T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2247 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1419

ADA FELSEFE-II

Yazar Prof.Dr. Zeynep DREK (nite 1-6)

Editr Prof.Dr. Semiha AKINCI

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu Glce Baraz Dil Yazm Danman Okt. Sevgi alr Zenci Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi ada Felsefe-II ISBN 978-975-06-1116-2 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ v

Bergson .....................................................................................
GR .............................................................................................................. BERGSONUN HAYATI VE ESERLER.......................................................... Henri Bergson (1859-1941)........................................................................... BERGSONUN FELSEFESNN GZERGHI................................................ UURUN DOLAYSIZ VERLER ZERNE DENEME ................................... MADDE VE HAFIZA ..................................................................................... YARATICI TEKML .................................................................................... AHLKIN VE DNN K KAYNAI............................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 4 4 4 5 6 7 9 12 14 15 16 16 17

1. NTE

Husserl ...................................................................................... 18
GR .............................................................................................................. HUSSERLN HAYATI VE ESERLER ............................................................ Edmund Husserl (1859-1938) ....................................................................... HUSSERLN FELSEFESNN GZERGHI ................................................... MATEMATK SORUNSALDAN MANTIIN TEMELLENDRLMESNE ........ FENOMENOLOJK YNTEMN KEF......................................................... AKIN (TRANSANDANTAL) FENOMENOLOJ ........................................... YAAM DNYASI ......................................................................................... HUSSERLN ET ........................................................................................ FENOMENOLOJ VE POST FENOMENOLOJLER ....................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 19 19 19 20 20 22 24 25 27 29 30 32 33 33 34

2. NTE

Heidegger.................................................................................. 36
GR .............................................................................................................. HEIDEGGERN HAYATI VE ESERLER ....................................................... Martin Heidegger (1889-1976) .................................................................... HEIDEGGERN DNCESNN GZERGHI .......................................... VARLIK VE ZAMAN ...................................................................................... VARLIK TARH VE TEKNOLOJ SORUNU ................................................. EREIGNIS ....................................................................................................... HEIDEGGER VE ETK ................................................................................. zet ............................................................................................................... 37 37 37 38 40 44 45 47 48

3. NTE

iv

indekiler

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

50 51 53 53 54

4. NTE

Sartre.................................................................................. ...... 56
GR .............................................................................................................. SARTREIN HAYATI VE ESERLER ............................................................... Jean-Paul Sartre (1905-1980)......................................................................... SARTREIN FELSEFESNN GZERGHI ..................................................... YNELMSELLK VE EGONUN AKINLII ................................................ VARLIK VE HLK ....................................................................................... DYALEKTK AKLIN ELETRS .................................................................. SARTRENN AHLKI .................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 57 57 57 58 60 61 64 67 68 69 70 70 71

5. NTE

Levinas ...................................................................................... 72
GR .............................................................................................................. LEVINASIN HAYATI VE ESERLER.............................................................. Emmanuel Levinas (1906-1995).................................................................... LEVNAS FELSEFESNN GZERGHI......................................................... ZAMAN VE BAKA ....................................................................................... BTNLK VE SONSUZ .............................................................................. OLMAKTAN BAKA TRL VEYA ZN TESNDE .............................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 73 73 73 74 75 77 81 83 85 86 86 86

6. NTE

Derrida...................................................................................... 88
GR .............................................................................................................. DERRIDANIN HAYATI VE ESERLER.......................................................... Jacques Derrida (1930-2004) ....................................................................... DERRIDANIN FELSEFESNN GZERGHI................................................ DEKONSTRKSYON ................................................................................... DEKONSTRKSYON ETK VE SYASET .................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 89 89 89 90 92 95 99 100 101 101 101

nsz

nsz
Bu kitapta 19. Yzyl felsefesine damgasn vuran, katkda bulunan filozoflarn dncelerine yer verilmitir. Bu filozoflarn eletirileri ile bu eletirilerin felsefi dnceye etkileri de ele alnmtr. Baz felsefi gr ve eletirilerin ne gibi yeni felsefelerin ortaya kmasna veya var olan felsefi grte nasl deiikliklere neden olduu da tarihsel sre iinde ve baka felsefi grlere katklaryla ele alnmtr. Bu ele al biimi sizlerin felsefenin geni dnce yelpazesi iinde kaybolmanzn nne geip, eletirilerin baka felsefe grlere nasl katkda bulunduunu ak bir biimde grmenizi salayacaktr. Birinci blmde Bergson Felsefesinin gzergh, uurun dolaysz verileri zerine deneme, Madde ve Hafza, Yaratc Tekaml ve Ahlak ve Dinin iki Kayna konularn iermektedir. kinci blmde Husserln Felsefesinin Gzerghn Matematik sorunsaldan Mantn Temellendirilmesi izleyecek. Ardndan, Fenomenolojik Yntemin Kefi, Akn(Transendental) Fenomenoloji, Yaam Dnyas, Husserln Etii ve Fenomenoloji ve Post Fenomenoloji konular yer alacak. Daha sonra 19. Yzyln bir dier nemli filozofu Heideggerin hayat ve eserlerini Heideggerde Varlk ve Zaman, Varlk Tarihi ve Teknoloji Sorunu, Ereignis, Heidegger ve Etik konular yer alacak. Drdnc blmde Sartrenn hayat ve eserleri, Sartrenn Felsefesinin Gzergh, Ynelimsellik ve Egonun Aknl, Varlk ve Hilik Diyalektik Akn Eletirisi ve Sartrenn Ahlak konularna yer verilecek. Beinci blmde Levinas Felsefesinin Gzergh, Zaman ve Baka, Btnlk ve Sonsuz, Olmaktan Baka Trl veya zn tesinde konular yer alacak. Altnc blm amzn yine en nemli filozoflarnda Derrida, Hayat ve Eserleri konusu yer alacak. Bunu Derridann Felsefesinin Gzergh, Dekonstrksiyon, Dekonstrksiyon Etik ve Siyaset konular takip edecek. Bu kitapta zerinde durulan konular gnmzde en ok tartlan felsefe problemleri, eletirileri ve bunlarn baka felsefi grlere katklaryla ele alnp incelenmitir. Bu kitap sadece felsefe rencilerinin deil ayn zamanda felsefeye ilgi duyanlarn, gnl verenlerin de faydalanaca bir kaynaktr. Severek, ilgiyle okuyacanz dndmz bu kitabn sizlere yol gsterici ve aydnlatc olmas dileiyle baarlar dileriz.

Editr Prof.Dr. Semiha AKINCI

1
Bilim Felsefe Bilin Zek Sezgi Zaman Srem

ADA FELSEFE-II

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilincin hareketi zekyla kavray ile sezgiyle kavray arasndaki fark aklayabilecek ve bu kavraylar, zaman ve srem kavramlaryla ilikilendirebilecek, Bergsonun bilgi teorisinde, madde ve bilin arasnda kurduu ba aklayabilecek ve idealist ve realist bilgi teorilerinin maddeyi temsil ederek bilme ile Bergsonun imgesel bilme etkinlii arasndaki farklar saptayabilecek, Bergsona gre varlkta yaam atlmn gerekletirmek iin harekete geen evrimin, evrimcilikle ilikisini ve Neo-Darwinizm, Neo-Lamark gibi evrim kuramlarndan farkn belirtebilecek ve evreni bilmenin neden sremle mmkn olabileceini aklayabilecek, Bergsonun kapal ahlk ile ak ahlk ve kapal din ile ak din kavramlarn tanmlayabilecek ve bunu Bergson felsefesindeki ikicil yap ve evrim fikriyle ilikilendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hafza Ben Madde Evren Tekml (Evrim) Yaam atlm

indekiler
GR BERGSONUN HAYATI VE ESERLER BERGSON FELSEFESNN GZERGHI UURUN DOLAYSIZ VERLER ZERNE DENEME MADDE VE HAFIZA YARATICI TEKML AHLK VE DNN K KAYNAI

ada Felsefe-II

Bergson

Bergson
GR
Bergsona gre felsefe bilimdir. Onu dier bilimlerden ne yntem bakmndan ne de elde ettii kesinlikler bakmndan ayrt edebiliriz. Fizikinin aklamalar nasl izlenimlerden, faraziyelerden ibaret deilse filozofun yntembilimsel bir biimde ortaya koyduu sonular da fizikinin aklamalar kadar doru olabilir. Bergson felsefeyi bilim olarak anlaynda, Descartes takip eder. Descartes bilgiyi bir aaca benzetmiti: Bu aan kkleri metafizik, gvdesi fizik, dallar da dier bilimlerdi. Bergson da metafizik ile fizik arasnda bir devamllk kurmak ister. Bununla beraber, Descartes bir bilim olarak felsefenin matematii rnek alarak akli gr (intuition) ile tmden gelimi (dduction) birletiren bir yntem kullanmasn uygun grmt. Baka deyile, Descartesn felsefe bilimini kurmak iin kulland bilim modelini matematik salyordu. Bergsonun kulland bilim modeli ise matematik deildir, biyolojidir. Bu deiikliin sebebi nedir? Biyoloji 19. yyda kartezyen matematiin emalar dna karak byk gelimeler gstermitir. Bergson, 19. yyda meydana gelen bilimsel gelimeler sonucunda metafizik ile bilimin birbirinden kopmasn, metafiziin Descartestan Kanta dek matematik bir modelle alm olmasna balar. Biyoloji geni anlamyla yaam bilimi demektir. Ancak terimin anlam yalnzca organik yaamla snrl kalmayp, psiik yaam ve toplumsal yaam da kapsayacak bir biimde genilemitir. Bergsona gre metafizii yaam bilimleriyle uzlatrabilmek iin metafizii evrensel bir matematik gibi dnmeyi bir yana brakmak gerekir. Zaten 19. yyda deneysel bilimler, tm bilginin evrensel matematiin diliyle ifade edilebilecei fikrinin reddedilmesi sayesinde ilerleme kaydedebilmilerdir. Bylece Bergson metafizie yeni bir grev verir: Yaam bilimlerini takip etmek suretiyle olgular aramak, onlara uygun kavramlar bimek ve deneyimi yeni kavranlrlk kstaslar yaratmak suretiyle yeniden dnmek. Bergson kendi felsefesinin Bat felsefesinin kartezyen an sona erdirdiini iln eder. Bergsonun felsefesi, akln bilme gcne ok fazla gvenen aklcla ve bilimcilie bir bakaldry iinde tar. Bu adan 20. yzyl dncesinde aklclk eletirisi olarak gelien dncelerle ilikilendirilebilir. Bergsonun madde dnyas ile yaam dnyasn birbirinden ayran ikici balangc ve maddeyi bilmek ile yaam bilmek arasnda epistemolojik bir fark olduu gr materyalizmi reddeden felsefi grler iin bir ilham kayna olmutur. Bergson bir yandan gelien biyoloji biliminin evrim dncesinden etkilenirken dier yandan da dnmden

ada Felsefe-II

(rflexion) ok aksiyona dayanan bir felsefi anlay ortaya koyar. Bu zellikleri dolaysyla Bergson XX. yzyln dnce dnyasn oluturan dnrlerden biri olarak kabul edilir. Bu blmde onun yzylmz etkileyen dncelerini eserlerini temel alarak gstermeye alacaz.
SIRA SZDE

SZDE sav felsefe ve bilim kavramlarnn ieriini nasl belirler? DesFelsefe bir SIRA bilimdir. cartes ile Bergsonu karlatrnz.
DNELM BERGSONUN HAYATI VE ESERLER S O R U Henri Bergson (1859-1941)

DNELM S O R U
Evrimcilik, Charles Darwinin (1809-1882), Trlerin Kkeni D eserinde K K A T (1859) tm adl canllarn aslnda ortak bir atadan doduunu, trlerin SIRA SZDE balangta olduklar ya da yaratldklar gibi kalmadklarn, dnyadaki yeni artlara uyum AMALARIMIZ salayarak srekli bir deiim iinde bulunduklarn savunan grtr. Darwin hangi K T Avarolacaklarn P canllarn hangilerinin yokolacaklarn belirleyen mekanizmaya doal seilim adn verir. 19. yyda bir TBiyolojinin ELEVZY ON bilim olarak ortaya kmasnda evrim dncesinin nemli bir pay vardr. Canllarn snflandrlmas ve biyolojik NTERNET sistematik bu dnce sayesinde kurulabilmitir. Charles Darwinin teorilerinden etkilenen Herbert Spencer, evrim kavramn biyoloji alanndan felsefe ve toplumbilim alanna tam olan bir dnrdr.

ngiltereden Fransaya g eden bir Yahudi ailesinin ocuudur. Lise yllarnda nce matematie, sonra felsefeye ilgi duymutur. cole Normale Suprieurede felDKKAT sefe eitimini srdrrken Herbert Spencerin evrimciliinden etkilenmitir. Bir yandan Platonun felsefesini okurken dier yandan da doa bilimlerini, SIRA SZDE zellikle de biyolojiyi aratryordu. Bergson cole Normale Suprieurede ders vermeden nce eitli liselerde felsefe retmenlii yapt. 1914te Fransz Akademisine ye seildi. Collge de Franceda grev yapt. 1924ten sonra salk sorunlar AMALARIMIZ sebebiyle inzivaya ekilen Bergson, 1941 ylnda Pariste ld. Bergsonun felsefesi balca drt eserinde bulunur: 1. uurun Dolaysz Verileri zerine Deneme (Essai sur les donnes immdiaK T A P tes de la conscience (1889)). 2. Madde ve Hafza (Matire et mmoire (1896)). 3. Yaratc (Lvolution cratrice (1907)). T E L E V Tekml ZYON 4. Ahlkn ve Dinin ki Kayna (Les deux sources de la morale et de la religion (1932)) Bu drt eserden baka filozofun Glme (Le Rire, (1900)), Srem ve EzamanlNTERNET lk (Dure et simultanit (1922)) gibi iki kitab da vardr. Bu eserler Bergsonun genel retisini zel sorunlara uygulamaktadr. Bunlardan baka, Zihin Kudreti (Lnergie spirituelle (1919)) ve Dnce ve Devingen (La Pense et le mouvant (1919)) balkl kitaplar, Bergsonun kendisi tarafndan derlenmi, yukarda saydmz drt temel esere k tutan makale ve konferans bildirilerini ierir. Bergson, son hlini almam metinlerinin, ders notlarnn, mektuplarnn vefatndan sonra yaynlanmamasn vasiyet etmitir.

BERGSONUN FELSEFESNN GZERGHI

Bergson on yedinci yzyldan beri dnceye hkim olan metafizie mesafe alarak pozitif bilimlere ynelir. Herbert Spencern evrimciliinde ada biyolojinin geliimine uygun bir doa felsefesi bulduuna inanr. Ancak Spencern felsefesindeki zaman fikri fizie ve mekanie uygundur. Bergson bu zaman anlaynn zamann gerekliini aklayamad grndedir. Bu gr, onu zamann bilince nasl verildiini aratrmaya gtrr. Bergson bilimlerin zaman anlayn yetersiz bularak srem olarak zamana ynelir. Doa bilimlerinden gelerek psikolojiye odaklanm ve bilincin verilerini aratrma konusu haline getirmitir. Bergsonun uurun Dolaysz Verileri zerine Denemede bilinci (uur), psiik hayat aklar ve bilinci, hafza olarak tanmlayp sremi varln bir ilkesi olarak ele alr. Bylece, filozof Ben neyim? sorusuna bir yant vermeyi hedefler. kinci eseri nemli eseri Madde ve Hafzada ben ile evren arasndaki ilikinin ne olduu sorusu ele alnr. Bu soruya yant verebilmek iin Bergsonun madde anlayn

1. nite - Bergson

derinletirmesi gerekir. nc nemli soru kozmolojik bir sorudur: Evren nedir? te Yaratc Tekml bu soruyu yantlamak iin kaleme alnmtr. Drdnc eseri Ahlkn ve Dinin ki Kayna ise byle bir metafizikten nasl ahlki bir yaam kabileceini bize gsterir.

UURUN DOLAYSIZ VERLER ZERNE DENEME

uurun Dolaysz Verileri zerine Denemede Bergson zaman ve mekn, tin ve madde ikicilii ina eder. Bu kout farkllklarn arasndaki farkllk bir derece farkll deildir, bir doa farklldr. Varlk bylece zamansal olan tin ile meknsal olan madde biiminde ikiye ayrlr. Deneme, zamann bilince veriliini srem kavramyla ele alr. Eserin banda Bergson bilin hallerinin miktarlar ve nicelikler olmadn, nitelikler (qualits) ve younluklar (intensits) olduunu syler. Bilin hayatnn doal hli bu yaantlarn srekli bir deiim iinde bulunmasdr. Ancak bu deiim derece derece olur, bir bilin hlinden bir dierine aniden gemek nadir bir olaydr. Bilin younluklardan ibaret birokluk olduu hlde, onda srekli deiim yznden paralanmaz bir birlik de vardr. Eski felsefe ve bilim zaman homojen ve llebilir bir mekna indirgemitir. Hlbuki hakiki zaman saatlerin akrep ve yelkovann hareketiyle mekanik bir biimde meknda temsil ettikleri zaman deil, her an farkl olularla beliren srekli bir deime, durmayan bir olutur. Hakiki zaman bilin hallerimizin esiz deiiminden baka bir ey deildir. Bu okluk llemeyip bilince his yoluyla verilir ve idrak edilebilir. Bergson srem fikrini hafza ile ilikilendirir. Bilin hafzadr, hatralarn korunmas ve hatrlanmas tinin ii, varln bir zelliidir. Srem bilinteki her ann onun ardndan gelen anla btnselletii bir harekettir. Bergsona gre sremdeki bir an yok olmaz, onu takip eden anda erir. Anlarn birbirini takip etmesi srekli bir btnsellemedir. yleyse, yaadm her u anda, her imdide gemiim de btnyle mevcuttur. Buna ramen, gemi imdide btnyle temsil edilmez, gemii tm ayrntlaryla eksiksiz hatrlayamayz, unuturuz. Bunun aklamas nedir? Srem fikrinde yalnzca sreklilik, varlkta devam etme anlamlar bulunmaz; sren ypranmaya, eskimeye, yalanmaya, yok olmaya kar direnirken deimekte, devinmektedir. Gemi geip gitmez, varlkta baki kalr, bilinte bir kez var olan yok edilemez fakat bu baki kal devingendir, u an, imdi, gemi imdilere eklenir eklenmez anlarn hareketli btn de deiir. O hlde Bergsonda akkanlk veya devinim varln srekliliinin kayb anlamna gelmez. Srem hem zde hem de deiken varln addr. Bu bilin, meknsal olan maddeden farkl yeni bir tzdr. Bu bilin anlay ruhun yekpare veya paralardan oluan fiziksel bir cevher olmadn ima eder. Srem fikrine dayanarak Bergson, Eleal Parmenidesi takip ederek deiimi reddeden gelenee de itiraz eder. Ona gre bu gelenek, zaman uygun bir biimde dnememektedir. Bu gelenek de (Bat dncesinde ounlukla olduu gibi) metafizii zkay kullanarak dnmtr, bu yzden gerekliin btnn kavrayamama zaafna der. Oysa sezgi ile yakalanan gereklik hem varlk hem de deiimdir. Grld gibi, Bergson deiimi reddeden varlk felsefelerine de varl reddeden deiim anlaylarna da kardr. Bergsona gre, bir fabrikann paydos dd, makinesinin bandaSIRA sekiz saat alan bir SZDE iinin zamann lm olur mu? Niin?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

ada Felsefe-II

MADDE VE HAFIZA
Temsil terimi bilincimizin gereklie ilikin tasavvurlarn anlatmak iin kullanlr. Belki de temsil, bilisel bilimin kuramsal bir kurgusudur. Temsile dayanan zihin kuramlarna gre zihnimiz dnceler, kavramlar, alglar, duyumlar, kurallar, emalar, imgeler ve fantezilerle doludur. Bunlarn hepsi semantik olarak deerlendirilebilir zihinsel nesnelerdir. Bir temsilin semantik baz zellikleri vardr. Bunlar, ierik, gnderim, doruluk koullar, doruluk deeridir.

Madde ve Hafzann banda Bergson ikici bir balang noktasndan yola ktn iln eder: Tinin de maddenin de kendi gereklii vardr. Fakat bunlarn ilikisi nasl kurulmaktadr? kiciliin sorunu tz ayrln kabul ettikten sonra bu tzler arasndaki ilikinin bir aklamasn yapmaktr. Bu noktada maddenin nasl kavrand belirleyici olur. Madde idealist bir biimde kavrand zaman temsile indirgenir. Realist kavraya gre ise madde bizde temsillerin olumasnn sebebidir fakat kendisi temsil deildir. Bergsona gre ne idealist ne de realist konum zihin ile maddi gereklik arasndaki ilikinin ne olduu sorununu zebilir. Madde ve Hafzann nemli bir yn, zihin beden ilikisi sorununu, zihin maddi gereklik ilikisi sorunsalnn zmnde merkez bir yere koymasdr. Dolaysyla bu zel fakat merkez sorun, Bergsonun maddenin ne olduuna ilikin varsaymn ortaya koyduu ereveyi belirler. Bergson maddeyi kendinde varolan bir imge (une image qui existe en soi) olarak ele almay nerir. Bunun sebebi madde ile ilikimizin alg tarafndan kuruluyor olmasdr. mgeleri alglarz, bunlar doa yasalar uyarnca birbirini etkisinde kalan, birbirini etkileyen imgelerdir. Bedenimi ise yalnzca darda bir eyi alglar gibi alglamam, ieriden duygulanmlar yoluyla da tanrm. Evren bir imgeler btndr ama onda yeni olarak karma kan ne varsa onunla bedenime dair baz imgeler araclyla karlarm. Bedenimin yaklamasna veya uzaklamasna bal olarak dtaki nesnelerin boyutlarnn, biimlerinin, renklerinin, seslerinin iddetinin ve kokularnn younluunun deitiini gzlemlerim. te madde bu imgelerin tm ise maddenin algs da bu imgelerin bedenimin mmkn hareketleriyle ilikisidir. Maddeyi temsile indirgeyen idealizm evrene bedenin duru noktasndan bakmaktadr, buna karn realizm maddeye erimede bedenin oynad ayrcalkl rol yok sayp maddeyi kendinde, bamsz olarak var olarak koyutlamaktadr. Bergson materyalizmi eletirirken maddenin doasnn temsilden farkl olmadn belirtir. Realizm ve materyalizm kendinde varolan maddenin bizde temsil oluturabilme gcne sahip olduunu iddia eder. Bergson imge terimini realizmin bu yanl kansn ykmak iin kullanr. Bununla beraber, Bergson maddeyi temsile indirgeyen idealizmi de eletirir. Ona gre, imge temsil deildir. Bergsona gre imge eyden daha az temsilden daha fazlasdr. mge ile temsil arasnda bir derece fark olduu hlde, imgenin doasyla temsilin doas arasnda bir fark yoktur. Maddeyi imgeden soyutladmzda geriye ne kalr? Bergson Madde ve Hafzada Beyin maddi dnyann bir parasdr, maddi dnya beynin bir paras deildir. der. Bunu bir imge olarak algladmz bedenimiz iin de syleyebiliriz. Beden hem dardan hareket alabilir hem de darya hareket iletebilir. Beynimizdeki hareketler de maddi dnyadaki hareketlere ayrlmaz bir biimde baldr. Bedenimiz bir merkezdir ama hareketi yalnzca yanstan matematiksel bir nokta deildir bu, hareketle bouan ve hareketi emen bir noktadr. Bilinten ve imgelerden muaf maddi dnya maddenin devaml titreimlerinden ve devamllk iinde iletilen hareketinden ibaretse neden maddeyi imgeler eklinde alglyoruz veya neden madde bize kendisini imgelerle veriyor? Bergson maddenin bylece blnmesinin bizim ihtiyalarmzdan dolay olduunu yazar. Alg, maddenin genel ktlesini insan eyleminin yararna ayr cisimlere bler ve bylece ortaya insann iinde ihtiyalarn karlad, eyledii bir dnya karr. Fakat sezgi, algdan ok farkldr. Alg da zek gibi alkanlklarla rgtlenmi olarak ihtiyalara gre ynlenir. Alg imgelerle, zek ise temsillerle iler; oysa sezgi temsil etmez. Bergsona gre sez-

1. nite - Bergson

gi hafzadr. Biraz nce algnn imgelerini maddenin srekli titreimine indirgediimizde bunu maddeyi sezmemiz, maddeye ilikin hafzamz sayesinde yapabildik. Madde ve Hafzada madde ile bilin arasndaki ilikiyi hafza kurmaktadr. Ancak hafzann farkl eitleri vardr: Alkanlk hafzas bedenin algsna, hareketlerin tekrarna dayanr ve otomatik bir biimde davranabilmemizi salar. Onun sayesinde duyusal-motor mekanizmalarmz ediniriz. rnein, bisiklete alkanlk hafzamz sayesinde birtakm duyusal motor becerileri kazandmz iin binebiliriz. Yzme ve dansetme de buna benzer. Dansetmeyi de yzmeyi de rendikten sonra, ok uzun bir zaman boyunca yapmasak bile unutmayz. te yandan, bir de hakiki veya saf hafza vardr ki onda kiisel anlarmz sakldr. Bergson Madde ve Hafzada hafzay bir dzlemde sivri ucu aada duran bir koniye benzetir. Dzlem benim evrenimi simgeler, koninin ucu alglayan ve eyleyen bedenimi, koninin havada duran geni zemini ise en eski anlarm. Onun altnda yeri imdimden uzaklna gre belirlenmi eitli gemi blgeleri vardr. Koni ba aa durduu iin bu anlar kendiliinden u andaki algma doru hareket etmekte, ona doru ilerlemektedir. imdi bu koniyi hareket ettirelim. Dnyada bir imge alglanm, ona ynelik bir eylem balam olsun. Anlar, daha dorusu bir btn olarak hafzann hareketi bu eyleme ynelir, onu temaa eder bir bakma. Peki, saf hafza olan sezgi maddeyle nasl iliki kurar? Sezginin kuramsal abayla ilgisini vurgulamak bu soruyu yantlamak iin yeterli kaynak salamaz. Bergson bu soruya bir bireyle snrl bir biimde beden zihin ilikisi sorunu erevesinin dna karak, kozmolojik bir erevede yant aramtr. Bu bizi Yaratc Tekmle gtrr.
SIRA SZDE dnerek Bir ocukluk annz yazn ve yazdnz any Bergsonun koni benzetmesini yeniden okuyun. Sizce koninin ucunu ya da tabann gsteren cmleler hangileri?

