ARKEOLOJYE GR II-1

M.. 3000 ortalarndan M.. 1200 yllarna kadar Giritte Minos uygarl bulunuyordu. Bu uygarlk M.. II. binde zellikle Ege Blgesi ve Bo azlar yoluyla Karadenizle, Balkanlar yoluyla Avrupayla, Anadolu yoluyla da n Asya ile ilikideydi. Giritte M.. 1400lerden itibaren dardan gelen istilalar sonucu bir gerileme grld. Akhalarn Giriti istilas 300 yl srd daha sonra Dorlarn gleri balad. Giritteki kltrn sona ermeye balad M. 1500lerde Peleponnes kysnda Argosta Myken kltr ortaya kt. Mykende ehir devletleri tarafndan idare edilen sava bir toplum yayordu. Myken kltr Girittekilerden farkldr ama bu kltrn etkilerini tar.

M.. 13. yydan 8.yya kadar geen dnemde Dorlar kuzeyden gneye ilerleyip her yeri kendi egemenlikleri altna alarak Akha ve Myken slalelerinin izlerini yok ettiler. Akhalar ve onlar Ege Denizini geerek Anadolu kylarna katlar ve burada ky boyunca yerleerek yeni on kentleri kurdular. Mykenlerin deniz zerinden Kbrs ile Gney Anadoludan Dou Akdeniz kylarna kadar ulatklar buralarda ortaya kan Myken buluntularyla belgelenmektedir. M.. 1000 ile 700 aras Karanlk alar (Dark Age) olarak adlandrlr. Bu dnemde Dorlar Yunanistanda Akha Uygarlnn ykntlar zerine ehir devletleri kurdular. Eski kabile tekilatnn yerini ok daha gelimi siyasal ve sosyal tekilata sahip ehir devletleri ald. Yine bu dnemde halk snflara ayrld, aristokrasi ortaya kt ve ehir devletlerini idare eden krallar aristokratlar tarafndan devrildiler. Karanlk alarn sonlarna doru Akdeniz ve Karadeniz etrafnda tarmsal ve ekonomik ihtiyalar karlamak iin koloniler kuruldu. Daha nceden Girit, Ege Adalar, Bat ve Gneybat Anadolu kylar Hellenler tarafndan igal edildiinden kolonileri daha uzak lkelere kurdular. Hellenler ilk zamanlarda rklarn korumaya altlar daha sonraki yllarda yerlilerle ilikileri artnca onlarla kartlar. Koloniler sayesinde Yunan ticareti geni bir alana yayld ve sanayi geliti.
1

Karanlk alardan sonra M.. 7. ve 6.yzyllar Arkaik a diye adlandrlr. Bu ada Yunanistanda en nemli ehir Atinadr. Attika halk sosyal ve ekonomik ynden gruba ayrlr. Byk iftlik sahipleri, tccarlar ve sanayiciler ve kk toprak sahibi kyller. Yava yava kylnn topraklar ellerinden kt ve Attika birka zenginin eline geti. M.. 594-593 yllarnda hkmetin bana geen Solonun sosyal, siyasal ve ekonomik reformlar ihtiyalar karlyordu. Bu dnemde olu turulan devlet tekilat Atinada yzyllarca yaad. Solondan sonraki yllarda Peisistratosun tiranl Atinann en parlak alarndan biriydi. Peisistratos aristokrat snf zayflatp, kyly korudu. Dneminde ticaret geliti. Atina Solonun reformlar ve Peisistratosun i ve d siyaseti sayesinde byk gelime gsterdi. Arkaik dnemde n do uya yaylan dier gl ehir olan Sparta 6. yzyln son yarsnda Peloponnesos birliini kurdu. Bu birlik gerektii zaman toplanrd. Her ehir devleti bir oya sahipti. Spartada askeri g ve polis tekilatna dayanan bir bask politikas uygulanyordu. Hellen Tarihinin Klasik a olan 5.yzylda Pers Krallnn oniaya saldrlar grlyordu. Persler Lidya Kral Kroisos ile yaptklar savata kral esir alp Lidya Kralln yktlar. Lidya Anadolunun Bat kylarndaki Hellen ehirleri ile birlikte Pers Devletine katld. Perslerin idare merkezleri Sardeis ve Daskileiondu ve onia ehirleri de bu satraplklara baland. Perslerin oniay igaliyle oniada bata Miletos olmak zere ayaklanma ba gsterdi.

