nn Dnemi Trk D Politikas Giri nn dnemi Trk d politikas genelde Atatrkn belirlemi olduu d politika eksenli srdrlrken zelde

ise ihtiyat esasna dayaldr. Bu dnemdeki gelimeleri Lozan sonras statkonun korunmas ve ikinci dnya savanda tarafszlk ilkesi erevesinde deerlendirmek gerekir. Zira nnn tek adamlk rolnde stlendii d politika argmanlar 1938-1950 dnemine damga vurmutur. smet nnnn cumhurbakan olduu 11 Kasm 1938 tarihinden itibaren hissedilen sava sesleri d politikann zeti gibiydi.1 nn, cumhurbakan olduktan sonra belki de yapm olduu en nemli olgu Atatrk dneminde kendisini siyasal alandan silmeye alan Dileri bakan Tevfik Rt Aras ile CHP genel sekreteri ve iileri bakan kr Kayay baspas etmesiydi. Ankarann mutlak egemeni olmak iilen atlan bu adm smet nnyi i ve d politikada, ba ynetici durumuna getirmitir. nn, dilerini kr Saraolu ve Numan Menemencioluna2 teslim ederken, lke iinde hakimiyetini salamlatrmak iin iilerine de Refik Saydam getirmitir.3 Byle bir ortamda yaplan atamalar Milli efi4 ikinci dnya sava srasnda rahatlatmt. smet nn, Ankaradaki duruma hakim olduktan sonra Trkiyenin iliklerine kadar hissettii sava teorilerine kar bir takm tedbirler almas gerekmiti. Zaten var olan sava psikolojisini iyice rahatlatmak ve Trkiyeyi bu savatan uzak tutmak birinci gayesiydi. Bu amaca ulamak iin yrtlen almalar 1938-1941, 1941-1945 ve 1945-1950 yllar arasnda deerlendirilecektir. Sava srasnda Trkiyenin sahip olduu d politika denge siyaseti, tarafszlk ve yalnzlk korkusu zerine ina edilmitir.

Sava Stratejileri ve l ttifak Antlamas (1938-1941) Bu dnemde gerekleen sava stratejileri genelde mttefik ve mihver devletlerin Trkiyeyi yanlarna ekme konsensslerine dayanr. Bu konsenssn nemi Trkiyenin
1 2

smet nn Cumhurreisi Seildi, Cumhuriyet,12 terin(Kasm) 1938, S. 5210 s. 1. Edward Wesband, kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, ev: M. Ali Kayabal, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1974, s. 1-4. 3 Kabinede Deilik, Cumhuriyet,12 Terin(Kasm) 1938, S. 5210 s. 1. 4 smet nn, CHPnin 26 Aralk 1938de toplanan I. Olaanst Kurultaynda partinin deimez genel bakan seildi ve kendine Milli ef unvan verildi. Mahmut Gololu, Demokrasiye Gei 1946-1950, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1982, s. 48.