SIRA SZDE

YARATICI TEKML

DNELM

DNELM S O R U

Bergson, sremi anlarn btnsellemesi hareketi olarak anlyor. Onun srem iinS O R U tespit ededeki anlarn ilikisini neden-sonu bantsn kullanarak aklamadn biliriz. Bergsona gre imdi, gemiin bir sonucu deildir. Zaman nedensellik ilikisine dayanarak anladmzda yeniye, imkna ve hayale bir yer brakmam oluDKKAT ruz. Aslnda imdinin gemiin bir sonucu olmad tezinin getirisi yalnzca psikolojiyle snrl deildir. Kozmolojiye de uzanr. Bergsona gre evrim meydana geSIRA SZDE lenin radikal anlamda yeniliini ve ngrlemezliini ifade eder. Zaten bu yzden Bergson ona yaratc sfatn layk grr. O hlde Bergsonun srem kavray onun yaratc tekml anlayn derinden etkiler. Srem, AMALARIMIZ Yaratc Tekmlde kozmolojinin temeli hline gelir. Denemede zek (intelligence) ile sezgi (intuition) arasnda yaplan ayrm, Yaratc Tekmlde yeni bir tn kazanr. Denemeye gre zek gerekliin mekanik ve meknsal bir aklamasn yapt iin K T A P bilinci anlamakta yetersiz kalyordu. Srem ancak sezgi ile kavranabilirdi. Yaratc Tekmlde ise zek ayn biimde ele alnd hlde, bilince verileni grmekle snrlanmam, speklatif ve yaamsal terimlerle dnme eilimiyle T E L ilikilendirilmitir. EVZYON Bergsona gre felsefenin grevi insanlk durumunun tesini dnmeyi renmektir. Bunu Yaratc Tekmln Btnn tabiat benimkiyle ayndr. nermesiyle ilikilendirebiliriz. Bu aynl insan kendisine odaklanarak ve kendisine ba N madde T E R N E T alandr ve kn derinletirerek fark eder. Zeknn faaliyet alan meknsal zek doada, belirlenimcilik usulyle alarak belli snrlar iinde mutlak hakikate eriebilir. Buna karn, zek bize hayatn mutlak bilgisini salayamaz, btn varlklar ieren evreni aklayamaz. Bergsona gre evrende btn varlklar bir de-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

ada Felsefe-II

Jean Baptiste Lamark (1744-1829). Canlda onu basit formlardan daha karmak formlara doru gtren bir g vardr. evrenin canlya uygulad g ise, onu kaltmla devrald zellikleri kullanarak veya kullanmayarak evreye uyum salamaya zorlar. Lamark ilk tutarl evrim kuramn gelitiren dnrdr. YeniLamarklk, evrimi epigenetik kaltma balayarak tartr: Canl evrenin koyduu engellerle genlerini deitirerek mcadele eder. Mekanizm bir olayn neden meydana geldiini sebep sonu ilikilerine veya kurucu srelere atfla aklar. likiler ve sreler ayn fenomeni dzenli bir biimde retirler. Ereksellik ise doada insan eylemlerindekine benzer bir ama, bir nihai erek olduunu savlar. Bu erek doaya dsal veya isel olarak dnlebilir.

vamllktan (continuit) itibaren, srekli ve hr bir olutan itibaren meydana gelir ve kendilerini gsterirler. Evren statik bir btn olmad iin dinamik bir tarzda ele alnmaldr. Grld gibi, Bergson Denemede ilkin oluu bilinte dnr, Yaratc Tekmlde ise olu dncesini hayattan balayarak tm evrene ve hatta zeknn alan olan maddeye de yayar. Yaratc Tekmlde Bergson Neo-Darwinizmin mekanikilii ile Neo-Lamarkln erekselcilii arasnda bir nc yol bulmaya alr. Bu yolun belirgin zellii evrimin yeni biimlerin yaratlmas ve yaamn icat eden karakteridir. Yaratc tekml iinde organizmalar ve trler gibi yaam biimlerinin biimlerini yaratan bir olu akdr. Bu akn sabit ve duraan her belirlenimi krp dna kma eilimi vardr. Neo-Lamarklk evrimin ereinin bireyin abasyla gerekletii grne baldr. Bergsonda ise yaamn bireylerde yaltlmas hibir zaman tamamlanmaz, bireyliin snrlarn tam olarak belirlemek zordur. Bununla birlikte Bergsona gre yaratc tekml belirli bir anlamda erekseldir. Eer yaamda ereksellik varsa bu erek bireylerin hayatlarnda deil, tek ve blnmez bir btnlk olarak ele alnan yaamn kendisinde bulunur. Bergson evrimde vurguyu etkinlik zerine yapar, bu etkinliin meydana getirdii yaam biimleri, bireyler zerine deil. Bu vurgu onun kendi evrim anlayn, homojen olandan heterojen olana basit, dorudan bir gei olarak ele alan evrim anlaylarndan ayrt etmesini salar. Evrim karmak yollardan geer, dz bir yol izlemez, mantn mkemmellii ya da ilerleme fikrine dayanarak evrimi anlayamayz. Bu evrim anlayna gre daha karmak bir organizmann daha mkemmel olduunu syleyemeyiz. nsann evrimin nihai erei olduu tezi de insan merkezci bir kandan ibarettir. Birok okuru Bergsonun bunu yapt kanaatinde olduu hlde, Bergsonun evrim anlay bundan daha karmaktr. Evrime bir ama atfetmek bizi evrimin yaratc srecini, nceden varolan bir plann gereklemesiymi gibi anlamaya srkler. Bu anlamda evrimin bir amac yoktur. Evrimin yolu nceden verili deildir, burada yolu vareden ey, o yoldan geilmesi etkinliidir. Yaamn zdelii tm varolanlarn ayn amaca ynelmesiyle salanmaz, bir itkiden kaynaklanr. Bergson buna hayat hamlesi (lan vital) adn verir. Yaamn bireylere ve trlere evrilmesinin sebeplerinden biri, yaamn iinde barndrd bu itki, bu patlayc gse dieri de atl maddenin yaama direncidir. Yaam atl maddeye girer ve yava yava ondan nasl yaam biimlerini ve yaamsal zellikleri tretebileceini renir. Yar sreksiz organizmalardan daha karmak organizmalara geildiinde, bu organizmalar yaama yeni bileenler, yeni alkanlklar kazandrrlar. Bylece yaam hamlesi, olu iinde ayr ynler alr doa atallanan farkl eilimleri barndrr. Bylece Bergson Neo-Lamarkln yn belli evrim fikrini reddetmi olur. Neo-Lamarklk evrimin bireyde piskolojik bir zellik olan bilinli abaya vardn ne srer. Hlbuki Bergson, bu abann bireyin bir zellii olmadn ve zaten pek az durumda kayda deer bir etkisinin bulunduunu ileri srer. aba trn bireylerinin tzlerinde deil, bunlarn tohumlarnda, bizim deyiimizle genlerindedir. Bu Darwincilikle ne kadar uygundur? Eer Bergsonun yaam hamlesi hakknda sylediklerini bir yana braksaydk Bergson Darwinci olabilirdi. Varolu artlar deitiinde trlerin de yok olduunu belirtmitir. Doal seilim fikrine yakndr o halde. Bununla birlikte, Bergsona gre Darwincilik yaam hamlesi, ilksel itki, yaratc etkinlik fikrinden yoksundur ve bu yzden evrimi mekanik bir biimde anlar. Yaratc evrim bir yaam drts olmadan anlalamaz. Evrim yalnzca canllarn dsal koullarn dayatmasyla doal ortamlarna uyum salamas deildir yaam uyum salarken icat edilenle zenginleir ve onun sayesinde daha karmak hle gelir. Bu-

1. nite - Bergson

nunla birlikte evrim her zaman ileri doru bir hareket deildir, bazen de bir sapma veya bir gerileme de olabilir. Bergson Neo-Darwinciliin kaltmla bir bireyden dier bireye aktarlann bir tohumda arzi bir biimde meydana gelen deiiklikler olduunu ve doal seilimin hayatta kalmaya uygun olmayan igdleri eleyeceini kabul eder. Evrimin zaman ald fikrini de. Kabul etmedii ey yaamsal gdlerin basit bir birikim sonucunda meydana geldiidir. O, her yeni genin btn deitirdiini vurgulad iin evrimin karmakl doal seilim gibi dsal bir mekanizma ile aklanamaz. Yaratc evrim aslnda sreme benzemektedir. Bergsonun Darwincilie meydan okumasnn tam da bu olduunu belirtebiliriz. Evrimin hareketini anlamak iin sremin hareketini bilmek gerekir. yleyse, srem yalnzca psikolojik varl, bilinci aklamak iin kullanlan bir kavram deildir, evrimin rnleri olan organik varlklar anlamak iin de yaamn yaratc etkinliini srem olarak dnmeye ihtiyacmz vardr. Yaratc evrimin srem olmas, yaam hamlesinin kendi sonularnn bir taslan iinde tayan basit bir edim, bir msebbip g olarak ele alnamayacan gsterir. O hlde evrimin bir hafzas vardr ve biz de bu hafzay paylatmz iin imgelerin ve temsillerin tesine geebilir ve saf, metafizik sezgiye sahip olabiliriz. Baka bir deyile, hafza madde ile ilikisini sadece dardan, alg yoluyla kurmayz, yaamn inorganik ve organik biimlerinden edindii hafza, bu ilikiyi bizde oktan kurmutur zaten. Baka bir deyile, Bergson kendi felsefesini, bilind bir biimde hissedilen bir hakikatin bilinli bir ifadesi olarak grr. Varl belirlenimci bir tarzda ele aldmzda evrende zgrle bir yer kalmaz. Bergson iin evreni bir olu olarak dnmek, zgrl diriltmenin de bir yoludur. Oluun kendisi zgrdr ve srem de zgrlkten baka bir ey deildir. Peki, bu yaratc evrim felsefesinin etik bir ynelimi olabilir mi? Buna olumlu yant verebiliriz nk Bergsonun son temel eseri ahlk ve din stnedir.
Resim 1.1

Belirlenimcilik Nicelik Statik bilme Sreksizlik (Fotoraf) Mekn Madde Zek

zgrlk Nitelik ve younluk Dinamik bilme Sreklilik (film) Zaman (srem) Bilin-Hafza-Tin Sezgi

Bergson felsefesinde bulunan iki farkl bilme yetisinin varla ynelme ve bilme tarzlar ematik olarak gsterilmitir.

Bilme yetilerimiz

Devingen Varlk

AHLKIN VE DNN K KAYNAI

Bergsonun Ahlkn ve Dinin ki Kayna balkl eseri Yaratc Tekmlde gelitirilen biyoloji modelli metafizie ait fikirlerle zellikle de evrim fikriyle devamllk iinde bulunur. Bergsonun amac ahlkn ve dinin hangi kaynaklardan itibaren

10

ada Felsefe-II

Mistik szc geni anlamnda gizemli olan, olaan bilme aralaryla, sradan gzlemlerle bilinemez olan iaret eder. Mistik deneyim gerekliin dorudan doruya akln dnda bir sezile kavranmasdr. Ortaya koyduu bilgi de yaant merkezli bir bilgi trdr. Dinsel mistisizm, gizemli ve stn bir varla sevgi ve duygu yoluyla ulama, onunla btnleme ve birleme srecidir. Mevlnann yaad mistik deneyimi anlatan aadaki dizeleri bunun tipik bir rneidir.

gnmze dek evrildiklerini akla kavuturmaktr. Bergson toplumsal ahlk ile ahlk arasnda aydnlanmac, hatta Kant diyebileceimiz bir ayrmla ie balar. Byle bir ayrm Eski Yunanda sz konusu deildir. Toplumsal ahlk bize kendi toplumumuzun tarihsel ve kltrel birtakm deerlerini kazandrr ve bunlar hayata geirmek iin davranlarmza baz normlar dayatr. rnein bir kadnn yksek sesle glmesi ayptr, namus deerini cari klan byle bir normdur. Burada bir davrann kstlanmas iin evrensel bir gereke sz konusu deildir. Ancak baz toplumlarda bu tr davranlar yznden insanlar ldrlebilir. Bergsona gre bu toplumsal ahlkn gerek anlamda ahlkla bir ilgisi yoktur. Bergson bu ahlka kapal ahlk demesinin sebebi statik olmas ve btn insanla ak olmamasdr. Peki kapal ahlkn kayna nedir? Bergsona gre insan tr de rnein, arlar, maymunlar ve filler gibi hayvan trlerine benzer bir biimde, bir topluluun destei olmadan hayatta kalamayacak bireylerden olumutur. Bu sz konusu trleri ortaya karan yaratc evrimin bir sonucudur. Kapal ahlkn kayna, insann doada tek bana hayatta kalamayacak, bedensel ihtiyalarn karlayamayacak olmasdr. Tam bu ihtiyalarn basks kapal ahlkn kurallar son derece skdr ve bireylerden tam bir itaat talep eder. Kapal ahlk toplumun tm insanln deil, belli bir zamanda ve meknda mevcut tikel bir toplumun, benim toplumumun varln srdrmesini hedefler. Baka toplumlar, kendi toplumuna ait olmayan bireylerin yaam biimlerini dzenleyebilecei iddiasnda bulunmaz. Tre ahlk, kapal ahlkn iyi bir rneidir. Tre yalnzca belli bir topluma ait insanlarn yaamlarn dzenler. Kapal ahlkn kapal, yani dinamik ve btn insanlara ak olmayan bir de dini vardr. Bergson kapal ahlkn baka toplumlar dladn, sava bir karaktere sahip olduunu, yasalarn ihll eden bireylere iddet uygulamaktan ekinmediini syler. Buna karn, kapal bir din de istemli bir biimde korkular, sanrlar retir. rnein gklerde her hareketimizi izleyen ve bizi cezalandran tanrlar vardr. Bu korkular ve sanrlar da toplumsal balar sklatrmaya yararlar. Ancak ahlk ve din kapal ahlk ve dinden ibaret deildir. Ak ahlk ve ak belirli bir toplumun mal deildir, btn insanla ak, evrenseldir. Bu anlamda Bergson ak ahlk ve ak dini evrimde ortaya kan bir ilerleme, bir yaratclk olarak grr. Evrensel dinler ve ahlklar sava deildir, ak bir toplum yaratlmasyla gelecek bir bar hedeflerler. Bergsona gre ak ahlk yaratc heyecanlardan kaynaklanr. Yaratc heyacanlar, sradan heyecanlar deildirler. Sradan heyecanlar bir temsili varsayarlar. rnein bir hediye almak beni heyecanlandrr, hediyenin temsili heyecandan nce gelir. Hlbuki yaratc heyecan bir temsile dayanmaz. Onun temsile ncelii vardr, temsil heyecann iinde ve onun tarafndan yaratlr. Sanatlar yaratc bir heyecanla sanat eserine ilikin temsili retebilirler. Yaratc heyecan insan, ihtiyalar karlamaya ynelen zeknn dna karan zihinsel olarak duraan olmayan bir srece sokar. te sezgi sramalar bu sre iinde meydana gelir. Bergson ak ahlk sanat gibi yaratc heyecana ve sezgiye balar ama bundan evrensel bir ahlkn nasl kacan anlamak kolay deildir. Ak din sz konusu olduunda yaratc heyecan bizi mistik deneyime gtrr.

SIRA SZDE
1. nite - Bergson DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

11

BAK AKA Bak aka... nasl karr ak olanla bak ruha nasl birleir yeryzyle ona yeni hayat verir ev. Vehbi Taar

S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

Mistisizm, dini yaanty kat ve statik bir dizi retiye sadk kalarak hayatn srdrmenin tesinde bir yaant olarak grr. Fakat Bergsona gre mistik tecrK T A P be tanrnn temaa edilmesinden ibaret deildir, yaratcdr; harekete, eyleme dnr. Kayna doal ihtiyalar olan kapal ahlkn bireyde srekli bir biimde itaat etme alkanl retmesine ve bireyi yaratc bir biimde, zgrce hareket edeTELEVZYON meyecek hle getirmesine ramen karn ak ahlk eilmez kurallarn, kat dev ve mecburiyetlerin tesinde mstesna tecrbelere dellet eder. www.mevsimsiz.net/y-8185/BAK_ASKA._Mevlana_/ www.anadoluaydinlanma.org/islem_kadim.asp?yazi=16 Trelerin ahlkla ilikisini tartnz.
NTERNET

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

SIRA SZDE

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

12

ada Felsefe-II

zet
A M A

Bilincin, hareketi zekyla kavray ile sezgiyle kavray arasndaki fark aklamak ve bu kavraylar, zaman ve srem kavramlaryla ilikilendirmek. Bergsonun ikici (dalist) bir varlk anlay vardr. Varlk, meknsal olan madde ile zamansal olan tinden meydana gelmitir. Bu iki varlk tarz arasndaki fark yapsal bir farktr. Dolaysyla birbirinden farkl olan bu iki varla ilikin bilme tarzlar da farkldr. Bilin hayatnda yaantlar srekli bir deiim iinde bulunurlar. Bilin younluklardan ibaret bir okluktur. Ancak, bu okluk ayn zamanda da paralanmaz bir birliktir. Zek maddeyi blnebilir ve paralanabilir niceliklerden mteekkil olarak kavrayabildii hlde yaantlar ve bilin hlleri ancak sezgi ile bilinebilirler. Eski felsefe ve bilim, bu deiimi mekna balam, harekete indirgemi ve saat kadranlarnn da gsterdii bu harekete zaman demitir. Oysa gerek zaman sremdir. Bilin hllerimizin deiiminde anlarn birbirini iermesidir. Srem hem deiken hem de zdetir. Sezgiyle yakalanan bu gereklik hem varlk hem de deiimdir. Bergson deiimi reddeden varlk felsefelerini de varl reddeden deiim anlaylarn da eletirir.

A M A

Bergsonun bilgi teorisinde, madde ile bilin arasnda kurduu ba aklamak ve idealist ve realist bilgi teorilerinin maddeyi temsil ederek bilme ile Bergsonun imgesel bilme etkinlii arasndaki farklar saptamak. Bergson, ikici bir balang noktasndan, tin ve maddenin tzce, yapca farkllndan hareket etmektedir. O hlde birbirinden farkl olan bu iki tz arasnda nasl bir iliki kurulmaktadr? Madde ve Hafzada bu sorunun yantn aranr. dealist bak asndan madde zihinsel bir temsilden (sz, kavram, tmel, simge) ibarettir. Realist bak asna gre ise madde zihindeki temsilleri oluturan eydir. Bergsona gre bu iki bak as da hataldr. Bedenim ve beynim maddi evrenin bir parasdr. Bu nedenle, madde ne btnyle ben merkezli olarak ne de ben den bamsz olarak kavranabilir. Evren bir imgeler btndr. Onu bedenimle dtan deil, iten tanr ve bilirim. mge ne temsil ne de eydir. mge eyden biraz az, temsilden biraz fazladr. Temsil ile imge arasnda yalnzca bir derece fark vardr. Alg, imgelerle; zek ise temsillerle iler. Sezgi hafzadr. Alg, maddenin genel ktlesini insan eyleminin yararna ayr cisimlere bler. Fakat sezgi, algdan ok farkldr. O da alkanlklarla rgtlenmi olarak ihtiyalara gre ynlenir. Sezgi bir akli gr deil, bir igddr. Madde ile bilin arasndaki ilikiyi hafza kurmaktadr.

1. nite - Bergson

13

AM A

Bergsona gre varlkta yaam atlmn gerekletirmek iin harekete geen evrimin, evrimcilikle ilikisini ve Neo-Darwinizm, Neo-Lamark gibi evrim kuramlarndan farkn belirtmek ve evreni bilmenin neden sremle mmkn olabileceini aklamak. Zaman ve srem kavramlar arasnda yapt ayrm, Bergsonun varlk anlaynda nemli bir rol oynar. Evreni nedensellik ilikisi iinde belirlenimci bir anlayla ele aldmzda yenilie ve evrime yer kalmaz. imdi, gemiin zorunlu bir sonucu deildir ve gelecek imdiden ngrlemez, nk evrim ngrlemez olanla atlmn gerekletirir. Zek, gereklii mekna dayanarak kavramaya alt iin bilinci kavrayamaz. Evrim, srem ancak sezgi ile kavranabilir. Denemede zek ile sezgi arasnda yaplan ayrm Yaratc Tekmlde daha da belirginleir. Zeknn alan meknsal madde alandr. O, belirlenimcilik ilkesiyle alarak belli snrlar iinde statik bir dorulua eriebilir, ama hayatn dinamik bilgisini salayamaz, evreni aklayamaz. Evrende btn varlklar hrdr ve olu hlindedir. Bergsonun evrimcilii, Darwinizm gibi belirlenimci deil, yaratcdr, dz bir yol izlemez. Bu evrimin kendine gre bir ereksellii vardr, ama ilerleme fikrine bal deildir. Yaamn erei, yaam atlmndan, yani evrenin iindeki deiim gcnden baka bir ey deildir. Gizemli bir kavramdr bu. Yaam atlm ancak sremde sezgiyle kavranabilir. Bylece srem, yalnzca bilinci aklamak iin deil, evrimi anlamak iin de bavurmamz gereken bir kaynaktr. Yaratc evrim, kendi hafzasn iinde tar. yleyse hafza yaamn inorganik biimlerinde de vardr. Madde ile hafza arasndaki iliki hem iten hem de dtan kurulmutur.