Atina oniaya yardm gnderdi. Persler ayaklanmay bastrdktan sonra M.. 493te Khios, Lesbos ve Tenedos adalarn ele geirdiler. Pek ok kenti daha igal ederek isyana katlan kentleri tahrip ettiler. Ayaklanmaya katlmayan Ephesos ve Smyrna gibi kentler ykm ve cezadan kurtuldu Darius 490 ylnda Attika blgesinin do u kylarnda Marathon Ovasna kartma yapt. Buradaki sava Atinallar kazand. Dariusun lmn izleyen ylda 483te Kserkesin ordusu Kta Yunanistana sefere kt. Ordu ve1207 paralk donanma pek ok ulustan oluuyordu. Pers kara ordusu Trakya ve Makedonya zerinden Kuzey Yunanistan Teselyaya ve oradan Thermophia geidine hibir direnile karlamadan vard. Donanma denizden orduya elik ediyordu. Hellen donanmas Persleri Artemision Burnunda yendi. Pers ordusu karada savunmay pskrtnce Hellen gemileri Attika blgesini korumak iin gneye ekildiler. Persler Atinaya girip Akropol ele geirdi ve kenti yakp yktlar. M.. 480de Hellen donanmas bozguna u ratlnca Kserkes Atinay terk etti. Ertesi yl Atina tekrar ykma urad fakat Plataia ovasndaki sava Hellenler kazand. Bu zaferden sonra Persleri Anadolu ilerine srerek Ege denizinden kartmaya altlar. Daha sonraki yllarda Atina Pers tehlikesine kar Attika-Delos Deniz Birlii adl siyasal bir birlik kurdu. M.. 431-404 yllar arasnda Hellenleri iki byk cepheye blen Peleponnes sava Atinallar ve Spartallar arasnda oldu. 413te Sicilya seferi Atina iin byk bir yenilgiyle sonuland. 407 ylnda Perslerle Spartallarn ibirliinden
2

dolay Atinal komutan Alkibiades 100 gemilik donanmayla Efesos limanna geti. Gemiler burada bozguna uratlp komutan Persler tarafndan ldrld. Peleponnes savandan sonra M.. 4. yzylda Persler Spartallara yardmlar karlnda Anadolu kylarn egemenlikleri altna aldlar. Anadolu ehirleri Perslerin almasndan korkarak Spartadan yardm istediler. Spartallar bir ordu gndererek Perslere sava ilan ettiler. M.. 400de savan sonunda Anadoludaki Hellen ehirleri Perslere brakld. M.. 4.yy kuzeyde bulunan Makedonyallar Hellenleri Perslere kar savaa davet ettiler. Makedonya kral Philipin bu teklifiyle sava ald ama 330daki lm zerine o lu skender babasnn projesini gerekletirdi. Hellenistik Devir olarak adlandrlan bu dnemde skender Trakyaya, Asyaya ve Hindistana seferler dzenledi ve Anadolu, Dou Akdeniz, Do u ran ve Orta Asya lkelerini zapt etti. Fethettii lkelerde kurduu ehirler Hellen kltrn etrafa yayan merkezler oldu. M.. 323te lmnden sonra skenderin devleti krallklara blnd. M.. 275te Bat Yunanistan Romallarn egemenliine geti. M. 279da Kelt aknlarna karn Orta Yunan ehir devletleri birleti ve Keltlere kar zafer kazand. M.. 3.yzyl sonlarnda ve 2.yzylda Romallar ile Makedonyallar arasndaki savalardan sonra Romallar Makedonya, Yunanistan ve dier Helenistik ehirleri egemenlikleri altna aldlar. Antik Hellende dnemler Geometrik Dnem: M. 1200-700 Arkaik a : M. 700-490/480 Klasik a: M.490/480-330 Hellenistik a: M. 330-30 Roma a: M. 30-MS. 394

Geometrik Dnem (karanlk a) :M. 1200-700 Geometrik Dnem, erken (M.. 1100-900) ve ge (M.. 900-750/700) olmak zere iki evre altnda ele alnmaktadr. Sanatta geometrik ekillerin egemen olmas nedeniyle Geometrik Dnem adn almtr. Bu dnem Hellen uygarlnn olu um dnemi olarak grlr. Bu dnemden ele geen balca malzeme gurubu seramiktir. Henz antsal mimari ve heykeltralk rnekleri yoktur. Arkaik a : M. 700-490/480 Hellen uygarlnn eski (arkhaios) dnemidir. Bundan dolay arkaik ad verilmitir. Dnemin en karakteristik zellii olarak kent devletlerinin ortaya k ve sanat alannda antsal mimari ve heykeltraln domas gsterilebilir. Klasik a: M.490/480-330 Hellen Uygarlnn olgunluk dnemi olarak kabul edilir. Her alanda geliim en yksek seviyeye ulamtr. Bu dnemde Atina sanatn ve bilimin merkezi olarak kabul edilmektedir. Hellenistik a: M. 330-30 Hellen Uygarlnn yaylma dnemidir. Bu dnemde Yakn do u byk skender tarafndan fethedilmi, onun lmnden sonra Msrdan Hindistana kadar uzanan geni topraklarda eitli uygarlklar kurulmu tur. Yakn do u Hellenlemi, Egeyi de iine alan Hellen, yerli ve Do u unsurlarn karm yeni bir kltr meydana gelmitir. Sanat evrensel bir karakter kazanmtr.
3

