndan verilen teminat gereklemiyordu. Cenevre grubu Ali Kemal'in de oynad erteletici rol sonucunda Aralk 1897'ye kadar beklemiti. Bir gelime olmaynca 1 Aralk 1897'de Osmanl'nn ilk says kt. Burada dikkate deer olan bir nokta, Osmanl'y karanlarn Padiah'a kar bir harekete gemeden nce tpk Murat Bey gibi Padiah'a isteklerini bildiren bir tasan gndermi olmalardr. Zamanla bu saygdan eser kalmayacak ve Padiah bir cani olarak tantlacakt. 1860'lardan beri, "doleonces" takdimini akla getiren, slahat arizeleri takdimi Trkiye'de hrriyeti hareketlerin karakteristik bir belirtisi olmutu. Yeni Osmanllar bu ynteme bavurmular, Murat Bey de ayn yolu kullanmt. Cenevre Jn Trklerinin "arize"si 9 bu tip belgelerin, bildiimiz kadaryla, sonuncusudur. Bylece artk Padiah'la hrriyeti tebaas arasnda bile mevcut olan balar bundan sonra tamamen kopuyordu. Osmanl'nn kurucularnn listesine bakarsak gzmze
7 8 9 Bu isimler iin bkz. Dr. Abdullah Cevdet, Hadd-1 7e'dip, s. 53. Kuran, lltihal ve Terakki, s. 9 7 , 100.

Osmanl, 1 Aralk 1 8 9 7 , s. 3.

144

arpan bir zellik shak Sukt gibi ttihat, ve Terakki kurucularnn ve gen askerlerin yaz kurulunun ounluunu olutur mayd. Bir zamanlar Ahmet Rza Bey gibi aydnlarn, daha sonra Murat Bey gibi muhafazakr eilimli brokratlarn ve nihayet Miralay efik ve Yzba rksulu Ahmet Beyler gibi kdemli subaylarn iradn kabul eden ttihat ve Terakki Cemiyeti kurucular Osmanl'da artk kendi z dncelerini ifade edebiliyorlard. Bir zamanlar stanbul merkezinin daha iddetli icraata taraftar olmasnn izleri de az bir zaman iinde Osmanl'da kan yazlarda belli olacakt. Yaz kurulunda bulunan Tunal Hilmi balangtan beri daha hareketli bir faaliyete taraftar olmutu. Tunal Hilmi Bey 1896'da Cenevre'de Osmanh htill Firkas'n kurmutu. 50 O tarihten itibaren yazd on bir kadar Hutbe'sinde iki ana tema grlmektedir. Bunlardan biri basit halka, kylye, nefere seslenme abasdr. kincisi de seslendii ktleleri ayaklandrmaya ynelmi olmasdr. Bu bakmdan Hilmi Bey gerek bir "ihtilalci" niteliini tayan birka Jn Trkten biridir. Burada unu da eklemek gerekir ki Tunal Hilmi Bey'in yazd Hutbe'lerin 1896 yl sonbaharndan itibaren Cemiyet namna datlm olmas bu datmay salayan erafeddin Mamumi gibi kimselerin Murat Bey'i Komiteye liderlik etmeye davet ettikleri anda bile kendisinden iddet usullerinin kullanlmas noktasnda ne kadar ayrldklarn gstermektedir.11 Hilmi Bey de Ahmet Cellettin Paa geldii zaman Paa'nn ikamet ettii Contrexeville'e arlm ve kendisine yaynlar iin 2.000 frank verilmiti. 12 Hilmi Bey'in daha
10 Tunal Hilmi Bey iin bkz. Kuran, ttihat ve Terakki, 11 A.g.e., s. 92. 12 A.g.e., s. 97. s. 9 1 - 9 2 .

145

sonra da ald memuriyetler onu karakter bakmndan j n Trklerin bu oyunu oynamay kabul edenler arama sokmamz zorunlu klyor. Fakat Tunal Hilmi Bey'in balangtan beri bu gibi grmeleri "komiteciliin" bir gerei olarak kabul ettiine de kuku yoktur. Tunal Hilmi'nin Hut?e'leri fikr deerden tamamen yoksundur, fakat slubun heyecan ve atei Mamumi'nin onlar niin Cemiyet namna bastrdn anlatyordu. "Ey gaziler: Bilirsiniz ki bu millet asker olu asker bir millettir. Bu millet askerlik sayesinde bymtr" 13 tema'sm ileyen bir propaganda risalesi Asker Tbbiyeli j n Trklerin istedikleri tipte bir propagandayd. Buna ek olarak: "Asker!.. Ey Gaziler... Ar... Hkmet konaklarna dolunuz, Yldz'm altn stne getiriniz. Ondan yana san yrekleri ldrnz. Mnafklar, casuslar, rveti memurlar hep gebertiniz"14 dendii zaman Cemiyetin yapmak istedikleri Ahmet Rza ve Murat Beylerin yazlarndan ok daha kesin bir ekilde ifade ediliyordu. Zamanla Cemiyetin asker erknnn bir ksmnn bu aten, ihtilalci fakat biraz da saf avazeleri Bahaeddin akir ve Nazm Beylerin soukkanl ve dnlm komiteciliine dnecekti. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Rumeli'de hzlanmas, genel olarak, 1902'den sonra Makedonya'da kan kargaalklara ve onlara engel olmak iin alman nlemlere balanr.15 Fakat bu gr, brahim Temo gibi kimselerin Balkanlar'da balangtan beri giritikleri faaliyetleri dikkate almamaktadr, Temo, iki yl iinde, Vidin, Lom, Tutrakan, umnu, Varna, Filibe ve Sofya'da birer ube amay baar13 Tunal Hilmi, Sekizinci Hutbe, s. 4. 14 A.g.e. Tarihe-i Devr-i nklap, s. 15 Kuran, Jn Trkler, s. 248; emsettin, Makedonya; 120; Ramsauer, The Young Tur!;s, s. 97, vd.

146

mt. 16 Bu bakmdan Cemiyetin haberlemesi daha ok Balkanlar'daki bu ubelerle yaplyordu. 1896'dan itibaren Ahmet Rza Bey'e kar yneltilen itirazlar Balkanlar'dan gelmiti. Genel olarak balangta J n Trk yaynlarnn buralarda kukuyla karland anlalyor.17 Buna ramen 1895'te Filibe'de kan Gayret gazetesi ve onu izleyen Bulgaristan hrriyeti basn Jn Trk hareketini desteklemeye alyordu. 18 Btn bu faaliyetler gz nne alnrsa Osmanl'nn da daha ok Balkan Trklerine seslenmesi tabiiydi. Osmanl Cenevre'de hem Balkanlar yoluyla gelen bilgileri yaymlayan ve hem de davasnn esaslarn bildiren bir organ olarak alyordu. te yandan Osmanl'ya yaplan yardm isteklerinden Osmanl'nn okuyucularnn daha ok Balkan Trkleri olduu anlalyor.

Osmanl'da Siyas Fikirler

Osmanl'da kan yazlarn okuyucuda brakt etki, ayn tema'larn, eitli vesilelerle, fakat yeni bir gr getirmeden durmadan tekrar edildikleridir. Murat Bey'in Kahire ve Paris Mizan'larmda kan makalelerinde Osmanl mparatorluumun ynetsel sorunlarn, liderlik konusunu, Saray entrikalarn bir dereceye kadar anlad ve tahlil edebildii izlenimi edinilir. Yzeysel de olsalar bir grn rn olduklar inkr edilemeyen bu eit yazlarn yerini Osmanl'da tekdze bir Abdlhamit aleyhtarl almaktadr.19 Bu16 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 112. s. 37.

17 Deliorman. Merutiyetten nce,

18 Karagz, Bulgaristan, s. 15-17'de buna ait bilgi vardr. Fakat bu gazetelerin grdmz baz eksik saylar son derece lml bir politika izlediklerini gstermektedir. 19 Abdlhamit, Osmanl'nn kmasndan son derece endielendii izlenimi veriyor. nce Paris Sefareti mstear Necip Melhame Cenevre'de tahsilde bulunan btn J n Trkleri baka taraflara datmaya memur edilmi, (Osmanl, 5

147

rada okurda bir sre sonra doan his, Babli tipi, terbiyeli, yzeysel fakat ifrata kamamaya alan "efendi"nin yerine "propagandacnn getiidir. Murat Bey'in yazlar okuyucuda, Murat Bey gibi kalem efendileri iin yazldklar izlenimi yaratrlar. Osmanl'da kan yazlarsa yeni beliren, basit grl fakat kendi kendine gvenin salad dinamizme sahip taral aydnlarn fikri damgasn tar ve daha da basit bir ekilde tehiz edilmi kimselere yneldikleri izlenimini verir. Osmanl'da, rnein daha nce Murat Bey'in Osmanl brokrasisinin zaaflarnn derine giden bir tahlilini yapma abas artk kaybolmutur. Brokratlar bir "smf- erazil ve esafil"dir ve bu da onlar tanmlamaya yeter saylmaktadr.20 Osmanl'y karanlar artk reform zorunluluunu bir Osmanl st brokratlar snfna anlatamadklarn, geni halk ktlelerinin heyecanlarna seslenme zorunluluunun farkndaydlar; bunu da bilinli olarak yapyorlard. Osmanl'nn bir propaganda organ olduu gazeteyi karanlar tarafndan da itiraf ediliyordu. Osmanl'da bir makalede ifade edildii zere: "Program tatbik iin halka ne olduklar ve ne olabilecekleri retilmeliydi. Bu davalar mevzuunda onlar aydnlatmak iin de evreyi deitirmek ve evreyi deitirmek iin de onlar aydnlatmak icap ediyordu. Ne yapmamz gerekiyordu? Tabii btn memleketlerde bu tipteki komitelerin kullandklar usullere mracaat ettik ve propaganda yapmakla ie baladk." 21 zellikle "bu tipteki komiteler" ifadesi Jn Trklerin rgt
Nisan 1898, s. 3), sonradan mrettip kandrlm. (Osmanl. 1 Mays 1S99, s. 6 ) sonunda J n Trklerin svireli yardmclarndan Dr, Lardy tehditlere maruz braklmtr. (Osmanl, 1 Ekim 1899, s. 1). 2 0 "stanbul'dan," Osmanl, 1 ubat 1898. 21 Osmanl, Franszca ek, 5 Aralk 1897, s. 1.

148

ve yntemleri bakmndan daha o zamanlar bile nasl Balkan komitelerinin etkileri altnda kaldklarn gstermektedir. Gene, Osmanl'nn ilk saylarnda, halka seslenebilmek iin mmkn olduu kadar basit bir dil kullanaca vaadi Osmanl'nn halk iinde etkili bir silh olarak kullanlmak istendiini anlatyordu. Bu szlerin zmnen belirttii bir husus, daha nce Jn Trklerin propagandalarn yapmak iin grevlendirdikleri Mizan ve Meveret gibi organlarn Komitece istenen derecede halka inememi olduuydu. Osmanlnn seslendii "halk" daha ok Rumeli'de olumu bulunan, az ok okumu ve hayat dzeyi az ok yksek olan bir tr Osmanl "orta tabaka"syd. zellikle Bulgaristan'n ve Makedonya'nn o zamanki iktisadi durumunu aklayan kaynaklar mparatorluun dier ksmlarnn aksine burada hem kltr Trk olan ve hem de bir tr iktisadi gelime sonucunda belini dorultabilmi bir orta snfn olutuundan sz ediyor. Bu durum gerekten yleydiyse ve Bulgaristan Trk ahalisinin iktisaden gelimesi mparatorluun dier ksmlarna oranla milliyet duygusunun bunlar arasnda daha erken olumasna neden olmutuysa o zaman, bu gelime, son zamanlarda milliyetilik zerinde yaplan baz teorik aratrmalarn doruluunu gstermektedir.22 Osmanl'nn seslendii ktle Yeni Osmanllarn 1860'larda seslendikleri ktleden ok farklyd. Yeni Osmanllarn yazlar daha ok mesai arkadalarnn oluturduu bir zmreye ynelmiti. kna etmek istedikleri "mme efkr" Bbli brokrasisinden ve Bat fikirlerine itibar etmeye balam kk bir aznlktan ibaretti. Yeni Osmanllar Osmanl toplumunda sekinleri ikna etmek istiyorlard. Osmanl'y
22 Bu aratrmalarn en nemlisi iin bkz. Karl Deutsch, Nationalism and Social Communication (New York, 1953). Deutsch'un tezi milliyetiliin iblmnn gelimesiyle beraber haberleme imknlarnn veya Deutsch'un ifadesiyle "ebeke"sinin- geniledii yerlerde ortaya ktdr.

149

yneten Jn Trklere gelince daha nce belirtildii gibi burada sekinler tabakasnn altnda bulunan bir tabakay harekete geirme abas gze arpyordu. Osmanl'nn Osmanl toplumunun bu daha derin tabakalarna inmek ve daha geni bir ktleye seslenmek gayreti ancak ksmen baarl olabiliyordu. Karlalan zorluklarn cinsini bizzat Osmanl'nn kamuoyundan ikyet eden yazlarnda grmek mmkndr. rnein Osmanl'da ileri srlen tezlerden biri halkn Abdlhamit'in "alakln" hibir zaman tam anlamyla anlayamadyd.23 Bylece Cenevre grubunun yazlarnda daha nce de gzlediimiz bir tutum gryoruz: bir yandan soyut "halk" imaj iin beslenen sevgi ve sayg hisleri, te yandan somut, gerek -ihtilalci propagandaya istendii kadar ilgi gsteremeyen- halka kar bir tepki. Osmanl, Murat Bey'in teslim oluunu ve Mizan'a bir son verilmesini halktan itibar grmemi olmann Jn Trklerde yaratt bezginlie balyordu. Osmanl'y karanlarn ifadesiyle: "Feda etmek mecburiyetinde olduumuz enerji ve kabiliyetlerin, halk bu fedakrln mnasn idrak edecek duruma gelinceye ve hi olmazsa 'u veya bu gaye iin kendini feda etti' deyinceye kadar pek az faydas olacakt." 24 Osmanl ktktan az sonra rgtten gnderilen ve Padiah'a fazla hcum edildii noktasn ileri sren eletiriler gazeteyi karanlarn hl istediklerini tam anlamyla aklayamamalaryla sonulanmt. J n Trklerin fikirlerini yaygn bir tabakaya yaymakta karlatklar bu zorluklar Osmanl'nn Padiah'n kiiliini karartma taktiinden neler elde etmeyi umduunu da anlatmaktadr. Abdlhamit'e kar yneltilen hcumlara itiraz eden Balkan Trkleri, bu
2 3 " l m korkusuyla intihar", Osmanl, 1 Nisan 1 8 9 8 , s. 2 ; gene bkz. 15 E k i m 1 8 9 8 , s. 3. 2 4 Osmanl, supplement franais mensuel, 5 Aralk 1 8 9 7 .

150

hcumlar, ayn zamanda halifeye kar yneldikleri iin irkiliyorlard. Fakat sultan'm, halife olmaya insan nitelikleri bakmndan layk olmad gsterilebildigi takdirde hal' zorunluluu kendiliinden ortaya kacakt. Byle bir durumda Jn Trklerin Sultan'a kar muhalefet etmelerinin gerekli nedenlerini de ince ince anlatmaya ihtiya kalmyordu. Bir bakma Jn Trkler hcumlarnn bu kadar basit ve kiisel bir plana intikal ettirilebildiginden memnundular. Kendi program eksiklikleri karsnda Padiah'n ahsn kltmekle yetinmek ok daha kolayd. J n Trklerin istedikleri fikirleri Osmanl araclyla "halk"a kabul ettirememi olmalar kukusuz ki aralarnda derin bir oka neden olmutu. Dr. Abdullah Cevdet'in felsefe ve materyalizm-spiritualizm sorunlaryla ilgilenirken birden halk psikolojisi incelemelerine ve Le Bon gibi ktlenin tepkilerinin amlamasn yapmaya alm olan birisine dnm olmasnn derin nedenlerini burada aramamz gerekir. Bir sre sonra Abdullah Cevdet'in imzasz fakat Le Bon'dan esinlenildiklerine kuku olmayan yazlar Osmanl'da grnmeye balad.25 Bunlardan birinde Abdullah Cevdet Le Bon'un (ismini vermedii) bir eserinden ald bir parada, daha sonra, 20. yzylda totaliter ideolojilerin propagandasnn dayand temel hareket noktalarnn bir zetini veriyordu: ktle mantktan ok hisle hareket eder, belirsiz bir fikir ktlelerce bilimsel bir gerekmi gibi kabul edilir ve benimsenir, bir tek kiinin duyduu infial teker teker kiilere anlatlrsa etkili olmaz fakat ayn duygu ktleye mal edilirse ktle harekete geer, ktle iinde bireyler bile kiiliklerini kaybederek kendilerini ktlenin bir paras hissederler, ktleye srekli tekrar edilen parolalarn ikna kudreti hudutsuzdur.
25 "Abdlhamid ve llm-i Ruh," Osmanl, 15 Nisan 1899.

151

Abdullah Cevdet'e gre Abdlhamit'in geni ktleleri kendine baglayabilmesinin asl nedeni bu ktle psikolojisini anlamasyd. Abdullah Cevdet, anlattklarnn nda j n Trklerin de ayn kitleyi ele geirici tekniklere bavurmalar gerekeceini eklemiyordu fakat bunu ima ettiine de kuku yokiur. Jn Trklerin Trkiye'deki "basit halk"a bu ekilde doan gvensizlikleri kendilerinde bir mddet sonra, kendi milletlerini tanmadklar kansn yerletirecekti. Bu buluun 1908'den sonra ortaya kan bir sonucu Trklerin davranlarnn altnda yatan kltrel verileri kefetme abas olmutur. Bu aratrmalar, Trklerin tabi olduklar kltr "veri"leri tespit edildikten sonra, bu verilere gre bir reform program ortaya karmaya yarayacakt. J n Trkler iktidara gelmeden nce ve hatta geldikten sonra uzun zaman "halklklarnda beliren bu iki gr asn birbirinden ayramamlard, fakat kendi benliini arama abas artk giderek karakteristik bir Jn Trk faaliyeti halini alyordu. Jn Trklerin halka kar duymaya baladklar gvensizlii tespit etmenin bir dier ekli Osmanl askeri kuvvetlerinin 1898'de Girit'ten ekilmeleri dolaysyla yazlan yazlara bakmaktr. Asker kuvvetlerin ekilmesiyle beraber siviller de adadan g etmeye balamt. Osmanl'ya gre sivillerin gsterdikleri tepki en byk yenilgiden beterdi. 26 Sorun, Girit'te yerleip orada kuvvetlenmekti. Bunun da salanmas iin Osmanllara yeni bir dnya gr alamak, Osmanllkla beraber gelen sorumluluktan kavratacak bir ideal vermek gerekliydi. Osman'daki makalelerin bir ksm, Osmanl mparatorluunun kurarlmasyla ilgili olmakla beraber bunlarda bile
2 6 "Mektup," Osmanl. 15 Kasm 1989, s. 4 - 5 . 152

arada srada Trklerin Trklklerinin ne gibi unsurlardan ileri geldii konusunda bir merakn da yava yava belirdiini de gryoruz. "yi bir Osmanl olma" idealinin icaplarysa mparatorluun maruz bulunduu her darbeden sonra baka bir ekle giriyordu. Fakat bu konuda henz yeni bir sentez mevcut deildi. "Osmanllk" politikas zerinde biraz daha uzunca durmak burada yerinde olur. Murat Bey (Msr) Mizan'nda mparatorluun d ve i etkilerle dalmasna ok nem vermiti ve genel bir reform program uyguland takdirde Osmanh lmparatorluu'ndaki eitli rk, cins ve mezhep gruplarna eit haklar verileceini belirtmek iin geni gayretler sarf etmiti. Bu teori Osmanl tarafndan da kabul edilmiti. Ancak tpk Murat Bey'de olduu gibi, Osmanl'nn da makalelerinde Trklerin Osmanh mparatorluumun en mutsuz unsurlar arasnda bulunduklar fikrinin genellemesi gazetenin stne ald grevler arasnda olduka ar basyordu. Trkler gerek Abdlhamit'in otokratik rejiminden gerekse d mdahalelerden en ok zarar grmlerdi. Cenevre Jn Trklerinin Padiah'a gnderdikleri tasarda bu husus yle yanstlyordu: "Trkler... geriye kalan bu millet atr, plaktr, zulumddedir. Muti, sabrl, halim-i mteenni olan bu kavm bazlarnca miskin ve pek tembeldir. Trkler, hakikat- halde byklerimizden birinin dedii gibi tfein iindeki kurun gibi(dir)." 27 Trklere verilen bu nem Osmanl'nn yazlarnn dikkate deer bir karakteristiidir. Fakat bu nem "tedafi" (savunmaclk) bir nemdir. Trklere verilen nemden, Osmanh Imparatorluu'nun meydana geldii teki etnik ve din gruplarnn kmsenmedii sonucu karlmamaldr.
27 "Arize", Osmanl, 1 Aralk 1897, s. 3. Veya dier bir ksmda ifade edilmek zere: "Trkler gibi, kannn damlad yerde mezarn kazdrmak isteyen bir kavm-i necip", Osmanl, 15 Aralk 1897, s. 2.

153

Trklere verilen bu nemle daha sonraki ittihat ve Terakki ovenizminin arasndaki ayrm kaybetmemek son derece nemlidir. Ancak bu ekilde Osmanl'da genellenmek istenen Osmanllk duygusu btn kompleksligiyle zaptedilebilir. Osmanl devletinin azameti fikri karsnda, o zaman birok kimseler iin milliyet duygusu bir kabile ihtilafna yol aan farkllk duygusundan baka bir ey deildi. Fakat, Osmanlcla samimi olarak inanan birisi iin Trkler, mparatorluun kurucular olmalar dolaysyla zel bir nemi haizdirler. Osmanl'nn Trkln byle makul bir ereve iinde deerlendirmek gerekir. Bunun yannda Avrupa gazetelerinde Trklerin "barbarlklarn anlatan haber ve yorumlarn bir tr tedafi Trklk yaratmas beklenmeliydi ve Osmanl'nn Trklk balanglarnda bu hususun etkili olduuna kuku yoktur. Bu hissin bir dier ekli, Osmanl mparatorluu iinde de Padiah'n istibdadna ara olmak zorunda kaldklar iin Trkleri artk kimsenin sevmedii fikriydi. Btn bunlarn yannda Osmanl'y kuranlarn birbirlerinden ayr etnik kkenlerden geldikleri ve ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin kuruluunda ve Mechveret'in meydana getiriliinde bunlar uyum iinde yaatma idealinin de rol oynad unutulmamaldr. "Cemiyetimizi tekil edenler bekasna hdim olacaklara ezel ve ebed bir uhuvvetin en byk numunesini gstermilerdi. Bunlarn her biri devlet-i Osmaniyeyi tekil eden anasrn erkn- eazm hkmnde bulunan be milletin birer ferdi idiler."23
2 8 Osmanl, 1 Aralk 1 9 0 0 , s. 1. Osmanl'nn mevcut o l a r a k kabul ettii e t n i k farklar unlard: T e m o , Arnavut; M e h m e t Reit, e r k e ; A b d u l l a h C e v d e t , Krt; ( ? ) shak Sukti, Trk; Magmumi, (Arap ?). Komiteyi kuranlarn be kii olduunun bizzat Temo tarafndan ifadesi iin bkz. Dr. Sheyl nver, " D o k tor brahim T e m o " , Trk Tp Arivi 1 ( 1 9 3 5 ) , s. 73. G e n e bkz. "Bir A m a v u t

154

Osmanl'da "vatan" deyiminin kullanl tarz J n Trklerde milliyet hislerinin daha tam anlamyla bir noktada toplanmadn ak bir ekilde gsterir. Daha sonra "vatan" btn Trkiye'yi kapsayan bir deyim olacakt. Osmanl'da kelime en eski anlamnda, insann doduu yer anlamnda kullanlyordu. Bylece imparatorluun iinde her biri saygya layk birka "vatan" bulunabiliyordu. rnein, Bedirhan Paa'nn oullarnn Takla'da hapsedildikleri haberi verilirken buna "vatanlarna yani Krdistan'a"29 yazdklar bir mektubun neden olduu anlatlyordu. Gene ayn anlay iinde Osmanl, Krte veya Arnavuta yayn yapmaya balayan dergilere balangta yardm ediyordu. Bylece Jn Trklerin bu sralardaki politikalarnn Trklerin "hegemonya"sm salamak olduunu sylemenin gerekleri ne kadar basitletirmek olduu anlalr. Osmanl'nn yazlarndan edinilen izlenim bir Trk hegemonyas kurmann bilinli olarak ne srlmesinden ok Osmanllk fikrinin uygulama kabiliyeti olmadn gsteren ve mparatorluun daha da paralanacan hissettiren gelimeler karsnda duyulan panik ve onu izleyen kendi iine ekilmedir. Bu paniin meydana getirdii tepkiler bazen bizzat Osmanllk fikrine zararl olabiliyordu. rnein, Osmanllarn fetihlerinden ve hamaset destanlarndan sz edildii zaman mparatorluun kurulu devrinde bu hamasetin keskin ucunu hissetmi ve buna ramen bir Osmanlclk gayretiyle mparatorluun yaratlma abasna katlmalar salanmak istenen milletlere mensup olanlarn irkilmelerinden baka bir ey beklenemezdi. Gene gaza tema'snn gklere karlmasnda zmni bir islm taraftarl mevcuttu.
mektubuna cevap," Osmanl, 15 Ocak 1901, s. 8; Osmanl, Osmanllarn rk ve dini mlahazalar olmakszn birlemeleri lazm geldii iema'sn sk sk tekrarlyordu. 2 9 Osmanl, 15 Eyll 1898, s. 6 - 7 .

155

Osmanl'da en ok grlen yaz tipi mparatorluun paralanmas ve bununla ilgili diplomatik mnasebetlerdir. Bu bakmdan "siyas teori" ismini verebileceimiz paralara hemen hemen hi rastlanmamaktadr. Osmanl'nn ak bir programn bile bulmak zordur. 1899 yl yaznda kan bir yaz bunun 1900'e kadar grlen tek rneidir. Burada: "Milel-i Osmaniyenin ittihad, devletimizin tamamiyet-i mlkiye ve adem-i taksimi, hnedan- Osmaniyenin idmei hkmeti, din ve millet tefrik olunmakszn kavanin nnde msavat, mstakil mehakiminin tekili, hrriyet-i vicdan, milletvekillerinin kavanin mzakeratna ve hususiyle btenin tasdikine itiraki, kanun- esas ve kavanin-i mevcudenin tamamiyle icras ve muahedata riayet"ten 30 sz edilmektedir. Bu muhayyile iflas bilhassa Osmanl'nn yazlar, Namk Kemal'in daha nceki yazlaryla karlatrld zaman tam anlamyla belirir. Yeni Osmanllarn baz makalelerinin konuldugu Osmanl'da bu karlatrmay yapmak kolaydr. Belirttiimiz zaaf tahlil ederken gz nnde tutulmas gereken ilk nokta gazetenin yaz kurulunu oluturan genlerin fikr imknlardr. Bunlarn ounluu Tbbiye'den yeni mezun olmu gen doktorlard. Daha nce gsterdiimiz zere Tbbiyelilerin eitim imknlar Mlkiye mezunlaryla ltrme kabul etmiyordu. Fakat bunun yannda, Avrupa'da da o devirlerde grld iin Osmanl'nn yaz kurulunda belirmesi nemli olan bir unsurda dikkatimizi toplamamz gerekir, o da, zamanla politikayla uraanlarn enisinin deimesiydi. O zamana kadar zellikle Osmanl mparatorlugu'nda devlet ileriyle uramann bir uzmanlk konusu olduu
3 0 "lan", Osmanl, 15 Haziran 1899, s. 1. 156

gr egemendi. Jn Trklerin kendilerine yol gsterici olarak balangta setikleri kimseler de devlet ynetimiyle u veya bu ekilde bir ilgisi olmu kimselerdi. imdi, askerdoktorlar politika yapmay, muhalefetin hareket hattn tayin etmeyi kendi stlerine almlard. Buna benzer bir sosyal gelime Avrupa'da da vuku bulmutu. Politikann bir "amatr" ii olabileceini Adolf Hitler, politika statlarn yenilgiye uratmak suretiyle, 1920'lerde gsterecekti. Fakat Hitler'in bir "amatr" olarak zaferi daha nce Avrupa'da balayan bir srecin sonundan baka bir ey deildi. 1890'larda Marksistler arasnda da Plekhanov gibi salt teorici Marksistler de yerlerini yava yava daha ok "ajitatr" olarak baar gsterebilen insan tiplerine terk ediyorlard. Hilmi Bey'in iddet usullerini kullanmay yaymasnn yan banda, Cenevre Jn Trklerinin, artk Cemiyeti Murat Bey gibi "profesyonellere" brakmamalar, izlediimiz gelimelerin en nemli noktalarndan biridir. Her iki davran da yeni kuan ve yeni bir sosyal tabakann sabrszlnn ifadesiydi. Osman'daki propagandann younluunu ayn sabrszla balamamz mmkndn Daha sonra Bahaeddin akir Bey, Sabahattin Bey'le olan atma srasnda bu sabrszln tipik bir rneini verecekti: "(llm-i itima'm) hey'et-i itimayemize tatbikine gelince, bugn, (bu ilim) bir deva-y cil ve messir olabilir mi? imdiye kadar vukua gelmi ihtilllerin, inklplarn hangisini "fenn-i itima" husule getirmi? Fenn-i itima skn ve asayi iinde bulunan hr bir memlekette tatbik olunabilir, ate iinde yanan bir memlekette il-1 messir ve cil olamaz-"31 Bu sabrszln yan banda, Osmanl'nn ieriinin en
31 Bayur, Trk /nfeldlt Tarihi, 11, 4, s. 24.

157

byk ksmn oluturan milletleraras politika, zengin propaganda imknlarn salyordu. rnein, Osmanl'da Resne'de bir Srp mektep hocasnn drt Bulgar hocas tarafndan ldrld, Ohri'deki Bulgar Metropolitinin onlar tahliye etmeyi baard ve bunun byk devletlerin yardm veya gz yummasyla yapld belirtildii zaman milletleraras politika becerili bir ekilde kullanlyordu.32 Osmanl'nn btn saylar, bu bakmdan, birbirine benzemektedir. Birinci sayfa Osmanl mparatorlugu'nun uluslararas politikasna dair bir bamakaleyle balamaktadr. Bu konu bundan sonra iki ana ynde gelitirilmektedir: ya Sultan Abdlhamit'in Avrupa devletlerinin sz dokundurmasndan kendini koruyamamasndan laf almakta veya bu kuvvetlerin emperyalist amalarndan sz edilmektedir. unu da sylemek gerekir ki yazlarn yazld srada her iki konunun rneklerle ispat edilmesine yarayacak gelimeler eksik deildi. rnein, Faoda hadisesinden sz ederken, Osmanl, Franszlarn kendi karlarn korumak iin kullandklar tezleri Osmanllarn Girit'teki haklar noktasndaki tutumlaryla karlatrarak u sonuca varyordu: "Dnelim! Meden, hr, kemlatperver olan milletler ayaklarnn tozunun dkld mahallerde hakk- tasarrufa mlik bulunuyorlar. Biz ise kanmzla srab ettiimiz mlk- sarihimizden... kemal-i rezaletle kovuluyoruz." 33 Osmanl'da o zamanlar Avrupa'da tartlmakta olan emperyalizm teorileri hakknda bir esere rastlamyoruz, fakat yaz kurulunda bulunanlarn bu gibi tartmalar izledikleri anlalyor. Sz konusu teorilerin tannmayacak kadar deitirilmi yanklarna Osmanl'da rastlamak mmkndr. Aadaki ac szler bunun iyi bir rneini gsterir:
3 2 "Bz mal kan ister", Osmanl, 3 3 Osmanl, 1 Aralk 1898, s. 3. 158 1 Ekim 1898, s. 3.

"Onlar (Avrupa devletleri) birok meselelerde yaptklar gibi Padiah'n kudretini bir dereceye kadar tahdit eden ve hakik bir kanun- esasinin elde edilmesine yol am olacak olan artn muhafazas iin niin Padiah'a mracaat etmediler? "Bu ocuka fakat mna tayan soru bizi ikinci bir probleme getirmektedir. Maalesef bu problemin teferruatna inmek mmkn deildir. Problemi yle zetleyelim: Sultan, barbar karakteri dolaysyle, zengin snflarn, yani bir ekalliyetin leti olarak kullanlmak istenen hkmetler tarafndan beenilmektedir. "ktisad bir konuya dokunmamzn sebebi, ark meselesinde 'Mslman fatalizmi' nakaratnn, Avrupa'nn Osmanllarn, Trklerin, Araplarn, Ermenilerin, Yunanllarn haysiyetleriyle oynamak ve mahvetmek eklindeki caniane gayretlerini, saklamak iin kulland bir maske olduunu bilmemizden ileri gelmektedir." 34 Osmanl'nn Avrupa'ya kar duyduu krgnhgn kendini btn iddetiyle gsterdii ilk gelime Girit adasnn Osmanllar tarafndan uluslararas bir komisyona braklmasyd, Osmanl Avrupa devletlerinin bu sorunda oynayacaklar roln Girit'teki atei sndrmek bahanesiyle yaklan atele "ellerini stmak" olduunu ifade ediyordu. Girit'in kaybedilmesinin meydana getirdii derin psikolojik yara ve j n Trklerin Avrupa devletlerine kar krgnlk ve kzgnlklarnn derecesi ancak Osmanl'nn bu konudaki yazlar okunduu zaman belli olur. Bu eletirilerin tonu daha nce Mizan'da kan bu tipteki yazlardan ok daha sertti. Bu davran, Osmanl'da, daha sonra gelitirilen Avrupa "hmaniterliginin" ve "adaletinin" yalnz riyakrlktan ibaret olduu eklinde ileri srmeye balayaca bir tezin balang34 Osmanl, Franszca ek, 10 Mart 1898, s. 1-2.

159

cyd. Osmanl'ya gre Bat'nn Osmanl lmparatorlugu'na kar davran Hal seferlerinin devam ettiini gsteriyordu. Modernleme srecine katlan lkelerde sk sk grlen bir tema olan Bat'nn ahlki dkl konusu da ayrca ileniyordu. 35 Bylece, Ban "fsk- sefahat, zulm ve vahet" 36 iinde yaarken Osmanllarn "istinadgh"nn 37 yalnz "kalp... Allah" 38 olduu anlatlyordu. Osmanl'da gzken antiemperyalizm tema'snn bir zellii de amele sorunuyla beraber mtalaa edilmesidir. Osmanl bu konuyu ele alan ilk Jn Trk gazetesidir. "Avrupa akvam tarik-i terakkide mnteha-y kemale takarrub ettike insanlar, insaniyet, hey'et-i itimaye baka bir devre, yeni bir aa giriyor. Mektepler, darlfnunlar kemalat- beeriyeyi umuma bah... ediyor... Hrriyetin kemali, nfusun tezayd, fabrikalarn, makinelerin artmas da iin azalmasn mucip olduundan hal-i hazrda Avrupa'y mklta dren, istikbalde ise maiet-i insaniyeyi bir hal-i diere kalb etmek istidadn haiz olan ve cidden erbab siyaseti dndren amele meselesi hamile mehur mesaili muglike-i itimaiyenin zaman- halli yaklayor..."39 nceden de kestirebilmi olacamz zere Rusya Osmanl'nn en nemli d dman saylyordu. Bu his yalnz Rusya'nn d politikasnn ele alnd makalelerde deil, Rusya'da Trk aznlklarna reva grlen eziyetler dolaysyla da ne srlyordu.40 1908'den sonra Jn Trklerin Almanya'yla kurduklar s35 " Devle t.-i Osmaniye ve Avrupa," Osmanl, 1 ubat 1898, s. 1. 36 A.g.c. 37 A.g.e. 38 A.g.c. 39 Osmanl, 15 Mays 1898, s. 1. Gene bkz. "Trkiye ve Almanya," 1 Mays 1899, s. 1, 4 0 Osmanl, 1 Austos 1898, s. 1,

160

k ilikinin nda Osmanl'nn kesin bir ekilde Alman aleyhtar olmu olmas zel bir nem kazanmaktadr. Gene bu noktada da Almanlara kar yneltilen eletirilerin temelini Alman kapitalistlerinin Anadolu'daki faaliyetleri ve bu arada Badat demiryolunun ina edilmesiyle ilgili olarak verilen "kilometre bana gelir" garantisi oluturuyordu. te yandan ne Almanya'dan alman bor ve ne de Alman uzmanlarnn Trk ordusuna sokulmas tasvip ediliyordu.41 Osmanl'nn yaz kurulunu kaygya dren gelimeler d etkilerden ibaret deildi. Partinin yerlemeye alt blgelerden Arnavutluk'tan "separatizm"in gelimekte olduunu gsteren haberler geliyordu. Osmanl'nn nc saysnda Arnavutluk'tan geldii sylenen bir mektupta Osmanl hkmetinin Arnavutluk'a yeter derecede nem vermedii iin Arnavutlarn en byk isteinin artk Osmanllardan ayrlmak olduu syleniyordu. 42 Mektubu yazana gre Arnavutlar kendi eitim kurumlarna kaydettirmek iin rekabet halinde bulunan Rum ve Bulgar kiliselerinin sarf ettikleri gayrete karlk Osmanllar hibir giriimde bulunmuyorlard. Bu kltr kaymalarn nlemek yolunda yazarn nerdii arelerden biri ayinlerin Trke yapld bir Osmanl milli kilisesinin kurulmasyd. Osmanl, hibir Osmanlnn "lisanna, kavmiyetine" 43 dokunmak niyetinde olmadn belirterek bu areyi reddediyordu. Ayn zamanda, btn Osmanllarn eitliini salayan bir meruti devlet ynetimi sayesinde Trkenin gittike kullanlmaya balayaca ve Trkenin bu suretle yaylacann umut edildii ifade ediliyordu. Osmanllarn birbirleriyle kaynamalar
41 "Tabaka-i Bldan," Osmanl, 1 ubat 1898, 42 "skpten," Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 6, 4 3 A.g.e.

161

iin ayn kltre sahip olmalar gerektii konusu bundan sonra sk sk ilenmeye balanacakt. 44 Arnavutlarn Abdlhamit'e kar mcadele etmek iin bir "Arnavut Islah Cemiyeti" kurduklar haberi separatizm konusunda Osmanl'y ferahlatacak bir gelime deildi. 45 Bu komitenin yeleri arasnda Dervi Hima (Maksut brahim) gibi Jn Trklerle ibirlii yapm J n Trkler vard. Hima daha sonra bamsz bir Arnavutluk'un oluturulmas tezini savunmak iin kendi gazetesini kuracakt. te yandan her iki Jn Trk hareketine ismi karan smail Kemal Bey o sralarda Trkiye'den kaarak Selmet: Arnavutluk baln tayan bir gazete yaymlyordu. Her ne kadar Osmanl okuyucularna bu gazeteleri okumay salk veriyorduysa da bu tip yaynlarn yaz kurulunda bulunanlar tedirgin etmi olduunu da tahmin edebiliriz. Osmanl'da grlen, 1900'de Napoli'de, talyan himayesi altnda bir "Arnavut Kltr Kongresi"nin topland haberi46 herhalde umutlarna ar bir darbe indirmiti. 1898-1900 yllar boyunca Osmanl'ya gelen birok mektup mparatorluun bu suretle ierden blndn ikaz ediyordu. Bu arada Krdistan'da47 ayn ekilde gelimelerden sz ediliyordu. Bu kprdamalardan haber aldka Osmanl soukkanllkla ortaklaa hareketin daha yararl olaca eklinde bir yorum yapyordu. Fakat Osmanl'nn soukkanlln korumasna ramen 1902'ye kadar biriken bu krgnlklarn, birinci Jn Trk Kongresinde nasl "mdahaleci" ve "adem-i mdahaleci" gruplarn olumasyla sonuland da kolayca anlalyor.48
4 4 Bkz. Osmanl, Fransza ek, 5 Aralk 1897, s. 1; "Ne Yapacaz?" Osmanl, Cemaziylevvel 1316. 4 5 Osmanl, 1 Mart 1901, s. 3-4. 4 6 "Les Albanais," Osmanl, Franszca ek, 5 Ocak 1898. 4 7 Osmanl, 15 Ocak 1 9 0 1 , s . 4-5. 4 8 Bu kongre iin bkz. aada not 8 7 ve blm V. 10

162

1902'de Dervi Hima'mn artk talyanlarn himayesini arad ve bamsz bir Arnavutluk kurmak istedii biliniyordu.49 siyaset konusunda Osman h'daki yazlar devaml bir ikyetten ibaretti. Bu ikyetlerin konusu Padiah'm hareketleriydi. Padiah'n maliyeyi dolandrd, Yldz'a sfli bir dalkavuk grubu toplad, byk devletlerden korktuu, yzlerce renciyi ldrtt ve ikenceye maruz brakt eklindeki fikir ierii tamamen bo yazlarn Osmanl'da igal ettii yer o zamana kadar km Jn Trk gazetelerine oranla ok daha geniti. Bu boluu da Osmanl'y kuranlarn hayat tecrbeleri veya tecrbesizliklerine balamak gerekir. Tbbiye mezunlarnn teori retebilmeleri ancak yllar sonra Ziya Gkalp'in yazlaryla imkn dahiline girecekti. "Sultan Hamit'in Ktl" konusunun zgn bir ekilde ilenmesine ancak bir makalede rastlanyor. "Colloque entre Djingis Han et le Sultan Hamid II dans I'Enfer"50 ismini alan bu makale Maurice Joly'nin "Zion Protokolleri"ne dayanak oluturan yaznn bir kopyasdr.51 Joly'nin de yazsnn temeli ktlelerin bir iki cazip parola ile harekete sevk edilebilecekleri olduu derecede Jn Trklerin propagandalarn hazrlarken ne gibi etkilerin altnda kaldklarn grebiliyoruz. Daha nceki Jn Trk yaynlarnda zaman zaman rastlanan, devlet teorisinin "slm" temelleri konusuna deinen incelemeler Osmanl'da azalyor. "Meveret" ve "Jcma-z mmet" deyimlerinin kullanld yazlar seyrekleiyor. Gene bunun nedenini de gen Jn Trklerin laik gre yaklamalarnda aramak gerekir. Bu bakmdan brahim Temo'nun asker okullarda rencilik devrine ait bir hatrasn hatrlamak ge49 Ali Haydar Mithat, Htralarm (stanbul. 1 9 4 6 ) . 5 0 Osmanl, Franszca ek, 1 Austos 1898, s. 2. 51 J o l y iin bkz. J o h n S. Curtiss, The Protocols of Zion (New York, 1 9 4 2 ) .

163

rekir: Temo'ya gre renciler birbirlerini iyice tanmadan nce vakitlerini Islmdaki eitli mezheplerin tarihini tartmakla geirmi, birbirlerini tandktan sonra asl ve samimi ilgilerinin dine deil politikaya gittiini kefetmilerdi.52 Daha nce de belirttiimiz gibi Osmanl'nn enerjilerini Abdlhamit'in "cinayetlerini anlatmada younlatrmas ayn zamanda bilinli bir propaganda taktiiydi. Ama, Padiah'n tebaas arasnda hkmdarn prestijini sarsmakt. Tunal Hilmi Bey'in 1898 ylnda kartt Evvel ve Ahir risalesinde bunu izlemek mmkndr: "Evvel ahir sylenmi ve sylenecek szlerle yaplm ve yaplacak ileri henz iyice bellemediimiz anlalyor. Byle olsayd... hkmet oktan def'edilir(di). "- yleyse, bizi mazlum klan hkmet deildir. Evet hkmet deildir: hkmetin zalim olmasndan... faydalanmaya kalkmak, Padiahlara kabahat bulmamak... fakir ve hakir dmemize sebep, ite bu fikirlerdir... "- Acaba (Padiah) ne eit zalimlerdendir? "Burasn Allah bilir. Dnyada bunun gibi bir tane daha gelmemitir ki ne eit olduunu syleyebilelim. Yalnz unu bilelim yeter: olan biten ilerin hepsinden haberi vardr. yleyse her ite parma vardr..."53 Padiah'n kiiliine kar bu ta atmalarla beraber stanbul ulemasna, Padiah'a kar harekete gemedikleri iin st rtl eletiriler yneltiliyordu. Bir yandan Padiah'n lmiye kurumunu nasl ihmal ettii anlatlrken ulemann ehliyetsizlii okuyucularn gz nne seriliyordu. rnein, Osmanl softalarnn yazlan cerre kmalarndan sz ederken aslnda mesleklerinin dilencilikten farkl olmadn belirtiyordu.5"
5 2 Temo, Hidemat- Vataniye, s. 11. Tarihi, II, 4, s.

5 3 Tunal Hilmi'nin bu eseri bulunmamtr. Para, Bayur, tnkilab 69'dan alnmtr. 5 4 "istanbul Gazetelerinde," Osmanl, 1 Ocak 1898, s. 4.

164

te yandan Osmanl, gerek Ermeni gerekse Trk siyas mahkmlarna daha iyi davranlmasn istemi olan bir Ermeni patriinin hareketini, ulemaya rnek olarak gsteriyordu.55 Bu arada, eyhlislm bile siyas uyar grevini yerine getiremedii iin eletirilere uruyordu. 56 Osmanl'da grlen laik dnce balanglarnn belki en ak ifadesi Msr'da hrriyeti ulema tarafndan karlan Kanm- Esasi'ye ynelttii "geveklik" ithamyd. 1899 yl sonundan itibaren Msr ve Fas gibi nceleri slm camiasnn paralar olan devletlerin bir siyas dejeneresans manzaras arz ettikleri konusu ilenmeye balanyor. Ayn zamanda slm medeniyetinin de burada uyuturucu bir rol oynam olduu zmnen ifade ediliyor. Ama, lslm medeniyetin hl etkisini koruduu yerlerde bir duraklama olduunu gstermektir. Bu makaleleri daha sonra itihat'ta kan yazlarla karlatrmak suretiyle Dr. Abdullah Cevdet'e balayabiliyoruz. Bu konu aldktan sonra ayn yazlarda, ikinci bir konu ele almyor: acaba bir hkmdar deitirmek bir rejimin niteliini deitirmek iin yeterli midir, yoksa sorun aslnda yeni bir medeniyeti benimsemek sorunu mudur?" te yandan meruti bir rejimin kurulmas bile yeterli midir? Devlet ilerini bir "frka-y muteyakkze"nin eline brakmak daha doru olmaz myd?58 Gene burada da Jn Trklerin hemen hepsini ilgilendirmi olan siyas "sekinler" zmresi konusuna rastlyoruz. Laikleme fikrinin bu ilk ve olduka ekilsiz belirtilerinin gzkt bu yazlarda din sorunu dorudan doruya ele alnyordu. Bazense baka konular ilenirken din konusunu
5 5 Osmanl, 1 O c a k 1 8 9 8 , s. 8. 5 6 "eyhul-Islm Semahatlu Cemaleddin Efendiye ak i h t a r n a m e . " Osmanl, 1 Temmuz 1 8 9 9 , s. 1. 57 Osmanl, 1 5 M a n 1 8 9 8 , s. 3. 5 8 ^Takrir-i Hal-i Alem," Osmanl, 1 Ekim 1 8 9 9 , s. 3.

165

ilgilendiren sonular karlyordu. Bunlardan biri sosyal ahlk kavramna kar gsterilmeye balanan ilgiydi. Daha nce Yeni Osmanllar toplumun gerilemesinin nedenlerinden biri olarak eriat'a nem vermemeyi, fazla "frenklemi" olmay ileri srmlerdi.59 imdi, ayn gerileme, topluma kar sorumluluk eksiklii, sosyal ahlk eksiklii asndan ele almyordu. Bylece "ahlk- umumiye" 60 terimi siyas tartmalara yava yava yerleiyordu. Bu akmn Avrupai kklerini daha nce Murat Bey araclyla ilediimiz esaslardan baka, bir de o zamanlar Avrupa'da bireycilik fikriyle, topluma kar sorumluluk fikrinin bir sentezini meydana getirmek iin yaplan almalara balamak mmkndr.61 Daha sonra bu sentez yaratma abasnn ilk meyvelerinden biri olan tesantlk Trkiye'yi etkileyen nemli entelektel akmlardan biri olacakt. Bu laikleme hareketini ortaya karmakta karlalan zorluklardan biri Osmanl'daki makalelerin hepsinde gzken yapmack slamclktr. Bunlarn arasnda rnein, Osmanl mparatorluu'nun son slm devleti olduu ve Abdlhamit'in politikasnn onun da ortadan kalkmasna yol aaca eklindeki tez vardr.62 Osmanl'nn bu iki unsur arasnda bir denge kurmas iin dikkatli olmas gerekiyordu. Osmanl'nn okuyucular yzey altndaki laiklik balanglarn seziyorlar ve onlardan ikyet ediyorlard.63
59 Mardin, The Genesis, s. 115. 6 0 "Idare-i Istibdadiye - Ah!k- Umumiye," Osmanl, 1 Ocak 1 8 9 8 , s. 3. 61 Bu fikirler iin bkz. Francis W. Coker, Recent Political 1 9 3 0 ) , s. 4 1 0 - 4 1 5 . 6 2 "Tebeyyn-i Hakikat," Osmanl, 1 Ekim 1899, s. 4. 6 3 "Bosna-Hersek, Bulgaristan, Kbrs gibi ecza-y memalik-i Osmaniyeden iken ecnebi idareleri altna giren memleketlerde mukim ihtiyar mslmanlar! ittik ki iinizden bazlar bizim efkr ve neriyatmz takbih ve harekt ve neriyatn eriata adem-i muvafakatini iddia ediyormusunuz'" "Tarafmzdan ak mektup," Osmanl, 1 Mays 1898. s. 3. Thought (New York,

166

te yandan Bulgaristan hrriyeti basn bile Osmanl'da gzken Padiah' hal'etme tezine kar cephe almt. 64 Bu eletirilere Osmanl, Abdlhamit'in yalnz hal'ini deil katlini de vacip gren /eva'lar elinde bulundurduunu syleyerek cevap veriyordu. Gene ayn konuyla ilgili bir dier makalede Osmanl unlar bildiriyordu: "Biz tarik-i cihad ve itihadmzla Abdlhamit ve avanesini ezmek, ayaklarmzn altna almak ve hanedan- celil'an- Osmaniyi btn Osmanllarla beraber Abdlhamit'in yznden uradklar hakaretten, mezelletten ve malm olan esaretten tahlis ile bamz zerinde bulundurmak maksad- esasisini takip ediyoruz ve edeceiz. Bu devlet ve hilfet, cenab- mevlanm inayeti, fedakr Osmanl ve Mslmanlarn gayretiyle bugnk tehlikelerden, bellardan hals olup beka bulduka saltanat ve slale-i necib-i Osmaniye zerinde kalacaktr." 65 1898 ylnda Osmanl'nn siyas teorisine yeni bir unsurun girdiini gryoruz. O da "idare-i cumhuriye" deyiminin kullanlmaya balanmasdr. Kullanlan yntem idare-i cumhuriye'yi idare-i msteinde'nin tam aksi olarak gstermektedir. Bu tip ynetimi Trkiye'ye uygulama kabiliyeti hakknda daha sz almamaktadr. Varlmak istenen amaca idare-i mstebide'nin Trkiye'de mevcut olduunu ispat etme yolundan gitmektir. Bu arada "idare-i cumhuriyeye" eletiriler de yneltilmektedir, fakat bunun da bir kamuflaj olduuna phe yoktur.66 Yukarda zerinde durduumuz ana nokta: laikleme isteini ifade eden belirtiler ve bunun yannda "ahlk- itimaiye" kavram, Bat medeniyetinin belki de bir btn olarak
6 4 Osmanl, 1 Mays 1 8 9 8 , s. 5. 65 Osmanl. 1 Ekim 1898, s. 1. 6 6 Osmanl, 1 Eyll 1899, s. 3 vd.

167

alnmas gerekecei eklindeki fikirler, Osmanl'mn -btn emperyalizm aleyhtar haykrmalarna ragmen- derin anlamda "Batl" olduunu gsterir. Sudan'da Mehdi'nin ngilizler tarafndan yenilgiye uramas dolaysyla Osmanl'nn ne srd yorum bu Batlln temellerinin ne olduunu aka gsterir: "slamlarn marifetsizlik yznden duar olacaklar akbete Mehdi hkmetinin inkrazna na kabil-i itiraz bir delil olabilir. Eer Mehdi ahsnda tasavvur ve itikat ettii nfuz- ruhaniyenin yzde beini kemalt ve marifet-i hazrada tasavvur etmi olsayd (ngilizlere kar durabilirdi)." 67 Emperyalizmin ktlklerinden sz ettii bir makaledeyse Osmanl unlar da syleyebiliyordu: "unu da unutmayalm ki terakkiyat- hzrann tevlid ettii bu mesalib yine o medeniyetin saye-i kemaltnda yetien ekbir tarafndan tehis ve irae ediliyor." 68 te yandan Rus ynetimi, hi olmazsa iyi mektepler salad iin Abdlhamit ynetimine tercih ediliyordu. Tpk Murat gibi Osmanl'nn yazarlar Ruslarn Rusya Trklerini kltr bakmndan fethetmek iin sarf ettikleri gayretleri dikkatle izliyor ve ayn yntemlerin Osmanh mparatorluu'nun deimezliini salamak iin kullanlmasn tavsiye ediyorlard. Jn Trklerin fikirlerini yaymak istedikleri tara orta snfndan gelen tepkilerle nasl g duruma dtklerini daha nce belirtmitik. Bu tepkilerin dogmasnn nedenlerinden biri Osman'daki yazarlarn sabrszlklarn belli etmeleriydi. Bu sabrszln pratik ifadesi de Tunal Hilmi Bey'in kendini anaristler kadar terr usullerini kullanmaya hazr sanmasyd. Teorik ifadesi Osmanl'da beliren bir ihtilal te6 7 "uuna-1 Islmiye," Osmanh, 1 Aralk 1899, s. 3.

6 8 "Tahrir-i Hal-i lem," Osmanl, 1 Ekim 1899. 168

orisiydi. Bu teori Osmanl'nn karlmasndan az sonra grnen bir makalede anlatlyordu.69 Makalenin fikr temel ta burada daha nce de zerinde durduumuz "hey'et-i itimaiye" deyimiydi. smini belirtmeyen yazar hey'et-i itmaiyenin "ahs- vahidin vcudu ile ayn" 70 olduunu anlatyordu. Bylece hey'et-i itimaiyenin de tabiplere ihtiyac vard. Bunlara "vaz- kanun, erbab- hal ve akd, ehl-i siyaset"71 deniyordu. Toplum ilerinin ynetimi byle bir uzmanlar zmresinin eline teslim edilmedii takdirde "taksim-i mesai" ve "tervic-i a'mal- umumiye" 72 kanunlarna tecavz edilmi olunurdu. Burada daha sonra tahlil edeceimiz Abdullah Cevdet Bey'in tezleriyle dikkate deer bir benzerlik vardr. "Sekinler idaresi" tezinin burada da gzkmesini btn j n Trklerin Prens Sabahattin Bey ayr tutulursa- yazlarnda gzken halka akl retme abasna balayabiliriz. Halka tannan "kyam" hakk ancak hkmetin bir uzmanlar zmresince zaptedilmesini mmkn klmak iin tannan bir hakti. Kt idare edilen bir "hey'et-i itimaiye" kmeye balad takdirde: "Bir milleti akbeti vahim olan bu maraz- mhlikeden tahlise are hukukuna tecavz edilenlerin mtegallipler aleyhinde kyamdr. "Kyam, zayf ve hasta bir millete hayat- taze iktisap ettirir deva-y yegnedir. Bir defa fenn-i tarihe mracaat edelim. O zaman grrz ki bir mstebidin, bir zalimin dest-i idaresinde bazice (oyuncak) ola ola insanl unutmu, ce6 9 "Kyam," Osmanl, 1 ubat 1898, s. 3. 70 71 72 A.g.e. A.g.e. A.g.e.

169

halete batm, adeta hayvaniyete takarrub eden bir millet ancak "kyam"n nefiha-i hayat-bahasiyle dt derek-i sefileden kalkabilir."73 Kyam'n yan banda "kanun- tekml"n de nasl olsa istibdada son verecei syleniyordu. Makaleyi yazan, ikinci tezinin birincisinin tam aksi olduunun farknda deildi, ancak, btn mantk eksikliine ramen zorlayc bir hareket ihtiyacyla tekml inancnn birletirilmesinin J n Trk inanlarnn temellerinden birini oluturduu da muhakkaktr. Burada "tekml" fikrine inan, toplumun yeni normlarnn bizzat hrriyeti kuak tarafndan konacan teminat altna almak anlamna alnd iin Jn Trkler iin bir "teselli" grevi gryordu. Genel olarak Osmanl'da grdmz en nemli gelimelerden biri gen subaylarn arasnda "ahlk- itimaiye" 74 gibi, mmet kavramnn yerine gemeye aday, laik bir toplum anlayndan esinlenen deyimlerin kullanlmaya balanmasdr. "Kyam" isimli makaleden sonra, Osmanl zaman zaman okuyucularn ihtilal yapmaya tevik etmiti, fakat 1900'e kadar bu propaganda hibir sonu vermemiti. 1900'den sonra, ihtilalcilik bakmndan Osmanl'da sylenenlerle hemfikir olan fakat dier birok bakmlardan Cenevre Jn Trklerinden ayrlan yeni bir hrriyeti kii Jn Trklere katld. Bu, Prens Sabahattin Bey'di. Ciddi bir "kyam" hazrl yalnz onun ynetimi altnda 1903'te gerekletirilebildi.

73 A.g.e., s. 4 . 7 4 "Hasbihal," Osmanl, 15 Aralk 1899, s. 1.

170

Osmanl'nn Yayn Hayatnda 1899-1904 Devresi

Osmanl'da bulduumuz bu siyas grlerin yan banda, yazlarnn incelenmesinden Jn Trkler arasnda patlak veren eitli anlamazlklar da izlemek mmkndr. Bunlarn ounluu birbirini ekememe gibi son derece basit kiisel atmalard. Ancak, bunun yannda, Osmanl'nn yazlarn izlemekten Jn Trk hareketinin bir "parti" olarak geirdii evreleri saptamak da mmkndr. nk bir sre sonra Osmanl'nn bana -Jn Trkler arasnda yeni bir blnmeye sebebiyet verecek olan- Prens Sabahattin geecekti. Bu bakmdan da Osmanl'nn ieriinin ksa bir tahlilini yapmak burada yerindedir. Osmanl'nn J n Trk gruplarnn fikr yelpazesinde "merkezi" bir yer tuttuu sylenebilir. Solunda Tunal Hilmi Bey'in sonradan karaca intiham gibi tamamyla ihtilalci bir dergi, sagmdaysa ulemadan nce Hoca Muhittin Efendi'nin ve sonra da Hoca Kadri Efendi'nin kardklar Kanun- Esasi bulunuyordu. Ahmet Rza Bey'in 1897'den sonra yalnz Franszca yaymlanmaya devam eden Mechveref'inin bu yelpazedeki yerini bulmak olduka zordur. Mechveret'le Osmanl arasndaki fark daha ok sivil evrelerin uzun vadeli ve daha derin anlamda Avrupal reform gryle Asker Tbbiyelilerin daha yzeysel fakat daha dinamik grleri arasndaki farktr. Zamanla Cenevre grubundan Abdullah Cevdet Bey, Ahmet Rza'mn grne ok yaklat. Osmanl, Ahmet Rza Bey'le temas tamamen kesmemiti. 1898'de Rza Bey'in Osmanl'da da birka makalesi yaymlanmt.75 1899 yaznda Rza Bey'le Cenevre Jn Trkleri arasnda bir anlamaya varld anlalyor. Ahmet Rza Bey
75 Osmanl. 1 Haziran 1898. s. 1. Gene bkz. Osmanl, 15 Haziran 1 8 9 8 .