AM A

Bergsonun kapal ahlk ile ak ahlk ve kapal din ile ak din kavramlarn tanmlamak ve bunu Bergson felsefesindeki ikicil yap ve evrim fikriyle ilikilendirmek. Bergsonun ahlkve din hakkndaki grleri evrim fikrine baldr. Dinin ve ahlkn gnmze kadar nasl evrildiklerini aklamaya alr. Sistemindeki ikicil anlaya paralel olarak toplumsal ahlk ile gerek ahlk arasnda bir ayrm yapar. Toplumsal ahlk bize kendi toplumumuzun tarihsel ve kltrel bir takm deerlerini kazandrr ve bunlar hayata geirmek iin davranlarmza baz normlar koyar. Bu toplumsal ahlkn gerek anlamda ahlkla bir ilgisi yoktur. Bergson bu ahlka btn insanla ak olmad iin kapal ahlk der. Tre ahlk, kapal ahlkn iyi bir rneidir. Bu ahlk dlayc, baskc ve savadr. Ayn biimde kapal din de sistemli bir biimde korkular, sanrlar retir; rnein gklerde her hareketimizi izleyen ve bizi korkutup cezalandran tanrlardan sz eder. Ancak ahlk ve din kapal ahlk ve dinden ibaret deildir. Ak ahlk ve din ak belirli bir toplumun mal deildir, btn insanla ak, evrenseldir. Bu anlamda Bergson ak ahlk ve ak dini evrimde ortaya kan bir ilerleme, bir yaratclk olarak grr. Evrensel dinler ve ahlklar sava deildir, ak bir toplum yaratlmasyla gelecek bir bar hedeflerler. Bergsona gre ak ahlk yaratc heyecanlardan kaynaklanr. Yaratc heyacanlar, sradan heyecanlar deildirler. Ak ahlk yaratc ve yenilikidir. Sezgiye dayanr. Ak din sz konusu olduunda yaratc heyecan bizi mistik deneyime gtrr. Mistisizm, dini yaanty, devin tesine geen dini deneyim ve bilinli katlma balar.

14

ada Felsefe-II

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki belirlemelerden hangisi Bergsonun felsefe anlayna aykrdr? a. Felsefe bir bilimdir. b. Felsefe biyoloji bilimini model almaldr. c. Felsefe, her trl metafizikten bamsz olmaldr. d. Bilimler ile felsefe arasndaki fark bir yntem fark deildir. e. Felsefenin amac evrenin dinamizmini kavramaktr. 2. Aadakilerden hangisi Bergsonun savlarndan biridir? a. Felsefenin aklamalar fiziin aklamalar kadar doru olamaz. b. Felsefi bilgi, tmevarm yntemini kullanmaldr. c. Metafizik, evrensel bir matematiktir. d. Matematik btn bilimlerin ortak dilidir. e. Metafiziin grevi yaama uygun yeni kavramlar retmektir. 3. Aadaki sorulardan hangisi Bergsonun kendisine sorduu sorulardan biri deildir? a. Madde ve tin nasl var olmutur? b. Ben ile evren arasndaki iliki nasldr? c. Zaman bilince nasl verilmektedir? d. Evren nedir? e. Ben neyim? 4. Aadaki savlardan hangisi Bergsonun grlerinden biri deildir? a. Madde meknsal, tin zamansal varlklardr. b. Zamann bilince veriliine srem denir. c. Bilin niceliklerle deil niteliklerle ilgilidir. d. Madde ve tin arasnda bir derece ayrm vardr. e. Gemi yok olmaz, varlkta devam eder. 5. Bergson, Eleal Parmenidesin hangi grn eletirir? a. Yalnzca olu vardr. b. Bir ey yoktur. c. Var olan birdir ve deimez. d. Varlk bilinemez. e. Varlk madde ve tinden oluur. 6. Aadakilerden hangisi Bergsonun madde hakkndaki grn ifade eder? a. Maddenin kendisi bir temsildir. b. Madde kendinde varolan bir imgedir. c. Madde imgeden soyutlanabilir. d. Zihnin maddeyle ilikisi nedensellikle kurulur. e. Madde temsillerin olumasnn sebebidir. 7. Aadakilerden hangisi Bergsona gre Neden madde kendisini bize imgelerle veriyor? sorusunun cevabdr? a. Maddeye ilikin sezgiyi, ancak maddeye ilikin hafza kurabilir. b. Beynimizdeki hareketler de d dnyadaki hareketlerin ayrlmaz bir parasdr. c. Maddi dnya bilinteki imgelerden muaftr. d. Sezgi algdan fark imgelerle iler. e. Sezgi de zek gibi ihtiyalara ynelir. 8. Aadakilerden hangisi yaam atlm iin doru bir belirlemedir? a. ngrlebilir. b. Zekyla kavranabilir. c. Nedensellie baldr. d. Varlk ve deiimdir. e. Yalnzca bir olutur. 9. Bergsona gre Yaratc Tekml iin aadaki belirlemelerden hangisi doru olamaz? a. nsann kendisine odaklanmasyla kavranabilir. b. Srem temelli bir deiimdir. c. Varln btn iin geerlidir. d. Hr ve srekli bir olutur. e. lerlemecidir. 10. Admz miskindir bizim Dmanmz kindir bizim Biz kimseye kin tutmayz Kamu lem birdir bize Yunus Emrenin bu dizeleri aadakilerden hangisine rnek olabilir? a. Tre ahlkna b. Ak ahlka c. Toplumsal ahlka d. Kapal ahlka e. Bireysel ahlka

1. nite - Bergson

15

Okuma Paras
BERGSON Bilin nedir? Bunca somut olan, her birimizin deneyinde bunca direnerek hazr bulunan bir eyi tarif edemeyeceimi pekl aklnzdan geirmektesiniz. Fakat bilin hakknda bilinten daha az ak olacak bir tarif yapmakszn ben bilinci en grnteki zelliiyle vasflandrabilirim: bilin ilkin hafza anlamna gelir. Hafza genilikten yoksun olabilir; gemiin ancak az bir ksmn hatrnda tutabilir; ancak olup bitmi bulunan eyi ezberinde tutabilir; fakat hafza yerli yerindedir. Daha dorusu, hafza olmad takdirde bilin de yoktur. Kendi gemiinden hibir ey barndramayacak, hi durmadan kendi kendini unutacak olan bir bilin her an helk olacak ve yeni batan doacaktr. Buna bilinsizlikten baka ne denir? (...) yleyse bilin btnyle bellektir; gemiin imdi ire barnmas ve bugne tanmasdr. Fakat her bilin gelecein pein oluudur. Kendi zihninizin dorultusunu geliigzel, herhangi bir anda gz nnde tutunuz: Bu zihnin var olan eyle uratn, fakat bilhassa, az sonra olmu bulunacak eyi gz nnde tutarak uratn anlayacaksnz. Dikkat bir bekleyitir ve bundan dolay da, yaama kar herhangi bir dikkat yokken bilin diye bir ey de yoktur. Gelecek ite bundadr; gelecek bizi armakta yahut daha dorusu bizi kendisine ekmektedir. Bizi zaman yolu zerinde ilerleten bu aralksz eki aralksz eylemde bulunmamzn da nedenidir. Artk olmayan aklda tutmak, henz olmayan ngrmek ite bilincin ilk ilevi budur. Eer imdi matematik bir ana indirgenebilseydi, artk imdi olmayacaktr. Bu an gemile gelecei ayran salt teorik bir snrdan baka bir ey deildir (...) Eer dediimiz gibi bilin gemii aklda tutuyor, gelecei ngryorsa bunun sebebi, hi kukusuz, onun seim yapmakla grevli bulunmasdr: semek iin ne yaplmas gerektiini dnmek ve belleinde bu gibi durumlarda daha nceden meydana gelmi olaylardan sonular kararak fayda ve zararlar ngrmek gerekir. ngrmek hatrlamay gerektirir. Dier yandan vardmz sonucu tamamlamak gerekirse u soruyu da sormamz gerekir: Btn canl varlklar bilinli midir yoksa bilin yaamn yalnzca bir blmnde mi bulunmaktadr? Eer, bilin seim demekse, bilincin karar vermede bir rol varsa kendiliinden hareket etmeyen ve kararlar alamayan organizmalarda bilinle karlaacamz phelidir. Gerei sylemek gerekirse, canl varlklar arasnda bsbtn kendiliinden hareket etme kapasitesinden yoksun olan bir varlk yoktur. Topraa bal bitkiler dnyasnda bile hareket kabiliyeti yok olmaktan ok uykuda gibidir: faydal olabilecei vakit uyanr. yle sanyorum ki tm bitkiler ve hayvanlar bu yetiye ilke itibariyle, imkn olarak sahiptirler ama birok hayvan ondan olgusal dzlemde vazgeerler; hayvanlar arasnda zellikle parazit olarak yaayanlarn yiyecek bulmak iin yer deitirmelerine gerek yoktur. Birok bitki topran asalaklar deil midirler? Bana yle geliyor ki, bilin kkensel olarak btn canl varlklarda vardr; uyur, kendiliinden hareket etmez ve yaam zgr eylemi gerektirdii zaman ykselmeye balar. Henri Bergson, uur ve Hayat, Zihin Kudreti, (1989) eviren Mira Katrcolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul (eviri deitirilmitir); ss. 13-21.

16

ada Felsefe-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2e 3. a Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise uurun Dolaysz Verileri zerine Deneme blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise uurun Dolaysz Verileri zerine Deneme blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise uurun Dolaysz Verileri zerine Deneme blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Madde ve Hafza blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Madde ve Hafza blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yaratc Tekml blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yaratc Tekml blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ahlkn ve Dinin ki Kayna blmn yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 Paydos ddnn lt zaman madde dnyasna ait mekn ve hareketle llen zamandr. Saat kadran zerinde yelkovan ve akreple llen homojen blmlerden meydana gelen bir zamandr. Be dakika dnyann her yannda be dakikadr. Oysa makinesinin banda sekiz saat alan bir iinin yaad birbirini takip eden bilin hllerinden, oluan srem heterojen bir zamandr. Paydos ddnn lt zaman mekanik zamandr. inin yaad gerek zaman ise onun dertlerine, kayglarna hayallerine bal olarak deien gerek zaman yani sremdir. O llebilen bir zaman deil, yaanan bir zamandr. Sra Sizde 3
Koninin Ucu Koninin Taban Haremlikli, selamlkl o koca tekke Grkemli dut aac, trmanlmas g olduu iin ve dut drmek iin bama attm tan bam yard ta. Baheli byk ahap yaplar, trbeler, papazn bahesi

4. d

5. c

6. b 7. b 8. d 9. e 10. b

Klm, yorgun, sarsak hayalet

Etraf betonla evrilmi ve depo yaplm zavall bir aa.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Felsefe bir bilimdir. nermesinin doruluu ya da yanll felsefeden ve bilimden ne anladmza baldr. rnein, eer felsefe deyince dnya gr, yaama zerinde dnme, insanla ilgili problemler hakknda teolojik ya da metafizik aklamalar yapmay anlyorsak bu anlamda felsefe bilim deildir. Eer bilim deyince matematiksel dorularn tad kesinlii tayan bir bilgi sistemini kastediyorsak felsefe bu anlamda bilim deildir. Ancak bilimi doa olaylar ve insan problemleri zerinde ampirik olarak snanabilir aklamalar yapan bir bilgi sistemi olarak da dnrz. Felsefe byle bir bilimsel faaliyetle etkileerek dncelerimizi berraklatrmak, kavramlar zerinde dnmek, yeni kavramlar yaratmak abasdr. Felsefe doa ve insan problemlerine kavramlar araclyla yaklar, hesab verilebilir bir dnme etkinlii olduu iin de bilim olarak kabul edilebilir.

irkin beton apartmanlar,

Sra Sizde 4 Treler kapal ve dar evreli toplumlarn deneyimlerinden doan ve kuaktan kuaa aktarlan deerlere gre koyulmu davran kurallar ierir. Baka deyile, bu deerleri koruma tarz ve biimleridir. Tre saylarak uygulanan pratikler felsefe bilgisiyle nesnel bir biimde deerlendirilebilir. Bu adan tre ahlk ya da toplumsal ahlk dediimiz sistem etik bir deerlendirmeden geirilmeden onaylanabilecek bir ahlk deildir. Bergsona gre ak ahlk, ahlki normlar byle bir deerlendirmeden geiren, kendini srekli yenileyebilen dinamik bir ahlktr.

1. nite - Bergson

17

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Henri Bergson, Oeuvres Compltes. (1959). Presses Universitaires de France, Paris. Henri Bergson, uur ve Hayat, Zihin Kudreti. (1989). eviren Mira Katrcolu, Milli Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul. Leonard Lawlor, The Challenge of Bergsonism: Phenomenology, Ontology, Ethics. (2003). Continuum, London and New York. Keith Ansell Pearson, Germinal Life: The difference and repetition of Deleuze. (1999). Routledge, London and New York. Nurettin Topu, Bergson. (1998). Dergh Yaynlar, stanbul. Leonard Lawlor and Valentine Moulard, Bergson. (2011). http://plato.stanford.edu/entries/bergson/

2
Amalarmz
Bilim Felsefe Ontoloji Fenomenoloji Bilin Varlk

ADA FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Husserlin matematik felsefesiyle ilikisi ve bilincin ynelimselliine dayanarak gelitirdii doruluk ve gr (intuition) kuramlarn aklayabilecek, Bilincin ynelimsellii sayesinde eylerin kendisini bilmenin, zn kavramann nasl mmkn olduunu aklayabilecek ve bunun ancak fenomenolojik redksiyon yntemiyle, fenomenlerin bilinte nasl kurulduunun aydnlatlmasyla mmkn olduunu ifade edebilecek, Husserlin yaayan beden kavram araclyla bilincin dnyayla nasl iliki kurduunu ve nesnel bilginin zneler-araslkla ilikisini aklayabilecek, Husserl etiinin deer kuramyla ilikisini kurabilecek ve bu kuram geleneksel etik kuramlaryla ilikilendirebilecek, Post-fenomenoloji akm iindeki filozoflar tanyabilecek ve bu filozoflarn felsefelerinin neden byle tanmlandn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Ynelimsellik Gr (Intuition) Fenomenolojik redksiyon Yaayan beden zneler-araslk

indekiler
GR HUSSERLN HAYATI VE ESERLER HUSSERLN FELSEFESNN GZERGHI MATEMATK SORUNSALDAN MANTIIN TEMELLENDRLMESNE FENOMENOLOJK YNTEMN KEF AKIN FENOMENOLOJ YAAM DNYASI HUSSERLN ET FENOMENOLOJ VE POST FENOMENOLOJ

ada Felsefe-II

Husserl

Husserl
GR
Husserl felsefenin bilim olduunu kabul eder. Bu adan Descartesn takipisi olduunu belirtebiliriz. Pekin Bir Bilim Olarak Felsefe adl eseri Husserlin felsefeyi nasl bir bilim olarak kavradn anlamak iin iyi bir kaynaktr. Doa bilimlerinde kesinlik llebilirlikle ilikilidir, felsefede ise byle bir kesinlik yoktur. Ama bu felsefenin safsatadan ibaret olduunu ve bir bilim olamayacan gstermez. Aksine felsefede daha byk bir kesinlik vardr, bunun llebilirlik olarak deil, pekinlik, yani sk temellendirme olarak anlamak gerekir. Husserle gre pozitif bilimlerin bu temellendirmeden yoksun kalmas nce bilimleri sonra da kltr krize srkler. Husserle gre felsefe bilimlerin bilimidir nk deneye dayanan veya dayanmayan tm bilimleri temellendirme grevi felsefenindir. Matematik de deneysel bilimler de nesnelerinin ne olduunu ontolojik olarak aklamaya kalkmakszn ilem yapmaya, problem zmeye devam ederler. Bir takm bantlar kurar, dzenlilikleri takip eder, bunlar lmek ve hesaplamak suretiyle kesinlik ararlar. Felsefe her bilimin zgl nesnesinin blgesel bir ontoloji erevesinde inceleyip aydnlatabilir. rnein, fiziin lt fenomenlerin z maddi fiziksel eyin incelendii bir blgesel ontolojide aklanacaktr. Bylece bilimlerin pratii ontolojik olarak temellenir. Husserl, btn blgesel ontolojilerin de fenomenolojide temellenmesi gerektiini ne srer. Bunun sebebi fenomenolojinin bilinci konu etmesidir. Bizim eitli varlklarla iliki kurmamz salayan bilin olduuna gre, bu ilikinin temellerini aydnlatacak bir bilgi eletirisi olmaldr. Bu bilgi eletirisi fenomenolojidir. Husserl bunun varl psikolojide temellendirmek demek olmadn felsefi kariyeri boyunca eitli yollarla anlatmay dener. Felsefe bir bilimdir sav Descartes, Bergson ve Husserl tarafndan paylalmaktadr. Bu SIRA SZDE filozoflarn bilim anlaylar da birbirine benziyor mu? Nasl?
Husserl temel bilim olarak fenomenoloji ile blgesel ontolojileri birbirinden ayrt eder. Ne kadar ok z itibariyle farkl varlk olabilirse o kadar ok blgesel ontoloji olabilir. Psiik varl inceleyen blgesel bir ontoloji (psikoloji felsefesi), fiziksel varl inceleyen blgesel bir ontoloji (fizik felsefesi), matematiksel eylerin varln inceleyen blgesel bir ontoloji (matematik felsefesi) yaplabilir. Tm bu ontolojilerin temelinde bu varlklarla iliki kurmamz mmkn klan bilin ontolojisi olmaldr. Bu, transandal fenomenolojidir.

SIRA SZDE

HUSSERLN HAYATI VE ESERLER Edmund Husserl (1859-1938)

DNELM S O R U

DNELM S O R U

Edmund Husserl 1859da bugn ekoslovakya Cumhuriyetinin iinde bulunan Moraviada dodu. 1876-1878 yllar arasnda Leipzig niversitesinde matematik, DKKAT fizik ve astronomi eitimi ald. Bu yllarda modern psikolojinin kurucularndan birisi olan Wilhelm Wundtun verdii dersler onun felsefeye ilgi duymasna yol at.
SIRA SZDE

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

20

ada Felsefe-II

Berlinde Leopold Kronecker ve nl matematiki Karl Weierstrass ile alt srada da ayn zamanda felsefe derslerini takip ediyordu. 1881de Viyena niversitesinde Weierstrassn eski bir rencisi olan Leo Knigsberger ile almaya balad. Beitrge zur Variationsrechnung (Kalkls Varyasyonlarna Katklar) balkl doktorasn 1883te savundu. Husserl Viyenada Franz Brentanonun verdii felsefe derslerini izledi. Brentanonun tavsiyesiyle La Hallea gitti ve habilitasyon tezini say kavram stne Brentanonun eski bir rencisi olan Carl Stupmfun ynetiminde yazd. 1887de savunulan bu tezin komitesinde set teorinin mucidi Georg Cantor ve matematiki Hermann Grassman da bulunuyordu. Husserl nce 1887den sonra La Halle niversitesinde, 1901den sonra da Gttingen niversitesinde dersler verdi. 1913te Ideen balkl eserinin yaymlanmas, onu Yeni Kant Henrich Rickertin yerine Freiburg niversitesinde profesr konumuna tad. 1920lerden itibaren Husserl Almanyada felsefeye yn veren filozof olmutur. 1923te Berlin niversitesine gemesi iin davet alr ancak Freiburg niversitesini terk etmeyerek emekli olduu 1929 tarihine kadar orada kalr. Husserl 1933ten itibaren Almanyada Nazizmin ykselii dolaysyla sorunlarla karlamaya balad. 1934te, Yahudi kimlii yznden emekli profesr olarak sahip olduu niversite ktphanesini kullanma hakkn kaybetti. 1935te elyazmalarnn Praga gitmesinin daha gvenli olduunu dnd iin Prag Felsefe evresiyle irtibata geti. 1937de Paristeki Uluslararas Felsefe Kongresine katlmaktan men edildi. 1938de Husserl hastalanp ldkten sonra el yazmalar gizlice Belikaya karld ve sava bitene kadar da orada sakland. 1939da Praga giren Alman askerleri Deneyim ve Yargnn bir basksn tamamen yakmlardr. Husserlin nemli pek ok eseri vardr ve elyazmalarnn ve derslerinin yayna hazrlanmas sreci hl Louvaindeki Husserl Enstits tarafndan srdrlmektedir. Bununla birlikte, gnmzde Husserlin en nemli iki eserinin Mantksal Aratrmalar ve Ideen olduu ynnde yaygn bir kabuln varlndan sz edilebilir.