HELLEN MMARS VE MMAR DZENLER Yunan mimarisi "Megaron" denilen ev tipinden gelimitir. Erken Tun a'ndan (M.. 3000'li Yllarda) Ege'de ortaya kmtr. Uzun ev modeline uygun ksa tarafnda giri blm olan dikdrtgen planldr. Byk bir merkezi oca ile stunlu bir girii bulunan bir evdir. Balangta stunsuz olarak yaplm ancak zamanla stun eklenmitir. Ayrca tapnak ve soylularn-krallarn yaad yer olarak kaynaklara gemitir.

Yunan uygarlnn ilk ehirleri, yneticilerin oturdu u AKROPOL denilen yksek tepelere kurulmu tur. ehirlerin etraf kaln ve yksek surlarla evrilmitir. Yunan Mimarisinin ilk a MYKEN dnemidir (1800-1100). Bu devirde yaplarn birden fazla odal olduklar grlmektedir. Bu ok odal yaplar Msr mimarisinde de grmekteyiz. Ancak KNOSSOS saray bu tipin ilk rneini oluturur. Yani byk merkezi avlu evresinde yer alan bir sr oda dzeni. Bu dzende karma kark mekanlar yn avluyu evrelemektedir. Ve plan bir labirent etkisi yaratr. Minos-Myken Uygarlnzn merkezi Girit`te odalarn duvarlar resimler ile bezenmitir. Merkezi stma ve kanalizasyon sistemi ilk kez Girit`te ortaya kartlmtr. (M.. 2600).

Mykenai kale mimarisi hakknda fikir verir. Blok talardan olu turulmu surlarn iki ayak zerine oturtulmu bir tek kiri zerine konulan gen rlyef Myken kalesinin kapsn oluturur. Kap zerindeki gen blokta iki simetrik aslan motifi yer alr
4

TAPINAK MMARS Yunan Mimarlk sanatnn esas yap biimi, tapnaktr. Tapnak tanrnn evi olarak saylr. Tanrya ait kutsal eyalarn ve tanr heykelini korumak zere yaplmtr. Bu nedenle kilise veya camii gibi ibadet edilecek yer deildir. Tapnak, Megaron ev tipinden gelimitir. Ortada bir cella ve nnde bir stun sisteminin zerine gelen alnlkl bir eik atdan olu ur.

Tapnaklar Temenos denilen kutsal alanlara yaplrlar.

5

En erken tapnaklarn temelleri tatan, duvarlar tahta ve kerpiten, atlar ise tahtadan yaplyordu. Bazen tahta tavan desteklemek iin salonun iine tek veya ift sra halinde tahta direkler dikilirdi. Daha ge bir devrede tanr evini, evresinden ayrt etmek ve ona kutsal bir ant grnm verebilmek iin etrafa bir stun emberi evrilmitir. M..7.yy`dan sonra tapnaklar tatan yaplmaya balamtr. Ayn zamanda belli forumlar ve oranlar sistemi de ortaya kmtr. Yaplarn en ok d grnlerini etkileyen bu sistemlere DZEN/NZAM ad verilir. Yunan mimarisinde 3 temel dzen vardr. 1 DOR DZEN 2 YON DZEN 3 KORNT DZEN DOR DZEN VE MMAR ELAMANLARI Dor dzeni Yunan ana karasnda gelimi olan bir dzendir. Basitlik ve sadelikten yanadr. Kolonizasyon hareketleri ile birlikte Sicilya ve Gney talyaya yaylarak burada beenilmi ve olduka kullanlmtr. Elimizdeki ou salam rnek talya ve Sicilyada yer almaktadr. Kta Yunanistanda zellikle Attika ve Aitolia blgesinde erken dnemlerde olduka beeni toplamtr. Fakat on dzeninin olu umunu tamamlamasyla birlikte, hantal grnml tapnaklarn yerini ince zarif yaplarn yer almas sonucu, kullanm olduka azalmtr. Daha ok stoalar ile baz resmi yaplarn yapmnda kullanmna devam edilmi ve Helenistik dnemde dzenlerin karmaya balamasyla birlikte ince bir yapya kavuarak tekrar kullanmna geilmitir. Bu dnemden sonra daha ok kk ve ykseklik gerektirmeyen yaplarn yapmnda tercih edilen bir dzen olmu tur