171

Lahey Silahszlanma Konferans'na Jn Trkler adna propaganda yapmak iin gitmiti. Rza Bey'in buradaki faaliyetleri Osmanl'da anlatlyordu.76 Osmanl'nn 1900 ylma kadar Jn Trklerin merkez organ olarak altn da unutmamamz gerekir. Bunun iindir ki 1898 yl sonunda Kanun- Esasi Abdlhamit'e satldktan sonra, Tunal Hilmi Bey Kahire ubesinin kard yeni organn politikasn dzenlemeye Msr'a gitmiti. Bir sre sonra Hak ismini tayan yeni bir organ karlmaya karar verildi. Bu mnasebetle Hilmi Bey'e verilen talimat Osmanl'y karanlarn tecrbelerinden yararlandklarn gsteriyordu. Hak, Osmanl'nn din ilerinde fazla ileri gittiini syleyen kimseleri memnun etmek zere karlacakt: "(Hak) gazetesine dini yaznz. Kanun- Esasi'den daha gzel olmasna gayret ediniz. Abdlhamit'e ok svp saymaynz. yle olursa makbule geer. Hari memalikte rabet bulur... Byle eyler ahaliyi bizden nefret ettirmeye sebep oluyormu." 77 Bu tler Eyll 1899'da veriliyordu. Anlalmas zor nokta bizzat Osmanl'nn 1899 sonbaharnda bir hayli sert eletiriler yaymlamay srdrmesiydi. Belki de bu tutum Osmanl'y karanlarn artk bu dergiyi karamayacaklarn anlamalarndan ileri geliyordu. Ellerindeki paralar tkendiinden Osmanl'nn ana yazar shak Sukti, Dr. Abdullah Cevdet ve Tunal Hilmi birer devlet memuriyetini kabul etmeye karar vermilerdi. Osmanh Jn Trkler arasnda arka planda kalan bir yardmcya Ethem Ruhi'ye (Balkan) brakld. Osmanl'nn yazarlarndan de maalarndan ayrdklar paralarla Osmanl'nn kmaya devam etmesini saglad7 6 Osmanl, 1 Temmuz 1 8 9 9 , s. 1-2. s. 128.

77 Kuran, ittihat ve Terahhi,

172

lar. Fakat ayn zamanda Osmanl'da elde ettikleri tecrbe, iki yazarn Dr. Abdullah Cevdet'in ve Tunal Hilmi'nin, ayr ynlere ynelmeye balamalarna neden olmutu. Dr. Abdullah Cevdet Jn Trklerin hareketinin baarl olabilmesi iin modern bir milli kltr politikasnn da ana noktalarn saptamalar gerektiini dnmeye balamt. Tunal Hilmi Bey, Msr'da Murat adl yaynnda Jn Trk hareketinin gz nnde bulundurmas gereken asl amalar sorununu ciddi bir ekilde ele alyor nce baz ana hedefler tayin edilmesi gerektii tezini ne sryordu. Hilmi Bey ayn zamanda Osmanl ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin artk daldn sylyordu.78 Bu arada Osmanl'daki tecrbesinin sonucunda Hilmi Bey Jn Trkler arasnda grlen tek ciddi devlet rgt projesini yaymlyordu. Tunal Hilmi Bey, bundan sonra, paralarn, ntikam adyla Ali Fahri Bey'in Cenevre'de kard bir gazetenin desteklenmesine sarf etti. Fikir boluu bakmndan bu derginin rekor krd sylenebilir. Bu bakmdan dergi ktktan sonra Tunal Hilmi Bey'in J n Trk hareketinin en arka planlarna dm olmas tabiidir. Cenevre Jn Trkleri daldklar srada hareketi bir noktaya toplayacak bir gelime olmutu. Bu gelime, Abdlhamit'in kaynbiraderi Damat Mahmut Cellettin Paa'nn Trkiye'den kamasyd. Oullan Prens Sabahattin ve Lutfullah Beylerle Paris'e gelen Mahmut Paa olay Jn Trkler arasnda birtakm umutlarn yeniden parlamasna sebebiyet vermiti. Paris'ten Cenevre'ye giden Mahmut Paa'y o zamanlar Roma'da bulunan shak Sukti ziyaret etmeye gelmi ve Osmanl'nn sahipliini Paa'ya devretmiti. Bylece Mahmut Paa Osmanl'nn giderlerini de stne alyordu. Sukti,
78 Tunal Hilmi, Murat; ehit arkadalarmdan doktor Yeniehirli Edhem'in, Giritli cfik'in ve Tatar izzet in ruhlarna (Kahire, 1 3 1 8 ) .

173

lm tarihi olan 1902'ye kadar dergiye yardm etmeyi srdrmtr.79 Osmanl bu suretle nce Londra'ya ve daha sonra Folkestone'a tand. Ethem Ruhi gazetenin mali ilerini ynetmekle yetkili klnd ve gazetenin yazileri air Hseyin Siret'e (zseven) tevdi edildi.80 Folkestone Osmanl'snda Prens Sabahattin Bey'in etkisi kendini ekilde gsteriyordu. Bir kere Padiah'a kar yneltilen eletiriler son derece sertlemiti. te yandan o zamana kadar btn Jn Trk dergilerinde az bir yer tutan Trklerin Trk olarak davranlarnn eletirisi yaplyordu. Sonunda bu eletiriyle ilgili olarak Trklerin Bat uygarl akmna katlmalarn salayacak bir kltr politikasnn temeli kurulmaya allyordu. Austos 1900 saysnda, Osmanl, Padiah'n bir akrabasnn da desteini saladna gvenerek, Padiah'a kar iddetli bir kampanya ayordu. 1 Ocak 1901 saysnda bu kampanya Padiah' hal'etmeye cevaz veren bir fetvann gazetede yaymlanmasna kadar gidebilmiti. Fetvann Merakeli bir eyh tarafndan yazlm olmas kuku uyandrc bir unsurdur, fakat nemli nokta fetvann yaymlanmasyd. Ulemaya verilen deer bakmndan yeni Osmanl'nn eskisine gre deiik bir politika gtt sylenemez. Yeni Osmanl'da ulemaya yneltilen eletiriler ayn ekilde devam ediyordu.81 Fakat daha entelektel bir gr as beliriyordu. "En byk nur"un "akl" olduu eklindeki yazlar Osmanl'ya o zamana kadar eksiklii hissedilen felsefi bir
79 Ethem Ruhi Balkan'n Canl Tarihler, s. 25-28'deki bilgileri Kuran, ttihat ve Terafcfci, s. 9 1 , 156-157'de verdii bilgilerle karlatr. 8 0 Hseyin Siret iin bkz. Trk Mehurlar, s. 3 0 6 . Abdlhalim Memduh'la ibirlii yaptklar anlalyor. Bkz. blm 11, not 9 2 . 8 1 Osmanl, 1 Austos 1901, s. 6; "Msr el-Kahireden," Osmanl. 15 O c a k 1902.

174

eni getiriyordu.82 Kadnlara ve eitimlerine ve topluma itirak ettirilmelerine nem verilmeye balanyordu. 83 Trklerin Bat medeniyet akmna ne gibi bir katk yapabilecekleri "sosyolojik" diyebileceimiz bir adan tahlil ediliyordu. Burada Atatrk'n sonradan dile getirdii grlerini hatrlatan ifadeler vardr: "Krre-i arzn en mmbit ve mahsuldar bir kesini tahtgh- saltanat ittihaz eden, medeniyetin beka-y asarn ihtiva eden Asya, dier hal-i hazr- medeniyet ve terakkinin meher-i bedayii saylan Avrupa gibi iki byk meher-i fuyuzatm mltekasmda bulunan Osmanllarn medeniyete gayr salih olduklarn iddia etmek gibi akln kabul etmeyecei bir hezeyan tasavvur olunur mu?" 84 Avrupa devletlerinin ikiyzll konusu da hl ileniyordu, 85 fakat bunun yannda daha nce gremediimiz sert bir "kendi kendini" eletirme de yer alyordu. "Evet biz ki kendimize mekk bi an eref temini iin birtakm erbab- sy- idraki inayet-i vicdaniyemiz hilfnda ta'an ve tecavzden bile haya etmeyiz, biz ki mr-i idrakini zindanlarda, menfalarda ifna eden... insanlara levm hakaret etmekten ekinmeyiz, biz ki emsal-i istikbale ac ac kahkahalar ettirecek, kzib, menfur bir erefi nefsimize hasretmek hayl- ham ile millet-i Osmaniye iinde kendimizden byk kimse grmeyerek zahiren hizmet etme niyetinde bulunduumuz milleti mnen tahkir ettiimizi idrak etmiyoruz." 86 Prens Sabahattin tarafndan yazldklarna kuku olmayan bu satrlar okuduumuz zaman daha sonra kendisine
8 2 Osmanl, 1 Austos 1901, s. 6. 8 3 "Alafranga Terbiye ve Kadnlarmz," Osmanl, 8 4 "stikbale Nazar," Osmanl. 15 Ocak 1 9 0 2 , s. 4. 8 5 "Fransz Adaleti," Osmanl, 15 Mart 1901, s. 2. 8 6 Osmanl, 1 Aralk 1900, s. 1. 1 Eyll 1 9 0 1 .

175

yneltilmi olan hcumlarn iddetini anlayabiliyoruz. 1902 Kongresi'nde "mdahale" tezini destekleyen Sabahattin Bey'in tezinin "adem-i mdahaleciler" tarafndan kabul edilmeyii sonunda normal bir fikir anlamazldr. Fakat bu fikir anlamazl Sabahattin Bey'e kar yneltilen hcumlarn iddetini izah etmemektedir. Bu iddet Sabahattin Bey'in yalnz "mdahaleci"lere dahil olmasndan dolay deil kendi etnik grubunu eletirmesinden ileri geliyordu. Jn Trk asker erkn iin bu eletiri bir tr "vatan hainlii" oluturuyordu. 1902 Jn Trk Kongresi srasnda grmeler Osf?anh'da ayrntl bir ekilde yanstlyordu. Bu grmelerin fikri yn, Sabahattin Bey'in fikri rnleri olduklarna kuku olmayan yukardaki fikirlerle asker erknn ve Ahmet Bey'in dnya grlerinin arpmasyla ilgiliydi. Osmanl, bu srada, artk Jn Trklerin yalnz bir grubunun, kongreden sonra "Osmanl Hrriyetperver Cemiyeti" ismiyle faaliyet gstermeye balayanlarn organ olarak kmaya devam edeceini ilan ediyordu.87 Bundan sonra Osmanl bir buuk yl kadar Folkestone'da kmaya devam etmitir. Ethem Ruhi, Sabahattin Bey'in ortaya atmaya hazrland "adem-i merkeziyet" fikirleriyle mutabk deildi. Bir sre sonra Ethem Ruhi Osmanl'y Msr'a nakletti ve az sonra gazetenin yayn hayat, orada son buldu.

8 7 Osmanl, 16 Nisan 1 9 0 2 , s. 7-8. 176

BENC BLM

AHMET RZA BEY VE

MEVERET

Ce qui subsiste seulement c'est une sore de croyarce sociale, c'est dire une confiance, vrai dire obgatore, dans les gens competents, dans c e u x qui savent. La notion de tolerance esi elle-meme, eliminde, JEAN LACROIX, La Sociologie d'Auguste Comte, s. 2 5

"Ahlk-i insaniyenin aslnda mevcut olan hodbinlik kendisinde ziyadesiyle mevcuttur. Avam-pesendane harektiyle bu hodbinliini daima beslemek ister. Lkin bu avamperenstlii, gzn am olduu Garp dairesinden harice kmaz. Trklk ve Osmanltlk ve Mslmanlk itibariyle gayret ve hamiyyet gibi haslet-i mahsusesi yoktur. Osmanl hamiyeti olmad gibi, mesel Fransa yahut baka bir memleket hasebiyle de ayrca hamiyyeti yoktur. Muhabbet-i vataniye denilebilecek hissi, Paris'te istedii gibi bir mevki kazanp imrar- hayat edebilmek arzusuna mnhasrdr. Btn mezhebi, 'ben' zamirinde itima etmitir. "Hamiyet-i insaniyesi mehut ve msellemdir. Doru ve tam bir adam olmak, yalan ve itham olunmamak, kabaihden kanmak, meslek-i mttehizeden inhiraf etmemek, meslek-i vicdann dnya pahasna satmamak, kavaid-i namusa nihayet derecede riayet etmek ister. Bazen bu arzusunda muvaffak olamad grlr. Lkin bu inhiraflar kasdl deildir, kendisindeki meyl-i fazilet hilk olmayp 177

hodbinlik evkiyle hisab olduunun ve akl mahdudiyetinin netayicidir."1 Murat Bey tarafndan izilen bu zehirli portre pek tabii ki Rza Bey'in karakterini ve fikirlerini anlamak iin esas olarak kabul edilemez. Fakat Rza Bey'in en nemli rakiplerinin bile tasvirinden elde ettiimiz soukkanllk ve sebat izlenimi Rza Bey'in yirmi yla yakn bir sreyle Jn Trklere nasl nderlik edebilmi olduunu anlatmaktadr. Ahmet Rza Bey 1859 ylnda Boazii'nde Vaniky'nde domutu. Babas, "ngiliz" Ali Bey, Ahmet Rza'mn ocukluunda Konya'ya srlmt.2 Rza Bey'in, Avusturyal annesinin etkisi sonucunda gen yata Bat'yla ilgilenmi olmas muhtemeldir. Kendisini genliinde derin dncelere sevk ettiini anlatt Anadolu kylerini de Konya'da babasn ziyaret ederken grm olduunu tahmin edebiliyoruz.3 Anadolu kylsnn akbeti hakkndaki bu dnceler Ahmet Rza Bey'in Fransa'da ziraat renimi yapmay istemesiyle sonuland. Rza Bey bylece Grignon Ziraat Okulu'nda okudu ve mezun olduktan sonra Trkiye'ye dnd. Sermaye bulamadndan ve "emn asayi" yerlemediinden yeni ziraat teknikleriyle ziraat yapma isteinin yerine getirilmesinin imknsz olduu sonucuna vard. Bunun zerine, Ahmet Rza Bey bu kadar geri kalm olan kendi
1 Murat, Mcahede-i 2 Mil ye, s. 1 7 7 - 1 7 8 .

ngiliz Ali Bey Beinci Murat'la bir ilgisi olduu sebebiyle Konya'ya srlmt, fakat Ahmet Rza Bey'in ailesinde bundan nce Batllk akmna katlm kiiler bulunduu anlalyor. li Bey III. Selim'in Sr Ktibi Rza Bey'in torunuydu. Rza Bey III. Selim'in yardmclarndan olduu iin Kabak isyan sralarnda idam edilmiti. Bkz. Kuran, Midi Mcadele, s. 3 8 1 . Bu bilgilerin Ahmet Rza Bey tarafndan teyidi iin bkz. Mechveret, 1 Mays 1 8 9 6 , s. 4. Ahmet Rza Bey'in yeeni Bayan Samiye'ye gre Ahmet Rza Bey'in babasna verilen "ngiliz" lakab ingilizlerle olan ilgisinden ok Krm Harbi'nden sonra kaliteli eyalarda olduu gibi, yksek nitelikleri olan kimseler iin "ingiliz" deyiminin kullanlmasndan gelmitir. Ahmet Rza, Layiha, s. 4.

178

toplumunu eitim yoluyla uyandrmaya karar verdi. 4 Az sonra Bursa ldadi-i Mlki Mdrlg'ne tayin edildi, bir sre sonra Bursa Maarif Mdr oldu. 5 Bursa'da -eitim sistemine getirmek istedii yenilikler dolaysyla olacakteki memurlarn engellemeleriyle karlaarak dier milletlerin ne gibi aralar kullanarak ilerleyebilmi olduklarn inceleme ihtiyacn hissetti. 1889'da Fransz htillinin Yznc Yldnm dolaysyla alan sergiye grevli olarak kendini tayin ettirmeyi baard. Paris'e gelince "modern fikir akmlarn daha serbest bir ekilde inceleyebilmek iin" istifa etti. 6 Kendi ifadesine gre o zamanlar bile "pozitivizm"in etkisi altndayd.7 Meveretin Franszca ekinde kan bir makalesinde, pozitivizmi 1887 ylnda Trkiye'de, Dr. Robinet isminde Auguste Comte hakknda ilk yaz yazanlardan birinin kitabnda kefettiini anlyoruz. Ahmet Rza Bey Paris'e dndkten sonra ba konudaki bilgilerini artrmak iin Fransz Pozitivistlerinin banda bulunan Pierre Lafitte'in derslerine devam etmeye balamt. Pozitivizm, 19. yzyln banda ortaya atldndan beri olduka ilgin zikzaklar geirmiti. Fransz htillinin yalnz rasyonel yanlarn kabul ettii eklindeki temel ilkesi, bir toplum "bilimi" meydana getirme abas, fakat ayn zamanda kurulu dzene inanmas ve insanlarn haklarndan sz edileceine, insanlarn topluma kar vazifelerinden sz edilmesine verdii nem dolaysyla III. Napolyon devrinin muhafazakr ve maddiyat hodbinliinin temel direklerin4 A.g.e.

5 A.g.e., Karlatr Mechveret, 15 Nisan 1898, s. 9. Bu makale de Ahmet Rtza'nn, gazeteci Henry Clerge'ye verdii bir ifahi biyografidir. Bu biyografi ilk defa Le Journal (Paris) gazetesinde 12 Nisan 1896'da kmtr. 6 A.g.e. 7 A.g.e. Bylece Kuran'n, Ahmet Rza'nn 1898'den sonra pozitivizmle bir ilgi kurduu eklinde verdii bilgilerin yanl olduu anlalyor. Bkz. Kuran, Jn Trkler, s. 27.

179

den biri olmutu, 1870'ten sonra nemi azalmt. Ancak, pozitivizm edeb retilere intikal eden ynyle, dogmalardan syrlp yerine bilimsel gerekleri koyma abasyla 1880 ve 90'larda nemini koruyordu. 8 Daha nce gsterdiimiz zere bu akm Trk entelektel hayatn bile etkilemiti. Ahmet Rza bundan sonra bandan geenleri yle anlatyor: "Bylece, tedricen memleketimizdeki eitim sisteminin reformunu salayacak bir proje dnmeye baladm. Bu projenin en kk teferruata kadar inen bir eklini Padiah'a takdim ettim. O da projeyi okumak ltfunda bulundu. Bundan sonra kendisine gndereceim bu gibi bilgileri dikkatle inceleyeceini bildirdi. Ben de bu teklifi kabul ettim. Bir mddet sonra sarf ettiim emeklerin boa gittiini ve tavsiyelerimin tatbik mevkiine konmadn grdm. Padiah payitahtta beni bekleyen parlak istikblden bahisle niin Paris'te kaldm sordu. Ben, burada memleketime daha faydal olduuma kani bulunduum cevabn verdim. "Raporlarm artk bahis konusu edilmedii iin bunlardan birincisini Londra'da tabettirmeye karar verdim. Padiah bu neriyatm tasvip etmediini bildirdi ve meseleyi mzakereye memur ettii kimseler Trkiye'ye dnmemi tavsiye ederek neriyatm iin bana bir miktar para teklif ettiler. Bu teklifi reddederek nce ikinci lyiham ve ondan sonra da reform ve terakki konusundaki btn fikirlerimi ifade ettiim dergimi karttm." 9 Ahmet Rza Bey, sz konusu ettii slahat LyiJa'snn fikirlerini Ali efkati Bey'den ald eklinde isnatlara maruz
8 Pozitivizme iin bkz. J e a n Lacroix, La Sociologie d'Auguste Comte (Paris, 1 9 5 6 ) ; Jean Touchard et. di., Histoire des t dies Poliiques, it (Paris, 1 9 5 9 ) , s. 6 6 6 - 6 6 9 , Maxime Lero, Histoire des tdtes Socialcs en France III (Paris, 1 9 5 4 ) , s. 8 4 - 1 2 1 ; Karl Lowiih, Meaning in History (4. bas., Chicago, 1957), s. 6 7 - 9 0 . Not. 5 - A . g . e .

180

kalmt. 10 Bu doru olabilir, ancak Ahmet Rza, Ali efkati Bey'in onaym da almt, nk, Ahmet Rza Bey'in LyiJa's, kendi imzasyla, Ali efkati Bey'in 1895 yaznda kard IstikbTde de yaymlanmtr.11 Bildiimiz zere, Ahmet Rza Bey'in Mevereti 1895 yl Aralk ay banda kmt. Bu derginin kn izah eden en azndan iki teorinin bulunduunu ve ttihat ve Terakki Komitesi'nin isminin Ahmet Rza Bey'Ie merkez arasnda baz anlamazlklara neden olduunu grmtk.12 Bunlarn dnda, kuruculardan biri olan Albert Fua'ya gre kuruculardan her birinin ayr bir dinden olmu olmas, kurucular arasnda, kurmak istedikleri birliin simgesi olarak kabul edilmiti. 13 Bu karar Ahmet Rza Bey'in "Osnanlc'Mg hakknda yazlarndan karlacak fikirler kadar deerli bir ipucu salyor. Kesinlikle bildiimiz bir ey varsa o da Ahmet Rza Bey'in uzun vadeli, soukkanl, kendi evresi iin bazen kritik ve genel olarak laik dnce tarznn Komite'yle kendi arasnda iddetli bir anlamazlk havasna sebebiyet verdiidir..."' Murat Bey'in, 1897 ylnda Trkiye'ye dnnden sonra, ttihat ve Terakki asker erknnn Cenevre'de kalmaya ve kendi dergisini karmaya karar vermesi zerine Ahmet Rza Bey artk dndklerini serbeste ifade etmek frsatn elde etti. Bu itibarla 1897'den sonraki yazlar zellikle zerinde durulmaya deer. Zamanla Cenevre Jn Trklerinden biri - A h m e t Rza
10 Dokor erafeddin Magmumi, Hakikat-1 Hl (Giridi Zde Ahmet Ramiz taraf, yay. 2. bask, stanbul, 1330), s. 17. Bu risalenin ilk basks Ekim 1897'de kmt. Kuran, Jn Trkler, s. 27'deki bilgilerini buradan almtr. Ancak Murat Bey, (Bkz. Mcafede-i Milliye, s. 1 7 9 ) , ayn isnatlar srmektedir. 11 stikbal. I S T e m m u z 1895, s. 4. 12 Bkz. IV blm. 13 Albert Fua, "Ahmet Rza Bey," Mechmutiette, V ( 1 9 1 3 ) , s. 39. 14 Kuran'n j n Trkler ve ttihat ve TerakJi'sinin ana konusu budur. Bkz. rnein, ttihat ve Terakki, s. 68.

181

Bey'e kar hibir sempati duymamakla beraber Ahmet Rza Bey'in tutumuna benzer ekilde kendi toplumunun bir temel kritiini yapmaya balayacakt, bu kii, fikirlerini ilerde inceleyeceimiz Abdullah Cevdet Bey'dir. Ahmet Rza Bey Cenevre Jn Trkleriyle hibir zaman balarn tamamen kesmedi. 15 Fakat onlara bir hayli yksekten bakt anlalyor. Bu tutum, hi kukusuz J n Trklerin 1897'de Murat Bey'in dn dolaysyla edindikleri kt alkanln Rza Bey'de uyandrd tiksintiden ileri geliyordu. Padiah'n, yazlarn ve dergilerini satn alacan 1897 yaznda kefeden Jn Trkler bundan sonra yllarca dergi kurmay para salanacak bir antaj arac saymaktan kendilerini alamamlard.16 Ahmet Rza Bey'in yazlanysa satlk deildi. Bundan dolay, Cenevre'deki ve Msr'daki j n Trkler 1899'da -sonradan sonusuz kalan- bir kongre toplamaya giritikleri zaman Ahmet Rza Bey bu toplantyla hibir iliii olmayacan ilan etmiti. te yandan, Ahmet Rza Bey baz Msr prenslerinin yardmyla yaayan Kahire grubunun ciddi bir ekilde grev yapabileceine inanmyordu.' 7 Zamanla bu tutumu deiti. 1902 ylnda Trkiye'den nispeten az zaman nce gelen bir Jn Trkn, Prens Sabahattin'in, bakanl altnda toplanan ilk Jn Trk Kongresi'nde Rza Bey kendi fikirlerinin Kahire grubununkine sandndan daha yakn olduunu kefetti. Kahire grubunun 1899'da "hkmet dairelerine dinamit attrmay" 13 dndn hatrlarsak ve Rza Bey'le
15 Bkz. blm IY not 75. 16 Kuran'n ancak bir kere satldm syledii Kamn- Esasi dergisinin st ste ve ksa aralarla iki kere satld alalyor. Bkz, Kuran, ittihat ve Terakki, s. 119 ve karlatr. Tugay, A ret, s. 50-51. 17 Fakat Ahmet Rza da Kahire grubu ile anlatktan nce ve sonra byle yardmlar kabul etmiti. Bkz. Ahmet Rza, "Hatrat", Cumhuriyet, 2 8 O c a k 1950, s. 2, Ahmet Rza Bey'in kendine daha ok gveni olduu anlalyor. 18 Kuran, /ttiha ve Terakki, s. 132.

182

varlan anlamann sonucu olan ura-y mmetin lml tonunu gz nne getirirsek daha ok Rza Bey'in Kahire grubunu kendi yanna ekmeyi baard sonucuna varrz, Ahmet Rza Bey'in 1903'ten sonra izledii ve $ura-y mmette Trke olarak ifade edilen politikann anahatlar o zamana kadar Mechverette kan fikirlerden ok farkl deildi. Mechverete gelince, 1908'e kadar kmakla beraber gittike daha byk aralklarla yaymlanmaya baland. Bu aralarn uzamas bir rastlant sonucu deildir. Zamanla Ahmet Rza stratejisini deitirmi ve kendini daha ksa vadeli bir propaganda abasna, Makedonya'daki subaylar harekete geirecek faaliyetlere vermiti. Rza Bey'in bu tip yeni faaliyetleri arasnda rnein hareketi meydana getirmeye yarayacak para toplama kampanyalarn grebiliriz. 19 Ahmet Rza Bey'n Austos 1906'da yazd Vazife ve Mes'uliyet: Asker20 isimli risalesinde bu yeni "aktivizmin teorik izahn bulmak mmkndr. Burada Rza Bey Trk ordusunun ihtilaldeki yerini anlatyordu. Risalenin yazl, Ahmet Rza Bey'in 1902'den beri liderliini yapt grupla Sabahattin Bey grubunun arasnda hl kopartmayan balarn bilinli olarak koparlmas zamanna rastlamaktadr.21 Ahmet Rza Bey'in daha derin temellere dayanmak isteyen ilk teorileri, yeni, "partici" ve "komiteci" faaliyetin etkisi altnda arka plana itildi. Aralk 1907'de j n Trk partileri bir daha birletikleri zaman, karlmasna ittifakla karar verilen "neriyat- ihtilliye" ile Rza Bey'in balangtaki tutumu arasndaki fark, artk kendini ak bir ekilde gsteriyordu. 1908'den sonra Ahmet Rza Bey yan reisi oldu, fakat bundan sonraki nemsiz rol, kendi entelektalist kimligi19 Ahmet Faza'nn eski tutumunun Bahaeddin Bey grubu tarafndan onaylanmad anlalyor. Bkz. Kuran, ttihat ve Terakki, s. 194. 199. 2 0 Kahire, 1323, 21 Bkz. blm VII.

183

nin komitecilik yntemleriyle ne kadar az badatn gsterir. Bahaeddin akir ve Talat Paa gibi kimseler az bir zaman iinde ktlelere ekl baz dnler vermek zorunluluunda olduklarn grerek halkn sempatisini kazanmak iin bu isteine boyun ediler. Bu durum karsnda be vakit namaz klmadn itiraf edebilen tek kii olan Ahmet Rza Bey, ttihatlarn bu ilke fedakrlna katlmad iin genlik tarafndan bile eletirildi.22 Parti zerindeki etkisini kaybettikten sonra ttihat ve Terakki evrelerini istila eden propagandac fikirlere oranla Ahmet Rza Bey'in derin grleri bir tr fikr stratosferde kalm gibi grlebilir, fakat Bat kltrne verdii arln ne kadar nemli bir konu olduu zamanla bu evrelerde bile anlalacakt.

Ahmet Rza Bey'in Siyas Fikirleri

Ahmet Rza'nn Avrupa'dayken yazd ilk yazlar, Padiah'a gnderdii tasar ve pozitivisderin dergisi Revue Occidentae'da kan makaleleri, politikaya ancak dolaysyla dokunmakta ve politikayla ancak uzak ilikileri olan iki (ema'y ne srmekledir. Bunlardan birincisi, Ahmet Rza Bey'in Padiah'a verdii ilk tasanda grlen, bir uzmanlar zmresi var olmakszn hkmet etme ilminin gereklerinin yerine getirilemeyecei tezidir. Comte felsefesinin Saint Simon'a dayanan ksmlarndan gelen bu gr Ahmet Rza Bey'in dncesinin en derin kaynaklarna iaret etmesi bakmndan dikkate deerdir. Ahmet Rza Bey'e gre bu uzmanlara dayanma zorunluluunun daha da derine giden bir gerekesi vardr. O da yeryznde "ey"lerin, maddi varlklarn bir22 Halk ehsuvarolu, "Ahmet Rza Bey ve Muarzlar," A/jam, 14 Ocak 1 9 5 0 , s. 5 .

184

birlerine objektif tabiat kanunlaryla bal olmalaryd. 23 Bylece her eyden nce bu kanunlar anlamak gerekiyordu. "Cihann kudret ve serveti vatanmzda toplansa kavanin-i tabiiyenin hkmn deitirmez. Krre-i Arzn zerindeki dalar, nehirler nasl bir kanuna tbi ise hayat o Krre'ye merbut olan insanlar da her eyde kavanin-i tabiiyeye itaat ve inkyat etmeye mecburdurlar." 2 " Tabiatn "yardm" olmazsa hibir ey olamaz.25 Bu gr, Comte'un toplum kanunlarn saptamaya alma abasna dayand gibi Aydnlanma devri dnrlerinden d'Holbach'm Ahmet Rza zerindeki etkisine balanabilir. Ahmet Rza genliinde materyalizmin kurucusu olan bu "filoz o f u n dncelerinin kendini ok etkilemi olduundan sz eder.26 Ahmet Rza'mn tabiat kanunlarnn toplumla ilgili yanlar hakkndaki dnceleri kendisiyle Yeni Osmanllar arasndaki farklar saptamaya yarayan bir noktadr. Yeni Osmanllar, "tabii hukuk" ve "tabiat kanunu" kavramlarn ilahi bir varln grnm olarak ele almlard.27 imdiyse bu iki kavramda bir farkllama meydana gelmiti. Yeni Osmanllarn bazen eriatla, bazen de akim kurallaryla bir tuttuklar tabii hukukun yerine, maddi varlklar araclyla etki edici objektif tabiat kanunlar kavram yerleiyordu. Bylece dncede laikleme mekanizmasnn bir ynnn nasl altn grebiliyoruz. "ey'Mer arasndaki deimez ilintiler, politikann en derin kaynan oluturduklarna gre ve tabiat kanunlarn en iyi
23 Ahmet Rza, Lyiha, 24 25 A.g.e. A.g.e. en Orient (Paris, 1 9 2 2 ) , s . 15. 2 7 B u n u n iin bkz, Mardin, The Genes is, s. 3 1 5 - 3 1 8 . s. 7.

26 Ahmet Rza, La Faillite Morale de 1 a Poliliques Occidental

185

ekilde ancak uzmanlar inceleyebileceklerine gre siyaseti uzmanlara brakma zorunluluu kendiliinden ortaya kyordu. Ahmet Rza Bey'in bu pozitivist-materyalist dnya grnn bir dier sonucu bireylerin ihtiyacnn maddi dnyayla snrlandrld fikriydi.28 nsanlarn iinde bulunduklar koullar, hangi ynde ilerlemeleri gerektiini tayin ediyordu. rnein, Ahmet Rza Bey'e gre 1890'larda, Osmanllarn iinde bulunduklar koullar bakmndan yaplmas gereken i "ziraat ve sanayiin" geli tir ilmesiydi. Halkn bu zorunluluklar anlayabilmesi iin eitim dzeyinin ykseltilmesi gerekti. Burada Marx'm dncesinin bir ynne ne kadar yaklatmz hissetmemek mmkn deildir. Eitim, Rza Bey iin hmanist anlamnda insann kendi kendini bulmasna yarayacak bir ara deil, bireye toplum iindeki grevlerinin nelerden ibaret olduunu gsterecek bir arat.29 Ahmet Rza Bey'in alt layihasnn da (tasarsnn) konusunun eitim olmas bu bakmdan izah edilebiliyor. Eitime kar gsterdii bu temel ilginin yan banda, Ahmet Rza Bey "zhd takva perdesiyle fikir ve niyetini rten ve halkn cehlinden ve zaaf- kalbinden istifadeye alan mrailere ve mnafklara" 30 kar yneliyor, tekke eyhlerine kar cephe alyordu. Bunun da Comte felsefesiyle olan ilgisini yle bulabiliriz. Comte'un forml "Ordre et Progres"ye bakarsak Rza Bey'in eitim hakkndaki fikirlerinin "progres"
28 Comte'un, karakteristiklerine sadk kalmak iin tercme etmeden aldm bir ifadesi bunu pek iyi gsterir: "II n'ya point de liberte de conscience en astronomie, en physique, en chimie, en physiologic, dans ce sens que chacun trouverait absrde de ne pas croire de confance aux principes etabis dans ces science par des personnes competentes S'il en est autrement en politique, c'est parce que les anciens principes etant tombes et les nouveaux n'etant pas encore forms, II n'y a point, proprement parler, dans cet intervalle, de principes etablis." Comte'u zikreden: Max ime Leroy, Histoire des Idee s Sociales en France

m,s. uo-.
29 Ahmet Rza, Lyiha, 3 0 A.g.e., s. 5, s. 3.

186

ksmm kapsadn grrz. "Ordre" (dzen - statik denge) fikrine gelince, Comte'a gre, gelime, ancak toplumun sosyal gelime evresini karlayan dzen ekli yerletikten sonra harekete geebilirdi.31 Ahmet Rza Bey'in, Osmanh toplumunu pekletirmek, birimlerini daha uyarl hale getirmek, danklktan kurtarmak kategorisine giren btn dncelerinin esas Comte'culuun bu unsurudur. Ona gre, rnein, hkmdarn siyas icraat bu "intizam" (dzeni) yerletirmeye yardmc olup olmad noktasndan deerlendirilmelidir. "Bir hkmdar- zlimin seyyiat idare-i hkmeti ve ahlk- umumiyeyi pek abuk bozabilir. nk ykmak kolaydr. Lkin ahvl-i idaresi bozulmu bir devleti ve ahlk ve efkr ksmen fesada uram bir milleti az zaman iinde slh etmek kabil deildir..."32 Tekke eyhleriyse "ahlk ve efkr" fesada uratan bir unsur olarak alyorlard.33 Ahmet Rza Bey'in -btn beklenenlerin aksine olarakyazlarmm ounluunda Islm savunmas da bu ynden deerlendirilmelidir. Ahmet Rza Bey Islm dogmaya bir vahy-i ilahi olarak hi deer vermemekle beraber, sosyal bir har olarak son derece nemli sayyor ve yaps itibariyle sosyal gelimeye Hristiyanlktan daha elverili buluyordu. Pierre Lafitte de Rza'ya gre ayn kandayd. Rza'mn 1891'de Revue Occidentals a yazd ilk makale34 bu konudadr ve slm
31 Bkz. Jean Lacroix, La Socioloie 32 Ahmet Rza, Lyiha, s. 9. d'Auguste Comte (Paris, 1 9 5 6 ) , s. 3 7 - 4 9 .

33 Konya'da Mevlevilerin derghna yaplacak tamiratn devlet taraldan denmesine kar itirazlar iin bkz. Ahmet Rza, "Ou Passent les Revenus de l'Empire?" Mechveret, 15 Austos 1896, s. 4. 34 Ahmet Rza, "Illslamisme," La Revue Occidental?, Seri 11, III, ( 1 8 9 1 ) , s. 117. Bkz. gene 111, ( 1 8 9 1 ) , s. 388, Bu fikirler Comte'un fikirlerine uygundu, bkz. Auguste Comte, "A son Excellence Rechid Pacha," in Systetne de Politique Positive ou Trait e de Socioloie iristi (utan t ia Religion de VHumanite (Paris, 1853), II s. XVII - XIX.

187

medeniyetlerinin knde Bat'da sylendii gibi lslmn byk bir rol oynad tezini rtmeye ayrlmtr. Bu bakmdan Rza Bey'e gre slm memleketlerinden Fransz egemenlii altna girmi olanlarn da medeniyet dzeyinin ykseltilmesinin lslm ykmak ve Hristiyanl yaymakla Franszlarca bir tutulmas son derece tehlikeli bir hatayd. Kltrl bir Mslman ihtida ettirmek hemen hemen imknszd. Buna karlk ayn kii kolayca pozitivizme kazanlabilirdi. Temelleri atlmas gereken messese "une solide instruction laique"ti. Ahmet Rza Bey'in daha sonra bana gelenlerden bu hesapta yanldn biliyoruz, fakat, nemli nokta teorisinde lslm bir engel saymamasyd. Comte da insanlar harekete geiren unsurlarn "fikirler" olduunu ifade ederek din inanlarn ciddiye alnmasn salk vermiti.35 Ahmet Rza'nn pozitivizme cezbediliinde pozitivistlerin bu bakmdan toleransl davranlarnn nemli bir unsur olduu anlalyor. Ahmet Rza'nn Comte'un lm yldnm dolaysyla yapt bir konumada bunu izleyebiliyoruz: "Onlar (pozitivistler) herhangi bir teolojik dini mdafaa etmiyorlarsa da insanln (din adamlarnn ve yardmseverlerin insanlndan ok daha yksek tuttuklar bir insanln) ilerlemesini muhtelif millet ve inanlardan doan gayretlerin ayn noktaya varan bir muhassalas telkki etmektedirler." 36 Bylece pozitivizm, evrensellii bakmndan, birok gelimemi memleket aydnlarnn daha sonra Marksizm'de bulacaklar teselliyi salyordu. te yandan Ahmet Rza Bey'in Marksizme kar bir ilgi duymamasn da Marksizmin dine hibir yer ayrmam olmasnda aramalyz.
3 5 Don Manindalc, The Nature and Types of Sociological s. 6 . Theory (London. 1 9 6 1 ) ,

3 6 Ahmet Rza, "Les Positivistes et la Politique Internationale," Mecfveret, 15 Eyll 1896, s. 6.

188

Bu konuyla ilgili olarak zerinde durmamz gereken bir nokta daha nce "tedafi lslmclk" ismini vermeye altmz entelektel "cephe ah"tr. Ahmet Rza Bey'in yazlarnda, Trklere, Mslman olmalar dolaysyla yneltilen "barbar'lk ithamnn ne kadar iddetli bir tepki yarattn grebiliyoruz. Rza Bey'e gre, Islmn bu ekilde ktlenmesi misyoner propagandasnn sonucuydu. 3 7 te yandan btn Avrupallar, tccar, endstriyeli ve misyoneriyle slm memleketlerini smrebilmek ve kendilerini burada egemen klabilmek iin bahaneler aryorlard. 38 Ahmet Rza slm yansz bir ekilde ele alan bir tek insana rastladn, onun da Pierre Lafitte olduunu sylyordu. 39 Buna ek olarak, Lafitte, toleransn slm memleketlerinde Hristiyan lkelere oranla daha geni bir ekilde tatbik edildiini gstermiti. Rza'ya gre Osmanl mparatorlugu'nun paralanmasnn nemli etkenlerinden biri bu toleransn varlyd. 40 mparatorluun meydana geldii unsurlarla bylesine gevek balarn olumasna izin verilmi olmas sonradan milliyetilik akmnn bu unsurlar arasnda bir zemin bulmalaryla sonulanmt. Sonunda eitli Hristiyan mezheplerinin mparatorluk ahalisini kendi yanlarna ekmek iin bir yara girmi olmalar blclk unsurlarn daha da artrmt. lslmn bir "barbar"lar dini olmadn gstermeye ynelen fikirlerin yan banda Ahmet Rza Bey lslmn siyas bakmdan gelimeye elverililii zerinde duruyordu. Kendi ifadesiyle, slm, "Cumhuriyeti rejime hibir ekilde
37 Ahmet Rza, "Tolerance Musulmane," La Revue Occidentale, 304. 38 A.g.e. 39 A.g.e., s. 311. 4 0 A.g.e., s. 3 1 5 - 3 1 6 . X I X , ( 1 8 9 6 ) , s.

189

dman deildir. Aksine, ancak Millet Meclisi tarafndan seileni lider olarak kabul eder."41 Cumhuriyet konusu bundan sonra Ahmet Rza Bey'in yazlarnda hemen hemen hi rastlanmayan bir tema'dr. lk yazlarnda ele alnm olmas o zamanlar daha radikal baz eilimlerin bir ifadesi olmu olabilir. Genellikle bundan sonraki yazlarnda Trkiye'deki rejimin meruiyeti sorunu ele alnd vakit ana nokta Padiah'n seimle ibana getirildii ve biat merasiminin halka onu hal'etme hakkn verdii fikridir. "Prensip itibariyle Halife serbeste seilen bir diktatrd. (Roma'daki "diktatr" mnasnda) Kendisine mutlak bir selhiyet balanyordu, fakat hareketlerinden de halkn nnde mesul tutuluyordu. "Milletin itibar sayesinde ve muvafakatiyle sonradan Halifelik ve Saltanat veraset suretiyle intikal etmeye balad. "Her eye ramen, bugn, hl yeni bir Sultana hkmdarlk kudreti tevcih edildii zaman halkn takdisine muhtatr. Bu takdis biat ismini alan bir merasim eklinde tecelli eder... "slm hukukuna gre Halife bu kaytlara riayet etmezse Ulema ikyet hakkna sahiptir ve hatta Padiah' hal'edebilir."42 Halifeliin bir tr meruti monari olduu fikri daha nce Yeni Osmanllarca da ileri srlmt. Ahmet Rza'nn lslm sosyal bakmdan ilerlemeye uygun bir zemin saymas tezine onlarn da yazlarnda rastlamak mmkndr. rnein, Namk Kemal camiin bir ibadet yeri olduu kadar cemaat iin bir toplant yeri grevini grd ve camide vaizlerin halk sosyal bakmdan yararl ynlere gtrmeleri gerektii noktasn ilemiti. 43 Fakat Rza Bey'in Yeni Os4 1 Ahmet Rza, Revue Occidentale, Seri II, III, ( 1 8 9 1 ) , s. 116. Seri II, XII,

42 Ahmet Rza, "Le Caliphe et ses Devoirs," La Revue Occidentale, ( 1 8 9 6 ) , s. 93. 4 3 Mardin, The Genesis, s. 322.

190

inanllardan ayrld nemli nokta slm dinini ve akidesini toplum mekanizmasn meydana getiren "ey"lerle bir saymas, vahi-i ilahi kymetini dikkate almamasyd. imdiye kadar grdmz zere Ahmet Rza'nm reform siyasetinin en belirli unsurlarndan biri dorudan doruya "siyas" olarak nitelendirilebilecek ksmn nemsizliiydi. Sorunun daha ok derinlere giden ve grnte politikayla az bir ilgisi olan yanlaryla megul olmak Rza Bey'e baz kolaylklar da salyordu: Ahmet Rza'nn Kasm 1895'te Mechveret'i karmadan nce La Jeune Turquie'de kard makaleleri, Paris'te Abdlhamit'in propagandasn yapmakla megul olan gazetelerde bile tasvip ediliyordu.44 Daha geni bir anlamda, politikann altnda yatan sosyal srele ilgilenme abas, 19. yzyl sonu dncesinin genel bir unsuruydu. Bu ilgi, insanlar "gerekten" harekete geiren unsurlarn neler olduklarn kefetme abas olarak da ifade edilebilir. Byle bir abann amac insanlar zerinde bir denetim kurmak olduu derecede totaliterlii hazrlamaya yarayan "totaliter-ncesi" hareketler arasnda saylmaldr.45 Ahmet Rza'nm toplumun yzeyalt tabakalarndaki aratrmalar, kendisinden sosyal gelimenin "un fait essentiellement biologique c'est a dire continu" 46 olduu kansn yerletirmiti. Comte zamannda daha belirmemi olan fakat sonradan Darwin ve Spencer'in pozitivizmine ithal edilen bu gr Ahmet Rza Bey'in ihtilal aleyhtarlnn temelini oluturur: Gelimeyi kolaylatrmak iin organik dengeyi sarsmamak gerekiyordu. Grdmz zere Ahmet Rza Bey, muhalefet hareketine balad zaman Osmanl toplumunun reform potansiye4 4 N. Nicolaides, "Le Parlemenarisme et la j e u n e Turquie," LOrient: Organe tional Ottoman, 23 Kasm 1895. 4 5 Bunun iin bkz. J a m e s Burnham, The Machiavellians 4 6 A. Rza "Bulettin de France," La Revue Occidcntale, (New York, 1 9 4 3 ) . Seri 2, III, ( 1 8 9 1 ) , s. 3 8 9 . Na-

191

li bakmndan, olduka iyimser fikirlere sahipti. Avrupa'da kald yllar boyunca bu fikirleri yava yava deierek uzun vadeli reformlarn bir sonu vermeyecei ve Bat devletlerinin olduu gibi Bat aydnlarnn da Osmanl mparatorluunun yeniden hayat kazanmasn istemedikleri kansna vard. Aada bu gelimenin anahatlarn saptamaya alacaz. Ahmet Rza Bey'in Trke Meverette ve Franszca ekinde birbirinden ayn iki tutumu olduunu da unutmamak gerikir: Comte'a giden, evrensel ve baz Jn Trklerce "kozmopolit" fikirleri daha ok Franszca ekte ve derginin kt ilk yllarda grlr. Trke Meveret'leyse daha ok Osmanllarn vatanlarn kurtarmalar gerektii, Padiah'n hunharl eklindeki (ema'lar yer bulur. Daha nce belirttiklerimizden bu makalelerin daha ok ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin merkezinin direktiflerinin izini tadn syleyebiliriz.

Trke Meveret'te Siyas Fikirler

Trke Meveret, 1895 yl sonundan Mizan'n Osmanl ttihat ve Terakki Komitesi'nin Trke resm organ olarak ilan edildii 1897 yl bana kadar dzenli olarak kmt. Bundan sonra bir sre daha uzun aralarla ok az bir zaman iin km olmas ihtimali vardr. Fakat bu saylarn hibir yerde bulunmam olmas bu surette kan saylarn ok az olduu izlenimini uyandrmaktadr. Trke Meveret'i incelediimiz zaman derhal gzmze arpan noktalardan biri yazlardaki "ikyet" unsurunun nemidir. Bu bakmdan, bu makalelerde "iyi " toplumun nasl bir toplum olmas gerektii eklindeki incelemeler deil, Osmanl mparatorlugu'nun zaafndan sz eden "iky e t l e r grrz. Bu "inleme" havas birka yl sonra ismini aklamayan bir Jn Trk tarafndan yle tarif edilecekti: 192

"lyoruz. lme doru yuvarlanyoruz. Bunun esbabn aratrmadk. Yalnz mersiyelerle vakit geirdik, lhvan- hamiyyet ve hrriyet-i vatan iin ac, messir bendler yazld, fakat bunlarn hepsi, sekiz senelik emeimizin hlsas bir mstebidin seyf-i zulmyle vatann battn anlatmaktan)... ibaret oldu.'"17 Burada otuz yllk bir fikri atlama yaparsak Atatrk'n reform konusunda dnlenlere getirdii son derece nemli bir unsuru ayrabiliriz: J n Trklerin iktidara geliinden sonra da "ikyet" edebiyat ortadan kalkmamtr. Ziya Gkalp'm bir dereceye kadar pozitif bir maceraya gtrmek istedii reform fikriyatnda bu "ikyet" havas her eye ramen 1920'lere kadar egemen olmutur. Atatrk'n getirdii en nemli yeniliklerden biri bu havay tamamen ortadan kaldrp "inleyi" edebiyatnn yerine olumlu, sorunlarn zne nem veren bir reform anlay yerletirebilmi olmasdr. Trke Meveret'in ieriinin dikkate deer bir baka yan uyarl olmaydr. Bu da Ahmet Rza Bey tarafndan yazlan makalelerin tonunun dier yazarlar tarafndan yazlanlara uymamasndan ileri gelmektedir. Meveret in birinci saysnda, Ahmet Rza Bey Osmanh ttihat ve Terakki Komitesi'nin amalarn Franszca sayda ilan edildii eklinden bir hayli farkl bir ekilde sunuyordu: "Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti din ve millet ayrmayarak btn Osmanllar ittihat ve ittifaka davet ediyor. Birlemek ve menafi-i umumiyenin muhafazasna elbirliiyle almak iin evvel ahalide vatann nef'i ve ziyan ve selmet tehlikesi hakknda bir fikr-i umumisi olmaldr. "Cemiyetin maksad Meveret vastasiyle ahaliye hkmet-i hazirann seyyiat yznden giriftar olduu halin va4 7 "stikbal Hazrlklar," $ura-Y mmet, 24 Nisan 1902, s. 3.

193

hametini ve memleketin ihtiyacn ve inklabn lzumunu tefhim ederek ittihadn esbabn hazrlamak ve ahval-i idare-i devletin slh yolunu mzakere etmektir. "Ahalide i'tilaf- efkr ve terakkiyat- medeniyetin ehemmiyetini anlamaya iktidar olmazsa, ittihat, hrriyet ve hukuk szleri hayalt- airaneden ve mal-i vehimeden ibaret kalr. Ahval-i idarenin deimesinden son bir fayda hasl olmaz. Fransa'da bir zaman avamn cehaleti inklab- kebirin birok sarm neticesiz brakt gibi biz de Kanun- Esasi'den istifade edememi ve nice mkilt ile yedd-i intifamza getirebildiimiz o berat- hrriyeti kaybetmitik. "ngiliz ve Fransz hkmetlerine tbi slmlar ile Rusya muharebesinden sonra bizden ayrlan ve idare-i meruta altna giren Trklerin serbesti-i idareden ve terakkiyat- medeniyeden el'an istifade edemediklerini maatteessf gryoruz. "Ahali bir zaman her eyi mukadderattan bekler ve 's'y ediniz' hkmnden gafil bulunurdu. Hakk hkmetten beklemeye alt. Bu mitler, intizarlar, hep tembelkriyedir. nsan saadet ve selmetini kendi s'y ve himmetinden beklemeli, kendi adam olmaya almaldr. Bir kavmin hrriyet ve istiklli efradn bu lzumu anlamalaryla temin edilebilir. Ulm ve maarif sayesinde hrriyet-i vicdan ve efkra malik kanun msait olmasa da hrdr. Halbuki en serbest bir kanuna tbi ahalinin, eer cahil ise, esirden fark yoktur. "Vatan ve devlete bir kuwe-i kahire ile deil bir rabta-i akliye ve kalbiye ile merbut olan ve kendisinde memleketine hizmet etmek lzum ve iktidarn hisseden bir Osmanl, namus ve hukuk- milliyeyi mdafaa etmek iin Padiah'n bile msaade ve fermanna hacet grmez. Vatann saadetine ve umumun menfaatine almaktan onu hibir kuwe-i kahire men edemez. "Emeini alnnn teriyle kazanan, menfaatini kimsenin 194

zararnda aramayan adam dnyada kimseden, hibir hkmetten korkmaz... "Millette byle duygular ancak talim ve terbiye ile uyanr." 48 fadenin "ahali"ye yukardan bakan ve kendinden emin edas dorudan doruya pozitivizmin bir sonucuydu. Ahmet Rza Bey Bat'nn baz srlarn bildiini ve herkesin kendi gsterecei yoldan yrmek zorunda olduuna samimi olarak inanyordu. Fakat bu samimi inan da mesai arkadalaryla beliren anlamazlklar dourmakta bata geliyordu. Buna benzer bir kendine gveni Meverette Ahmet Rza Bey'in mesai arkadalarndan Doktor Nazm Bey'in yazlarnda da grmek mmkndr. Bu yazlarda da Osmanl lmparatorluu'nun kn meydana getirmekte halkm hkmet kadar ar bir sorumluluk pay tad ileri srlyordu. Bu makalelerde ayrca "zengin"lere de bir sorumluluk pay ayrlyordu. Meverette pek ak olarak ilenmeyen bu konu "hrriyetin ilan"ndan sonra daha da nem kazanacakt. 49 Meveretin nsznde dikkatimizi eken bir baka nokta, 1876 Anayasas'nm, milletin onu benimsemeye hazr olmad bir zamanda ilan edildii fikriydi. Burada Ahmet Rza Bey'le Jn Trk asker erkn arasnda 1896-97'de ne gibi anlamazlklarn sz konusu olabilmi olaca anlalyor. Zira halka kar bu temel gvensizlik daha onlarda belirmemiti. Bu noktada da Ahmet Rza Bey'in fikirleriyle Murat Bey'in fikirleri arasnda bir benzerlik vardr. te yandan, daha nce Trklerin Anayasann uygulamas iin hazr bulunduklar eklinde, Yeni Osmanllarn Hrriyette her
4 8 Ahmet Rza, "Mukaddeme," Meveret, 13 Cemaziylahr 1 3 1 3 , s. 1, 49 Nazm, "istibdat Hizmete Mani Midir?" Meveret, 1 aban 1 3 1 2 .

195

frsatta ne srdkleri tez'le Ahmet Rza Bey'in ekingenlii arasndaki tezat iki davrann arasndaki fikri uzakl ak bir surette gstermektedir. Bylece, Meveret'te Anayasann tekrar yrrle konmasn isteyen makalelerin kaynan da Cemiyetin vermi olaca direktiflere balamak mmkndr. Daha nce de belirttiimiz ve Trke Meveret'in ieriinin de tayin ettii zere Rza Bey'in en ok nem verdii nokta eitimdi.50 Bunun hemen arkasndan almaya verilen deer geliyordu. Rza Bey'in kendi ifadesiyle: "Bir kavme her kimin faidesi, hisse-i hizmeti ziyade ise o kavmin efendisi, by olur. Akvam- mtemeddine bir kile mahsul alman yerden iki kile almann usln reten iftiye hkmdardan ziyade itibar ve balk kurutmann yolunu bulan bir kimsenin heykelini rekz ile iftihar ediyor."51 Gene bu noktada daha nce Ahmet Mithat Efendi'de ve Murat Bey'de rastladmz "tiiter" zihniyete benzer bir dnceye rastlyoruz. Mithat Efendi iin ticaret yapmann, Murat Bey iin almann tad nem Rza Bey'in fikirlerinde verimli i yapmay tevik etme eklini alyordu. Birbirine bal olan bu iki konu Rza Bey'in grnn temelini oluturuyorduysa da hacim bakmndan Meveret'te en ok yer tutan yazlar mparatorluun gerilemesi, paralanmas ve milliyet sorunuyla ilgili makalelerdi. Meveret'te milliyet sorunuyla ilgili ilk makalenin Halil Ganem tarafndan yazldn gryoruz. 52 Makalenin ba50 Bkz. H.(oca) M.(uhittin) "Hocalk Vazifesi," Meveret, 2 8 Cemaziylevvel 1313, 15 Aralk 1895. Bu makale zellikle. Rza Bey'in fikirlerinin bir ilmiye mensubu tarafndan ve islm! kalplara uydurularak ileri srlm olmas bakmndan ilgintir. Gene "Nisvan- slm," Meveret, 1 aban 1313, 15 Ocak 1896. 51 Ahmet Rza, "Mir Sait Paa'nn Vefat," Meveret, 1 evval 1 3 1 3 , 15 Mart 1896. 5 2 H.(alil) G.(anem), "Kanun- Esasi," Meveret, 13 Cemaziylahir 1 3 1 3 . 1 Aralk 1895, s. 2.

196

langcmda Kanun- Esasi'nin iler hale konmasnn zorunluluu zerinde durulduktan sonra hemen arkadan Osmanl mparatorlugu'nun paralanmasna kar kullanlacak arelere geiliyordu. Ganem, Osmanl mparatorluunu kanlar pahasna meydana getiren bahadrlarn yerletikleri yerlerde kalmaya nasl hak kazandklarn anlattktan sonra mparatorluun mevcut durumunu ve yabanclarn mparatorluun ilerine karmalarnn utan verici olduundan sz ediyordu. Btn Osmanllar bu mdahaleleri durdurmak iin birlemeye davet ediliyordu. Makalede grlen "Osmanlc" tutum, Jn Trklerin dncelerinin ald en somut ekillerden biriydi. Jn Trklerin grlerinin en kolay tespit edileni de budur. Ancak, daha sonra da grlecei zere, mparatorluun eitli rk, din ve milletlerinin birlemesini isteyen devaml arlar, konuyu aydnlatmaktan ok baz temel ayrntlar karartyordu. Bu bakmdan "Osmanllk" fema'snn basitlii yanltcdr. Ganem'in makalesinin tonu, Osmanlln iyice benimsendiini gsteriyordu. Daha nce Osmanllar hakkndaki yerici szlerini, Trk-Suriye Komitesi'yle olan ilgisini bu yeni tutumuyla badatrmak bir hayli zordur. Yegne izah tarz gene bu tema'nn da Ganem'in Ahmet Rza'yla ibirlii yapmasn salayan anlama gereince ilendiidir. Daha sonra, Yusuf Akura, Osmanllk fikrinin III. Napolyon zamannda ortaya karlan "plebisiter" millet teorisinin bir baka ekli olduunu syleyecekti. Bu teoriye gre lke, onu meydana getiren halkn plebisitte belli olmu oyuyla meydana geliyordu ve bundan sonra bir aznln haklarnn korunmas gibi bir sorun kalmyordu. S3 III. Napolyon devrinde genliini Avrupa'da ve Mithat Paa'nn hizmetinde geiren Halil Ganem, yukarda sz konusu etti5 3 Bkz. blm VII, not 72.