HUSSERLN FELSEFESNN GZERGHI

Genellikle Husserlin felsefesi dneme ayrlarak dnlr: 1. Matematik sorunsaldan fenomenolojik yntemin gelitirilmesine giden sre (1887-1908) 2. Fenomenolojinin akn (transandantal) bir felsefe hline gelmesi sreci (1908-1928) 3. Yaam dnyas sorunsalnn ne kmas ve genetik fenomenolojiye arlk verilmesi (1928-1938)

MATEMATK SORUNSALDAN MANTIIN TEMELLENDRLMESNE

Husserlin felsefi yolculuu matematik felsefesiyle balar. 1887de savunduu doktora tezi say kavram zerinedir. 1891de Aritmetik Felsefesini yaynlar. Husserl bu kitapta mantksal zmlemenin temel baz nermelere dayandn, bu nermelerde (rnein nicelik, younluk, zaman ve mekn gibi) basit, tanmlanamaz baz kavramlarn, basit ilikilerin ve ilikisel kavramlarn (eitlik, analoji, derecelenme, btn, para, nicelik ve birlik gibi) ortaya ktn syler. Bu kavramlar mantksal ve formel bir biimde tanmlanamadklarna gre onlar nasl aklayabiliriz? Husserle gre bu kavramlar somut baz fenomenlerden soyutlanmlardr. O hlde, onlar aklamak, onlarn hangi fenomenlerden soyutlanm olduklarn gster-

2. nite - Husserl

21
Mantk ve matematik de duyumsanr eylerle deil, bu biimsel kategorilerle ilgilenirler. Husserlin amac matematiin temel terimlerini akla kavuturmaktr. Bylece matematiin formel yapsn grde (deneyimde) temellendirmek ister. Ona gre bir bilim olan felsefenin yapmas gereken i bu tr temellendirmelerdir. Husserlin bu kavramlarn kkenini znellikte bulmas, matematie nesnel temeller arayan filozoflarn tepkisini ekmitir.

mek anlamna gelir. Husserl bu temel kavramlarn kkenini znel etkinlikte, zihinsel znel, psikolojik srelerde bulur. Bununla birlikte, Husserlin aritmetik felsefesi alanndaki abasnn hedefi aritmetiin temellerinin psikolojide bulunduunu reddetmek ve matematie ve manta nesnel temeller kazandrmaktr. Fakat temel kavramlarn kkeninin znellikte bulunmas, bu kitab deerlendiren Fregenin Husserlin psikolojist bir konuma dtn ileri srmesine yol amtr. Oysa Husserlin konumu daha karmaktr. Evet, aritmetik nesneler, dnm yoluyla eriebileceimiz psikolojik srelerden bamsz deillerdir ama bu nesneleri idare eden yasalar da ampirik olumsallklardan ibaret deildir. Bunlar, zorunlu ve evrensel bir bilginin nesneleridir. Husserl, kavramlarn iki biimde akla kavuturulabileceini sylyor. Bir kavram mantksal ve formel olarak tanmlayarak aklayabiliriz. Fakat eer bir kavram byle aklayamyorsak onun somut fenomenlerden yaplan bir soyutlamayla ortaya ktn dnmek gerekir. Ne var ki bu soyutlamada psikolojik zihinsel sre ile bilincin varlkla kurduu a priori ilikiyi birbirinden ayrt etmek gerekir. 1901 ylnda yaynlanan Mantksal Aratrmalarda Husserlin psikolojizme, yani matematiin ve mantn ampirik psikolojiden tretilebileceini savunan gre getirdii eletiriler ok daha kapsamldr ve an felsefesi zerinde ciddi etkileri olmutur. Fakat burada da Husserl matematiin ve mantn nesneleri ile o nesneleri kavrayan psikolojik sreler arasnda bir ayrm yapar; bu nesneler bir yandan psikolojik srelerde ortaya karlar, dier yandan da zorunlu yaplarnda kategorial grnn (intuition) nesnesi olarak o srelerden ayrlrlar. Mantksal Aratrmalar bilinci doaya veya doay bilince indirgeyen, farkl SIRA SZDE psikoloontolojik blgeleri ayrt etmeyi ihmal eden natralizmi, ideal nesneleri jik srelere indirgeyen psikolojizmi ve bilinci bir doal nesne gibi aklamaya alan doalcl eletirmi, bilinci ynelimsel bir biimde kavram, D N E L M buna bal olarak bir doruluk kuram, bir gr kuram gelitirmitir. Biz zellikle ynelimsellik, doruluk ve gr kavramlarnn zerinde durarak bunlar aklaS O R U maya alacaz. Intuition kavramna Husserlin verdii anlam, Bergsonun verdiiDanlamdan farkldr. KKAT Bu nedenle Husserl felsefesinde Intution kavramnn karl olarak gr kavram kullanlmtr. SIRA SZDE Mantksal Aratrmalarda Husserl zihinsel varln znn ynelimsellik olduunu syler. Her bilin bir eyin bilincidir. Burada ey kavramn genel olarak AMALARIMIZ anlamalyz, yani bir hayal, bir say, bir masa, bir an da bu ey olabilir. Bir zihin yaants ift kutupludur, onun bir zihinsel edimden bir de ynelinenden olutuuK Tkurma A P edimi bir nu syleyebiliriz. O hlde bir hatrlama edimi bir anya, bir hayal hayale, bir arzulama edimi bir arzulanana, bir eletiri edimi bir eletirilene ynelir. Ynelme anlam verme demektir, ynelinen ona verilen anlamn nda belirir. T E L E V Z Y Oda N ona yle Bununla birlikte, bu iddia, bilin dnyaya nasl yneliyorsa dnyann belireceini ileri srmek amacn gtmez. Zira ynelimimizin hakikati grden kaynaklanr. Eer eye anlam veren ynelimim, bir gr edimiyle doluyorsa ey gerekten yneldiim gibidir. Eer byle bir gr sz konusu deilse o zaman yNTERNET nelimim yine anlaml olur fakat ii bo kalr. Bana doruluu veren gr nedir? Husserl iki eit gr olduunu ne srer: Duyusal gr ve duyusal olmayan a priori gr. Mantksal Aratrmalarda Husserl dilden yola karak anlam ile nesneyi ayrt eder. Dilde farkl trde adlar vardr. Ba-

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

22

ada Felsefe-II

zen adlar tpk bir zellik gibi tek bir nesneyi tespit etmeye yararlar. Bir masal kahramanna iaret eden krmz balkl kz gibi. Bazen de farkl anlamlar olduu halde tek bir nesneye iaret ederler. Jena galibi ve Waterloo malubunun Napoleonu belirtmesi gibi. Zeynep, Pelin gibi szck olarak bir anlam olmayan ama bir kiiyi iaret eden isimler de vardr. rnein iek gibi cins isimler ise tmeldir ve anlamlar bir kavram olup bir dizi nesneye gnderme yaparlar. imdi masaldaki krmz balkl kz, bir zamanlar yaam olduundan bahsedilen Napoleonu, komumuz Zeynep ve Pelini, masamn zerinde duran sar iekleri duyusal gr yoluyla bilirim. Ama dilimizde ne var ki, ve, ok, az, iki,nnde, arkasnda, burada, urada, imdi vb., gibi duyumsanr bir karl olmayan ancak merammz anlatmak iin ihtiyacmz olan biimsel szckler de vardr. Dahas, bunlar kullanmak suretiyle yarglar ve nesneleri birbirine balayan ve Husserlin biimsel kategoriler dedii szckler de vardr. rnein, bala (konjonksiyon) ve ayrma (disjonksiyon ) eitli oulluk biimleri vb., yarglar birbirine balarlar. Set, say, para, btn, iliki vs., ise nesneleri birarada dnmeye yarar. te Husserle gre bu kategorileri duyusal gryle deil, akln kategoriyal gr yetisiyle biliriz. Mantk ve matematik duyumsanr eylerle deil, bu biimsel kategorilerle ilgilenir. Psikolojizmin hatas bunlarn duyumsanr olandan soyutlama yoluyla retilebileceini sanmasdr. Husserl biimsel kategorileri alrken kategoriyal soyutlama yoluyla duyumsanr olandan kurtulmamz gerektiini syler. Burada bir geniletme yapmak suretiyle Husserl zlerin, yani duyusal olmayan varlklarn da ne iseler o olarak, ta kendileri olarak zihinde grlebileceklerini ne srer. Dahas, bu zler duyusal grye bal olsalar bile, ona indirgenemezler. Sonu olarak matematik bir hakikati a priori gr ile bilirim. znel sreler ynelimsellik yoluyla a priori bir biimde ideal varlklarla bal olduklar iin saf mantn nesnel bilgisine sahip olabilirim. Bu iddiay genelleyebiliriz: eitli varlk blgelerindeki varlklarn zlerinin ne olduunu da a priori bilirim. Fenomenolojik zmleme, ynelimsellii zmlemek yoluyla, beni bu zlerin bilgisine gtrmeyi amalar.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Zenon paradoksu, kaplumbaaya ufak bir avans veren nl koucu Achilleusun kuramsal SIRA SZDE olarak kaplumbaaya hibir zaman yetiemeyecei hakkndayd. Bu paradoksla Husserlin matematik kavramlar hakkndaki gryle ilikilendiriniz.
DNELM

FENOMENOLOJK YNTEMN KEF

S O R U Mantksal Aratrmalar n 1901 ylnda yaymlanmas Husserli Gttingen niversitesinde doentlik konumuna getirmitir. Gttingen o yllarda matematik almalar iin bir D merkezdi. Ancak Gttingende Husserl matematik ve mantk zerine KKAT almaktan ok znellikle ilgili sorunlara ilgi duymaya balar ve fenomenolojinin nasl bir yntem olabileceini aratrmaya giriir. SIRA SZDE Bu yntem aratrmas srecinin en byk kefi fenomenolojik redksiyondur. Fenomenolojik redksiyon gndelik hayatmzda iinde bulunduumuz doal tavrn almas, dnmsel bir tavra geilmesi anlamna gelir. Fenomenolojik redkAMALARIMIZ siyon epistemolojik baz normlar koyar. rnein, tikel bir bilime veya saduyuya ait doal bilginin fenomenolojik zmlemelere girmemesi gerektii srarla vurgulanmtr. deyile, Husserl bu bilgi trlerini askya alan, devre dnda bK Baka T A P rakan bir usul olmadan fenomenoloji yapamayacamz syler. Bu usule de fenomenolojik redksiyon veya epokhe der. Epokhe bize belli bir trde aratrma yaparken baz trlerini kullanmamay retir. Yeterince temellendirilmemi olT E Lbilgi EVZY ON

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

2. nite - Husserl

23
SIRA SZDE

SIRA SZDE

duklar hlde doru kabul edilen veya stnde uzlalan aklamalarn yasaklanmas kendi gzlerimizle grmenin ve grdmz ifade etmenin yolunu aar. DNELM Husserl bu kanaatleri devre d braktktan sonra bilin yaantlarna geri dner ve bu yaantlarda bilince belirenin beliriine odaklanr. Bu belirite beliren ta kendiS O R U si olarak verilir. Epokhe, bilindii gibi, phecilikte her trl yargdan kanma anlamna Husserlin D K Kgelir. AT kulland anlamda epokhe her trl yargdan kanma anlamn tamaz. Epokhe nesneye ynelirken anlaymz arptacak olan ncel kabullerden kanmamz, doal tavrdan SIRA SZDE kmamz salar. Peki rnein alg yoluyla bilincimde beliren maddi ve fiziksel bir eyin, rnein AMALARIMIZ u gln bir serap olmas olasl yok mudur? Elbette vardr. Alg bir dizi beliriin birliidir. Algladm srece bu beliriler oalmaya devam eder. Aslnda onlar tK Tkurabilirim A P ketemediim hlde birliklerini bir zdeletirme sentezi sayesinde fakat bu sentez, tam da beliri tketilemez olduu iin uygun olmayacaktr (inadequate). Sonraki bir beliriin bu sentezin meydana getirdii nesneye aykr dmesi imkn TELEVZYO N vardr. Bu yzden Husserle gre algdan her zaman phe edilebilir. Buna karn, bilincimdeki yaantlarn varlndan phe edemem. Bir korku duyduumdan phe edemem nk bu korku bana dolaysz bir kesinlikle verilmitir. A priori gr yoluyla bilincime verilen hakikatler de apodiktik bir kesinlikle verilmilerdir. Baka NTERNET bir deyile, nesnel olarak geerli ve zorunlu olarak dorudurlar. Husserlin yapt fenomenolojik zmleme esasnda ynelimselliin zmlenmesidir. Bu zmleme ynelinen her neyse onun nasl kurulduunun, znn ne olduunun ortaya karlmasn hedefler. Fenomenolojinin temel kavramlarndan biri olan kurma (constitution) eylerin bilince kendilerini gstermelerini gerekletiren srecin addr. Nesnenin kuruluu nihai olarak zamann kuruluu sorunsalna geri dner. Husserlin Zamann sel Bilinci zerine Dersleri 1905te asistan Martin Heidegger tarafndan yaynlanr. Husserl bu eserinde bilinten bamsz bir nesnel zaman olduu tezini askya alr, devre d brakr. Bunun anlam, bundan sonra yaplacak zmlemelerde nesnel zamana bavurulmayacak olmasdr. Bylece Husserl zamann bilince nasl belirdiini incelemeye giriir, yani bilincin akna ikin olan zamana dner. Her yaantnn (cogitatio) zne ait bir zaman vardr; bu devre d braklm olan nesnel zaman deil, yaantnn kendisine ait zamandr. Husserlin yola kt fenomenolojik veri, iinde nesnel zamann da ortaya kt zaman yaantlar, bunlarn anlar, zgl ierikleridir. Yaanan imdi, kendinde ele alndnda, nesnel zamann bir noktas deildir. Nesnel zaman fark edebilmek iin deneyimlenen nesnelerin birbirini takip etmesi gerekir. rnein saatte akrep ve yelkovann srekli farkl konumlar aldklarn grrz ya da dijital saatte saylarn yerini baka saylar alr veyahut gnein doup gkyznde tepeye ktktan sonra yava yava battn izlerim. Nesnel zamann bizim iin varolabilmesinin art, ncelikle eylerin bize belirmesi, baka bir deyile, yaanan ieriklerden kurulmasdr. Herhangi bir eyin bilince belirmesinin imkn, yalnzca bilincin o eye birlik veren bir sentez yapmas deildir, ayn zamanda da bilincin bir birlie sahip olmasdr. Bilincin birlii nasl kurulur? Husserlin bu soruya verdii nihai yant, bilincin birliinin zamansallamayla kurulduudur. O hlde bilin en derin katmannda bir zamansallama hareketidir.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

24

ada Felsefe-II

sel zaman ynelimsellik sayesinde kurulur. Ynelme yalnzca bilincin yalnzca imdide kendisine verilene ynelmesi deildir, eer yle olsayd yalnzca u anda, imdide yayor olurduk ne bir gemiiz olurdu ne de bir geleceimizin olaca bilgisi. Zaman kuran iki ynelimsellik daha vardr: Geri ynelim (retention) ve ileri ynelim (protention). Geri ynelimi hatrlamadan ayrt etmeliyiz, gemi, geri ynelim sayesinde gemi olur ve eer geri ynelim yoksa gemii tekrar imdiye aran, onu tekrar zihne mevcut klan hatrlama ynelimi de sz konusu olamaz. Her imdiki an yaanr ve yerini baka bir an alr ancak az nce yaadmz an basite yok olup gitmez, bilin bir baka imdiyi yaarken de ona geri ynelim kipinde ynelmeye devam eder. O ann da geri ynelim iinde yaanm olduunu dnrsek, imdideki bilincin gemiini dnm bir tarzda koruduunu, hatta bir kuyruklu yldz gibi arkasndan srklediini fark ederiz. Ayn biimde her imdinin bir ileri ynelimi de vardr, yani u andan sonra bir baka ann yaanaca ngrs mevcuttur bizde. te bilincin en derin katman, bir nehir gibi akan zamann bu hareketidir ve eyler onun yatanda bilince verilir, bilin tarafndan kurulur, anlaml bir biimde deneyimlenirler. Husserl bir andaki ilksel bir izlenimden yola km, fakat dz bir izgi gibi aktn dndmz zamann aslnda ne kadar karmak bir harekete sahip olduunu gstermitir. Bu ilksel izlenim diyelim ki bir notann kard bir ses olsun. Diyelim ki her anda farkl bir nota bir ses karyor. Yalnzca bu farkl sesleri duysaydk ve geri ynelim ile ileri ynelim kabiliyetinden yoksun olsaydk hibir zaman bir ark dinleyemezdik. Bilincin esasnda zaman olduu, bir nesnenin zamansal olduu ve isel zaman bilincinde kurulduu fikirleri ok yank uyandrmtr. Aslnda Husserlin Bergsonla aa yukar ayn zamanlarda fiziin llebilir zamanndan farkl, daha temel orijinal bir zaman, bilincin zamann dndn grmekteyiz. Bu dnceler arasndaki birinci fark, Husserlin zmlemesinin ynelimsellik fikrine dayanyor olmasdr. Mantksal Aratrmalarn yazlmasndan sonra gelen srete ynteme ilikin baz kararlar verilmitir. rnein d dnyann varlna ilikin tm varsaymlar askya alnmadan zlerin bilgisine ulalamayaca, bilincin yapsnn ancak bilin edimleriyle ynelinen nesneler birbirinden ayrt edilmek suretiyle incelenebilecei gibi kararlardr bunlar. Bunlar Ideenin yolunu aarlar. Ideen bilincin ideal, zsel yaplaryla ilgilenir, bunlara transandantal bir stat verir. Husserl fiziksel ve maddi bir gerekliin varolduunu ispatlamak veya gstermekle hi ilgilenmemesi onun Ideendeki konumunun akn idealizm olarak dnlmesine yol amtr. Doal tavr d dnyann gerekten var olduu inancyla hareket eder, fenomenoloji ise belirilerin dnyasna odaklanr; eylerin nasl deimez baz yaplaryla alglandn amlar. Bunlar bilin tarafndan kurulduklarna gre gereklik de bizim belirilerin bir ksmyla kurduumuz ilikinin bir karakteristii hline gelir.

AKIN (TRANSANDANTAL) FENOMENOLOJ

Gttingen niversitesinde fenomenolojik yntemin ne olduunu dnrken Husserl Kant ve Kant sonras Alman felsefesini okumaya balamtr. Bu sre onu fenomenolojiyi transandantal bir felsefe olarak kavramaya gtrecektir. 1913te yaynlanan Ideen ite byle bir kavray ortaya koyar. Husserl kendisinin icad olan transandantal fenomenolojinin Kantn transandantal felsefesinden nasl farkl olduunu uzun uzun dnmtr. Bu farklara ksaca iaret edelim: Husserl eylerin kendisine gidelim. der. Fenomenolojinin slogan budur. Bunun anlam Husserlin Kantn yapt kendinde ey (Ding an sich) ile fenomen arasndaki ayrm reddettiidir. Fenomenlerin gerisinde kendisini bilincin tecrbesine vermeyen

2. nite - Husserl

25

kendinde eyler yoktur yleyse duyusal gr ve akli gr yoluyla biz bizzat eylerin kendisini bilebiliriz. Bu noktada Husserl Kantn aklmza izdii snrlar yine ihll eder nk Kant akli gr yetisine sahip olmadmz syler. Husserlle Kant arasndaki en nemli farklardan biri de Husserlin bilinci ynelimsellik olarak dnmesidir. Husserlin ynelimsel sentezlerle yapt deneyime birlik verme iini Kant yarglarla yapar. Husserl Ideende transandantal bir indirgemeyle akn egoya ulalabileceini syler. Bilinteki tm yaantlar bu akn egonun yaantlar olarak tannr. Bylece ego-cogito-cogitatum yaps ortaya koyulur. Bilince birliini veren eyin tm deneyimlerin bir akn egonun deneyimleri olduu gr Kant bir grtr. Fakat Kantta bu ego bir ilkedir, oysa Husserlde gr yoluyla, znn ne olduu bilinemese bile, varl a priori olarak ve zorunlulukla bilinir. Bu akn egonun ampirik ego olmadn vurgulayalm, ona ulamak iin kendi kiisel tarihi olan, psikolojik bir varlk olarak egonun da askya alnmas gerekir. Ideen hem akn idealist bir konumdan yazlmas hem de getirdii yntemsel yenilikler dolaysyla Mantksal Aratrmalardan farkldr. Mantksal Aratrmalarda yaplan zmlemeye yorumcular noetik zmlemeye karlk der, zira bilin edimlerinin incelenmesine ncelik verilmitir. Oysa Husserl daha sonra, Ideen Ide noematik zmleme dedii yntemi kefedecektir. Bu zmleme eyi bana nasl (im Wie) beliriyorsa yle betimlemeye dayanr. (Hua III/1, ss.217, 233, 303) rnein arka bahemdeki aa baharda bembeyaz ieklerle donanm, dallarna kular yuva yapmtr. Gvdesi le gneinin altnda parlamakta, yapraklar rzgrda yavaa salnmakta, zerinden bulutlar gemektedir. Bu betimlemede aa bir ufka yerletirilmitir. Husserl deneyimize verilenin zamansal ve meknsal ufuklar olduundan sz eder. Bu ufuklar kefettiimizde yaantlarn birbirine nasl eklendiini, bir ayaklarnn nasl dier yaantlarda olduunu fark ederiz. Bylece bir dnya gsterir kendisini. Noematik analiz bizi yaam dnyas kavramna gtrecektir.
SIRA SZDE Bilimsel kavramlara Husserlin fenomenolojisiyle baktnzda neler syleyebilirsiniz?

YAAM DNYASI

SIRA SZDE

Ideen IIde Husserl bir taraftan katmanl bir ontoloji sunarken dier taraftan byle bir ontolojinin naifliini de ortaya koyar. eylerin maddi ve kltrel katmanlarS O R U n ayrmak yerine, kltrel eyleri en doal gibi grnen zelliklerine kadar kltrel anlamlar tarafndan nfuz edilmi olarak betimler (Hua IV, ss. 236-9). Bu dnemde yaayan beden (Leib) ile nesne olarak beden (Krper) bir ayrm D arasnda KKAT yapar. Bu ayrmn Husserli takip eden Merleau-Ponty iin de ne kadar nemli olduunu Merleau-Pontyi tartrken greceiz. Beden Kartezyen gelenein dnSIRA SZDE d gibi nesneler arasnda bir nesne deildir yalnzca, dnyay ve kendi kendisini alglayan, hisseden bir varlktr. Beden yoluyla Husserl evreleyen dnyann bilince nasl n-verili olduunu dnmeye giriir. Bu dnemde beden zerine bu AMALARIMIZ dnme e zamanl olarak zneler-araslk stne bir dnm elik eder. zneler araslk (intersubjectivit) acaba ilkin bedenler-araslk (intercorporit) mdr? zneler-arasln nasl temellendirilebilecei beinci Descartes MeditasyonK T A P larn konusunu oluturur. Bu dnemde Husserl nesnelliin anlamnn zneler-arasl varsaydn vurgulamaktadr. Bir eyin nesnel bir biimde geerli olduunu sylemek baka zihinlerin de onun doruluunu tespit edebileceini ne TELEVZYO N srmektir. Eer bu mmkn olmasayd iki kiinin dili kullanarak ayn nesneden sz etmesi ve bir doruluu beraberce saptamas da mmkn olamazd. Bunu yapamasaydk ne ortak bir yaam, ne bilimler ne de kurumlar olurdu. Elbette, nesnel geerNTERNET

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

26

ada Felsefe-II

Solipsizm (tekbencilik) yalnzca benim bilincimin ve onun ieriklerinin mevcut olduunu, baka zihinlerin var olduunun kantlanamayacan ileri srer. Baka insanlarn bedenleri, jestleri, syledikleri, onlarla yaadm ilikiler vs., benim zihnimin seraplarndan, kurgularndan, hayallerinden ibaret olabilir. Husserl solipsizmi at iddiasndadr.

lilik zneler-araslk ve dilden ibaret deildir. ki kiinin bir nesne hakknda ayn doruluu idrak etmesinin zemini nesnenin deimez yasalardr. Ne var ki byle bir kolektif deneyimin olabilmesi iin baka zihinlerin varl gerekir. Pekiyi, baka zihinler olduunu nasl biliyorum? Bakasnn bilinci hibir zaman bana kendi bilimcim gibi dolayszca verilmez. Husserle gre yaayan bedenim ile bakasnn alg alanmda bana verili olan bedeni arasnda bir eleme meydana gelir. Ali, orada kapnn yannda duruyor, ben ise burada masann yanndaki sandalyede oturmaktaym. Orada kapnn yannda duran ben olabilirdim, burada, bu sandalyede oturan da o olabilirdi. Bu durumda kendimi bakasnn yerine, bakasn kendi yerime koyabilmem yaayan bedenimle yaptm bir eydir. Bu eleme sayesinde bakasn yalnzca benimki gibi yaayan, alglayan bir beden olarak deil, ayn zamanda da bir alter ego olarak kendi bilincime sunarm. Buna Husserl esunum (apprezentation) der. Bylece onu da bir ego, bir bilin olarak dnrm. Husserl bylece tekbencilii (solipsizm) atn dnmektedir. Onun bedeni fenomenolojik bir tarzda yeniden dnmeye girimesi ve salt bir nesne olarak beden kavrayn amas, zneler-arasl temellendirmesinde nemli bir rol oynamtr. Beden ve zneler-araslk mefhumlaryla ilgili tartmalar, Husserlin nc dnem dncesinin anahtar saylabilecek yaam dnyas mefhumunu akla kavuturmak iin de faydal izleklerdir. Yaam dnyamz bizim birinci tekil ahs olarak deneyimlediimiz eylerin dnyasdr. Bilim ise nesneleri nc tekil ahs perspektifinden aklamaya alr. Bu srada nesneler znellikle ilikilerinden koparlar ve duraan yaplar olarak dnlrler. Oysa bilimin nesneler dnyasnn kkleri yaam dnyasnda bulunur. Burada kk metaforunu kullanmamzn sebebi, bir oluum srecini dndrmek. Statik olarak dndmz nesnelliin temelinde bir oluum vardr. Birincil olan yaam dnyasysa, yaam dnyasndan bilimin nesneler dnyas nasl olumutur? Sz gelimi Eski alarda insanlar dnyann dz olduuna ve evrenin merkezinde bulunduuna inanyorlard. Kopernik ve Galile bu anlayn bilimsel olarak yanl olduunu kesin olarak ortaya koydular. Nesnel bilim asndan baktmzda dnya evrendeki binlerce gezegenden herhangi biridir. Ancak Husserle gre, Eski alarn bu insanc bilimsel adan yanl olsa bile deneyimimizle ilgili temel bir hakikat barndryordu nk tecrbemiz asndan yaadmz dnya dz, sabit ve merkezidir. Bu astronomi bilimiyle ilgili bir iddia deil, yaam dnyamzn kkenselliini gsteren bir iddiadr. Yaam dnyas ile bilimin dnyas arasnda nasl bir iliki olduu sorusuna Husserl genetik fenomenoloji yoluyla bir yant arar. Statik fenomenoloji deneyimi nesneyi rehber edinerek yapsal bir biimde betimler. Buna karn genetik fenomenoloji bu yapsalln znel anlam verme sreleri iindeki oluumunu inceler. Bir varln belli bir anlamla tecrbe edilmesi iin hangi anlamlarn zaten nceden kurulmu olmas gerekir? Bu soru hem Deneyim ve Yargy hem de Avrupa Bilimlerinin Krizi ve Akn Fenomenolojinin akl yrtmelerini belirler. Bylece Husserl tarih sorusunu da fenomenolojiye sokar. Fakat ilgilendii ey ampirik olaylarn bir tarihi deildir, transandantal anlamn tarihidir. Deneyim ve Yarg Husserlin en batan beri urat mantk problemine yaam dnyas kavram temelinde ve genetik fenomenolojin sorgulama biimini kullanarak yeniden geri dnd eserdir. Husserle gre formel mantk yalnz bana ele alndnda sadece normatif bir disiplin, bir dnce teknii gibi grnebilir. Deneyim ve Yargda Husserlin amac mant deneyimimizle ilikilendirmektir. Formel mantk zne ve yklemlerden oluan nermeler ve bunlar arasnda karm yapmamz salayan kurallarla ilgilenirler. Bu adan baktmzda formel mantn