Euthynteria : Tapnan toprak altnda kalan ve temellerinin zerine dz bir zemin oluturmak iin yaplm dzleme verilen addr. Bu zemin zerine stereobate yerlemektedir. Stereobat : Tapnan euthynteria dzlemi zerine yerleen basamakl kaide ksmnn genel addr. Krepis : Stereobatetaki basamaklarn her birine verilen addr. Stun: Tapnan evresini saran ve st yapnn tanmasna yarayan tayc elemanlardan her biridir. Dor dzeninde stun kaidesizdir ve sadece stun gvdesi ile zerine yerletirilmi yayvan formlu kendine zg bir balktan oluur. Dor stun gvdesinin bir dier nemli zellii ise stun gvdesinde oluturulmu ve optik yanlg kayglarnn gz nnde tutulduu, stun gvdesinin uzaktan dzgn grnmesini salayan ikinliktir. Entasis: Stun gvdesinde yer alan ve optik yanlglar dzeltmek amacyla yaplm ikin grnmn addr. Dor stununda yivler bir birine dar a ile birleerek keskin bir srt olu tururlar ve bu srta da arris ad verilir. Ekhinus : Dor stun balnda yastk eklindeki elemana verilen addr. Abakus : Dor stun balnda ekhinusun zerine gelen ve kare plaka eklindeki balk ksmnn addr. Aritrav: Stun balklar zerinde yer alan ve bataban manasna gelen friz blo una verilen genel addr. Genelde bezemesiz olarak yaplrken tek bezemeli rnei Assostaki Athena tapnann friz bloudur. Bu bloa aritrav da denilmektedir. Guttae : aritravn hemen zerinde bulunan triglyphlerin altnda yer alan damla eklindeki elemanlarn genel addr. Tenia: Guttaeler ile triglyph-metop frizinin arasnda yer alan ince erit eklindeki elemana verilen addr. Triglif: Dor dzeninde friz blou zerine gelen ve ahap mimarinin taa yansm eklini gsteren l hatl blou grntsndeki elemana verilen addr. Triglyphlerin arasnda kalan boluklara ise kare veya dikdrtgen formlu metop ad verilen mimari elemanlar yerletirilmektedir. Metop: Triglyphlerin arasna yerletirilen ve zerleri kabartmalarla ssl kare ya da dikdrtgen ekilli elemana verilen addr. Geison: Yatay olarak duran saaklk elemannn addr. Sima: Saan eimli ksmna verilen addr. Yatay sima olarak adlandrldnda ise geisonun zerindeki aslan ba veya bitkisel aktalarla ssl yamur oluu ksm kastedilmektedir. Antefiks : atlarda ya tepede mahya kiremitleri zerinde ya da saak kenarlarndaki kapama kiremitleri zerinde yer alan genelde palmet bezemeli ssleme elemanlarnn addr. Akroter: gen ekilli alnln tepesinde ve iki kenarnda yer alan bazen bitkisel bir bezeme(spiral ve palmet gibi) bazen de kk heykeller eklide bulunan ssleme elemanlarnn genel addr.
8

rten: Genellikle aslan ba eklinde olup atnn su tahliyesi ilevini grr. Kaset: Pteromann ve tapnan iindeki stunlu galerilerin zerini kapatan kare ekilli tavan kaplamalarna verilen addr. Dor Dzenin balca zellikleri: 1. Stunlarda kaide bulunmaz. Dorudan stylobat zerine oturur. 2. Aadan yukarya incelen stunlarn gvdelerinde bak 3. Stun bal, anak eklinde yuvarlak bir yastk ile bunun plakadan oluur. 4. Stun balklar zerinde aritrav yer alr. 5. Aritrav zerinde metop ve triglif dizisi yer alr. az eklinde yivler yer alr. zerinde yer alan drt ke bir

ON DZEN on dzeni kendine zg, narin grntsyle, olduka ssl bir bala ve ince, uzun bir stun gvdesiyle, Dor dzeninden farkl olarak bir kaideye sahip olmas dnda, st yap elemanlar ile de farkllk gstermektedir. rneklerini, daha ok Bat Anadolu ve Ege Adalarnda vermi olan bu mimari dzen, anakara olan Attikada da beeni grm ve zellikle Perikles dneminde ve sonrasnda
9