197

imiz yazlan, bu gibi fikirlerin etkisi altnda m yazyordu? Bunu kesin olarak bilmeye imdilik imkn yoktur. Fakat fikirlerinin "ekli" ne olursa olsun, "z"nn pek samimi olmadn syleyebiliriz. Meveretsin "eitimci" ve "Osmanlc" grlerinin yan banda yazlarnda fark edilebilen bir nc ana yn "Adalet" isminde bir makalede ortaya kyordu. Bu makale gerek tonu, gerek slubu ynnden daha nce Ali Suavi'nin Osmanllar iin yazd yazlarla -yaznn Ali Suavi'nin yazlanndan dorudan doruya kopya edildii varsaym bir yana braklrsa izah edilmesi zor bir benzerlik gsteriyordu. Makalenin konusu er'i mahkemelerinin yerine nizamiye mahkemeleri koyma abasnn Osmanl mekanizmasnda meydana getirdii kargaalklard.54 Bylesine Islmc bir tezin, Yeni Osmanllarn Hrriyet'i gibi eriatn stnlklerini savunan bir organda yeri vard. Yaymland tarihi kapanda pozitivist takvime gre bildiren bir gazetedeyse hi yeri yoktu. Bu itibarla, makalenin yazar Hoca Kadri Efendi'nin Ahmet Rza'yla ibirlii yapmas bir anlamazlk eseriydi, iki dnr arasndaki fark ancak Hoca Kadri'nin 1910'da yaymlad Saraih'inde tam anlamyla belli olacakt. te yandan, Hoca Kadri'nin bir sre sonra Msr'a geip orada daha ok ilmiye mensuplarnn gr noktasn yanstan Kanun- Esasi'yi zerine almas Kadri'nin 1898'de bile Ahmet Rza Bey'le beraber almaktan pek holanmadn gsteriyor. Balkanlar'daki mahalli komitelerin Ahmet Rza Bey'in dinsizliinden ikyet ettikleri bir srada Hoca Kadri'nin yazlarnn Meveret'te kmas bu dergiye muhta olduu din prestijin cilasm salyordu. Franszca Mechvere'teyse lslmm sosyal yararlar zerinde durulmakla beraber bu tip ilkel bir eriatln eseri mevcut deildir.
5 4 M . ( e h m e t ) K.(adri), "Adalet," Meveret, 1 8 9 5 , s. 3. 13 Cemaziylahr 1 3 1 3 . 1 aralk

198

Trke Meverette kan makalelerin tmne bakarsak Osmanl Imparatorlugu'nun paralanmas sorunuyla ilgili olarak Bat devletlerinin mdahalesi, kapitlasyonlar ve Ermenilerin de ittifakn salamak suretiyle Ermeni sorununun zm konularna zellikle arlk verildii anlalyor. Gerekten de Meveretin dndaki kaynaklardan rendiimize gre Ahmet Rza Bey Ermeni komiteleriyle bir anlamaya varmak iin stn gayretler sarf etmiti. 55 Bu arada Meveretin ikinci saysndaki bamakale, bu konuyla ilgiliydi. Makalede Ahmet Rza Bey Bat devletlerinden Ermeni sorununun zmnn bir protokole balanmas iin sarf ettikleri gayretleri niin 1876 Anayasas'n tekrar yrrle koymak iin kullanmadklarn soruyordu.56 Bu soru Bat devletlerinin mdahalesini salamak iin deil, aksine Bat devletlerinin Trkiye'ye yardm olacak mdahalelerden ekinmelerinin arkasnda yatan siyas emellerini aa vurmak iin soruluyordu. Genel olarak, ilk kan saylarndan itibaren Meveret i sorunlarn zm iin d kuvvetlere mracaat etmenin sakncalar zerinde durmutu. Rza Bey'in kendi ifadesiyle: "Ecnebilerin mlkmzde icra-y hkmet deil iimize hariten mdahale etmelerini bile namus ve haysiyet-i milliyeye bir ar sayarz."57 Ayn sorunun bir dier yn Ahmet Rza Bey'in "reform" kelimesini, Osmanl mparatorlugu'nda yaayan belirli bir unsura balanan garanti veya ayrcalklar anlamnda, reddetmesiydi. Ona gre "reform" Osmanl Imparatorlugu'nun
55 Bkz, Asaf Tugay, bret. s. 1 4 6 - 4 7 ; Ahmet Rza, " L O r i g i n e des Massacres," Mechveret, 15 Eyll 1896, s. 4-5; "Aux Armeniens," Mechveret, 15 Temmuz. 56 Ahmet Rza, "Islahat ve Hkmet," Mechveret, 12 Cemaziylahr 1312, s. 1-2. 57 Ahmet Rza, "Msr," Meveret, 18 evval 1 3 1 3 - 1 Nisa 1896, s. 1. Bu bakmdan Bayur'un Trk inklab Tarihi, II, 4, 14, vd.'dald degerendirmesi geree uymad gibi verdii rnekler bile tezini destekleyecek nitelikte deildir.

199

tmn ilgilendiren blnmez bir btnd. "Reform" paralayc anlamnda kabul edildii takdirde, Gladstone ve Salisbury'nin hareketlerinin gsterdii gibi bir "ehl-i sahip" niteliini alabilirdi.58 Bu aklamalardan Ahmet Rza Bey'in aznlklar sorununa hi deer vermedii sonucu karlmamaldr. Tersine Rza Bey hkmeti "salh ve asayi iinde tatllkla terakki ve temeddn" yolunu tutmad iin sulandryordu. 59 Ancak tamamen objektif kalmak iin, her eye ramen, Meveretin tekliflerinde, Osmanh birliini salamak iin bir tasfiye hareketinden ekinmemi olacan gsteren noktalara rastlamann mmkn olduunu da itiraf etmek gerekir. Bunu Franszca Mechveret'e ayrdmz ksmda tekrar ele alacaz. imdilik unu syleyelim ki Ahmet Rza Bey'in bu konudaki tutumunun arkasnda yatan Comte'un "intizam", birlik, yeknesaklk salama abasndan gelen, "vatandalar iin bir vahid-i kyasi yaratma" gayreti, Ahmet Rza Bey'in yazd devirde, Avrupa'da aznlklar "eritme" amacn gden teorilere oranla daha yumuakt. 60 Meveret'te Komite yelerinin zendirmesiyle ilendii muhtemel olan bir tema Abdlhamit devrinde ordunun urad hakaretler konusudur. rnein, "Askerlerimizin Namus ve Haysiyeti" isimli bir makalede "Asker, vatann an, milletin namusu demektir" eklinde konuya giriliyor ve millet u szlerle ayaklanmaya arlyordu: "Millet! Bu rezalete nasl tahamml ediyorsunuz? Dvel-i mtemeddinede bir ecnebi bayra, bir bez paras yrtlacak, tahkir edilecek olursa cenk olur. Askerin perde-i namusu ve haysiyeti paralanyor, ne duruyorsunuz?" 61
5 8 Ahmet Rza, "Girit." Meveret, 59 A.g.e. s. 2 6 5 - 2 7 2 . 26 Zilhicce 1 3 1 3 - 28 Haziran 1 8 9 6 , s. 1.

6 0 Bkz. Hayes, A Generation ojMaterialism,

61 "Askerimizin Namus ve Haysiyeti," Meveret, 8 evval 1312. 1 Nisan 1 8 9 6 .

200

Her ne kadar, bu hislerin kaynan aradmz zaman, onlar yalnzca, cenki bir milletin geleneklerine balamak aklmza gelen izahsa da ayn yllarda Maurice Barres'in Alsace-Lorraine'den sz ederken: "Hamasi havalar dncelerimizin fethedilmi topraklarmzn evrilmesiyle neticeleniyor. Bayraklarn dalgalanmas da menfada kalan kardelerimize bir iaret mnasn tayor, yumruklarmz sertletiriyoruz ve kavgay balatacak ajanlar olarak harekete gememize ramak kalyor" 62 dediini unutmamamz gerekir. Boulanger olay, Fransa'daki Dreyfus sorunundaki gelimeler ve Action Franaise yandalarnn hareketleri Avrupa'da da milli simgelere kar hassasiyetin ne kadar yaygn hale geldiini anlatyor. Genel olarak Meveret'in Bat'y sulandrc ksmlar olduka kabark bir toplam tutuyordu. Saylar dolaysyla bunlar da kendi bana bir kategori altnda incelememiz gerekir. Bu tip makalelerin en nemlilerini Halil Ganem yazyordu. Yazlarnda, dier yazlarn o kadar kesin bir ekilde aklamadklar emperyalizm aleyhtarl kolayca tehis edilebilir.6* Bazen bu makaleler Padiah'n tebaasnn haysiyetini yabanclarn oyunca haline getirdii ithamyla birleiyordu. Bu son makalelerin birinde, rnein, Ganem, Sait Paa'nn bir yabanc elilie snmak zorunluluunda kalan ilk Osmanl sadrazam olduunu belirtiyordu. Ana teffla'nn bu "varycmt"nn zellikle tara okuyucularnn hislerini galeyana getirmek iin ilenmi olduu muhtemeldir.64 Franszca Mechveret1 te Ganem'in antiemperyalist tutumu daha da kesin bir ekil alyordu.
6 2 Maurce Barres, Les Taches d'Encre, 5 Kasm 1 8 8 4 , bkz. Victor Graud, Maurice Barris (Paris, 1 9 2 2 ) , s. 33. 63 H(alil) G(anem), "Kanm-i Esasi," 13 Cemaziylahir 1 3 1 3 . 1 Aralk 1895, s. 2. 6 4 H(alil) G(anem), "Zavall Osmanllar," Meveret, 28 Cemaziylahir 1312. 15 Aralk 1895, ek, s. 1.

201

Trke Meveret1 in saylarnn ounluu Ahmet Rza tarafndan yazlan bir bamakaleyle balyordu. Makalede Dou sorununun bir yn zerinde duruluyor, sorumluluu Padiah'a ykleniyor, 65 ve bu sorumluluk olduka ar bir dille belirtiliyordu. Murat Bey'in 1896 yl sonbaharnda Meveret'te yaz yazmaya balad zaman Jn Trklerin "legitimiste" olduklarn kendisini sylemeye sevk etmi olan Ahmet Rza Bey'in daha nce gsterdii bu padiah aleyhtarl olabilir.66 Saldrgan edann durduu nokta "fiiliyata geme" noktasyd. Ahmet Rza Meveret'in yaymlanmasndan az sonra Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin iddet usullerine hibir zaman bavurmay dnmediini bildirmiti. 67 te yandan Padiah'a kar yaplan propagandann ne "sultanlk" kurumuna ve ne de halifelie yneldiini burada hatrlamak gerekir. Ahmet Rza Bey hilafetin l-i Osman'n "zerrece sz gemez mal- meruu" 68 olduunu sylyordu. Hilafet sorununun Meveret'lt ele alnmas, hilafet konusunda ileri srelen yeni bir dnceyi gstermesi bakmndan deil, Arap milliyetilerinin Jn Trklerden o tarihlerde bile ne kadar ayrldklarn anlatmas bakmndan nemlidir. Meveret'in kndan bir sre sonra, Trk-Suriye Komitesi'nin kurulu gnlerinde Jn Trklerle beraber alm olan, Jn Trk hareketi hakknda Avrupa'da ilk kan eseri yaymlayan69 Habib Antony Salmone isminde bir Lbnanl,
6 5 Ahmet Rza, "lcmal-i Ahval," Meveret, 18 aban 1313 - 1 ubat 1896, s. 1.; "Msr," Meveret, 16 evval 1 3 1 3 - 1 Nisan 1 8 9 6 , s. 1. 66 Mehmet Murat, bamakale, Meveret, 23 Austos 1896 - 12 Rebilahir 1314, s. 1. 67 Ahmet Rza, "lcmal-i Ahval," 2 6 Ramazan 1 3 1 3 - 15 ubat 1 8 9 6 , s. 1. Fakat dikkate deer bir nokta: Nzm Bey bu fikirde deildi. Bkz. Nzm, "istibdat Hizmete Mni Midir?," Meveret, 2 8 Cemaziylahir 1 3 1 5 - 15 Aralk 1 8 9 5 , ek, s. 2 . 6 8 Meveret, 18 evval 1 3 1 3 - 1 Nisan 1896, ek s. 4-5. 6 9 Habib Antony Salmone, The Fall and Resurrection of Turkey (London, 1 8 9 6 ) .

202

The Nineteenth Century ismindeki ngiliz dergisinde hilafet konusunda bir makale yaymlamt. Salmone'nin Meveret grubuyla iyi ilikiler kurduu anlalyor: Trk-Suriye Komitesi yeleriyle ttihat ve Terakki Komitesi Paris Merkezi yelerinin birlikte yer aldklar geni bir grup olan "Genel Islahat Partisi"nin 1897'de Franszca Mechveret'te kan bir bildirisinde Salmone'nin ad gzkyor. 70 Ancak 1897'de bile baz noktalarda ibirlii yapmaya hazr olan Trk-Suriye Komitesi'yle ttihat ve Terakki arasndaki derin anlamazl Ahmet Rza Bey'in Salmone'nin hilafet konusundaki makalesine daha 1896'da verdii cevabnda grmek mmknd. Salmone de hilafetin "l-i Osman"a ait olduunu kabul etmi ve fakat Araplarn Trkleri "ecnebi" saydklarna okuyucularnn dikkatini ekmiti, ite Ahmet Rza btn gcyle bu tezi protesto ediyor ve gemite bu gibi hislerin uyanmasna neden olarak Abdlhamit'in beceriksizliini gsteriyordu. Durumun slahat sayesinde dzeltilmesi pekl mmknd. Ahmet Rza Bey buna inanyorduysa milliyetilik ve "separatizm" akmnn ne kadar patlayc bir madde olduunu anlamadn gsteriyordu. Zamanla Jn Trkler hep bu ciddiye almama dolaysyla fikirlerini uygulama alanna koyamaz durumuna deceklerdi. lerde greceimiz zere, bu tutum, "millet" kavramnn ("millet"ten sk sk sz eden) J n Trkler tarafndan bile anlaamamasndan, deyimin Osmanlcadaki anlamyla kullanlmasndan ileri geliyordu. Meverette gzken siyas fikriyatn temelini oluturan bu ana tema'larn yan banda "sokaktaki adam"m yazgsyla pek fazla ilgilendii sylenemez. Osmanl mparatorluunda "sokaktaki adam"n yerini tutan kylye bile bir miktar yer ayrlmakla beraber Rusya'da ve Balkanlar'da o
70 Mechveret, 1 Ocak 1 8 9 7 , s. 1.

203

zamanlar gelime halinde olan kyclk akmnn kylyle yakn ilgisini hatrlatan yazlara ancak tek tek rastlanyordu. Onlar da Rza Bey'in kaleminden gelmiyordu.

Meveret'in Franszca Eki

Trke Meveret'te birtakm snrlamalar sonucunda dncelerini belli ynlere yneltmek zomnluluunda olan Ahmet Rza Bey, Franszca ekte istediklerini yazmakta ok daha serbestti. rnein, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin iddet usullerine kar olduu fikri Trke Meveret'te yaym tarihinden bir ay sonra km Franszca Mechveret'inse ilk saysnda bulduumuz "program"da gzkmt. 7 ' Trke Meveretin ilk saysnn balangcnda bunlara ancak kapalca dokunuluyordu, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk ve ana program olduu sanlan belgelerdeyse byle bir ekingenliin ifadesine hi rastlanmamaktadr. Bunun yan banda Meveretin Franszca ekinin programnda: "ark medeniyetinin orijinalitesini muhafaza etmek ve bu sebeple Garptan yalnz ilm gelimelerin genel neticelerini almak, yalnz hakikaten mezcedilebilecek ve bir milletin hrriyete doru yrynde lzm olacak" unsurlar ithal etmekten sz ediliyordu. Bu dncenin temelinin Comte'un, medeniyetleri zedelemeden gelime srecine katma fikri olduu muhtemeldir.72 Ancak, burada ittihat ve Terakki evrelerine de hitap eden, onlarn Osmanllar stn tutma isteklerine ynelen bir yan vard. Bu bakmdan Ahmet Rza'nn Comte'cu "geleneki"liiyle ttihat ve Te71 Bu program iin bkz. Mechverei. 1 Aralk 1895, s. 1. 72 Ahmet Rza Bey'in sosyal gelenekiliinin somut bir rneini Trklerde eskiden beri kullanlmakta olan asker yetitirme usullerinin "moral" destekleyici olmalar bakmndan muhafaza etmek isteyiinde grrz. Bkz. Ahmet Rza, Vazije ve Mes'uliyet. II Asker (Kahire, 1323), s. 26.

204

rakki'nin askeri yelerinin "Osmanlln ann kurtarma" istei ayn ynde alyordu. Burada iddet usullerinin reddedilmesi zerinde biraz durmamz gerekiyor. MecJveret'te bu tema'ya tekrar tekrar rastlanr. 73 Bu srar bir dereceye kadar Fransz anarizm aleyhtar kanunlarnn sonucuydu. Fakat samimi ve derin bir yan olduuna kuku yoktur. Comte'un ihtilal aleyhtarl sabittir ve Ahmet Rza Bey'in bu konuda yazd makalelerin temelini Comte'dan gelen fikirler oluturur. Geriye kalan Jn Trklerin daha ok operet gsterileri dzeyinde bomba satn alma, payitahta fedai gnderme, silah kaaklna girime gibi faaliyetlerin yan banda Ahmet Rza Bey'in bunlardan uzak duruu ciddiyeti hakknda en deerli delillerden birini salamaktadr. Mechveret'te teorik nedenlerin yan banda kanl bir ihtilalin memlekete yararl olmayaca fikrini savunmak iin verilen bir dier neden de kanl bir ihtilalin tek sonucunun yabanc devletlerin mdahalesinin olacayd.74 Mdahaleyse Meveret'in, daha nce grdmz zere, iddetle aleyhinde olduu bir gelimeydi. Franszca ekinde bu tez yle savunuluyordu: "Reform haykrlar ykselterek bu reformlarn u veya bu blgede bugn Krdistan ve Girit'te, yarn Makedonya'da tatbik mevkiine konacaklarn belirtmek semeresiz ve hayal bir teebbstr. "Reform, kt zerinde uzun zamandan beri yrrlktedir... Bu belgeler msavat, adalet, kuvvetlerin taksimi, idari adem-i merkeziyet, baz mahalli imtiyazlar, vicdan hrriyeti, Sultan'n mutlakiyetinin snrlandrlmasn, milletin kanunlarn yaplmasna itirakini, mutedil bir basn hrriyetini vaad
73 Daha nce blm 111, not. 63'te verilen rneklere ek olarak bkz. Ahmet Rza, "Confusion des Pouvoirs en Turquie," Meclveret, 15 Aralk 1895, s. 1; Halil Ganem, "Revolution et Re forme," Mech veret, 15 Kasm 1896, s. 1. 74 Halil Ganem, "Reprochc Merie," Mechvaset, 15 Mays 1 8 9 9 .

205

etmektedir. Fakat Avrupa bunlarn kesin bir ekilde ve namusluca tatbik mevkiine konmalar hususu zerinde srar edeceine, adem-i mdahale bahanesiyle, btn dertlerin ana kayna olan Padiah'n hudutsuz kudretini smrlandrmarntr. Dier taraftan da u veya bu gayr- mslim rk veya din hesabna her gn dahili meselelere mdahale etmitir."75 Veya baka bir vesileyle fikir yle ileniyordu: "Gen Trkiye Partisi ve Muhafazakr Parti [Sait Paa'nn evresinde toplanan lml devlet adamlar grubu] Avrupa'nn veraset-i saltanat ilerine mdahalesinin Trkiye'nin sonu demek olacan anlyor ve ecnebilerin tahakkmne, hi olmazsa zamanla kaytl olma avantajm tayan bir mparatorun despotluunu, her eye ramen tercih ediyor."76 Jn Trklerin duruma bu adan bakmalar kendilerine inhisar etmiyordu. 1876 ylnda Anayasann hazrlk ve ilan evrelerinde istanbul'da bulunan ve Mithat Paa'y tevik eden ingiliz Sefiri Sir Henry Elliot, Avrupa devletlerinin Kanun- Esasi'ye kar daha yakn bir ilgi gstermi olduklar ve Anayasann getirdii yeni rejimi Avrupa'nn himayesine aldklar takdirde Abdlhamit'i bu bakmdan bask altnda brakmak imknna sahip olmu olacaklarn 1897'de hl sylyordu.77 Mechveret'e gre, Ermeni Komiteleri Avrupa'nn tekyanl mdahalesini salamak iin 1896'da Osmanl Eankas'nda bomba olayn planlamlar ve bu mdahalenin salanmasna Trk-Ermeni ilikilerini feda etmilerdi. te yandan, M echveret Abdlhamit'in ayaklanmalar kanl bir ekilde
75 [Ahmet Rza?}, "M. ie Comte Gotuckowsky," Mcchveret, 15 Haziran 1 8 9 6 , s. 1. 76 Un Ami de la Turquie [Alber Fua] "Pourquoi les Turcs ne Bougent Pas," M echveret, 15 Ekim 1 8 9 6 , s. 1-2. Gene bkz. Ahmet Rza, "Pourquoi l 'Europe ne reclame-t-el!e retablissement de la Consttitution en Turquie," Tb. ei s. 3. 77 Bkz. Roderic Davison, "Reform in the Ottoman Empire," Doktora tezi (Harvard, 1942), s. 461. Elliot'un kendi ifadeleri iin The Times, 22 Ekim 1 8 9 6 , Mektup.

206

bastrm olmasn protesto ediyor ve bylece ttihat ve Terakki Komitesi militanlarnn da tepkilerine yol ayordu.78 Murat Bey'in dnnden sonra Ahmet Bey'in, lideri bulunduu Paris grubunun durumunun muhasebesini yapt anlalyor. Bundan sonra Mechveret'te tam bir kesinlikle ortaya kmayan baz fikirler aklk kazanyor. imdi ilk defa olarak Anayasann tekrar yrrle konmas ana ama olarak korunmakla beraber Anayasa metninin "zamann icaplarna" uydurularak "tedricen deitirilmesi" fikri ne srlyor,79 buna ek olarak "ayrcdk bayra"n aanlarn Trkiye'nin dmanlar olduklar ilan ediliyordu.80 Bylece, o zamana kadar Trk-Suriye Komitesi'yle belli belirsiz srtmeler eklinde balayan anlamazla artk gz yumulmamasna karar verildii anlalyor. Bu ifadeler bazlar tarafndan bir "Trkletirme" politikasnn belirtileri olarak kabul edilmitir.81 Gerekte durum bu deildi. Sorun, bir "Osmanllk" politikasnn ne dereceye kadar ayrc akmlarla badaabileceiydi. 1902 Kongresi'nde, mdahale taraftar "ekseriyet" grubu, aslnda, mahalli niteliklerin Avrupa devletleri tarafndan mdahale yoluyla garanti altna alnmasn isteyen muhtelif milli gruplardan olumutu. Bylece 1902 Kongresi'nde tarihe "mdahaleci" adyla geen grubun daha sonra tezlerini niin adem-i merkeziyete evirdiini ve onlarla (tamamen ayr nedenlerden dolay) ibirlii yapan Prens Sabahattin'in geriye kalan Jn Trkler tarafndan niin o kadar hrpalandn anlayabiliriz. Konunun ve anlamazln ayrca Jn Trk kavgalarn aan bir yn vard. Bunu da yle ifade edebiliriz. 19. yzyln sonu, birok milletleri toplayan eski imparatorluklarda alan ideologlarn yeni baz politika formlle7 8 Bkz. blm l i , not 64. 79 "Programme de la Jeune Turquie," Mechveret, 15 Austos 1 8 9 7 , s. 1. 8 0 A.g.e. 81 Ramsauer, The Young Turks, s. 92.

207

ri uygulamak istemeleri sonucunda zorluklarla karlatklar bir devirdi. Zorluk, evrensel, milletlerst baz fikir hareketlerinin gelimekte olan milliyet akmlaryla arpmasndan douyordu. rnein, Rusya'da Marksizm, 1895'ten sonra evrensel ve milliyetin deerini inkr edici bir akm olarak yaylyor fakat bizzat Rusya iinde oluum halinde olan ve gittike gelien mahalli milliyetiliklerle arpyordu. Bu bakmdan sonradan Rus Komnist Partisi olarak faaliyet gstermeye balayan Rus Sosyal Demokrat i Partisi'nin milliyetler sorunu hakkndaki tutumu ilevsel bakmdan ttihat ve Terakki Partisi'nin karlat milliyetler sorununu hatrlatmaktadr. Ne var ki, Rus Sosyal Demokrat i Partisi 1903'ten itibaren bu sorunlar gayet sert bir ekilde halletmiti. Rus Sosyal Demokrat i Partisi bu sorunu zmek iin 1903'te Brksel'de toplanmt: "Yahudi sosyalistlerini temsil eden Bund rgt bu birleme kongresinde zel bir surette Yahudilerin sorunlarnn zmnde kendine bir otonomi tannmasn istemeye ve btn Yahudi sosyalistleri temsil ettiini kabul ettirmeye kararl olarak geldi... "Bu istein arkasnda bir parti yaps, teorisi ve bir milli 'self-determination' teorisi yatyordu. Byle bir istein kabul edilmesi dier aznlklarn uyanma sreci gelitike onlarn da buna benzer otonomi salayan anlamalar isteyecekleri anlamn tayordu. Lenin'e gelince, o, kesin bir ekilde, merkezlemi ve milli blmleri ancak parti iktidarnn topland Merkez Komitesi'nin iradesini, sloganlarm ve kararlarm kendi dilleriyle tebli edici vastalar sayan bir parti kavramndan hareket ediyordu."82 Osmanl ttihat ve Terakki Partisi'nin Ahmet Rza Bey'in grev ve amalar kendisinin de buna benzer, kapsayc bir
8 2 Bertram Wolfe. Three U-lo Made a Revolution (Boston, 1955), s. 2 3 3 - 3 4 . talikler eklenmitir.

208

parti gr kabul etmesiyle sonulanmt. Pozitivizm Ahmet Rza Bey'in fikirlerinde, analitik ve ilevsel bakmdan, Marksizmin Lenin'in fikirlerinde igal ettii mevkie benzer bir mevki igal ediyordu. Her iki dnrn de retilerinin evrensel gerek olma iddialar onlarca ikinci planda kalan milliyet gibi unsurlar glgeliyor ve milliyet sorununu nemsiz klyordu. "ntizam" ilkesini Osmanl mparatorluumda gerekletirmek iin Ahmet Rza Bey'in yapmayaca fedakrlk yoktu. Her iki retideki evrensellik unsuru karsnda mahalli farkllamalara sayg, modas gemi ve gereksiz bir davran haline geliyordu. Fakat her eye ramen, Comte'un derin hmanizmi ve itidale sevk edici taraf Ahmet Rza Bey'in "birlikte temin etme" yolunda ok daha yumuak davranmas sonucunu douruyordu. Franszca MecJveret'te, daha nceki yazlarnda olduu gibi, Rza Bey slama byk bir nem veriyordu. Burada, Rza Bey'in La R evue Occidentals de slm dininin sosyal deeri konusunda yazdklarna benzer yazlara rastlyoruz. Rza Bey'in kendi szleriyle: "slm, Dogu'da politikann en mhim millerinden biri saylmaldr. Genel olarak herhangi bir din toplum iinde bar salayc bir alet olarak kullanlabilir... Avrupa bu aleti kullanmasn bilmiyor... Avrupa'da ve Amerika'da hkmetlerin, ncil Cemiyetlerinin ve propaganda teekkllerinin sarf ettikleri paralar laik retmenlerin idaresine verilen ve herkese ak bulundurulan ziraat okullar ve teknik okullar almasna kullanlsayd, kyller, birbirleriyle mcadele eden ve birbirlerine beddua eden mezheplere sokulacaklarna, almalarn kymetlendirme usulleri kendilerine gretilseydi, Mslmanlarn Hristiyanlk konusundaki fikirleri bugn ok baka olurdu." 33
8 3 Ahmet Rza, Mcchverel, 15 Mays 1897, s. 7.

209

Buna ek oarak: "Hakikat udur ki din cemiyette temel bir rol oynar. Din milletin mukadderat zerinde fevkalade byk bir tesir icra eder. Birok atma ve derin dnceye sebebiyet verir. Bunun iindir ki her hkmet (dine) byk bir ehemmiyet vermek mecburiyetindedir. "Comte'un sylediine gre, iki kuvvetin ayrm temel prensibi (din ve siyasetin ayrlmas) yalnz ikisinin de bir tek ahs veya smfta toplanmasn men etmektedir. Doruluuna phe olmayan bu prensip (ise) Papaln bu kuvvetleri toplamadaki suistimallerini ngrmektedir... Fakat bizde bu iki kuvvetin birlemesi ayn mahzurlar ortaya karmamaktadr. Zira ruhani ef kanunlara ve ulemann tavsiyelerine tebaiyet eder."4 Bu ifadeler Ahmet Rza Bey'in gelenee verdii deerin bir belirtisidir. Ancak bu gelenekiliin kklerini Comte'da ararken bir dier noktay da gzden karmamamz gerekir. 1890 yllar, Avrupa'nn, kendi yaratt medeniyetten yava yava kukulanmaya balad bir devirdi. Bu bakmdan, Mechveret'tt modern medeniyetin "olumsuz sonularnn insan gn getike, gemi yzyllarn basit fikriyatn ve dik alnl drstln" 85 aratt eklinde behren dnceleri 19. yzyl sonu pesimizmine balamak gerekir. Mechveret Spencer'in Japon devlet adam Baron Kaneko'ya gnderdii ve Avrupallardan mmkn olduu kadar uzak kalmay salk veren bir mektubunu yaymlad zaman bu tr etkilerin nasl ilemi olabileceini gsteriyordu. 86 Ahmet Rza Bey bu gibi etkilerin sonucunda da gelenekilii yelemi olabilir.
8 4 Ahmet Rza, "Les Deux Pouvoirs," Mechveret, 1 Aralk 1899, s, 1. 8 5 Q u o ma rm s, "La Civilisation et la Turquie," Mechveret, 14 Austos 1 9 0 4 . 8 6 "Rponse de H. Spencer a Berthelot," Mechveret, 15 Austos 1904,

210

Ahmet Rza Bey'in grlerini ereveleyen temel teorik gr pozitivizm olmakla beraber MechvereCte ileri srlen fikirlerde Comte'unkinden baka teorilere de rastlamak mmkndr. Biraz nce belirttiimiz gibi Rza Bey, gayr ihtiyari Paris'te bulunduu srada tartlan, gnn konusu haline gelen entelektel "hava"y meydana getiren retilerin etkisi altnda kalmt. Bunlardan biri antiemperyalizm temasdr. 1896 yl yaznda bile, Rza Bey, Bat devletlerinin kapitlasyonlar ve yabanclarn ayrcalklarm korumak istedikleri iin, Osmanl mparatorluu'ndaki milliyet sorununa bir hal aresi bulmak niyetinde olmadklarn sylyordu.87 Birka yl sonra bu dnce u kelimelerle ifade ediliyordu: "Ecnebi irketlerin giritikleri ilerden - k i bunlarn hemen hemen hepsinin memleketin sosyal ve iktisadi karlarna zararl olduklar ve onlardan yalnz baz finans sendikalarnn faydalandklar sylenebilir- Padiah'a ne gibi bir eref pay debileceini anlamyorum. "Padiah demiryolu hatlar demi ve rejimler tesis etmise bu ekilde hareket etmekten bir kar grdndendir. Bu kar Trkiye'nin kar deil, halk ve memleketi srayla istismar etmek amacyla kendini tahtta muhafaza eden kozmopolit kliin kardr." 88 Halil Ganem'se, Bat'nn emellerini "olduu gibi" gstermi olmas dolaysyla Jean Jaures'e olan hayranlndan dem vuruyordu. Ganem, jaures'in kapital ve "servetin genel tevzii" konusundaki fikirlerine katlmadn ekleyerek, jaures'in en nemli hizmetini, Avrupa "riyakr, vahi bir ego87 Ahmet Rza, "Pourquoi l'Europe ne Reclame pas le Retablissement de la Constitution en Turquie," Mechveret, 15 Ekim 1896, s. 3. 8 8 Ahmet Rza, "A Propos du j b i l e , " Mcchveret, 1 Ekim 1900, s. 1. Gene bkz. "La Revolte du Ventre," Mechveret, 10 Ekim 1901, s. 1-2.

211

izmle ve utanlacak bir makyavellikle mall" olduunu gstermi olmasnda topluyordu." 89 1900'de Parlamentolararas Kongre'ye gzlemci olarak katlan Ahmet Rza Bey Kongre'den dndkten sonra fikirlerini az ok ayn temellere dayanarak ifade etmiti. Rza'nn delegelerle olan temaslar kendisi iin hayal krc olmutu. Bu delegeler arasnda da Trkiye'nin kendi i imknlarna brakld takdirde hibir zaman samimi olarak bir reform gerekletiremeyecei dncesinin egemen olduunu grmt. Bu durum, kendisini, ayn gnler ve ehirde cereyan eden Sosyalist Kongresi'nde bir sempati belirtisi aramaya sevk etmiti. Rza Bey burada ok daha anlayla karlamt: "Hastal en derin tabakalarnda arama cesaretinin belirdii tek yer gibi gzken, klerikalizmin tehlikelerinin iyi anlald izlenimini yaratan, ve sonunda sayn dostumuz M. Van Kol'un ve Singerlerin ve Hyndmanlarm kolonya! fetih politikasna ve yerlilerin hayaszca istismarna kar bu kadar sert ithamlar yneltebildikleri Sosyalist Kongresi'ne teklifimi sunmay baarsaydm, herhalde kabul edilirdi." 90 Genel olarak, j n Trklerde, balangta Avrupa liberallerinin kendilerine yardm edecei fikrinin yerine, zamanla, slm aleyhtarlnn en ileri dnceli evrelerde bir rol oynad ve kendilerine kar taknlan tavrda bu hislerin etkisi olduu kans yerleti. Bylece, zaten mevcut bir kapitlasyon aleyhtarlna, Avrupa devletlerinin Trklere kar kukucu tutumu ve Avrupa aydnlarnn yz altnda gizlenen ovenizminin eklenmesi ve bunun yaratt hayalkrkl MecJveret'te 1900'den sonra gittike sert ve toleranssz bir havann egemen olmasna yol at.
8 9 Halil Ganem, "Revolution et Re form e," Mechveret, 9 0 Ahmet Rza, "Le Congrfis," Mechveret, 15 Kasm 1896, s. 1.

Kasm 1900, s. 2.

212

Ahmet Rza Bey'in o zamanlar gsterdii tepkiyi yaratmakta gn getike nem kazanan "Avrupallarn rk stnl" fikrinin nemli bir rol oynam olduu anlalyor.91 Fakat rk dncesinin sosyal Darvinizm ilkelerine kararak meydana getirdii yeni reti, bu akmlara itiraz eden Ahmet Rza Bey'i bile etkilemekten geri kalmyordu. Bylece Rza Bey bile "kan temizligi"nden ve "karakter asaletinin irsiyet yoluyla getiinden sz edebiliyordu.92 Genel olarak Ahmet Rza Bey'in balangtaki iyimserliinin zamanla ne kadar deitiini Bahaeddin akr Bey'in etkisi altnda kalmaya balad sralarda yazd bir makalede grebiliriz: "Bat milletlerinin psikoloji ve adabn kfi derecede tetkik etmemek hatasna dtm... tlim sahasnda bu kadar titiz davranan limlerin prensiplerini bu kadar ucuza sattklarn tasavvur edemezdim. Din tesirlerinden kurtulmann ahikasna eritiini zannettiim kimselerin hl Hristiyanlarn damgasn tayan metafizik, etnografik ve ihtilal prensiplerinin esiri olduklarn grdm. "(Bana) tevcih edilen hcumlar, Avrupa'nn siyas fikirlerinin ekseriyetinin, menfaatin vey ocuklar olduklarn ve tpk elbise ve apkalarn modaya gre deitikleri gibi, 'dekoratif' inan ve mtalaalarn bulunabileceini idrak ettirdi." 93 Ahmet Rza Bey'in Mechveret'teki yazlarnda, nispeten otoriter bir devlet anlay tadn gsteren ilkelere rastlarz. Fakat genellikle olduka becerikli bir ekilde saklanan bu eilimler ancak arada srada, ksa aralklarla, ortaya 91 19. yzylca rkln yaylmas iin bkz. Hannah Arendt, The Origins of Totalitarianism (2. bas. 1 9 5 8 ) , Blm VI, " R a c e T h i n k i n g before r a c i m , " s, 158-184.

92 "Le Sultan et les Princes,"

Mechvcntt,

1 Eyll 1905.

93 Ahmet Rza, "Confession Publique," Mechverct, 1 Ocak 1906, s. 1.

213

kar. Anayasay deitirici nerilerinin ardndan gelen "gnlk hdiselerin geliimi cemiyetin, maalesef, daha uzun bir zaman kuvvete dayanmak zorunda kalacan bize anlatmaktadr" 94 eklinde bir cmle, her zaman ifade etmedii en derin dncelerin tad otoriterlik payn belirtiyordu. Ahmet Rza'mn Sosyalist Kongresi'nde desteinden kranla sz ettii Hollanda Delegesi Van Kol'un "geici bir despotizm" 95 fikrini o zamanlar savunduunu hatrlarsak Ahmet Rza'mn temel grlerinin, Comte'dan esinlenme olsun veya olmasn, zamannn totaliter-ncesi grleriyle ne kadar uyduunu anlarz. Ahmet Rza Bey'in bu grlerinde Comte'un yeri, bu dnrn siyas sistemini "kuvvet" ve "iktidar" kavramlarna dayandrm olmasndan geliyordu.96 Daha sonra Ahmet Rza'ya kar cephe alan Albert Fua'ya gre Ahmet Rza'mn sistemi "Comte" teorisinin sonucu, "otorite prensibi"yse bu sistemin en nemli unsurlarndan biriydi.97 Ona gre Ahmet Rza'mn Trkiye iin tasarlad rejim "bir Vekiller Meclisinin ve Devlet urasnn mutedilletirdii monarik bir idare"ydi. 9S Gene, Ahmet Bey'in dncesindeki otoriterlik potansiyelinin bir belirtisi insanolu hakkndaki dnceleriydi: "nsan tabiatn incelemi olan herkes, insann, ihtiyalarn en kolay yoldan gidermeye alan egoist ve tembel bir hayvan olduunu bilir. Allah ve jandarma korkusu olmasa hrszlk tabii temayllerine en uygun davran olurdu." 99 Zaten otoriter bir zemin salayan Comte'un felsefesine 19. yzyln sonunun ktmserliinin bir ifadesi olan bu
9 4 Ahmet Rza, "Les Deux Pouvoirs," Mechveret, 1 Aralk 1 8 9 9 , s. 1. 9 5 Robert Michels, Political 97 Albert Fua, Le Comiti 98 A.g.e. 9 9 Ahmet Rza, "La Leon d'une Guerre," Mechveret, 1 Kasm 1905, s. 1. Parties (New York, 1 9 5 9 ) , s. 4 2 . positive. (Paris [ 1 9 1 9 ? ] ) . 9 6 Auguste Comte, Systeme de Politique

Union et Progris Contre la Constitution

214

insan imaj eklendii takdirde otoriter bir teori elde edilmesi tabiidir. Dncesinin bu unsurlar karsnda Ahmet Rza'nn makalelerinde devlet ynetimi hakknda daha somut tahlillere niin rastlamadmz anlayabiliriz. Bu az skl karsnda Rza'nn parlamenter devlet ynetimine kar hislerini anlatmaya almann en ksa yollarndan biri hocas Lafitte'in bu konuda dndklerine bakmaktr. Laftte iin pozitivizme uygun olarak ortaya karlan siyaset ilkeleri yle zetlenebiliyordu: "Sosyal organizm kompleksliini artrdka btnn paralar zerindeki etkisinden ibaret olan devlet ynetimine daha iddetle ihtiya hissedilmektedir. Her ne kadar, her trl gelimenin koullarndan olan bireysel zgrlk birok bakmlardan artyorsa gene de insan gittike kompleksleen, bakalaryla olan ilikileri oalan ve bu itibarla genel armoninin salanmas iin gittike daha kudretli bir mekanizmaya ihtiya gsteren kolektif organizmaya dahil olmas bakmndan devlet ynetimi srecine gittike daha ok tabi olacaktr. "Bundan da kamunun gn getike daha ok anlamak zorunluluunda olduu u ilk ilkeyi karyoruz ki o da hkmet etmeye gittike ihtiya duyulduudur. "Gene ayn derecede ak olan bir ilke hkmet etmenin, z itibariyle yrtme kuvvetinde toplanddr. Yaps itibaryla bu kuvvet, mahalli veya zel karlardan kendini syrp her yerde bakaldran zel karlara kar kamu karlarnn galip gelmesini salayabilecek tek kuvvettir. "nc bir ilke udur ki, dengeli bir vekiller heyetinden oluan ve bir bakann bakanln yapt bir hkmet, genel grevleri yrtmekle sorumlu olan ajanlar, ynetimsel sstemdekileri, polisi, yarg mekanizmasnda bulunanlar ve maliyedekileri tayinle sorumludur. Bu grev215

ler yukardan sdar edilmelidir, nk ancak bu surette gereken bamszlk, btn'e oranla ihtiya grlen mevki salanabilir ve mahalli etkilerden uzaklaabilir. Semene mracaat bu gibi organlar yaratmann en kt aracdr. Bir kere (semen) hibir uzmanla sahip deildir ve bunu ifade etmekle zaten birok eyler sylemi oluyoruz... ikincisi de semenin zorunlu olarak her davaya mahalli bir adan bakmasdr. "Drdnc ve gerekli bir hkm, seilmi meclislerin yerine getirmeleri gereken roln gerek niteliine ilikin bir hkmdr. yle ki bunlarn ancak bir gzetme ilevi olabilir ve olmaldr." 100 Btn bunlar syledikten sonra, Lafitte tek bir "hkmet" partisinin kurulmasn neriyor ve bununla beraber politikaclar iin bir "elimination energique"e gidilmesini salk veriyordu.'01 Burada Murat Bey'in fikirlerine ne kadar yaklatmz gryoruz. Avrupa'da demokrasiye kar duyulmaya balanan kuku her iki adam zerinde de etkisini gsteriyordu. Bizzat Rza Bey'in devlet ynetimini bir elit'in eline teslim etmesini ngren fikirleri Avrupa'da kalnn son yllarnda billurlaacakt. Mechveret evrelerinde bu ekilde "elitist" grlerin kabul edildiini nce Halil Ganem'in paralarndan anlyoruz. Halil Ganem'de bu teori bir "ktle"ler teorisiyle beraber geliyordu: Ktlelere itimat caiz olmad iin balarna bir "elit" geirmek gerekiyordu. Ganem'in elit'ler hakkndaki fikirlerinin ieriine gelince o da Yeni Osmanllar gibi 1876 Anayasas'nm ilannn ncesine gelen yllarda Trkiye'ye en ok zarar veren unsurun Bbli yksek brokrasisi olduu
100 Pierre lafitte, " D a Parti Gouvernemental," Revue Occidetaie 1-11 ( 1 8 8 9 ) . s.

107-109.
A.g.e.

101 216

kansndayd.102 Ganem'e gre ve burada Murat Bey'in teorilerinin bir yanyla mevcut benzerlik dikkate deerdirbu yksek brokratlar zmresi anayasann kendi yetkilerini snrlayacan anlad anda Yldz'a komu ve Abdlhamit'le bir ittifak akdetmiti. Bundan sonra da Padiah'a iktidar kendi elinde toplama dnde bulunmutu. 103 Fakat Ganem bu eski elit'i yerdii halde gene en doru hal aresi olarak yeni bir elit'in yetitirilmesini gryordu. Kendi ifadesiyle: "Liberal elit'lerin anlattmz ekilde grevleri varsa da ayn zamanda baz haklan da vardr ki bu haklar -ou zaman- ancak bir mcadele sonunda kullanabilme durumuna gelirler. Bu haklardan birincisi, btn dier haklardan nce geleni iktidarda bulunmak hakkdr. Elit, hakiki elit, hkmet etmekten ekinir... fakat idareyi vasat kabiliyetlilerin ve beceriksizlerin eline brakmakla bizzat hayatlann ve almalarn hasrettii terakki davasna halel gelir. "Aydnlatma feyzine, iyinin ve gzelin terakki ettirilmesi iin zarur olan aksiyon kuvvetini ilve etmek gerekir. Elit, vasat kabiliyetlilerin kendisine hkim olmasna msaade ederse, o zaman, ite, acnacak bir duruma gelir. Vasatlk elit'i az bir zaman iinde yok edecek ve bu byk karartacaktr. "Varolabilmek iin elit'in istila edici ve fethedici olmas elzemdir."104 Ahmet Rza Bey'in "halk"a kar pek byk bir gven beslemediini grmtk. Zaman getike Jn Trk propagandasnn Trkiye iinde sonusuz kalmas Rza Bey'i ktlelerden daha da bezdiriyordu. Gene, Murat Bey'in tezlerin102 Halil Ganem, "La Constitution et e Peuple Ottoman," Meclvcret, 15 Eyll 1889, s. 4. 103 A.g.e. 104 Ahmet Rza, "Llnaction d e s j e u n e s Turcs," Mecftvera, t Aralk 1902.

217

den birini hatrlatan bir tutumla, iddet usullerini kullanmad iin ahsna kar yneltildiini syledii hcumlara kar, halk ikna etmenin ne kadar zor olduundan sz ediyordu. Kulland savunma aralarndan biri, elit'lerin de Osmanl mparatorluunda devlet evrelerinde olutuklarn ve bu bakmdan ktleler kadar hareketsiz olmalarnn tabii olduunu sylemekti. Fakat tezinin asl arlk noktas Trkiye'nin "grande masse"m kazanmann zorluuydu.105 Ona gre "hanedana sk sk balanan halk", "nderlerinin aka bir taklidini"106 yapmaktan ileri gidemiyordu. Ahmet Rza'nn ktleler karsnda tutumunun Gustave Le Bon'dan ald fikirlerle ekillendii ok daha sonra yazm olduu bir eserden anlalmaktadr.107 "Etniki Eterya'nn Yunanistan'n bana at belalar ve Ermeni maceralarnn sebebiyet verdikleri katliamlar halkn kzgnlnn dehet verici neticeleri hakknda bize yeter derecede bilgi vermektedir" 103 eklindeki ifadeler bu kukuyu belirtiyordu. te yandan Ahmet Rza gene Le Bon'dan halkn "zecr" bir yenilii kolaylkla kabul etmeyecei fikrini almt. 109 Dikkatimizi eken bir nokta, halka kar bu kukuculuun Rza'nn ktmserlii ve Bat'ya gvensizliiyle beraber artm olduudur. Her nn de ifadesini Ahmet Rza Bey'in 1907'de La Crise de l'Orient ismiyle yaymlad bir kitapta bulmak mmkndr. O zamanlar Ahmet Rza Bey'den ayrlm olan Albert Fua'ya gre bu sertlik ve ktmserlik Bahaeddin akir'in etkisine balanmaldr. Fakat bundan nce tutumun ancak azar azar gelitiini ve Ahmet
105 A.g.e. 106 Ahmet Rza, "Le Sultan et les Princes," Mechveret, 1 Eyll 1 9 0 5 , s. 1. 107 Ahmet Rza, Le Faillite Morale, s. 82. 108 Ahmet Rza, La Crise de l'Orient, s. 144. 109 Ahmet Rza, La Faillite Morale, s. 35.

218

Rza Bey'in, Bahaeddin akir Bey'in etkisi altna girdii zamanlar zaten sert bir tutum kabul etmeye hazr olduunu gstermeye altk. Ahmet Rza Bey'in yeni grnn akland bir dier risale Austos 1906'da yani ttihat ve Terakki'nin ismini Terakki ve ttihat ekline soktuu ve Prens Sabahattin Bey grubuyla btn ilgilerini kestii srada kmt. Burada Rza Bey bu eserde tam rgtl bir sekinler teorisi ortaya atyordu. Yeni elit teorisini aklarken Ahmet Rza Bey'in hareket noktas Osmanl Imparatorlugu'nun asker bir devlet olmasyd.110 Askerlik, mparatorluun yapsnn ana unsurlarndan biriydi. Bu itibarla Osmanl Imparatorlugu'nun asker gcnn azalmas Osmanl Imparatorlugu'nun da gerilemesi demekti. Bu gelime bir meslek olarak askerlie itibarn azalmas sonucunu dourmutu. Sivil makamlar asker makamlar ikinci planda mtalaa ediyorlard. Ancak bu gelimeler Avrupa'nn batan aaya silahlanmakta olduu ve mparatorluun tabii zenginliklerine gz diktii bir srada oluyordu. Bundan dolay, Osmanl mparatorluu iin ordu personelinin ikinci snf vatanda olma keyfiyeti son derece tehlikeliydi.111 Tersine asker! kariyere dierlerine oranla bir ncelik vermek gerekirdi. Ayn zamanda orduyu modernletirmek ve en son asker teorileri anlamak iin eskisine oranla bunlara daha ok arlk vermek gerekiyordu. Ahmet Rza Bey'in ne srd bir dier fikir mparatorluun gelime devrinden beri ordunun rolnn deitiiydi. Ordunun amac artk fetih peinde komak deil, mparatorluun paralanmasna engel olmakt. 112 Bu itibarla bir
110 Ahmet Rza, Asker, s. 7. 111 A.g.e., s. 4 7 . 112 A.g.e., s. 3 8 .

219

emel olarak "gaza" fikrinin yerine "vatanperverlii" geirmek gerekliydi. Btn Osmanllar, rk ve dinleri ne olursa olsun birletirecek olan vatanperverlik duygusunu yaratmak gerekliydi. "Hizmet" ve "sadakat" bu kstaslara gre llecekti. 113 "Vatan tbiri Iisan- avamda maskat-i re's mnasnda istimal olunuyordu. Vaka esasen vcudumuzu tekileden mevad- kimyeviyeyi doduumuz mahallin toprandan, ab u havasndan alyoruz... Bununla beraber, vatan yalnz doduumuz mahal demek deildir. Ailemizin dini, lisan, mal ve mlk, det-i ahlk, hukuk-u istiklli, hkmetimizin tamamiyet-i mlkiyesi, nizam ve saltanat hep birleirse vatan olur. "Bunlar eslfn semere-i sa'y itihaddr, bize vediasdr. Bu miras- milliyeyi muhafaza etmek iin birka memleket zapt... eylemekten daha mhimdir... "Milletim nev'i beerdir vatanm ruy-i zemin diyen genler bizde de maatteessf tredi."114 Vatanperverliin bir unsuru da bizzat vatan savunmasnda hizmet edenlerin memleketin yakalanm bulunduu sorunlar anlamalaryd. zlenmesi gereken model Fransz ihtilal ordular modeliydi. Ahmet Rza Bey'in bu tezleri savunduu risale ayn zamanda subaylara politikaya karmay, iktidarn yetersizlerin eline gemesine engel olmalarn salk veriyordu.115 Bu yeni asker elit sivil hayatta da nderlik yapacakt. Zira: "Ylan oynatan falc bir eyhin umur- mhimme-i devlete kart bir yerde namuslu ve hamiyetli zabtann malmat ve iktidarndan vatan mahrum klmak"" 6 balanmaz bir hatayd.
113 A.g.e., s. 3 2 . 1 1 4 A.g.e., s. 4 0 - 4 1 . 115 A.g.e., s. 3 2 . 116 A.g.e., s. 4 8 .

220

Asker erknn milleti uyaran bir elit grevini grmesi ve bununla beraber gelen halkn en ok srekli bir seferberlik halinde bulundurulmas fikrini Rza Bey -belki de Bahaeddin akir aracltyla- Von der Goltz Paa'nn bir kitabndan almt. Von der Goltz Paa, Trkeye Millet-i Musallaha"7 ismiyle tercme edilen ve btn Avrupa'da o devirde geni bir ilgi gren kitabnda savan kazanlmas iin sivil sektrn asker sektrden aynlmamas gerektii fikrini aydnlara intikal ettirmiti. Fikir, toplumu, "total" olarak btn devlet faaliyetlerine katlmas gereken bir kudret hazinesi sayd derecede totaliter-ncesi dncenin karakteristik izlerini tayordu. Devlet, faaliyetlerini baaryla sonulandrmak iin her bireyi savata ve barta, kendi amalarna hizmet eden birer piyon deerine getiriyordu. Von der Goltz Paa'nn daha sonra 20. yzyl faist Almanyas'nda kurulan "paramiliter" rgtlerin 19. yzylda temellerini atm olmas bize kendisinin bu konudaki fikirlerini aka anlatmaktadr. Fakat Jn Trklerin fikriyatn ilk defa uyarl bir teori halinde ortaya koyan grn de bu totaliter-ncesi akmlarn etkisi altnda kalm olmas dikkate deerdir. dealini gerekletirmek iin Ahmet Rza Bey kendini vatana hasredecek, inisyatif sahibi, iradeli bir genliin yetitirilmesine ihtiya gryordu. Bu ihtiyacn doldurulmas iin de yei bir eitim sisteminin erevesini kurmak gerekliydi. Bylece daha 1895'te ifade ettii eitimin zorunluluu fikri, son teorisiyle birletiriliyordu. Ahmet Rza'nn "hrriyetin ilan"ndan nce kard son risalelerden biri olan Kadm'da bu niteliklerin aile terbiyesi araclyla nasl salanabilecei aratrlyordu. Ahmet Rza
117 Bu noktada pre-faistlerden Hommes'in "Machtcrgreifung des Bildners" eklinde tasvir ettii eitim teorileriyle olan benzerlii hatrlamamak elden gelmiyor. Aurel Kolnai, The War Against The West (New York, 1 9 3 8 ) , s. 183. Von der Gollz iin bkz. Der Grosse Brockhaus, VII, s. 4 8 5 - 4 8 6 .

221

Bey'e gre kadnlarn kltrl olmalarnn zorunluluu daha iyi ocuk yetitirebileceklerinden ileri geliyordu.118 Ahmet Rza Bey, gene Avrupa'da bulunduu devrenin sonlarna doru bir devletin gelimi bir ticari medeniyete deil, fakat bir "me vigoureuse"e ihtiya gsterdiini sylyordu. Bylece ifade edilen "aktivist" hayat gryle totaliter-ncesi fikirlerin arasndaki ba gz nnde tutarsak Ahmet Rza Bey'in o tori terliinin bir dier yann kefetmi oluruz. 119 Bunun dier bir kkn Auguste Comte'un "maddi" gelimelere oranla "manevi" gelimelere daha ok nem veren tutumunda buluruz. 120 Burada pozitivizmin Auguste Comte'un kendi hayat boyunca bile geirdii fakat 19. yzyln sonunda bir daha tekrar edilen bir bakalamn karsnda buluyoruz. Comte pozitivizmi toplumu harekete geiren maddi unsurlar ayrmaya yarayan bir yntem olarak kullanmaya balam, fakat zaman getike toplumda manevi unsurlarn da bir rol olduunu grerek inan, din gibi manevi unsurlara ve dinin oynad role artan bir deer vermiti. Kendisi de bu gelimenin etkisi altnda kalmt. Buna benzer bir gelimeyi Durkheim'in eserlerinde de grmek mmkndr. Ahmet Rza Bey de balangta, gsterdiimiz zere pozitivizmi bir nevi materyalizmle birletirirken zamanla milletlerin bir "ruhu" veya "irsiyetle intikal eden yaps" olduu eklinde yar mistik inanlar tamaya balamt. Bylece, "pozitif bir "toplum bilimi" kullandn iddia eden Rza Bey'in gerekte bu bilimin kendisine tatmin edici sonular vermemesi karsnda otoriter bir psdo-bilim'e kaydn gryoruz.

118 Ahmet Rza, Vazife ve Mes'ufiyet; III Kadn (Kahire, 1 3 2 4 ) , s. 7. 119 Kiages'in "aktivist" totaliter - ncesi fikirleri iin bkz. Kolnai, 77te War Against the West, s. 297. 120 Ahmet Rza, La Crise de l'Orient, s. 5.

222

Sonu
Ahmet Rza Bey'in btn fikirlerinin ortak unsuru Trkiye'yi -dier devletlerle eit olduu fikrini de kabul ettirerek- Bat akmna sokmak isteidir. Pozitivizm kendisine sesleniyorduysa, bunun nedeni pozitivizmin kendisine hem Batl ilerlemeye katlacak bir zemin ve hem de Osmanllar "barbarlktan tenzih eden bir reti saglamasmdand. Pozitivizmin otoriter taraf, Ahmet Rza Bey'e, propagandasna kulak asmayan Osmanl ahalisine "yn" verme hakkn balayacak unsurlar salyordu. Pozitivizmin slama kar toleransl tutumu Osmanl mparatorluu'nda mevcut inan yapsndan yararlanlmasn mmkn klyordu. Bylece, daha nce de belirtildii zere pozitivizm bugn birok geri kalm memleketlerde Marksizmin ve Leninizmin salad imknlar ve daha fazlasn salyordu. Tpk Leninizmde olduu gibi pozitivizm de iki yan keskin bir kl olarak grev gryordu. Bir yandan ideal, ilerici, gelimenin zorunluluunu anlayan teorik "halk" baka bir adan bir trl kendisinden istenen ihtilali meydana getirmeyen ve bu itibarla hayvani, egoist "ktle" oluyordu. Bu ikili gr her iki teorinin de temel i elimelerinden birini oluturuyordu.121 Her iki teoriye gre halkn "hakiki" hviyeti olan birinci hviyetinin ortaya karlmas iin ikinci "anlaysz" hviyetinin maruz braklaca her trl eziyet ve bask mubaht. "Ktleler" gerek karlarn bilmedikleri iin onlara bu kar retilmeliydi. Lenin'in teorisinde Komnist Parti "ktlelerin nderi" olarak bu uyarc grevi grecekti. Ahmet Rza Bey'in teorisinde bu retici grevi ilericilik bilincine erien subaylar stlerine alacaklard. Yukarda yaptmz benzetme nemli bir noktay ortaya
121 Alfred G. Meyer, Leninism, New York, Praeger 1957, s. 97.

223

karmaktadr. Bunlardan biri Ahmet Rza Bey'in fikirlerinde 1906'dan sonra Bahaeddin akir Bey'in etkisi altnda belirmeye balayan totaliterlik unsurlardr. 1906'ya kadar Comte teorisinin otoriter taraf Ahmet Rza Bey'i etkilemi fakat teorinin totaliter, bireyi eriten, potansiyeli onun tarafndan ilenmemiti. Rza Bey'in ttihat ve Terakki'yle 1908'den sonraki ilikileri, bu unsurlarn tek bana ok baka bir ekilde ilenmi olacan gstermektedir. rnein ttihat ve Terakki'nin 1908'den sonra giritii otoriter denemeler ve zellikle Birinci Dnya Sava'na girmemize neden olan sorumsuz tutum Ahmet Rza Bey'in ttihat ve Terakki'den ayrlmasna yol amt. Fakat Rza Bey'in de bunda bir sorumluluk pay olduu unutulmamaldr. O sralar Ahmet Rza Bey'in tatlsu frenkler arasndan kan istismarc banker ve kapitalistlere kar kulland "kozmopolit" deyimi kendisine de yneltildi. Ancak, ittihat ve Terakki'nin otoriter zihniyetinden gelen byle bir itham Ahmet Rza Bey iin bir namusluluk ve hmanizma nianesi olarak deerlendirilmeli, inasi'nin bir zamanlar vard derin hmanist dzeye sonunda eritii eklinde kabul edilmelidir.