sahip olduu stratejik konumdan ileri gelmekteydi. Savan kanlmaz olduunu gren mihver ve mttefik devletlerin liderleri olas bu savata Trkiyenin oynayaca rol hesaplayarak tecrbeli devlet adamlarn Ankaraya bykeli olarak atamlardr. Almanya eski babakan Franz von Papeni, ngiltere ise Sir Hunge Knatchbull-Hugesseni tayin etmitir.5 yi bir harpi olan nn, Trkiyenin sahip olduu bu nemi ok iyi bilmekte ve Trkiyenin bu sava kaldracak gcnn olmadnn da farkndayd. Bu yzden bu savatan mmkn olduunca uzak durmann pratik d politika gereine inanyordu. nn, Trkiyenin savata alaca rol ve savala ilgili dncelerini yle deerlendirmitir: kendi emniyetimiz ve mterek sulh ve emniyet idealini takviye edecek teahhtlerden ekinmeyeceiz. Komularmza gelecek tehlikeleri, bir adm sonra bize gelecek gibi nlemek iin iktidarmzda olan tedbirleri alacaz.6 nn, bu szleriyle olas bir savatan bahsederken Trkiyenin bu savata tarafsz kalacan ve bunun iin ikili antlamalardan da kanmayacan belirtiyor. nn szlerinden de anlalaca zere bu dnemde yaplacak ikili antlamalar byk lde yukarda da belirtildii gibi yangnn kendi evimize gelmesini nlemeye ynelik olduu gerei vardr. Milli ef, bu dnemdeki gelimeleri askerlik stratejisinin ilk ilkesi olarak nitelendirdii llkle ynettiini de ileri srlebilir.7 Bunun yannda sava boyunca nn, zellikle Mihver kuvvetlerinin drt bir yanda hzla ilerledikleri srada bile, gerek Almanlara gerekse talyanlara, Trkiyenin snrlarnn bozulmasna asla izin vermeyeceini belirtmekten hi geri kalmam, her trl istila teebbsne olanca gcyle kar koyacan belirtmitir.8 Almanyann Polonyay igal etmesinden sonra ngilterenin 3 Eyll 1939da Almanyaya sava ilan etmesiyle balayan ikinci dnya sava 9 dnyadaki dengeleri bozmasnn yan sra oluan kamplamay da beraberinde getirmitir. Kamplamadan en ok yara alan devletlerin banda da Trkiye gelmekteydi. Zira Trkiye sava d kalmann hem kendi topraklarn korumay hem de sava yknden kurtulmay hedefledikleri biliniyordu.

Sleyman Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, edi: Adem aylak ve dierleri, Osmanldan kibinli Yllara Trkiyenin Politik Tarihi, Sava Yaynevi, Ankara, 2009, s. 267. 6 Ali Kemal Meram, smet nn ve kinci Cihan Harbi, Ahmet Saitolu Kitabevi, stanbul, 1945, s. 42. 7 Wesband, kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, s. 6. 8 Wesband, kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, s. 11. 9 Roth Henig, The Origins of the Second World War 1933-1941, Routledge Taylor and Francis Group, New York, 2005, s. 3.

Fakat Almanyann Polonyay igal etmesinden10 sonra mihver devletlerden talyann Arnavutluu igali Trkiyeyi mttefik devletlerle antlama yapmaya zorlad.11 te bu koullar altnda Mays 1939da ngiltere ile Trkiye arasnda imzalanan deklarasyon 12 Fransann katlmyla 19 Ekim 1939da ittifak antlamas eklinde cereyan eden takrir bir Balkan ve Akdeniz Paktn andrmas asndan da nem tamaktadr. l ittifak Trkiyeye hem talya hem de Almanyaya kar toprak garantisi getirdii gibi bunun dnda ngiltere ve Fransa Trkiyeye eitli maddi ve ayni yardmda bulunmay stleniyordu.13 smet nn bu antlamann imzalanmasndan sonra mecliste yapm olduu konumada: 19 Terinievvelde imza edilen ve bu hafta iinde yksek tasdiknza arzedilecek olan muahede de; hibir devletin aleyhinde olmyarak, hi olmazsa tesirimizin yetitii sahada beynelmilel sulh ve emniyete hizmet etmek suretile kendi emniyetimizi masun tutmak gayesine matuftur. Sulhu korumak lks; her memlekette, kendi hususi bnyesi, corafi vaziyeti ve imkanlarna gre ayr ayr tedbirler ilham edilebilir.14 Trkiye asndan olumlu gerekleen olaylar silsilesi Sovyet Rusya ile Nazi Almanyas arasnda imzalanan antlamayla, kbusa dnt.15 nk bu pakt Trkiye ile Sovyet Rusya arasndaki ilikilerin seyrinin karlkl gvensizlik zerine devam etmesine zemin hazrlayacaktr.16 Sovyet Rusya ile Trkiye arasnda ilikilerin kopmasnda paktn yan sra 21 Eyll 1939da Moskovaya giden dileri bakan kr Saraolunun bu ziyaret srasnda istedii karlkl iyi niyet ilikisinin olumamas da etkili olmutur.17 Saraolunun Moskova dn sonras yapt Trkiye ve Sovyetler arasndaki mnasebetlerin aksakl hakkndaki mtealas da bu gerginlii teyit etmitir.18 Bu arada Almanya, Polonyadan sonra Fransaya, 28 Ekim 1940da talya, Yunanistana saldrnca19 sava fiilen Akdeniz ve Balkan