2. nite - Husserl

27

deneyimimizle hibir ilgisi yokmu gibi grnr. Husserl bu kurallarla deneyimimiz arasndaki sreklilii gstermek ister. Bu yzden u soruyu sorar: Formel mantn merkezinde bulunan predikatif yargnn kkeni nedir? Bu soru mantn tarihiyle veya genetik psikolojiye ilgili bir soru deildir, genetik fenomenolojinin sorusudur. Onu yantlamak iin akn bir manta bavurmak gerekir. Bu da bizi deneyim ile yargnn ilikisini amlamaya gtrr; Husserlin tezi yargnn predikasyon (ykleme) ncesi deneyimde temellendii, bir yargy vermeyi mmkn klan eyin bir mantksal yapnn deneyimde nekillenmesi olduudur. Baka deyile Husserle gre deneyimiz yargya varmadan nce baka trden sentezler, yaplar ierir. Yarg bunlar dile getirir. Avrupa Bilimlerinin Krizi, Avrupa uygarlnn yaad byk krizi ki Nazizm ve faizm de bu krizin bir sonucudur, felsefi olarak aklama giriimidir. Husserlin bu krizi deer felsefesi yoluyla deil de Bat felsefesinin ve bilimin tarihsel olarak nasl gelitiini ele almak suretiyle tartm olmas dikkat ekicidir. Avrupa uygarlnn bana geleni anlamak iin felsefenin nasl on dokuzuncu yzylda gitgide daha deneyci (ampirisist) ve natralist bir yn kazandn, nasl yaam dnyasnn unutulduunu yeniden dnmek gerekir. Husserl bu tehisi koyduktan sonra bu yn transandantal fenomenolojiyle deitirmek ister. Avrupa Bilimlerinin Krizinde zihinsel ve tinsel olann fiziksel olana indirgenemeyen kendisine zg bir gereklii olduunu vurgulanr. Husserle gre tini tin olarak sistematik bir biimde ilk kez inceleyen ve bylece bilimi btnsel bir biimde dntren fenomenolojidir. Baka bir bedeniniz olsayd yine siz olur muydunuz? Bedeninizin sizeSZDE ait olduunu neSIRA reden biliyorsunuz?
SIRA SZDE

HUSSERLN ET

DNELM

DNELM S O R U

Husserlin etik stne 1908-1914 yllar arasnda verdii dersler Etik ve Deer Kuram zerine Dersler adyla (Husserliana XVIII) yaynlanmtr.SGenellikle Husserl O R U felsefesi tantlrken Husserlin etiine nem verilmez, bunun sebebi Husserlin etik zerine almalarnn 1990lara dek yaynlanmam olmasdr. Oysa 20. yyn etiDKKAT inde ok etkili olan deer kuramn Brentano ve Husserlin almalarna borluyuz. Nicolai Hartmann, Max Scheler gibi Marburg Fenomenoloji Okulundan felSIRAtakip SZDE etmilerdir. sefeciler Husserlin fenomenolojik etik fikrini ve deer kuramn Husserl aksiyoloji ile etik arasnda bir ayrm yapar. Aksiyoloji, deerler bilgisi anlamna gelir. Husserlin etiinin aksiyolojisine dayandn syleyebiliriz. AMALARIMIZ Husserle gre deer nedir? Husserl tm zihinsel fenomenleri e ayrr: doksik (bilisel zihinsel fenomenler), duygulanmsal fenomenler (zihinde hissedilen heyecanlar), konatif fenomenler (istekler). Buna kout bir biimde, normatif K kuramsal, T A P ve pratik disiplinlerden bahsedebiliriz. Husserlin balca tezi duygular ve heyecanlarn deerlendirmeleri ierdiidir. Aksiyoloji doru duygular ve heyecanlar ile yanl heyecan ve duygular saptamamza el veren normatif bir alt disiplindir. AkTELEVZYON siyolojinin Husserlin duygular kuramnn bir paras olduunu grmekteyiz. Etik aksiyolojiden daha fazlasdr, zira etik yalnzca doru deerlendirmelerle ilgilenmez, temsilin doruluunu (doksik ge) ve istemi (eylem ynnde abalama) de N T E Rhem N E T de aksiyohesaba katmak zorundadr. Yani etii hem teorik bir boyutu vardr loji gibi normatif bir alt disipline dayanan pratik bir disiplindir. Byle bir etiin ideali, ahlaki olarak doru eylem anlay nedir? Nesneyi deerlendirmenin bilgiden, ona ynelik eylemin ise deerlendirmeden kaynaklanmasdr elbette. Husserl

DKKAT

SIRA SZDE
Aksiyoloji deer bilgisidir. Doru deerler ile yanl deerleri birbirinden ayrt AMALARIMIZ etmeye yarayan normatif bir disiplindir

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

28

ada Felsefe-II

ahlki eylemin bir istem edimiyle seildiini, bu tr istem edimlerinin de bir eyin bilince deerli olarak sunulmasyla harekete geirildiini ne srer. Bu gr uyarnca olumlu bir biimde deerlendirdiimiz eyleri arzularz. Bununla birlikte deerlendirme edimlerinin kuramsal edimlerden farkl bir temeli olduunu sylememiz gerekir. Deerlendirme, deeri hissetmedir; temsili ve nesneletirmeyi varsayd hlde, bir temsil veya nesneletirme deildir. Bu etik anlayn felsefe tarihi iinde konumlandrmak onu daha iyi anlamay salayacaktr. Husserl etik tarihini deneyci gelenein duyguculuuyla rasyonalist gelenein entelektalizmi arasnda sregiden bir tartma olarak grr. Kendi etik kuramnn bu geleneksel kartl, iki kart grten de olumlu baz geleri bnyesine katmak ve onlarn zemedikleri sorunlar zmek suretiyle ortadan kaldrabileceine inanr. Shaftesbury, Hutcheson ve Hume gibi ngiliz duygucular etii duygularda temellendirmeye alyorlar, ancak bunun bir sonucu olarak da grececilie dyorlard. Husserl eylerin deer zelliini duygularda hissettiimizi syleyerek onlarn tarafna doru bir adm atm olur. Hume da eer bizde duygular olmasayd dnyann plak olgulardan ibaret bir dnya olacan dnmtr nk doada deerler yoktur. nsanda duygu, arzu ve istem olmasayd ahlki bir dnya ortaya kmazd. Hlbuki Kant ahlk temellendirirken duyarla hibir rol vermez. Eyleme ahlki deerini veren ey onun, duygulardan, eilimlerden, arzulardan bamsz olarak yalnzca akl tarafndan belirlenmesidir. Kant ahlakta nesnellie, yani ahlki kurallarn nesnel ve herkes iin geerli olmasna ulamann tek yolunun devlerimizi kategorik buyruktan tretmek olduunu savunur. Fakat Husserl bu kategorik buyrua kardr. Bunun sebebi Husserlin ahlk kurallarnn nesnel ve herkes iin geerli olduunu kabul etmemesi deildir. Etik normlarn koulsuz geerliliinin kaynann kategorik buyruk olduunu reddeder o. Deerleri duygularda temellendirmek, eer duygular kiiden kiiye deiiyorsa bizi rlativizme gtrr. Bununla beraber, Husserl bir eyin deerli olduunun hissedilmesinin o eyin zne ilikin yasalara dayandn ne srerek nesnel kstaslara bavuruda bulunur. Duygular bize bir eyi deerli olarak sunduunda oktan o eyin zyle bir iliki kurulmutur. Husserlin etiinin dnyay deerlerle dolu bir dnya olarak amlamas, bir nesneyi deerli olarak yarglamamzla harekete geirilen eylemin sonularn da ihmal etmemeyi gerektirir. Sonularn ngrlmesi nesnelerin deerlendirilmesinde bir rol oynayabilir. Husserlin kategorik buyruu, bir durumda elimden gelenin en iyisini yapmam emreder. Kant bir bak asndan byle bir etiin kendi sevgisine hizmet edecei sylenebilir. Ama Husserl buna itiraz eder, ona gre kendi deerler etii faydacln herhangi bir eidine indirgenemez. 20. yzylda Husserlin deer kuramn takip eden pek ok dnr bu kuram Kantla ciddi bir alternatif olarak grmlerdir. Ama bu kuram eitli sebeplerle gzden drlmtr: Pozitivistlerin etik nermelerin anlamsz olduu tezi, Heideggerin deer kuramnn zne nesne kartlna dayand gibi felsefi eletiriler yznden gzden dt iddia edilebilir. Fakat siyasi bir adan baktmzda da deerlere dayal ahlkn hiyerarik bir dnya yaratt saptanabilir. Tarihsel olarak incelendiinde ise deerlere dayal etikler muhafazakrla hizmet etmilerdir. Herhalkrda etiin 20. yyda Sartre ve Levinas ile birlikte bir sorumluluk etii olarak yeniden icadyla birlikte deerler kuramna dayal etik gzden dm grnr.

2. nite - Husserl

29

FENOMENOLOJ VE POST FENOMENOLOJLER

Husserl fenomenolojinin kefedilmeyi bekleyen usuz bucaksz bir felsefi alan atn ve tek bir filozofun mrnn bu alan betimlemeye yetmeyeceini syler. Bu yzden fenomenoloji bir filozoflar cemaatinin ii, bir ibirlii akm olmaldr. Ancak Husserl daha hayattayken takipisi olduunu dnd en parlak asistan Martin Heideggerin onun fenomenolojisinin temel ynn deitirerek baka bir yola girdiini grecektir. Sartre, Merleau-Ponty, Levinas, Derrida, Ricoeur, Michel Henry ve daha biroklar hem Husserlle beraber hem de ona kar dnmeye giriirler. Fenomenoloji birok post-fenomenoloji dourur. Bu filozoflarn her birinin Husserli farkl bir biimde eletirdiini ve bu eletiri sayesinde kendi yollarn bulduklarn grrz. Husserlin bir cemaat biiminde felsefe yapma davetine icabet eden azdr ancak onun 20. yzyl dncesine pek ok verimli dnce tohumu sam byk bir filozof olduu da tartmaszdr.
Husserle gre konumlandrdmzda Heideggerin dncesinin de bir post-fenomenoloji olduunu syleyebiliriz. Ancak Heidegger fenomenolojiyi bir bilin felsefesi olmaktan karr, Varlk ve Zamanda fenomenoloji varolusal bir zemine oturtulur. Bylece fenomenolojiyi Kartezyen varsaymlarndan kurtardn ileri srmektedir. Hlbuki Husserle gre Heideggerin yapt ey olsa olsa bir felsefi antropoloji olabilir.

30

ada Felsefe-II

zet
AM A

Huserlin matematik felsefesiyle ilikisi ve bilincin ynelimselliine dayanarak gelitirdii doruluk ve gr (intuition) kuramlarn aklamak. Husserle gre aritmetik nesnelere (kavramlara) ulamak dnme bal olduu iin psikolojik srelerden bamsz deildir ama bu nesneler yalnzca ampirik olumsallklardan da ibaret deildir. Bunlar bir yandan psikolojik sreler tarafndan meydana getirilirler, dier yandan da zorunlu yaplarnda grnn (intuition) nesnesi olarak zorunlu ve evrensel bir bilginin konusu olabilirler. Husserlin ana sav bilincin ynelimselliidir: Her bilin bir eyin bilincidir. Yani bilincin daima bir nesnesi vardr. Bu nesne bir hayal, bir say, bir masa, bir an olabilir. Zihin yaants ift kutupludur, onun bir zihinsel edimden bir de nesnesinden olutuunu syleyebiliriz. Nesne yaantnn gerek (rel) bir paras deildir nk yaanty aar ama ynelimsel olarak onda ierilmitir, onun ynelimsel ieriidir. Ynelme anlam verme demektir, ynelinen nesne ona verilen anlamn nda belirir. Ynelimimizin hakikati grden kaynaklanr. Eer eye anlam veren ynelimim, bir gr edimiyle doluyorsa, o ey gerekten yneldiim gibidir. Bilincin ynelimsellii sayesinde eylerin kendisini bilmenin, zn kavramann nasl mmkn olduunu aklamak ve bunun ancak fenomenolojik redksiyon yntemiyle, fenomenlerin bilinte nasl kurulduunun aydnlatlmasyla mmkn olduunu ifade etmek. Husserl bilinci ynelimsellik olarak dnr. Fenomenoloji ynelinen nesnenin nasl kurulduunu, znn ne olduunu ortaya karmay hedefler. Husserle gre eylerin kendisine geri gitmelidir. Fenomenlere duyusal gr ve akli gr yoluyla ynelerek bizzat eylerin kendisini bilebiliriz. Ancak bunun iin ilkin fenomenolojik redksiyon yapmak gerekir. Fenomenolojik redksiyon herhangi bir tikel bilime veya saduyuya ait doal bilgiyi askya alarak bu bilgilerin zihnimizi kilitlemesine izin vermemek, yani epoche yapmaktr. Yeterince temellendirilmemi aklamalar bir yana brakmaz-

sak kendi gzlerimizle grmek mmkn olmaz. Fenomenolojik redksiyon, bilinci aan nesnenin beliriinin koullarn ortaya karmak iin bu nesnenin varl savn parantez iine almaktr. Husserle gre akn olan her nesne bilincin ikinliinde kurulur. Fenomenolojinin temel kavramlarndan birisi olan kurma (constitution) eylerin bilince kendilerini gstermeleri srecidir. Fenomenoloji belirilerin dnyasna odaklanr, eylerin nasl deimez baz yaplaryla alglandn amlar. Bunlar bilin tarafndan kurulduklarna gre gereklik de bizim belirilerin bir ksmyla kurduumuz ilikinin bir karakteristii hline gelir. Husserlin yaayan beden kavram araclyla bilincin dnyayla nasl iliki kurduunu ve nesnel bilginin zneler-araslkla ilikisini aklamak. Husserle gre kendi bedenimiz olarak tecrbe ettiimiz yaayan beden nesne olarak bedenden ayrlr. Yaayan beden dnyay ve kendi kendisini alglayan, hisseden bir varlktr. Dnyann bilince verilii yaayan beden sayesindedir. Husserlin bedene ilikin bu dnm, zneler-araslk stne dnmyle balantldr. Husserl, nesnelliin anlamn zneleraraslkta bulur. Bir eyin nesnel bir biimde geerli olmas baka zihinlerin onun doruluunu onaylayabileceini varsayar. Kendi bilincimden farkl olarak bakasnn bilinci bana dolayszca verilmez. Yaayan bedenim ile bakasnn bana verili olan bedeni arasnda elemeye (paarung) dayanan bir iliki kurulur. Bu eleme ilikisinde bakas bir alter ego olarak bilincime esunulur. Bana dorudan verilmeyen baka egonun bedenlerin elemesi sonucunda hsl olan bir benzerliin iinden nerilmesidir bu. Yaam dnyas ile bilimin nesnel dnyas arasndaki iliki de zneler-araslk zerinden kurulur. Husserl deneyim ile yarg ilikisi zerinde de dnr. Ona gre deneyim zerine bir yarg verilmesini mmkn klan, deneyimde nceden ekillenen mantk ncesi ilikilerdir.

A M A

AM A

2. nite - Husserl

31

AM A

Husserl etiinin deer kuramyla ilikisini kurmak ve bu kuram geleneksel etik kuramlaryla ilikilendirmek. Husserl etik tarihini deneyci gelenein duyguculuuyla rasyonalist gelenein entelektalizmi arasnda sregiden bir tartma olarak grr. Etik kuramnn bu geleneksel kartln, iki kart grten de olumlu baz geleri bnyesine katmak ve onlarn zemedikleri sorunlar zmek suretiyle ortadan kaldrabileceine inanr. Husserl aksiyoloji ile etik arasnda bir ayrm yapar. Husserlin etiinin axiolojiye (deer bilgisine) dayandn syleyebiliriz. Etik hem teorik hem de normatif olana bal pratik bir disiplindir. Teorik ksmda sz konusu olan bilisel edimler yoluyla nesnenin bilgisini edinmektir. Normatif boyutta bu nesne bilgisi zemininde doru deerlendirme ile yanl deerlendirme birbirinden ayrt edilir. stemin nesnesi olan eylem ise doru deerlendirmede temellenir. Olumlu deerlendirdiimiz eyleri arzularz. Deerlendirme, deeri hissetmedir. Bir eyin deerli olduu hissedildiinde, duygular o eyin zyle iliki kurmu olur. Husserlin fenomenolojik etik fikri ve deer kuram yirminci yzyl etiini ok etkilemitir.

A M A

Post- fenomenoloji akm iindeki filozoflar tanmak ve bu filozoflarn felsefelerinin neden byle tanmlandn aklamak. Husserl, kurucusu olduu fenomenolojinin geni bir felsefe alan atn dnr. ada filozoflar ve rencilerini bu alanda birlikte almaya davet eder. Ancak en parlak rencisi Heidegger baka bir ynde ilerler. Husserl; Sartre, MerleauPonty, Levinas, Derrida, Ricoeur, Michel Henry gibi birok dnrn felsefesini etkilemi, bu filozoflarn her biri Husserli farkl biimde eletirerek kendi yollarnda ilerlemilerdir. Ayn kaynaktan beslenerek ve ayn kayna eletirerek gelien bu felsefelerin btnne bu nedenle Post fenomenoloji ad verilmitir.

32

ada Felsefe-II

Kendimizi Snayalm
1. Husserle gre felsefe neden bilimlerin bilimidir? a. Bilimin dayand ilkeleri temellendirdii iin b. Bilimlerde olduu gibi llebilir bir kesinlii olduu iin c. Bilimsel yntemleri kulland iin d. Bilimlerin temeli olan kavramlar temellendirdii iin e. Bilimlerin vard sonular btnletirdii iin 2. Husserle gre aadakilerden hangisi temel mantksal kategorileri akla kavuturmamza imkn veren srelerden biri deildir? a. Zihinsel sreler b. Psikolojik sreler c. Mantksal zmleme sreleri d. Deneysel sreler e. Gr edimi sreci 3. Her bilin bir eyin bilincidir. sz bilincin hangi en genel karakterini ya da ilevini vurgulamaktadr? a. Ynelimsellik b. Dorulama c. Gr d. Anlam verme e. Nesneletirme 4. Husserle gre fenomenolojik redksiyon aadakilerden hangisini askya almaz? a. Saduyuya ait bilgiler b. Bilimlerin doru kabul ettii bilgiler c. Doal tavra ait bilgiler d. Bilincin yaantsnda beliren dnya e. Dnyann varolduu inanc 5. Aadaki belirlemelerden hangisi yanltr? a. D algdaki beliriler nesnesine uygundur. b. D alg bir dizi beliriin birliidir. c. D algdaki beliriler alglama sresince oalr. d. D algdaki beliriler bir zdeletirme senteziyle birlik kazanr. e. Maddi fiziki eyin algsndan her zaman phe edilebilir. 6. Husserle gre aadaki zaman kavramyla ilgili belirlemelerden hangisi yanltr? a. Bilin yalnzca imdiye ynelir. b. Zamansallk her yaantnn znde vardr. c. sel zaman ynelimsellik sayesinde kurulur. d. Nesnel zaman yaanan bilinte beliren ieriklerin kurulmasdr. e. Bilincin birlii zamansallamayla kurulur. 7. Husserlin yaam dnyas kavram bizi zneler araslk mefhumuna nasl ulatrr? a. Nesnel bir beden kavram yoluyla b. Yaayan beden kendisini evreleyen dnyay nceden bilince verir. c. Beden kendi kendisini hisseden bir varlktr. d. Yaam dnyasnda baka benler bize dorudan verilir. e. Yaam dnyasndan bakalarnn mevcudiyetini karsarm. 8. Husserle gre aadakilerden hangisi yaam dnyas ile bilimin nesnel dnyas arasndaki ilikiyi anlamak iin gereklidir? a. Bilimlerin mantksal yapsn aklamak b. Mantksal yapnn deneyimde nekillenmesini aklamak c. Yarglarmzn psikolojik temellerini aklamak d. Zihinsel ve tinsel gereklii aklamak e. Deneyimin mantksal yapsn aklamak 9. Aadakilerden hangisi Husserlin etik anlayna aykrdr? a. Etik hem teorik hem normatif bir disiplindir. b. Etik eylemlerin temeli deerlendirmelerdir. c. Deer bilgisi etiin temelidir. d. Etik yalnzca doru deerlendirmelerle ilgilenir. e. Deerlendirmelerimize duygular ve heyecanlar elik eder. 10. Aadakilerden hangisi Husserlin Post Fenomenolojik akmlar domasna neden olan bir grdr? a. Deer kuram b. Fenomenolojik yntemi c. Duygucu ve rasyonalist geleneklerden yararlanmas d. Filozoflar cemaati kurma dncesi e. Bilgi kuram

2. nite - Husserl

33

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Matematik Sorunsaldan Mantn Temellendirilmesine blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Matematik Sorunsaldan Mantn Temellendirilmesine blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fenomenolojik Yntemin Kefi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fenomenolojik Yntemin Kefi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fenomenolojik Yntemin Kefi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yaam Dnyas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yaam Dnyas blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Husserlin Etii blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Fenomenoloji ve Post Fenomenoloji blmn yeniden gzden geiriniz. mmkn deildir. Bu durum matematik kavramlarn yalnzca deneye dayanan dnmle elde edilmediini gsterir. Ayn zamanda grnn rndrler. Sra Sizde 3 Doa bilimlerinin geliimine de fenomenolojik bir eletiri gzyle yaklamak mmkndr. Sz gelimi fiziin en temel kavramlarndan olan uzay, zaman ve hareket gibi kavramlar ele alalm. Uzay, zaman ve hareketle ilgili bilimsel teorilerin, onlara ilikin temel fenomenolojik bir deneyimi varsaydn, bu tr bir deneyimden treyen imdi ve burada gibi kavramlar doal veriler olarak aldn, yaayan bedenimin algsyla hareket algsnn hareket kavramnn dnlmesinde kurucu bir rol oynadn ne srebiliriz. Tarih boyunca uzay, zaman ve hareketin birer nesne olarak ne olduklar konusunda ok nemli ve birbirinden farkl bilimsel teoriler ortaya kmtr. Bu teorilerin her biri, bir dierini yenilerken uzay, zaman ve hareketle ilgili daha nce doru olduu varsaylan dnceleri paranteze almtr. Ancak yaanan zamann imdisini, yaayan bedenimizin burada oluunu ve kendi bedenimin hareketini alglaym paranteze almam mmkn deildir. Bilimsel teoriler fenomenolojik, pekin veriler saylmazlar ama fenomenolojik veriler arasnda sayabileceimiz bir dizi deneyimi varsayarlar. Bilimlerin geliiminde eletirinin ileyiini bir de byle dnelim. Sra Sizde 4 Bu soruya verilecek yant Ben nedir? sorusuna verilen yanta bal olarak deiir. Ben zihin ve bedenden oluan bir organizasyonun ad ise bu btnn bir paras deitiinde, btnn de deiecei aktr. Eer ben bilinten ibaretse ve beden de sahip olunan bir eyse o zaman beden deitiinde benin kendisi deil, sahip olduu bir ey deimi olur. Yaayan beden kavram bilincin bir bedene sahip olduunu deil, bedenin bir bilinci olduunu, daha dorusu, yaayan bedenin batanbaa dnyayla iliki kuran bilin olduu fikrini beraberinde getirir. Bedenimiz yaam boyunca srekli deitii hlde hep ayn kalan bir ben olduunu dnmemizin sebebi nedir peki? Bunun sebebi deneyimlerimizin birliini kuran transandantal bir benin varldr. Zeynep Direk, Bakalk Deneyimi. (2005). Yap Kredi, Istanbul.