olduka yo un olarak kullanlmtr. on mimarisinin vazgeilmez unsuru olan kaide Bat Anadolu ve Attikada farkl yapsal zellikleri ile de mimarinin blgesel olarak ayrmna yol amtr. Aadan yukarya do ru dier on dzeni elemanlar yledir; Plinthos:Kare ekilli bir altlk olan plinthos kaide ile stylobat arasnda yer alr. Kaide : Kaide birden fazla farkl elemandan olu an olduka nitelikli iilikli mimari bir edir. on kaidesindeki ibkey elemana trokhilos denilmektedir. Dbkey olarak yaplm eleman ise torus adn almaktadr. Torus ve trokhiloslarn yada sadece trokhiloslarn arasnda yer alan iftli dbkey gei ise astragal yada scotia ad verilmektedir. Efes on Tipi yada Anadolu on tipi olarak adlandrlan bir yada iki trokhilos ve bir torustan olu an kaide Anadoluya ve Ege Adalarna zgdr. Attika on Tipi olarak adlandrlan ve torus, trokhilos, torus dizilimlidir. ki torus ve bir trokhilostan oluan kaide ise Attikaya zg olarak grlmektedir. Samos Tipi kaideler iki blmden olu ur. Alt blm 6-7 adet trokhilosun olu turduu bir scotia ve zerinde torus yer alr.

Stun : on dzenindeki stun gvdesi, dor stun gvdesinden farkl olarak ince ve uzundur. Yivlerin ular da dor dzenindeki gibi keskin bir kenar ile birlemeyip aralarnda ince eritler iermektedir. Balk : on balnn en belirgin yan iki yanndaki voltlerdir. Bir ion bal u blmlerden olu ur: Ovolo (kymation), voltler arasnda yer alan yumurta ve ok dizisinden oluan tambur ekilli bir elemandr. Voltler , spiral eklinde sarmal oluturan ve ilev olarak yk tamaktan uzak ssleme elemanlardr. Ovolonun zerinde yer alan ve yay ekilli bir sarkma yapan ykn bindii ana unsurlardan biri olan iki volt birletiren elamana kanalis denir. Ovolo, voltler ve kanalis birleerek ekhinusu olu turur. Kanalisin zerinde ise ana tama eleman olan abacus yer alr.

10

Aritrav (Epistylion) : on dzeninde epistylion kademeli bir yze (fascia) sahiptir. Bunun zerine kabartmalarla ssl bir friz gelmektedir. Frizin kullanlmad durumlarda ise inci ve makara dizisinden olu an ince bir teniadan sonra yumurta dizisi (kyma recta) eklinde yaplm bir korni yer alr. Friz : on tapnann en ssl ve grkemli ksmdr. zeri kabartmalarla ssl bu mimari elemann kabartma konular genellikle mitolojideki savalardr (Amazonomakhia, Gigantomakhia vs.). Dendane (Di Sras) : Frizden sonra yer alan ve di eklinde kntlardan olu an bir elemandr. Ahap mimarideki at hatllarnn taa yansmas olan bu elamann ssleme esi olma dnda ahap mimarideki gibi tayc bir eleman zellii yoktur. Bazen dendanelerin zerinde simadan nce yaprak dizisi(kyma reversa)nden olu an bir ssleme ku a bulunur. Sima: zerinde genellikle aslan ba eklinde aktalar bulunan ve o u kez yumurta yada yaprak dizileri, kvrk dallar ve bitkisel motiflerle sslenen yamur oluklu at elemandr. Antefiks, akroter ve kiremitlerden oluan at yaps dor dzeninden farkllk iermez ve farkl bir elemana da sahip de ildir.

11

Balca zellikleri: 1. Tapnaklar basamakl bir zemin zerinde yer alr. 2. Stunlar kaideye oturur. 3. Stun balklar ko boynuzuna benzeyen kvrml bir 4. Aritrav da takn olarak yaplm iki veya katldr. 5. Stunlar ince ve uzundur. rnekler: Efes Artemis Tapna, Didim Apollon Tapna, Atina Athena Nike tapna biimdedir (volt)

Korinth Dzeni Korinth balklar dnda tamamen on dzenindedir. Korinth bal daha yksektir. on balnn ykseklii ise stn kalnlnn 3/1dir. Korinth bir kz evlilik anda bir hastala yakalanarak lr. Stannesi kzn salnda sevdi i eyalar bir sepete doldurarak mezarnn bana koyar. Sepet yamurda slanmasn diye zerine bir at kiremidi yerletirir. Sepet bir akanthus (kenger) kk zerinde durmaktadr. Bahar gelince akanthus filizlenir ve yaprak verir filizler kiremidin altndan kvrlarak volte dn r. Oradan gemekte olan Atinal Kallimakhos sepeti grr ve ok beenir. Bu rnekten yola karak korintlilere yeni stn balklar yapar.
12