10

Avrupada Harp Balad, kdam, Yl 1, No:20,2 Eyll 1939, s. 1, Alman Ordular Dn Sabah Belika Hollandaya Tecavz Etti, Cumhuriyet, S. 5746, 11 Mays 1940, s. 1. 11 Mustafa Bilgin, Britain And Turkey In The Middle East, Tauris Academic Studies, New York, 2007, s. 32. 12 Nicholas Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940-1945, Palgrave Macmillan, New York, 2009, s. 32. 13 Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 272. 14 Haz: Ali Rza Cihan, Engin Karapnar, smet nnnn TBMMdeki Konumalar 1920 -1973, C. II, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn kurulu Yayn, Ankara, 1993, s. 2. 15 Der: Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), C. I, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Kitabevi, Ankara, 1995, s. 140, Fahir Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, Alkm Yaynevi, stanbul, 2010, s. 438. 16 Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940-1945, s. 19. 17 evket Sreyya Aydemir, kinci Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 1967, s. 127-129. 18 Bilgin, Britain And Turkey In The Middle East, s. 33. 19 Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940-1945, s. 33, Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 454.

corafyasna kaym oluyordu.20 Trkiye Mttefik devletlerle imzalam olduu l ittifak gerei hem Fransaya hem de Yunanistana yardm etmesi gerekiyordu.21 Ancak Trkiye, ne Almanyay ne talyay karsna alacak gteydi ne de mttefik devletler Trkiyeye 1939 ittifak ile vaat edilen silahlar verilmemiti.22 Bu yzden yaplan antlamay de hie sayarak sava d kalmay yelemitir. Ancak ngiltere, Fransann savatan ekilmesine ramen Almanyann nfuz sahasnn Balkanlara yaylmasn nlemeye ynelik Trkiyenin de iinde bulunduu bir Balkan Pakt kurmay dndn unutmamak gerekiyor. 1940nn yazna doru Avrupada cereyan eden bu gelimeler ngilterenin hi de istemediini bir mecraya varmt. Bilhassa Fransann erken bir tarihte yerle bir olmas ngiliz sava kabinesi iin olumsuz bir neticeydi. Tm bunlarn yannda Alman-Sovyet yaknlamas ileri arapsana dndrmt. Fakat Almanyann Fransay sava d brakmasndan sonra Orta Avrupada nnn almas Sovyet Rusyay tedirgin etti. Bunun zerine Sovyetler de Romanyaya asker kard.23 Son tahlilde bu restlemeler, Nazi Almanyasna kar bir ngiliz-Sovyet yaknlamasn beraberinde getirdi.24 Fransann igal edilmesi dier devletleri tedirgin ettii gibi Trkiyeyi de skntya sokmutur. Zira Alman igalinden hemen sonra ngiltere ve Fransann bykelileri K-Hungessen ve Massigli, dileri genel sekreteri Numan Menemenciolunu ziyaret ederek Trkiyenin l ttifak Antlamasn hemen devreye sokarak savaa girmesini istediler.25 Ancak Trkiyenin sahip olduu d politika ekseni olan tecavze uramadka sulh26 kk mttefik devletlere savaa girmeyi reddettiini bildirmesini ngrd. 1941 ylna girilirken Bulgaristann Almanyann yannda savaa girmesi Sovyetleri Balkanlar hususunda istemedii sonularn domamas iin Trkiyeye 1925 tarihli Dostluk ve Saldrmazlk Paktn hatrlatmaya itti.27 Trkiye ise her ne olursa olsun sava d kalmay her platformda ak ak haykryordu. Bulgaristann Almanyann yannda savaa girmesi zerine Trk d ilikiler ofisi en azndan Trakyadaki gvenlii salamak iin blgeye askeri