3. a

4. d 5. a 6. a 7. b 8. b 9. d 10. b

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Descartes, Bergson ve Husserl, felsefenin bir bilim olduu anlaynda birlemektedirler. Ancak bilimin yaps hakkndaki grleri birbirinden farkldr. Descartesn bilim modeli matematiktir. Felsefesinde de yntem olarak tmdengelimi benimser. Bergsonun bilim modeli biyolojidir. Canllar leminde evrim ve deiim grld iin, Bergson yntem olarak bu deiime ve dinamizme katlan bir bilme yetisi olarak intuitionu benimser. Husserlin felsefeyi bir bilim olarak tanmlamasnn nedeni bilimlerin felsefe tarafndan temelendirilmi olmasdr. Bilimler felsefenin kendileri iin hazrlad ontolojik temel zerinde ykselirler. Husserle gre bilim lmekten ok snanabilir, temellendirilebilir bilgiler ortaya koymaktr. Bu anlamda felsefe de bir temellendirme olduu iin bilim saylabilir. Sra Sizde 2 Bilindii gibi matematikte art arda gelen iki tam say aras, rnein 0 ile1, sonsuza blnebilir. 1/ tketilemeyeceine gre teorik olarak 0dan 1 e ulamak

34

ada Felsefe-II

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Husserl III/1: Ideen zu einer reinen Phnomenologie und phnomenologischen Philosophie. Edmund Husserl, Fenomenoloji zerine Be Ders. (2010). eviren Harun Tepe, Bilgesu Yaynlar, Ankara. Edmund Husserl, Kesin Bilim Olaral Felsefe. (1997). eviren Abdullah Kayg, Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, Ankara. Erstes Buch. (1976). Edited K. Schuhmann, The Hague: Nijhoff. Eugene Fink, The Phenomenological Philosophy of Edmund Husserl and Contemporary Criticism, Husserls Philosophy and Contemporary Criticism. (1976). Quadrangle Books. Husserl IV: Ideen zu einer reinen Phnomenologie und phnomenologischen Philosophie. Zweites Buch. (1952) Edited M. Biemel, The Hague: Nijhoff. Husserl XXVIII: Lectures on Ethics and Value Theory, 1908-1914. Husserl, Philosophie als strenge Wissenschaft. (1965) Frankfurt a.M.: Klostermann. Husserl, Die Krisis der europnischen Wissenschaften und die transzendentale Phnomenologie: Eine Einleitung in die phnomenologische Philosophie. (2007). Meiner. Henning Peucker, Husserls Critique of Kants Ethics, Journal of the History of Philosophy, Volume 45, Number 2, April 2007. {ka, Introduction la phnomnologie de HusJan Patoc serl. (1992). Traduit par Erika Abrams, Jrme Millon. Kasm Kkalp, Husserl. (2010). Say Yaynlar, stanbul. Renaud Barbaras, Introduction la philosophie de Husserl. (2004). Les ditions de la Transparence. Natalie Depraz, Comprendre la phnomnologie: Une pratique concrte. (2006). Armand Colin. Natalie Depraz, Husserl. (1999). Armand Colin. Nermi Uygur, Edmund husserlde Bakasnn Beni Sorunu, (1998). Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Bayku Felsefe Yazlar Dergisi No. 6 Husserlin Gr Dedii. (2010) stanbul.

3
Amalarmz

ADA FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Heideggere gre varolana felsefenin yaklamyla bilimin yaklam arasndaki farklar saptayabilecek, Heiddegerin varlk, varolan kavramlarna ilikin belirlemelerinin Eski Yunan felsefesi ve Husserlin fenomenoloji felsefesiyle ilikilendirebilecek ve onlardan farkn ayrt edebilecek, Heideggere gre Daseinn bir varolan olarak dier varolanlardan farkn saptayabilecek ve Daseinn bu dnyada bulunuuyla varl anlama ediminin nasl temellendirildiini aklayabilecek, Heideggere gre varln, Daseinden deil, varln kendisinden hareket ederek varlk tarihi (varln zamansall iinde) anlalmasnn gerekelerini aklayabilecek, Heideggere gre ve varl anlamlandrmada dil ile dnme arasndaki ilikiyi aklayabilecek ve varolanlar deneyimlemenin a priori koullarn Ereignis ile ilikilendirebilecek, Heidegger etiinin zelliklerini varlk felsefesiyle ilikilendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Varlk Varolan Zaman Dnce Kategorik Gr Aletheia Zamansallk Dasein Arasallatrma Ereignis

indekiler
GR HEIDEGGERN HAYATI VE ESERLER VARLIK VE ZAMAN VARLIK TARH VE TEKNOLOJ SORUNU EREIGNIS HEDEGGER VE ETK

ada Felsefe-II

Heidegger

Heidegger
GR
Heideggere gre felsefe bilim deildir. 1930larda felsefeyi, destrksiyona tabi tutularak almas gereken metafizik bir gelenek olarak tanmlayan Heidegger, dncenin dntrc ve kurtarc gcne inanr. Bu anlamda dnce, bilimsel faaliyetin arad kesinlie benzer bir kesinlik aramaz; onda bir zaaf olarak grlemeyecek bir mulklk bulunur. Dnce sorgular. Bilimin nihai ii olgularladr; dnce ise varln anlam sorusuyla urar, varolanlarn beliriinin znenin bilincinde deil, varoluta, tarihte, olayn kendisinde bulunan a priori koullarn inceler. Dahas, Heideggere gre varl anlama duygulanmlarla i ie geer. rnein Platonun varlk anlay erosla, Aristotelesin varlk anlay hayretle, Spinozann varlk anlay sevinle, Kierkegaardnki kaygyla modern an varlk anlay ise sknt duygusuyla i ie gemitir. Varlk insana bu duygulanmlarda alr.

HEIDEGGERN HAYATI VE ESERLER Martin Heidegger (1889-1976)

Martin Heidegger, Almanyann Baden kenti snrlar iinde Mekirch adl bir kyde dodu. Babas, St. Martin Katolik kilisesinde hademeydi. Orta eitimini burslu olarak Konstanzda bir yatl okulda tamamlad. Freiburg niversitesinde teoloji eitimi grmeye balad fakat yava yava Katolik inancndan koptu. Heidegger bu dnemden sz ederken ilhiyat Carl Braigin Varlk Hakknda Ontolojik Aratrmalar (1896) ve Franz Brentanonun Aristoteleste Varolann Birok Anlam Hakknda (1862) adl eserlerinden etkilendiini belirtir. Duns Scotusda Kategori ve Anlam retisi balkl doktora tezini yeni-Kant dnr Heinrich Rickertin ynetiminde yazmtr. 1916 ylnda Edmund Husserl Freiburg niversitesine geldiinde Heidegger onun asistan olur, aralarnda yakn bir iliki kurulur. Heidegger 1923 ylnda Marburg niversitesi tarafndan kadrosuz profesr olarak ders vermeye davet edilir. 1927de Varlk ve Zamann yaynlanmasyla doentlie ykseltilir. 1929da Husserlin emekliye ayrlmasyla onun krssne profesr olarak atanr. Nazizmin iktidara geldii 1933 ylnda Heidegger de Nasyonal Sosyalist Partiye ye olur. Ksa bir sre sonra Freiburg niversitesi rektr seilir ve niversitenin naziletirilmesi srecinde nemli bir rol oynar. Heidegger, nazizme felsefi ya da entelektel bir yn verebileceini dnm olsa gerektir. Rektrlk grevinden

38

ada Felsefe-II

1934te istifa etmesi ve ardndan siyasete mesafe almas hayal krklna uradn gsterir. O nazizmi felsefi hedefleri iin kullanabileceini dnrken, nazizm onu siyasi amalar iin kullanmtr. Buna ramen Heidegger partiden istifa etmemi, partinin edilgin bir yesi olarak kalmtr. 1945 ylnda, Freiburg, Fransz askeri ynetimine getiinde Heidegger, Freiburg niversite Senatosu Arndrma Kurulu tarafndan gemite nazi olduu iin yarglanr. Kurul Heideggeri dinledikten sonra onun nazi olup olmad konusunda kesin bir karar veremez. En sonunda Karl Jaspersten Heideggerin nazizme katks hakknda bir rapor yazmas istenir. Bu rapor sonucunda Heideggerin retim yapma yetkileri elinden alnr. Bylece Heideggerin rencilerle ba kesilmi olur. Almanyada dncesine gsterilen ilgi tmyle kaybolur. Heideggerin kinci Dnya Sava sonrasnda bir filozof olarak yeniden nem kazanmasnda eski rencisi Hannah Arendtin ve varoluuluk akmnn yaratcs Jean Paul Sartren nemli katks olmutur. Heideggerin Fransadaki n, 1949un Mays aynda Freiburg niversitesi senatosunu Heideggerin arnma davasn yeniden grmeye itmitir. birliki olduu konusunda verilen karar deimedii hlde, bu kez niversitede ders vermesine izin verilir. Heidegger 1976 ylnda lm ve vasiyeti zerine doduu ky olan Mekirchte topraa verilmitir. Heidegger yaamnn son yllarn eserlerini yayna hazrlayarak geirmitir. Toplad eserlere Patika Yollar (Wege) adn vermek istemiti. Btn eserleri Gesamtausgabe iinde yaynlanmaktadr.

HEIDEGGERN DNCESNN GZERGHI

Heideggerin dncesinin iki kkeni vardr: Aristotelesin felsefesi ve Husserlin fenomenolojisi. Onun dncesi, fenomenolojinin bir bilin felsefesi olmaktan karlmas srecinden olduu kadar, Eski Yunann fenomenolojik bir tarzda yorumlanmas srecinden domutur. Fenomenolojiye yaklamn Platonun Sofist diyalogunda ve Aristotelesin Metafizikinde bulduu varlk dncesi ynetir. Heideggerin, Husserlin fenomenolojisinin yine de bir takipisi olduu sylenebilir mi? Husserl fenomenolojiyi eylerin kendisine gidelim. arsyla tantmt. Bu bir felsefe yapma biimine davettir. Fenomenolojinin en nemli iddialarndan biri, eyin kendisinin grnn ardnda kalan, bizim hibir zaman ulaamayacamz bir varlk, bir z olmaddr. Husserl fenomenolojisi varln kendisini kendisi olarak gsterdiine inanr ve fenomenolojinin asl sorununu varl arptmadan onun bilince kendini nasl veriyorsa yle almlanmas olarak grr. Dolaysyla, esas meselesi, bilincin, ona kendisini veren varlkla ilikisini nasl kurduudur. Heidegger, fenomenolojiyi yeniden dnd yllarda, varln kendisini bize zaten verdiini, fenomenolojinin esas sorununun varl grmenin doru yolunu, yntemini bulmak olduunu reddeder. Heideggere gre bize belirenler varolanlardr, varolann varl, hatta varln kendisi ise belirmez. Varolann nasl belirdiini aratrmak iin varolann varln kurucu elerine zmlememiz gerekir. Byle bir zmleme yaparak rnein bir sandalyenin ne olduunu, onu sandalye yapan eyin ne olduunu anlayabiliriz ama sandalyenin bize sandalye olarak belirmesinin koulunu tm felsefi derinliiyle kavram olmayz. Bunun iin, varln kendisini nasl anladmz da aklayabilmek gerekir. te felsefenin asl sorunu da, btn byk filozoflarda her daim budur. Platon Sofist diyalogunda Tanrlarla (idealarn dostlar) devlerin (varl grnlere indirgeyen deneyciler) varlk (ousia) uruna yaptklar savatan sz eder. Gndelik yaamda varln ne olduunu pek gzel anlarz. Dalar kar-

3. nite - Heidegger

39

ldr., Bahe ieklidir. nermelerini kurduumda dr, dir eklerini anlamakta, normal artlarda kimse zorluk ekmez. Varl anlarz ama aklamamz gerektiinde aakalrz. Varlk ve Zaman ite Platonun szn ettii ve felsefe tarihindeki en byk savaa yol aan bu aknlkla balar. Heidegger, Marburg yllarnda verdii derslerde fenomenolojiyi Aristotelesin felsefesinin nda yeniden dnr. Aristoteles Metafizikte varln drt eit anlam olduundan sz eder. Varlk: 1) kategoriler anlamnda, 2)dunamis-energeia (bilkuvve olan-bilfiil olan) anlamnda, 3)hakikat anlamnda, 4)z ve ilinek anlamnda anlalabilir. Peki, Aristoteles iin varln baat anlam nedir? Heidegger, Eski Yunan dnrlerinin hakikati bir gizlilikten aa kma (aletheia) olarak dndklerini vurgulayarak varln hakikat anlamn ne karr. Eski Yunann varl nasl anlad zerinde dnrken Heidegger, fenomenolojinin asl sorununu yeniden yerletirir. Bu yeniden yerletirme, Husserlin yerletirmesinden nasl farkldr? Asl sorun bizim varl u veya bu yzden gremememizden ibaret deildir, varln unutuluudur. Varlk ve Zaman takip eden, varlk tarihini odaa koyan eserlerde Heideggerin bu fikri daha da radikalletirerek yeniden yorumladn grebiliriz. Varln unutuluundan biz insanlarn zayf hafzas sorumlu tutulamaz, unutma varln kendisini geri ekiine, onda rts alma ile rtlmenin e derecede temel olmasna dayanr. Bununla birlikte, Heideggerin dncesinin Husserlin dncesinden devrald bir miras yok mudur? Bu miras Heideggerin dncesinde nerede bulabiliriz? Husserle gre fenomen bize yalnzca grnleri deil, z de a priori, kategorik gr yoluyla verebilir. Husserlin Mantksal Aratrmalarndan etkilendiini syleyen Heidegger, deneyimin berisinde kalarak akn ve a priori olana doru gitmeyi felsefi bir yntem olarak benimsemitir. Bu adan Kantn ve Husserlin bir takipisi olduu sylenebilir. Bununla beraber, Husserl fenomenolojisinin zneyi veya bilinci felsefenin temeli olarak gren modern aa ilikin Kartezyen varsaymlarndan kurtulmak istemektedir. Fenomenolojiyi bir bilin felsefesi olmaktan karp daha kkensel, daha ilksel bir biimde yeniden ele almak gerektiine inanmaktadr. Peki Heidegger deneyimin berisindeki a priori geyi nasl yeniden yorumlayacaktr? Ona gre, Eski Yunan felsefesi, varl aklkta mevcudiyet (Anwesenheit) olarak ele alm ve bu mevcudiyeti imdiden yola karak betimlenmitir. Bu, varln zamansal bir karakteri olduunu gstermektedir. Bundan yola karak, Heidegger, varln zamann ufkunda bir anlam tad sonucuna varr. te belki de Heideggerin dncesinin en yeni, en r ac taraflarndan birisi budur: O, fenomenolojinin a priori ve akn zlerini dntrm; yepyeni bir anlay getirerek zleri zamansallk olarak yorumlamtr. Buradaki iddia, bir eyin varln onun zamansal karakterini, yapsn zmlemek suretiyle anlayabileceimizdir. Zamansallk zmlemesi, varolanlarn varln, Varlk ve Zamanda ncelikle Daseinn varln yorumlamaya yaramaz yalnzca. Bizi varln kendisinin bir zamansall olup olmad sorusuna gtrr. Bu soru yarm kalm bir proje olan Varlk ve Zamann elimizde bulunan ksmnda tartlmamtr fakat projenin btnsel planna aittir. Varlk ve Zaman varln anlam sorusunu yeniden sormann gerekliliini vurgulayarak balar. Fakat varlk szcn Heidegger nasl kullanmaktadr? Varlk ve Zaman, Sein (olmak) ile seiende (olan, varolan) arasnda bir ayrm yapar. Sein bir fiildir, oysa seiende bir addr. Heidegger varln (Sein) bir varolan (das Seiende) olmadn srarla vurgular. Trke varlk szcnde bir mulklk vardr,

40
Felsefede bir kalemin varlnn ne olduunu sorduumuzda, onu o yapan, yani onun zn aramaktayzdr. Bu anlamda, aacn varl, u tek aa deildir. Sz konusu varlk, tm aalarn neliini bize aklayan tmeldir. Sokratesi hatrlayalm. rnein Menonda erdemin ne olduunu sorduunda, muhataplarndan tek tek erdem rnekleri vermeyi brakp erdemin kendisinin zn dile getirmelerini istemektedir. Husserl de z aradnda varolann varln aramaktadr.

ada Felsefe-II

tek bir varolandan bahsederken bu szc kullanabiliriz: Mesela u kalem, bu bardak, ilerdeki aatan varlk olarak sz ederiz. Heideggerin dilinde bu kullanm varolana (das Seiende) karlk gelir. Varlk szcn btn varolanlarn varl anlamnda kullanrz. te Heideggerde varln anlam sorusu bu nc kullanmla ilikilendirilebilir. Genel olarak, Heideggerin varln anlamn zaman olarak yorumladn ne srebiliriz. Varln zaman olarak belirlenimi erevesinde Heideggerin dncesini dneme ayrmak mmkndr: 1. Dnem: Heidegger Varlk ve Zamanda varln anlamn, zaman, Daseinn varoluunu yorumlamak suretiyle elde ederek aklayabileceini dnr. 2. Dnem: Genellikle kabul gren bir okuma geleneine gre, 1935le birlikte Heideggerin dncesinde bir dnm, bir dn (Kehre) meydana gelmitir. Artk Heidegger varln anlamndan deil, varln eitli alarda kendisini nasl aa vurduundan (varln hakikatinden) bahseder. Burada varlk tarihinin yorumlanmas, varln zamansall sz konusu olur. Bu dnemde Heidegger, Dasein terimini kullanmak yerine, Menschentum terimini kullanmakta, yani bizim kendisi olduumuz varl, bu kez varln kendisini bir ada belli bir biimde aa vurmasyla bir durumda bulunan bir topluluk, bir kolektif olarak ele almaktadr. 3. Dnem: Varln olay karakteri. Olayn (Ereignis) varln yeri olarak dnlmesi. Bu dnemde Heidegger, olayn balla olarak dnmeyi (Denken) kullanr. Fenomenolojinin znelciliine kar ilk dnemde gelitirilmi olan Dasein terimi hl znelci, hmanizme kar gelitirilen Menschentum terimi de hl hmanisttir. Bu dnemde Heideggerin dilin varln yeniden dndn ve airlere dndn grmekteyiz. Denebilir ki, Heidegger Husserlci anlamda akn fenomenolojiden admda uzaklar: Bu uzaklamann ilk adm Varlk ve Zamandr. Burada Heidegger bir bilin felsefesinden varolusal bir fenomenolojiye geer. Bu varolusal fenomenoloji veya Dasein analitii akn ve a priori gelerin bulunduu bir temel ontoloji olarak nitelenir. kinci admda akn ve a priori ge tarihsel aletheiada bulunur. nc admda ise olayn kendisinde dnlr. Trke varlk szcnde bir mulklk vardr, tek bir varolandan bahsederken bu szc kullanabiliriz: Mesela u kalem, bu bardak, ilerdeki aatan varlk olarak sz ederiz. Heideggerin dilinde bu kullanm varolana (das Seiende) karlk gelir. Bir cmledeSIRA var SZDE deildir , yoktur gibi yklemler kullandmzda dr ekinin ilevine ilikin artc ey nedir?
D VE NEL M VARLIK ZAMAN

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Varlk ve Zaman varln anlam sorusunu yeniden sormann gerekli olduunu savunarak balar. Kitabn giri blmnde Heidegger, bir zamanlar Eski Yunan FelS O R U sefesi tarafndan sorulan bu sorunun stnn Aristotelesi yorumlayan ve Hegele kadar gelen geleneksel ontoloji tarafndan rtldn syler. Bu gelenee gre DKKAT varlk en ak, en bo, tartlmas en gereksiz mefhumdur. Varlk ve Zaman varln anlamn sorgulamay bir yana brakan geleneksel ontolojinin destrksiyonunu SIRA SZDE srar eder. Nedir dekonstrksiyon? Destrksiyon ilksel veya yapmak gerektiinde kkensel varlk deneyimlerini arptan tarihsel yorumlarn devre d braklarak veya ayklanarak bizi ncel varlk anlaynn, radikal farkll, bakalyla karAMALARIMIZ latrmay amalar. rnein Sokrates ncesi dnrlerin varl phusis olarak naK T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

3. nite - Heidegger

41
Heideggerin destrksiyon adn verdii felsefi giriim, yirminci yzyln sonunda dekonstrksiyon ad verilecek olan akmn veya okuma stratejisinin de atasdr. Burada destrksiyonu anlatrken Trke yap-skm veya yap-bozum karlklarn kullanmadk. Bunun sebebi, Heideggerin destrksiyon dedii eyi, 1960 ve 1970lerde etkisini gsteren yapsalclk akmna bir itiraz olarak ele alnabilecek olan dekonstrksiyon ile kartrmamaktr. Ancak daha geni bir bak asndan baktmzda, post-yapsalc akmlarn da, felsefi dili tm arl ve gcyle dnen Heideggere dlen dipnotlar olduklar saptanabilir.