13

HELLEN/ROMA KENTLERN OLUTURAN YAPILAR Kent devleti, polis, Hellen sosyal ve devlet anlay na uygun ekilde meydana gelmi bir rgtlenme biimidir. Polis, bazen bir kentten, bazen bir ka kent ya da ky topluluklarnn birlemesiyle (synoikismos) olumaktayd. Polis, sadece bir dizi yapdan olumaktan ok, modern yaamn tm gereksinimlerini iinde barndran sosyal bir kent olgusudur. Her polisin bir koruyucu tanr veya tanras vardr; Atina ve Spartada Athena, Samosta Hera, Eretria (Euboia adasnda) ve Korinthosta Apollondur. Kent devleti deyince, mutlaka korunmak amacyla kenti evreleyen kale ya da surlarn olmas gerekmemektedir. Sparta rneinde grdmz gibi kent askeri kamplara benzeyen komplekslerden meydana gelmi ve tam anlamyla bir polistir. Kent devleti belirli bir mekanla snrl ve akas belli bykl amamaldr. Aristoteles, on kiilik bir polis ne kadar imkanszsa, yz bin kiilik bir polis de o kadar imkanszdr, der. Fazla kk oldu unda varln srdremez, fazla byk oldu unda polis olmaktan kar. Antik Hellen Mimarisi A- Dini Yaplar B- Kamu Yaplar C-Askeri Yaplar A - DN YAPILAR kutsal alanlar (temenos) Yunan yaplarnn zelliklerine ve geliimine baktmzda genel olarak; resmi yaplarn banda ounlukla kutsal alanlarn (temenos/ temonoi) iine yerletirilmi, tanr ve tanralara tapnmak amacyla yaplm tapnaklar (naos/ naoi) karmza kmaktadr. Kutsal alan iinde yer alan yaplar: 1- tapnak/tapnaklar (naos/ naoi) 2- tapnaklarn her birine bal olan sunaklar (bomos/bomoi) 3- hazine yaplar (tesauros/tesauroi) 4- stunlu geitleri (stoa/stoai) 5- adak antlar (anatemata) 6- antsal kaplar (propilaion/propilaia) 7- Spor almalar ve dinlenme amacyla yaplm gymnasion, stadion, tiyatro ve konser yaplar (odeion/odeio)
14

Heroon: bir kahraman ya da yar tanr adna yaplm yaplardr. Bir tapnakla ayni yapda ve ilevdedir. B KAMU YAPILARI Agora:Toplanma yeri. Antik Hellen kentlerinde, ehirle ilgili politik, dini, ticari her trl faaliyetin gerekletii, tm kamu binalarnn etrafnda sraland halka ait geni ak alan olup, Helenistik dnemde ekillenip Roma mparatorlu unda ortaya kan forumlarn ncldr.

Miletus Agoras Stoa: Stoalar ince, uzun dikdrtgen seklinde taraf genellikle duvarlarla evrili, duvarlarn haricinde drdnc cephesinden 1-2 basamakla nden klan ve nnde stun dizisi bulunan yaplardr. Stoa zellikle agorada halkn dinlenebilecei, yamur ve gneten korunabilecei bir yerdir. Stolarn agorada siyasi, ticari ve genel ilevleri vard. Meclisin ya da mahkemenin toplanmasna yarar; resmi belgeler stoalarda saklanrd. Buralara alan odalar i yeri, dkkan ya da tahl ambar grevi yapard. Buna ramen stoalar deiik amalarla kullanlrlard, sadece agoraya zg yaplar deillerdi. zellikle agoraya ulaan caddelerde, kutsal alanlarda ve gymnasionlarda stoalara rastlanrd. Bazen de tiyatroya bitiik ve izleyicilere glge salayan bir stoa da grlrd.

15

Bouleuterion: Antik Yunanda kent meclisinin/senato: boule topland yap. ounlukla bouleuterionlarda ocak tanras Hestianin bir suna bulunurdu. lk rneklerde kare/dikdrtgen formlu bir bina ve buna uygun tiyatro benzeri oturma sralarndan oluan bouleuterionlar, en iyi biimlerine ve rneklerine Hellenistik donemde kavumulardr: Kare bir plan iine oturtulmu , yarm daire biimli bir tiyatro.

Priene Bouleuterion Ekklesiasterion: Halk Meclisi (Ekklesia), tm erkek yurttalarn katld ve Boulenin ald kararlarn onayland bir meclisti. Teorik olarak ayda iki veya defa toplanan Halk Meclisine 18 (veya 20) yan doldurmu yurttalarn tm katlabiliyordu. Dolaysyla bir kentteki ekklesiasterionun bouleuteriondan daha byk olmas gerekir. Prytaneion: Milletvekillerinden olusan Boulenin yrtme kurulu, gnlk islerini bu yapda grrlerdi. Prytaneion ayn zamanda kentin ya da devletin temsil edildii bina idi. Ayrca burada, yabanc lkelerden gelen eliler, sekin yabanclar, savata ya da Hellenler arasndaki oyunlarda kazandklar baarlarla halkn vgsn toplayan yurttalar arlanmaktayd. Bu yapnn baslca zellii, halkn ortak mal olan ocayd. Bu ocakta ehrin toplumsal yaamnn simgesi olan ve ocak tanras Hestianin kltne bal atein srekli yanmas salanrd. Gymnasion: Gymnasion, beden eitimi yapt yer anlamna gelir. Buras fiziksel eitim kadar zihinsel eitimin de merkeziydi. Giderek, agora ve stoalar gibi genel toplumsal yaamn kanlmaz bir merkezi oldu. Spor alannn iine ve evresine zamanla stoalar, hamamlar, giyinme odalar, ambarlar, derslikler konu ma salonlar vb. Gibi uygun yaplar yapld.