224

ALTINCI BLM

ABDULLAH CEVDET VE

THAD

ay dutla t may a altm gece gndz Aydan gnee gittim, gneten aya geldim Peygamberler vaat ederler cennet br dnyada Ben size bu dnyay cennet yapmaya geldim.
Sizi
ABDULLAH C E V D E T

Arnavutluk Htralar'nda, 1 ttihat ve Terakki Komitesi'ne, Ikodra'da orduda grev yapt srada (1898) giren bir Jn Trk, dalarda avlanrken, vakit geirmek iin, av arkadalaryla Abdullah Cevdet'in iller'den evirdii Giyom Tell'e2 yazd nsz okuduklarndan sz etmektedir. Bu nsz Abdlhamit'e ve istibdada amansz bir hcumdu. Bylece, j n Trklerin yaynladklar yazlarn bizzat Jn Trklerin sandklarndan daha etkili olduu anlalyor. Abdullah Cevdet'se, kukusuz yalnz nsznn deil, fakat evirisinin metninin de okunduunu duymu olmakla daha ok sevinecekti. Zira dncesinin zeti, "halk" eitmek Osmanh ktlelerini medeniyet akmna katmak isteiydi. Cenevre Jn Trklerinden ayrldktan sonra kendisini ltihad dergisini kurmaya sevk eden ana dnce bu olmutu. Osmanl'nn propaganda yapmaya ynelen ieriine karlk, ltihad "ansiklopedizm" ismini verebileceimiz ve
1 Kzm Nami Duru, Arnavutluk ve Makedona 2 Abdullah Cevdet. Giyom Tetl, Hatralarm (istanbul, 1 9 5 9 ) , s. 11.

225

Sultan Mecit ve Aziz devirlerinde rabette olan tutuma bir geri dnten ibaretti.

Fnun ve Felsefe
Ansiklopedizm'in temeli, bilimin bir politikas olmad dncesiydi. 1860'larda bu gre katlanlara gre, Batllamak, insann bilgisini artrmakt. Sonradan, Namk Kemal ve Yeni Osmanllarn edeb alana egemen olmalaryla bu tutum deiti. Batllamak, parlamenter rejim yanda olmak ve onu Osmanl mparatorluu'nda yerletirmek abasyla bir sayld. Buna Batllamann "siyasletirilmesi" 3 diyebiliriz ve o devirden beri memleketimizde Batllama teorilerinde, bu iki ana tutumdan esinlenen, iki ana akm meydana geldii sylenebilir. Ahmet Mithat Efendi bir "ansiklopedist"ti, Jn Trklerse Batllamay yeniden bir siyas sorun olarak ele almlard. Geni apta, Jn Trklerin Avrupa'da kaldklar sre iinde geirdikleri fikr gelime birinci akmn baz ynlerinin doruluuna kanaat getirmeleri, bir kltr politikasnn zorunluluunu kefetmeleriyle ilgilidir. Burada zellikle "kltr politikas" deyimi zerinde durmak gerekir. Jn Trklerin bir ksm, sz konusu ettiimiz iki akmn bir sentezini meydana getirmeye altklar derecede her iki akmdan ayrlyorlard. te yandan, bu yeni sentez, Jn Trklerin bazlarnda, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda beliren, "siyas"nin "kltrel"i kanad altna almas eiliminin tipik bir belirtisi olarak ortaya kyordu.4 Abdullah Cevdet, kltr sorunlar zmlenmeden nce hibir ekilde politika yaplamayacana inand derecede, daha ok, eski "ansiklopedist" akma dn temsil ediyordu.
3 4 "Polticisation" bu deyim iin bkz. Mardin, The Genesis, s. 241. Bkz. Malvin Rader, No Compromise: The Conflict between the two Worlds (New York, 1 9 3 9 ) ; Totalitarianism (Yay. C. Friedrich, Cambridge, Mass. 1 9 5 4 ) .

226

Abdullah Cevdet'in bu fikirlerinin billurlamas zaman almtr. Entelektel hayat tereddtlerle balamt. Abdullah Cevdet 1869 ylnda, "Krt" olduu ifade edilen bir ailede domutu.5 Bu byle olmu olsa dahi burada nemli olan nokta Abdullah Cevdet'in Cenevre'de Abdlhamit'e kar bir "Krt" muhalefeti yapan Bedirhan Paa'nn akrabalaryla ibirlii yapmam olmas ve Trkeyi milli bir kltr salayacak ara saym olmasdr. te yandan ilerde de grlecei zere Abdullah Cevdet bir Osmanl vatanperveriydi ve bu topluluk iinde de kendini Trk sayyordu. 1889'da Askeri Tbbiye'nin birinci snfna girmi ve bu srada ittihat ve Terakki Cemiyeti'nde kurucularndan biri olarak faaliyette bulunmutu. 7 Sonralar yazd bir makalede, Abdullah Cevdet, o tarihten beri zihnini megul eden sorunlardan birinin "modern fikirleri ve terakki fikrini Mslman ruhuna sokmasnn areleri" olduunu ifade etmitir.8 Byle bir sorunun mektep gnlerinde bile zihnini kurcalam olduu ifadesini kukuyla karlamak gerekir. Dr. Abdullah Cevdet'in genliinde son derece dindar olduu ve 1890-9 l'de yazd iirlerinin bir ksmn din hislerin ilham ettii bilinmektedir. Fakat bu ifadenin tad gerek pay Abdullah Cevdet'in genliinden beri insann evrendeki yeri ve tabiat iindeki konumuyla yakndan ilgilenmi
5 Bkz. "Abdullah Cevdet," Encyclopedia of slam, Ek. s. 5 3 - 6 0 . K. Sssheim'in bu makalesi Abdullah Cevdet hakknda yazlan en ayrntl biyografidir ve Sssheim'in bilgilerini Abdullah Cevdet'in ailesinden alm olmas muhtemeldir, Kar.: Abdullah Cevdet'in lm dolaysyla ttihad'm son saysnda kan yazlar, tihad No. 3 5 8 (Ekim ?) 1 9 3 2 , s. 5 8 8 3 - 5 8 9 9 ve Fazl Mahmut, Yollarn Sesi, Kasm 1932, s. 1 0 9 - 1 1 0 . Krtlk hakknda bkz. Osmanl, 15 Eyll 1898, s. 6 - 7 ve 1 Mays 1899, s. 4. Temo'nun Hi demat- Vataniye, s. 18-19'da verdii bilgileri gene kendisi tarafndan Dr. Sheyl nver, " D o k t o r b r a h i m T e m o , " Trk Tp Tarihi Arivi, I ( 1 9 3 5 ) , s. 73'te verilen bilgilerle karlatr. Dr. A. Djewdet, "Une Profession de foi," itihad, Mays 1 9 0 5 , s. 8 9 .

6 7

227

olmasndan ileri gelmektedir. Abdullah Cevdet'in bu ilgisi brahim Temo'nun mektepteyken kendisine vermi olduu Materialisme et Spiritualisme9 isminde bir kitapta anlatlanlar ciddiye almasyla sonulanmt. Felix Isnard isminde bir Fransz fikir "vulgarisateur" (halk yaynlar yazar) tarafndan yazlan bu eserde, Murat Bey'i etkilediini belirttiimiz Draper'in Tarih'inde ele alman tez ortaya atlyor, "maddiyat ve maneviyat" sorunu tahlil ediliyordu. Gen tbbiye rencisi iin bylece alan ufuklann etkisi zamanla dnya grn deitirecekti. 1893-94'te Abdullah Cevdet ynetimi aalayan bir iir yazd iin tutukland, fakat sonra affedildi.10 Ayn yl iinde tbbiyeden diplomasn ald. 1895 ylnda bir daha tutuklanarak Fizan'a srld. Tabiplik sanatn burada icra etmekle kazand parayla kamay baard.11 Paris'e geliinde Murat Bey'i rastlant sonucu istasyonda, Simplon'a binerken grd. Cevdet'e gre bu buluma birbirlerini grdkleri "ilk ve son defa" olmutu. 12 Ahmet Cellettin Paa gen doktorun geldiini renir renmez kendisine gelip tanmay istedi ve Jn Trklere ait sorunlar zerinde grmelerde bulunma davetinde bulundu. Ahmet Cellettin Paa Cevdet'e srgndeki arkadalarnn bir sre sonra serbest braklacaklarn ve bu itibarla kendinin muhalefet yapmasna artk ihtiya kalmadn belirtti.13 Cevdet ay kadar politika dnda kalmaya ve gelimeleri o sre iinde izlemeye sz verdi. Ali Kemal o zamanlar Brksel'de ikinci ktiplik grevini kabul etmiti ve bir
9 "Djewdet," E. 1 lve s. 65. Vataniye, s. 3 7 - 4 5 . Te'dip: Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup (2. bas. stan-

10 Temo, Hidemat-

11 Abdullah Cevdet, Hadd- bul, 1 9 1 2 ) , s. 36. 12 A.g.e., s. 3 7 . 13 A.g.e., s. 4 0 .

228

yandan o da Cevdet'ten ihtilalci faaliyete girimeyecei eklinde imzal bir belge almaya alyordu, fakat bunda baarl olamamt. Cevdet srgn arkadalarnn Fizan'dan iade edilmelerini bekliyordu. Bir ay geip kar taraf herhangi bir giriimde bulunmaynca Abdullah Cevdet ve teki Cenevre Jn Trkleri Osmanl'y karmaya karar verdiler. Abdullah Cevdet daha stanbul'dayken Ali efkati'nin ksa mrl IstikbaVinde kan yazlar yazmt.1'1 1899 sonbaharna kadar yazlar Osmanl'da kt. Bu srada yazlar Mechveret'te, Kanun-1 Esasi'de ve brahim Temo'nun Kstence'de kard Sada-y\ Millet'te kt. 15 Daha nce belirttiimiz zere, 1899'da Osmanl'y karanlar pek g mali sorunlarla karlatlar. Yaz kurulunun yeleri arasnda bir ktmserlik havas esmeye balad. Abdullah Cevdet bu devirden yle sz ediyor: "Anlamtm ki karileri yz adedini gemeyen kuru szlerle, kuru kafalara ab- tab vermek muhal-i ender muhaldir. O kadar gzide mahkmi-i siyasiyenin tahliyesine ve bir dereceye kadar terfihine muvaffak da olunca hkmet-i seniyenin bir memuriyeti kabul hakkndaki teklifini kabul ettim." 16 Cevdet sz konusu ettii ksmi aff 1898 yl yaznda elde etmeyi baarmt.17 Kltrn geniletme isteinin Cevdet'i bu harekete ynelten en nemli etkenlerden biri olduu anlalyor. Abdullah Cevdet yava yava Trkiye'nin sorunlarna bir hal aresi getirmenin eskiden sand kadar kolay olmadn
14 A.g.e.. s. 53. 15 A.g.e., Temo'nun bu gazeteyi kar iin bkz. Temo, Hidemat- 1 2 3 - 1 2 7 . lk says Ekim 1898'de kmt. 16 Cevdet, Hadd- Te'dip, s. 43. 17 A.g.e., s. 42. Osmanl'nn bu sralarda karlat sorunlar konusunda Kuran, tltihat ve Terakki, s. 123, I27-128'de bilgi vardr. Vataniye, s.

229

kefediyordu. Kendisine nerilen Viyana Sefaret tabiplii o zamana kadar incelemeye vakit bulamad baz noktalar zmesine izin verecekti. Cevdet yl kadar Viyana'da kald. Her ne kadar biyografisi hakknda bize en salkl bilgileri veren yazar, Padiah'a teslim olmann yaratt huzursuzluun btn hayat boyunca ac iinde kvranmasna neden olduunu sylyorsa da,18 lmnden sonra ktlar iinde bulunan bir belge bu iddiann ihtiyatla karlanmas gerektiini gsteriyor. Bu belge, Fizan'da bulunan arkadalarndan yetmi kiinin imzasyla kendisine kranlarn bildiren bir beyannamedir.19 1903'te Viyana Sefiri Abdullah Cevdet'in tekrar muhalefet yapmaya balayacan sezerek kendisine hakaret etti. Abdullah Cevdet de Sefiri delloya davet etti. mparatorluk polisi Cevdet'i smrd etti. Viyana Sefiri'nin sezii yerindeydi. Abdullah Cevdet bir sreden beri yeni bir dergi karmak iin hazrlk yapyordu. Bu hazrlk karsnda daha ok kltre nem veren faaliyetlere girieceini anlatmasysa "sabka"snn nda nemsiz kalyordu. Gerekten de Viyana Sefiri Abdullah Cevdet'in faaliyetlerini izleme zahmetine katlansayd dncesinin bu ynde gelimekte olduunu kolayca kefederdi. 1900'de Paris Beynelmilel Sosyal Eitim Kongresi'ne verdii bir muhtrada, Abdullah Cevdet Trklerin kltr dzeyinin ykseltilmesini memleketinin ilerlemesinin en nemli etkeni saydn belirtmiti. 20 Bunu da salamann en kolay yolu bir seri Bat klasii ve Bat akmlarna ak bir dergi yaymlamak ve yayn yeniden kurulacak bir matbaadan ynetmekti.
18 "Djewdet," Encyclopedia oj slam, lve, s. 57. Pirscnte au Congrts Internationale d'Education

19 fetihad. No. 3 5 8 (Ekim ?) 1932, s. 5 8 8 2 . 2 0 Dr. Abdullah Cevdet, Mnoire Sociaic (Paris. 1 9 0 0 ) .

230

. Cevdet'in kurmak istedii matbaa, o zamanlar j n Trklere katlm bulunan ve Msr'da yaayan Ahmet Cellettin Paa sayesinde, Cenevre'de faaliyete balad. 1904'te de Abdullah Cevdet'in karmak istedii derginin, tihacTn ilk says kt. Matbaasnda bast Padiah' aalayc bir iir dolaysyla Abdullah Cevdet svire'den karld ve Msr'a geti. Bir sre sonra Dr. Cevdet tihad matbaasn da naklettirmeyi baard.21 tihad daha nce Mnif Paa'nn kard Mecmua-i Funn'un balad. Bat fikirlerini Trk okuyucularna tantmak amacn gdyordu. Bu arada, dergi Avrupa edeb akmlarna da, daha nceki j n Trk yaynlarnda rastlanmayan bir nem veriyordu. Dergi, geriye kalan Jn Trk yaynlarnn siyas grlerinin yzeyselliinden ikyet ediyor ve siyasete daha derin giden temeller bulmaya alyordu. Bu bakmdan tifad' karmaya balad andan itibaren Abdullah Cevdet'le, politikay gn getike daha yzeysel ve "komiteci" bir anlamda kabul eden Ahmet Rza-Bahaeddin akir Bey grubu arasndaki uzaklk byyordu. te yandan, tihadn radikal olmaya karar verdii saltanat sorunu gibi konular, ikinci grubun, o zaman ura-y mmet'i karanlarn, olduka muhafazakr davrandklar bir konuydu. Bu anlamazlk, Itihad'n Jn Trkleri hafiflikle itham etmesinin yan sra, Abdullah Cevdet Bey'in 1908*den hemen sonra Trkiye'ye dnmeyiinin balca nedenidir. Dr. Abdullah Cevdet 1911'de payitahta dnd. smi Trk kltr evrelerinin yakn ilgisini eken birka davaya kart. Bunlardan biri brahim Hakk Paa kabinesinin Abdullah Cevdet'in yapt bir evirinin satn yasaklamasy21 Kuran, nklap Hareketleri, s. 342, vd.

231

d. 22 Eser, Dozy'nin islm Tarihi'ydi. Sat yasa, gerek Dozy'nin slm iin aalayc saylan metni gerekse Abdullah Cevdet'in ayn tonda saylan nsz dolaysyla konmutu. 1913'te, Abdullah Cevdet gene, Jn Trklerin islmlkla Trkln bir sentezini yapma abalaryla alay ettii iin kamuoyunun ilgisini kendi zerine ekmiti. 23 Trkiye Cumhuriyeti ilan edildii srada kutsal deerleri aalatt gerekesiyle aleyhine alm kovuturma hl sryordu. 24 Abdullah Cevdet, Itihad' lm gnne kadar devam ettirebilmitir. ltihad Cumhuriyet devrinde Latin harflerle kmaya balad zaman, sabk Jn Trk, bu konunun tihad'n ilk kan saylarnda ondan bir eyrek yzyl nce tartldn herhalde hatrlamt. Gene laikleme politikasnn ilk salam temellerini ltihad'da (ve daha nce imzasz olarak Osmanl'da kan yazlarda) grmek mmkndr. Genel olarak, J n Trk dergilerinden farkl olarak ltihad' da Atatrk devrimlerinin ncln yapt saylan birok tema'ya rastlanr. Kadn haklarna verilen nem (Ahmet Rza Bey'in yazlarnda olduu gibi kadnlarn analk vazifeleri zerinde durulmas bunun bir bakma yanksyd), saltanat kurumuna kar bir temel kuku, ancak Bat klasiklerinin derin anlamlarnn anlalmas sayesinde Bat'ya yaklalabilecei, Batllamann gereklerinden birinin fikir ve grleri temelinden deitirmek olduu ve evreni materyalist-biyolojik bir ereve iinde deerlendirme, bunlarn arasnda bata gelmektedir. Dikkate deer bir nokta, Dr. Abdullah Cevdet'in btn
22 "Djewdet," Ek s. 5 7 . 23 24 A.g.e. A.g.e.

232

"materyalizmine ramen "maneviyatn beslenmesi"ne temel bir deer vermi olmasdr. Fakat tpk Atatrk'te olduu gibi bu besleyici unsurlar dinin dnda aranmaktadr. Gene dikkatimizi eken bir dier nokta, diyalektik ve tarihi materyalizm i n zs Avrupa'nn entelektel evrelerinde bu kadar nemli bir yer tuttuu bir zamanda Abdullah Cevdet'in daha aada, tahlilini yapmaya alacamz, biyolojik materyalizmi grlerinin temeli olarak kabul etmi olmasdr. Avrupa'ya geliinden sonra Abdullah Cevdet'in yaymlad ilk kitap Fnn ve Felsefe26 adyla kan kk bir ciltti. Kitaba yazd "giri"te Abdullah Cevdet, amacnn "tenevvr ve tenvir"den 27 ibaret olduunu ifade ediyordu. Eser, Abdullah Cevdet'in srgne gnderilmesinden nce meydana getirilmiti ve nszde brahim Temo'ya yaplan atflardan, Temo'nun, Abdullah Cevdet'in ilgisini konuya ektiini anlyoruz. Bror iki ksmdan oluuyordu. Bunlardan birincisinde " Nature et Science unvanl kitab- mehurun birinci cildinde mnderi Fnn ve Felsefe makale-i intikad iyesin in terihan tercmesi" bulunuyordu. kinci ksmsa eitli slm ve Batl dnrlerin felsefe hakkndaki grlerini topluyordu. Nature et Science' yazan Ludwig Bchner isminde (18241899) bir Alman dnryd. zelliklerinden biri bir doktor olarak yetimi olmas ve sonradan Alman entelektel evrelerinde ok derin yanklar uyandran materyalizm kavgasnda ( materialismusstreit ) materyalistlerin nderi ola2 5 Tarihi materyalizm etrafnda o zamanlar cereyan eden tartmalar iin bkz. Revisionism.' Essays on the History of Marxist Ideas. (Yay. Leopold Labeds. London. 1962), s. 3 1 - 5 4 . 2 6 Doktor Abdullah Cevdet, Fnn ve Felsefe (2. bas. Kahire, 1 9 0 6 ) . nszn tarihi Cenevre, 7 Eyll 1897'dir. Gene bkz. " F n n ve Felsefe," ttihad. Temmuz 1906, s, 19-23. 27 Dr. Abdullah Cevdet, Fnn ve Felse/e, s. 3.

233

rak yer alm olmasyd.28 Bchner'in iddialarna gre materyalist dnya gr, biyoloji ve teki mspet bilimlerde 19. yzylda kefedilenlerin mantki bir sonucuydu. Bchner bu felsefi tutumu Almanya'da din dogmaya kar at mcadelede kullanyordu. Dr. Abdullah Cevdet'in hayatna baktmz zaman onun gerekten Osmanl mparatorluu'nda Bchner'in Almanya'daki ilevine ok benzeyen bir ilev icra etmi olduunu syleyebiliriz. Fakat Almanya'y Osmanl mparatorluundan ayran geni mesafeleri (ve bu itibarla Dr. Abdullah Cevdet'in iinin ne kadar daha etin olduunu) kulland yntemlere gz attmz zaman anlayabiliriz. Dr. Abdullah Cevdet'in Osmanl okurlarnn duygularn incitmemek iin kulland yntem, slm fkh bilginlerinin szlerinden hareket ederek materyalizme varmaya almakt. ok aprak bir mantki silsile sonunda slm fkh bilginlerinin de, tpk Bchner'in yapt gibi felsefeyi paleontoloji, enoloji, jeoloji, filoloji ve sosyoloji gibi bilim kollarnn toplam saym olduklar sonucuna varyordu. Bylece, slm felsefesinin temelinin de bilimsel faaliyet olduu anlalyordu. Abdullah Cevdet'in balang noktas uydu: felsefe Allah'n sfatlarnn bir incelemesi eklinde ele alnrsa Allah'n her nitelii insana bilimsel faaliyette bulunmasn emretmektedir. rnein: "Allah'n, galip seciyesindeki sfatna has ibadet, muzafferiyetin esbab- kavaninini mtala etmek(tir.)" 29 Bylece Allah'n her sfat, aslnda, insanlar bilimsel aratrmalar yapmaya tevik eden bir emirdi. Bu gibi felsefi bulgularnn yan banda, Abdullah Cev28 Bchner iin bkz. Sydney Hook, Encyclopedia of Social Sciences, III, 30. Bchner'in Abdullah Cevdet tarafndan evrilen makalesi u eserde kmt. Ludwig Bchner, Nature et Science, Etudes, Critiques et Mimoires (Paris, 1 8 8 2 ) . 2 9 Abdullah Cevdet, Fnn ve Felsefe, s. 21.

234

det, filozof jacoby'nin "Les hommes descendent des aimaux et sont destines a devenir des Dieux" ifadesinin slm dnr Curcan tarafndan daha nce ifade edilmi olduunu belirtiyordu.30 Bylece Abdullah Cevdet'in kendi evresini inandrmak iin ne gibi dolambal yollardan gitmek zorunda kald anlalyor. te yandan bizzat byle dolambal inandrma aralarn kullanmak zorunluluu, Dr. Cevdet'in halk uyarmaya ve genel kltr dzeyini ykseltmeye niin bu kadar nem verdiini anlatr. Bu tutumun bir yn, Abdullah Cevdet'in modernlemeyi bir Bat fikriyatn hazmetmek, dnce yapsn deitirmek sorunu saym olmasdr. Ona gre, bu deiiklii meydana getirmek, gerekli sosyal gelimelerin banda, maddi evre deimelerinden nce geliyordu. Ayn dncenin ifade edildii baka bir tutum, Cevdet'in slm dinini "sade ve makul" 31 saymasnda grlebilir. Tpk Ahmet Rza Bey gibi Abdullah Cevdet dini bir sosyal eitim arac sayyordu. Bu bakmdan dncesi Ahmet Rza Bey'inkiyle benzerlikler gsterir. Fakat Abdullah Cevdet'in Islm "nas'jardan bir yarar ummad da zamanla daha kesin bir ekilde belli olacakt. imdilik, kard derginin ad bile lslm kanallar iinde hareket etmeyi nemli saydn gsteriyordu. Cevdet'e gre derginin amac "itihat kapsn" tekrar amakt. Cevdet unlar ekliyordu: "Samimi emelimiz gerek i gerek d boyunduruklardan kurtulmu, vatandalarnn hepsinin birlik halinde ve karde olduklar, rk ve din farklarnn yok edildii bir Trkiye
3 0 A.g.e., s. 23. J a c o b y ( 1 7 4 3 - 1 8 1 9 ) imanla aklcl birletirmeye alm olan bir Alman filozofuydu. Bkz. Harold Hffiding, A History of Modern Philosophy (New York, Dover Publications, 1 9 5 5 ) , s. 118. 31 Abdullah Cevdet, Hadd-1 Te'dip, s. 65.

235

grmektir. En az tenevvr etmi olan unsur Mslman unsurudur. Bu geride kaln sebepleri bizce mehul olmamakla beraber, alakalem yazlan bir yazda izah mkldr. Fakat kendi iine kapank ve 'dar manada slamc' gzkme tehlikesiyle kar karya bulunan Ilihad'n takip ettii yolun anlalabilmesi iin bu mevzuda bir sz seylemeden baka mevzulara gemeyeceiz. Hayr, itham yanltr. Bunu yksek sesle ilan ederiz, lslmm kendine has bir karakteri vardr. slm bu dini kabul edenleri bir millet haline sokar (il nationalise ses adaptes) ve asrlar boyunca biriken bu kardelik duygusu o kadar kuvvetlidir ki, hibir ey, mterek inancn modern ilim ve felsefenin yakc nda yok olmas bile onu sarsamaz..." 32 Abdullah Cevdet Osmanl lmparatorlugu'nun Bat medeniyet akmna katlmamasn bu ekilde izah ediyordu. te yandan Cevdet'e gre: "Bu ruh imdiye kadar felakete gtrc temayln muhafaza etmitir. Ve halen de muhafaza etmektedir. Modern fikir ve terakkiyi modern ruha sokmann yolu nedir? te on be seneden beri kendime sorduum sual budur. Uzun tecrbeler neticesinde grdm ki, k Hristiyan dnyasndan gelirse Mslman ruhu ona btn kaplar kapayacaktr. Bu byle olunca biz ki Mslman damarlarna yeni bir kan aktmak vazifesini stmze alyoruz, progresif prensipleri bizzat slm messeselerinde aramalyz ve lslmda bu messeseler ok sayda mevcuttur..." 33 imdi bu tezin nemli bir zellii, lslmm akidelerini kabul etmi olan toplumu "bir millet haline" soktuudur.
32 Abdullah Cevdet, "Une Profession de Foi," ditat (tJad'n Franszca eki) ! (Mays 1 9 0 5 ) , s. 8 8 , vd. Bu ok derine inen bir grt. Gnmzde Grnebaum tarafndan irde!eii iin bkz. G. E. Von Grnebaum, Modem islam; Tle Search for Cultural Identity (Berkeley, 1 9 6 2 ) , s. 181, 33 236 A.g.e.

Hemen hemen btn J n Trklerde grlen bu fikrin gerek bir yn vardr, lslmn Mslmanlar birbirine kenetleyici etkisinin, zamanmzda bile szn eden bilginler vardr.34 Ancak, Cevdet'in fikirlerinin zamanmz grlerine uymayan bir yn fikr ereveyi kendi bana srkleyici bir unsur saymasyd. slm dnce de, beraberinde getirdii "kenetleyici" kuvvet de slm memleketlerinde grlen azgelimi bir toplum yapsna dayanyor ve bu bakmdan bir anlam kazanyordu. 35 Yeni fikirleri kkletirmek iin Osmanllarn "fikir yap"sn deitirmenin kafi gelmeyecei Abdullah Cevdet'in dnmedii bir husustu. Bunun bir dikkatsizlik eseri olmayp bizzat biyolojik materyalist grnn mantki bir sonucu olduunu ilerde greceiz. Dr. Abdullah Cevdet'in dier bir zellii yazlarnda, rnein Ahmet Rza Bey'in yazlarna oranla, Bat'dan ok daha az yaknmasyd. Dr. Cevdet, Mslmanlarn Bat medeniyetinden yararlanamaylarmdan Ahmet Rza Bey'den ok daha ikyetiydi ve onlar mazur grme eilimi asgariye iniyordu. Bu tutumun bir rneini (ve Abdullah Cevdet'in ttihatlarn ouyla anlaamamasnn nedenini) Rusya Mslmanlarna verdii u tlerde grmek mmkndr: "Mslmanlarn Rusya'da zulm ve hakaret grdn sylyor ve bunu yalnz sylemekle bir fayda mit ediyorsunuz. Mslmanlarn zulm ve hakaret grmesi Mslman olduklarndan deil cahil ve tembel olmalarndandr.
3 4 Louis Gardet, La Citt Musulmare: Vie Sociale el Politique (Paris, 1 9 5 4 ) , s. 2 1 7 . ve Von Grnebaum, Modem islam (Chicago, 1 9 6 3 ) , Passim. 3 5 islm sosyal yapsnn bu unsuru iin bkz. W. Montgomery Watt, Islam and the Integration of Society, (London, 1 9 6 1 ) , s. 1 4 0 - 1 4 1 . Fakat Watt Abdullah Cevdet'e de hak verecek rnekler veriyor. Sosyal yap deimeleri meydana gelmeden kltr deimelerinin "srkleyici" bir rol oynayamayacaklar tezi iin bkz. Deutsch, Nationalism and Social Communications, s. 6 1 - 6 5 .

237

"Sizin kemal-i ihlas ile Darl-Hilafe dediiniz stanbul'daki Mslmanlar yine szde Mslman hkmetlerinden daha az m cebir ve hakaret gryorlar zannediyorsunuz? Rusya hkmeti ammeye ve size Rusa retmek istiyormu. Fena m? O zaman hi olmazsa bilmediiniz bir varakay imzalamaktan kurtulursunuz. Rusya hkmeti sizden asker alyor ve din kardelerimiz zerine kl ekiyorlarm. Bunu sizin Halife dediiniz Abdlhamit yapmyor mu?.. "Rusya'da her milletten ziyade tazyik ve taaddiye urayan millet Yahudilerdir. Her trl mevani-i mklata ramen ticaret ve sanayide irketler akdinde, tababet, mhendislik, avukatlk gibi hr mesleklerde Yahudilerin igal ettii mevaki gznz nnde deil mi?.. Darl-Hilafe, Darl-Hilafe! deyip durmayn. Abdlhamit Darl-Hilafenin de, Hilafetin de hissiyat ve itibarm berbat etti. Ve btn Mslmanlarn grd zulmn mes'ul-i hakikisi, ksm- azam itibariyle Abdlhamit ve Abdlhamit gibi mstebit ve hain salatin-i Osmaniyedir." 36 Abdullah Cevdet'in slama kar tutumunun dier bir yn kolonyal ynetim altnda bulunan Mslman lkelerine kar sert tavryd. 1905'te Fas'n urad felaketlere kar tepkisi kendini bir acma hissinde deil aadaki szlerde gsteriyordu: "Medeniyet-i hazra bir seyl-i huruandr ki mecrasn Avrupa kt'asmda amtr, nne gelen her mevaniyi bakemal-i iddet zir zeber eder. Ahali-i Mslime bu seylabei medeniyete mukavemetten ihtiraz etmelidir. Hayat-i millilerini ancak bu cereyana tabiiyet ile temin edebilirler. Fas hkmeti -heyhat sylemeye mecburuz- hemen umum Mslman hkmetleri gibi, yalnz terakkiyat- zamaniye3 6 "Rusya'da Mslmanlar," itihad, 238 Mart 1905, s. 6.

ye kar bi-kayd durmakla kalmayp her trl teceddt ve terakkinin hasm- cam... idi."37 Atatrk'n 1920'lerde ekillenecek olan fikirlerinin ilk izlerine burada rastlyoruz. Gene ayn tema'y tekrar eden bir para Hoca Ubeydullah Efendi'nin 38 tihad'da kan bir makalesinde beliriyordu. Bu tarizler gz nnde tutulduu zaman Abdullah Cevdet'in "panislamizm" ithamlarna kar protesto etmekte hakl olduunu anlayabiliriz. "Sizin anladnz manada" (yani siyas bir birim meydana getirme anlamnda) panislmist olmad ve bunu bir "hayal" sayd doruydu.39 Dr. Cevdet te yandan "fikr ve itimai" bir panislmizmi imkn dahilinde sayyordu. Abdullah Cevdet'in Osmanh lmparatorluu'nun ve slm leminin gerilemesini Islm inanlarn uzun zamandan beri kt bir yn alm olmasna baladn grmtk. Bunun yannda tihadda beliren tarih tahlillerin bir ikinci tipi bu gerilemeyi yapsal unsurlara balyordu. Bu tezler tihadn ilk saysnda "F" (Ferit "Tek"?) imzasyla kmt. Ancak, makalede sylenenler herhalde Dr. Cevdet'in fikirlerine uyuyordu ki Ifihad'm birinci sayfasnda bamakale olarak kyor ve ayn zamanda bir yayn program grevini gryordu.
3 7 "Fas Hkmet-i Islmyesmm nkraz," tihad, Nisan 1905, s. 70.

3 8 Sssheim, "Djewdet" E. t. ek, s. 57'ye gre bu para Hintli Muhammed Ghuri'nindir. Fakat Deliorman'n Balkan Trkleri, s. 129'da makaleyi Ubeydullah Efendi'ye atfetmesi daha makul grnmektedir. Parann kendisi iin bkz. "Mslmanlar Uyann," itihad, Ocak 1905, s. 7. Bu makalenin tonu Abdullah Cevdet'in eletirilerine tamamen uyuyordu, "Size tebli olunan hatalarnz iitmekten, dinlemekten nefret ediyorsunuz. Kafir, gayr mmin diye istihkr ettiklerimizin meratb- medeniyette pek dununda kaldnz... iitmek hissiyatnza su re l- malsusada mucib-i isyan ve hiddet oluyor, tabir-i dierle mahiyet-i hakikiyenizi irae eden hakikatleri istimaya cesaret-i ruhiyeniz olmadn gsteriyorsunuz," 3 9 Abdullah Cevdet, Hadd- Te'dip, s. 39.

239

Makale Trkiye dnda o zamana kadar kan Jn Trk yaynlar konusunda dncelerle balyordu. Bu yaynlarn Osmanl mparatorluu iinde karlat baarszlk karsnda ya J n Trkler mparatorluun gerek dertlerini tehis edememilerdi ya da onlarn bulduklar arelerde bir eksiklik vard. Bu itibarla tehisi ve areleri Osmanl lmparatorluu'nun kuvvetten dmesi tarihinin nda deerlendirmek gerekiyordu. zellikle, bu arada Osmanl mparatorluunda egemen durumda olmu olan snfn tarihini gzden geirmek gerekiyordu. Trklerin atalar esas itibariyle "pek az bir ey"le salanan "oban hayat" yaamlard. Bundan dolay da "mstakar siyas varlklar" 40 kuramamlard. Bu gibi bir sosyal yapnn bir dier sonucu "mlkiyet" fikrinin olumam olmasyd. te yandan: "Bir devlet ki zerinde teesss ettii mamelekin icbat- tabiiyesini nazar- dikkate almayarak srf ldeki det ile harb... neticesi olarak byr, malub ederek memlekete ilve ettii bir kt'a ahalisini vcud- itimaiyesinden addetmez, onun usul-i maietini, hayatn, terakkiyat- fikriyesini nazar- dikkate almaz, tabii ilk zuhur eden bir msaadesizlik byle bir hkmetin zevaliyle neticelenir. "Devr-i azametimiz kl elde at altta Asya llerindeki hayvanat srlerine bedel, evvelce bu memleketlere yerlemi insanlara saldrmak, yalnz hara verene aman vermek, toprana yerlemeye tenezzl etmemek, hasl meden bir hkmeti tavsif eden ahvalden gayr bir sr cengverlik ile iktifadan ibaret kalmyor mu?" 41
4 0 "Bir Muhasebe," tihad, 1 Eyll 1904, s. 3. Bu parann Prens Sabahattin tarafndan yazlm olduu ihtimali mevcuttur. Abdullah Cevdet 1900'de Prens Sabahattin'i tanm ve ona "hayran" olmutu. Bkz. Ttengil, Prens Sabahattin, s. 21. Bu para Sabahattin'in Les Turcs et le Progris ismindeki makalesindeki tema'lar tekrarlamaktadr. Bkz., a.g.e., s. 2 4 - 2 5 . 4 1 A.g.e., s. 4.

240

Bylece: "Vakta ki devr-i futuhatmz hitam buldu, zaptedecek, kumanda edecek... memleket ve hkmet kalmad, Hristiyan veya maghb slm hkmetlerin yerine kendi kendimizi kaim ederek kendi kanmz yine kendimiz emmeye ve yekdigerimize kumanda etmeye baladk." 42 Yazar devam ediyordu: "Hayat- itimaiyemizi lykile tanmayanlar, hususiyle ecnebiler, 'Padiah'n bu zulmlerine kar niin isyan etmiyorsunuz?' diyorlar. Her gen Trk kendini pek tuhaf renklere sokan bu mz'i sualin karsnda reddi pek kolay edille ile Abdlhamit'in kuvvetini istihkmlar iinde sakladn ve bazen de Rusya'nn mdahalesini ileri srerek muhatabn susturmaya alyor." 43 Fakat Abdlhamit'i "koruyan snglerin" kimlerin elinde olduu dnld zaman bunlarn "Memalik-i vsiyemizin muhtelif cihetlerinde yerinden, yurdundan, sevgilisinden adeta kopartlarak ayrlm ve bir gn evvel bir zaptiye veya bir mal memurunun tahkir ve tezyifleri altnda inim inim inlemilerden mrekkep mazlumin-i mmet olduu" 44 grlecekti. Bu bakmdan yazar Trkiye'de "isyan diye bir ey" olamayaca dncesine varyordu. Bu durum karsnda her eyden nce Trklerin "tabii kuvvetini" artrmak gerekiyordu. "Eer kuvvetimiz olursa, halde ve istikblde bir dereceye kadar kendi kendimize veyahut menfaatimizle mterek bir veya birka devletin mevcudiyetine istinaden mevkiimizi, hukukumuzu mdafaa edebiliriz."45
4 2 A.g.e., s. 5. 43 A.g.e. 4 4 A.g.e., s. 5. 4 5 A.g.e., s. 8.

241

Burada da Atatrk'n dncesiyle benzerlik ilgi ekicidir. Bu "tabii kuwet"in kayna eitimdi. Bylece, "avam" "istihsal- hakka muktedir" olacakt. Bir kere halka Bat'nm byk yazarlarnn eserlerini okuma zevki alandktan sonra bu srecin hzlanmasna kar hibir ey duramayacakt. Bundan dolay, Dr. Cevdet, Milton, Byron, Goethe, Calderon, Homeros, Dante, Eschilus, Alfieri, Lucrece ve Mickievick'in herkesin kolayca okuyabilecei bir ekilde evrilmesinin zorunluluuna inanyordu."6

Maneviyat ve Eitim
Bu teorinin psikolojik temeli bir "maneviyat- e n a m " "fon"u meydana getirmekti. Zira "fon" dald zaman sonu "dehet-aver" oluyordu.47 Teorisinin bu psikolojik ve pedagojik yan dolaysyladr ki tpk Mizanc Murat Bey gibi, Dr. Cevdet Emile Boutmy'yle48 ilgileniyor ve daha sonra Prens Sabahattin Bey'in ilham kaynaklarndan biri olan Emile Demolins'e kar bir ilgi duyuyordu. Her iki Fransz dnr de Fransz eitim sisteminin "hayat adam" yetitirememesinden, kendine gvenen bir insan tipi yaratamamasndan ikyetiydiler ve bundan dolay Anglosakson yetitirme yntemlerine dnyorlard. Abdullah Cevdet'in psikolojiye ve pedagojiye verdii nemle beraber ihtilalci yntemleri yzeysel sayma ve onlardan saknma hissi geliyordu. "Bu sngler mstebitlerin balarnda krlmaldr demekten ziyade o kalemler - o kalemler ki eshab- fikr-
4 6 Dr. Abdullah Cevdet, /ti Emel (Kahire, 1906). kapak. 4 7 A.g.e., s. 16. 4 8 "Emile Boutmy," ltihad, l (Nisan 1906), s. 165.

242

merhametin parmaklan arasndadr- kt zerinde tamimi meali, tenfiz-i fezail, tasfiye-i efkr etmekle anmaldr." 49 Veya baka bir vesileyle ifade ettii gibi: "Vakur, sakin, daima masun olan terakk, kan dkmek nedir bilmez, silhsz olarak hkmn srer. Kendisine takdim ve irae olan baltalar, palalar, kllar, tfekleri reddeder."50 Bylece, Dr. Cevdet kendisinin de dile getirdii gibi, slahat konusundaki esas tutumunu insanlann "zeksn slah ve tamir etmek" eklinde ifade edebiliyordu.51 Gene, burada, insan zeksnn tamire muhta bir saate benzetilmesi bakmndan Dr. Cevdet'in materyalizmini grmek mmkndr. Fakat, bazen, zek bir saat olmaktan kyor daha nce de grdmz zere "Mslman ruhu" olabiliyordu. Bu ikinci kavramn Abdullah Cevdet'in dncesindeki yerini aydnlatmak iin Gustave Le Bon'un teorilerine dnmemiz gerekir.52 Abdullah Cevdet'e gre, Tbbiye'de rendii bilgilerden biri belirli bir hastaln eitli hastalarda baka baka tedavi usulleriyle geirilmesi zorunluluuydu. Bu bakmdan Avrupa'ya geldikten sonra Gustave Le Bon'un Les Lois Psychologiqu.es de l'Evolution des Peuples ismindeki eserini evirmeye balamt. Kendisi bunu yle aklyordu: "Bir kavmin tabib-i itimaisi olmak isteyenlere uzviyet-i akvamn terihini, fizyolocyasm, cizane gstermek zere bu kitab tercme ettim. tikadmca bu kitabn ihtiva ettii
4 9 Ifci Emel, s. 12. 5 0 A.g.e., s. 13. 51 Buna baz bakmlardan benzeyen bir tutum iin bkz. Mmtaz Turhan, lamann Neresindeyiz? (3. bas. istanbul 1961), s. 71. Garpl-

52 Gustave Le Bon iin bkz. Hayes, A Generation of Materialism, s. 146, 2 5 6 ; Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theory (London, 1 9 6 1 ) , s. 309-313.

243

husus ve kavanin-i itimaiyeye muttali olmakszn islah- mlk- millet meydan sa'b- mubarekinde grnmek, terih ve fzyolocya bilmeksizin tabiblik dvasnda bulunmak kadar abes ve tflanedir."53 Bu aklamann en dikkate deer yan, gnmzde "rk mistisizm"! dolaysyla eletirilere urayan bir teoriyi54 inkr mmkn olmayan biyolojik olaylara dayanyormu gibi gstermeye almasyd. Le Bon'un teorilerinin, gerekte, biyolojiden ok bizzat Le Bon'un muhayyilesine dayandn -kendi devrindeki birok kimseler gibi- Abdullah Cevdet kefedememiti. Bu bilimsel "saf"ln nedenlerini aramak buradaki amacmz bakmndan yararldr. Cevdet iin bilim hl "nas"m izlerini tayordu. Bilim kesin gerekleri ortaya karan bir faaliyetti. Fikirler ne kadar kesin olursa biiimlik nitelii o kadar kuvvetliydi. Bylece kltr hakknda sylediklerinin maddi vakalara, kafataslar zerinde yapt almalara dayandn ileri sren Le Bon, Dr. Cevdet'in de hal aresini arad bir sorunu grne gre "msbet ilim" noktasndan tahlil ettii derecede Cevdet iin en "ilm" cevab veriyordu. Dr. Cevdet'in bu saf, "ilim-ncesi" bilime inanc Trkiye'nin Batllama seyri iinde zaman zaman karlalan bir insan tipinde ortaya kmtr ve kmaya da devam etmektedir. Yeni Osmanllar, Bat dillerini bilmeleri dolaysyla Avrupa diplomasisini ve devlet ilerini yalnz kendilerinin anladn ileri sren Bbli brokrasisine kar bu zihniyetin yaratt toleransszlk nedeniyle ynelmilerdi. Zamanmzda, Bat'nn "sr"larn elde ettiini sanan bir teknokrat zmresinin siyas hayatmza hkmetme isteinin yaratt tehlike hl devam etmektedir.
53 itihad, 1 Ocak 1905, s. 1. s. 310.

54 Martindae, Sociological Theory, 244

Bir yandan da, bu entelektel tutum dolaysyla Marksizmin gelimemi memleketlerdeki etkisiyle bir paralellik akla geliyor. Gelimemi lkelerde bugn, dayana kalmam mahalli "maneviyat" bir gelenee tahamml edemeyenler, Marksizmin "maddiyat"lgma sarlmaktadr, fakat bu sarlmada hl bir "nas arama"nn izlerini grmek mmkndr. 55 Cevdet'in fikirlerinin uyarl olup olmad noktasnda ortaya kan bir sorun Goethe'yi okutmakla milletleri deitirme isteinin Le Bon'un sert rk kavramlaryla nasl badatrlabileceidir. Le Bon'a gre her milletin "ruh"u rk karakteristiklerinin sonucuydu ve bu rk karakteristikler ancak ok uzun bir devre iinde deiiyordu. Oysaki Dr. Cevdet, Byron akn alamakla ok daha ksa bir zamanda sonu almay dnyordu. Buradaki cevap, Cevdet'in Lamarck'tan esinlenilmi bir irsiyet teorisinin etkisi altnda kalm olmasyd. Bu teori de, Guyau (1854-1888) isminde bir Fransz psikologunun eserleri araclyla Dr. Cevdet'e intikal etmiti.56 Guyau'nun eserlerinin isimleri kendi bana Abdullah Cevdet'in dncesinin anahatlarn izah eder.57 Guyau da felsefenin her eyden nce bir toplumsal ilevi olduunu, insanlara daha iyi bir hayat tarz bulmaya yaramas lzm geldiini dnmt. Btn dncelerinin temeli biyolojik hayatn kendisi beraberinde "bir genileme, bir toplumlama" ilkesini getirdiiydi. Bylece, Gu55 Bu konuda yazlan bir eser iin bkz. Adam Ulam, The Unfinished Revolution: An Essay on the Sources of Influence of Marxism and Commmunism (New York. 1960).

5 6 Guyau'nun Abdullah Cevdet zerindeki etkisi iin bkz. Hseyinzade Ali, "Abdullah Cevdet," ltihad, No. 3 5 8 (Ekim ?) 1932, s. 5 8 9 5 - 9 6 . 57 J . M. Guyau, Education et HirediU, Etude sociologiquc (Paris, 1 8 8 9 ) , Abdul- lah Cevdet tarafndan Terbiye ve Veraset (stanbul, 1927-) olarak evrilmitir. Bkz. gene, Esquisse d'une Morale sans Obligation et sans Sanction (Paris, 1 8 8 3 ) , ve Vlrreligion de TAvenir Etude Sociologique (Paris, 1 8 8 7 ) .

245

yau'ya gre hayatn kendisi, kolektivizmin ve endividalizmin bir sentezini 58 meydana getiriyordu. Guyau'ya gre dnya bir "sosyolojik devre"ye doru gidiyordu. Bu devrenin zellii toplum sorunlarnn zlmesinde bilimsel yntemlerin uygulanmas olacakt. "Hayat" ilkesi beraberinde mutlak, fakat dind, sosyal ahlk ilkeleri getiriyordu. Eitim yntemlerinin kullanlmasyla bunlar bir rkta "tutturulabilir" ve ondan sonra irsiyetle gelecek kuaklara intikal ettirilebilirdi. Bilimsel yntemlerin uygulanmasyla yar mistik bir "hayat" ilkesini birletirebilme imkn Abdullah Cevdet'in hem bilimden yana olmasn ve hem de baz ruh! ihtiyalarn tatmin etmesini mmkn klyordu. Hayatnn sonuna doru, Hseyinzade Ali, Abdullah Cevdet'in bu temel panteizmine iaret ederek, onun "dinsiz bir dindar" veya "dindar bir dinsiz" olduunu syleyecek ve Abdullah Cevdet de bu gibi bir tarifin doruluunu teyid edecekti. 59 Bylece, Abdullah Cevdet'in dnyada egemen kuvvetler hakkndaki grleriyle, eitim kuramlarnn ve milletlerinin "yaps" hakknda Le Bon'dan esinlenilmi grlerinin bir btn olduunu gryoruz. te yandan Le Bon'un bulmak istedii milli karakterler hakkndaki aratrmalarn bugn bile srdn belirtmek gereklidir.60 Dr. Abdullah Cevdet'in gerek ve zmni amacn "mmet" biriminin yerine geecek yeni bir toplum birimi meydana getirmek istei eklinde tarif edebiliriz. Bu amac ger58 Bkz. (Guyau) La Grande Encycloptdie 5 9 ltihad, (Ekim ?) 1 9 3 2 , s. 5 8 9 6 . XIX, s. 6 4 0 .

6 0 Bkz. Alex Inkeles ve Daniel J . Levinson, "National Character: The Study of modal Personality and Sociocultural System," Handbook of Social Psychology (Ed. by Gardner Lindney, Reading, Mass. 1 9 5 4 ) , s. 9 7 6 - 1 0 2 0 .

246

ekletirmeye alrken pek tabii ki zamannda ortaya kan sosyolojik ve psikolojik grlerden yararlanmaya alacakt. Dr. Cevdet'in yeni toplum birimi modelini "Osmanlcarn modelinden ayrlan nemli unsurlardan biri Trklere verdii yerdi. Abdullah Cevdet'in slm lkelerinin Bat medeniyetine katlamamalar karsnda duyduu hayal krklnn yan banda Trklerin slm leminde kltr ncleri olarak grev grebilecekleri hissi .yer alyordu. Bu hisse ne panislmizm ve ne de pantrkizm demek mmkndr. simlendirilmesinde imdiye kadar en baarl olmu olan dnrmz, Abdullah Cevdet'i dnda brakt bir grup iin "realist Trk" deyimini nermi olan Hilmi Ziya lken'dir.61 Daha nce yaptmz bir aratrmada bu akm "mutavasst modernletirici" olarak tarif etmitik. 62 Bu deyim hem "Osmanh" kavramnn ve hem de "Trk" kavramnn ciddiye alnd ve yeni bir sentez iinde birletirilmeye alld dnrlerimiz iin kullanlmt. Tpk Ahmet Rza Bey gibi Abdullah Cevdet de, lslmn, sosyal bir ilevi olmas bakmndan bir yana atlmasn kabul etmiyordu. slm yeni sosyal sentezde kullanlan biri olacakt. tihad, dil bakmndan birletirici bir birimi, din bakmndan zaten olumu bir birimin stne uydurma emeli eklinde beliren bu sentezden yle sz ediyordu: "Amerikallar, talyanlar, Franszlar lisanlarnn nfuz ve tesiri ne kadar azimdir, bunu biliyorlar. Evliya- umurumuz bu dakikeyi anlamamlar ve hl anlamak cihetine gitmiyorlar. Trkiye hkmeti umum Mslman hkmetlerin en kuvvetlisi ve nisbeten en mterakksidir. Mslmanlar Trkeyi renmelidirler ki padiahlar, ayn zamanda sfat- hilfeti de
61 Hilmi Ziya lken, Ziya Gkalp: tanbul, 1954), s. 39. 6 2 Mardin, The Genesis, s. 2 4 6 vd. Hayat, Fikirleri ve Eserlerinden Paralar (s-

247

haiz olan Trklerle mdavele-i efkr edebilsinler, edebiyatlarndan kitaplarnda, san'atlarnda, hsl terakkiyat- maddiye ve maneviyelerinde mstefit ve mstefiz olabilsinler."63 Bunun da niin byle olmas gerektii Abdullah Cevdet'in daha nce ileri srd bir fikre balanyordu: "Mslmanlar terakkiyat- medeniyeyi ancak Mslman bir menbadan istinbat ve kabul ederler."64 Bylece Abdullah Cevdet de devrinde dile verilen neme katlyordu. Yalnz burada bir noktay gz nnde tutmamz gerekir: Abdullah Cevdet, "dilci"lii yar mistik bir panturanizmin arac olarak kullanmyordu. 65 Dil onun iin gemiteki Trklerin elde ettikleri kltrel baarlar duyurmak iin bir vesile tekil etmiyordu. 66 te yandan, bu dilciliin iinde asgari bir "kolekivist" unsur da mevcuttu. Bu unsuru aada izlemek mmkndr: "Fikirlerinin derinligiyle temayz eden Boutmy'ye (Emile Boutmy) gre beraber doan ve her biri, dierinin art, mjdecisi ve hem sebebi hem de neticesi olan ey vardr: mill bir dil, mill bir edebiyat, ve bunlarn etrafnda teekkl eden onlara hayat veren mterek bir hayat, maer bir vicdan."67 Fakat Abdullah Cevdet'in ayn makalede Mikado'ya slm leminin nderliini teklif edebildii derecede "maer bir vicdan"dan biyolojik bir yapt deil mihaniki bir ekilde meydana getirilmesi mmkn bir gelime kastettii anlalyor.

6 3 "Msr'da Necm-i Tcrakk l lslm Medresesi," tihad (Temmuz 1 9 0 6 ) . 64 A.g.e. 6 5 Bu akmlar Avrupa'da balamt. Bunlar iin bkz. Boyd G. Shafer, Nationalism Myth and Reality (London, 1 9 5 5 ) , s. 1 2 2 - 1 2 4 . Dil ve milliyetilik arasndaki balarn modern bir izah iin bkz. Olto Jespersen, Mankind, Nation and Individual from a Linguistic Point oJWiew (Oslo, 1925). 6 6 Sevk, Yeni " E b e d i Yeniliimiz." s. 4 2 0 .

67 Abdullah Cevdet, "Rve realisable." tihad (Haziran, 1906), s. 180. 248

Tesantlk
te yandan "maer vicdan" kavramnn Abdullah Cevdet'e hangi kanallardan intikal ettiini aratrrsak kaynan Abdullah Cevdet'in Avrupa'ya ayak bast srada tartma konusu haline gelen "tesantlk" akmnda buluruz. Tpk Durkheim'in "representations collectives"leri yeni gelimekte olan bir pozitivizm aleyhtarlnn bir unsuru olduu gibi,68 tesantlk de Marksist kolektivizmle zamanla liberalizmin verisi haline gelen ar bireyciliin arasnda bir denge bulma abasyd. Guyau'nun fikirlerinin siyaset sahasna aktarlmas eklinde tarif edilebilen bu retinin temelleri aslnda Rene Worms tarafndan atlmt. 69 Abdullah Cevdet'in de biyolojiye olan hayranl bakmndan toplumu "un etre veritable" olarak tarif eden bir teorinin etkisi altnda kalmas beklenebilirdi. 70 Tesantlerin ileri gelenlerinden Leon Bourgeois'nn Solidarity ismindeki eseri 1896'da kmt ve tesantlgn temel fikri olan "her ahsn, tabiatn kendisine bahettii tabii stnlkler veya miras yoluyla elde ettii imtiyazlar ne olursa olsun, muvaffakiyet ve saadete erimek iin insanlarn ibirliine muhta olduu" kans, yava yava, btn kaplar aabilecek bir anahtar olarak yerlemeye yz tutuyordu. Bu akmn Dr. Cevdet'i etkileyiini tihat?n ieriinden izleyebiliyoruz. tihad'da kan seri makalelerden biri tesant Marion'dan evrilmiti. 71 te yandan Dr. Abdullah Cevdet'in
6 8 Bkz. Hughes. Consciousness and Society, s. 2 7 8 - 2 8 7 . et Society (Paris,

6 9 R e n i Worms'tin bu deyimi iin bkz. Reni Worms, Organisme 1 8 9 6 ) , s. 38; Cook, Recent Political Thought, s. 410'dan, 70 A.g.e., s. 412.

71 "Ruh l-Nisa," /(tilad (Eyll, 1904), s. 10-11. Marion iin bkz. Bougie, Le Solidarisme (Paris, 1 9 2 4 ) , s. 9, 78.

249

Elysee Reclus'ye kar hayranl -Dr. Cevdet anarist eilimli olmadna gre- ancak Reclus'nn "insani terakkinin gittike yksek hrriyet ve tesant" ekillerinin yaratlmasyla sonuland dncesine balanabilir.72 Cevdet'te tesantlk retisi ayn zamanda Bat Emperyalizmine kar duyduu nefret karsnda ideal bir toplum ekli iin bir umut oluturuyordu. Bir yandan Cevdet, daha nce grdmz zere "amansz" bir gelimeye inanyordu. Emperyalizm ona gre gelimenin bu "amansz"lgnn bir ynyd. 73 Fakat te yandan Cevdet bir uluslararas ilikiler ilkesi olarak egemen olan mcadelenin de halk eitmek suretiyle, ona tesandn zorunluluunu anlatmak suretiyle ortadan kaldrlabileceine inanmt. Ona gre, iin kolayna giden sosyalizm bu sonulan salayabilmekten cizdi.74 Abdullah Cevdet'in teorilerinde grlen ve fikirlerini inceleyenleri biraz artan bir gelime, ktleye kar tutumunun iki yzlldr. Grdmz zere, temel amac ktlelerin dzeyini ykseltmek ve onlar etkili klmakt. te yandan toplumu ynetenlerin bir "sekinler zmresi" olduuna ve olmas gerektiine inanan Dr. Le Bon'a gre bu fikrin uygulama gc yoktu. 75 Dr. Cevdet'in Le Bon'un elit teorilerinin etkisi altnda kalmadn dnmek mmkn deildir. Gerekte, Dr. Cevdet'in yazlarn incelediimiz za72 Cevdet Reclus'nn LEvolution, La Revolution et Lidial Anarchique (Paris.1897) isimli kitabnn Trkeye tercme edilmesini istiyordu. Bkz. " E m vat-1 lyemut," ltihad (Temmuz 1 9 0 5 ) , s. 121. Reclus iin bkz. "Reclus," Encyclopedia of Social Sciences, XII, s. 164. 73 Abdullah Cevdet, "Question du Maric," ltihad (Nisan 1 9 0 5 ) , s. 74. 74 Abdullah Cevdet, "Dr. Gustave Le Bon," ltihad (Temmuz 1 9 0 5 ) , s. 117. 75 Bkz. William Komhauser, The Politics of Mass Society (New York, 1959), s. 2229. Le Bon, "ilitist" grnden parlamenter sistemin muzr bir sistem olduunu karmaya kadar gitmiyordu, fakat bu ayn konuyu ayn senelerde inceleyen Sighele bu neticeye varmt. Bkz. Gordon W. Allport, "The Historical Background of Modem Social Psychology," in Handbook of Social Psychology, s. 89.

250

man, birbirine zt iki teori ortaya srm olduunu grrz. Bunlardan birincisi ve Cevdet'in halk eitimi hakkndaki ifadelerinin bir ksmnda bulunan bir unsur, ideal toplumda halkn isteklerinin ar basaca merkezindedir. kinci fikirse yle ifade edilmektedir: "lstemezk demekten gayr bir ey sylemek bilmeyen avamn deil, fazilet-i siyasileriyle mmtaz ve mahbub'lkulb, ve vkel-i millet, hrriyet-i kavi, hrriyet-i vicdan, hrriyet-i matbuat ile piraste, kavanin-i dilenin mahmileri olacak vkel-y millet tarafndan umr-u milletin temiyesini grmek isteriz." 75 Veya baka bir vesileyle ifade etmi olduu zere: "Umum, tetkikat ve telhisat- fenniye icrasna teebbs edecek bir mertebede deildir. Fakat umumun saha-i idrak ve incizabna girebilen dier bir emel-i ulv, dier bir canne-i mnevi vardr ki, o da slahat- itimaiye emeli, cemiyet-i beeriye-i hzradaki meak- nifak tdil ve slah etmek fikridir."77 Baka bir ifadeyle, halk, "elit"i denetlemek suretiyle gelime zerine etki edebilecekti. Abdullah Cevdet'te "bilim" ve "Batllk" fikirlerinin yannda onlarla ayn planda mtalaa edilmesi bakmndan bizi biraz artan bir dier ama da "para" yapmaktr. Kendi ifadesiyle: "Beyhude lyiha ve arzuhal vermekle vakit geirmeyen kardelerimiz! lim ve para kazann, llimsiz para kazanmak ve parasz ilim kazanmak ve bunlarsz istihsal ve muhafazai hrriyet- hukuk mmkn deildir..."78 "Para"dan, Abdullah Cevdet, iktisadi gelimeyi kastediyor7 6 Abdullah Cevdet, "Teselsl- Saltanat Meselesi," itihad {Mays 1 9 0 5 ) , s. 8 9 . 77 Abdullah Cevdet, IJti Emel, s. 16. 78 "Rusya'da Mslmanlar," itihad (Mart 1 9 0 5 ) , s. 6 .