20 21

Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940-1945, s. 34. smail Soysal, Trkiyenin Siyasi Andlamalar, C. I, TTK, Ankara,2000, s. 600. Seydi, 1939 -1945 Dnemi ve D Politika, s. 275. 22 Bilgin, Britain And Turkey In The Middle East, s. 37. 23 Lddell Hart, II. Dnya Sava Tarihi, ev: Kerim Barak, YKY, stanbul, 2005, s. 155. 24 Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 458. 25 Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), C.I, letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s. 303. 26 Meram, smet nn ve kinci Cihan Harbi, s. 62. 27 George W. Liebmann, Diplomacy Between The Wars, Five Diplomats And The Shaping Of The Modern World, I. B. Tauris, London- New York, 2008, s. 183. 1925 tarihi dostluk ve saldrmazlk pakt taraflardan birine bir saldr olunca tekinin tarafsz kalacan belirtmekle ortaya bir Tarafszlk ykmn ortaya koymutur., Soysal, Trkiyenin Siyasi Andlamalar, s. 272-280.

ynak yaparken dier taraftan da 17 ubat 1941de Bulgaristanla saldrmazlk pro tokol imzalad.28 Bu protokol Almanyann Balkanlara sarkmasn kolaylatrd.29 Yukarda da deinildii gibi Sovyetlerin Romanyaya asker karmas Nazi Almanyas tehdidin Sovyetlere doru kaymasna neden olaca apakt. Zaten bu konuda Mays 1941de Hitler olas Sovyet igalinin olasln her platformda belirtiyordu. Hitler, harekatn tahmini sresi: Snrdaki iddetli arpmalar muhtemelen drt hafta kadar srebilir. Mteakip muharebelerde daha zayf bir direni beklenmektedir. Ruslar, kanlarnn son damlasna kadar arpacaklardr.30 Nitekim 22 Haziran 1941de Sovyetleri sava d brakma ad olacak Barbarossa Harekt iin Hitler genelkurmaya direktif verecektir.31

Trk-Alman Saldrmazlk Pakt Almanyann Sovyetlere sava amas, hammadde ihtiyacnda byk eksiklerin hissedilmesine sebep olmutu. Bu eksiklii giderecek lkelerin banda da Trkiye gelmekteydi. Trkiye ise ekonomik adan hi de hesapta olmayan olgularla kar karyayd. Bahusus, i tketim meydana gelimeler, halkn tepkisine neden olmutu.32 Alman bykeli Papen, hem Trkiyeyi savata yanna ekmek hem de onu ngilizlerden uzak tutmak iin ticari bir antlamann yaplmas gerektiini dnyordu.33 Ancak Trkiyede zellikle halk nezdinde Alman igali fobisi kamuoyunu rahatsz ediyordu. Bu durumu iyi idrak eden Alman yetkililer, Trk tarafn rahatlatmak iin st ste aklamalar gereini duydular. Bunlardan General Weygand, yapm olduu Trkiyenin gvenlii bizim gvenliimizdir34 aklamas Trk kamuoyunda etkili olmutur. Yaplan iyi niyet aklamalar ve giriilen mzakereler sonucu 18 Haziran 1941de Trk-Alman Saldrmazlk Pakt imzaland.35 Bu antlamann imzalanmasndan sonra Alman bykelisi Papen Yeni Sabah gazetesine verdii beyanatta: mza edilen muahedenin mesut

28 29

Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 277. Necdet Ekinci, nn Dnemi ve II. Dnya Sava Yllar, Trkler, C. XVI, edi: Hasan Celal Gzel ve dierleri, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002, s. 709. (703 -734) 30 Hart, II. Dnya Sava Tarihi, s. 165. Nurettin Trsan, Anlar, Birinci Askeri Tarih Semineri, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Yaynlar, Ankara, 1983, s. 169. 31 Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 276. 32 Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 260-264. 33 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s. 485-494. 34 Liebmann, Diplomacy Between The Wars, Five Diplomats And The Shaping Of The Modern World , s. 201. 35 Soysal, Trkiyenin Siyasi Andlamalar, s. 645-647.