16

Epidaurus palaestras ve gymnasiumu Palaestra: Antik gymnasionlarin gre ve beden eitimi yaplan kare avlu biimli bir blm. Spora zg yaplar iyice ileri bir mimari bicim kazandnda en niteliksel blm palaestraydi . Stadion/stadium: Stadion szc, yreden yreye deimekle birlikte, hemen hemen 183 m.lik bir uzunluk l birimi, bu uzunlukta yaplan kou ve bu ko unun yapld yer anlamna gelir. Stadion, bazen boks ve gre iin kullanlrd. Bazilika: Ortada geni ve yksek, yanlarda alak ve dar birbirine paralel salondan oluan Roma yapsdr. Roma dneminde mahkeme binas olarak kullanlan Bazilikalar, Bizans dneminde birer kiliseye dn trlmlerdir.

17

emeler: Halkn gnlk su ihtiyacn karlayan eme yaplar kentin eitli yerlerinde bulunurlar. Ayn zamanda son derce gzel mimari yaplar olmalaryla dikkati ekerler. Hellenistik ala beraber eme yaplar daha antsal yaplar haline gelmilerdir. Hamamlar: Bir Hellen/Roma vatandann gnlk hayatnn nemli bir zamann geirdii ykanma yeridir. En grkemli hamam yaplar roma anda yaplmtr.

Latrina : Genellikle ortasnda stunlarla ssl havuz olan kamuya ak tuvaletlerdir. ayn zamanda toplanma yeri olarak da kullanlmtr.

18

C ASKER YAPILAR Savunma Sistemleri/Surlar:Savunma sistemlerinin banda kentleri evreleyen kuleleri olan sur duvarlar gelmektedir. Sur duvarlar ta temel zerine kerpi yada tatan yaplmlardr. Strategeion: Subaylarn bulunduu merkez. (komutanlar evi) M.. 449 ve 431 yllar arasnda, Perikles dneminde Agorada ina edilmitir. Strategoi askeri konularda ynetmek iin her yl seilen on generalden olu urdu. Yap yedi veya sekiz odaya eriim salayan merkezi bir avludan olumaktayd. Yaklak 20 x 25 m llerindedir. Arsenal: Askeri malzemelerin korunduu, tamir edildii yerdir. TAPINAK PLANLARI Yunan tanrlar ve tanralar ve onlarn ocuklarna, nceleri klt ile ilgili ilemler iin snrlanm bir alan iinde bir sunak tapnlrd. Sonralar insan grnmndeki tanr heykellerine bir ev naos ina etmek istei ile tapnak yaplar kurulmaya balamtr. Eski Yunan tapnann kkeninde Miken evi Megaron vardr. Bir Megaron, n cephede bir giri blm bulunan dar dikdrtgen bir odadan olumaktadr. Megaron plannda ve n giri blmnn yan duvarlarn snrlandran anteler arasnda 2 stunun durduu tapnaklar templum in antis ad ile tanmlanr.

Erken dnem tapnaklar iki eden meydana gelmekteydi, cella yada (naos) ve (pronaos) bazen de 3. bir eleman olan ikinci bir i oda (adyton) dur. En erken tapnaklarn d duvarlar amurdan yaplm tula olduundan kt hava artlarna dayanabilecek kadar gl deildir. D yzey malzemeyi korumak amacyla n veranda yanlara ve binann arkasna doru geniletilmitir. Ayrca binay hava artlarndan korumak iin gen alnlkl duvarlarn tad az ykseltili atlar (pediment) yaratlmtr. Kolonlarla sarmalanm tapnak, pedimentli at gibi temel elemanlar Yunan tapnann formunu olu turur. Bu bir bina iin basit bir formldr fakat snrsz varyasyonlar oluturulabilmektedir

19

TAPINAIN BLMLER peristasis: tapna evreleyen stun dizisine denir. pteroma: peristasis ile naos duvar arasndaki alan. ante: tapnan yan duvarlarnn ileri doru uzayarak pilastr yapan ucudur. pilastr, bir yanndan duvara bitiik dikdrtgen biimli tayc stundur. pronaos: naosun nnde ante duvarlar arasnda kalan giri blmdr. roma tapnaklarnda yoktur. naos (cella): tapnaktaki kutsal blmdr. adyton: naosun iinde, klt heykelinin bulundu u en kutsal blm. opisthodomos: naosun arka ksmnda bulunan blmdr. erken ion tapnaklarnda yoktur. Adyton: Naosun sonunda yer alan ve sadece naostan gei olan i oda.