251

du. Fakat iktisadi "concept"lerindeki (kavramlanndaki) bu fakirlik, zerinde durulmaya deer bir noktadr. Ahmet Mithat Efendi, Cevdet'e oranla Bat'nn iktisadi gelime srecini ok daha derin bir ekilde anlamt. Materyalizme teoride Cevdet kadar nem vermemesine ramen uygulamada halka iktisat bilgilerini mal etmek zere ilk kitab o yazm,79 Msterikler Kongresi'ne gittii srada Marsilya'da gemiden iner inmez bir tula fabrikasn gezmeye gitmiti. Bir Osmanl dnr iin bu davran kendi bana bir devrimdi. Abdullah Cevdet'te iktisadiyata kar bu derin ilgiyi bulamayz. "ktisadi gelime" ve "endstri"nin sz konusu olduu noktalarda "para" gibi soyut bir kavrama mracaat etmek, materyalizmin bir "entelektelletirilmesi" anlamn tar. almay nemli sayan Dr. Cevdet bile iktisadi faaliyetin esasn anlamakta zorluk ekiyordu. Kendisi gibi Jn Trklerin anlamakta en ok zorluk ektikleri sre iktisadi sre olmutur. Trklerin "idarecilik vasf" J n Trklerde kendini bu ekilde gsteriyordu.
I
*

Saltanat Aleyhtarl
tihadn Jn Trk fikirlerine getirdii yeni bir yn, monari aleyhtar tutum olmutur. Osmanl'da grlen saltanat aleyhtarl balanglarn bu bakmdan Dr. Abdullah Cevdet'e balayabiliriz. 1905'te 30-40 yldan beri nemli bir siyas sorun olan "veraset-i saltanat", yeniden tartlmaya balamt. Padiah kendisinden sonra drdnc olu Burhanettin Efendi'nin tahta gemesini istiyordu. Bu konuda yazd bir makalede, Abdullah Cevdet hilafetin veraset suretiyle intikal eden bir mevki olmadn iaret ediyordu.
79 Ahmet Mithat, Ekonomi Politik Ceveln (istanbul, 1 3 0 7 ) . (stanbul, 1296), Ahmet Mithat, Avrupa'da Bir

252

Cevdet'e gre hilafet biat merasimi sonucunda, bir ekli seim sonucunda Sultana devrediliyordu. Fakat, daha nemlisi, Osmanl, ehzadelerinin kendilerinde liderlik nitelikleri yaratacak bir eitime tbi tutulmamalaryd.80 Halil Ganem'in LEducation des Princes Ottomans' da ileri srd bu tez imdi Abdullah Cevdet tarafndan gelitiriliyordu. Ganem'in yazlarnda, konu, Osmanl hanedan ehzadelerinin daha iyi bir eitim grmeleri zorunluluuydu. imdiyse ehzadelerin memleketlerine herhangi bir yararlan olup olmayaca soruluyordu. Bu yeni tez Fransz psikologlanndan Ribot'nun grlerine dayanyordu. Tpk Ganem gibi Ribot da psikolojik yapnn irsiyetle intikal ettiini ileri srmt. Fakat Ribot'nun sahas anormal psikoloji sahasyd ve zerine eildii sorun "dejenerelik" niteliinin intikaliydi.81 Bu bakmdan, Abdullah Cevdet'e gre psikolojik bakmdan baz zaaflarn artk irsiyet suretiyle intikal ettii Osmanl hanedanndan tahta kim geerse gesin anormal hareketlerde bulunaca tehlikesi mevcuttu. Ve bu bakmdan: "Vatann selmeti, usul-i veraseti deitirmekte deildir. Vatann selmeti, her eyden evvel milletin uyanmasnda ve kil, mnsif, kanun-u er' mmete tbi olmayacak hibir hkmdar metbu tanmayacak bir derece-i kuvvete vusulndedir."82 Veya baka bir mnasebetle ifade ettii zere: "Bu kenizek (halayk) zadelerin hevest ve istibdad nne Kanun- Esasi'den deil, ahkm- er'iyeden mes'ul ve
8 0 Abdullah Cevdet, T e s e l s t - Saltanat Meselesi," ltihad, 86-90. ! (Mays 1 9 0 5 ) , s,

81 Ribot'nun doktora tezi Htredite: Etude Psychohogique 1882'de yaymlanmt. Bkz, -Ribot," Encyclopedia Britannica XIII. bas., XX1I1, s. 2 8 6 . Ribot'nun fikirlerinin zamanmza kadar deerlerini koruyamam olmas konusunda Clyde Cluckhohn, "Culture and Behaviour," in Handbook of Social Psychology, s. 921-923. 8 2 Abdullah Cevdet, "Veraset-i Saltanat," ltihad ( M a p s 1 9 0 5 ) , s. 85.

253

bil tefrik-i din- millet umum vatandalarn efkr- umumiyesiyle suud ve sukut eder bir hey'et-i vkeldan bir nev'hadd yapmaktadr."83 Trkiye dnda bulunduu srenin sonuna doru, 1908'den az nce, Abdullah Cevdet "Osmanl milleti" deyimine bile itiraz etmeye balyordu: "Benim fikir ve nazarmca 'millet-i Osmaniye' demekle 'bad- Osmaniye' demek msavidir... Dnyada hangi millet, hangi devlet vardr ki hanedn- hkmdarsinin ismiyle tannsn? Almanya'ya Hohenzollern milleti veya devleti deniliyor mu... Emin olun ki sizin tadnz isim esaret ufuneti nerediyor. Hanedan- Osman'nin Trkiye'ye 'memalik-i Osmaniye', ahalisine 'millet-i Osmaniye' nam vermesi bu hanedan efradnn, kendilerini hep ve ahaliyi hi addetmekte olduklarna bir delildir." 84 Bylece hanedandan da bir gn vazgeilebilecei fikri yava yava beliriyordu.

8 3 Abdullah Cevdet, "Teselsi- Saltanat," tihad

(Mays 1 9 0 5 ) , s. 88.

8 4 "ura-yt Osman! gazetesi mdrne," itihad (Kasm 1 9 0 6 ) , s. 2 5 5 . 254

YEDNC BLM
*>URA-YI MMET

Program
^ura-y mmet dergisi 10 Nisan 1902 tarihinde aadaki programla kmt: "Devlet-i Aliyye-i Osmaniye'nin istikl-i siyas ve tamami-i mlkiyesini her trl mdahale-i ecnebiyeden masun bulundurmak ve iade-i evketine almak. "ldare-i keyfiye ve mstebidenin bir hkmet-i merutaya inklbna ve 7 Zilhicce 1293 tarihli Kanun- Esasi ahkmnn tatbik ve icrasna almak. "mmetin hukukunu mdafaa ve temin ve hkmetin ahvalini slah etmek gibi vazifeler hep Osmanllarn hamiyyet ve gayretinden beklenildii ve necat ve saadet yalnz Osmanllkta arand cihetle efkr- umumiyeyi bu yolda tenvire almak. "Osmanl anasr- muhtelifesi arasnda ihtisasat- vatanperveraneden mtevellit bir ; ttihad- samim vcude getirmek, mslim ve gayr mslim teb'a-y Osmaniye'nin siyaseten tevhid-i efkrna almak. 255

"Hkmet banda bulunanlar ihtiyacat ve erakkiyt- zamaneden haberdar ve if-y vazifeye davet ve icbar etmek. "Bir taraftan memalik-i Osmaniye'den her ferdin ve her kavmin refah ve saadeti slahat- umumiye ile kaim ve kabul olacan ahaliye anlatmak ve dier taraftan mmet-i Osmaniye'nin asrmzda en mterakk milletlerle hem-mertebe olmak istidadndan mahrum bulunmadn enzar- ecanip ve ayarda ispata almak. "Saray zindanlarnda hapse mahkm ve her trl niam- maarif ve medeniyeden mahrum olan aile-i saltanat efradn bu hal- esaretten kurtarmaya, mktesebat- ilmiyeden hissedar etmeye ve Hanedan- Osmanl'nin makam- hilfet ve saltanatta - m l k ve millete nafi olacak surette- bekasn takviyeye almak." 1 Program, Jn Trklerin, amalarn ilan ettikleri 1895 yl sonbaharndan beri fikirlerini nemli noktalarda deitirdiklerini gsteriyordu. 1895 programnn sonunda yer alan yabanc devletlerin mdahalesi konusu imdi bata geliyordu. 1895 ylnda ifade edilen reformlarn "mparatorluun btnne" yaylmas zorunluluu daha kesin bir ekilde bir "Osmanllk" ideali eklini alyordu. Birinci belgenin tonunda Osmanl lmparatorlugu'nu meydana getiren deiik rk, din ve dil gruplarnn kolayca bir bayrak altnda birleebilecei hissi egemendi. imdiyse bu iin sanld kadar kolay olmad ve bu sonucu elde etmek iin hazrla ve enerjilere yn veren bir almaya ihtiya olduu anlalmt. "ttihat" tema's eskisine nazaran daha ar basyordu ve daha byk kayglar getiriyordu. Nihayet 1895'ten beri, Osmanllarn "medeni" olduklarn d leme ispat etmek birinci derecede bir sorun haline gelmiti. Bylece Avrupa
1 Jura-y mmet, 10 Nisan 1902, s. 2.

256

basnndaki Trk aleyhtarl kampanyasnn Jn Trklerde ne gibi yaralar atn izlemek mmkndr. Trklerin Bat medeniyet aknma katlmalar ilk zamanlar Osmanl mparatorlugu'nu kurtarmak iin bir are niteliindeyken imdi ayn zamanda bir prestij sorunu olarak nem kazanyordu. Ahmet Rza Bey'in ilk programda sarld "Dou medeniyetinin zellikleri"ni saklama hususu programdan kmt. nceki programa getirilen nemli bir deiiklik Osmanh hanedan yelerine entelektel ufuklarn geniletmeye yarayacak imknlarn salanacayd. Tunal Hilmi ve Abdullah Cevdet gibi kimselerin hanedann gereksizlii zerinde dnmeye baladklar srada hanedana nem verildiinin belirtilmesi, muhtemelen, onlarn dncesine katlmadklarn gstermeyi amalyordu. Program, .ura-y mmetin bundan sonraki yazlarnda beliren iki ana tema'ya dokunmuyordu: Osmanl mparatorluu'nun paralanmasn durduracak olan yntemler bunlarn birincisiydi. ierdeki unsurlar birbirine balayacak areler, istikamet ve teorilerse dergide gzken ikinci bir grup konuyu meydana getiriyordu. ura-y mmette zamanla grlen deiiklikler bu ana erevenin snrlarn amamaktadr. erevenin temelini oluturan bu iki ana tema'nm kesitii yerse, i birlii salama yntemlerinin d ilikiler bakmndan baz davranlar belirlemeye balad noktadr. Btn bu ama ve davranlar, kendilerinden $ura~y mmette "Hkmet-i meruta ve slahat- umumiye taraftarlar" olarak szeden 1902 yl kongresindeki "ekalliyet" grubunu oluturan kimselerin dnya grnn rnyd. Bu grup, ittihat ve Terakki ismini kullanmad gibi karlarnda bulunan "ekseriyet" grubu da "Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti" adn daha ortaya atmam, 257

"Osmanl Hrriyetperveran Cemiyeti" unvann kullanmt.2 ttihat ve Terakki isminin 1902-06 yllar arasnda ortadan kalkt genellikle zerinde durulmayan bir noktadr. Fakat bu olay da Cemiyet'in ald yeni yn anlatmas bakmndan nemlidir. Bu arada, ura-y mmet"in bana getirilen ve 1906 ylnda Sezai3 Bey'in kiilii hakknda bir aklama yerinde olacaktr. Samipaazade Sezai, Yeni Osmanllar Jn Trklere balayan halkalardan biridir. 1860'ta stanbul'da domutu. Sultan Abdlaziz zamannda nemli baz grevleri stne alan babas Sami Paa'nn kona, Trkiye'de Bat fikirlerinin tartld ilk merkezlerden biri olmutu. 4 Yeni Osmanllarn Namk Kemal gibi liderleri, Sami Paa konanda tartlanlar sayesinde Bat hakkndaki fikirlerini ilerletebilmilerdi. Sezai'nin ya uygun olmad iin Yeni Osmanllarn faaliyetine fiilen katlamamt. Fakat Sami Paa konann entelektel kavak noktas ilevi sayesinde Namk Kemal'le sk sk tartma imknn elde etmiti. Sezai, Namk Kemal'in hayranlarndan olduu gibi, bizzat Namk Kemal'in de hayran olduu Victor Hugo'yu taparcasna seviyordu. Fikirlerinde Victor Hugo'nun romantik hmanistliinin izlerini bulmak mmkndr. Genliinde Sezai ayn zamanda
2 3 Bkz. Osmanl, 16 Nisan 1902, s. 7-8, bu grubun tz iin. Sami Paazade'nin biyografisi iin bkz. Fevziye Abdullah Tansel, "Sami Paazade Sezai," Trkiyat Mecmuas XIII ( 1 9 5 8 ) , s. 3 - 3 0 . Bamakaleleri yazmas iin a.g.e., s. 18. Milli Ktphane'de kullandmz, aslen Ahmet Rza Bey'e ait olan ura-y mmet koleksiyonunda, byk bir ihtimalle Rza Bey olmas gereken biri, bamakalelerin Sezai'ye ait olanlarn altna "Sezai" kaydn koymutur. Biz bu makkaleleri kullanrken, yaz tarzndaki benzerlikleri de gz nnde tutarak, bu kaytlardan yararlandk. Sami Paa iin bkz. Ibnlemin Mahmut Kemal inal, Son Asr Trk airleri (istanbul, 1 9 3 0 - 1 9 4 2 ) , s. 1649. Konandaki kltr faaliyeti iin bkz. Mardin, The Genesis, s. 233.

258

Yeni Osmanllarn 1870'ten sonra ortaya kardklar panislamizm balanglarnn etkisi altndayd. Kendisi de onlara paralel olarak o zaman kan ilk makalelerinde ttihad- slm sorununu ele almt. 5 Bu fikirlere sonralar bir daha rastlamyoruz. 1881 ylnda Sezai Londra Sefaret ktipliine tayin edildi. 1885'te memlekete dnerek 1889'da bir erke halayn maceralarn anlatan ilk roman Sergzet'i yaymlad. 6 Bu romann siyas fikirlerin gelimesi bakmndan deeri, stanbul konaklarnn harem dairelerine halayk yetitirmek zere yaplan esir ticaretinin ac bir eletirisi olmasndan ileri geliyordu. Sezai Servet-i Fnn'a da yaz yazmt ve derginin ilk kapatl sansrn Sezai'nin yapt bir eviriyi yanl anlamas sonucunda olmutu.7 Sergzet'in yaymlanmasndan sonra Sezai Bey hafiyelerin gittike sklaan takiplerine urad ve 1901 ylnda Paris'e kat. Roman dolaysyla elde ettii n, ailesinin aydn evrelerindeki itibar, Jn Trklerin karmak istedikleri dergi iin ideal bayazar aday olmasn salad. Son zamanlarda kan bir eserde "siyas romantizm"in tehis edilen karakterlerden ikisini, politikann "lafzi bir faaliyet" olarak tasavvur edilmesini ve "acma" tema'sn ura-y mmet'te yazd yazlarda tespit edebiliriz. 8 Bunlardan birincisi, kuvvetli bir slubun aksiyonun yerini tutabilecei kansn beraberinde getirmi ve Sezai Bey'in
5 6 Tansel, Trkiyat Mecmuas, XIII, s. 3-5.

Gzin Dino, "Samipaazde Sezai Bey'in "Sergzet" isimli romannda Gerekiliin pay," Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, XII ( 1 9 5 4 ) , s. 139-152. Tansel, Trkiyat Mecmuas, XII, s. 15. "Siyasi romantizm"in bu tarifi iin bkz. Jean Touchard et. al., Histoire des Idee s Politiques, II (Paris), s. 515.

7 8

259

Trkesinin etkisi altnda kalanlar uzun zaman iyi bir bayazar bulmu olmakla sorunlarn zdklerini sanmlard. Sezai Bey'in bamakalelerinin yannda daha ak bir kltr, milliyet ve aksiyon politikasnn anahatlarn bulmas gerektiine inananlarsa ura-y mmet' t e bir i tansiyon yaratmlardr. Balangta, Samipaazade Sezai, ana dncesini belirsiz bir "insaniyeti'jige dayandrmakla beraber, Trklk noktasnda grubun militanlaryla beraber olduu iin onlarn nderliini yapabildi. Fakat "komitecilik" noktasnda onlardan ayrld iin 1906'dan sonra etkisi ve yazlar azald. Bahaeddin akir Bey'in gruba egemen olduu 1906 yazndan sonra Sezai Bey'in makaleleri giderek kaybolmaktadr. "Acma" tema'sna gelince, zamanla bu "modas gemi" hmaniterligin Sezai Bey'de bile yerini daha sert bir emperyalizm aleyhtarlna terk ettiini gryoruz. Daha nce grdmz zere, kendi kendini kendi enerjisiyle kalkndrmann zorunluluu Abdlhamit devri eserlerinde en ok grlen tema'lardan biridir. "Kendi kendine yardm" (self-help) 9 ismini verebileceimiz ve genel olarak slahat grn temelini oluturan bu tutum hatrlayacamz zere Trke Meveret'in birinci saysndaki makalelerden beri Jn Trk yaynlarnn zelliklerinden biri olmutu. ura-y mmet'te grlen ilk makalelerden biri gene ayn ekilde Jn Trklerin hareketsizliinden sz ederek bunun ancak gelecee doru bakmakla giderilebileceini ifade ediyordu. Bu fikir yeni olduu kadar nemliydi. O zamana kadar ounlukla reform konusu bir mparatorluun dalan paralarnn nasl tekrar birbirine intibak ettirilebileceiydi. imdiyse bu "geriye dnk" davrann yerini
9 Samuel Smiles'in "self-help" ideali Victoria devrinin nemli fikir akmlarndan biriydi. Nitelii, az o k Mithat Efendi'nin verimli vatanda yaratma abasna yaklayordu. Bkz. "Smiles," Encyclopedia of Social Sciences, XIV, 111.

260

"ileriye yneli", gelecein ihtiyalarn anlamaya alan bir davran alyordu. Dier blmlerden de grecegimiz zere 1902 Kongresi'nden sonra kan J n Trk yaynlarnn ortak bir zellii, i kavgalarn stnde yzen bu "gelecege ynelme" abasdr. .ura-y mmetteki makalenin yazarna gre, Trkiye "gelecekte" Bat'da mevcut sosyal ve iktisadi sistemin etkisi altnda kalacakt. Bu duruma hkim olabilmek iin de: "Harite ve hemen cihan- medeniyetin her kesine serpilmi biz genler, saymzn yettii, istidadmzn icap ettirdii derece ve tarzda bir meslek-i cidd intihab ederek almalyz, hep sz ile, hep ataletle, yalnzca ah vah ile genliimizi ldrmekle hibir zaman lyk vehile if-y vazife ve ibraz- hizmet etmi olamayz." 10 Genel olarak "nsaniyet, milliyet ve hrriyet noktalarndan her milletin ihtiyar ve icra edegeldii" 11 fedakrlklar Osmanllarca rnek olarak alnmalyd. Btn bu sorunlarn temeli "devlet kapsndan" bir ey beklemeye alm olmak "san'at ve ticaret sayesinde geinmek lzumunu" kavramamaku.1* Aslnda, "Cihan- insaniyeti igal eden mesailin en mhimleriyle alkadar olan Osmanllar" 13 herkesten ok almaya muhtatlar. Ticaret ve iktisrdi faaliyete kar gsterilen bu yeni ilgi yle ifade edilen genel bir iktisadi grn sonucuydu: "lem-i iktisat nokta-i nazarndan, hayat bir netaya tebih edilirse onun kymeti, deeri sa'ydr. Bir ferdin hayat sa'ym derece-i mebzuliyet ve nef'iyle mtenasip bir saadete makrun olmak pek tabiidir. Bir apac bir makinist kadar
10 "istikbl Hazrlklar: Meslek," ura-yt l/m m el. 24 Nisan 1 9 0 2 . s. 3. 11 "Milletler ne Yapyor?" ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 4 - 5 . 12 Bamakale, $ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s, 1. 13 "ifade," ura-y mmet, 16 Ekim 1902, s. 2.

261

mreffeh, fahur yaamaz. Bir tccar ktibi bir mellif ve siyasi kadar mnen ve maddeten mesut olamaz." 14 Veya baka bir vesileyle ifade edildii ekilde: "Ticaret, milletlerin cismaniyetidir. Trk tacirleri rub'u asrlk rukud-u mteeffeni tamir ve tarika- ticaretle de muhta olduumuz mnakale-i medeniyeyi husule getirebilmek iin neler okuyorlar, neler reniyorlar?.. "Hamiyyetli memurlarmz, memleketimiz eraf ve ayan, imdi hkmetin gasp ve tahribi havfile yapamadklar eylerden fukarann mesaibini ve mmenin mkltn tahfif eden ne gibi eyleri o zamanda derhal yapmaya balayacaklardr? Nerelere kk ve husus dekovil hatlar, nerelere beynelahali binacklar yaplabilecek? Gllerimizde kk vapurlar, kylerimizde omnibsler iletmek zere ne mtalat ve tasavvuratta bulunuyorlar? Hele hepsinden... mbrem olarak bu kadar isizler veya istihkakszlar devletin bilmecburiye icra-y slahata ve adalete (balamasn lzumlu klmyor mu?)" 15 ktisadi reti olarak biraz anlalmas g olan yukardaki ifadeler, her eye ramen, Jn Trk dncesinde, bizzat iktisadi faaliyete verilmeye balanan yeri gsteriyordu. Jn Trklerin iktisadi faaliyet hakkndaki bu uyanmalarnn bir bakma bir tepki sonucu olduu aktr. Bat basnnda her gn kan haberleri okuyanlar iin Osmanl Imparatorluu'nun iktisadi basklara gn getike daha sk maruz kaldn anlamak zor deildi. Bu gibi olaylardan biri, iki "tatlsu" Fransz bankerine mparatorluun borlarnn denmesini salamak iin Fransz donanmasnn Midilli'yi igale kalkmasyd. Ayn srecin bir dier yn Almanlarn demiryolu imtiyaz almak iin giritikleri almalar
14 "Sanayi ve Ticarete Dair," ura-y 15 Yldz, "istikblde," ura-y mmet, 16 Ekim 1902, s. 2.

mmet, 7 Haziran 1902, s. 3 .

262

ve bunlarla beraber dnlen Anadolu'ya Alman kolonizatrlerini yerletirme planlaryd.16 Genel olarak J n Trkler bu iktisadi saldrnn Avrupa'daki toplumsal kuvvetlerin yeni ynlere ynelmelerinin, yeni oluan halk ktlelerini sevk etme sorunuyla ilgili olarak yeni tayin edilen amalar gerekletirme abasnn bir sonucu olduunu az ok anlayabiliyorlard. 17 Bu bilincin varln iktisat konusuyla beraber iledikleri teki konulardan anlyoruz. rnein: "Bir zengin ngiliz yzlerce milyona bali btn servetini hkmetinin tezyid-i evket- an, milletinin tezhib-i ahlk ve serveti, ilim ve irfan yolunda terk eder. Topu topu iki yz bin nfustan ibaret bir millet, istikllini muhafaza etmek, esarete giriftar olmamak gayretiyle nfus- umumiyesine muaddel bir dman ordusuna seneden beri kahramanne mukavemet ederek cihn- hrriyetin btn enzr- hayret ve takdirini kendisine, Transvaale doru celb (ediyor). "Almanlar Alman anasr ve nfusunun tesis-i iktidar ve itibar edebilmesi iin en bata imparatorlar olmak zere cemiyet-i siyasler tekil ederek hemen her taraf havza- iktisadiyelerine almak gibi meden, ticar istillara hazrlanyorlar. Macarlar Macar milletinin ehemmiyet-i siyasiyesini artrmak fikr- emeliyle yabanc ansrlar Macarlatrmakta, onlar evltlkla evlerine kabul etmek gibi mfid tedabire mracaat (ediyorlar)." 18
16 Bu konu iin bkz. Edward Mead Earle, Turkey, The Gread Powers and the Bagdad Rai!way (New York, 1923). Kuran, Jn Trkler, s. 70, vd. bu konuda pek az bilgi vermektedir. Gene bkz. Tahsin Paa, Abdlhamit, s. 74. ^ura-y mmet Dou sorununun iktisadi bir ereve iinde incelendii ilk J n T r k dergisidir. Bkz. "Mes'ele-i arkiyeye Dair," ura-y mmet, 1 Kasm 1 9 0 2 , s. 1. 17 Avrupa'da 19. yzyl sonunda oluan ktlelerin kolonyalizm, rklk gibi pretotaliterlik gibi harekeeri meydana getirmedeki rollerinin derin ve parlak bir analizi iin bkz. Hannah Arendt, The Origins o/ Totalitarianism, (2. bas. New York, 1958), zellikle s. 123-340. 18 "Milletimiz Ne Yapyor?," 4>ura-yt mmet, 7 Haziran 1902, s. 3.

263

Bylece u ana soruyu cevaplandrmak son derece nem kazanyordu: Avrupa'da iktisadi baar elde etmek iin, Transvaal'de d basklar pskrtmek iin, Almanya'da Almanlarn hegemonyasn salamak iin ve Macaristan'da aznlklar eritmek iin giriilen baarl hareketlere Trkler niin katlmamt ve katlmalarn salayacak imknlar nelerdi? (Dikkate deer bir nokta ahlki bakmdan birbirinden farkl olan bu faaliyetlerin ura-y mmet tarafndan eit saylmasyd. Artk nemli olan, baar elde etmek, yenmek ve yenilmemekti.) Yukarda sorulduuna iaret ettiimiz soruya teklif edilen hal aresinin ura-y mmet'te de "Trklerin her eyi devletten beklemeleriyle sonulanan davranlarn ortadan kaldrmak" eklini aldn belirtmitik. ura-y mmet'e gre Trklerin tembelliinin kusurunu slm dinine yklemek mmkn deildi.19 Trkiye'de yerleen islm dncesi tipi ve zellikle mistisizmin ve yaratt tarikatlarn etkisiyle bireyin kendi isteiyle davranmasn ksc baz davranlarn yerlemesine neden olmutu.20 Fakat, lslmn bu etkisi, eitimle ve slm dncesinin insan iradesine daha geni bir pay tanyan ekillerini egemen klmak suretiyle giderilebilirdi.21 nk, insan iradesini kstlayc inanlar ayn zamanda siyas tembellii meydana getiren, bireyi padiahn kudretine tbi klan inanlard.22 Tarikatlara kar bu davran bize daha nce Ahmet Rza Bey'in yazlarnda grdmz tarikat aleyhtarln hatrlatmaktadr. te yandan modern zamanlarda artk kabakuvvetin bir stnlk salamad apakt. Artk "fikir
19 "Kader," ura-y 2 0 A.g.e. 21 "fade," ura-y mmet, 3 0 Mart 1903. mmet, 9 Mays 1 9 0 2 , s. 2. 2 2 "Makale-i Mahsusa," ura-y 264 mmet, 9 Mays 1902, s. 2.

kuvvetiyle" "feth-i memalik" ediliyordu. 23 Bunun iin de Franszlarn Osmanh mparatorluu'ndan istedikleri imtiyazlar, son zamanlarda, mektep kurma imtiyaz halini almt. Bylece eitimin nemi bir daha dorulanyordu. ura-y mmet'te eitimin neminin dier iki noktada tekrar ileri srldn greceiz. Bunlardan biri panslav propagandasn durdurma arac olarak kullanlmas, teki de halk iinde siyas grev bilincini ve devlet ilerinin ynetimindeki sorumluluk hissini yaratma imknlarnn en nemlisi saylmasyd.

Osmanllk deolojisi
ura-y mmet'in slahat Osmanllarn enerjilerini baz belirli noktalara toplamay dndn grdk. sorun bakmndan, bu toplama noktalar almak, iktisadi faaliyette etkili hale gelmek ve eitim yoluyla bunlar pekletirmek gibi tekliflerden ibaretti. D ilikiler bakmndan bu toplama noktas Osmanllk politikasyd. Gene Osmanllk ideolojisine bakarsak bunun iki ksmdan olutuunu syleyebiliriz. Bunlardan birine teorinin z, ikincisine de metodolojisi diyebiliriz. Teorinin z btn Osmanllarn kuvvetlerini birletirmeleri gerektii ,kriydi, metodolojisi istenen sonucu elde etmek iin kullanlacak yntemlerle ilgiliydi. Sz konusu teorinin bir nc yan mdahaleciliin reddiydi ve her ey de red durumuyla balyordu. $ura-y mmeCe gre her ne vakit bir yabanc devlet Osmanllarn iine mdahale etmise, mparatorluun bir paras elden gitmiti.2" Aslnda Bat devletlerinin d ilikileri
23 "Yaralannz," Jura-y mmet, 24 Nisan 1 9 0 2 , s. 2. 24 "Mdahale-i Ecnebiye," 5ura-yt mmet, 10 Nisan 1 9 0 2 , s. 1.

265

"hiyel riya"ya dayanyordu." Bat'da kim Boerlerin, Finlandiyallarn ve Polonyallarn feryadna aldr ediyordu? Bunun yannda Osmanl mparatorluunda aznlkta olan unsurlarn anavatandan ayrlmas iin bir neden yoktu. Osmanl mparatorluu geni imknlara sahipti ve bunlara daha dokunulmamt. Bu imknlarn iletilmesiyle herkese iyi bir hayat salanabilirdi. Rusya ve Avusturya'nn glgesinde yaayan Bulgaristan, Osmanl mparatorluumdan ayrlal beri daha m mutluydu?26 Osmanl mparatorlugu'nun sorunlarn zmenin en mantki yolu "ittihat ve ittifak ile vatan- mterekemizde bir hkmet-i meruta tesis"27 etmekti. Osmanl mparatorluu'nu meydana getiren eitli unsurlarn mutluluu btn mparatorlukta uygulama alanna konacak genel bir slahat politikasnn gerekletirilmesine balyd.28 Bu milletlerin says ne olursa olsun, "vatanlar bir"di. 29 Sezai Bey'in bu tahlili yle son buluyordu: "Bir semada domu, bir iklimde bym, bir havada yaam, ruhlar, kalpleri ne Rusya teskin eder ne ngiltere tesliye eder. Gene onlarn aresaz- lm, melz- ztrab sine-i vatandr."30 te yandan bir Osmanllk hissinin yaratlmasnn bir dier yarar uydu: Trklerin aznlkta bulunduklar baz snr blgelerinde Osmanllk hissiyle dolu hale gelen halk artk bir elden dman pskrtmeye alacakt.31
25 26 27 A.g.e. A.g.e. (Sezai), "Akvam- Osmaniye," ura-y mmet, 17 Nisan 1 9 0 4 , s. 1-2.

2 8 "Arnavutluk'a Dair," ura-y mmet. 23 Mays 1902, s. 2; "Ermeni Kongresi," Sura-y mmet, 2 Austos 1902, s. 1. 29 A.g.e. 1. 3 0 A.g.e.,s.

31 (Sezai), "Avrupa-i Osman," ura-y mmet, 9 Austos 1 9 0 3 , s. 2.

266

Dergi, hkmetin Osmanllk idealini ihmal etmesini iddetle eletiriyordu. Hkmetin gazetelere verdii propaganda yazlarnda "Osmanl" kelimesini kaldrp yerine "Mslman", "Mslmanlar" ve "slmlar" kelimelerini kullanmaya balamas bir "acemilik" saylyordu. 32 Burada ima edilmek istenen, Kayzer'in 1899'da stanbul'a geliinden sonra Padiah'n Alman mparatoru'nun slm birlemesi konusundaki tlerini ciddiye alm olmasyd. 33 Osmanllk ideolojisinin uygulanmas, yaylmas ve yerlemesi iin kullanlacak olan aralara gelince Bulgarlarn ve Yunanllarn Makedonya'da kullanmakta olduklar usullere mracaat edilecekti. Mektep alacak, misyonerlerin faaliyeti rnek olarak alnacak, dil ve kltr yaylmaya allacakt. Osmanllk ideali konusundaki makalelerin byk ounluunu yazan Sezai Bey bu noktada giriilecek "misyoner faaliyetinin" Hristiyanlar arasnda slm yayma deil Islmlara kendi dinlerinin gereklerini hatrlatmaktan ibaret olduunu ifade ediyordu. Bylece din, Rumeli'deki Trk unsurunun benliini kavrayabilmesi iin bir ara olarak kullanlacakt. Grld zere, Sezai Bey Abdlhamit'in panislmizm giriimlerini eletirerek, ayn aratan yararlanmak zorunda kalyordu. Dikkate deer olan nokta birbirinden bu kadar farkl politikalar gden Padiah'n, Sezai Bey'in, Ahmet Rza Bey'in ve Dr. Cevdet'in sonunda slm bir politik veya sosyal alet saymalar bakmndan birbirine bu kadar benzer grlere sahip olmu olmalandr. Fakat lslmn yalnz "alet" sayldnn belki en ak belirtisi ura-y mmet'in farmasonluk konusunda bir makale yaymlamaktan ekinmemesiydi. 34
3 2 "Zaaf ve Cehil Numuneleri," ura-y mmet, 1 Aralk 1902, s. 3.

3 3 Yalman, Turkey in the World War, s. 80. 34 ura-y C'mmct masonluk konusuna dokunan ilk J n Trk dergisidir. Akasya ismindeki mason dergisinde J n Trklerin yaptklar almalar destekleyen bir yaznn kmas zerine ura-y t/m met'te kan makalede Avrupa mason -

267

Bunun yannda, "ner-i lisan" zerinde srarla durulmas dil konusunun kuvvetli bir kltrel silah olduunun kefiyle ilgiliydi. Sezai Bey'e gre: "Ner-i lisandan maksadmz... bir arada yaamaya muhta bulunan ayn memleket ocuklar, kardeleri arasnda bir vasta- mnasebet tekil etmektir." 35 Sezai Bey bu tip propagandann, kimsenin hisleri incitilmeden yaplacana dair teminat veriyordu. Buna ramen bizzat kltrn milli birlii salama yolunda bir silah olarak kullanlabileceinin kefi bu silahn Bulgarlar, Srplar ve Rumlarn yapt gibi bir bask arac olarak kullanlmas tehlikesini ortaya karyordu. Gerekten Birinci Dnya Sava yllarndan nce ve dnya sava iinde, Arap lkelerinde, ittihatlar tarafndan yaplan bu tip tecrbeler bask usulleriyle desteklenmiti. ttihatlarn sonu elde edememi olmalar milliyet sorunu hakknda o zamanlar bile ak bir fikre sahip olmam olduklarn ve hl Osmanlln ve lslmn birletirici kuvveti fikrine kandklarn gstermektedir. Sezai Bey'in kltr bir siyasi ara saymas yalnz J n Trklerin Makedonya'da cereyan edenlerden kardklar bir ders deildi. Avrupa'da ngiltere'den ta Baltk Denizi kylarna kadar, Aydnlanma devrinde yaayan btn insanln ortaklaa olarak paylat bir kltr fikri, yerini, yalnz bir tek rkn, bir tek milletin baarlarnn rn olan kltr anlayna brakyordu. Yeni grte, kltr, stn milletlerin gerilarmdan ve hrriyet urundaki almalarndan vgyle sz edilmektedir. Selanik'te faaliyette olan J n Trklerin masonlarla olan yakn temaslar bilinmektedir. 1903 ylnda kan ura-y mmet makalesi Paris J n Trklerinin de o zamanlar masonlarla temas kurduklarna m iaret etmektedir? Bunu imdilik bilmeye imkn yoktur, fakat Jura-yi mmet'in byle bir makaleyi basm olmasndan artk laikliini ilan etmekten korkmadn anlyoruz. Bkz. "Farmasonlar," ura-y mmet, 2 9 Nisan 1 9 0 3 ve farmasonlarn J n Trklerle ilgileri iin, Ramsauer, The Young Turks, s. 1 0 3 - 1 0 9 . 3 5 (Sezai), "Avrupa-i Osmant," Jura-y mmet, 9 Austos 1903, s. 2.

268

kalm olanlara bizzat "medeniiklerini salama yolunda empoze etmek zorunda olduklar bir ereveydi. Kipling'in "lesser breeds without the law" (kanunu olamayan geri rklar) deyimi bunun en gzel bir rneini oluturuyordu. Kltrn anlamnn bir ekli de "elit"in "halk"a bir kltr erevesi empoze etmesiydi. Byle bir dncenin izini Sezai Bey'in yazlarnda da grmek mmkndr. rnein: "Dnyada maddi, manevi ne kadar kuvvet, ne kadar vasta- terakki ve saadet varsa vatann hayr ve selmetine sarf edilmeli, o maksada yaramayan eylerle itigal etmek bize bugn haram olmaldr. "Burada istimalini tavsiye etmek niyetinde bulunduumuz kuvvet, manevi kuvvetlerin en ltifi olan iirdir, ve siyasi arklarda insann hissini tahrik edecek, kalbini titretecek hassalar bulunduunu bildiimizden, zamann ahval ve ihtiyacna uygun manzumelerle de vatandalarmzn teheyyc- kulubuna, tezhib-i ahlkna hizmet edildiini grmek isteriz. "...te fkralar bu gibi vesait-i rakikenin de ehemmiyetini nazar- kayd- itibardan uzak tutmamaldr." 36 Gene ayn tutum dolaysyla "her sz, her eser, maksad, yaplmas lzm ve vacip olan eyi vazifemizi bize doruca, klfetsizce anlatmal"yd.37 Bylece, ura-y mmet grubu bireyin "hak ve hrriyeti"38 iin altn ilan eder ve bireyin padiaha kar gsterdii boyun eii eletirerek, kurmasn hayal ettii ideal siyas birimde vatandalarn yeni topluma kar daha da sk sosyal sorumluluk balaryla bal olacaklarn daha o zamandan ima ediyordu.
36 "Milli ve Siyasi arklar," ura-y mmet, 15 Aralk 1902, s. 2. 37 "lirbab- Kalemin Vazifesi," ura-y mmet, 2 4 Nisan 1 9 0 2 , s. 4 . talikler benim. 3 8 "Hakk- Hrriyet," ura-y mmet, 10 Nisan 1 9 0 2 , s. 3.

269

Bireyin topluma kar olan grevlerini ne belirleyecekti? Bir kez bir milletin "saadet-i itimaiye"si "faaliyeti mtemia"nn 39 sonucuydu. Fakat bu kolektif hayatn topland nokta "mmeti ikaz ve ittihada davet edecek bir Frka-i siyasiye"ydi." Byle bir parti ortadan kalkt takdirde vatandalar bu partiyi yeniden kurmak iin faaliyete gemeliydiler. Zira milletin enerjilerinin toplanmas ve denetlenmesi bu ekilde salanabilirdi. Bylece, 20. yzyln banda Bat'da gittike rabet gren, sonradan halk partisinin olumasnda izi grlecek olan, siyas partinin halkn "nderi'"" olarak rol hakknda Ahmet Rza Bey'in fikirlerini de hatrlatan bir tasavvura rastlyoruz. ura-y mmet'te gsterdiimiz ekilde ele alnan "Osmanllk" sorunu ok zaman gemeden daha somut baz mtalaalar ekline dnecekti. nk Makedonya elden gidiyordu ve buna bir are bulmak gerekiyordu. Dergi, durmakszn, hkmetin ynetim mekanizmasn slah etmesini, mahalli ayan ve eraf kendi yanlarna evirecek bir politika gtmesini, ahaliyi kazanacak birtakm yenilikler getirmesini tlyordu.42 zellikle Bat devletlerinin Makedonya ilerine mdahaleleri ura-y mmet'i en ok kayglandran bir husustu. Derginin en derin kayglar panslavlarn ve Rum Ortodokslarn Makedonya'da gsterdikleri kltrel faaliyet karsnda Osmanl hkmetinin ataleti dolaysyla beliriyordu. Her iki yan da yeni okul kurmak ve din faaliyetlerini geniletmek zere durmakszn yeni ayrcalklar istiyor ve onlar elde edebiliyordu. ura-y mmet'e gre bu ksrdng krlma3 9 "Sanayi ve Ticarete Dair," ura-y mmet. 16 Ekim 1902, s. 2. 4 0 "ttihat ve Teavn," ura-y mmet, 23 Mays 1 9 0 2 , s. 1. 41 Maurice Duverger, Les Partis Politiques, 3. bas. (Paris, 1 9 6 1 ) , s. 2 8 8 . 4 2 "Rumeli Elden Gidiyor," 9 Mays 1902, s. 1; "slahata Dair." ura-y mmet, 7 Haziran 1902, s. 1.

270

lyd. Eitime ihtiya duyulan bir blgede ii Bulgar veya Rumlara brakmaktansa hkmetin kendisi okul salamalyd. Trklerin bu gibi sosyal hizmetleri meydana getirecek gte olmadklarn ispat edecek delilleri byk devletlere vermek, Bat'nn Rum ve Bulgar faaliyetlerini desteklemesini mmkn klacak olan kozlar eline teslim etmek olacakt. 43 Panslavlarn Makedonya'daki kltrel saldrlarnn baars, Jn Trklerin bir daha kltr sorununu ele almalaryla, aznlklarn kltrel benliklerini korumalarna yarayan unsurlara ve bir memleketin kendi snrlar dnda kalan topluluklar kltrle etkileme sorununa baklarn evirmeleriyle sonuland. ura-y mmet'teki Jn Trkler, Trklerin bir aznlk haline geldikleri zaman, az zaman iinde ktmserletiklerini gryorlard.44 Girit'te ve Bulgaristan'da kalan Trklere sebat etmeyi, yalnz yabanc igali altna girdikleri iin doum yerlerini terk etmemeyi tlyorlard.45 te yandan ayn memleketlerde kalan Trk ahalisinin Jn Trk propagandasna Bulgar ve Rum aznlklarnn Bulgar ve Yunan propagandalarna verdikleri neme oranla ok daha az nem verdiklerini gryorlard. Trk ahalisi yabanc bir devletin tebaas olduu yerlerde baklarn "vatan"a evirmiyordu.46 Buna karlk, Avusturya'da bulunan Almanlar, Macarlar, Almanya'daki Franszlar, Rusya'daki Lehler, bir baka devletin ynetimine gemekle "mahvolamaz birer anasr- metin-i zi-i hayat"^duklarn gsteriyorlard.47
43 "Ecnebiler iinde Top Oynuyor," Jura-^ Dmmei, Haziran 1903, s. 1; "Rumeli elden Gidiyor," ura-y mmet, 9 Mays 1 9 0 2 , s. 1; "Rumeli'de Yaplmas cap Eden ler," ura-y mmet, 27 Haziran 1 9 0 3 , s. 1; "Balkanlarda Mezhep Mnazaan," ura-y mmet, 6 Austos 1 9 0 2 , s. 4. 4 4 "Girit." ura-y mmet, 6 Austos 1 9 0 2 , s. 4. 45 47 A.g.e. A.g.e. 4 6 "Ifade-i Mahsusa," ura-y mmet, 18 Mart 1904, s. I .

271

Bunun sebebi neydi? "Anlalyor ki ilmi, edebiyat, lisan olan bir millet mahvolmuyor. yle bir anasr- zi-i hayat zek-y cihann btn kuvva-y maddiyesi ezemiyor. Bizde ise mevcudiyet-i siyasiyenin nihayet bulduu yerlerde millet bir eser-i mevcudiyet gsteremiyor. ktmz memalikte klalarla istihkmlar brakyoruz. Grlyor ki bak-y millet iin en vas! klalar mektepler, en zaptolunmaz istihkmlar dar-l-fnunlar imi." 48 Bylece bir Osmanh kltr yaratmann zorunluluu bir daha ortaya kyordu. Fakat Jn Trklerin karlatklar byk zorluklar bizzat bu kavramda belliydi. nk "tamim" edilecek bir "Osmanh" dili yoktu, zorunlu olarak bu dil "Trke" olacakt ve bylece Osmanlclk ideali derhal bir tek unsurun lehine yaplan bir faaliyet eklini alyordu. Kltr sorununu daha sonra ele alm olan Ziya Gkalp'in bu kltrel faaliyetin temelini Trklere yneltme abas bu ynden ok daha mantkiydi. ura-y mmet, milli kltr sorununu ok ciddiye almaya balayan ilk Jn Trk dergisidir. nceleri Ahmet Rza Bey'in Mecfveret'teki yazlarnda daha evrensel bir ereve iinde ele alnan kltr sorununun, Osmanl lmparatorluu'nun korunmasna ynelen bir temel ama olarak kabul edildii andan itibaren "milli" bir yn almas zorunluluu artk anlalmt. Dergide kan bir makalede ifade edildii zere Baron Stein ve Fichte gibi Alman benliini meydana getirme abasna kendilerini feda etmi devlet adamlar ve dnrler kmadka, Osmanh lmparatorlugu'nda da bir sonu elde edilemezdi.49 Kltre milli bir dayanak bulma abalarnn ura-y mmet'te belirdii sralarda grlen ikinci bir tema, geni halk
48 A.g.e. mmet, 28 ubat 1 9 0 3 , s. 4 .

4 9 M, "ark Meselesine Dair," ura-y

272

ktlelerinin anlayszl tema'sdr. Bunlar, uyuuklukla, iinde bulunduklar durumun ciddiyetini kavramamakla sulanyorlard.50 Jn Trklerin genel olarak ktlelere yukardan baklarna imdi kendi toplumunun fizik koullarn, Dou dankln ve pisliini beenmeme tutumu ekleniyordu: "tnklb- zamandan azde, medeniyetin her an tezyid ettii dadaga-y ihtiyatan asude, cihann terakkisine kar bigne olan bu akvam arasnda mesel baz derviler vardr ki elbiseleri tamamiyle kurun-u ul modasna muvafktr... bir nevi entarili Yahudilere tesadf edilir ki kurun-u vusta drzilerinden zannolunur. Bu hlin esvaptan... cisme, cisimden ruha kadar tesiri grlr... Anadolu'da baz yerler grlr ki insan suk ve pazarndan Hazret-i dem gzar edecek zehabna der."51 Bylece Trk Batllama tarihinde Anadolu'nun geri kal konusunda zamanmza kadar gelen hayflanmalarn bir balangcyla karlayoruz. Milli bir kltr yaratma konusunda dergide yaplan tahlillerde, Rumeli ve Anadolu Trklerinin Jn Trk propagandasna bir tepki gstermemeleri dil sorununa balanmt. Rumeli Trklerinin Trkeden baka dil konutuklar yerlerde (Bosna, Girit) bunun nedeni akt, bu durumun sz konusu olmad yerlerdeyse halk edeb Osmanlcay anlamyordu.52 Bu yzden ona kendi sade Trkesiyle seslenmek gerekti. Trk halknn eitim dzeyini ykseltmek iin her eyden nce Nef'i ve Nabi'lerin "dekadan"l braklmalyd. 53 Rumeli'nin ve Anadolu'nun anlayabilecei bir dile ihtiya
5 0 (Sezai), "Neriyat," ura-y mmet, 2 2 Ekim 1903, s. 1. 51 (Sezai), "Akvam- Osmaniye," ura-y mmet, 17 Nisan 1 9 0 4 , s. 1-2. 52 (Sezai), "Neriyat," Jura-y mmet, 22 Ekim 1 9 0 3 , s. 1. 53 A.g.e.

273

vard.54 Bu halk'a yaklama abalan iinde, Anadolu'ya kar gsterilen yeni ilgi, 1900 yllar J n Trk yaynlarnn karakteristik bir unsurudur. 1902'de Msr'da karlan Anadolu dergisinde bunun gzel bir rneini bulmak mmkndr: "Esselam- aleyk ey mbarek Anadolu. Ey koca Trkeli. Merhaba ey sevgili kk Asya! Ey mukaddes vatan. Eyadii zulm- istibdat, hane ve kanelerini viran, ehl- ayalin olan ehl-i lslm perian eylemitir. "L havle ve l kuvvete ill billah." 55 ura-y mmet'te air Hseyin Siret'in Osmanl'da yaymna balanan "Anadolu Mektuplar" derginin tefrika ettii eserlerden biriydi.56 Anadolu'ya kar gsterilen bu ilginin nedenini derginin bamakalelerinde bulmak mmkndr. Sezai'nin ifadesiyle: "Evet, kbet Rumeli elden, Osmanllar Avrupa'dan kyor. lstihkar- hayat, metanet-i ahlk, uluw-u cenap ile mcehhez olarak riyaset-i idarelerinde evsf- cihangirneye mlik padiahlaryla Maverannehir'den zuhr ederek Viyana'ya kadar giden Osmanllar, bugn balarnda Abdlhamit olarak perian ve naln Asya'ya dnyor. Me'um ve mthi bir akbet..." 57 Bu koullar iinde Jn Trklerin dncesinin Anadolu'ya ve Trklere evrilmesi tabiiydi. Trklere nem verilmesi tamamen yeni bir tema olarak ortaya kmyordu. Bundan nce yle ifadelerin derginin sayfalarnda kt grlmt: "Sultan Orhan devrinde ehzade Sleyman Paa altm Trk cengveriyle Rumeli yakasna gemiti, Gelibolu'yu
54 A.g.e. 55 "Bismillah- Rahman- Rahm," Anadolu, 24 Nisan 1902, s. 1. 5 6 "Anadolu Mektuplar", ura-y mmet, 2 6 Temmuz 1 9 0 3 . 57 (Sezai), "Millet-i Osmaniye," ura-y mmet, 7 Ekim 1 9 0 3 , s. 1.

274

zaptetmiti. O tarihten beri Trkn evld rahat grmedi. Rumeli'nin her hududu, her burcu Anadolu'nun mezar oldu." 58 Fakat imdi Trklk tema's gittike daha sk ileniyordu. Daha nce iaret ettiimiz zere ura-y mmet'in Trklere kar tutumu iki yanlyd: bir yandan Trkler Bat medeniyetine katlmadklar iin yerilirken, te yandan Avrupa basnnda kan Trk aleyhtan makaleler dergide iddetli bir tepkiyle karlanyordu. Gene "halk"n padiaha kar ok fazla pasif davranmasndan ikyet etmesinin yan banda ura-y mmet "Trk milleti"ni ayn kusurlardan tenzih ediyor ve marur Anadolu kyls imajn kullanyordu. Fakat tutum gerekte bir kendi kendini aldatmadan ibaretti, "halk" ve "millet" aslnda birbirinden ayr iki varlk deildi. Burada gene "tedafi" Trklk deyimi durumu en iyi bir ekilde aydnlatmaktadr. Jn Trkler, Avrupa basnnda Trklerin bir "rk" olarak baz ithamlara maruz braklmalarna tahamml edemiyorlard. Bu makalelerin dokundurucu tonu karsnda byle bir tepkinin uyanmas tabiiydi, bylece, bizzat Jn Trklerin "Trk rk" gibi bir kavram kullanmalarnn Bat Avrupa'da rk teorilerinin 1900'lerde moda haline gelmi olmas sonucu olduu anlalyor.59 Genel olarak, Makedonya sorununa bir hal aresi bulma imkn azaldka, "Trk" deyimi daha sk kullanlyor ve Trklere gsterilen ilgi byyordu. 1906 ylndan sonra ura-y mmet Rusya Trkleriyle il58 "Rumeli Elden Gidiyor," Jura-yt mmet, 9 Mays 1902, s. 1. 59 ura-y mmet'e gre Abdlhamit'in cinayetlerini Trk "kavm"ine yklemek doru deildi. "Trklerin sehaleti, Trklerin katliam, Trklerin ecnas- insaniye arasnda sfli bir abaka-i hilkatte" bulunmalar Sezai'nin Avrupa gazetelerinde durmakszn ilendiini syledii konulard. Bkz. (Sezai), "Abdlhamit ve Devlet-i Aliyye," ura-y mmet, O c a k 1904, s. 1. G e n e bkz. "Avrupa'da Matbuat Niin Trkler Aleyhinde ve Bulgarlar Lehindedir?," ura-yt mmet, 2 4 Austos 1903, s. 1-2.

275

gilenmeye balamaktadr. Bu saylarda Jn Trklerin Rus Mslmanlarnn 1903-06 arasnda gsterdikleri baary hi beklemedikleri anlatlmaktadr.60 ura-y mmet'ir kastettii baar, Rus Mslmanlarnn Nijni Novgorod'a toplanan nc Kongresi ve bundan nce Rus Mslmanlarnn gsterdikleri faaliyetti. nc Kongre, yalnz Rus Mslmanlarnn bir siyas parti meydana getirme imknlarna ayrlmt. Kongre grmelerinin bu konuya ynelmesi, Yusuf Akura isminde bir Kazanl Trkn nerisi sonucuydu. Kongre bu neriyi kabul etmiti. Trklerin liderleri bylece Mslmanlara da Ortodoks Ruslara verilmi olan haklarn salanabileceini umut etmilerdi. Ayr bir okul sistemi kurulabileceini, Islm din kurulularn bamszlnn ve tarmsal reform konularnn yeni oluan Duma (Millet Meclisi) kanalyla halledilebileceini dnmlerdi.61 .ura-y mmet, kongrede, gerek dinin gerekse milliyetin Rus Trkleri iin iki kuvvet kayna oluturduklarn ilan etmi olmalar zerine duruyordu.62 Akura isminin . u r a - y mmet'te gzkmesi bir rastlant sonucu deildi. Bir sre nce Akura $ura-y mmet'e yaz yazanlarn kadrosunda bulunmutu. 1904'te Kahire'de bu sefer gazetecilikle uramaya balayan Ali Kemal'in Trk ismiyle kard dergide Akura'nm bir seri makalesi kmt. Trk temelde bir Osmanl politikas gdyor ve Ali Kemal'in hkmetle olan eski balarna ramen lml reformcu bir amaca yneliyordu. Yazarlar arasnda da Dr. erafeddin Mamumi gibi, nceleri Jn Trkler safnda yer alm, fakat sonradan onlardan ayrlm kimseler bulunuyordu. Ziya G6 0 "Rusya Trkleri," ura-y mmet, 3 0 Kasm 1 9 0 6 . s. 1.

6 1 Alexandre Bennigsen ve Quclquejay, Les Mouvemcnfs National^ chez fes Musulmans de Russie l: Le Sultangalievisme au Tatarsten (Paris, 1 9 6 0 ) . 6 2 $ura-jy mmet, 3 0 Kasm 1 9 0 6 , s. 2.

276

kalp'in anlattna gre 1900 sralarnda Trklk, Osmanllk sorunlar bir sreden beri Asker Tbbiye'de konuuluyordu. Bu konmalarn 1889'dan beri Asker Tbbiye'de bulunan ve derin kltryle Jn Trklerin saygsn kazanan Rusya Trklerinden Hseyinzade Ali'nin etkisiyle yaplm olduu muhtemeldir. Hseyinzade Ali, Trkleraras bir birlik meydana getirmekten ve Turan'dan sz eden ilk dnrlerdendir.63 Trk'n Osmanllk konusunda bir makalesine Yusuf Akura bir seri makale eklinde kan bir mektupla cevap vermiti. Tarz-1 Siyaset adyla fikir tarihimize geen bu mektuplarda Osmanl lmparatorluu'nda ana ama olarak ne gibi bir milliyet politikas izlenmesi gerektii tartlyordu. Akura 1876 ylnda Volga zerinde bulunan Simbirsk ehrinde domutu. 6 4 1883'te stanbul'a gelerek asker okullarda renimini tamamlam ve sonunda Harbiye'ye girmiti. Okulda bulunurken yaz tatillerini Rusya'da geirmeye devam ediyordu, istanbul'un perianlgyla Kazan gibi bir tara ehri arasndaki farklar Akura'nm dncelerini modernleme srecine evirmesine neden oldu. Yaymlad ilk eser Tatarlar arasnda modernleme sorununu ilk ele alan dnrn, Sahabettin Mercani'nin bir biyografisiydi.65 Daha mektepteyken "muzr" faaliyeti dolaysyla tutuklanmt. Mezun olduu 1897 ylnda tutuklanp eref vapuruyla Trablusgarb'a gnderilenler arasndayd. Ferit (Tek) Bey'le Abdullah Cevdet Bey 1898 yl yaznda sarayla grmeler sonucu hapisten karlanlar arasndayd. Serbest brakldktan bir sre sonra Akura srgn arkada
6 3 Trk Yl 1928, s. 4 1 3 vd. 6 4 Akura hakkknda verdiim bilgiler iki kaynaa dayanmakladr: Yusuf Akura'nm Trft Vl J 9 2 8 (istanbul, 1928), s. 3 9 9 vd.'da kendi hayatna dair verdii bilgiler ve Muharrem Fevzi Togay'n Yusuf Akura: Hayat ve Eserleri, (istanbul, 1944) isimli biyografisi. 6 5 Trk Yl 1928, s. 3 9 9 .

277

Ferit Bey'Ie Paris'e kamt. Akura'ya gre burada ilk grd Jn Trklerden biri, 1897 ylndan beri Paris'te tp grenimiyle uraan Dr. erafeddin Magmumi olmutu. Dr. erafeddin, Avrupa basnnda beliren Trk dmanlnn kendisini nasl umutsuzlua sevk ettiini ve Osmanllk fikrinde artk ie yarar bir sentez grmediini Akura'ya anlatt. j n Trkler arasnda o zamanlar artk genel bir kanaat haline gelen, Avrupallarn insaniyet ve medeniyet iddialarna inanlmayaca fikrini kendisine at. Jn Trklerin izledikleri politikann bir kmaza girdiinin Dr. Magmumi tarafndan yaplan izah Akura zerinde derin etkiler brakt. O zamanlar siyas ilimler konusunda en ileri eitim kurumu olan Ecole Libre des Sciences Politiques'e kaydolarak siyaset konusunda bilinenlerin Jn Trklere ne gibi bir yn gsterdiini anlamak istedi. Ecole Libre'de Akura, Emile Boutmy, Albert Sorel, Funck Brentano ve Leroy-Beaulieu gibi zamann tannm dnrlerinden ders grd. Dr. Yusuf'a gre, bunlarn ortak nitelii, "ciddi bir milliyetilik" ti.66 Albert Sorel'in derslerinden ald en deri izlenim "millet" biriminin modern tarihi meydana getiren unsurlarn arasnda en nemli unsur olduuydu. Funck Brentano'dan tarihin iktisadi unsurunun nemini renmi, Emile Boutmy'nin dersleri "milletler psikolojisine" nem vermesiyle sonulanmt. Ayrca, Boutmy'nin derslerinden ilerlemenin gerek yolunun devrim olmayp evrim olduu kansna varmt. Akura bu okula devam ettii srada ura-y mmet'i karanlarla temastayd. 1902 ylnda ura-y mmet'e birka makale de yazmt.67
66 A.g.e. mmet'teki Makalelerinden adyla (stanbul, 1 3 2 9 ) k6 7 Sonradan Eski ura-y mtr.