bir tarzda akdi Hariciye Vekiline, matbuata dikkate deer baz szler sylemeye vesile oldu. Bu muahede, asrlardan beri memleketimizi birbirine balayan ve ancak Avrupaya yeni bir nizam ve devaml sulh temin etmek isteyen siyasetin hedefleri hakkndaki anlamamazlklardan dolay muvakkaten muhtel olan eski ve itimatl ve dostane mnasebetleri yeniden teyit eylemektir. Binaenaleyh bu muahedenin ehemmiyetini, devrimizin tarihi byk hadiselerin erevesi iinde de mtalea etmemiz lazmdr. Bu muahede ayn zamanda Almanyann ve mttefik devletlerin Avrupada adalete dayanan yeni bir nizam urundaki mcadelelerinde, istiklal koruma harici siyasetinde hakim esas ittihaz eden Trkiyeye, Trk milletine, anl uzun bir tarihin miras olarak garp ile Yaknark arasnda bir rabta tekil etmek sfatile layk olduu mevki ve nfuzu temin eylemee azmetmi bulunduklarnn da bir delilidir.36 Trk dileri bakan Saraolu ise bu antlamaya: Trk ve Alman milletleri bu muahede ile yekdierinee bir kere daha el uzatm oluyorlar37 szleriyle yaklamtr. Bu antlama ile Trkiye hem kendini korumay gvence altna ald hem de mttefik devletlerle yaplan l ittifak antlamasna sadk olduunu gstermitir.38 Yine bu antlamayla Trkiye boazlardan Alman ticaret gemilerinin gemesine de izin vermitir.39 Bu gemilerin Alman mttefiki Iraka yardm amal gittii daha sonra ngilizlerin tepkileriyle anlalacaktr. Hlasa, 1938-1941 yllar arasnda yaplan grme trafiinde Trk d siyaseti Milli ef ve ekibinin ekonomik, askeri ve siyasi ynden yetersiz olduu, Trkiyeyi savaa sokmamak adna mttefik ve mihver devletlerin birbirlerine kar izlemi olduklar stratejileri yakndan takip edip, bu politikalar nclnde zelde antlamalar yaparak, nnnn meclis alnda belirttii gibi Cumhuriyet
40

Hkmeti,

Avrupa

harbinin

son

durumunda(1941) bir tarafln ilan etmitir

szleriyle tarafsz kalmay baard

sylenebilir. Bu dnemde resmi olmasa da Rus tehlikesinin her zaman Trk dilerinin haletiruhiyesini ele geirdiini ifade etmek gerekir. nk Rusyann Trkiyeyi savata kendi taraflarna ekmek iin nerdii 12 Adalar ve Suriyenin kuzeyini Trkiye verilmesi

36

Trk-Alman ademi tecavz pakt imzaland, Yeni Sabah, Yl:IV, No: 1122, 19 Haziran 1941, s. 1 -5, Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 501. 37 Trk-Alman ademi tecavz pakt imzaland, Yeni Sabah, Yl:IV, No: 1122, 19 Haziran 1941, s. 1. 38 Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 278. 39 Liebmann, Diplomacy Between The Wars, Five Diplomats And The Shaping Of The Modern World , s. 204. 40 Karapnar, smet nnnn TBMMdeki Konumalar 1920 -1973, s. 20.

seenei duyulur duyulmaz, Trkiyenin bunu beis olarak grdn aklamas, bunun igal nedeni olarak alglamasndan kaynaklandn belirtilebilir.41