20

TAPINAK PLANLARI 1) templum in antis (distylos in antis): megaron planl, n cephedeki anteler arasnda iki stun bulunan tapnak tipi genellikle kk boyutlu tapnaklarda uygulanmtr.

2) amphistylos (amfidistylos in antis): tapnan n ve arka cephelerindeki ante duvarlar arasnda ikier stun bulunan plan tipidir.

3) prostylos:Tapnan n cephesinde stun dizisi bulunan plan tipidir. Antelerin n ksmnda da stun bulunmaktadr. Bu plan tipinde anteler ksadr.

4) Distyl in Antis Prostylos: Tapnan antalar arasnda birere stunun yan sra n cephede de bir sra stn dizisi yer alr.

21

5) amphiprostylos: tapnan n ve arka cephelerinde stun dizisi bulunan plan tipidir.

6) Distyil in Antis Amfi Prostylos: Tapnan antalar arasnda birer stunun yan sra n ve arka cephelerde de bir sra stn dizisi yer alr.

7) peripteros: Tapnan evresinin tamamen tek sra stun dizisiyle evrelendii plan tipidir. Stun ile yan duvarlar arasndaki uzaklk iki stunun arasndaki mesafeye eittir. En ok kullanlan plan tipidir.

22

8) pseudo-peripteros: Cellay evreleyen stunlarn cella duvarlar zerine yarm stunlar eklinde bititirilmesiyle peripteros grnm verilmi olan plan tipidir. Daha ok Roma dnemi tapnaklarnda uygulanmtr.

dipteros: tapnan evresinin iki sra stunla evrelendii plan tipidir. D stun dizisi ile yan duvarlar arasndaki uzaklk iki stun aralnn iki katna eittir.

Ephesus Artemis Tapna 10) pseudo-dipteros: dipteros plan tipindeki ift sra stun dizisinden iteki srann kaldrlp yerinin bo braklmas ile dipteros grnm verilen plan tipidir. Genellikle Hellenistik dnemde Anadoluda grlr.

23

Yuvarlak planl tapnaklar: Tholos: Yuvarlak planl ift sra stunlu iinde cellas bulunan plan tipidir.

Monopteros Tholos: Stunlarla evrili fakat cellaszdr. cellas olmayanlarda tapnak apnn 1/3 llerinde ve nnde basamaklar bulunan yksek bir platform bulunur.

Peripteros Planl Tapnaklar TEOS DIONYSOS TAPINAI (M.2.Yzyl Sonlar) Hermogenesin ilk yaplarndandr. Pronaos naos kadar genitir. Ion dzeninde bir peripterostur (611). Attik stun kaidesi ve frize sahiptir. Dor tapnandan esinlenilmitir. PRIENE ATHENA TAPINAI (M.4.Yzyln 3. eyrei) Anadolulu mimar Pytheosa verilmitir. 611 Ion dzeninde yaplmtr. Geni pronaos Dor zelliidir. lk kez bir Ion tapnanda Opisthodomos grlr. Kaide Efes tipidir. Dipteros Planl Tapnaklar EPHESOS ARTEMS TAPINAI Arkaik Artemision M560-550.Stun says 177dir. Hellenistik Dnem Artemision: M334-250.Stun says 177dir. Tamam mermerden ilk tapnaktr. Kybelenin Kutsal alannda batya bakmaktadr. Mimar: Knossoslu Ghersiphron ve olu Metogenesdir. Tapnan opisthodomosu yoktur. nk on mimarlnda Pytehostan nce opisthodomos yoktur. Cella uzun, dar; pronaos derindir. Frizi yoktur. Tapnan st aktr. DDYMA APOLLON TAPINAI: ARKAK TAPINAK (M 550-560) Stun says 112dir, Ephesos tapnann zellii gsterir. Ion dzeninde ve dipteros planldr. Mimar: Sikonlu Konakosdur. Persler tahrip ederler. HELLENSTK TAPINAK:(M300-200) Stun says 108dir. Mimar:Efesli Paraunnostur. 2 adet Korinth stunu vardr. Kaideler Ephesos tipindedir. Naiskos ta Anadoluda ilk kez Attika etkiler grlr. Duvarlar torus ve trochilos zerine oturur.(Duvar kaidesi=Toihobat) Duvar yksek bir kaideyle balar, plaster destekleri ve pilaster balklar vardr. Ayrca bunun da zerinde antitetik iki griphon vardr.
24