278

Ecole Libre'de, Essai sur l'Histoire des Institutions de PEmpire Ottoman adyla yazd tezi, Jn Trklerin siyasetlerinde temel bir noktada yanl yola sapm olduklarn gstermeye alyordu. Tpk Tanzimat devlet adamlar gibi Jn Trkler de siyas dncelerine temel olarak "devlet" birimini kabul etmiler "millet" birimiyle ilgilenmemilerdi. Gerekte Jn Trklerin programnda bir Osmanl topluluunun kurulmasyla ilgili olarak ileri srlen nerilerin uygulanmasna imkn yoktu. Akura'ya gre Osmanl mparatorluu iin kar yol "self-government" e (metinde ngilizce) dayanan "federatif bir devlet ekline girmesiydi. mparatorluktan ayrlmak isteyen blmlere de "otonomi" verilmeliydi.68 Akura'nm daha sonra bu yazlarndan sz ederken ifade ettii zere: "Eikr-i milletin bu kadar inkiafndan ve muhtelif milletler arasnda ve alelhusus iki din beyninde bu derece husumetin tahsilinden sonra imparatorluun muhtelif anasrn ittihat ve imtiza ettirmek, ondan bir millet tekil etmek gayr mmkndr." 69 renimini tamamladktan sonra, Yusuf Akura, Rusya'ya gitmi ve 1905'ten sonra en nemli Tatar nderlerinden biri olmutu.70 Tarz- Siyaset Trk'e yazd ve daha sonra bir risale halinde, Tarz-1 Siyaset 7 ' adyla kan mektubunda Yusuf Akura gene ayn sorunu gzden geiriyordu. Osmanh mparatorlugu'nun
6 8 Trk Yl 1928, s. 402, 69 A.g.e. Tarz- Siyaset, (stanbul, 1 3 2 8 ) . 70 Benningsen et Quelquejay, Les Mouvements Nationaor, s. 5 7 - 6 2 . 71 Akuraoglu Yusuf,

279 -

dalmas karsnda hal tarz dnlebilirdi. Bunlardan birincisi, Tanzimat devlet adamlarnn dndkleri are, Osmanllkt. Akura'ya gre bu politikann esaslarndan biri III. Napolyon'un "plebisiter" esas zerinde millet yaratma teorisiydi. Gnmzde bir yazann izah ettiine gre: "Bu ilkenin Napolyon tarafndan yorumuna gre fera veya fetih suretiyle elde edilen lkenin plebisiter yoluyla merulatrlmas mmknd. lke, milli bir kltrn i gelimesiyle ilgilenmedii gibi, milliyetlerin lke unsurunun dnda kltrel tzel kiiler olarak rgtlenmelerine msaade etmiyordu. lkede, 20. yzyln milliyet sorununun zor yanlarndan birini oluturduunu rendiimiz milli aznlk sorunu gz nne alnmyordu." 72 Akura'nn "plebisiter" millet teorisine kar ynelttii eletirinin esas, "Tanzimat" devlet adamlarnn, "milli kltmn "devlet" kavram kadar nemli olabileceini kavrayamadklaryd. Akura'ya gre Abdlhamit, Osmanllk fikrinin yerine panislm fikrini geirmeye almt. Sonunda, Osmanl payitahtnda kendi milletlerinin tarihiyle ilgilenen bir dnr grubu olumutu. Bunlarn tarih grleri ciddi aratrmalar sonucuydu. Akura bu ciddiyette Alman tarih okulunun izlerini gryordu. Bylece, insann aklna gelen bir dnce, bu tarihi ve bilim adamlarnn kltrel bir ynelme olarak tasavvur ettikleri Trkln siyas bir forml haline getirilip getirilemeyeceiydi. Bu dnce siyas bir forml haline geldii zaman Trklerden ibaret bir Trkiye'nin kurulmas eklini alacakt. Fakat, Trklerden oluan bir Trkiye, Osmanl Imparatorlugu'nun dnda yaayan Trkleri de akla getiriyordu. Aslnda, btn Trklerden meydana gelen bir devlet tabii ki da7 2 Binkley, Realism and Nationalism, s. 68.

280

ha kuvvetli olacakt. Gelecekle, byle bir devlet "beyaz'jarla "san"lar arasnda bir tampon grevini grebilirdi.73 Akura, tarif ettii " tarz- siyasetten birini semeyi okuyucularna brakyordu, fakat kendisinin de Trklk taraftar olduuna kuku yoktu. A Kemal, Akura'ya verdii cevapta, Akura'y "panislam" ve "Trk" eilimlerini icat etmekle sulandryordu. Ali Kemal'e gre, bu hareketler, Akura'nm tarif ettii ekilde bilinli, rgtlenmi hareketler deildi.74 Ona gre, her eye ragmen, en salam politika Osmanllk politikasyd. Bu politikann j n Trkler arasnda ne kadar derin kkleri olduunu, Akura'nn bir zamanlar srgn ve niversite arkada olan Ferit Bey'in Trk'e yazd mektupta ayn siyas gr savunmasnda grrz. Ferit Bey'e gre: "Unutmamalyz ki Osmanllk, efrad havi olmakla beraber bir de ahs- manevdir. Efrada tavsiye edilen almak hedefi, ahs- manevye gelince bsbtn manasz olur. Trkler hli muhafaza edebilsinler, hey'eti zevalden kurtulsunlar demek iin evvelemirde, o hey'etin o ahs- manevnin hedefini... tyin etmek lzmdr." 75 Ferit Bey'se, o srada Paris'te yazlan, fakat Msr'da baslan .ura-y mmet'in bask ilerine memur edilmek zereydi.76 Bu bakmdan grnn ura-y mmet'in grn aksettirmesi muhtemeldir. Bylece, 1904'te bile ura-y mmet'in Osmanllk politikasnn zayf yanlarn grmesine ramen daha bu politikay terk etmek niyetinde olmadm gryoruz.
73 A.g.e. s. 28. Burada, bugn "ntralizm" ismini verdiimiz siyasetin souk savan bir sonucu olmayp, kendini yan Batl ve yan Doulu saymann tabii bir sonucu olduunu gryoruz. 74 Tarz-1 Siyaset, Ali Kemal'in cevab, s. 3 9 - 4 3 . 7 5 Ferit Bey'in Cevab, Tarz-1 Siyaset, s. 59. Ferit ley'in teklifi bir "di! temsil r n e [temsiJ'in ass i rn il at i on anlamnda] dayanyordu. Bu uurda bir hayli zorlayc yollara bavurmay gze alyordu. A.g.e., s. 51. 7 6 Bkz. Kuran, (ttiaf ve Terakki, s. 203.

281

Burada gene kltr sorunuyla karlayoruz. Ferit Bey'in tezi, ortak bir kltrn, kartrc bir etken olarak ortak rk veya dilden ok daha kuvvetli olduuydu. Tpk yukarda fikirlerini tahlil ettiimiz Abdullah Cevdet gibi, Ferit Bey de "kltr" yalnz "manevi" bir unsurdan meydana gelmi sayyordu... Onca, Osmanl lmparatorlugu'nda iblmnn "millet" esasna gre yaplm olmas, ynetim ve engin Trklerin giritikleri faaliyet kollan olmas, ticaret, sanayi gibi faaliyetlerin Trklerden baka unsurlarn denetiminde bulunmas nemli deildi. Oysa ki, bugn, Deutsch'un 77 almalarndan sonra, kltrn maddi temelinin "manevi" unsurun ayrlmaz bir paras olduunu biliyoruz. Arada srada Trklerin iktisadi faaliyete katlmalarnn zorunluluu hakknda Jn Trk yaynlarnda saptadmz zlem, bu noktay sezer gibi olduklarn gsteriyor. Bu seziin en kuvvetli olduu kimse Prens Sabahattin Bey'dir ve bu dnrn deerinden sz edildii zaman iaret edilmek istenen de budur. Ancak, genel olarak, J n Trkler, modernlemenin birbirine skca bal olan iki ynn "geIime"-"kltrel benlik yaratma" ynlerini birbirinden ayr eyler saymlardr. ura-y mmet yazarlarnn kltre verdikleri nem baka bir gelimeye de iaret etmektedir. Toplumu birbirine kenetleyen "manevi" unsurun din olduu kadar dinle ilgisi olmayan bir "kltr" olabilecei yeni bir keifti. nc bir nokta da maneviyat merkezinin dinden topluma doru kaymasyd. Artk, bireyleri balayan, din dogmalar deil, toplumun emirleri olacakt. Bylece, nceleri dinin tad bir kutsallk topluma intikal ediyordu. Bunun iindir ki din kutsalln topluma zararl olacak ekilde kullanmak isteyenlere kar ura-y mmet'le id77 Bkz. Deutsch, Nationalism, and Social Communication, Blm VI.

282

detli bir tepki gryoruz. ura-y mmet, Anadolu kylsn istismar eden eyhlere tam anlamyla cephe almt. 78 te yandan, dergide "Mslmanlarn bugn her yerde byle zayf ve hakir kalmalarnda balca sebep vezaif-i lslmiyetin menafi-i umumiye ve fezail-i itimaiyeye ait cihetlerini ifada kusur etmeleridir" 79 gibi ifadeler, toplum amacnn nasl teolojik amacn yerine getiini gsteriyor. ura-y mmet'te artk ulemann yazdklar makalelere rastlanmyor.80 te yandan ura-y mmet'te Padiah'n "halifelik iddialar" bir zenti olarak nitelendiriliyordu. nk bu iddialar, dergiye gre, halifelii Osmanllara armaan eden Yavuz Sultan Selim'inkileri geiyordu. Abdlhamit'e kar artk hibir ekilde bir sayg gsterilmiyordu. Bazen de, "Sultanlk" kurumunun bile ura-y mmet'in onayn almas iin baz deiikliklere uramasnn gerekeceini ima eden yazlara rastlanyordu. Aadaki ifade bunun bir rneidir: "Trklerin ektikleri payansz musibetlerin kffesi(ni) u uursuz mnsz 'saye-i hne' terkibinde hulsa etmek kabildir. Bu milleti hlet-i itimaiye, siyaseyi ve insaniyesinde aldatan ne kadar reddiat varsa bu terkib-i kzibin altnda toplanmtr."81 Genel olarak "monari"nin olumlu bir rejim olabilecei fikri devam ediyordu. Bu olumluluu salamak iin "hnedn- saltanat ile millet arasnda hissiyat- mtekabileden mutahassl bir muvazene" meydana getirmek gerekiyordu. Osmanl ehzadelerini "kafes" sisteminden kurtarmak sure78 "Abdllhamit Devrinde slmiyet," ura-y mmet, 2 Kasm 1 9 0 2 , s. 2-4. 79 "ttihat ve Teavn," ura-y mmet, 23 Mays 1903. 8 0 incelemelerimden anladm kadar bir tek istisna ile: "Merutiyet-i idarenin Ezher Cihe: Lzumunu spat Beyannda dr," ua-y mmet, 7 Eyll 1903, s, 1-2, 81 "Saye-i ahane," ura-y mmet, 2 0 Austos 1902, s. 3.

283

tiyle bu sonu elde edilebilirdi. 82 Fakat $ura-y mmet'in halkla hkmdar arasndaki bu ilikileri Avrupa'daki meruti monarilerde olduklar gibi yerletirmeyi tahayyl ettiini belirtmek gerekir. "arkl" yaltaklk ortadan kalkacakt. "inliler, her hcum eden dmana kar malub ve makhur olarak ricat ettike, semapaye-i uluhiyyet, mabad niin-i kudsiyet addettikleri mparatorlarna tapyorlar. Bizler de, bir memleket, bir kt'ay kaybettike dman- islmiyet olan Abdlhamit'i h 'Zllallah fil arz', 'Halife-i habib hda' gibi ilh evsaf ile yadetmekten ar etmiyoruz." 83 Dnyada hl "tahtl edepsizler" ve "cellatlar" mevcuttu ama "Sorbonlar, Hugolar, Tolstoylar" terazinin teki kefesinin ar basmasn salyorlard.84 Abdlhamit'in veraset sistemini kendi isteine gre deitirmesi, $ura-y mmetiler tarafndan ayn nedenden dolay kabul edilmiyordu: bu yetki Bat meruti monarilerinde artk hkmdarn elinden alnmt. 1905-06'da olan iki olay, ura-y mmet'te yazlanlara belirli bir ekilde etki etti. Bunlarn birincisi Rus ordularnn RusJapon Sava'nda yenilmesi ve ilk Rus Millet Meclisi'nin (Duma) olumasyd. ikincisi ise ura-y mmet'te politikann ynn belirleme yetkisinin Dr. Bahaeddin ve Nazm Beylere gemesiydi. Bununla ilgili olarak $ura-y mmet grubu Prens Sabahattin'le btn iliiini kesecek ve derginin evresinde toplananlar yeni bir parti ismiyle ortaya kacaklard. ura-y mmet'te o zamana kadar ileri srlen temel tezlerden biri, halkn, bir bilince erimeden ihtilal yapamayacayd. Dergiye gre, bu bilin, karsna geilmeyen hrriyeti fikirlerin yaylmasyla zaten yava yava oluuyordu.
8 2 "Hanedan- Saltanat," ura-y 83 [Sezail "Aksa-y ark," ura-y mmet, 9 Kasm 1904. mmet, 2 ubat 1904, s. 1.

8 4 "Abdlhamit'in Hal'i," ura-y mmet, 30 Mart 1903, s. 3. 284

ura-y mmet'in sz konusu hrriyeti akm Hugo ve Tolstoy'un fikirleriyle bir tutmasndan bu hrriyetilii ok zel anlamda anladn karyoruz. Sezai Bey'in grlerinin ve Hugo'nun sosyal adalet anlaynn rn olduu kuku gtrmeyen bu tutumun z "fakirlik, esaret, crm ve harp gibi pratik problemleri bir hmaniter ykselme gr asndan" ele almasyd.85 Yukarda grdmz zere, Samipaazade Sezai'nin Trk edebiyatna getirdii yenilik, esaret sorununun sosyal bir afet olduunu anlatmak olmutu. Bat devletlerinin davranndan duyduu hayalkrklg bir bakma onlarn "Tolstoycu" davrana uymadklarndan domutu. Gene ura-y mmet'in "ihtilal"e kar gsterdii nefreti ve "tekml" tercih etmesinde bu hmaniter-Tolstoycu tutumunun izlerini grebiliriz.86 ura-y mmet 1905 tarihli Rus ihtilalini byle bir "tekml"n sonucu olarak deerlendiriyordu ve dergide "Rusya'da Harekt- Fikriye" 87 bal altnda inceleniyordu. Bu itibarla Osmanllara Rus ihtilalinden ibret almalar salk veriliyordu.83 te yandan, Ruslarn Rus-Japon Sava'ndaki yenilgileri Japonya iin bir hayranlk yaratmt. Asya'nn kendi kendini kalkndrabilecegi ilk defa ciddi bir ihtimal olarak uray mmet'e ele almyordu. Dergide ifade edildii zere: "Yukarda beyan etliimiz vukuat- harbiyenin cihana, ve bugn cihan iinde en fena idare olunan vatanmza kar te8 5 Hayes, Hugo'nun ve Dickens'in davranlarndan sz ederken bu deyimi kullanyor. Bkz. A Generation of Materialism, s. 152. 86 [Sezai] "ihtill," ura-y mmet, 15 Temmuz 1904, s. 3 8 7 "Rusya'da Harekt- Fikriye," 6 ubat 1905, s. 1. 8 8 Rus ihtilalinden sonra "Okuyun, ibret Aln" balyla Rusya'dan haberler verilmeye balamt. Bkz. gene "Rusya'da Fakr- Asker", ura-y mmet, 21 Mart 1905, s. 1; "Nasl lyorlar?," 1 Mart 1907, s. 1; "Gorki'nin Zabitana Bir Maktubu," 12 Mart 1905, s. 1.

285

sirat azimdir. Zira Asyallar ilk defa olarak Avrupa'y larik-i hrs ve istilsnda tevkif ediyor. Tesiri azimdir, zira nfuzda, kuvvette, iktidar- mdafaada hibir eyden madud olmayan Asya bugn mevcut oldu. imdi bir Asya var ki Avrupa ona kar meden ve insan muameleye mecbur olacak." 89 Bylece, iki yl nce Yusuf Akura'nn ifade ettii Osmanl mparatorluu'nun "tampon" bir devlet olmas fikrinin yerine, btn Asyallarn ortaklaa almas fikri geiyordu. .ura-y mmet'in ierii, evresinde toplanan Jn Trk grubunun "parti" politikas hakknda da bir fikir vermektedir. Sz konusu gelimeler, Terakki ve ttihat grubunun 1908 hareketinin arifesinde ne gibi bir "hava" iinde olduunu anlatmas bakmndan nemlidir. 1902 Jn Trk Kongresi esnasnda "mdahaleci" grubun ounluu salam olmas, Arnavutlar gibi zaten Osmanl mparatorluu'nda bir "separatizm" (ayrlmaclk) siyaseti gtmeye kararl olan unsurlar evresine toplamasndan ileri gelmiti. Fakat Kongre'den sonra, her "separatist" unsur kendi milletinin dergisi evresinde toplannca bu "ekseriyet" bir "ekalliyet" haline gelmiti. Bylece, Kongre'deki "ekalliyet" grubunun, ura-y mmet"i karanlarn, entelektel gc sabit kalrken Sabahattin Bey'in evresindeki grup da bir dergiyi dzenli olarak karmasna msaade etmeyecek ekilde klmt. Sabahattin Bey'in 1903 ile 1905 arasnda bilimsel incelemeye girimesi bir bakma bu pratik zorlamalarn sonucuydu. ki grup arasndaki ilikileri bu k altnda incelemek gerekir. Bu itibarla "ekseriyet" grubunun 1902 Kongresi'nden hemen sonra Terakki ve ttihat isminde bir rgt olarak faaliyete balam olduunu ve Sabahattin Bey'in de bu tarihte Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'ni kur8 9 "Muharebe ve htill," Jura-y mmet, 6 Nisan, s. 1-2.

286

dugu eklinde, Kuran'n eserlerinden edinilen izlenim doru deildir.90 ura-y mmetteki makaleler, iki grubun arasnda hl mevcut olan balarn ancak 1906 yl yaznda kesin olarak koparldn gstermektedir. 1906 yl banda, ura-y mmetin yazarlar arasnda grlen yeni bir sima, Dr. Bahaeddin akir, Prens Sabahattin'le temasa gemi ve Sabahattin Bey'le "ekalliyet" grubu arasndaki kesin ayrlklar saptamak istemiti. Dr. Bahaeddin akir'e inanacak olursak, Prens Sabahattin'e programnn neden ibaret olduu sorulmu, o da byle bir programnn mevcut olmadn bildirmi, fakat bir sre sonra Dr. Bahaeddin'e Franszca yazlm bir program metni vermiti. Bu program, ura-y mmet grubu tarafndan gzden geirilmi ve iindeki adem-i merkeziyet unsurlar dolaysyla reddedilmiti.91 O zamana kadar, ura-y mmet, "Hkmet-i Meruta ve Islahat- Umumiye Taraftarlarnn Vasta-i Neriyatdr" ibaresiyle kmt. Sabahattin Bey'in programnn reddedildii 27 Temmuz 1906 tarihli ekten sonra Franszca "Comite Ottoman d'Union et de Progrfcs" ve Trke "Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti'nin vasta-i neriyatdr" balklaryla kmaya balamaktadr. Gazeteye egemen olan yeni hava ve bundan sonra Terakki ve ttihat Cemiyeti'nin izledii sert ve "komiteci" taktikler,92 Sabahattin Bey'le yaplan ve iki grubun kesin olarak ayrlmasyla sonulanan grmelerin bir taktik eseri olduunu ve partinin uyarl ve etkili bir rgt olarak almasn salama hazrlklarndan ibaret olduunu dndryor. ura-y mmetin 28 Austos saysnda, Dr. Bahaeddin a9 0 Kuran byle bir tez ileri srmyorsa da eserinin blmlerinin kark dzenlenmesi kitabn ok dikkatli okumayanlarda byle bir izlenim uyandrmaktadr. Bkz. Kuran J n Trkler, s. 1 6 9 - 1 7 0 . 9 1 ura-y mmet, Ek, 2 7 Temmuz 1906. 9 2 "Dinleyiniz," ura-y mmet, 2 0 Temmuz 1907, s. 1.

287

kir, Cemiyet'in i haberlemesinin tek sorumlusu olarak ortaya kyordu. Ksaca, Bahaeddin akir, yirmi yl kadar sonra Stalin'in Parti Sekreteri olarak Rus Komnist Partisi'ne verdii yn ayn taktikler sayesinde Terakki ve ttihat Partisi'ne vermiti. Sonralar, Dr. akir ttihat ve Terakki Sekreterlii grevini stne alacakt. Bahaeddin akir Bey'in ura-y mmet'te iktidar eline geirmesinden sonra Sezai Bey'in yazlar zamanla azalyor, te yandan, o zamana kadar ileri srlen tema'lar ok daha sert bir ekil alyordu. Antiemperyalizm konusundaki makalelerde rnein yle bir ifadeyle karlayoruz: "Malmdur ki Times ngiltere'nin merkez-i muamel- ticariyesi olan siti'de kar. Ticaretin kalbi, 'sermayedaran'n bir unsur-u zi-i sutunudur. Denilebilir ki Times gazetesini tab eden arklar, kalbin kabul edemeyecei surette bir tarafa ylarak fukaray ezen milyarlar... ngiltere'ye Transvaal muhabere-i na-meruunu iln ettiren o sermayedarlarla bu gazetelerdir... ngiliz para, kaplan kan, Abdlhamit namus grnce ldryor. Makedonya'da Bulgarlar kyleri yakyor, oluk ocuu katl- idam ediyormu, ngiltere sermayedarlarla Times, Standart gazetelerinin menafiine dokunmadka ne vazifeleri!" Bu yeni ura-y mmet'te slm memleketlerinin gerilii zerinde duruluyor ve Msr'da, eitli Osmanh unsurlarn ayn planda tutarak bir federasyon kurma peinde koan ura-y Osmani grubuyla alay ediliyordu. ura-y Osmani, "ittihatin yalnz "millet-i hkime"nin bir politik oyunu olmadn ispat etmek zere eitli Mslman lkelerinde grlen kltrel faaliyetten Trkleri de yararlanmaya armt.93 Buna ura-y mmet yle cevap veriyordu:
9 3 Aslnda ura-y Osmani'de Araplar ounluktayd ve Raid Rza gibi Msrl milliyetiler tarafndan kurulmutu. Bkz. Zeine N. Zeine, Arab Turkish Relations and the Emergency of Arab Nationalism (Beyrut, 1 9 5 8 ) , s. 6 7 , Not. 10.

288

"Osmanllarn en byk ksmna mehul olan ve Arapa lisannda kan Msr'n, Tunus'un mecmualar, cerideleri Trkiye Mslmanlarn nasl tenvir edecektir?" 94 te yandan, slm dininin Ahmet Rza Bey'de grd "sosyal pekletirici" grevine bir yenisi ekleniyordu: o da Jn Trklerin slm! politikay bir silh olarak kullanmay dnmeye balamalaryd. Burada panislmizm daha sz konusu deildir. Ama, ura-y mmet'te belirtildii zere, Rus Mslmanlarnn 1906 Kongresinde kabul etlikleri "Millet kuvvettir, din kuvvettir" ilkesini uygulamakt. 95 te yandan, Osmanl ulemas "hayvanane bir teslimiyet" 96 tevik etmi olmakla sulandrlyordu ve monari hakknda o zamana kadar kullanlmayan iddette ifadeler kullanlyordu.97 Hatrlanaca zere bu tema'lar Osmanl'da grdmz konulara ok benzemektedir. Her iki dergideki "militanlk" niteliinin artmas ynetimin Askeri Tbbiyelilerin eline gemesiyle ilgili olmu olduu muhtemeldir. Sezai gibi devlet hizmetinde bulunmu, genel bir kltr alm olan kimseler ancak bir dereceye kadar "komiteci" olabiliyorlard. Asker Tbbiye rencileriyse, Osmanl mparatorluu'nun dzeniyle, okullarnda gzlerini aan 19. yzyl Avrupa materyalizminin koyduu eserler arasndaki farklar telif edilmeyecek kadar geni sayyorlard. Kendi evreleriyle yeni kefettikleri lem arasndaki kontrast kolayca "aklivizm"e kaymalarn salayabiliyordu. Bu bakmdan Murat Bey'in, fen tahsilini grenlerin kendi toplumlarnda dengesizlik unsurlar olacaklar kefi o kadar da yanl bir tehis deildi, ittihat ve Terakki'nin en aktivisit unsuru "fen" tah9 4 "Garip Bir istimdat ve imdat," ura-y 9 5 "Rusya Trkleri," 3 0 Kasm 1906, s. 1. 9 6 5wra-_y mmet, 15 Temmuz 1 9 0 7 , s. 1. 97 A.g.e. mmet, 15 Eyll 1 9 0 7 , s. 11.

289

sili grenler arasnda kmt. zellikle zerinde durulmaya deer bir nokta "aktivizm"in "radikal"lik olmaddr. Radikallik, toplumu temelinden deitirmek isteyen bir tutumdur. J n Trklerin "aktivizm"inin hedefiyse ok daha basitti ve ynetimi her ne suretle olursa olsun deitirme isteine inhisar ediyordu. Aktivist davran, ordunun mparatorluu koruma konusunda ezelden beri tam olduu sorumluluk duygusuna, bu sorumluluk duygusunun da temelini "gaza" ideolojisine balamak mmkndr. Her ne kadar, Jn Trkler bu ideolojiyi "gemi" sayyorduysalar, vatanperverliklerinin derin kklerinin bu temele dayandna kuku yoktur. Balkan komitelerinin yntemi bu davran hareket haline getirmitir, fakat gene burada bir ayrm yaparak Jn Trklerin "komite"ciliinin Balkan komiteciliinden daha lml olduunu hatrlamak gerekir.

290

SEKZNC BLM

PRENS SABAHATTIN VE JN TRKLER

Jn Trk dnrlerinden Prens Sabahattin Bey, imdiye kadar memleketimizde, zerinde en ok durulmu olan siyasi dnrlerden biridir. Bu ilgi, kinci Dnya Sava'ndan sonra ortaya km ve o sralarda Prens Sabahattin Bey'in fikriyat olduka ayrntl bir ekilde tahlil edilmitir.1 Sz konusu tahliller Prens Sabahattin'in dncesinin anahatlarm ve karakterlerini ortaya karmtr. Bu bakmdan, burada Prens Sabahattin Bey'in ne hayatn ve ne de dncelerini aklamaya fazla yer ayrdk. Prens Sabahattin'i ele almzdaki ama, grlerini anlatmaktan ok, siyas ve sosyal tasavvurlarn yukarda tahlilini yaptmz gr ve davranlarla karlatrmaktr. te yandan Prens Sabahattin'in yalnz 1908'den nce km yazlar zerinde durmak istiyoruz. Dikkate deer bir nokta, memleketimizde teorik konular zerinde "entelektel polarizasyon" olayna pek az rastlan1 Ahmet Bedevi Kuran'n daha nce andmz eserleri az o k Prens'in hatrasn yceltmeye ayrlmtr. Bunun yannda yukarda Blm 1, Not. r d e anlan Tunaya'mn eserleri ve Vatan, 5 Temmuz 1950'de "Prens Sabahattin" ismindeki makalesi, buna ek olarak, Cavit Orhan TtengiFin Prens Sabahattin (istanbul, 1 9 5 4 } ismindeki eseri anlmaldr.

291

masna ragmen, Prens Sabahattin'in fikirlerinin iki fikr "takm"n olumasna neden olmu olmasdr. Bunun kayna gstermeye altmz zere, Prens Sabahattin'in grlerinin gerekten hayatmzn en derin kklerine dokunmu olmas ve bu bakmdan kendi kendini eletirmeyi ancak yzeysel bir anlamda anlayanlar rahatsz etmi olmasdr. Gerek udur ki Prens Sabahattin, bazlarnca, toplum "tabularmza dokunduu iin beenilmemitir. Prens Sabahattin'in fikirleri evresinde meydana gelen "polarizasyon"un yararl yan bizzat kendi toplum "tabularmzn zerine k samasdr. Zararl yn, Prens Sabahattin'in fikirlerini yakndan incelememi olanlar arasnda Prens Sabahattin aleyhtarlnn veya taraftarlnn siyas bir "vaziyet aha" tekabl etmesindendir. Bylece, sz konusu ettiimiz ilk aratrmalarn yerini, zamanla, donmu bir "lehte" veya "aleyhte" tutum almtr. Prens Sabahattin'in fikirlerini incelerken nce kendi samimiyeti zerinde durmak gerekir. Buna kuku yoktur. Prens Sabahattin, birtakm ferdiyeti - kapitalist - emperyalist-din karlarn savunucusu olmamtr. Fakat, Prens Sabahattin'in hayatndaki baz olaylar, kendisiyle ayn dncede olmayanlarn, gene samimi olarak, bu gibi "kozmopolit" akmlarn savunucusu olduu sansna dmelerine sebebiyet vermiti. Bu olaylardan birincisi, Prens Sabahattin Bey'in baz Katolik evrelere olan yaknldr. 1906 tarihinde Constantinople aux Derniers Jours d'Abdul Hamid ismiyle kan ve Prens Sabahattin Bey'in tarafn tutan ilk eserin bir Katolik papaznca yazlm olmas, deil yalnz Bahaeddin akir Bey grubu arasnda, Avrupal yazarlar arasnda bile Prens'in Katolik kilisesi tarafndan kullanlmakta olduu izlenimini yaratmtr. 2 Bahaeddin akir
2 Ramsauer, The Young Turks, s. 88.

292

Bey'in, 1906 yaznda Prens Sabahattin'den bir program istedii zaman ancak "Franszca" yazl bir program alabilmi olduu eklinde ura-y mmet'e. koyduu haber, Sabahattin Bey'le Katolik kilisesi arasnda byle bir baa iaret etmenin yoluydu. Bahaeddin Bey'in aadaki eletirisi durumu daha da aydnlatmaktadr: "Sabahattin Bey, anasr- Hristiyane-i Osmaniyeyi o kadar dev aynasyla gryor ki bu satrlar okurken insan Tatavla'y Paris, Kumkap'y Londra zannediyor." 3 Gz nnde tutmamz gereken ikinci bir nokta, Sabahattin Bey'in kardei Prens Lutfullah'n Damat Mahmut Paa'nn lmnden sonra stanbul'a gizlice girmeye alrken Abdlhamit'in ajanlarnca yakalanm olmasdr. Lutfullah Bey bundan sonra affedilerek istanbul'da oturmaya zorland. 1906 yl yaznda, Padiah Lutfullah Bey'i Sabahattin Bey'in memleketine dnmesini salamas iin Fransa'ya gnderdi. Sabahattin bu teklifleri reddetti, fakat kardeinin Avrupa'ya byle kritik bir anda gelmesi herhalde durumunu zayflatmt. Sabahattin Bey'in fikirleriyle ilgili olan nc nokta, sosyal kkeniydi. Her ne kadar, aada gstermeye alacamz zere, gerekte Sabahattin Bey, Bahaeddin akir Bey'den daha ok halka gveniyor ve inanyorduysa da, Bahaeddin akir Bey bir "halk ocuu" olmann kendisine (btn otoriter ve halkn kabiliyetinden kukulanc fikirlerine ramen) otomatik ohrak bir halk sevgisi baladna inanyordu. "Sabahattin Bey Boazii'nde, amlca'da, Erenky'de saraylarnda asude nin-i istirahat iken, kk kalplerinde le fesan ate-i hamiyyet sevkile milleti ikaz iin ortaya
3 "Sabahattin Bey'e Cevap," ura-y mmet, 1 Haziran 1907, s. 2.

293

atlan Mekteb-i Harbiye talebelerinin kanl kanl nefiy ve tagriplerini grememilerdi." 4 Bu kiisel unsurlar, ura-y L/mmet'iler tarafndan Prens Sabahattin'in sosyal teorileriyle bir planda tutulmu, teklifleri bu ynden ele alnmtr. Bundan dolay da gnmzde bile Prens Sabahattin'in fikirlerini meydana getiren unsurlar, birbirinden ayrt edilmemitir. Bu unsurlar birbirinden ayrrsak, temelden balamak zere yle bir fikr yapyla karlarz: a) Bir insan ideali b) Bu insan idealini gerekletirecek bir eitim teorisi c) Bu insan idealine uygun bir toplum tasavvuru d) Mevcut toplumlarn yapsn tahlil etmeye yarayacak bir "toplum tahlil yntemi." Yukarda yaptmz ayrm analitik bir ayrmdr. Sraladmz fikirler, byk bir ihtimalle, Sabahattin Bey'in zerinde braktklar etki bakmndan, sondan balayarak sralanmaldr. Ancak, Sabahattin'in fikirlerinin yapsn izah ve sakl baz unsurlar gz nne getirmesi bakmndan yukardaki model yararldr. Sabahattin Bey'in sekreteri, Joseph Denais, La Turquie Nouvelle et l'Ancien Regime5 adl eserinde Sabahattin Bey'in etkisi altnda kald dnrleri yle sralyor. Haeckel, Bchner, Fouilld, Le Play ve Edmond Demolins. Bchner'in fikirlerini daha nce Abdullah Cevdet Bey vesilesiyle incelemitik. Haeckel, gene ayn biyolojik materyalizmin temsilcilerindendi. Fouille ise siyas teoriler gibi "temel" fikirlerin kaynann baz psikolojik igdler olduunu kabul ediyordu. Bu bakmdan gr dzeyi Jung'un "archetype"lerine benzer. lgi ekici olan nokta Fouille iin ahlkn ve bu
4 A.g.e.

5 J o s e p h Denais, La Turquie Nouvetle et l'Ancien Regime (Paris, 1 9 0 9 ) , s. 76. Not.

294

itibarla genel olarak fikri yaplarn kaynann "ite - intrinseque" olmu olmasdr. Fouille, Durkheim gibi ahlkn temelini dta, toplumun koyduu normlarda aramaya muhaliftir. Bylece, Prens Sabahattin Bey'in "insan" anlayn devrin en bireyci sosyal dnrlerinden birinden aldn gryoruz. Bu teorisi Edmond Demolins'in de insan teorisinin temelini oluturmaktadr. Edmond Demolins'in 1910'a kadar yaynlad eserlerin ounluunun 6 tema's toplumun, zelliklerini birey ve aile gibi daha kk birimlerden alddr. Bu bakmdan bireyi ve aileyi muayyen bir "toplum" uruna feda etmek onca toplum sorunlarn yanl bir dzeyden grmektir. 7 Demolins bu temel grn Le Play'den almt. Le Play de soyut bir "toplum"dan hareket edeceine toplum iindeki insanlarn ve ailelerin yaayn incelemekten toplum mekanizmalar hakknda daha doru bilgiler elde edileceini dnmt. 8 Demolins'in 1897'de yaymlad ve Prens Sabahattin zerinde derin etkileri olduu bilinen A Quoi Tient La Superiority des Anglo-Saxons isimli eseri bunun pratik bir rneiydi. Demolins'e gre Anglosakson memleketlerinde terbiye her eyden nce bireysel yetenekleri gelitirmeye yneliyordu. Sonuta toplum bundan yararlanm, ingilizler ve Amerikallar gelimi milletlerin banda yer almlard. Bu tutumun devlet ynetimine yansy kendini geni bir adem-i merkeziyetilikte gsteriyordu. Tersine karakteristii "amme iktidarnn genilii ve merkezi bir idare" olan toplumlar, bireye nem vermeyen toplumlar, merkeziyeti nitelikleri devam ettirecek bir eitim sistemine dayanyorlard. Bu tip toplumlarda bireyin kiisel gelime eilimine set ekiliyordu ve birey her eyi
6 7 8 Le Mouvement Municipal au Moyen A.g.e (Paris, 1 8 7 5 ) ; A Quoi Tient la Supiriante des Anglo-Saxons, (Paris, 1897), ^Education Nouvelle, (Paris, 1 8 9 8 ) . Demolins, A Quoi Tent, s. 2 6 7 . Bkz. Le Play, Encyclopedia of Social Sciences, II, s. 4 1 1 - 4 1 2 .

295

toplumdan beklemeye alyordu. Demolins, Fransa ve Prusya'da devlet memuriyetine olan rabeti bu ekilde aklyordu. Bu tip toplumlarda memurlarn ok olmas merkeziyet ve amme iktidannn kuvvetlenmesi srecini durmakszn kuvvetlendirecekti, bylece, bir ksrdngye girilmi oluyordu. Anglosakson eitim sistemiyse bu lkelerde yaayan kimselerin hrriyetleri bakmndan kskan davranlarna yol ayordu.

"Memur"un Osmanl Toplumundaki Rol

Prens Sabahattin'in Demolins'in eserlerinde yukarda sz konusu ettiimiz ksrdng fikrine rastlad anda kendi toplumu hakknda o zamana kadar kimsenin nem vermedii baz noktalarn aydnlandn hissettiine kuku yoktur. Sabahattin Bey'e gre Osmanl toplumunun da zellii bir memur zmresinin tahakkmyd. Kendi ifadesiyle: "Kuwe-i icraiyeye temellk eden o arszlar kafilesi ahsn her tecelli-i ulviyesine hayvanca saldryorlar, ta ki darabat- istibdat altnda hibir ba kalmasn, seviye-i millete herkes hem-ayar olsun." 9 Burada zerinde durmaya deer bir nokta Prens Sabahattin'in bizzat "memur"lua kar cephe almasyla o zamana kadar hibir Jn Trkn yapamad derinlikte bir eletiriye kalkmasyd. Murat Bey asalak Yldz brokrasisinden sz etmiti, Ahmet Rza Bey devlet ilerinin tembel Osmanl mekanizmasndan alnarak uzmanlara verilmesini istemiti, fakat bizzat "memur"a kar ynelmek ve memuriyeti zararl bir ura saymak, her trl "elite'Mn memur olduu bir lkede ok derin bir sosyal eletiriydi. Prens Sabahat9 Sabahattin, "Terbiye-i Milliye," Terakki, Haziran 1 9 0 8 , s. 3.

296

tin'e kar ynelen en ac hcumlar kukusuz, kolayca elde edilmi mevkilerini kendilerine salayan toplum dzeninin, halk kesin olarak bir "ynetenler" ve "ynetilenler" zmresine ayran sistemin yerine Anglosakson memleketlerinde egemen olan hayat mcadelesiyle rahatlarn kaybedeceklerini sezen kimselerden gelmiti. Bugn dahi, Trkiye'de, memur snfna dahil olmann verdii imknlar, memurlarca kolay kolay terk edilmemektedir. Bundan altm yl nce, btn bir hayat tarznn deitirilmesini ve mevcut sistemde reklenmi olan brokrasinin kaldrlmasn ngren bir tasavvur pek tabii ki birok engellerle karlaacakt. Radikal bir toplum deimesi dnmeyen, yalnz kendi konumlarn garanti altna almak isteyen bir memur (Mlkiyeli ve Askeri Tbbiyeli) grubunun ounluunu oluturduu ttihat ve Terakki Cemiyeti doal olarak memurlua hcum eden bir retiyi en sert bir ekilde reddedecekti. Demolins'e gre bir "memur" toplumuyla beraber gelen unsurlardan biri merkeziyeti bir ynetim sistemiydi. Siyas iktidar memur snfnn elinde topland iin ve bunlar da sistemi devam ettirmek istedikleri iin en kk ynetimsel ilemi denetimleri altnda bulundurmak zorunluydu. Bu durumu Prens Sabahattin yle tarif ediyordu: "Mevaki-i liye kuwe-i icraiye tarafna yani memurlara, onlarn maieti ise aldklar maaa ve bittabi o maan geldii tarafa bal. Nasl olmasn ki hkmet kapsndan kar kmaz sokakta kalacaklarna hepsi iman getirmi. O halde, servet, ikbal, iktidar her ey hkmdardan gelecei iin btn gzler onun gzne girmeye, onun gz ise tahakkm artrmaya dikiliyor."10 Bu sistemin ynetimsel rejimi ekillendirmesinin yan ba10 A.g.e.

297

nda, ikinci bir zellii iktisadi sistemi belirlemesiydi. Bu memleketler ekonomik potansiyellerini gerek bir gelime haline aktaramamaktadrlar. "Anadolu kylsndeki ismet-i ahlk maietin sadelik ve kolayl mahsuldr. Fakat bu hayat kyly faal bir s'ye altramadg iin tevlit ettii terbiye teebbs yerine grenee, istikbl yerine maziye mteveccih. Bundan dolay da kavmin kuwe-i istihsaliyesi ilerlemiyor... Mstahsiller, kazandklaryla yaayan ve memleketi yaatanlar, kyllerle esnaf ve kk tacirler. Bunlarda ise alelekser madd manev hibir sermaye bulunmad iin tuttuklar ii ilerletemiyorlar..."" Prens Sabahattin'e gre, merkeziyet sisteminin, btn bunlarn yannda zellikle Osmanl mparatorlugu'nun bnyesinden ileri gelen bir sakncas vard, o da Dou sorununun ancak "Trklerin anasr- muhtelife ile hem dest-i vifak olarak" meydana getirecekleri "muvazene-i itimaiye" sayesinde halledilebilmesiydi.12 Prens Sabahattin'i adem-i merkeziyete sevk eden tek fikir bu deildi. Ayn zamanda "demokrasi" anlaynn J n Trklerinkinden ok farkl olduunu ve bir bakma bu fark dolaysyla adem-i merkeziyeti setiini syleyebiliriz. Modern temsili teorinin kklerini incelediimiz zaman iki ana akmla kar karya bulunduumuzu syleyebiliriz: bunlardan biri ve kronoloji bakmndan nde geleni, Kari Friedrich'in ifadesiyle, modern merkeziyeti devletle beraber oluan kuvvetli brokrasinin kuvvetine set ekmek iin beliren fiili protestolarn temsil teorisidir.13 kinci bir akmsa "milli irade"nin egemen olmasn isteyen akmdr. Jn
11 A.g.e. 1 Haziran 1908, s. 5. (Boston, 1950), s. 57.

12 Terakki,

13 Karl Friedrich, Constitutional Government and Democracy,

298

Trklerin ounluu, balangta bu konudaki fikirlerini pek fazla akla erdirememi olmakla beraber, zamanla, "maeri vicdan" kavramn hatrlatan, kapsayc ve soyut toplum teorileri kabul ettikleri derecede bu mecraya kapldklar izlenimini veriyorlar. Prens Sabahattin, tersine, birinci akmn bir temsilcisiydi. Bu itibarla onun iin parlamento, rtl ve kendisince belirlenecek bir "milli irad e c i n bulucusu deil, bir denetimler silsilesinin st kademesinden ibaretti.14 "Merkeziyete istinat eden meruiyette tefti memleketin bir noktasndan balayarak cihat- sairesine intiar eder. Memurinin ksm- azamini merkez tayin ettii iin vilyetlerin mesalih-i umumiyesi onlardan mteessir olmayan efrad ile idare olunur. Bu idare ister bir kii tarafndan gelsin (hkmdar), ister be yz kii (parlamento) neticelerin her ikisi de bir kapya kyor: stibdat. Deien keyfiyyet deil kemiyyet. Adem-i merkeziyete istinat eden meruiyette ise, tefti, memleketin eczasndan, nahiyelerden balayarak tedricen byye byye merkeze mntehi olur. Tabiidir ki nahiye, kaza ve vilyet mecalisi, memurlarn, en basit menfaatleri muktezas namuslu ve muktedir zattan intihap eder."15 Dikkate deer olan nokta Prens Sabahattin'in mahalli seimleri Murat Bey ve Ahmet Rza'mn hocas Pierre Lafitte gibi "ehliyetsizlerin" deil, namuslu ve yetenekli insanlarn seilmesiyle sonulanacana inanmasyd. Bylece, Prens Sabahattin, taraya, bizzat taradan gelen Jn Trklerin ounluundan daha geni bir kredi amaya hazrd. Bu husus, Jn Trklerin btn tarallklarna ramen, Osmanl brokrasisinin kalplarna ne kadar uymu olduklarn gsterir.
14 Milli irade "bulucusu" deyimi Prof. Burdeau'nun Siyasal Bilgiler Fakltesi'nde Rousseau hakknda Man 1963'te verdii bir seri sonferansn arlk noktasn oluturmaktadr. 15 "Genlerimize Mektup," Tcrahki, No. 1, Nisan 1906, s. 9.

299

Bu iman ve samimiyet Prens Sabahattin Bey'in taraftar toplamasna yardm etmi olan nemli bir unsurdur. J n Trkler birbirleriyle urar ve teorilerini korumak istedikleri Osmanl yneticisi statlerine uydururken, Sabahattin Bey bu kategorinin dnda bulunduunu syledikleriyle ispat ediyordu. Eletirilerinin "radikal" olmas itibariyle Abdullah Cevdet Bey'in, Prens Sabahattin'e yakndan benzeyen baz yanlar mevcuttur. Abdullah Cevdet'in Prens Sabahattin'e kar hayranlk duyduunu biliyoruz. 16 te yandan, iki dnrn davranlarn gz nne getirirsek benzerlikler ortaya kar. Prens Sabahattin gibi Abdullah Cevdet de Osmanh toplumunda radikal baz deiikliklerin yaplmasnn gerektiine inanyordu. Her ikisi de temel eitimin tamamen Batl bir eitim olmas zorunluluuna inanyordu. Osmanh toplumunun ancak yeni bir insan tipinin yaratlmasyla kalknabileceini ikisi de teorilerinin temeli haline getirmiti. Aralarndaki fark, Abdullah Cevdet'in dncesinde nemli bir rol oynadn anladmz tesant akmn "toplum menfaatleri" gibi soyut bir kavrama olduka geni bir yer vermesi, buna karlk Sabahattin Bey'in dncesinde bireyin gelime yetenei zerinde kurulmu olmasyd. Sabahattin Bey'in zaaflarndan biri btn bu doru gzlemlerini sosyolojik plandan siyas plana aktarrken biraz acele davranm olmasdr. Bylece, Demolins ve Le Play'de nihayet bir sosyolojinin teknii olan "fenn-i i t i m a i bir siyas teori olarak sunmak durumuna dmt. Jn Trkler memleketin "fenn-i itima" ile ynetilemeyecegini belirttikleri zaman byk lde haklydlar. "Science Socialen yandalarnn gr, bu aratrma tekniinde durmuyor, daha derin tabakalarda bir sosyal fel16 Ttengil, Prens Sabahattin, s. 21. 300

sefeye dayanyordu. Bunun bir boyutunun "endividalizm" olduunu gsterdik. Fakat reti bundan ibaret deildi, bir btn olarak karakterini anlatmak iin bu retiye "sosyal vicdan olan Katolikliin doktrini" diyebiliriz.17 Bu retinin ana unsurlarndan biri Prens Sabahattin'in dncelerinde kaybolan sosyal gryd. Le Play'in muhafazakr kapitalizm aleyhtarln Prens Sabahattin'in fikirlerinden karmak pek zordur, fakat Le Play'de bu fikir nemli bir yer tutar. Le Play'in aileye saygs ortaan iktisadi sisteminin zlemini yanstan bir saygyd. Bireye saygsysa kuvvetini din bir grten alyordu. Prens Sabahattin bu dnce tarznn yzeyinde bulunan bir teknii bizzat bir siyas teori haline getirmekle kendini bu derin din ve felsefi kklerden ayrmt. Sabahattin Bey'in programndan 18 edindiimiz "saflk ve basitlik izlenimi bundan ileri gelmektedir. Ksaca Sabahattin Bey'in trajedisi sosyoloji tekniklerini bir siyas program olarak gstermek zorunda braklm olmasdr. Bunu kendisi de bir para anlam olacak ki Terakfei'nin birinci saysnda beliren "Fenn-i itima ve adem-i merkeziyet taraftarlarnn mrevvic-i efkr" bal 9. saydan itibaren "Teebbs-i ahsi ile Kanun- Esasi ve adem-i merkeziyet taraftarlarnn mrevvic-i efkr" ekline evrilmitir. Prens Sabahattin'in ura-y L/mme'ilerin basklaryla hazrlamak zorunda brakld 1906 yl programnda da "fenn-i itima"nm yaylmas program dnda braklmtr. Prens Sabahattin, ura-y mmet'le giritii tartmann siyas plana aktarlmasnn kendi zararna olacan kestirebilirdi. Daha nce siyas planda cereyan eden 1902 Kongresi'nde savunduu "mdahale" tezini 1902'den sonra unutturmak zorunluluunda kalmt.
17 Bkz. Maurice Vaussard, Histoire de la Democratic 18 Bu tutum iin bkz. Encyclopedia o/Social Chretienne (Paris, 1956), s. 45.

Sciences,

Giri, I, s. 155.

301

Sabahattin Bey bylece ikinci defa zor durumda kalyordu. Genel olarak Sabahattin Bey'in "ilm-i itima"dan siyas sorunlarn halli yolunda pek fazla yararland da sylenemez. Bundan dolaydr ki Terakki'de kan makalelerinin ounluu, ayn tezlerin baka ifadelerle bir tekrarndan ibarettir. 1905 Rus ihtilali gibi nemli olaylarnn tahlilinde gsterdii zaaf "adem-i merkeziyet" temalndan uzaklat zaman dncelerinin ne kadar kartnn bir delilidir.19 Bunun yannda Prens Sabahattin'in (ve bu itibarla Demolins'in) "adem-i merkeziyet" tezinin i mantki yapsnda baz zaaflar vardr. Prens Sabahattin'in tezi, Anglosakson memleketlerindeki eitim eklinin ve adem-i merkeziyet sisteminin endstriyel medeniyeti yaratm bir insan tipi ortaya kardyd. Oysaki, gerekte endstriyel gelimeyle paralel olarak merkeziyetilik artmt. ngiltere'de bu sre 1835'te, Municipal Corporation Act'in gemesiyle belirmi, Amerika'da 1860'lardan sonra merkeziyetilik kendini gstermeye balamt. 20 Bu bakmdan, Sabahattin Bey'in erimek istedii gelimilik dzeyiyle adem-i merkeziyet arasnda bir ba yoktu.

Sabahattin Bey'in Dncesinin nemi

Aslnda, Prens Sabahattin'in bir yazsndan dncesinin gerek znn neden ibaret olduunu anlamak mmkndr. Bu yazda ideal olarak elde edilmek istenen ama "hkmetle milleti yekdierine muarz iki kuvvet olmaktan" kurtarmak eklinde tarif edilmektedir. 21 Osmanl mparatorluunun temel zaaflarndan birine iaret etmesi bak19 Sabahattin, "Genlerimize Mektup," Terakki, 2 0 Bkz. "Centralization," Encyclopedia 21 Tera/tfci, 1 Haziran 1908, s. 5. No. 1, [?] Nisan 1 9 0 6 , s. 4 . III, s. 3 0 9 - 3 1 1 .

of Social Sciences,

302

mndan bu ifade gerekten Prens Sabahattin'in Trk sosyal dnrleri arasnda derine gitmi olanlardan biri olduunu gsterir. Ancak, imdiye kadar zerinde durduumuz dnrleri gz nnde tutarsak Sabahattin Bey'in teki fikirlerinin ok byk bir zgnlk tamadklarn grrz. "Verimli vatanda" yaratma abas, daha nce de grdmz zere 1870'lerden beri tekrar edilen bir idealdi, "gaza" sisteminin artk devletin temelini oluturamayaca daha nce sylenmiti. Modernlemenin baarlabilmesi iin her eyden nce vatandalarn kltr dzeyinin ykseltilmesine ihtiya olduu kabul edilen bir fikirdi. Sabahattin Bey'in bir siyaset adam olarak zaaf iki kuvvet arasnda kalm olmasdr. Giderek gelimekte olan bir milliyetiliin temsilcisi olan Bahaeddin akir Bey grubu bu kuvvetlerden biriydi. Prens Sabahattin'in fazla gvendii ve artk "separatisme"ini ak bir surette gsteren Arap, Arnavut ve Krt muhalefet hareketleri ikinci kuvveti oluturuyordu. Prens Sabahattin Bey'in bu iki kuvvet arasnda kalm olmas bir alalma deildir, fakat Sabahattin Bey'in ksa vadeli realiteyi tahlilde pek becerili olmad da bu davranndan kolayca karlabilmektedir.

303

DOKUZUNCU BLM

SONU

Jn Trklerin en derin zlemlerinin "hrriyet" olmu olduu doru deildir. Jn Trklerin en derin istei Osmanl lmparatorluu'nun paralanmasn durdurmakt. Hrriyet ancak dolaysyla kendilerini ilgilendiriyordu. nk, hrriyetin ve adaletin egemen olduu bir rejimde mparatorluktan kopmak isteyenlerin says azalacakt. Bunun yannda aralarnda Sultan Abdlhamit'in basksna kar koyanlar, o nedenle harekete geenler de vard. Fakat bu hrriyet klar hibir zaman ok yzeysel bir hrriyetilikten ileri gidememilerdir. Bu soyut, "havada" davrann zellikle ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin kurulmasndan nceki devirlerde, 1876-95 yllar arasnda egemen olmu olmas dikkate deerdir. 1889'a kadar Avrupa'ya kaan aydnlarn hareketinde Yeni Osmanllar taklit etmek istei egemendi. Byle bir istekse tek bana trde bir teoriyi ve devaml bir hareketi yaratacak nitelikte deildi. Yeni Osmanllarn daha nce baz yanklar uyandrabilmi olmalar Tanzimat'tan sonra oluan Bbli brokrasisine ve beraberinde getirdikleri "an'' ve onlarca yzeysel- Batllamaya kar ynel305

melerinden ileri gelmiti. Yeni Osmanllarn faal olduklar yllarda bu hisleri paylaan birok kimseler mevcuttu. Abdlhamit devrindeyse hrriyeti aydn ok daha zor bir durumdayd: eletirilerini dorudan doruya Padiah'a yneltmek zorundayd. Byk ktlelerin Padiah'a kolay zedelenmeyen bir saygyla balandklar bir mparatorlukta bu gibi bir davrann abuk sonu vermesi beklenemezdi. Zamanla Jn Trkler de bunu kavradlar ve halka hitap edeceklerine Osmanl imparatorluu iinde istenen hareketi meydana getirebileceklerine inandklar bir unsura, subaylara, propagandalarm yneltmeye baladlar. "Halk," Jn Trklerin bekledii ekilde ihtilali yapmad iin zamanla artk Jn Trklerin gvenmedikleri bir unsur olmutu. Ahmet Rza Bey'de bu gvensizlik batan beri mevcuttu. Jn Trk asker erkn ayn dnceye varncaya kadar aradan bir hayli zaman geti. Fakat sonunda Ahmet Rza Bey'in hrriyetle bir ilgisi olmayan "uzmanlk" teorileriyle Jn Trk asker erknnn vatanperverlii ve aktivizmi birleerek olduka otoriter bir teori meydana getirdi. "Elit" yaratma sorununa yalnz askerlerin nem verdii sylenemez. Aslnda bu dnce Murat Bey'den Sabahattin Bey'e kadar btn nemli Jn Trk dnrlerinde grlr. Sabahattin Bey de kendi anlamnda bireyci yanlar kuvvetli bir elit yetitirmek istiyordu. Bu sekinler zmresi, Osmanl lmparatorlugu'nun iinde bulunduu koullar gerei "siyas" bir elit olarak dnlyordu. Prens Sabahattin ve Dr. Abdullah Cevdet'in teki Jn Trklerden ayrldklar nokta burasdr. Onlar siyas olmayabilecek bir elit dnebiliyorlard. tekileri iin elit zorunlu olarak siyas oluyordu. Byle bir inantan bizzat bu gr beslemi olanlarn Bat'dan ne kadar ayrldklarn anlayabiliriz. Bat'da elit yalnz siyas deil, entelektel, artistik veya teknokratik olabiliyordu. Bir elit'in yalnz siyas olabilecei d306

ncesiyse Osmanl mparatorlugu'nun sosyal yapsnn izini tayordu. nk insanlarn "ynetenler" ve "ynetilenler" olarak iki kesin gruba ayrldklar bir sistemde, byle bir "elit" kavram tabii olarak ortaya kacakt. Meydana getirilmesi tasavvur edilen siyas "elit"in balca ii halka grevlerini retmek olacakt. Baka bir ifadeyle j n Trklerin derin anlamnda "halk" deillerdi. On yldan fazla Avrupa'da halktan bir hareket beklemi olmalar ve bu hareketi grmemeleri, daha yukarda izah ettiimiz zere, bu davrann nedenlerinden biridir. Jn Trklerin ortaya kardklar siyas fikirlerde devirlerinde Avrupa'da tartlmakta olan fikirlerin izlerini grmek mmkndr. nceleri Osmanl mparatorlugu'nda yabanclara verilen ayrcalklara kar ynelen bir gceniklik bylece zamanla emperyalizm aleyhtarl eklini almtr. nceleri "ittihat" meydana getirmekte "milli kltr"n oynayabilecei rol kavranamazken daha sonra Avrupa'da milliyetler sorununun bir milli kltr sorunuyla sk skya bal olduunun ve bu uurda etkili almalar yapldnn kefi Jn Trkleri de bu yne yneltmitir. Murat Bey'in muhafazakrlnda Avrupa'da parlamenter sisteme kar yneltilmeye balanan eletirilerin etkisini grmek mmkndr. Hemen hemen btn Jn Trklerde sosyal Darvinizm belirtilerine rastlanr. Terakki ve ttihat Partisi'nin parti iktidarn merkezde toplayan tutumu Avrupa siyas partilerinde o sralarda beliren yeni gelimeleri yanstyordu. Bu yanstma taklit suretiyle olmasa dahi ayn durumlarda ayn tepkileri gstermi olmaktan ileri gelmitir. Genel olarak Jn Trklerin sertliinin art Bat'nm siyas sinizmine balanabilir. Jn Trklerin en belirgin zelliklerinden biri Kari Mannheim'in "topya" ismini verdii fikr yaptlar ortaya karmam olmalardr. Abdullah Cevdet Bey gene burada bir dereceye kadar bir istisna oluturur. 307

Mannheim, bir toplum iinde kilit mevkileri tutmu olanlarn kendi mevkilerini ve bu itibarla iinde bulunduklar toplumun sosyal yapsn savunmaya yarayan fikr yaptlara "ideoloji", ayn toplum iinde bu mevkilerde bulunmayanlardan o stratejik noktalan ele geirmeye, bu itibarla toplumun erevesini krmaya ynelen teorilere "topya" ismini vermiti. Muhalefetlerinin banda olduu gibi, sonunda da, Jn Trklerin, bu anlamda bir "topya"yla ortaya ktklar sylenemez. Bu itibarla J n Trk dncesi "radikal" deil "muhafazakr"dr. Padiah hal'etmek ve yerine bakasn koymakla istenen amaca varlamayaca fikrini yalnz Dr. Abdullah Cevdet'te buluyoruz. Bu radikallik eksiklii, genel olarak, modernleme akmna katlan btn slm toplumlarnda grlmektedir. Msr'da Muhammed Abduh ve Raid Rza gibi Jn Trkler zamannda yaayan reformcular da radikal deildiler. Hindistan Mslmanlarnn arasnda da ayn zelliklere rastlandn Wilfrid Cantwell Smith, Modern Islam in India' ismindeki eserinde gstermitir. Safran, Msr konusundaki eserinde ayn gelimeleri iaret etmektedir. Endonezya'da uzun zaman azami ideal bir "ratu adil" (adil padiah) bulmak istei olmutur.2 Burada Demolins'in ve Prens Sabahattin'in "Communautaire" toplum olarak tarif ettikleri fakat gerekte ok daha aratnlmaya ve aydnlatlmaya muhta olan bir yapsal unsurun etkisini grmek mmkndr. Modernleme akmna giren btn gerikalm memleketlerin bir dier tepkisi kendi toplumlarnn manevi deerlerini romantikletirmek, onlara Bat'nn deerlerine oranla bir stnlk tanmak ve memleketin daha nce prestiji
1 2 Londra, 1 9 4 6 . W. E Wertheim, Indonesian Society in Transition, The Hague, 1 9 5 6 ) .