1942-1945 Dnemi Bask Bunalm 1941 ylnn sonuna doru Alman-Rus savann balamasyla, Japonya Amerikaya saldrm, bylece Sovyetler ve Amerika mttefik devletlerinin yannda, Japonya ise mihver devletleriyle beraber savaa girerek 1943 ylna kadar yani Almanyann Stalingrad savan kaybetmesiyle sonulanacak yeni bir denge kurulacaktr.42 Almanyann Rusya karsnda ard arda zaferi Trkiye iin hem tedirginlik yaratacak hem de yeni d politika dengelerinde deimelere gidecektir. nn, savan gidiatyla birlikte Alman yanls bir i politika gderken,43 yine Alman taraftar grlen Numan Menemenciolunu dileri bakan olarak atad.44 Bu deiim ngilizlerin Trkiye zerinde nfuzunun azalmas izlenimini douracaktr.45 unu da belirtmek gerekir ki Menemenciolu, sava boyunca Trk d siyasetinin ekillenmesinde aktr durumunda olacaktr.46 Almanyann Stalingrad taarruzu baarsz olunca savan gidiat deiti. Bu baarszlk dnyaya Alman stnlnn yava yava kaybolduunun duyurulmasna zemin hazrlayacaktr.47 1943 ylna girilirken zafer zilleri artk mttefik devletler iin alyordu. Mttefik devletler, Almanyay malup etmek onun Kuzey Afrika ve Ortadoudaki varln yok etmek amacyla Trkiyenin savaa girmesini isterler; ancak Trkiye Almanyann halen sava d kalmad ve kendisinin askeri tehizat asndan yetersiz kaldn ileri srerek tarafsz kalmay srdrmek ister.48 Mttefikler devletlerine gre Trkiyenin tarafszlk karar savan uzamasna sebep olduu gibi Almanyann yararna sonular vermeye balamt.49 Zira Almanyann tek istei Ruslarla mcadele ederken bir de Trkiye problemini masada grmek istemiyordu. Bu yzden Trkiyenin tarafsz kalmas Almanyann birinci nceliiydi.50

41 42

William Hale, Trk D Politikas, 1774-2000, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2003, s. 90. Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 461. 43 Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 280. 44 Wesband, kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, s. 32. 45 Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940-1945, s. 55. 46 Blent Gkay, Soviet Eastern Policy And Turkey, 1920-1991, Routledge, New York, 2006, s. 52. 47 Hart, II. Dnya Sava Tarihi, s. 279-280. 48 Antonello Bagn, ada Trkiye Tarihi, Phonenix, Ankara, 2007, s. 86. 49 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s. 165. 50 Hazr: Ruen Sezer, Niyazi Berkes, Unutulan Yllar, letiim yaynlar, stanbul, 2005, s. 192 -198.

ngilterenin ikinci bir cephe aarak Almanlar yenilgiye uratma dncesi Trkiyeden geri dnerken, 14-26 Ocak 1943 tarihleri arasnda Casablanca Konferans srasnda ngiltere, Balkanlarda ikinci bir cephenin almasn mmkn klmak iin Trkiyenin savaa girmesini isterken,51 Amerika ise gsz bir Trkiyenin sadece zaman kayb olaca fikrini savunur.52 ngiltere babakan Churchill, yaygn olan grlerini gerekletirmek adna ubat 1943de Adanada Trkiye babakan nnde grr.53 Churchill yaplan grmede Trkiyenin savaa girmesi gerektiini ileri srer;54 ancak nn, eer Trkiye savaa girerse hazrlkl olmay ve destek gelmemesi sebebiyle Almanyann saldrs karsnda savunmasz kalacan iddia ederek, tarafsz kalmay tercih ettiini bildirmitir.55 Adana grmesi, ngilizlerin Trkiyeye silah verilmesi ve ordunun modernize edilmesine konusunda sz verilmesi sonucu biterken,56 Trk-ngiliz ilikilerinde ise yeni bir dnemin habercisiydi. Kararszlk ve hayal krkl ad verilen bu dnemde ngilizler, Trkiyenin biran nce savaa girmesini isterken, ald cevap hayal krkl diplomasisini olutururken, Trkiyenin ise savaa girip girmeme hususundaki kararszl, Trk diplomasisinde skntl srecin balamasna neden olacaktr. ngilizler, Adana grmelerinden, ayrlrken problemin znde Trklerin bilinaltnda yatan Rus fobisini iyi betimlemilerdi. Bu yzden bu korkunun giderilmesi iin Rusyann Trkiyeye gvenme vermesi gerektiini de biliyorlard. ngiliz babakan Churchill, bu ama iin Staline gnderdii mektupta bu hususlara dikkat ekmi; ancak Stalin vermi olduu cevapta Sovyetler Birlii Hkmetinin, Trk-Sovyet ilikilerinin dzeltilmesi yolunda birka kez aklama ve deklarasyonla Ankaraya gven verdiini, fakat btn bunlara Trkiyeden bir tepki gelmediini anmsatyor ve Churchillin nersinin yararl olmadn ileri srmtr.57 1943 ylnn ortalarndan itibaren Trk d siyasetinde ngiliz faktrnn etkili olduu gerei olumaya balamt. Hatta d ileri yetkilileri ngilizlerle direk olarak askeri mnasebette olduklar yaplan ikili grmelerde aa km,58 bundan cesaret alan ngiliz dileri bakan Eden, Menemenciolunu ziyaretinde bu yln sonuna doru Trkiyenin savaa girmesini beklediini ifade etmitir.59 Bu bask mihver devletlerin her yenilgisinde
51 52

Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 476. Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s. 145. 53 Ekinci, nn Dnemi ve II. Dnya Sava Yllar, s. 711. 54 Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940-1945, s. 84-85. 55 Hale, Trk D Politikas, 1774-2000, s. 92. 56 Bilgin, Britain And Turkey In The Middle East, s. 38. 57 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s. 152. 58 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s. 162. 59 Bilgin, Britain And Turkey In The Middle East, s. 38.

biraz daha artm,60 artk Trkiye tarafsz kalmak istediini sylememi sadece askeri adan yetersiz olduunu ifade etmek zorunda kalmtr. ngilizlerin bu basknn altnda Sovyetlerin, Fransa veya Balkanlarda amak istedii ikinci cepheden de kaynakland sylenebilir.61 Sovyetler bu isteklerini resmi olarak 19-30 Ekim 1943de Moskovada dzenlenen Moskova konferans srasnda direk olarak ngiltere ve Amerikaya iletmiti.62 ngiltere, Sovyetlere bu konuda destek verirken, Amerika ise bu konuda isteksizdi.63 Konferansta sz alan Sovyet yetkilisi eer Trkiye savaa girmeyecekse neden halen silah yardm yaplyor diye tepki gsterirken,64 artk savaa girmesi gerektiinin altn iziyordu. Konferans dalrken, ngiliz d ileri bakan Eden, Kahirede dzenlenecek olan grmeye Menemenciolunu davet etmitir. Kahire Sonras Gvensizlik Psikolojisi Churchill ve nnnn Adana grmelerinden sonra Trkiyenin savaa girme meselesi bu sefer Kahireye tanmtr.65 Kahirede Eden ve Menemenciolu 5 Kasm 1943de bir araya gelerek zorlu bir grmenin ilk safhasn oluturdular.66 Eden, Menemenciolunun karsna gndemin ilk maddeleri olan Moskova konferans kararlar ve Sovyetler Birlii-Trkiye ilikilerini yumuatlmas iin otururken; Menemenci olu ise Trkiyenin bir an nce savaa katlmasn isteyen Sovyetlerin amacnn Trkiyenin savata ypranmas ve zayflamas seeneiydi.67 Eden, Sovyetlerin yaylmaclna dair hibir iaret olmadn bir kere daha vurguladktan sonra, Eer yaylmac arzular varsa bile Trkiye sava dnda kalarak bunlar deitiremez68 diyerek Trkiyeyi ikna etmeye altysa da Sovyet fobisi Trk halknn bilinaltna yerletiinden iyimser bir sonu alnamad.69 Trk taraf aktif tarafszlk politikasn Kahirede devam ettirirken, daha nceden alnan karar gerei byk devletin bakanlar olan Churchill, Stalin ve Roosevelt 1 Aralk 1943de Tahranda bir araya geldiler.70 Pazarlk konusu Trkiyenin bir an nce savaa dhil olmas ve ikinci cephenin almas isteiydi. Gelecek iin tehdit oluturan Sovyetler ve hala korku saan Almanlar arasnda skk kalan Trk diplomatlar henz savaa hazr
60 61