sl tecrbe ettiklerini anlayabilmemiz iin daha sonradan edindiimiz doa kavraylarn ve onlar ayakta tutan ontolojik varsaymlar bir yana brakmamz gerekir. Bu anlaylarn tarihsel mirasn sorgulamak suretiyle askya alabildiimizde presokratik dnrler iin phusisin doal/yapay, doal/tarihsel, doal/kltrel ayrmlar yaplmakszn varolanlarn tm anlamna geldiini fark ederiz. Phusis varolanlarn filizlenmeleri, grnrle kmalar; orada bir sre oyalandktan sonra da tekrar gizlilie ekilip kaybolmalardr. Varlk ve Zamanda Dasein varl anlayan, varln anlam sorusunu soran bir varolan olarak dier varolanlardan ayrlr. Ancak anlamak nedir? Heidegger anlamay epistemolojik bir tarzda bilincin bir yetisi olarak tarif etmemitir; anlama bilme kapasitesi olan bir znenin zihninde meydana gelen bir hl, bir olay, bir sentez deildir, Daseinn temel hali olan dnyada olmann (In-der-Welt-Sein), orada olmann kurucu bir gesidir. Baka deyile, anlama epistemolojik deil, ontolojik bir biimde aklanabilir. Anlama dnyadaki varoluumuzda, orada olmada meydana gelir. Anlamann ne olduunu, eski ontolojik varsaymlar bir yana brakarak, varlmz ontolojik olarak yepyeni bir tarzda ele alrsak aklayabiliriz. Bunun iin bir Dasein analitii yapmak, yani Daseinn varln zmlemek gereklidir. Dasein Heideggerin bizim kendisi olduumuz varolana verdii addr. Dasein Almancada gndelik dilde herhangi bir varolann orada var olduunu anlatmak iin kullanlabilecek bir szcktr. Ancak Varlk ve Zamanda eyalarn varln veya kuramsal bir ynelimle iliki kurduumuz varolanlarn varln Dasein olarak nitelemeyiz. nsan kullanlabilecek bir ara, bir eya olabilir ama insann varln eyann veya aracn varlna indirgeyerek anlayamayz. Ama insan kuramsal bir tavr taknp ondaki fizyolojik veya psikolojik srelere odaklanp incelediimizde de anlayamayz. Dasein analitii dediimiz giriimin bir baka ad da Egzistansiyal Analitiktir. Varlk ve Zamann birinci kitabnn ilk yarsnda Heidegger Daseinn varlnn nasl kurulduunu aratrr. Onun varlnn temel hali olarak niteledii dnyada olmann a priori yaplarna egzistansiyal adn verecektir. Egzistansiyal imknlar Daseinn varlna ait imknlardr, buna karn egzistansiyel terimi u veya bu Daseina zg imknlar belirtir. rnein Martinin Elfriede ile evlenmesi onun egzistansiyel bir imknnn gereklemesidir. Daseinn varlnn temel hali dnyada olmadr. Varlk ve Zamann al susam al denince alan kapsdr sanki bu. Heidegger, onun btnsel yapsn veheden seyredebileceimizi syler. Birinci veheden baktmzda dnyann fenomenolojik bir tarzda betimlenmesiyle karlarz. kinci veheden baktmzda Daseinn kim olduu sorusunu tartrz. nc veheden baktmzda ise Daseinn oradasn kuran egzistansiyalleri (anlama, duygulanm, konuma) amlarz. Niyahetinde Heidegger, Daseinn varlnn birliini veren eyin ilgi (cura) olduunu syler. Daseinn dnya ire olanlarla ve baka Daseinlarla ilikisinin, onlara yneliinin ontolojik temeli ilgidir. Heideggerin felsefesinin en takdire ayan yanlarndan birisi mesken tuttuumuz dnyay dnemediimizi bize retmesidir. Dnyay bir sr nesneyi tayan bir byk nesne olarak tahayyl ederiz, oysa bu, bilimin dnyay temsil etme biimidir. Fenomenolojik olarak bakldnda dnya Daseinn ikmetghdr. Dnyada karlatmz varolanlarn hepsine ey olarak bakmamz da bir varlk yorumunun dnme biimimiz zerinde ne kadar etkili olduunu gsteriyor. Oysaki bizi evreleyen dnya (Umwelt) kullandmz alet edevatn anlaml bir ili-

42

ada Felsefe-II

kisellik btn oluturduu bir ilii andrr. Bu dnya Daseinn orada ne yaptna gre rgtlenmitir. Bu btnlk iinde bulunan varolanlar, normal artlarda, yani Dasein yapmas gereken her neyse onu yapt srece o btnlkten ayrlarak ona ey olarak grnmezler. rnein, bir sinema salonunda koltuklarn, perdenin, projeksiyon makinesinin kurduu bir ilikisel, anlaml btnlk vardr. Koltuk oturmak iindir ve Daseinn film seyretmesi iin yle yerlemitir. Koltua oturup film seyrederiz, koltuk i grd srece ona bir nesne olarak bakmayz, onu salt bir seyir nesnesi olarak grmeyiz. Tm bu tartmann nemi, dnyada ikmet eden Daseinn ncelikle kuramsal tavrda bir zne olmadn gstermesidir. Bylece, modern felsefenin yapt ve bugn de sk tekrarladmz bir hatay ifa eder; kendimizi ncelikle bilen zne olarak tasarlama hatamzdr bu. Her Dasein kendini dnyaya atlm bulur, yani kendimizi baz imknlarn iinde buluruz. Anne babamz biz semeyiz, nerede doduumuza, ailemizin ekonomik koullarnn nasl olacana, hangi millette, dinsel, etnik grupta doacamza da biz karar veremeyiz. Bunlarn iine atlmzdr, ama iine atldmz imknlar anlamak gelecee ilikin yeni imknlar tasarlamann da kouludur. Gndelik hayatmzda bakalarnn fikirlerine, deerlendirmelerine verdiimiz nem, kimi zaman da onlarn gznde baarsz olma korkusu bizim kendimize ait imknlar arama, fark etme, bulma ve bilinli bir biimde seme yoluna girmemizi engelleyebilir. Ailem benim iin baka bir meslek uygun grd hlde, ben felsefe okumak istediimi fark edebilirim. Bu, benim setiim, tasarladm bir imkn olabilir. Gelecek tasarlar yapmak, gelecek imknlar tasarlamak, bunlar gerekletirmenin yollarn aramak Daseinn varlnn baka bir egzistansiyal imkndr. Pek az mrmz kaldn bilsek dahi hep hakknda tasarlar yaptmz bir geriye kalan gelecek zaman vardr. te imknlarla ilikinin bu ift veheli tarafn anlatmak iin Heidegger Daseinn varln atlm tasar olarak betimlemitir. Dasein fenomenolojik zmlemeye kendisini ilkin ve ounlukla gndelik hayatnda gsterir, o hlde gndeliklii iinde incelenmelidir. Heidegger Varlk ve Zamanda insan terimini kullanmaktan kanr, bunun sebebi yapt Dasein analitiinin bir felsefi antropoloji olmadn dnmesi ve hmanist metafiziin kavramlarn kullanmak istememesidir. Peki nedir Dasein? Varlk ve Zamanda Heidegger soruyu bu ekilde sormaya itiraz eder. Dasein nedir? yerine Dasein kimdir? diye sormak gerekir. Dasein bir varolandr. Ancak ne kuramsal tavrla yaklap baktmz, seyrettiimiz bir varolann varl ne de kullandmz bir aletin varl, onun varln anlamada bizim iin model oluturabilir nk o, bizim kendisi olduumuz varolandr. Onu dier varolanlardan ayran ey, varlk sorusunu sorabilmesidir. Zaten bu soruyu sorabiliyor olmas, onun varl anladn gsterir. Ancak burada anlamak, Daseinn varoluunda varlkla kurulan bir ilikiden baka bir ey deildir. Anlama Daseinn varlna ait olduu iin bu iliki de onun varlna aittir. Heideggere gre bir eyi anladmzn gstergesi, onu aklayabiliyor olmamz deildir. Anlama aklamann bir nkouludur; ancak Dasein henz aklayamadn da anlyor olabilir. Heidegger her yorumun bir anlamay amladn vurgulamtr. Anlama, Daseinn kendi imknlarn anlalmas hedeflenen her neyse ona frlatmasyla meydana gelir. Daarcmzdaki imkanlar, gemiten beri grp anladklarmz, dnyaya ilikin deneyimlerimiz, zaten bizde varolan kanlar, bilgiler vs., anlalacak olanla ilikiye girerler, onun ne olduuna ilikin bir tahmin olumasn salarlar fakat burada anlalacak olann kendini gstermesiyle bu daarcn sorguland ve daha nce anlamay belirleyen imknlarn geri ekilip yerine yenilerinin getii bir harekete de girilebilir. rnein bir insanla yeni ta-

3. nite - Heidegger

43

ntmzda ona bir takm imknlar yanstmaktan, onu yle veya byle sanmaktan, kendimiz gibi dnmekten baka bir ey yapmyor olabiliriz. Byle olsa bile, onun davranlar ve szleri bizi, onu anlama biimimizi yenilemeye, ona yeni imknlarn kurduu tahminlerle yaklamaya srkler. Eer anlamak iin hangi imknlar kullandmz konusunda eletirel bir akla sahip deilsek anladmz eyi aklayamayz. Aklamak, anlamann ileyiinin sarih hle getirilmesidir. Heideggere gre duygulanm ile anlama i ie geer; bunlar aslnda ayn eylerdir. Sevin, hzn, sknt, endie gibi duygulanmlarn iinde bize dnyann kendisi ve bu dnyada nasl olduumuz, dnyadaki hlimiz bize verilir. ounlukla bu hali aklkla ifade edemeyebiliriz. rnein ekonomik bir kriz yaayan, isizliin ok fazla olduu bir lkeye gittiinizde sokaklarda umutsuzluu hissedersiniz. Bu duygulanm dier insanlardan ayr bir kii olarak sizde deil, imdi sizin de ksmen ait olduunuz oradaki dnyada olmadadr. Duygulanmn insanlarn ilikilerine, eyalarn oluturduu anlam btnlne, mekna nasl sindiini edebiyat anlatr. Her duygulanmn bir anlamas, her anlamann da bir duygulanm vardr. Duygulanmn ilgin yan, kendimizi onun iinde buluvermemizdir. Balangcn veya sonunu biz tayin edemeyiz, nereden kmtr bu duygu, ne zaman bitecektir bilemeyiz. Ancak bir kez bir duygulanm yayorsak, yani bir hldeysek dnya bize kendisini o duygulanmn tonunda aar; kendini belli bir tarzda anlalmaya sunar. rnein sevinli ve mutlu isek dnyada karlatmz her varla olabildiince olumlu yaklama eilimindeyizdir. Bununla birlikte, Varlk ve Zamanda Heideggerin zel bir nem verdii, hatta temel bir duygulanm olarak grd hal endie(Angst)dir. Heidegger endieyi bir eyden korkma duygusundan ayrt eder. Varlk ve Zamanda Daseinn sebebsiz yere endie yaamasn onun sonlu (fani) bir varlk olmasna balar. Son kertede endie hlinde dnya anlamn kaybeder, anlamszlar. Endie, Dasein kendi lmllyle yzletirir. Dasein gndelikliinde ounlukla lm unutarak yaar. Dnyadaki megalesine kaplm, kendisini kaybetmitir. Heidegger insann gndelik hayatnda anonim varolua kapldn, kendisi olmadn saptar. Dnyada ne yapacam, kim olacam? Hangi imknlarn benim kendi imknlarm olduuna, hangi imknlarn aslnda benim imknlarm olmadna nasl karar vereceim? Diyelim ki tiyatroya yeteneim olduunu biliyorum, ama ailem iletme okumamn uygun olacanda srar ediyor. Onlarn benim iin uygun grd her neyse ona teslim olmal mym? Seimlerimi bakalarnn ne diyecei, ne dneceine gre mi yapyorum? Bu sorular Dasein dnyada ounlukla kendini elalemin anonimliinde kaybetmi olduu iinsoruyoruz. Gnmz iletiim teknolojileri bu anonim varoluu daha yksek bir boyuta tar. Kanaatlerimiz bu teknolojiler tarafndan retilir, ynlendirilir. Bir bakarz ki tketici olarak ina edilmiiz, kendimizi neyi tketebildiimiz neyi tketemediimize gre anlyor, deerlendiriyoruz. Ya da kendimizi eitimimiz, toplumsal statmz, bankadaki paramz, iimizdeki konumumuz, akrabalk ilikilerimiz, baarlarmz ve baarszlklarmzla tanmlarz. Ama bunlar beni kendim yapar m, yoksa bana kendimi kaybettirmenin yollar da olabilirler mi? Dasein nasl kendisi olur, kendisine has imknlar hakknda sahih bir kavraya nasl sahip olur? Heideggerin Varlk ve Zamanda buna verdii yantta, Daseinn varlnn dier bir kurucu gesi, lme doru olmak (Zum-Tode-Sein) nemli bir rol oynar. lm imknyla iliki kurmak son derece zgrletirici de olabilir nk bu ilikiyi kurar kurmaz aslnda neyin benim iin nemli neyin ise nemsiz olduunu anlarm, neden vazgemem ve neyin peinden gitmem gerektiini fark ederim. Endiede kii bir karar anna doru ilerler. Son kertede kendisi olmak ile kendisini kaybederek yaamaya devam etmek arasndaki bir seimdir bu.

44

ada Felsefe-II

Dasein dier varolanlardan ayran eyin, onun varlnn kurucu gesi olan anlama olduunu vurguladk. Dasein benimdir, yani hep bir ben veya sendir. Ancak gndelikliinde Dasein kendinden kaar, kendisi olma imkn ona endie halinde alr. Daseinn anlamas demek, ncelikle onun dnyadaki imknlarn anlamas demektir. Heideggere gre Dasein kendi olanaklarn anlayarak varlkla iliki kurmaktadr. Varlkla iliki anlamadadr, varln anlamn bulmak iin kendi dnyasnda yaayan Daseinn imknlarn nasl fark ettiini ve kullandn tespit etmek yetmeyecektir. Anlamann bireyi ve iinde yaad tekil toplumu aan bir tarihsellii olduunu da gz nne almamz gerekir. Bugn neyi nasl anladmz, niye yle anladmz temelden bilebilmek iin felsefe tarihini, varl anlamalarn birbirine sk skya rld ve birbiri sayesinde gelitii varlk tarihine girmemiz gerekmektedir. Varlk ve Zamann bir ksm olarak tasarlanan destrksiyon tasars bu zorunluluktan kaynaklanr.
SIRA SZDE

Heideggerin Varlkla SIRA SZDE iliki anlamadadr. sznn sizin yaamnzdaki karl neler olabilir?
D TARH NELM VARLIK VE TEKNOLOJ SORUNU

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Heideggeri 1930larda varlk tarihine odaklanr. Varlk ve Zaman olarak bildiimiz eseri kitabnS bandaki planla karlatrdmzda, bataki plann gerekletirilmeO R U mi olduunu fark ederiz. Birinci kitabn destrksiyona ayrlan nc blm ve ikinci kitap yazlmamtr. Heideggerin felsefi tasarsnn destrktif ksmndan vazDKKAT getii anlamna m gelir mi bu? Hayr, nk tasarlad destrksiyonu, Varlk ve Zaman takip eden ve farkl adlar tayan eserlerinde yapmaktadr. O hlde neden SIRA SZDE bu destrksiyonu Varlk ve Zaman erevesinde yapmaz? Bu soruya yant arayan yorumcular, Heideggerin Varlk ve Zaman tamamlamamasn bir zemin deiikliine, dncesinde bir dnn (Kehre) meydana gelmesine balarlar. Varlk ve AMALARIMIZ Zaman zne felsefesine kar bir bakaldr olduu halde, Heidegger onu tamamladktan sonra Varlk ve Zamann balang noktasn yine de znel bulacaktr. Zira insann K varlkla T A P ilikisi Daseinn varl zmlenmek suretiyle ele alnmtr. Varlkla iliki Daseinn anlamasnda deilse hibir yerdedir. Halbuki destrksiyon giriimini baarya ulatrmak iin insann varlkla ilikisini varlktan itibaren dnmek gerekir. T E L E V ZBu Y O Nelbette Varlk ve Zamann almas anlamna gelir fakat amak terimi bu eserde yaplanlarn gereksiz veya yanl tasarlanm olduunu gstermez. Tam tersine Heideggeri aratrmasnn bu ikinci aamasna getiren ey Varlk ve Zamanda att admlardr. NTERNET Neden varln anlam sorusunu yantlayabilmek iin bir destrksiyona ihtiya vardr? Bugn bir felsefe mefhumunu anladmzda onun belli bir tarihsel yorumuyla iliki kurmu oluruz. Ancak acaba sz konusu yorum, mefhumun ilksel, kkensel anlamn bize gsterir mi? Elbette hayr, varlk tarihinde meydana gelen nemli olaylar, tekhne kavramnn Aristoteles tarafndan yorumlan, Yahudi-Hristiyan geleneinde yaratc bir Tanr mefhumunun kmas, yaratmn retim, imal olarak dnlmesi vb., dier temel mefhumlarn da anlalma tarzn dntrr. Destrksiyon Heideggeri felsefe tarihinde hermentik bir dnme sokar. rnein neden Husserlin veya Kantn belli bir kavramsal karar verdiklerini, belli bir stratejik adm attklarn, onlarn Descartesla kurduklar bir ilikiye geri dnerek aklar. Descartes ise ortaada yaplan yorumlarn nda okur. Bylece, Heidegger, felsefi klliyat dzenleyen ve yaplandran yarglar srekli bir biimde sarsar ve bunu yaparken bize metafiziin bir devamll, bir birlii olduu-

3. nite - Heidegger

45

nu, ancak bu birlii tarihsel bir hareket olarak dnmek gerektiini hissettirir. Bu felsefenin hermentik boyutu, onun elbette gl bir tarih bilinci olduunu gsterir. Bunun olumasnda 19. yzyl dnr Wilhelm Diltheyn etkisi vardr. Ancak bu tarih bilincini Heidegger Alman idealizmi ve Hegelle ilikisinden de alr. Heideggerin dncesinin temel sorusu, en azndan 1927de varln anlam sorusudur. Fakat bu sorunun bir yant veya tek bir yant olabilir mi? Ne kadar ok farkl insan varsa varln anlamnn da o kadar ok ve farkl olabilecei sanlabilir. Ancak ayn ada yaayan insanlar varl pek de farkl anlamazlar. Varln eitli alarnda varlk eitli adlar altnda sylenir, Platon ona idea, Aristoteles ousia, energeia, Ortaa Tanr adn uygun grmtr, modern a ise onu cogito, bilin, akn bilin, istem, g istemi olarak dnr. Varla bir ad veren, onu bir terim bularak dnen ilkin filozoflar veya dnrler olduu halde; tm bir a eninde sonunda varln bu anlalma tarznn hkimiyeti altna girer. Metafizik gnlk hayata da sirayet eder, metafizikten bihaber sradan bir insann da varolanlarla kurduu tm ilikileri etkiler. Bu adlarn deime srecini Heidegger varln tarihi veya yazgs (Geschick des Seins) olarak dnr. Yazg bir adresten bir bakasna yollanan ve alcsna ulaana dek birok kez alp okunmu bir mektuba benzer. Byle bir anlat kurarak Heidegger felsefeye znde Eski Yunan kkenli bir kimlik kazandrmaktadr. Ancak felsefenin Eski Yunanl olduunu sylemek Heidegger iin felsefenin Batl veya Avrupal olduunu sylemektir. Varln yazgs sanki Eski Yunanllar ile modern Avrupay ayn macerann ba ve sonu haline getirir. Bu macerann yn nedir peki? Bir gelime veya ilerleme ierir mi? Heideggerin dncesi bu noktada bir modernlik eletirisi biimini alr. inde yaadmz a teknoloji adr, bu ada varl gerektiinde kullanlmak zere sakl durabilen, depolanabilen enerji olarak anlyoruz, varolanlar da bu anlama iinde aa karyor, tecrbe ediyoruz. Teknoloji makinelemeden ibaret deildir: Teknolojinin z varl bir aa vurma, bilme tarzdr. Varl enerji kayna olarak grme veya aa karma, varln baka bir ey olarak belirmesini, aa kmasn da engeller. Teknoloji anda varln hakikati Gestell, yani erevelemedir. Bu an asl sorunu arasal akln hkimiyetini kurmas, her eyin arasallatrlmas mdr? Her eyin faydaya tabi olarak deerlendirilmesi midir? lgin olan bir nokta Heideggerin hibir eyin tamamen arasallatrlamayacan dnmesidir. nsanlar en kt artlarda yaadklar hallerde, mesela kamplarda bile arasallatrlamayacak bir an vuku bulur, bir resim, bir oyun, bir ark kverir ortaya. Aslnda en korkuncu insann kendi kendisini arasallatrmasdr, kendisine, farknda bile olmadan, bir enerji kayna olarak bakmasdr. Son zamanlarda alma yaamnda nsan kaynaklar terimi sk kullanlan bir terimdir. SIRA SZDE yaamnda byle bir terimin kullanlmasnn nedeni ne olabilir?
SIRA SZDE

EREIGNIS

DNELM

DNELM S O R U

Varlk ve Zamanda zaman varl anlamann ufku olarak deerlendirilmiti. VarS O R U lk tarihinin amlanmas Heideggeri Ereignis kavrayna ulatrr. Ereignis dncesi zaman varln ufku olarak deil, kkeni olarak grr. Ereignis nedir peki? Eer X nedir sorusuna yantn bir varolan olarak Xi gstererek verilebileceini varDKKAT sayarsak Ereignis nedir? sorusunu yantlamamz mmkn olamaz, zira Ereignis bir varolan deildir. Ereignisi olay olarak evirmek de sorunlu olabilir, eer olay SIRA SZDE varolanlarn yeni bir ilikilenmesi veya zaten varolan ilikilerin bozulmas anlamna geliyorsa. Ereignis bir olay olarak grlebilmesi iin buradaki ilikinin iki veya
AMALARIMIZ

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

46

ada Felsefe-II

Konumann z nedir? Bu soruya insann hayatta kalmak iin bir toplumda yaamak zorunda olduu, bunun da dili gerektirdii sylenerek yant verilebilir. Dil bylece bir iletiim arac olarak tanmlanr ve dilin z de insann varolma mcadelesine indirgenir. Heidegger dilin bundan ok daha fazlas olduunu ileri srmektedir.

daha ok varolan arasnda deil, varln ta kendisiyle insan arasnda olduunu sylemek gerekir. Ereignis, Heideggere gre, varlkla dncenin birbirini sahiplenmesi olaydr. Bu yle bir olaydr ki, iinde bizi varlk tarihinin dna karacak, yeni a priorileri, varolanlarn deneyimlenmesini nceleyen n kavray tar. Baka deyile, artk tm varolanlarla ilikilerimizi dolaymlayacak olan bir tarz icat eder, ilk kez ortaya karr. nsanlarn dnyay, dier varolanlar farkl bir biimde deneyimlemesini salayacak olan radikal yenilik nereden gelir? Onu ille de varlk tarihinde mi aramalyz? Byle bir yeniliin meydana gelmesi iin ille de varlk tarihini mi sorgulamalyz? Orijinal olan varlk tarihinde bir geriye gidile mi ortaya kar? Ereignis kavram yoluyla Heidegger bunu sorgular. Ereignis znenin kendi iradesiyle meydana getirdii bir olay deildir, olay olur baa gelir. Fakat Heidegger onda bir geri ekilme, geriye doru bir adm olduunu da belirtir. Ancak bu geriye bak bizi varlk tarihinde bir temel aratrmasna sevketmez, Ereignisin gerisinde bir temel olmadn, onun zemininin bir uurum olduunu (Abgrund) gstermeyi hedefler. Heideggerin 1950lerde verdii konferanslara, rnein Unterwegs zur Spracheye baktmzda, Heideggerin dili, Ereignisin ilksel mekn olarak dnmeye giritiini fark ederiz. Dil hayatta kalmaya yarayan nemli bir aratan ibaret deildir, onda insann varolanlarn tmyle nasl iliki kuracan rgtleyen bir z, bir anlay hkm srer. Dahas, bu z dnceyle srekli bir karlkl birbirini sahiplenme ilikisi iinde bulunduundan dinamik ve hareketlidir. Bu sayede yenialar aar, balatt alarda deiir ve dnr. Bu deiim, dnm momentlerine bal bir biimde insanlarn varolanlarla ilikilerini de deitirir. O halde, esasnda, dilin z, zn dilidir. Bunlar dnd esnada Heideggerin iirle yakndan ilgilendiini belirtmek faydal olacaktr. Heidegger iirsel syleyiin nasl bir mekn atn, yeryz, gkyz, tanrsal (lmsz ululuk) ile fani insanlk dedii drtl (das Geviert) arasnda nasl yeni bir hali, bulunuu, durumu meydana getirdiini inceler. yle ki, iirsel syleyi yeryznde gk kubbenin altnda, bilinmeyenle ilikili olarak lml bir varlk olarak mevcut olmann yeni bir biimini icat eder. Bylece Heideggerci bir bakla dinler arasndaki farklarn, nihai olarak eitli iirsel syleyiler arasndaki farklardan ibaret olduu ne srlebilir. nk bu syleyilerin hepsi, yeryznde nasl ikamet edeceimizle ilgilidir. Bizi yeryznde bilinemez olan bir ululukla ilikili faniler olarak farkl biimlerde konumlandrrlar. iirsel syleyi drtlnn birliini kuran bir syleyitir. Bylece iinde belli bir biimde ikamet edilen bir dnya aar. Eer insani dnyada oturma tarzmz kuran ey iirsel syleyise o halde, yeni bir ikamet etme tarzn bulmak anlamnda kurtulu yalnzca iirde mi bulunur? Bu soruya olumlu yant verebiliriz. Ancak iiri genel anlamda sanat olarak anlamamz gerekecektir. iir Hegel iin olduu gibi Heidegger iin de en yksek sanattr, nk sanatn zn en iyi ifa eden sanattr. Baka deyile, dier sanatlar da ayn yeni birlii ararlar, bize yeni bir ikamet etme tarzn dndrmeye alrlar. O hlde amzn tesine bir srama yapma imknn bize sanat verir. Ereignis, ilksel, orijinel sz syleyi olaydr; bu sayede bir yer aar. Bir yerin almas, bir beliri yerinin aydnlanmas, varolanlarn bu k altnda belirmesi iin gereklidir. Burada fenomenolojik bir sahne alr, bu sahne gerein taklidi olarak grlebilecek bir oyunun sergilendii bir sahne deildir. lksel bir biimde anlaml olan dnya iirsel szn sahneledii bir dnyaya benzer. Heideggerin bize bunu hatrlatmaktaki amac nedir? Kendi dnya tecrbemiz zerine felsefi dnme, tecrbemizin berisindeki koullar dnmeye ynelmelidir. Tecrbemizi mmkn klan a priori koullar, znenin kendisinde, akln yapsnda, bilincin iinde olmaktan ok dilin

3. nite - Heidegger

47

syleyiindedir. Heideggere gre biz insanlar bu dnyada varlk ile dnce arasndaki bir sylei sayesinde mesken tutarz. Sanatlar ve dnrler ise bu syleiye girebilenlerdir.