308

yksek olduu devreler zerinde durmak abasdr. Bunlardan ikincisine Jn Trklerde pek fazla rastlanmamaktadr. Gerekten, Namk Kemal kendi toplumunun mazisinin anl devirleri zerinde durmutu, fakat Jn Trklerde bu romantizm ancak zaman zaman ortaya kyor. "Krk bahad r a fethedilen Rumeli tema'snn, Trklerin Maverannehir'den Avrupa'ya kadar gelmelerinin, cengverlik hikyelerinin Jn Trk fikirlerinde yeri vardr, fakat bu fikirler daha ok asker erkn arasnda grlmektedir ve sonradan bu zlemin yerini soukkanl bir "komiteciik almaktadr. Bat'nn o zamanki mifos'lar, "stn beyaz rk" anlaylar Jn Trklerin fikirlerinden daha geni bir "romantikik pay tar. Jn Trklerin "Trklk" zerinde durmalar bir mitos yaratmak isteinin sonucu deil, siyas zorlamalarn rndr. Belki de Jn Trklerin hl inandklar "Osmanllk" ideali byle muhayyile oyunlarn frenlemitir. Bunun yannda yukarda saydmz davranlardan birincisi J n Trklerde ok yaygndr. Bat'nm ahlken "dejenere" olduu eklini alan bu inan birok zamanlar bize "siyas fikir" olarak sunulmaktadr. Atatrk'n modern Trkiye'nin fikriyatna getirdii en nemli yenilik bu "tedafi" davran byk lde silmi olmasdr. Jn Trklerin en ok etkisi altnda kalm olduklar kavramlardan biri "devlet" kavramdr. Burada gene Osmanh yapsnn etkisini grmek gerekir. Bu bakmdan Yusuf Akura Sciences Politiques'de yazd doktora tezinde gerekten nemli bir noktaya dokunmutu. Jn Trkler gerekten "milliyet" konusunda ok ilkel fikirlere sahiptiler. Trkler iin en nemli siyas yaratclk belirtisi "devlet kurma" olduu iin ;devlet"e zeval gelmemesi de en nemli siyas faaliyet saylmtr. Bu yzden, Jn Trkler, memleketin servet kaynaklarnn Trklerin elinde bulunmad bir anda, yalnz bir Osmanllk teorisini yaymak suretiyle uyarl bir 309

birimin meydana getirilemeyeceini kavrayamyorlard. Ele aldmz devre, bu iktisadi faaliyetle ilgili bilincin ok hafif bir ekilde uyanmaya balad fakat hl etkisini gstermedii bir devredir. Jn Trklerin ortaya kard fikri yaptlardan Mannheim'in ortaya koyduu "brokratik muhafazakrlk", "muhafazakr tarihi tutum", "liberal-demokratik burjuva dnce", "sosyalist-komnist tutum" ve "faist" gr as gibi kategorilerden ele aldmz dnrlerde kesin bir ekilde ortaya kan yalnz "brokratik muhafazakrl" bulabiliriz. Mannheim'i bir an unutup bulduklarmz deerlendirmeye alrsak, burada "sivil-brokratik" ve "askeri" olarak iki ana grubun bulunduunu grrz. Askeri davran daha ok vatanperverlikten "vatan kurtarma" dncelerinden hareket eden, toplumun derin sorunlar zerine eilmekten ok ksa vadede "hareket"e ynelen bir davrantr. Enver Paa'nn daha sonraki yllardaki politikas bunun saf bir rneini verir. Sivil-brokratik davrana gelince, bu davrann temel unsuru bazen bir "entelekteller ihaneti"ne yaklaabilen halk aleyhtar tutumudur. Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti kurulduu zaman kurucular arasnda halka gvenilebilecei fikri ar basyordu. Asker! Tbbiyelilere bunun byle olmadn anlatan, halka "nder" olmay telkin eden, halkn sesinin kurulacak birimde yeri olmadna inanan Murat ve Ahmet Rza Bey gibi sivil brokratlard. Bu gibi bir inanta Osmanl mparatorlugu'nda eskiden beri egemen bir avamhavass ayrl dncesinin mi, yoksa Avrupa'da bu yne iten gelimelerin mi etkili olduunu anlamak zordur. Fakat her trl anlama bu sivil brokratlar birer "demokrat" haline getiremez. Otoriter-elitist teorileri Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde yaym olmann sorumluluu onlara yklenmelidir. 310

Gene Mannheim'e dnersek onun, ortaya kard ana dnce kategorilerini (kendine gre tarif ettii fakat buna ramen "tabaka" vasfn kaybetmeyen) sosyal tabakalara dayandrdn grrz. Osmanl lmparatorlugu'nda da siyas dnce tipleri belirli sosyal gruplarn varln yanstyorsa, burada meslek gruplarnn Bat'daki sosyal tabakalarn yerini tuttuunu grrz. Bylece, mparatorlukta zaman zaman kan anlamazlklarn temelini "snf mcadelesi" deil devlet memurlar arasnda bir mcadelenin tekil etmesi gerekecei sonucuna varrz. Gerekten de incelememizde bunun geerli olduunu grdk. Bu arada ulemann fikr bakmdan snkl devlet iindeki mevkiini tedricen ve uzun zaman nce balayan bir sre sonucunda kaybetmi olmalarnn bir belirtisinden baka bir ey deildir. Prens Sabahattin Bey'in retisinin radikallii Osmanl Imparatorlugu'nun sosyal dinamiini deitirip bir "memurlar kavgas"ndan baka bir unsura dayandrmak istemesinden ileri gelmiti. Osmanl sisteminin kklerine atlmak istenen bu trpan pek tabii ki birok kimselerin Sabahattin'in aleyhine ynelmesiyle sonulanacakt. Osmanl Imparatorlugu'nun, Prens Sabahattin'in bu devay teklif ettii srada byle bir budamaya gc olup olmad tamamen ayr bir sorundur. Biz, burada Prens Sabahattin'e kar duyulan gcenikliin kaynan aklamaya altk. Sylediklerimizi baka bir ekle sokarak diyebiliriz ki, J n Trklerin Bat'da aldklar fikirler bile Osmanl lmparatorlugu'nda zaten mevcut bir "mmeti" yapya uygun gelecek ekilde seilmiti. Ziya Gkalp'in sonralar, Fouille'den yz evirip Durkheim'a nem vermesi bir rastlant eseri deildir. Jn Trkleri bir milli kltr aramaya ynelten unsur, siyas zorunluluklar olmakla beraber Osmanl mparatorlu311

gu'ndaki "communautaire" unsur, kapsayc, bireye nem vermeyen ve bu anlamda otoriter bir mill kltr kavram iin zemini hazrlamt. Btn bunlardan u sonucu karabiliriz: reformcu Osmanl aydnlarnn Bat'yla temaslar sonucunda Bat fikirleri onlarda iz brakmaya balad halde bu etkilere ekil veren Osmanl mparatorlugu'nun baz sosyal yapsal zellikleri olmutur. "Batl" saydmz fikirlerimizle sosyal yapmz arasndaki ilikileri amak, ilerinin en ilgi ekici aratrmalar arasna girecektir, Mannheim'in fikirlerinin Osmanl mparatorluu iin ok tatminkr bir ereve salamadklarn grdk. Max Weber'in Osmanl sistemini "Patrimonyal" 3 sistemler arasnda tahlil etmesi bundan daha tatminkr deildir. Fakat bu konu ancak birok aratrmalarn sonucunda aydnlanacaktr.

Max Weber, Wirtschaft und Gesehchaft

(2. bask, Tubingen 1925), 11, s. 6 7 9 - 7 5 2 .

312

KAYNAKA

G E N E L ESERLER Abadan, Yavuz ve Savc, Bahri, Trkiye'de ra, Ajans Trk, 1959. Anayasa Gelimelerine Bir Bak, Anka-

Gzbyk, A. eref ve Kili, Suna, Trk Anayasa Metinleri; Tanzimat'tan Bugne Kadar, Ankara, Ajans Trk, 1959. Gkalp, Ziya, Turkish Nationalism and Western Civilization, Yay. N. Berkes, New York, Columbia University Press, 1959. Karpat, Kemal, Turkey s Politics, Princeton, Princeton University Press, 1959. Kbal, Hseyin Nail, Trk Esas Tekildi Hukuku, stanbul, Tan Matbaas, 1960. Lewis, Bernard, The Emergence o j Modern Turkey, L o n d o n , Oxford University Press, 1961. Okandan, Recai G., Umumi Amme Hukukumuzun Ana Hatlar I- Osmanl Devletinin Kuruluundan nkrazna Kadar, istanbul, Faklteler Matbaas. 1959. Tu nay a. Tank Z., slamclk Cereyan, istanbul, Baha Matbaas, 1962, Turhan, Mmtaz, Kltr Derimeleri; Sosyal Psikoloji Bakmndan Bir Tetkik, istanbul, Doan Karde, 1951. Us. Hakk Tank, Meclis-i Meb'usan I: 1293/1877, istanbul, Vakit. 1940. Wittek, Paul. "Turkentun und slam," Arehiv fr Sozialwissenschajt tik, 59 ( 1 9 2 9 ) , s. 4 8 9 - 5 2 5 , J N TRKLERN ESERLER Abdullah Cevdet Dr., Uyannz, Uyanntz, 2, bask, Msr, Mabaa-i tihad, 1908. , istibdat, 2. bask, Msr, Matbaa-i itihad, 1908. , Bir Hutbe, Hem eril eri me, Msr, Matbaa-i tihad, 1 9 0 9 . , Hadd-t Te'dip: Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup, 2. bask, stanbul, Matbaa-i itihad, 1912. und Sozalpoli-

313

, Kahriyat,

Cenevre,

1315. 2. bask, Msr, Matbaa-i ltihad, 1 9 0 6 . Beyanname, Cenevre, 1 9 0 5 . 2. bask, Msr, 1906.

, Kafkasya'daki

Mslmanlara

, Fnn ve Felsefe,

, iki Emel, Cenevre, Osmanl ttihat ve Terakki Matbaas, 1 3 1 6 . 2. bask, Msr, Matbaa-i ltihad, 1 9 0 6 . , Ruh'l-Afcvam, 2. bask, stanbul, Matbaa-i ltihad, 1 9 1 3 . , Mtmoire Presentc au Congrts International d'Education Sociale, Paris, 1 9 0 0 . Abdulhalim Memduh, Ne Bekliyorum?, Londra, 1 9 0 2 . Ahmet Cevat, Zindan Hatralar, Dersaadet A. Saki Matbaas, 1 3 2 4 . Paris Comitd Ottoman d'Union et de Progres, Ahmet Rza, La Crise de l'Orient, 1907. , Toltrence Musulnane, , La Faillite Morale de la politique

Paris, Clamaron - Graff, 1897. Occidentale en Orient, Paris, Libr. Picart, 1922, ehzadeler, 1320. II - Asker, Msr,

, "Hatrat", Cumhuriyet, 2 6 Ocak 1950, vd. , Vazife ve Mesuliyet, J - Mukaddime, Padiah, 1 3 2 3 . Ill - Kadn, Msr, Paris, 1 3 2 0 - 1 3 2 4 . , LInaction des Jeunes Turcs, Revue Occidentale,

Seri 2, XXVII ( 1 9 0 3 ) , s. 9 1 - 9 8 . Han-1 Gnde-

, Vatann Haline ve Maarif-i Umumiycnin Islahna Dair Sultan Abdlhamid 5<Jm Hazretlerine Takdim Klman Lyihalar Hakknda Makam-1 Sadarete rilen Mektup, Cenevre, A, Friedrich, 1 3 1 2 .

, Vatann Haline ve Maari/-i Umumiyenin Islahna Dair Sultan Abdlhamid Han-1 Sn i Hazretlerine Takdim Klman Alt Lyihadan Birinci Lyiha, Londra, Imprimerie Nationale, 1312. Ahmet Saip, Nereye Gidiyoruz? Mazi, Hl ve stikbal, istanbul, Matbaa-i Cihan. , Rehnuma- /nklflb. Kahire, Hindiye Matbaas, 1 3 1 8 . , Vak'a-yt Sultan Abdul Aziz, 2. bask, Msr, Hindiye, 1320. , Tarih-i Sultan Murad- Ali Fahri, Emel Yolunda, 1328. , l/mum Osmanllara Ak Mektup, [Bulunamad|. , Kandil ve Muhtar Paa, 2. bask, stanbul, Hill Matbaas, 1324. , M. Vambery en Danger, [tarihsiz bask yeri yok], , Ak Mektup: Ali Pinhan Bey'e (Msr, 1322). , Elvah- Siyah: Mahpus ve Gurbet Hatralar, , Congrts , Yine Kongre, [Bulunamad], stanbul Matbaa-i Bahriye, 1324. Hami, Msr, (tarihsizi. Mtereklmenfa Osmanl irketi Matbaas, istanbul, , Abdlhamid'in Evail-i Saltanat, 2. bask. Kahire, Hindiye, 1 3 2 6 .

de l a J e u n e Turquie (Cenevre, 1900).

, Yeni Osmanllar Kongresi, [Bulunamad].

314

Ali Haydar Mithat, Ldyihc ve Isiidrad, Mithat Paa Vak'as, Marnileyhin Vasiyetnamesi, Kahire, Hindiye Matbaas, 1 3 1 7 . , Souvenir de Mon Exile Volontaire, Cenevre, Imprimerie Internationale, 1 9 0 5 .

, Mithat - Pacha: Sa vie, s on ouvre, Paris, Stock, 1 9 0 8 . Ali Kemal, "mrm," Ali Kemalin Hatrat, stanbul Edebiyat Fakltesi Trkoloji Blm Mezuniyet Tezi. 1954, (Bema Kazak, Tez. No. T, 4 4 7 ) . , Yldz Hatrat-1 Elimesi, stanbul, Necip Necati, 1 3 2 6 . , Fetret, 1. Kitap, istanbul Matbaa-i Hayriye, 1 3 2 9 ( 1 9 1 3 ) . , Cevabmz, 2. bask, istanbul, Matbaa-i Kader, 1327, , BirSJha-i ebab, istanbul, Matbaa-i kdam, 1329. Ahmeghian, Pierre, Pour le Jbile du Sultan, Brksel, Imp. Gutemberg, 1 9 0 0 . Anonim, Mahkeme-i Kbra, 2. bask, Msr, Matbaa-i tihat, 1 9 0 8 . A.R., 11 Nisan nklab, stanbul, brahim Hilmi, 1325. Avnullah Kz m, Mehmet, Son Mdafaa, , .ehit Evlattan, Filibe, 1329. , Msr'da Sancak Bekir Fahri, Jnler Gazetesi Mdr Ahmet Saip Bey'e, [Tarihsiz. Basm yeri yok]. (Msr'da) stanbul, Matbaa-i Cihan, 1326. istanbul, Matbaa-i Cihan, 1 3 2 6 . Balkan, Ehem Ruhi, Canl Tarihler 6, stanbul, Trkiye Yaynevi, 1 9 4 7 .

Cazm, Dr, ittihat, Cenevre, 2 0 Eyll 1 9 0 0 , [Yaym yeri yok]. evri, nklap Nasl ve Niin Oldu?, Kahire, Matbaa-i itihad, 1 9 0 9 . Delilba, Nizamettin, Htralarm, l e r 4. istanbul 1 9 4 6 . Trkiye Basmevi, Canl TarihSabahaddin Bey'e A h Mektup. stanbul,

Diplomat, Bir, Son zah Mnasebetiyle 1329.

Faris, Selim, The Declinc o/Britisf Prestige in the East, Londra, Umwin. 1 8 8 7 . Fua, Albert ve Dr, Refik Nevzat, La TrdhSOn du Guvemement Turc. {Comite Union et Progres). Supplique la Triple Entente, la priaent de ne pas conclure de paix avec le guvemement usurpateur du Comtt Union et Progres. Paris, A. Michel, 1914. , Le Comite Union et Progres contre la Constitution, Paris, Emile Nouny. 11909 ?] , "Hisoire du Come Union et Progres" Mecheroutiette, 37-45. Ganem, Halil, UEducation des Princes Ottoman, Bulle, 1 8 9 5 . Istanbul, Matbaa-i dujoug Ottoman V (Temmuz. 1913), s.

, Les Sultans Ottomans, Paris, Chevalier Morescq et Cie, 1 9 0 1 - 1 9 0 2 . Gaspral Ismail, Avrupa Medeniyetine Bir Na^ar- Muvazene, Ebzziya, 1 3 0 2 .

Georgiades, Demetrius, La Turquie Actuclle, Les Pouples AJJranchls et les interets Franais en Orient, Paris, 1892, II Cilt.

315

Halil Halid, " T h e Origins of the Revolt in Turkey". The Nineteenth ( 1 9 0 9 ) , s. 7 5 5 - 7 6 0 . , The Autobiography Hidayette, Abdul-Hamid rich, Orell, 1 8 9 6 . of a Turh, Londra, A. C. Black, 1 9 0 3 .

Century,

LXV

Halil Muvaffak, Saltanaf- Seniye Bhre Sefiri Kdjm Bey'e Mektup, Cenevre, 1 3 1 5 . rtvolutionnaire, ou ce qu'on ne peut pas dire en Turquie, ZuHalil Rfat Paa olu Cavil Bey'in Kaili,

Hima, Dervi (Maksut Ibrahim), Sadrzam Cenevre, 1 9 0 3 . Islahat Risalesi, Ihticap, Msr, 1322 ( 1 9 0 6 ) . Kahire, Terakki Matbaas, 1310.

ngiltere Tarihi, Yazar: Sabr, Msr el Kahire, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Matbaas, 1 3 1 6 . islm Hrriyetperveran Merkez Komitesi, Abdlhamit'in yan Vatandalar, (Bulunamad). ismail Hakk, Vatan Urunda yahut Yldz Mahkemesi, , Cidal yahut Ma'kesi Hakikat: Kahire. 1908. dare-i Musibesinde Yaa-

Kahire, 1326.

smail Kemal, Islahat Lyihas, Le Temps, 8 Nisan 1 8 9 7 . s. 1-2 Rapport addresse a S. M, le Sultan par ismail Kemal Bey, ancien gouverneur general de Tripoli, daU du 12/24 Fivrier 1312/1897. , Memoires of smail Kemal, Yay. Somerville Story, Londra, 1 9 2 0 . de

, La question du Transvaal ou le role civillisateur de l'Angleterre Jug au point ve Musuiman, Paris, Vroment 1901. , Kanun- Esasi Ceridesine Birinci Lyiha. Msr, 1314. [Hoca Muhittin ?] Kemal, Mithat, La Turquie Nouvele, Cenevre, Editions Atar, [Tarihsiz],

Kzldogan, Hsrev Sami, "Vatan ve Hrriyet = ttihat ve Terakki" Belleten I ( 1 9 3 7 ) , s. 6 1 9 - 6 2 5 . Kuran, Ahmet Bedevi, "Damat Mahmut Paa". Resimli Tarih Mecmuas, y 31, Temmuz 1952. Cilt 111, Sa-

, "Sabahattin Bey", Resimli Tarih Mecmuas, Cilt III, Say 28, Nisan 1952, Ltfi, L'Etat Politique de la Turquie et la Parti Liberal, , Emir Bedirhan, , Fihr-i Islahat, Cenevre, Matbaa-i itihat, 1 9 0 4 . , Millet ve Hhmet, Paris, 1906. Magnum, erafeddin, Bkz. erafeddin Mamum. Osmanl Ittihad ve Terakki Cemiyeti, Hareket, , Hayy Alel Felh, Osmanl 2. bask, 1 ubat 1325. istanbul, 1312. ittihat ve TeraJtli Cemiyeti'nin Kardelerine Hediyesi, Paris, 1903. Msr, Mabaa-i itihat [Tarihsiz].

Mahmut Paa (Damat), Lettre au Sultan - Hamid II, Paris mprimerie J . Gainche, 1900.

316

, Protestation de... Damad Mahmud Pacha contre la nouvec decision prise par le Sultan Abdul Ha m id IJ d i't'gard des Turcs rirident I'ttranger. Mehmed Kadri Nasih [Hoca KadriJ, Saraih, Paris, Geuthner, 1 9 1 0 . , Istinsaf, Msr, 1 3 1 5 . Mehmet Rauf [Leskovikli], ittihat ve Terakki Cemiyeti Ne di? Istanbul, Ahmet Saki Bey Matbaas, 1327. Mehmet Salahattin, Bildiklerim. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Maksad- Tesisi ve Suret-1 Teekkl ve Devlet-i Alyye-i Osm cin iyen in 5ebeb-i Felket ve /nkisart, Kahire, 1334. Mdhat Paa, Bir Dhinin Siyasi Nutuklar, Mithat Paa Hazretlerinin Memalik-i Osmaniye'nin Mazi ve Hal ve istikbali unvaniye neir buyurduklar makaledir. Dersaadet, Saadet Ktphanesi, 1 3 2 4 . Muhiddin, Hoca, Hrriyet Mcadeleleri Selanik Matbaas, 1326. Muhtar. Halifen Nameru yahut Firak ve Menfa Hatralar, stanbul,

ve Sultan Murad- HamtJ, (Bulunamad),

Murad, Mehmet (Mizanc), Le Palais de Yldz et la Sublime Porte. Le veritable Mal d'Orient, P^ris, Imprimerie Centrale, 1 8 9 5 . , Tarih-i Eblfaruk, , Mdafaa Niyetinde stanbul Matbaa-i Amed, 1 3 2 5 - 1 3 3 2 , Bir Tecavz, Paris, Meveret, 1314,

, Taharri-i Istikbdl, Msr'da ve Avrupa'da neir olunan "Mizan"dan muktebesdir. istanbul, Amed Matbaas, 1 3 2 9 , II Cilt. , La Force et la Faiblesse de la Turtjue: Les Coupables (Neir yeri yok), 1897. , Meskenet Mazeret Tekil Eder mi? istanbul, 1329, , Tatl Emeller, Ac Hakikatler, istanbul, Matbaa-i Amed, 1 3 3 0 . , Turfanda 1308. m, Yoksa Turfa m? Milli Roman, stanbul, Mahmud Bey Matbaas, et les Innocents. Cenevre,

, Enkaz-1 istibdat inde Zrdn Tesellisi, istanbul, Matbaa-i Amed, 1 3 2 9 . Mnif, Tarsusi Zade. Hrriyet, Cenevre, 1 9 0 3 . , Hah, Cenevre, 1904. , Msavat, Cenevre, 1904. , Adalet, , Zafer, Cenevre, 1904, (Bulunamad).

Niyazi, Kol Aas Resneli Ahmet, Hatrat- Niyazi yakut Tarihe-i Kebir-i Osnaniden Bir Sahi/e, stanbul, Sabah Matbaas, 1326. Osmanl Terakki ve ittihat Cemiyeti Nizamname-i Esasisi, Msr, 1 3 2 3 . Comitfi Ottoman d'Union et de Progress, Abdoulhamid II. Paris, 1 8 9 6 . , Constitution Ottomane Promulguee le 7 zilhidje 1293 ( 1 1 - 1 2 december 1 8 7 6 ) Cenevre, Imprimerie Rey et Malvallon, 1898.

317

, Affaires d'Orient, RSponse au "New York Herald" et a Mahmoud Nedim Bey Ambassadeur de Turquie a Vienne, Paris, 1 8 9 6 . Refik Nevzat Dr., Le Federation Ottomane, Paris, 1 9 1 5 . Paris, Mechrouiette, Ne Bekliyoruz?, Paris, , Osmanl Hrriyet ve tilaj Irkas 1913. , Osmanl Milli Muhale/et 1913. , Siyaset-i Hzra-i , Meclis-i Mebusanda Hara, Mezat Satyoruz, kinci Beyannamesi:

Frkasnn

, Les Vauours et la Turquie, Paris, Socitfti Mutuelle d'Ediion, ( 1 9 2 0 ?).. Me'ume, Paris, 1 9 1 1 . stanbul, Matbaa-i Ebzziya, 1 9 4 2 . Meselesi, stanbul, kdam, 1325. Rza Nur Dr., Hcumlara Cevap, Frkalar

Sabahattin, Prens Mehmet, fttihat ve Terakki Cemiyetine Ak Mektuplar, Mesleimiz hakknda nc ve son bir izah, stanbul, Mahmud B. Matbaas, 1 3 2 7 . , Teebbs-i ahs ve Ademi Merkeziyet baa-i Ktphanei Cihan, 1 3 2 4 . Hakknda /hinci Bir zah, istanbul, Mat-

, Trkiye Nasl Kurtanlabilir? Meslek-i itima ve Program, istanbul, Kader Matbaas, 1334. , 23 Terinievvel 3 2 8 Tarihiyle BirArize. Huzur-1 Mualla-y Padiahiye Takdim Edilen Ak

, Mani/este du prince Mohammed Sabahaddine, petit fils du sultan Abdul Mejid au nom du Comite de l'Initiative privees, de la Constitution et de la decentralisation administrative, Suresnes (tarihsiz). , ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin Garoyan Matbaas, 1328. Salih, La Turquie dhier yok) 1903. Frldaklar yahut Tarih-i Matem, stanbul, Arak Paris, (Yayn yeri

et d'aujourd'hui

l'Armenie et la Macedoine,

Salmone, Habib Anthony, The Fall and the Resurrection of Turkey, Londra Methuen and Co., 1896. Somar, Ziya, Yakm alarda Fikir ve Edebiyat Tarihimizde zmir, Matbaas, 1 9 4 4 . zmir, Nefaset Kurba-

, Bir ehrin ve Bir Adamn Tarihi. Tevfik Nevzat. zmir'in Fikir ve Hrriyet n, izmir. Ahenk Matbaas, 1 9 4 8 . Sleyman Nazif, Malmu lm, Paris, Meveret Matbaas, 1314. Sleyman Srn (Kle), emsi Paa ve 24 Haziran, erafeddin Magmumi, Seyahat 1327. Hatralar, Selnik, 1327.

Msr, Kahire, Matbaat-l Futuh, 1290-

, Dndm ki, Msr, Kahire, Matbaa-i Yusufiye, 1331/1913. , Hakikat- Hal, 2. bask, Yaynlayan: Giritli Zde Ahmet Ramiz. Konstantiniyye, Matbaa-i Ebzziya, 1330. [Yazld tarih Terin-i evvel 1897 (cemaziylevvel 1315)).

318

 , Paris'ten Yazdklarm, erif Paa, Merutiyete

Msr, Elkahire, Matbaa-i Kibare, 1911/1329. Doru Ben... ve Hayatm, stanbul Nefaset Matbaas, 1911. Vataniye

Temo, Dr. brahim, ittihat ve Terakki Cemiyeti'nin Teekkl ve Hidemat- ve inklb Milliye Dair Hatratm, Mecidiye, Romanya, 1 9 3 9 .

Tunal, Hilmi, Onuncu Hutbe, Msr, Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Matbaas, 1316. , Onbirinci Hutbe, Trkiyelilik Osmanllktr Osmanllk Trkiyeliliktir, Cenevre. 1318. , Ya Muvahhid, Cenevre, intikam Matbaas, 1318. , Sekizinci Hutbe, Cenevre, 1 3 1 5 . , Dokuzuncu Hutbe, Cenevre, Redaction de l'Osmanh, 1 3 1 5 . , nc Hutbe, Cenevre, 1 3 1 4 . , Evvel veAkir, Cenevre, 1315. (Bulunamad). , Meb'uslar Meclisi Kapsnda: Kyllerime , Beinci Hutbe: Asker Kardelere , Akait Hakimiyeti, , Yeni Osmanllara , Drdnc Hutbe, Cenevre, 1 3 1 4 . Msr, Osmanl Matbaas, 1324. Bir Dilek, Muharrem 1320. Trkiye'de Ahali Hakimlii Bir a n - Bir Dilek, MuKahire, 1 3 2 6 . 2. bask. Kahire. 1 3 2 7 . Armaan, Msr, 1326. Bir Armaandr, Cenevre, 1314.

, Osmanllara Bir Armaan, harrem 1320. Kahire, 1318,

, Makedonya: Mazi, Hal, stikbal, , Rezalet,

, Onuncu Hutbe, Bir Gemiin Yadigr,

, Oh Gurbet Yoldalarm, Osmanl Kardelerime Bir Armaan, (iir), 2. bask, Msr, Osmanl Matbaas, 1 3 2 7 . , Murat, ehid Arkadalarmdan Doktor Yeniehirli Edhem'in, Giritli efik'in ve Tatar lzzet'in Ruhlarna, Msr, 1 3 1 8 . , Aux Ottomans et amis des Ottomans: Un projet d'organsation du peuple en Turquie, Cenevre, Imprimerie Eggimann, 1 9 0 2 . , Pete'de Reit Efendi ile, Msr, 1905. Yusuf Akura, Siyaset ve iktisat Hakknda Birka Hitabe ve Makale, 2 3 Nisan 1340, istanbul, Yeni Matbaa, 1 9 2 4 . 16 Eyll 1335 de la souverainett

, Muasr Avrupa'da Siyas ve itima ve Fikr Cereyanlar, T.B.M.M. Hkmeti Maarif Vekleti Neriyatndan, istanbul, Matbaa-i Amire, 1339. , Ulm ve Tarih, Kazan, Haritonow, 1906. , Mevkufiyet Hatralar, 2. bask, stanbul, 1 3 3 0 .

319

KONU LE YAKNDAN LGL MEHAZLAR Kitaplar Abdurrahman eref ve Ahmet Refik (Altnay), Sultan Abdulhamid-i tanbul. Hilal Matbaas, 1918. Ahmet hsan, Matbuat Hatralarm 1888-1923, l. Merutiyetin J 9 0 8 , stanbul, Ahmet hsan Matbaas, 1 9 3 0 . Ahmet Midhat' 1955. Anyoruz, Saniye Dair, s-

Hanna Kadar 1889-

Hazrlayan Hakk T a n k Us, stanbul, Vakit Matbaas, Hazret-i Hilfetpenahiye Bir Arize,

Ahmet Muhtar (Paa), Atabe-i Blentmertebe-i stanbul, Teshil-i Tbaat Matbaas, 1 3 2 8 . Ahmet Refik, Bkz. Abdurrahman eref.

Ahmet uayp, Hayat ve Kitaplar, 2. Bask, stanbul, Matbaa-i Hukukiye, 1 3 2 0 . Ahmet kr, Bizde Trklk Cereyan, istanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Mezuniyet Tezi, 1 9 3 4 . Akyz, Kenan, Tevfik Fikret, Ankara, Sakarya Basmevi, 1947. Albek, Muazzez, Yakup Kadri'de timai Meseleler, Enstits Mezuniyet Tezi, 1 9 4 9 - 1 9 5 0 . Arendt, Hannah, The Origins of Totalitarianism, oks, 1958. stanbul niversitesi Trkoloji

2. Bask, New York, Meridian BoParis, Presses Universita-

Aron, Raymond, La Sociologie Allemande Contemporaine, ires de France, 1 9 5 0 . Aydemir, evket Sreyya, Suyu Arayan A. ., 1959. Bayur, Hilmi Kmil, Sadrazam Bayur, Yusuf Hikmet, Trk nklab Basmevi, Ankara, 1 9 5 2 . Bendix, Reinhard, Max Weber: 1960. Adam,

Ankara Matbaaclk ve Gazetecilik

Kmil Paa, Ankara, 1954. Tarihi, Cilt II, Ksm IV, Trk Tarih Kurumu New York, Donbleday, chez

An Intellectual Portrait,

Benningsen, Alexandre et Quelquejay, Chantal, Les Mouvcmcnts Nationaux Les Musulmans de Russie, La Haye, Mounton and CI., 1960. Berleson, Bernard, Content Analysis Free Press, 1 9 5 2 . in Communications 1852-1871. Research.

Glencoe, III., The

Binkley, Robert C., Realism and Nationalism hers, 1 9 3 5 .

New York, Harper Brot1940-1960. London, Basil

Birnbaum, Norman, The Sociological Study of Ideology: Blackwell, 1962.

Bleda, Mithat kr, "Hatrat". Resimli Tarih Mecmuas ( 1 9 5 3 ) , s. 2 1 6 9 - 2 1 7 4 , 2392-2395. Bougie, C., Le Solidarisme, Paris, Marcel Giard, 1924.

320

Brockelmann, Carl, History of the Islamic Peoples, London, Routledge, 1949. Browne, Edward G., The Persian Press, 1910. Revolution 1905-1909, Cambride, The University

Buchner, Ludwig, Nature el Science.

Critiques et Memo t res, Paris, G. Bailiere, 1 8 8 2 .

Carra, de Vaux, Les Penseurs de 1'Islam. Paris 1 9 2 1 - 1 9 2 6 . VI Ciit. Cilt V s. 1 5 9 - 1 7 9 Ahmet Rza Bey'e aitir. Cemal Paa, Huratlar, ttihat ve Terakki Birinci Dnya Harbi. Tamamlayan ve tertipleyen: Behet Kemal. Selek Yaynlan, istanbul, Sralar Matbaas, 1959. Charmes, Gabriel, LAvenir de la Turquie: Le Panislamisme, Paris, Calmanlevy, 1883. Coker, K W , Recent Political Thought, New York, Appleton, 1 9 3 4 . Comte, Augus'.e, Sisteme de politique Positive au Trait? de Socioloie Instituant le Religion de I'HummaniU, Paris, L. Mathias, 1 8 5 1 - 1 8 5 4 . 4 Cilt. ankaya, Mcellitoglu Ali, Mlkiye Tarihi ve Mlkiyeliler, Ankara, 1 9 5 4 . Danimend, smail Hami, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt IV stanbul, Trkiye Yaynevi, 1955. Davison, Roderic, "Reform in the Ottoman Empire 1 8 5 6 - 1 8 7 6 , " Yaynlanmam Doktora Tezi, Harvard University, 1942. Deliorman, M. N., Merutiyetten n c e Balkan Trkleri, istanbul, 1944. Deutsch, Karl W., Nationalisim and Social Communication, New York, J o h n Wiley, 1953. Dino, Gzin, Tanzimattan 5onra Edebiyatta Gerekilie kara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1954. Doru, Birinci Ksm, An1876-1895. LonParis, 1 8 9 7 .

Djemaleddin Bey, Sultan Murat V: The Turkish Dynastic Mystery don, K. Paul, 1895. De mo 1 ins, Edrnond, A Quoi Tint La Supcriorite des Anglo-Saxons, Draper, j . W., History of the Conflict ra, K. Paul and Trench, 1885.

Denais, Joseph, Le Turquie Mouvelle et I'Ancien Regime, Paris, 1909. Between Regilion and Science, 19, Bask, Lond-

Dunning, W. A., A History of Political Theories, New York, Mac Millan, 1 9 0 2 - 1 9 2 0 , 111 Cilt. Duru, Kzm Nami, Arnavutluk ve Makedonya Hdtralarm, istanbul, Sucuoglu Matbaas, 1959. , Ziya Chalp, stanbul, Milli Eilim Basmevi, 1 9 4 9 . Duverger, M a t rice, Les Parties Politiques, 4. Bask, Paris, Armand Colin, 1961. Railway, New York, Eare, Edward Mead, Turkey, The Great Powers and the Bagdad 1923. Easton, David, The Political System, New York, Knopf, 1953. Emin, Ahmet, Bkz. Yalman. Emre, Ahmet Cevat, iki Neslin Tariki: Mustafa Kemal Neler Yapt?, stanbul, Hilmi raan, 1960.

321

Engelhard t, Edouard, La Turquie et la Tanzimat, Ergin, Osman Nuri, Trkiye Maarif 1 9 4 3 . 5 Cilt. Faik, Selnikli, Padiahn Efkar,

Patis, Cotillon, 1 8 8 0 - 1 8 8 2 ,

Tarihi, stanbul, Osmanbey Matbaas. 1939-

istanbul. Karabet, 1 3 1 4 . Paris, M. Rivifere, Ottoman, Pa-

F e s c h , Paul, Constantinople aux dernier jours d'Ab dul Hamid, 1907. Freimont, E, Abd-ul ris, 1 8 9 5 .

Hamid et son Rigne, par un ancien fonctionnaire

Friedrich, Cari. Yay.: Totalitarianism, Cambridge, Harvard University Press, 1954. Friedrich, Karl, Constitutional Government and Democracy, Boston, 1950.

Gerek, Selim Nzhet, Trlt Gazetecilii J 8 3 I - 9 3 I , Istanbul, Devlet Matbaas, 1931. J n Trk Gazeteleri, Aham, 19 Mart, 1 9 4 1 . J n Trk Neriyat, Aham, 3 Nisan, 1941. G u y a u , J . M., Education et Htriditi: Giraud, Victory, Maurice Barris, Etude Sociologique, Paris, E A k a n , 1889. Gardet, Lois, La iti Musulmane: Vie Socialc et Politique, Paris , J . Vrin, 1954. Paris, 1 9 2 2 . H a n m a n , Martin, Unpolitische Brie/e aus der Trkie. Der /siamische Orient; Berichte und Forschungen, Leipzig, Rudolf Haupt, 1910. Hayes, Carlton j . , A Generation of Materialism 8 7 1 - 1 9 0 0 , New York, Harpers, 1941. Hecquard, Charles, La Turquie sous Abdul Hamid II. Exposifidtle de la Girence d'un Empire pendant un quart de siecle (3 Aout 1876-J er Sep. 1900). Brksel, H. Lamartine, [1901 ?) Heyd, Uriel, Foundations of Turkish Nationalism, London, Luzac, 1 9 5 0 . Hughes, Stuart, Consiousness and Society: The Reorientaion of European Thought 1890-1930, New York. Knopf, 1958. Hseyin Kzm, Arnavutlar Ne Yaptlar?, istanbul, Yeni Turan, 1330. inal, bnlemin Mahmut Kemal, Osmanl Devrinde Son Sadrazamlar, istanbul Maarif Matbaas, 1 9 4 0 - 1 9 5 3 . iskit, Server, Trkiye'de Matbuat idareleri ve Politikalar, istanbul, Tat Basmevi, 1943. , Trkiye'de Neriyat Hareketleri Tarihine 1939. smail Habib, bkz. Sevk. zzet Fuat, General, Autres Occasions Perdues, Critique Stratigique de la Campagne d'Asie Mineure 1 8 7 7 - 1 8 7 8 . Paris, Chapelet, 1 9 0 8 . Jerpersen, Otto, Mankind, Nation and individual from a Linguistic Point of View, Oslo, 1 9 2 5 . Bir Bak, stanbul Devlet Basmevi, Political

322

Kamil Paa, Htrat, stanbul, Matbaa-i Ebzziya, 1 3 3 9 . Karagz, Adem Ruhi, Bulgaristan Trft Basn 1 8 7 9 - 1 9 4 5 , stanbul, niversite Matbaas, 1 9 4 5 . Kazancgil, O. R., Le Prince M. Sabahaddine, teksir, Paris, 1 9 4 8 . d'Etat 1840-1878, Paris, Keraty, Comte E, de, Mourad V Prince. Sultan, Prisonnier Dentu, 1878.

Kolnai, Aurel, The War Against the West, New York, Viking Press, 1 9 3 8 . Kunt ay, Mithat Cemal, Narmfc Kemal; Devrinin insanlar ve Olaylar Arasnda, stanbul, Mill Eitim Basmevi, 1 9 4 4 - 1 9 5 7 , 3 Ksmda II Cilt. Kuran, Ahmet Bedev, Inhlap Tarihimiz ve Jn Trkler, 1945. , Osmanl imparatorluunda Matbaas, 1956. inklap Hareketleri istanbul, Tan Matbaas,

, nklap Tarihimiz ve ittihat ve Terafeh, istanbul, Tan Matbaas, 1948. ve Milli Mcadele, istanbul, Baha

Kle, Sleyman S i m , Firzovife Toplants ve Meruiyet, zmir, 1944. , Osmani Tarihinde Arnavutluh, zmir, 1 9 4 4 . Knzer, Karl, Abdul ham id II und Die Reformen 1897. Lacroix, Jean, La Sociologie d'Augustc Comte, ce, 1956. Langer, William M., The Diplomacy 1956. in der Trkei, Dresden, C. Reisener,

Paris, Presses Universitaires de Fran-

of Imperialism J 8 9 0 - 1 9 0 2 , 2. Bask, New York, Society: Modernizing the Middle East,

Lerner, Daniel, The Passing of Traditional Glencoe, 111., The Free Press, 1958.

Leroy. Maxime, Histo!re des i (fees Sociales en France, Paris, Gallimard, 1 ( 1 9 4 6 ) , II (1954). Levenson, J. R., Confucian China and Its Modem Fate: The Problem of Intellectual Continuity, Berkeley and Los Angeles, University o f California Press. 1958. Lewis, Bernard, The Emergence Lvith, Karl, Meaning Press, 1957. of Modern Turkey, London, 1 9 6 2 . in History, 4. Bask, Chicago, T h e University o f Chicago Grdklerim, stanbul

Lkfi Simavi, Sultan Reat Hann vc Hale/inin Saraynda Matbaa-i Osmaniye, 1340. M. N., Bckiraga 1328. Bl Facialar yahut

Serar-i istibdattan Bir Nebze, istanbul,

MacFarlane, Charles, Turkey and its Destiny, London, J o h n Murray, 1 8 5 0 . II Cilt. Mahmut, Cellettin Paa, Mir'at- Hakikat: Tarih-i Mahmut Celletin Paa, stanbul, Matbaa-y Osmaniye, 1 3 2 6 - 1 3 2 7 . 3 Ciit. Mardin, erif, The Genesis of Young Ottoman versity Press, 1962. Thought, Princeton, Princeton Uni-

323

Martindale, Don, The Nature and Types ofSociological 1961. Mayakon, Ismail Mtak, Yldzda Neler Grdm, Mayer, J . P, Political London. 1949. Thought in France:

Theory,

London, Routledge,

Mavroyeni Paa, La Police Secrete en Turquie, Paris, 1 8 9 2 . istanbul. enel Matbaas, 1 9 4 0 . to the Third Republic, From the Revolution

Mehmet Arif, Bamza Gelenler, 2. Bask, stanbul, Mrettibin-i Osmaniye Matbaas, 1 3 2 8 . Mehmet Rauf, ittihat ve Terakki as, 1327. Mehmet Tevfik, Manastr as, 1 3 2 7 . Cemiyeti Ne idi?, istanbul, Ahmet Saki Bey Matba-

Vilayetinin Tarihesi, Selnik, Beynelmilel Ticaret Matba-

Mehmet, Tevfik, Manastr Vilyetinin Tarihesi, Manastr, 1927. Mente, Halil, "Hatrat", Cumhuriyet, Mays, 1 9 4 6 . Meyer, Alfred G., Leninism, M e n o n , R. K., Social 1957. of Modem as, 1934. Mustafa Refik, Ein Kleines 1899. Stindenregister Abdul Hamid IH, Cenevre, Malvallon, New York, Prager, 1962. and Social Structure, Glenncoe, III., T h e Free Press, Tendencies

Theory

Michels, Robert, Political Parties: A Sociological Democracy, Mustafa Ragp, ttihat ve Terakki Tarihinde

Study of the Oligarchical

New York, Dover Publications, 2. Bask, 1 9 5 9 . Esrar Perdesi, istanbul. Akam Matba-

Osman Nuri, Abdlhamid-i San i ve Devr-i Saltanat istanbul, deiik yazarlar, 1327. III Cilt. Pears, Sir Edwin, The Life of Abdul-Hamid, Petrosyan, Y. A., Novi! Osmanl / Borba 1958.

Hayat-1 Hususiye ve Siyasiyesi,

New York, 1917. za Kostitutsyu 1876 g.v. Turtsil, Moskova, 1895, Stutgart, Kohlham-

Preller, Hugo, Salisbury und die Trhische Frage in Jahre mer, 1 9 3 0 . Quelquejay, Chantal, Bkz. Benningsen, Alexandre.

Ramsauer, Ernest Edmonson, The Young Turkes: Prelude to the Revolution Princeton. Princeton University Press, 1 9 5 7 . Risal, P., La Villc ConvoiUe: Salonique, Paris, Perrin, 1914. Ahmet Rza Bey'e Ak Mektup,

of 1 908,

Rizof, N., Trkiye Nasl Teceddt Edebilir? Hill Matbaas, 1 3 2 5 . Ruchti, J a c o b , Die Reformation J 9 0 8 , Gotha, Penhes, 1918. Sait Paa, Said Paann Hatrat,

stanbul, 1903-

Ostemeich-Ungarns

und Russland in M a z e d o e n

Istanbul, 1328, II Cilt.

324

Safran, Nadav, Egypt n Search versity Press, 1962. Salam, Tevfik, Nasl Okudum?,

of Political

Community,

Cambridge, Harvard Uni-

stanbul, Doan Karde, 1 9 5 9 .

Sait Halim Paa, Buhran- Fikrimiz, 2. Bask, stanbul, Hukuk Matbaas, 1 3 3 7 . Sevk, smail Habib, Yeni "Edeb Yeniliimiz". Tanzimattan istanbul. Remzi Kitabevi, 1 9 4 0 . beri 1. Edebiyat Tarihi,

Shafer, Boyd, Nationalism; Myth and Reality, London, Gollanz, 1 9 5 5 . Shils, The Intellectual Between Tradition and Modernity, La Haye, Mouton, 1 9 6 1 . unter Abdul

Stem, Bernard, Jungtrken und VerschwOrer, die innere Lage der Trkei Hamid II, 2. bask, Leipzig, Mayer, 1 9 0 1 .

apolyo, Enver Behnan, Ziya Gkalp: ttihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, stanbul, Gven Basmevi, 1 9 4 3 . emseddin, Makedonya: Tahsin Paa, Abdlhamit Tarihe-i Devr-i Inklab, stanbul, 1324. ve Yldz Hatralar, stanbul, 1 3 2 4 . (Yaynlayan Enver Bolayr), tsanbul, Bolayr Tarihi, Cilt I, stanbul, !. Htralarm,

Talat Paa, Talat Paa'nn Hatralar, Yaynevi, 1946.

Tanpnar, Ahmet Hamdi, XIX uncu Yzyl Trk Edebiyat Horoz, 1 9 5 6 .

Topuzlu, Dr. C., Istibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde 80 Yllk stanbul, Gven, 1 9 5 1 .

Touchard, Jean et. al., Histoire des i dees Politique*. Cilt II, Paris, Pesses Universitaires de France, 1 9 5 9 . Tugay, Asaf, bret: Abdlhamide nevi, 1 9 6 1 . verilen jurnaller ve jurnalclar, Siyasi stanbul, Okat YayHayatna Baklar, s-

Tunaya, Tark Z., Hrriyetin iln: kinci Merutiyetin tanbul, Baha Matbaas, 1959.

, Trkiye'nin Siyasi Hayatnda Batllama Hareketleri, istanbul, Yedign Matbaas, 1960. , Trkiye'de Siyasi Partiler 1859-1952, istanbul [?1 1 9 5 2 . Turhan, Mmtaz, Garpllamann Neresindeyiz?, 3, Bask, istanbul, Bbali Yaynevi, 1 9 6 1 . Trk Ylt 1928, Toplayan Akuraoglu Yusuf, Yeni Matbaa, 1928. Ulam, Adam, The Unfinished Revolution: Marxism, New York, 1960. An Essays on the Sources of Influence of

Uzunarl, Ismail Hakk, Midhat ve Rt Paalarn Tevhi/erine Dair Vesikalar, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1946. , Midhat Paa ve Taif Mahkmlar, lken, Hilmi Ziya, ZiyaCkalp, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1950. Chrtitne, Paris, 1956. istanbul, Kanaat Kitabevi, ( 1 9 4 3 ] .

Vaussard, Maurice, Histoire de la Democratic

325

Watt, Montgomery, Islam and the Integration Wertheim, W. E, Indonesian

of Society, London, Routledge, 1 9 6 1 .

Society in Transition, La Haye, 1 9 5 6 . Paris, 1896.

Wolf, Bertram, Three Who Made A Revolution, Boston, 1955. Worms, Rene, Organisme et Sociitt, Yunus, Nadi, htill ve Inklb- baa-i Cihan, 1 3 2 5 . Zeine, Zeine N., Arab-Turkish Beyrut, Hayat, 1 9 5 8 . Yalman, Ahmet E., Turkey in the World War, New Haven, 1930. Osmani, 31 Mart - 14 Nisan 1323, Dersaadct, MatRelations and the Emergence of Arab Talt, Enver, Cemal Paalar, Nationalism, istanbul,

Ziya akir, Yah in Tarihin Byk Adam: Anadolu Trk Kitap Deposu, 1943. Makaleler

Ali Hamdi, "Fedai Atf Bey ve emsi Paann Katli," Resimli Tarih Mecmuas, s. 6 5 , Mays 1 9 5 5 , s. 3 8 2 8 - 3 8 3 1 . " T h e Armenians and the Young Turk," Armenia, 24-28. 111 (Haziran-Temmuz, 1 9 0 7 ) s.

A. T., "eyh Cemaleddin-i Efgan," Trk Yurdu ( 1 3 3 0 ) , s. 2 2 6 3 - 2 2 6 7 . Black, C. E "The Influence of Western Political Thought in Bulgaria 1 8 5 0 - 1 8 8 5 , " The American Historical Review 4 8 ( 1 9 4 3 ) , s. 5 0 7 - 5 2 0 . Bleda, Mithat kr, "Bir Canl Tarih Konuuyor," Resimli Tarih Mecmuas, say 4 0 , Nisan 1 9 5 3 . Blind, Carl, "Young Turkey," Fortnightly Review 6 6 ( 1 8 9 6 ) . Cemaleddin-i, Efgani, "Saadetin Alt Keli Kasr," Trk Yurdu ( 1 3 2 9 ) , s. 7 0 - 7 7 . , "Vahdet-i Cinsiye Felsefesi," Trk Yurdu ( 1 3 2 9 ) , s. 4 5 - 5 5 . avl, R., "Ahmet Rzann Hayat ve Pozitivizmle Alkas," t Mecmuas, XIII ( 1 9 4 7 ) , 8 - 1 0 , XIII ( 1 9 4 7 ) , 12-14. Clarke, Hyde, "Remarks on Ibrahim Hakk Bey's Article is Turkey Progressing" Imperial and Asiatic Quarterly, Series II, 4, 129-140. Choublier, Max, "Les Bektachis et la R o u m i l i e , " Revue des Etudes (1927), 427-453. Islamiques, 1

Coleman, S. J a m e s , "The Political Systems of Developing Areas," The Politics of Developing Areas. Yay. Gabriel Almond and James S. Coleman, Princeton, Princeton University Press, 1960. Cluckhohn, Clyde, "Culture and Behaviour," Handbook Gardner Lindzey, Reading, Mass., 1957, s. 9 2 1 - 9 7 6 . of Social Psychology, Yay.

Dino, Gzin, "Nabizde Nazm'n ( 1 8 6 5 - 1 8 9 3 ) 'Karabibik' simli Hikyesi zerine Bir Deneme," Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Cografya Fahltesi Dergisi, XII (1954), 153-157.

326

 , "Sami Paazde Sezat Bey'in 'Sergzet' isimli Romannda Gerekiliin Pay," Ankara niversitesi, Dil ve Tarih-Cograjya Fakltesi Dergisi, XII ( 1 9 5 4 ) , s. 139152. Duru, K. N., "ttihat ve Terakki Cemiyeti ismini nasl ald?" Milliyet, No: 105, 108 (1948). D wight, Henry O., "Some Peculiarities of Turkish Politics," Harpers 653-745. LXI ( 1 8 8 0 ) , s.

Eliot, Sir Herry G., " T h e Death o f Abdul Aziz and o f Turkish Reform," The Nineteenth Century 23 ( 1 8 8 8 ) . s. 2 7 6 - 2 9 6 . Gambier, James Williams, "Macedonian intrigues and their fruits," Fortnightly view, LXXV1I1 (Kasm 1 9 0 2 ) . Re-

Hacker, Andrew, "Capital and Carbuneies," 'The Gread Books' Reappraised," American Political Science Review, ( 1 9 5 4 ) , s. 7 7 5 - 7 8 6 . bnlemin, Mahmut Kemal (nal), "Abdlhamid-i Saninin Notlan," Trk Tarih Encmeni Mecmuas, VIII, 6 0 - 6 8 , 8 9 - 9 5 , 1 5 2 - 1 5 9 . lnkeles, Alex and Levinson J . Daniel, "National Character: T h e Study of Modal Personality and Socio-cullural systems," Handbook of Social Psychology, s. 9 7 6 -

1020.

Imhoff, Generalmajor, "Die Entstehung und das Zweck des Comites fur Einheit und Fortschim," Die Welt des Islams I, 1913, s. 1 6 7 - 1 7 7 . Kahn, R, "Ideologic et Sociologie de la Connaissance dans l'Oeure de Karl Mannheim," Cahiers International de Sociologie 8, 1950, s. 1 4 7 - 1 6 8 . Ksemihal, Nurettin azi, "La Naissance et LEvolution de la Sociologie en Turquie," X V e Congres International de Sociologie, 1 9 5 2 , s. 1 9 7 - 2 0 2 . Lafilte, Pierre, "Du Parti Gouvernementai", Revue Occidentale 189. Lee, Dwight E., " T h e Originis of Pan Islamism," American s. 2 7 8 - 2 8 7 . I-II 1 8 8 9 , s. 177Review, 1 9 4 2 ,

Historical

Mardin, erif, " T h e Mind of the Turkish Reformer 1 7 0 0 - 1 9 0 0 , " The Western Humanities Review 14 ( 1 9 6 0 ) , s. 4 1 3 - 4 3 6 . Nalbantolu, Hfz, "Ahmet Rza Beyin istibdat Devrinde Firar," I XVII ( 1 9 5 1 ) , 4 7 . Rsem Bey, " T h e Situation in Turkey," Fortnightly 1 9 0 2 ) , s. 8 6 - 1 0 2 . , "The Turkish Army," Contemporary , "The Turkish Revolution," Nineteenth Century, Review, Mecmuas,

LXXVI1I (Temmuz

Review, XCI! (Eyll 1 9 0 7 ) , s. 4 0 3 - 4 0 9 . LXIV (Eyll 1 9 0 8 ) , s. 3 5 2 - 3 7 2 .

Slousch, "Les D e u n m e h , une ecte J u d e o - M u s u l m a n e de Salonique," Revue du Monde Musulman, VI ( 1 9 0 8 ) , s. 4 8 3 - 4 9 5 . Stavrianos, L. S., " T h e Balkan Committee," Queen i Quarterly, 1 9 4 1 ) , s. 2 5 8 - 2 6 7 . XLVIII (Autumn,

327

ehsuvaroglu, Haluk, "Ahmet Rza Bey ve Muarzlar," Akam,

14 Ocak 1 9 5 6 . 8 ubat

, " j n Trkler Arasnda Anlamazlklar," Akam, 4 ubat 1 9 5 0 . , "Mizanc Murat Bey'in Ahmet Rza Bey'e Yazd Mektuplar," Akam, 1950. , "Bir Hatratn Son Sayfalan," Akam, 1 Mart 1 9 5 0 . 5

, "Osmanl mparatorluunda Hrriyet Kavgalar ve Yabanc Basn," Akam, Nisan 1 9 5 0 . , " 1 8 9 6 ' d a Trkiye ve Yabanc Basn," Akam, 10 Nisan 1950. , "Ubeydullah Efendi," Akam, 2 2 - 2 5 Temmuz 1950. , "Jn Trklerin Msr Faaliyetleri," Akam, 21 Ekim 1 9 5 0 .

, Ahmet Rza Bey'in Hatrat', Yay. Bkz. Ahmet Rza, Bibliyografya Blm I. (Taghizde, S. H.), "Les Courants Politiques dans la Turquie," Revue du Monde Musulman, XXI ( 1 9 1 2 ) , s. 1 5 8 - 2 2 1 . , "Le Panislamisme et le P a n t u r q u i s m e , " Revue du Monde Musulman, XXII ( 1 9 1 3 ) , s. 1 7 9 - 2 2 0 . , "Les rapports du mouvement politique et du Mouvement Social dans l'Empire Ottoman," Revue du Monde Musulman, XXII, ( 1 9 1 3 ) , s. 1 6 5 - 1 7 8 . Tanyol, C., "tima Monografi Hazrlklar: Prens Sabahattin," Sosyoloji ( 1 9 4 9 ) , s. 4 - 5 . Dergisi,

Tunaya, Tank Z., "mme Hukukumuz Bakmndan ikinci Merutiyetin Siyas Tefekkrnde 'Garplk' Cereyan," /. . H. E M., XIV ( 1 9 4 8 ) , s. 5 8 6 - 6 3 0 . , "Jn Trk ve Sosyal inklap Lideri Prens Sabahattin," Sosyal Mecmuas, (Kasm 1 9 4 8 ) , s. 119-126. Hukuk ve iktisat

, "mme Hukukumuz Bakmndan kinci Merutiyetin Siyasi Tefekkrnde 'islamclk' Cereyan," 1. . H. E M., XIX ( 1 9 5 4 ) , s. 6 3 0 - 6 7 0 . , "Garpllamak ve Taklit," Ulus, 2 Haziran 1948. . "Romantik Milletler," Vatan, 10 Haziran 1948. , "Zulmetten Nura," Vatan, 7 Nisan 1950. G R L E B L E N J N T R K D E R G L E R VE TARHLER Anadolu, Msr, 1902; Dolap, Folkestone, 1900; Emel, Msr, 1316; Girit, Hanya, 1 8 9 7 ; Hal, Msr, 1 8 9 9 - 1 9 0 0 ; Hakikat, Cenevre, 1 8 9 6 - 1 8 9 7 ; Havatr, Msr, 1 3 1 6 - 1 3 1 7 ; Hayal, Londra, 1 8 9 5 ; Hrriyet, Londra, Ocak 1894-Aralk 1 8 9 7 ; ltihad, Cenevre, 1 9 0 4 - 1 9 0 8 , Msr. 1 9 0 4 - 1 9 0 8 ; intikam, Cenevre; stikbal. Napoli, 1 8 7 9 - 1 8 8 0 , Cenevre. 1 8 7 9 - 1 8 8 0 , Londra, 1895; istirdat, Londra. 1 9 0 1 ; Kanun- Esasi, Cenevre, 1 8 9 6 - 1 8 9 8 ; Meveret, Paris, 1 8 9 5 - 1 8 9 7 ; M echveret, Paris, 1 8 9 5 - 1 9 0 8 ; Mizan, Paris, 1896, Cenevre, 1897; Muvazene, Filibe, 1 3 1 3 - 1 3 1 7 ; Osmanl, Cenevre, 1 8 9 7 - 1 9 0 2 , Folkestone, 1902; .ura-y mmet, Paris-Msr, 1 9 0 2 - 1 9 0 7 ; Terakki, Paris - Msr, 1 9 0 6 - 1 9 0 7 ; Trk, Msr, 1 3 1 9 - 1 3 2 1 ; La Turquie Contemporaine, Paris, 1891.