Mehmet Gnlbol-Cem Sar, Olaylarla Trk D Politikas (1919-1973), s. 169. Cemil Koak, Gemiiniz tinayla Temizlenir, letiim Yaynlar, stanbul, 2010, s. 201. 62 Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 478. 63 Wesband, kinci Dnya Savanda nnnn D Politikas, s. 200. 64 Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 286-287. 65 Aydemir, kinci Adam, s. 265. 66 Biagini, ada Trkiye Tarihi, s. 87. 67 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s. 178. 68 Feridun Cemal Erkin, Trk-Sovyet likileri ve Boazlar Meselesi, Banur Matbaas, Ankara, 1968, s. 205. 69 Tamkin, Britain, Turkey and the Soviet Union, 1940-1945, s. 115. 70 Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 480.

olmadklarn bahanesini ne srdler.71 Konferansta ne kan nemli husus, Trklerin isteklerini hakl gren Amerikallarn, Trkiyenin savaa girmesini isteyen ngilizlerle bu ynyle ayrlmalar olmutur. Konferans, Churchillin srar zerine Trkiyenin savaa bir kez daha davet edilmesine karar verilerek dald.72 Tahran konferans bittikten sonra Churchill ve Roosevelt nny Kahireye davet ettiler. kinci Kahire Konferans ad verilen grme 4-7 Aralk 1943 tarihinde Kahirede gerekleti.73 l grmede mttefikler artk ak bir ekilde galip taraf olduunu, eer Trkiye halen tarafsz olmay srdrrse, sava sonrasnda tamamyla tecrit edileceine iaret ettiler.74 nn, bu bask altnda prensip olarak savaa katlmay kabul etti; ancak Trkiyenin savunma gc iin gerekli olan silah ve tehizat verilmedike savaa girmeyecekleri belirtti.75 Konferans, bu beklentiler iinde biterken, ngilizler asndan Trk d siyasetinin iflas ve gvensizlik psikolojisinin balamasna,76 Trkiye asndan ise Amerikann kendi tarafnda olmas nedeniyle artk d siyasette tek seenek kavramnn sona ermesi hasebiyle gvenli bir liman bulmann nemini dikkat ekmitir.77 Trkiyenin ok programl d politikasndaki gelimeleri nn 1944 ylnn meclis alnda yle deerlendirmektedir. Birleik Amerika ile mnasebetlerimiz ve temaslarmz ikinci cihan harbi esnasnda daha artm ve daha dostane olmutur. ngiltere ile ittifak mnasebetlerimiz en g imtihanlardan getikten sonra, taze ve canl mahiyetini korumaktadr. Byk komumuz Sovyet ttihadi ile mnasebetlerimiz, yrrln karlkl olarak tandmz ileri muahedelerin hkmleri iinde ve dost mahiyettedir.78 1944 ylna girilirken Trkiye ile ngiltere arasnda gerginlik hissedilmi, Almanyayla ile ise bu dnemde daha dengeli bir politika aa kmt.79 Trkiyenin bu izlenimi uyandrmasnda i siyasal gelimeler etkili olmutur. Bunlardan Alman yanls olan Mareal Fevzi akmakn ya haddi ile emekliye sevk edilmesi, yine Turanc faaliyet gsteren aydnlarn tutuklanmas, Almanyaya kromun yasaklanmas ve bilhassa da Alman taraftar gzken dileri bakan Numan Menemencioluun istifaya zorlanmas yukardaki gelimeleri ortaya karmtr.
71 72

Hale, Trk D Politikas, 1774-2000, s. 87. Seydi, 1939-1945 Dnemi ve D Politika, s. 289. 73 Bilgin, Britain And Turkey In The Middle East, s. 38. 74 Erick Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, ev: Yasemin Saner Gnen, letiim Yaynlar, stanbul, 2007, s. 297. 75 Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarih, s. 504. 76 Geoff R. Berridge, British Diplomacy in Turkey, 1583 To The Present, Martinus Nijhoff Publishers, Danvers, 2009, s. 198-200. 77 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s. 191-193. 78 Karapnar, smet nnnn TBMMdeki Konumalar 1920 -1973, s. 51-52. 79 Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938-1945), s.

10

11