328

DIZIN

A Quoi Tient la Sup^riorite Anglo-Saxons 295 Abdurahman eref 32, 50 Abdlaziz, Sultan 33, 41, 68, 69, 70. 258 Abdlhalim Mernduh 54, 55, 174 Abdlhamit II 19, 25, 31. 32, 3 4 . 38, 40-43, 45, 47- 51, 53, 54, 62-66, 6 8 , 70-76, 81, 86, 87, 92, 93. 95. 98, 106, 108-114, 133, 136, 141143, 147, 150-153, 158, 162, 164, 166-168, 172, 173, 191, 200, 203, 2 0 6 , 2 1 7 , 225, 227, 238, 241, 260, 267, 274, 275, 280, 283, 284, 288, 293, 3 0 5 , 306 Acem izzet 4 2 Adem-i Merkeziyetilik 295 Ahlk 120, 126-128, 160, 166, 177, 187, 2 2 0 , 246, 263, 264, 269, 274, 294, 295, 298, 3 0 9 Ahlak-t timaiye 167, 170 Ahlk- Umumiye 166, 187 Ahmet Cellettin Paa 111, 112, 142, 145, 2 2 8 , 231 Ahmet ihsan 51, 53, 56, 63, 64, 81 Ahmet Mithat Efendi 52, 56-58, 64, 75. 84, 111, 120, 123, 128, 129, 196, 2 2 6 , 252 Ahmet Muhtar Paa 98 Ahmet Rasim 64 Ahmet, Refik (Altnay) 3 2 Ahmet Rza Bey 14, 15, 31, 35-37, 45, 51, 76, 78, 79, 92, 95-98, 103-107, 109-113, 119, 141, 145-147, 171, 178-193, 195-200. 2 0 2 - 2 0 6 , 208215, 217-224, 231, 232, 235, 237,

247, 257, 258, 264, 267, 2 7 0 . 2 7 2 , 2 8 9 , 296, 299, 306, 3 1 0 Ahmet Saib 32, 33, 6 9 Aile 15, 72. 83, 84, 136, 178, 2 2 0 , 2 2 1 . 2 2 7 , 2 5 6 , 2 5 9 , 2 9 5 , 301 Akura, Yusuf 68, 197, 2 7 6 - 2 8 1 , 286, 309 Akil Bey 144 Aksiyon 217, 259, 2 6 0 Aktivizm 183, 289, 2 9 0 , 306 Alfieri 242 Ali Fahri 74, 109, 110, 112, 143, 173 Ali Ferruh Bey 54 Ali Kemal 53-56, 5 8 . 59, 143, 144, 2 2 8 , 2 7 6 , 281 AliSuavi 12. 13. 3 4 . 198 AH Suavi Vak'as 34 Ali efkati Bey 35, 36, 78, 180, 181, 229 Allah 124, 160, 164, 214, 2 3 4 Alman 11, 26, 88, 161, 2 3 3 , 2 3 5 , 2622 6 4 . 2 6 7 , 2 7 1 , 2 7 2 , 280 Almanya 14. 101, 160, 161, 221, 2 3 4 , 2 5 4 , 2 6 4 , 271 Amele Meselesi 160 Amerikallar 2 4 7 , 295 Anadolu Dergisi 2 7 4 Anadolu Kyls 54, 178, 2 7 5 . 2 8 3 . 298 Anadolu Mektuplar 2 7 4 Anadolu Trkleri 2 7 3 Anayasa 33, 41, 46, 62, 88, 100, 102, 104, 107, 113, 129, 131, 135, 195. 196, 199, 206, 2 0 7 , 2 1 4 , 216, 217 Ansiklopedizm 225, 2 2 6 Arabi Paa Hareketi 41

329

Arap 4 1 , 4 5 , 52, 106, 119, 121, 138, 154, 159, 203, 2 6 8 , 2 8 8 , 3 0 3 Arap Edebiyat 117 Arap Milliyetileri 2 0 2 Arnavut 4 7 , 119, 139, 154, 161, 162, 286, 303 Arnavut Islah Cemiyeti 162 Arnavut Kltr Kongresi 162 Arnavutluk 1 6 1 - 1 6 3 , 2 6 6 Arnavutluk Htralar 2 2 5 Arslan, Emir 4 4 - 4 6 Asker 70, 74, 146, 2 0 4 , 2 3 8 Asker J n Trkler 110 Asker 6 2 , 65, 71-73, 78, 7 9 , 8 3 , 104, 110, 112, 134, 146, 152, 163, 176, 181, 195, 2 0 5 , 2 1 9 - 2 2 1 , 2 7 7 , 3 0 6 , 309, 3 1 0 Askeri Davran 3 1 0 Askeri Tbbiye 71, 146, 171, 2 2 7 , 2 7 7 , 289, 2 9 7 , 3 1 0 Askeri Unsur 107 Assemblee Deliberante 100, 134 Asya 175, 2 4 0 , 2 7 4 , 2 8 5 , 2 8 6 Atatrk 10, 14, 175, 193, 2 3 2 , 2 3 3 , 239, 242, 309 Avam 118, 125, 130, 177, 194, 2 2 0 , 242, 251, 310 Avnuilah Kzmi 37 Avrupa 11, 14, 15, 19, 24, 29, 3 0 , 3 5 - 3 9 , 4 2 , 5 1 - 5 3 , 55, 5 7 - 5 9 , 6 2 , 6 3 , 65, 6 7 , 6 9 , 71, 8 2 , 8 4 , 8 6 , 9395, 1 0 0 - 1 0 4 , 111, 112, 115, 116, 119, 126, 128, 131, 132, 135, 137, 154, 1 5 6 - 1 6 0 , 166, 175, 184, 192, 197, 2 0 0 - 2 0 2 , 206, 2 0 7 , 2 0 9 - 2 1 3 , 216, 2 1 9 , 2 2 1 , 2 2 2 , 2 2 6 , 231, 2 3 3 , 2 3 8 , 2 4 3 , 244, 2 4 8 , 249, 2 5 2 , 2 5 6 , 2 6 3 , 2 6 4 , 2 6 7 , 268, 2 7 4 , 275, 2 7 8 , 2 8 4 , 2 8 6 , 292, 2 9 3 , 305, 3 0 7 , 309, 310 Avrupa Materyalizmi 2 8 9 Avusturya 9 3 , 95, 119, 138, 178, 2 6 6 , 271 Ayrcalklar 115, 134, 138, 199, 211, 270, 307 Aynclk 2 0 7

Babli 3 3 , 70, 72, 125, 136, 148, 149, 216, 2 4 4 , 3 0 5 Babler 6 7 , 68, 6 9 Bahaettin akir Bey 157, 2 1 3 , 224, 231, 2 6 0 , 2 8 8 , 292, 2 9 3 , 3 0 3 Balkan 47, 4 8 , 6 2 , 106, 146, 147, 149, 150, 172, 198, 2 0 3 , 239, 2 7 1 , 2 9 0 Bal tk Denizi 2 6 8 Barres, Maurice 201 Basn ve Etkileri 30, 39, 4 4 , 4 7 , 4 8 , 53, 5 5 , 56, 6 5 , 8 1 , 9 5 , 114, 115, 134, 147, 167, 205, 257, 2 6 2 , 2 7 5 , 2 7 8 Bat 9, 11, 1 3 , 1 5 , 1 6 , 1 9 - 2 1 , 27, 37, 51, 56, 5 9 , 6 0 , 69, 9 5 , 9 9 , 100, 102, 104, 114-116, 122, 123, 128, 132, 134, 137, 142, 149, 160, 167, 174, 175, 178, 184, 188, 192, 1 9 5 , 1 9 9 , 201, 211, 213, 218, 223, 2 3 0 - 2 3 2 , 235237, 242, 244, 247, 250, 252, 257, 258, 261, 262, 265, 266, 270, 271, 275, 284, 2 8 5 , 3 0 6 - 3 0 9 , 3 1 1 , 3 1 2 Batc 18, 129 Batl 9, 11, 18, 27, 132, 137, 168, 178, 223, 233, 2 8 1 , 3 0 0 , 3 1 2 Batllama 23, 8 7 , 121, 2 2 6 , 2 3 2 , 2 4 4 , 273, 3 0 5 Bayur, Yusuf Hikmet 23, 31 Bedirhan Paa 155, 2 2 7 Behet Efendi 61 Bernard, Claude 59, 6 0 Beir Fuat 58-61 Beynelmilel Sosyal Eitim Kongresi 230 Beyzade 72 Bilim 18, 2 8 , 59, 61, 65, 118, 128, 133, 179, 2 2 2 , 2 3 4 , 2 4 4 , 2 5 1 , 2 8 0 Biyolojik 20, 61, 127, 128, 136, 244, 245, 2 4 8 Biyolojik Materyalizm 61, 128, 2 3 2 , 2 3 3 , 237, 2 9 4 Bosna 166, 2 7 3 Boulanger 201 Boulangisme 102 Bourgeois, Leon 2 4 9 Bo ut my, Emile 126, 242, 2 4 8 , 2 7 8 Brentano, Funck 2 7 8 Brunot, Ferdinand 119

330

Bulgar 4 7 , 4 8 , 1 1 6 , 158, 161, 2 6 7 , 268, 2 7 1 , 2 7 5 , 288 Bulgaristan 30, 4 7 - 4 9 , 108, 147, 149, 166, 167, 266, 271 Burhanetlin S e n d i 2 5 2 Bursa 179 Bursa Idadi-i Mlki 179 Bchner, Ludvvig 2 3 4 , 2 9 4 Brokrasi 33, 70, 72, 149, 2 1 6 , 2 4 4 , 296-298, 305 Brokrat 145, 148, 2 1 7 Brokratik 16, 4 0 , 4 3 , 79, 9 9 , 100, 1 0 2 Brokratik Muhafazakrlk 4 3 , 3 1 0 Byron, Lord 242, 2 4 5 Calderon 2 4 2 Cami 9 0 , 1 9 0 Carnot 9 6 Cemaleddin-i Efgani 68, 69, 75 Cenevre 3 6 , 37, 4 0 , 111, 1 4 1 - 1 4 5 , 147, 150, 153, 157, 170, 171, 173, 181, 182, 225, 2 2 7 , 229, 2 3 1 , 2 3 3 Cevdet Paa 52 Cevdet, Abdullah Dr. 14, 15, 18, 19, 6 1 , 144, 151, 165, 172, 173, 2 2 7 , 2 3 0 - 2 3 4 , 237, 2 4 2 , 246, 249, 2 5 2 , 306, 308 Charmes, Gabriel 75 Cleanth Scalieri - Aziz Bey Komitesi 34,35 Clemenceau 96 Communauuire 308, 3 1 2 Comte, Auguste 177, 179, 180, 187, 214, 222 Constantinople aux Derniers j o u r s dAbdul Hamid 2 9 2 Corps, Constitue 135 Croiner, Lord 105 Cumhuriyeti Rejim 189 erke 119, 154, 2 5 9 in 10, 2 7 , 1 2 1 , 2 8 4 rksulu, Ahmet Bey 143, 145 Dastan 8 2 , 8 3 Dastanl 92 Dante 2 4 2

Darl-Hilafe 2 3 8 Darvinizm 126, 128, 2 1 3 , 3 0 7 Darwin, Charles 127, 128, 191 Dejenere 3 0 9 Demokrasi 125, 127, 2 1 6 , 2 9 8 Demolins, Edmond 2 9 4 , 2 9 5 Demolins, Emile 2 4 2 Denais, Joseph 2 9 4 Dervi, Hima 162, 163 Deutsch, Karl W. 53 Devlet 16, 17, 2 0 , 3 3 , 4 0 , 4 1 , 4 8 , 8 4 8 8 , 9 0 , 9 3 , 9 4 , 1 0 0 - 1 0 3 , 105, 109 Devlet Personeli 4 3 , 135 Dil Sorunu 53, 2 7 3 Din Adamlar 70, 188 Dirie 1 2 0 Divan- Harb 143 Diyalektik ve Tarihi Materyalizm 2 3 3 Diyarbakr 6 6 Dou Medeniyeti 2 5 7 Dozy 2 3 2 Draper 128, 2 2 8 Dreyfus 9 6 , 201 Duma (Millet Meclisi) 2 7 6 , 2 8 4 Durkheim 2 2 2 , 249, 2 9 5 , 3 1 1 Ebzziya, Tevfik 35, 69, 8 4 Ecole Libre des Sciences Politiques 126, 2 7 8 Edebiyat 18, 30, 5 0 , 5 2 - 5 4 , 6 0 , 64, 6 9 , 120, 123, 133, 193, 2 4 8 , 2 7 2 Efkr- Umumiye 9 3 , 116, 2 5 4 , 255 Eflatun (Platon) 11, 1 2 , 2 5 Einli Said Paa 3 2 Eitim 39, 53, 6 6 , 6 7 , 70, 73. 8 6 , 9 2 , 9 9 , 126, 127, 130, 137, 156, 161, 175, 179, 180, 186, 196, 2 2 1 , 2 3 0 , 235, 2 4 2 , 246, 2 5 1 , 2 5 3 , 2 6 4 , 265, 271, 2 7 3 , 278, 2 9 4 - 2 9 6 , 300, 3 0 2 Ekalliyet 159, 2 5 7 , 2 8 6 , 2 8 7 Ekseriyet 2 0 7 , 213, 257, 2 8 6 El-Cevaib Gazetesi 4 1 Elit 126, 127, 132, 134, 139, 2 1 6 , 2 1 7 , 219-221, 250, 251, 269, 306, 307 Elliot, Sir Henry 2 0 6 Emperyalizm 158, 160, 168, 201, 211, 250, 260, 288, 307

331

Emrullah Efendi 3 9 , 40, 6 5 Endonezya 3 0 8 Endstriyel Gelime 3 0 2 Enternasyonellik 106 Entelektel Akmlar 3 2 , 4 9 , 6 3 , 1 6 6 Enver Paa 3 1 0 Er-Raca Gazetesi 4 5 Ermeni 4 9 , 90, 9 3 - 9 5 , 9 8 . 105, 139, 165, 199, 2 1 8 , 2 6 6 Ermeni ihtilal Komiteleri 9 8 Ermeni Komiteleri 74, 8 8 , 8 9 , 9 1 , 109, 199, 2 0 6 Ermenistan 9 5 . 98, 101 Erzurum isyan 6 6 Esc hi lu s 2 4 2 Ethem Ruhi 4 8 , 6 2 , 172, 174, 1 7 6 Etnik 153, 154, 176 Etniki Eerya 6 2 , 2 1 8 Evvel ve Ahir 164 Faris, Selim 4 0 - 4 2 , 78, 91 Fas 121, 1 6 5 , 2 3 8 , 2 3 9 Federatif 2 7 9 Felsefe 11, 15, 16, 5 1 , 5 3 , 57, 59, 6 3 , 6 8 , 101, 151, 184, 186, 2 1 4 , 226, 2 3 4 , 2 3 6 , 245, 3 0 0 Fen renimi 120 Fenn-i itimai 157, 169, 3 0 0 , 301 Ferit Tek Bey 2 3 9 , 2 7 7 Ferry, Jules 137 Fichte 11, 2 0 , 2 7 2 Filibe 30, 48, 146, 147 Filozoflar 59 Fizan 2 2 8 , 229, 2 3 0 Fouville 2 9 4 . 295, 311 France, Anatole 9 6 Franszlar 158, 188, 2 4 7 , 2 6 5 , 271 Fried rich, Karl 2 9 8 Fua, Albert 4 0 , 4 5 , 181, 2 1 4 , 2 1 8 Fnn ve Felsefe 2 3 3 , 2 3 4 Ganem, Halil 4 3 - 4 5 , 196, 197, 2 0 1 , 2 0 5 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 6 , 2 1 7 , 253 Garplk 23 Gaspral, smail Bey 49, 9 5 Gauguin 9 6 Gayret Gazetesi 147

Gazeteler 14, 30, 34, 4 5 , 4 8 , 4 9 , 77, 8 6 , 113, 114, 147, 154, 1 6 2 - 1 6 4 , 191,267, 275,288 Geleneksel Kltr 2 7 Gelibolu 2 7 4 Gelime 10, 11. 14, 23, 2 8 , 3 0 , 3 2 , 3 6 , 3 7 . 47, 5 1 , 5 3 , 5 6 . 5 8 . 6 0 , 6 3 , 6 6 , 67, 72, 78, 8 6 , 9 1 , 9 6 , 102, 109, 111, 126, 128, 131, 132, 135, 137, 1 4 1 - 1 4 3 , 149, 155, 1 5 7 - 1 5 9 , 161, 162, 170, 173, 1 8 7 - 1 8 9 , 191, 192, 201, 204, 205, 208, 215, 219, 222, 223. 226, 228, 230, 235, 245, 2482 5 2 , 259, 280, 2 8 2 , 2 8 6 , 2 9 5 , 2 9 8 , 300, 303, 307, 308, 3 1 0 Gen ran 69 Gen Trkiye Partisi 38, 2 0 6 Genel Islahat Partisi 2 0 3 General Imhof 77 Georgiades 38, 3 9 , 4 1 , 9 0 Giril 101, 138, 152, 158, 159, 173, 200, 205, 2 7 1 , 2 7 3 Giyom Teli 2 2 5 Gladstone 2 0 0 Goethe, Johann Wolfgang von 11, 242, 245 Goluchowsky ( K o n t ) 9 5 Gkalp, Ziya 17, 6 6 , 163, 193, 2 7 2 , 276,311 Grignon Ziraat Okulu 178 Guizot 8 5 , 1 2 6 - 1 2 8 Guyau 245, 246, 2 4 9 Hac brahim Efendi 117 Haeckel 2 9 4 Hafta Dergisi 118 Hak Dergisi 172 Hak ve Hrriyet 2 6 9 Hal'etmek 3 0 8 Halife 106, 133, 151, 190, 2 0 2 , 2 3 8 , 283, 2 8 4 Halil Halil 4 2 Halil Muvaffak 144 Halil erif Paa 130 Halk 13, 17, 24, 4 7 . 4 8 , 58, 6 4 , 70, 72, 77, 9 1 . 9 2 , 94, 100, 102, 103, 114, 118, 124, 125, 1 2 8 - 1 3 2 ,

332

134, 145, 1 4 3 - 1 5 2 , 169, 184. 186, 190, 195, 1 9 7 , 2 1 1 , 217, 2 1 8 , 2 2 1 , 2 2 3 , 2 2 5 , 228, 2 3 5 , 2 4 2 , 2 5 0 - 2 5 2 , 2 6 3 , 265, 2 6 6 . 269, 270, 272-275, 284, 293. 2 9 7 , 3 0 6 , 307, 3 1 0 Halklk 58, 64, 152 Hanotaux, Gabriel 9 7 Harbiye 57, 69, 71, 72, 78, 2 7 7 , 2 8 5 , 294 Hasan Fehmi Bey 113 Hassa Alay 9 2 , 119 Hatrat 3 1 . 32, 36, 4 5 , 54, 58, 78, 8 6 , 8 8 , 9 1 , 9 8 , 182 Hayal 13, 37, 78, 8 7 , 9 3 , 105, 2 1 2 , 2 3 9 , 247, 269, 2 8 5 Hekimba, Salih Efendi 51 Herder 120 Hey'et-i itimaye 157, 160, 169 Heyet-i Tefti-i ve icra 1 0 8 Hdiv 36, 8 4 Hdiv, Abbas Hilmi Paa 3 6 , 97 Hristiyan 38, 58, 138, 1 8 7 - 1 8 9 , 2 0 9 , 2 1 3 , 2 3 6 , 241, 2 6 7 Hilafet 7 6 . 124, 2 0 2 , 2 0 3 , 238, 252, 253 Hilmi Bey 145, 146, 157, 164, 168, 171-173 Hilmi, Hakk Eey 3 7 Hint 2 7 . 2 3 9 Hitler, Adolf 157 Hizmet Gazetesi 3 9 , 4 0 , 6 6 Hoca Kadri Efendi 171, 198 Hoca Muhittin 74, 78, 171 Homeros 2 4 2 Homo Oeconomicus 5 6 Hugo, Victor 258 Hukuk 13, 23, 53, 142, 169, 185, 190, 194, 241, 251, 2 5 5 Hutbe 145, 146 Hkmet-i Meruta 255, 2 6 6 Hkmet-i Meruta ve lslaha- Umumye Taraftarlar 2 5 7 , 287 Hmanist 186. 2 2 4 , 2 5 8 Hmanitcr 159, 260, 285 Hrriyet 38, 39, 4 5 , 4 8 , 52, 56, 57, 6 8 , 77, 8 1 , 8 6 , 1 0 0 , 113, 130, 131, 133,

142, 1 9 4 . 195, 198, 204, 250, 261, 268, 296, 305 Hrriyet (Gazete) 2 3 , 4 0 , 4 2 - 4 5 , 74, 7 8 , 9 1 , 107 Hrriyet-i Matbuat 9 4 , 251 Hrriyeti Fikirler 70, 2 8 4 Hseyinzade, Alt Bey 6 3 , 8 7 Hyndman 2 1 2 Irk 127, 155, 197, 2 0 6 , 213, 220, 235, 2 5 6 , 269, 275, 2 8 2 , 3 0 9 rsiyet 213, 222, 2 4 5 , 246, 2 5 3 slah 9 3 , 187, 1 9 4 Islahat 9 3 , 9 4 Islahat Osmanllar 2 6 5 Isnard, Felix 2 2 8 Ibnlemin, Mahmut 31, 8 5 . 2 5 8 brahim, Hakk Paa 231 !cma- mmet 163 itihad 2 2 5 , 2 2 7 , 2 3 0 - 2 3 3 . 2 3 6 . 2 3 8 2 4 0 , 242, 2 4 4 - 2 5 4 Idare-i Cumhuriye 167 Idare-i Merkeziye 108 deoloji 2 6 5 htill 1 7 9 , 2 8 5 , 2 8 6 htillci 2 5 . 2 6 . 6 1 . 8 5 , 9 1 , 145, 146, 150, 170, 1 7 1 , 2 2 9 . 2 4 2 ikdam Gazetesi 6 5 iktisadi 14. 17 ktisadi Faaliyet 252, 261, 262, 265, 282, 310 ktisadi Gelime 2 5 2 ktisadi reti 2 6 1 , 2 6 2 ktisadi Sre 2 5 2 ilk Popler iktisat Kitab 5 6 lmiye 70, 73, 74, 8 3 , 164 lmiye Encmenleri 103 ncil 2 0 9 ngiliz Ali Bey 178 ngiltere 1 4 , 4 1 , 6 4 , 9 7 , 9 8 . 101, 116, 266, 2 6 8 . 288, 3 0 2 insaniyet 261 ntikam 171, 173 intizam 209 IsJ.m 4 1 . 68, 7 6 . 8 7 , 96, 107, 1 2 0 - 1 2 2 , 124, 125, 133, 1 6 4 - 1 6 6 , 1 8 7 - 1 9 0 ,

333

194, 196, 212, 223, 2 3 2 - 2 3 7 , 2 3 9 , 241, 2 4 7 , 248, 264, 267, 288, 2 8 9 , 308 islm Tarihi 2 3 2 Islmclk 2 3 , 166, 189 slm 57, 106, 1 2 0 - 1 2 5 , 163, 165, 168, 187, 235, 237, 2 3 9 , 2 7 6 , 283, 284, 2 8 9 smail ibrahim, Dr. 9 8 smail, Kemal Bey 3 2 , 34, 4 3 , 162 smail, Safa 6 4 istibdat 2 9 9 istikbal Dergisi 35, 36, 78, 181, 2 2 9 lkodra 2 2 5 italyan 162, 163, 2 4 7 Ittihad 2 5 9 ittihat ve Terakki 23, 24, 29, 33, 36, 4 2 , 4 6 , 4 9 , 55, 6 2 , 6 6 , 67, 71, 9 7 , 113, 145, 154, 181, 184, 2 0 3 , 2 0 4 , 2 1 9 , 2 2 4 , 257, 258, 2 8 8 , 2 8 9 ittihat ve Terakki Cemiyeti 29, 3 1 , 3 3 , 34, 39, 4 2 , 55, 6 1 , 62, 67, 73, 7 7 . 78, 8 2 , 9 0 , 107, 110, 138, 145, 146, 154, 192, 204, 2 2 7 , 2 9 7 , 3 0 5 ittihat ve Terakki Komitesi 46, 141, 142, 181, 192, 193, 2 0 3 , 2 0 7 , 2 2 5 ittihat ve Terakki Partisi 23, 113, 2 0 8 ttihat ve Terakki ubesi 98 Jacoby 235 Japon 210, 2 8 5 J a u r e s . J e a n 211 J e u n e Turquie 38, 45, 4 6 Journal Des Dibats 111 J n Trk 13-16, 18-20, 24, 25, 2 8 - 3 0 , 32, 3 4 - 3 8 , 4 0 , 4 2 , 4 3 , 4 6 - 4 9 , 55, 57, 6 2 , 6 3 , 65, 66, 6 8 , 69, 71, 7 2 , 74, 76, 7 9 , 8 2 , 83, 8 7 , 8 9 , 90, 98103, 106, 107, 109, 111, 112, 114116, 129, 135, 136, 139, 1 4 1 - 1 5 3 , 155, 157, 159, 160, 162, 163, 165, 1 6 8 - 1 7 4 , 176, 182, 183, 192, 193, 195, 197, 2 0 2 , 2 0 3 , 2 0 5 - 2 0 7 , 212, 2 1 7 , 2 2 1 , 225, 2 2 6 , 228, 2 2 9 , 2 3 1 , 2 3 2 , 2 3 7 , 240, 2 5 2 . 2 5 6 - 2 6 3 , 2 6 7 , 2 6 8 , 2 7 1 - 2 7 9 , 2 8 1 , 282, 286, 289, 290, 291, 298-300, 305-310

J n Trk Kongresi ( 1 9 0 2 ) 141, 162, 176, 1 8 2 , 2 8 6 Kabile 123, 1 5 4 Kabine 9 3 , 104, 135, 231 Kadn 35, 175, 222, 2 3 2 Kafkasyal 119 Kmil Paa 39, 87, 8 8 , 90, 113 Kaneko, Baron 2 1 0 Kanun- Esasi 37, 4 4 , 53, 131, 194, 197, 2 0 6 , 253, 255, 301 Kanun- Tekml 1 7 0 Kanunlar nnde Mutlak Eitlik ilkesi 134 Kanunlar Rejimi 134 Kapitlasyonlar 115, 199, 211 Karakter 79, 8 2 , 122, 142, 146, 159, 178, 213, 236, 2 4 6 , 2 5 9 , 2 9 1 , 301 Karizmatik 8 2 Kayazade Reat Bey 5 4 Kayzer 76, 267 Keratry, Comte E. de 3 3 Kyam 9 4 , 169, 170 Kipling 2 6 9 Kitap 14, 19, 38, 6 1 , 63, 75, 77, 8 7 , 8 8 , 105, 139, 218, 228, 2 3 3 , 2 4 8 Komite 3 4 - 3 7 , 4 4 , 4 5 , 4 6 , 9 9 , 101, 104, 1 0 9 - 1 1 1 , 141, 142, 145, 148, 149, 154, 162, 181, 198, 2 0 0 , 2 0 8 , 290 Komiteci 146, 183, 184, 2 3 1 , 2 6 0 , 287, 289, 290, 3 0 9 Kosova 66, 6 7 Kozmopolit 106, 107, 192, 2 1 1 , 2 2 4 , 292 Kyclk 4 7 , 2 0 4 Kuntay, Mithat Cemal 34 Kuran, Ahmet Bedevi 39, 4 2 , 77, 2 9 1 Kltr 11-15, 20, 2 1 , 85, 9 5 , 9 6 , 106, 117, 120, 122, 137, 152, 161, 168, 174, 226, 227, 2 3 0 , 231, 235, 2 3 7 , 2 4 4 , 247, 2 5 8 , 2 6 0 , 2 6 7 - 2 6 9 , 2 7 1 273, 2 8 2 , 2 8 9 , 3 0 3 , 3 1 2 Krdistan 155, 162, 2 0 5 Ktle 129, 131, 145, 1 4 8 - 1 5 2 , 184, 216, 2 2 3 , 2 5 0 Ktle Psikolojisi 152

334

LEducation des Princes Ottomans 4 4 , 253 La Crise de l'Orient 76, 218, 2 2 2 La Jeune Turquie 3 5 , 74, 77, 191, 2 0 7 La Turquie Contemporaine 3 8 La Turquie Nouvelle el 1'Ancien Regime 2 9 4 Lafitte, Pierre 179, 187, 189, 2 1 6 . 2 9 9 Lahey Silahszlanma Konferans 172 Laikleme 126, 1 6 5 - 1 6 7 , 185, 232 Laiklik 128, 1 6 6 Lamarck 245 Layiha 178, 186 Le Bon, Gustave 25, 151, 218, 2 4 3 2 4 6 , 250 Le Croissant Dergisi 43 Le Palais de Yldz 48, 8 6 , 8 9 , 99, 100, 136 Le Play 294, 2 9 5 , 300, 301 Lehler 271 Leninizm 223 Leroy-Beaulieu 2 7 8 LevensonJ. R, 27 Lom 146 Lorraine-Alsace 201 Lucrece 242 Lutfullah Bey 1 7 3 , 2 9 3 Maarif 77, 116, 194, 2 5 6 Maarif Mdr 39, 179 Mabeyn 73, 8 6 , 88, 9 2 Macarlar 263, 271 Maddi 10. 20, 59, 120, 1 8 4 - 1 8 6 , 222, 2 3 5 , 244, 2 6 9 , 2 8 2 Mamumi, erafeddin 106, 108, 111, 145, 1 8 1 , 2 7 6 , 2 7 8 Mahmut Paa 142, 173, 2 9 3 Makedonya 70, 101, 139, 146, 149, 183, 205, 2 6 7 , 2 6 8 , 270, 271, 2 7 5 ,

Marksizm 10, 29, 114, 188, 208, 209, 223, 245 Mart Vakas ( 3 1 ) 8 2 Marx, Karl 10, 17, 26, 9 6 , 127, 186 Masonluk 35, 2 6 7 Maeri Vicdan 2 9 9 Materialisme et Spiritualisme 2 2 8 Materyalist 19, 2 0 , 120, 186, 2 3 2 - 2 3 4 , 237 Materyalizm 19, 57, 101, 151, 185, 222, 233, 234, 243, 252 Maverannehir 274, 3 0 9 Mayakon, smail Mtak 3 1 Mechveret 35, 42, 4 6 , 51, 77, 9 9 , 107, 1 0 9 - 1 1 1 , 154, 171, 178, 179, 183, 187, 188, 191, 1 9 8 - 2 0 1 , 2 0 3 - 2 0 7 , 209-214, 216-218, 229, 272 Meclis 33, 4 5 , 4 6 , 48, 56, 100, 103, 109, 134, 135, 190, 2 1 4 , 216, 2 8 4 Meclis-i Mebusan 4 3 Meclis-i Meveret 33, 4 8 , 103 Meclis-i Tefti 113 Mecmua-i Funn 231 Medeniyet 18, 27, 50, 99, 133, 165, 167, 168, 175, 188, 194, 204, 210, 2 2 2 , 2 2 5 , 2 3 6 - 2 3 9 , 2 4 7 , 2 5 7 , 261, 2 7 3 , 2 7 5 , 278, 3 0 2 Medrese 73, 74, 2 4 8 Mehmet, Emin 6 8 Mehmet, Memduh 31 Mehmet, Murat 4 2 , 55, 8 2 , 8 5 , 87, 8 9 , 9 0 , 108, 114, 119, 120, 124, 125, 133, 2 0 2 Mehmet, Selim 3 7 Memorandum 9 2 Memur 3 7 , 71, 8 4 - 8 6 , 9 0 , 9 8 , 115, 116, 127, 1 3 2 - 1 3 4 , 146, 147, 179, 180, 2 4 1 , 2 6 2 , 2 8 1 , 2 9 6 , 297, 2 9 9 , 311 Menafi 107, 193, 283, 2 8 8 Menemenlizade, Tahir 117 Menizade Yusuf 4 7 Mes'uliyet 94, 125 Meihat 39 Meruti 161, 165, 190, 2 8 4 Meveret 3 6 , 4 2 , 4 5 , 7 6 - 7 8 , 8 1 , 96, 98, 99, 103, 1 0 6 - 1 1 0 , 129, 134, 149,

288

Manastr 66, 6 7 Manevi 61, 222, 269, 2 8 2 , 3 0 8 Maneviyat- Enam 242 Mannheim, Karl 26, 3 0 7 Mardin, erif 2 8 , 33, 5 6 Marion 249 Marksist 10, 17, 21, 157, 2 4 9

335

163, 179, 181, 1 9 2 , 1 9 3 , 195, 196, 198-204, 260 Metodolojik lkeler 2 9 Msr 2 7 , 4 1 , 8 4 , 9 7 - 9 9 , 1 0 4 - 1 0 6 . 116, 136, 139, 143, 153, 165, 172, 173, 176, 182, 198, 199, 202, 231, 2 4 8 , 2 7 4 , 2 8 1 , 288, 2 8 9 , 3 0 8 Mickievick 2 4 2 Midilli 2 6 2 Mikado 2 4 8 Millet 7 5 , 9 9 , 1 1 4 , 1 4 6 , 1 5 3 , 156, 169, 170, 187, 188, 190, 193, 197, 2 0 0 , 2 0 3 . 2 0 4 , 2 3 6 , 2 3 8 , 244, 2 5 1 , 2 5 4 , 2 6 1 , 2 6 3 , 272, 2 7 8 - 2 8 0 , 2 8 2 - 2 8 4 , 2 8 9 , 2 9 5 , 296, 3 0 2 Millet-i Islamiye 118 Millet-i Musallaha 221 Millet-i Osmaniye 9 3 , 118, 175, 2 5 4 , 274 Milli 30, 4 6 , 5 6 . 57, 8 8 , 123, 137, 161, 201, 207, 208, 227, 246, 268, 273,

Mosca 127 Muallim Naci 52, 5 6 Muhafazakr 51, 52, 55, 6 4 , 6 5 , 8 6 , 145, 179, 2 0 6 , 2 3 1 , 3 0 1 . 308,310 Muhammed, Abduh 3 0 8 Murat Bey 3 4 , 3 7 . 3 8 . 4 3 . 4 8 , 50, 51, 55, 6 5 , 7 9 , 8 1 - 9 3 , 9 5 - 1 0 5 , 107, 1 1 1 - 1 1 6 . 1 1 9 - 1 2 3 , 1 2 5 - 1 3 4 , 136139, 1 4 1 - 1 4 8 , 150, 153, 157, 166, 178, 181, 182, 195, 196, 2 0 2 , 2 0 7 , 216, 217, 228, 242, 289, 296. 299. 306, 307 Murat V. 3 4 , 35 Mustafa, Fazl Paa 39, 143 Muvazene (Gazete) 30, 4 8 , 2 8 3 Mlkiye 4 9 - 5 1 , 5 3 - 5 6 . 6 1 , 6 3 , 66, 73, 8 1 , 8 5 , 9 0 , 115, 116, 126, 156, 2 5 5 , 297 Mlkiyet 135, 2 4 0 Mnif Paa 231 Mslmanlar 131, 166, 167, 2 0 9 , 2 3 7 239, 2 4 7 , 248, 2 5 1 . 2 6 7 , 2 7 6 , 2 8 3 , 289, 3 0 8 Mslmanlk 111. 177 Nahifi Bey 4 2 Namk Kemal 12, 3 4 , 3 5 , 3 7 - 4 0 , 58, 6 2 , 69, 8 2 . 8 5 . 1 1 8 . 124, 128, 156. 190, 226, 258, 3 0 9 Napolyon III. 179, 197, 2 8 0 Narodnikler 4 7 Nature et Science 2 3 3 , 2 3 4 Nazm Bey, Dr. 146, 195, 2 8 4 Nebabat Bahesi 5 1 , 7 1 Necip, Asm 6 5 Nedim Bey 3 6 Ner-i Lisan 2 6 8 Nihilist 9 1 , 1 2 0 Nijni Novgorod 2 7 6 Numune-i Terakki Mektebi 74, 108,

280
Milli Aznlk 2 8 0 Milli rade 2 9 8 , 2 9 9 Milli Kltr 120, 173, 2 7 2 , 2 8 0 , 3 0 7 , 311 Milli Roman 87 Milliyet 6 5 , 68, 149, 154, 155, 196, 2 0 8 . 2 0 9 , 2 1 1 . 2 6 0 . 261, 2 6 8 , 2 7 7 , 280. 309 Milliyeti 4 7 , 117, 2 8 8 Milliyetilik 11, 17, 20, 149, 189, 2 0 3 , 208, 2 4 8 . 2 7 8 Milton 2 4 2 Miralay efik 107, 145 Mithat Paa 33, 36, 37, 56, 8 3 , 8 5 , 8 6 , 104, 1 3 0 . 1 9 7 , 2 0 6 Mitos 3 0 9 Mizan Gazetesi 3 7 . 65, 8 1 , 8 6 , 8 7 , 9 7 . 9 8 , 1 0 3 - 1 0 5 , 108, 110, 111, 113117, 1 1 9 - 1 2 5 , 132, 133, 135, 136, 138, 139, 149, 150. 153, 159, 192 Modernleme 25, 2 7 , 28, 52, 56, 57, 8 3 , 8 5 . 8 7 , 132, 133, 160, 2 3 5 , 277, 282, 303, 308 Monari 190, 2 5 2 , 283, 2 8 9 Montesquieu 12, 128

112
Nuri, Ahmet 144 Ordu 7 2 , 2 1 9 Ortodoks Ruslar 2 7 6 Osman, Nuri 3 2

336

Osmanl 12, 13, 14, 21, 23, 32-34, 363 9 , 4 3 - 4 5 , 47, 50, 54, 56, 57, 6 1 , 6 6 - 6 9 , 75, 76, 8 1 , 8 3 - 8 8 , 96, 98. 9 9 . 1 0 1 , 104, 109, 114, 1 1 5 , 1 1 7 , 118, 120-124, 1 2 7 , 1 2 9 - 1 3 4 , 1 3 6 , 137, 141, 1 4 3 - 1 4 5 , 1 4 7 - 1 5 5 , 158161, 163, 164, 1 6 6 - 1 6 8 , 171, 173, 1 7 5 - 1 7 7 , 1 8 5 - 1 8 7 , 1 9 0 - 1 9 2 , 194, 1 9 7 - 1 9 9 , 201, 2 0 4 , 205, 208, 2 1 6 , 219, 223, 2 2 5 - 2 2 7 , 234, 237, 2 4 4 , 247, 2 5 2 - 2 5 5 , 2 5 8 , 259, 261, 2652 6 7 , 270, 272, 2 7 4 , 2 7 9 - 2 8 1 , 283, 285, 2 8 8 . 289, 296, 300, 3 0 6 , 307, 310,312 Osmanl Bankas 2 0 6 Osmanl Brokrasisi 148, 299 Osmanl Gazetesi 55, 117, 142 Osmanl ihtilal Frkas 129, 145 Osmanl mparatorluu 1 3 , 1 6 , 18, 20, 2 5 , 29, 31, 33, 35, 4 1 , 4 2 , 44, 4 5 , 5 6 , 57, 66, 70, 75, 77, 8 1 , 8 3 , 919 3 , 95, 100, 101, 104, 107, 111, 1 1 5 , 1 2 0 , 1 2 6 , 129, 1 3 0 , 1 3 2 - 1 3 4 , 137, 1 3 8 , 1 4 7 . 1 5 2 - 1 5 4 , 156, 158, 160, 166, 1 6 8 , 1 8 9 , 192, 195, 197, 199, 203, 209, 211, 218, 219, 2 2 3 , 2 2 6 , 234, 236, 239, 240, 256, 257, 2 6 2 , 2 6 5 - 2 7 7 , 2 7 9 . 2 8 0 . 282, 286, 289, 2 9 8 . 302, 3 0 5 - 3 0 7 , 3 1 0 - 3 1 2 Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti 23, 24, 31, 33, 6 1 , 67, 76, 106, 108, 129, 173, 193. 2 0 2 , 3 1 0 Osmanl Kltr 2 7 2 Osmanl Politikas 2 7 6 Osmanlca 203, 2 7 3 Osmanllk 3 8 , 5 7 , 7 5 , 7 6 , 111, 117, 138, 152-155. 177, 197, 2 0 7 . 2 5 5 . 2 5 6 , 2 6 5 - 2 6 7 , 2 7 0 , 277, 278, 2 8 0 . 281, 309 Osmanllk ideolojisi 2 6 5 Otokrasi 132, 134 Otonomi 208, 2 7 9 Otoriterlik 214 Padiah 3 3 - 3 5 , 3 8 , 4 1 , 50, 5 3 - 5 7 , 69. 71, 73-76, 84, 8 6 - 8 8 , 9 0 - 9 3 , 9 5 , 9 7 , 100, 102, 106, 110, 113, 116, 122,

1 2 5 , 1 2 9 , 1 3 0 , 1 3 3 , 135, 136, 143, 144, 150, 151, 153, 154, 159, 163, 164, 167, 174, 180, 182, 1 8 4 , 190, 192, 194, 2 0 1 , 2 0 2 , 2 0 6 , 2 1 1 , 2 1 7 , 230, 2 3 1 , 2 4 1 , 2 4 7 , 2 5 2 , 2 6 4 , 2 6 7 , 269, 2 7 4 , 2 7 5 , 2 8 3 , 2 9 3 , 3 0 6 Panislmizm 75, 76, 121, 2 3 9 , 2 4 7 , 267, 2 8 9 Panslav 2 6 5 , 270, 2 7 1 Panturanizm 2 4 8 Para 4 0 , 4 3 , 77, 113, 143, 144, 172, 173, 180, 182, 183, 2 0 9 , 2 2 8 . 2 5 1 , 252, 288 Paris Uluslararas Sergisi 37 Parlamento 4 6 . 48, 6 4 , 9 5 . 102, 103, 131, 134, 135, 2 9 9 Patrimonyal 3 1 2 Pedagoji 2 4 2 Plebisier 197, 2 8 0 Plekhanov 157 Political Obligation 124 Portakal Paa 51 Pozitivist 19, 57, 184, 186. 188, 198 Pozitivizm 51, 5 9 , 107, 179, 180, 188, 191, 195, 2 1 1 , 2 1 5 , 222, 223, 2 4 9 Prens Lutfullah 2 9 3 Prens Sabahattin 2 3 , 79, 8 2 , 134, 169171, 1 7 3 - 1 7 5 , 182, 2 0 7 , 2 1 9 , 2 4 0 , 242, 2 8 2 , 2 8 4 , 2 8 7 , 2 9 1 - 3 0 3 , 3 0 6 , 308, 311 Prodos Locas 3 5 Program 9, 10, 12-14, 4 6 , 6 2 , 71, 72, 86, 9 4 , 9 9 , 100, 104, 114, 123, 134, 148, 1 5 1 - 1 5 3 , 156, 2 0 4 , 239, 2 5 5 257, 2 7 9 . 2 8 7 , 2 9 3 , 301 Psikoloji 112, 151, 1 5 9 , 2 1 3 , 2 4 2 , 247, 2 5 3 , 278, 2 9 4 Radikal 5 2 , 9 6 , 106, 129, 130, 135, 190, 2 3 1 . 2 9 0 , 2 9 7 , 3 0 0 , 3 0 8 Rasyonalizm 17, 122, 127 Raid, Rza 288, 3 0 8 Realizm 51, 91 Realpoltik 101, 102 Recaizade, Ekrem 5 0 , 6 3 Reclus, Elyse 2 5 0 Refik Bey 1 4 4

337

Reform 3 3 . 3 5 . 38, 4 3 . 56, 6 7 , 6 8 , 79, 8 7 , 8 8 , 9 0 , 92, 9 9 - 1 0 1 , 130. 138, 152, 1 5 3 . 1 7 1 , 1 8 0 . 1 9 1 - 1 9 3 , 199, 200, 2 0 5 , 212, 2 5 6 , 260, 276, 3 0 8 , 312 Re prestations Collectives 2 4 9 Resnc 158 Reit 53. 144, 154 Revue Occidentale 9 6 , 184, 187. 189191,209, 216 Ribot 2 5 3 Rob ine t. Dr. 179 Romanya 3 6 , 108 R o u s s e a u , J . J . 128 Rum 1 1 1 , 1 6 1 , 2 6 8 , 271 Rum Ortodokslar 2 7 0 Rumeli 4 8 , 9 5 . 1 4 6 , 149, 267, 2 7 0 , 271, 273-275, 309 Rumeli Trkleri 2 7 3 Rus ihtilali ( 1 9 0 5 ) 285, 3 0 2 Rus Mslmanlar 276, 2 8 9 Rus Sosyal Demokrat i Partisi 2 0 8 Rus-Japon Sava 2 8 4 , 285 Ruslar 8 3 , 1 6 8 . 2 8 5 Rusya 4 1 , 4 8 . 59, 7 1 , 8 3 , 9 1 , 9 3 , 9 5 , 101, 114, 1 1 9 . 1 2 0 , 1 2 9 . 1 3 7 , 160. 168, 194, 203, 2 0 8 , 2 3 7 , 2 3 8 , 2 4 1 , 2 5 1 . 2 6 6 , 2 7 5 , 2 7 7 , 279, 2 8 5 Rusofiller 4 7 , 120, 137 Rya 1 3 6 Saadet Gazetesi 117 Sabah Gazetesi 54 Sabahattin Bey 6 6 , 157, 176, 183, 286, 287, 2 9 1 - 2 9 4 . 2 9 6 , 3 0 0 - 3 0 3 , 3 0 6 Sada (Gazete) 30, 74 Sadakat Gazetesi 3 6 Sadrazam Esat Paa 8 3 Safran Nadav 27, 28, 3 0 8 Salkl 1 2 2 , 2 3 0 Said Paa 3 1 , 6 6 , 8 9 Sait Bey 8 4 Sait Paa 50, 53, 6 6 , 8 6 , 8 9 , 201, 2 0 6 Sakzl Ohannes Efendi 51 Salih Mnir Bey 3 4 Salisbury 9 5 , 9 7 , 2 0 0 Salmon^, Habib Antony 2 0 2

Saltanat Veraset Usul 135 Samipaazade Sezai 34, 2 5 8 , 2 6 0 , 2 8 5 Saraih 3 5 , 7 4 , 198 Saray 19, 72, 7 3 . 9 2 , 9 3 , 119, 135, 144, 147, 256, 2 7 7 , 2 9 3 Saxon 2 9 5 Schopenhauer 59 Sciences Politiques 126, 278, 3 0 9 Selamet 38 Selanik 6 6 , 6 7 Seleksiyon 127 Selim, Nzhet 3 7 Separatisme 4 1 , 4 3 , 3 0 3 Serbesti Gazetesi 113 Sergzet 2 5 9 Servet-i Fnun 52 Shils, Edward 28 Snf Mcadelesi 311 Srbiye 108 Srp 158, 2 6 8 Srp isyan 71 Simbirsk 2 7 7 Simon, Saint 184 Singer 2 1 2 Sirac Gazetesi 8 4 Sret, Hseyin 6 4 , 174, 2 7 4 Sivastopol 8 3 , 9 5 Siyas 9, 11, 13. 14, 2 3 , 2 8 , 33, 3 5 , 4 0 , 53, 5 5 , 6 1 , 6 3 , 64, 7 3 , 8 3 , 8 5 , 8 8 , 9 0 , 9 5 , 9 7 - 1 0 0 , 113, 117, 121, 1 2 3 . 126, 139, 143, 147, 165, 171, 187, 189, 191, 1 9 9 , 2 0 3 , 2 1 3 . 2 1 4 , 2 3 1 , 2 4 0 , 2 4 4 , 2 5 2 . 259, 2 6 2 , 2 6 4 , 2 6 9 , 2 7 9 , 2 9 1 . 2 9 2 . 297, 3 0 0 - 3 0 2 , 306, 307,311 Siyas Fikirler Tarihi 11 Siyas Mkellefiyet 124 Siyas Snf 127 Siyas Teori 156, 167, 294, 3 0 0 , 301 S la vo fil 119, 126, 129 Smith, Wilfrid Camwell 3 0 8 Softalar 4 8 , 70, 73, 74, 164 Sofya 146 Solidarity 2 4 9 Sorel, Albert 2 7 8 Sosyal 9 . 12, 14, 15, 21, 24, 2 3 . 2 6 , 27. 3 3 , 4 0 . 5 9 , 6 1 , 62, 79, 8 9 . 9 6 . 1 2 3 .

338

126, 127, 142, 166, 187, 190, 191, 198, 2 0 8 , 2 0 9 , 2 1 1 Sosyal Darvinizm 213, 3 0 7 Sosyal Felsefe 3 0 0 Sosyal Gelime 157, 187, 191, 2 3 5 Sosyal Tabakalar 3 1 1 Sosyalist Kongresi 212, 2 1 4 Sosyalizm 48, 102, 2 5 0 Spencer 137, 1 9 1 , 2 1 0 Stalin, Joseph 2 8 8 Stein, Baron 2 7 2 Subay 4 6 , 62, 69, 70, 7 1 , 145, 170, 183, 220, 2 2 3 , 3 0 6 Suktlti, Dr. Ishak 144, 145. 1 5 4 . 172, 173 Sultan Meek 2 2 6 Sultan Orhan 2 7 4 Sultanlk 202, 2 8 3 Suriye 4 3 , 44. 4 5 , 8 4 , 8 8 Sleyman Nazif 1 0 6 Sleyman Paa 6 2 , 69, 73, 118, 2 7 4 Sark Medeniyeti 2 0 4 ehzade Sleyman Paa 2 7 4 emseddin Sami 118 er'i Mahkemeler 198 eref Vapuru 112, 277 eriat 13, 125, 166 eyhlislam 39. 7 3 , 165 eyhlislam Hayrullah Efendi 70 iddet Aleyhtarl 109 irketler 131; 2 1 1 . 2 3 8 irket-i Iraniye 6 9 irvanizade Rt Paa 8 3 umnu 146 ura-y Devlet 113. 135 ura-y mmet Dergisi 2 5 5 Tabiat Kanunu 185 Tabii Hukuk 13, 185 Tahsin Paa 3 1 , 3 6 , 71, 73. 109, 112. 113, 2 6 3 Taksim-i Mesai 169 Tatsel, Fevziye Abdullah 3 4 Tanzimat 75, 131, 2 7 9 , 2 8 0 , 3 0 5 Tarde 25 Tarih-i lem 6 2 . 118

Tarih- Ebulfaruk 133, 1 3 6 Tarikatlar 2 6 4 Tarla Dergisi 4 7 , 4 8 Tara 6 6 , 6 7 , 106, 114, 168, 2 0 1 , 2 7 7 , 299 Taral 6 6 , 6 7 , 73, 1 4 8 Tatar 173, 2 7 7 , 2 7 9 Tekke eyhleri 132, 186, 187 Tema 29, 35, 3 8 , 4 1 , 51, 55, 6 2 , 6 7 . 6 8 , 102, 109, 114, 116, 129, 134, 1 4 5 - 1 4 7 . 1 5 5 . 160, 171, 184, 190, 192, 197, 2 0 0 , 2 0 1 , 2 0 3 , 2 0 5 , 2 1 1 , 232, 239, 240, 2 5 6 , 2 5 7 , 259, 260, 272-275, 288, 289, 295, 302, 309 Temo, Dr. brahim 36, 4 8 , 6 2 , 6 7 , 6 9 , 7 1 . 73, 104, 146, 154, 163, 2 2 7 229, 233 Temsili Teori 2 9 8 Teori 2 4 , 2 6 , 6 5 , 8 3 , 120, 126, 137, 1 5 3 . 157, 163, 169, 183, 188, 197, 200, 208, 215-217, 219, 221-224, 226. 242. 244, 245, 249, 250. 251, 257, 265. 275, 280, 294, 295, 299, 300, 3 0 5 , 3 0 6 , 3 0 9 , 3 1 0 Terakki ve ttihat 219, 2 8 6 - 2 8 8 , 3 0 7 Terakkiyat- Medeniyet 194 Terakkiyat- Zamane 2 3 8 Tercman 4 2 , 4 5 , 4 9 , 58, 8 4 Tercman- Ahval 5 6 Tesantlk 166, 2 4 9 , 2 5 0 Tevfik Nevzat 3 9 , 40, 55, 7 4 Tbbiye 19, 2 0 , 2 9 , 36, 4 0 , 4 2 , 6 1 , 6 3 , 71, 72, 77, 1 0 7 , 110, 156, 163, 2 2 8 , 2 4 3 , 277, 2 8 9 Ticaret 196, 238, 259, 2 6 1 . 262, 2 8 2 ,

288

Times 39, 4 2 , 45, 7 4 . 2 0 6 , 2 8 8 Tolerans 188, 1 8 9 , ' 2 2 3 Tolstoy, Lev 2 8 4 , 2 8 5 Tolstoycu 2 8 5 Totaliter 1 0 2 , 1 5 1 , 191, 214, 2 2 1 , 2 2 2 , 224 Tunal, Hilmi 110, 144, 145, 146, 164, 172, 173, 2 5 7 Turan 13. 2 7 7 Turfanda m. Turfa m? 8 7 Turgenyev 5 9

339

Tutrakan 146 Trk 17-19, 23, 30, 31, 3 4 - 3 8 , 4 0 , 4 3 , 4 5 , 47, 4 8 , 5 1 , 65, 6 6 , 6 8 , 73, 101, 114, 1 1 7 - 1 1 9 , 121, 136, 1 4 1 - 1 4 3 , 147, 149, 152, 155, 1 6 0 - 1 6 3 , 165, 171, 173, 174, 180, 183, 192, 2 0 2 , 227, 2 3 1 , 232, 241, 247, 2 5 2 , 2 5 7 , 262, 267, 2 7 1 - 2 7 3 , 2 7 5 , 2 7 6 , 278, 2 7 9 , 2 8 1 , 285, 303, 306, 3 0 8 , 3 0 9 Trk-Suriye Islahat Komitesi 4 4 , 4 5 Trk-Suriye Komitesi 4 4 - 4 6 , 78, 9 9 , 100, 197, 202, 2 0 3 , 207 Trk-Yunan Sava 111 Trke 4 2 , 4 8 , 49, 5 2 , 108, 123, 125, 161, 183, 192, 193, 196, 199, 2 0 2 , 204, 2 2 1 , 227, 247, 250, 260, 2 7 2 , 273, 287 Trklk 2 5 , 6 4 , 6 5 , 68, 118, 154, 260, 275, 2 8 1 Trkiye 10, 14, 17, 18, 2 1 , 2 3 , 28, 3 6 , 3 7 , 3 8 , 3 9 , 4 0 , 44, 4 8 , 5 0 - 5 2 , 5 4 , 5 6 , 59, 6 0 , 6 5 - 6 8 , 75. 8 1 , 8 2 , 8 7 , 8 9 , 93, 9 4 , 9 7 , 1 0 0 , 111, 112, 119, 120, 122, 129, 130, 136, 144, 152, 155, 160, 162, 166, 167, 173, 178181, 190, 199, 2 0 6 , 2 0 7 , 2 1 1 , 2 1 2 , 2 1 4 , 2 1 6 - 2 1 8 , 223, 229, 231, 232, 2 3 5 , 240, 241, 2 4 4 , 247, 2 5 4 , 2 5 8 , 261, 264, 280, 2 8 9 , 297, 3 0 9 Trklk 6 8 , 1 2 0 , 1 2 1 , 1 7 7 , 2 7 5 , 2 7 7 , 309 Ubeydullah, Efendi 6 4 , 74, 2 3 9 Ulema 16, 33, 6 4 , 70, 7 4 , 78, 8 3 , 9 4 , 113, 133, 165, 171, 174, 190, 2 1 0 , 283, 2 8 9 Uzman 73, 156, 161, 169, 184, 186, 216, 306 Uzunarl, ismail Hakk 34, 35, 3 7 , 56 ss-i nklap 57, 75 tiliter 123, 1 9 6

topya 3 0 7 , 3 0 8 Van Kol 212, 2 1 4 Varna 146 Vatan 2 8 , 61, 6 2 , 6 9 , 1 0 0 , 1 3 6 , 155, 176, 1 9 2 - 1 9 4 , 220, 2 2 1 , 253, 2 6 6 , 2 6 9 , 2 7 1 , 2 7 4 , 2 8 5 , 291 Vatan Yahut Silistre 6 8 , 8 4 Vatan Kurtarma 107, 3 1 0 Vatanperverlik 61, 62, 2 2 0 , 2 9 0 , 3 1 0 Vazife 6 0 , 9 3 - 9 5 , 124, 126, 139, 179, 232, 236, 255, 256, 2 6 1 , 2 6 9 , 2 8 8 Vazife ve Mes'uliyet: Asker 94, 125, 183, 204, 2 2 2 Ve led elebi 65 Verimli Vatanda 52, 123, 2 6 0 , 3 0 3 Vidn 146 Volkan Gazetesi 113 Volter 59 Von Der Goltz, Paa 71, 221 Weber, Max 27, 29, 8 2 , 3 1 2 Worms, Rene 2 4 9 Yabanc Devletler 3 8 , 205, 2 5 6 Yabanc Tccarlar 115 Yavuz, Sultan Selim 283 Yeni Osmanllar 12, 13, 3 3 , 34, 3 6 , 3 9 , 4 3 , 4 7 , 50, 5 7 , 58, 6 2 , 6 7 , 6 9 , 70, 7 5 , 8 3 , 8 4 , 9 6 , 9 9 , 114, 118, 120123, 125, 1 2 9 - 1 3 1 , 136, 137, 142, 144, 149, 156, 185, 195, 198, 226, 258,259,305,306 Yemlik 1 0 , 1 1 , 2 6 , 5 0 , 53, 120, 139, 179, 193, 2 7 0 , 2 8 5 , 3 0 9 Yldz 53, 70, 7 1 , 8 6 , 9 3 , 9 7 , 119, 134, 1 4 6 , 1 6 3 , 2 1 7 , 296 Zion Protokolleri 163 Ziraat ve Sanayi 1 8 6 Ziya Paa 12, 3 7 , 8 5 Zola 6 0

340

letiim'den

erif Mardin
B T N E S E R L E R

J n Trklerin Siyas Fikirleri; 1895-1908

340 SAYFA

Din ve deoloji
188 SAYFA

deoloji
197 SAYFA

Bedizzaman Said Nursi Olay

Modern Trkiye'de Din ve Toplumsal Deiim
399 SAYFA

Yeni Osmanl Dncesinin Douu

504 SAYFA

Trkiye'de Toplum ve Siyaset

MAKALELER 1 / 3 1 7 SAYFA

Siyasal ve Sosyal Bilimler

MAKALELER 2 / 205 SAYFA

Trkiye'de Din ve Siyaset

MAKALELER 3 / 3 1 5 SAYFA

Trk Modernlemesi
MAKALELER 4 / 366 SAYFA