HEIDEGGER VE ETK
Heidegger felsefede fizik, mantk, etik gibi ayrmlarn metafizik gelenee ait olduunu ve felsefenin ekollemesi ve dallara ayrlmasn nceleyen varlk dncesinde bu ayrmlarn bulunmadn vurgular. Onun iin etik meseleler varlk dncesinden ayrlmaz. Bugn dnce iin nemli olan ey teknoloji andan baka bir aa srayp srayamayacamz bilmektir. Bu srama varolanlarla yeni bir iliki kurma imknn meydana getirebilir. Heideggerin erevelemeksizin olmaya brakmak, varolanlarn ne ise o olmalarna izin vermek arsnn etiin zemini veya koulu olduunu dnen yorumcular da vardr.

48

ada Felsefe-II

zet
A M A

Heideggere gre varolana felsefenin yaklamyla bilimin yaklam arasndaki farklar saptamak. Heideggere gre felsefe ile bilim arasnda bir ayrm vardr. Felsefe, varln anlamn sorgulayan bir dncedir. Dnce, varoluun olayn kendisinde beliren apriori koullarn inceler. Varl anlamada dnceye duygular elik eder. Modern an varlk anlayna etki eden bu duygu skntdr. Bilimin ii ise olgular sorgulamaktr. Dnce bilimin arad anlamda bir kesinlik aramaz. Heiddegerin varlk, varolan kavramlarna ilikin belirlemelerinin Eski Yunan felsefesi ve Husserlin fenomenoloji felsefesiyle ilikilendirmek ve onlardan farkn ayrt etmek. Heideggerin, Aristotelesta bulduu varln hakikat anlamnn ne karlmas dncesini benimser. Varln hakikatini gizlilikten aa kma (aletheia) olarak dnr. Heidegger, Husserlin eylerin kendisine gitme yneliini ve fenomenlerin bize yalnzca grnleri deil, a priori, kategorik gr yoluyla z de verebilecei dncesini benimser ancak Husserl iin mesele varln bilince arptlmadan verilmesi olduu hlde, Heiddegger bu temel noktada Husserlden ayrlr. Ona gre varlk kendisini Daseinin anlaynda zaten vermektedir. Bu nedenle fenomenolojinin asl sorunu Husserlin dedii gibi varl grmenin doru yolunu, yntemini bulmak deil; bize beliren varolanlarn nasl belirdiini aratrmaktr. Husserlden ayrld dier nemli bir nokta da fenomenolojiyi bir bilin felsefesi olmaktan karp daha kkensel, daha ilksel bir biimde yeniden ele almak gerektiine inanmasdr. Heiddegere gre Daseinn bir varolan olarak dier varolanlardan farkn saptamak ve Daseinn bu dnyada bulunuuyla varl anlama ediminin nasl temellendirildiini aklamak. Heidegere gre Varln anlam nedir? sorusu geleneksel ontolojide sorulmayan nemli bir sorudur. Bu soruya yant vermek iin varlk hakkndaki deneyimleri arptan tarihsel yklerin

A M A

ayklanmas (destrksiyon) gerekir. Dasein, varl anlayan, varln anlamn soran bir varolandr. O varln anlamn sorgularken kendisini de bir varolan olarak sorgular. Kim olduunu ve olanaklarn sorabilen ve anlayabilen bir varolan olarak dier varolanlardan ayrlr. O, bu dnyada ikamet ettiinin farkndadr. Dasein bu dnyadaki dier varolanlardan farkl olarak egzistansiyal imknlarla (anlama, duygulanm, konuma) sahiptir. Dasein kendi olanaklarn anlayarak varlkla iliki kurar. Bugn neyi nasl anladmz, niye yle anladmz zebilmek tarihsel olarak varl anlamalarn birbirine sk skya rld ve birbiri sayesinde gelitii varlk tarihine girmemizi gerektirir. Destrksiyon bu zorunluluktan kaynaklanr. Heideggere gre varln, Daseinden deil, varln kendisinden hareket ederek varlk tarihi (varln zamansall iinde) anlalmasnn gerekelerini aklamak. Heidegger, insann varlkla ilikisini znellikten kurtarmak gerektiini dnr. Varlk ve Zaman zne felsefesine kar bir bakaldr olduu hlde, Heidegger onu tamamladktan sonra, Varlk ve Zamann Dasein anlamasna dayand iin, balang noktasn yine de znel bulacaktr. Bu znellii varlk tarihinden yola karak ama giriiminde bulunur. Varln anlam sorusunu yantlayabilmek iin bir destrksiyona ihtiya duyulmasnn sebebi felsefi bir kavram anlamaya alrken onun tarihsel yorumuyla iliki kurma gereidir. nk her a varl ayr bir adla adlandrr ve bu adn erevesi iinde varl anlamaya alr. Heidegger bylece bir yandan felsefi geleneini sarsarken dier yandan da, bu tarihselliin bir devamllk iinde bir birlik olduunu hissettirir. Bu birlik tam bir ilerleme saylamaz. Ona gre iinde yaadmz a teknoloji adr, bu ada varlk gerektiinde kullanlmak zere sakl durabilen, depolanabilen enerji olarak anlalmaktadr. Varolanlar da bu anlama erevesi iinde aa karyor, tecrbe ediyoruz. Bu an asl sorunu arasal akln hkimiyet kurmas, her eyin arasallatrlmasdr?

A M A

A M A

3. nite - Heidegger

49

AM A

Heideggere gre ve varl anlamlandrmada dil ile dnme arasndaki ilikiyi aklamak ve varolanlar deneyimlemenin a priori koullarn Ereignis ile ilikilendirmek. Heidegger, varlk tarihininin kkenini aklarken Ereigniskavramn kullanr. Ereignis ne bir varolandr ne de varolanlar arasnda geen bir olaydr. Daha ok varln kendisiyle insan arasndaki bir ilikidir. Bu iliki varolanlar deneyimlememizi nceleyen bir n kavraytr. Bu kavrayn kkenini ille de varlk tarihinde aramak gerekmez. Bu kavrayn ilksel mekn dildir. Dil hayatta kalmaya yarayan nemli bir aratan ibaret deildir yalnzca. Onda insann varolanlarn tmyle nasl iliki kuracan rgtleyen bir z, bir anlay hkm srer. Tecrbemizi mmkn klan a priori koullar, znenin kendisinde, akln yapsnda, bilincin iinde olmaktan ok dilin syleyiindedir. Dnyada varlk ile dnce arasndaki bir sylei sayesinde mesken tutarz. Sanatlar ve dnrler ise bu syleiye girebilenlerdir.

A M A

Heidegger etiinin zelliklerini varlk felsefesiyle ilikilendirmek. Heidegger e gre etik meseleler varlk dncesinden ayrlamaz. Onun iin nemli olan insann arasallatrld bu adan baka bir aa srayp srayamayacan bilmektir. Bu srama varolanlarla yeni bir iliki kurma imknn dourabilir.

50

ada Felsefe-II

Kendimizi Snayalm
1. Heideggere gre aadakilerden hangisi felsefe iin uygun bir belirleme deildir? a. Felsefe, bilimlerin anlad anlamda bir kesinlik aramaz. b. Felsefenin amac olgular aklamaktr. c. Felsefe varolanlarn beliriindeki a priori koullar inceler. d. Felsefe varln anlam sorusuyla urar. e. Felsefe destrksiyona uramas gereken metafizik bir gelenektir. 2. Aadakilerden hangisi Heidegger ve Husserlin paylat bir grtr? a. Fenomenlerin z verebilecei b. Varlkla kurulan ilikinin yntemleri c. Felsefenin bilim olmas d. Varolanlarn bilince verilii e. Fenomenolojik zlerin nelii 3. Heidegger; Aristotelesin Metafizikte belirttii varln drt eit anlamndan hangisini ne karmtr? a. z-ilinek ilikisi b. Kategori olarak kullanm c. Dnamis-energia anlam d. Btn-para ilikisi e. Gizliliin almas, hakikati 4. Heideggerin anlama kavramna getirdii yenilik nedir? a. Daseinn varl sorgulayabilen bir varolan olmas b. Anlamann epistemolojik temellerinin aklanmas c. Anlamann zihinsel bir sentez olarak temsili d. Anlamann ontolojik temellerinin aratrlmas e. Anlamann duygulanmlarla ilikilendirilmesi 5. Aadakilerden hangisi Daseinn analitiinin sonularndan biri deildir? a. Kurucu elerinden biri lme doru olmaktr. b. Varln kapsnn ald bir varolandr. c. Baka varolanlarla iliki kurabilir. d. Varlnn temel hli dnyada olmadr. e. Varlnn birliini kuran ilgidir. 6. Heideggerin Varlkla iliki, Daseinn anlamasnda deilse hibir yerdedir dncesinden duyduu kaygyla Varlk ve Zaman da yazdklar zerinde yeniden dnmesine yol aan problem aadakilerden hangisidir? a. Varl anlamann ontolojik temelllerini aklamak gerektii b. Varlkla ilikinin temelini znellikten kurtarmak gerektii c. likiyi zneden balayarak kurma gerektii d. Varl anlamak iin neden destrksiyon gerektii e. Varln tarihsel yorumunu gz ard etmemek gerektii 7. Aadakilerden hangisi Varln anlam nedir? sorusunu yantlayabilmek iin destrksiyona ihtiya olduunu gsterir? a. Varla eitli alarda verilen adlar an dncesine egemen olur. b. Varla verilen adlar varln anlalma biimini etkiler. c. Varln adlarnn deiim sreci varlk tarihini oluturur. d. Varln adlar varolanlarn deiiminden etkilenmez. e. Varla eitli alarda verilen adlar kkensel anlamn gstermez. 8. Aadakilerden hangisi Ereignis iin doru bir belirlemedir? a. Bir varolandr. b. Varolanlar arasndaki ilikidir. c. Varolann deimesidir. d. znenin iradesiyle gerekleir. e. lksel mekn dildir. 9. Aadaki savlardan hangisi dilin varln anlamn barndrd tezini vurgulamaktadr? a. Dilin z, zn dilidir. b. Dil, bir iletiim aracdr. c. Dil, insann hayatta kalmasnn kouludur. d. Dil, insann iliki kurma biimini belirleyen bir zdr. e. Dil, dnceyle karlkl sahiplenme ilikisi iindedir. 10. Heideggere gre an en nemli sorunu nedir? a. Sanata olmas gerekenden az yer verilmesi b. Her ey fayda asndan deerlendirilmesi c. Varolanlarn ne ise o olmalarna izin verilmemesi d. Etik meselelerin varlk sorunundan ayr dnlmesi e. Arasal akln her eye egemen olmas.

3. nite - Heidegger

51

Okuma Paras
Gndelik Kendi-Olma ile Herkes Birlikte-olmak fenomenine ilikin yukardaki zmlemenin ontolojik bakmdan arl olan sonucu u idrake dayanr: Kendi Daseinmn ve bakalarnn Daseinnn zne karakteri eksistansiyal olarak yani belirli varolma tarzlarna gre belirlenmitir. Bakalaryla gerekleen ilk karlamaya, evreleyen-dnyann meguliyetleri balamnda ne iseler ve ne yapyorlarsa bakalar odur anlay yn verir. Bakalaryla birlikte, bakalar iin ve bakalarna kar yrtlen btn meguliyetlerde daima bakalaryla olan farkn yaratt endie belirir. Bu endie ya sz konusu olan fark ortadan kaldrma, ya bakalarnn gerisinde kalan kendi Daseinnn bu fark kapatma ya da bakalarna gre nde olan Daseinn bakalarn geride tutma endiesidir. Hep-beraber-olmak, farknda olmasa da bu mesafenin yaratt endieden duyulan husursuzluu iinde barndrr. Eksistensiyal olarak ifade edilecek olursa: Hep-beraber-olmak mesafelilik karakterine sahiptir. Sz konusu olma kipi gndelik Daseina kendisini ne kadar az dayatrsa, etkisi de o kadar inat ve kkenseldir. Ama birlikte-olmaya ait bu mesafeliliin iinde u da vardr: Gndelik hep-beraber-olmak anlamnda Dasein bakalarnn tahakkm altndadr. Var olan o deildir; bakalar onu kendisi olmaktan karmtr. Bakalarnn karar verme kudreti Daseinn gndelik olma olanaklarn ele geirir. Oysa bahse konu bakalar, belirli olan bakalar da deildir. Aksine, her bakasn dier bakalar temsil edebilmektedir. Burada nemli olan sadece, birlikte-olmak anlamnda Daseinn farknda olmadan zaten devrald o bakalarnn gze batmayan tahakkmdr. Bylelikle Herkes anlamnda Daseinn kendisi de o bakalarna ait olmakta ve iktidarlarn kuvvetlendirmektedir. Dasein onlara bakalar diyerek bunlara olan zsel aidiyetini gizleyip kapatmaya alsa da bahse konu bakalar, gndelik hep-beraber olma iinde ncelikle ve ounlukla orada olanlar, hazr bulunanlardr. Bakalar kim? diye sorulduunda, u veya bu, diye cevap verilememektedir. Daseinn kendisi de deildir bu. Belirli bir says olmad gibi herkesin toplam da deildir. Kim bunlar, diye sorulduunda cevap, geisiz ve ntr bir herkestir. Daha nce, en yakn evreleyen-dnya iinde umumi evreleyen-dnyann nasl el-altnda-olduu ve kendiliinden nasl meguliyet konusu olduu gsterilmiti. Umumi toplu tama aralar kullanlrken ya da habercilik aralarndan (gazete) yararlanlrken her bakas bir dierine benzer. Byle bir hep-beraber-olmak, kendi Daseinm bakalarnn olma kipi iinde tamamyla zer ve eritir. ylesine ki bakalarnn tikellii ve birbirinden fark daha da belirsiz hale gelir. te bylece Herkes, diktatrln bahse konu dikkat-ekmezlik ve tespit-edilemezlik iinde yaygnlatrr. Biz de artk herkes gibi keyif alp elenir oluruz. Herkes gibi sanat ve edebiyat okur, izler ve gr beyan eder oluruz. Hatta Herkesin kendini ayrd biimde biz de kendimizi kitleden ayrrz. Herkesin rezil dediine biz de rezil diyor oluruz. Belirli olmayan, bir eyin toplam anlamna da gelmeyen Herkes gndelik olma kipini tayin edendir. Herkesin kendine zg var olma tarzlar vardr. Birlikte-olma eilimini mesafelilik olarak adlandrmtk. Bu mesafelilik, bizatihi hep-beraber-olmay megul eden vasatlk zerinde temellenmektedir. Vasatlk, Herkesin eksistensiyal bir karakteridir. Herkesin varl z gerei vasatla dayanr. Bu yzden Herkes olgusal bakmdan mnasip olann, kabul grp grmeyenin, baarya layk grlp grlmeyenin vasatlndan destek alr. Neye cesaret edilip edilemeyeceinin snrlarn nceden izen bu vasatlk, ne frlayacak her istisnaya kar mteyakkzdr. Her n gelim sessizce engellenir. Asli olan her ey bir gecede oktan bilinir hale getirilerek sradanlatrlr. Mcadelelerle kazanlan her ey deiim nesnesine dntrlr. Btn srlar gcn yitirir. Ve bylece vasatln endiesi, Daseinn zne ait bir baka eilimi daha ortaya karm olur: Biz buna btn olma imkanlarnn eitlenmesi diyoruz. Herkesin olma tarz olan mesafelilik, vasatlk ve eitleme bizim kamu diye bildiimiz eyi tekil eder. Kamu ncelikle btn dnya ve Dasein yorumlarn dzenler ve bunu yaparken de her zaman son sz syler. Kamunun nesne ile mstesna ve birincil bir varlk ilintisi olduu veya Dasein hakknda kendisine sarih biimde tevdi edilmi bir effafla sahip olduu iin deildir btn bunlar. Kamu btn bunlar, eylerin temeline gitmekten kanmakla, her trl seviye ve zgnlk farkna kar duyarsz kalmakla gerekletirebilmektedir. Kamu her eyi karartarak zerini rter ve rtt bu eyleri en iyi bilinen ve herkesin eriimine ak diye sunar. Herkes her yerde hazr ve nazr olsa da birden bire ortadan gizlice kap gider, zellikle Daseinn karar almas gereken durumlarda bu byle olur. Yine de Herkes her trl yarg ve karar nceden tayin etmi olduundan, Daseinn sorumluluk ykn her seferinde

52

ada Felsefe-II

zerinden alr. Bylece Herkes, herkesin srekli kendisine arda bulunmas, kendisine bavurmas riskinden kurtulur. Her eyin kolaylkla sorumluluunu stleniyorsa, bunun nedeni hibir zaman herhangi bir eyden tr hesap vermesi gerekmeyecek Hikimse olmasndandr. Yapan hep Herkesdi, ancak kimse orada deildi denilebilir. Daseinn gndeliklii iinde neredeyse her ey, kimse deil demek zorunda kaldklarmz tarafndan yaplagelmektedir. Bylece Herkes, gndeliklik iindeki Dasein her seferinde ykmllkten (sorumluluktan) kurtarm olur. Sadece bu da deil. Ykmllkten, sorumluluktan kurtararak Herkes, Daseina kolaylk da salam olur, tabii eer Daseinda bir hafife alma ve kolaya kama eilimi varsa. Herkes bu yolla Daseina srekli olarak kolaylk salayarak, kendi inat tahakkmne hem daimi klar hem de daha da salamlatrr. Herkes bakasdr ve kimse kendi deildir. Gndelik Dasein kim diye sorulduunda cevap Herkestir. Herkes, Daseinn beraber-olmak balamnda zaten kendini hep teslim ettii hi kimsedir. Gndelik beraber-olmak yukarda ortaya konulan ontolojik karakterleri iinde (ki bunlar mesafelilik, vasatlk, eitleme, kamu, ykmllkten kurtarma ile kolaylk salamadr), Daseinn en yakn sabitlii yatmaktadr. Sz konusu sabitlik, bir eyin devaml mevcut-oluuyla ilgili olmayp, Daseinn birlikte-olma kipiyle ilgilidir. Daseinn Kendilii ve bakalarnn Kendilii, yukarda saylan haller iinde henz kefedilmi veya kaybedilmi deildir. Bahse konu baml ve zgnlk d var olma tarz, Daseinn olgusallnn azalmas anlamna gelmemektedir. Keza hi kimse olarak Herkes de hi bir ey demek deildir. Aksine, sz konusu bu olma kipi balamnda Dasein bir ens realissimumdur (eer gerek, Daseina uygun bir olma kipi biiminde anlalyorsa). te yandan genel anlamda Dasein gibi Herkes de bir mevcut-olan deildir. Herkes alenen davrand lde anlalamaz ve gizlenmi hale gelse de hilemez. Tarafsz ontik-ontolojik bak bize onu, gndelikliin en gerek znesi olarak gsterir. rnein mevcutolan bir taa eritiimiz gibi Herkese eriemiyor olmamz, bizi Herkesin olma kipi hakknda herhangi bir yargya ulatrmaz. Dolaysyla Herkesin aslnda bir hi olduu ynnde alelacele bir karara varlmamaldr. Ayn ekilde sz konusu fenomenin, birok znenin birarada-mevcut-olmaktan kaynaklanan bilahere cemmedilmi sonucu diye aklanmasyla ontolojik bir yorumda bulunulduunu dnmek de doru deildir.

Aksine, ontolojik kavramlarn ilenmesi, nemini hibir zaman kaybetmeyecek, bir baka yne ekilemeyecek bu fenomenleri kendine rehber kabul etmek durumunda kalacaktr. te yandan herkes, ok sayda znenin zerinde dolanan bir evrensel zne de deildir. Byle bir tasavvur, znelerin olma tarzn Daseina uygun olmayan biimde anlamadmzda ortaya kabilir. Bu durumda zneler, karlalan cinsin olgusal adan mevcut-olan durumlar gibi ne srlm olurlar. Byle bir ne srmede, sadece tek bir ontolojik olanak geriye kalr: Tikel durum olmayan her eyi cins ve tr olarak anlamak. Oysa Herkes; u veya bu Daseinn cinsi olmad gibi, bahse konu varolanda daimi bir nitelik olarak da mevcut deildir. Geleneksel mantn bu fenomenler sz konusu olduunda baarszla uramas artc deildir, nk mantn temelleri mevcut-olann fevkalade kaba bir ontolojisi zerine dayanmaktadr. Dolaysyla istediiniz kadar iyiletirin ve gelitirin geleneksel mant esnek hale getirmek esasen mmkn deildir. Manta ilikin yaplan tinbilimsel reformlarn baard tek ey, ontolojik karmaay daha da arttrmaktr. Herkes bir eksistensiyaldir ve kkensel bir fenomen olarak Daseinn mspet konstitsyonuna aittir . te yandan Herkes eitli eksistansiyal somutlama olanaklarna sahiptir. Kudretinin nfuz edicilii ve sarihlii tarih iinde farkllk gstermektedir. Gndelik Daseinn Kendilii Herkesin Kendiliidir. Bu, zgn Kendilikten, yani bizzat kavranp ele geirilen Kendilikten farkldr. Herkes olarak Dasein, Herkes iine salm durumda bulunur ve kendini bularak ie balamas gerekir. Salmlk, ncelikle karlalan dnya ile meguliyet balamnda zdeleme olarak adlandrdmz olma tarznn znesinin temel niteliini oluturur. Ve Daseinn kendine ncelikle Herkeskendilii suretinde aina olmas u anlama gelir: Dnyann ve dnya-iinde-varolmann en yakn yorumu Herkes tarafndan nceden belirlenmektedir. Gndeliklii iinde kendini gsterdii haliyle Dasein, yani Herkesin kendilii, anlamsalln gnderiler an eklemlendirir. Daseinn dnyas; karlalan varolan, Herkesin aina olduu bir ilintililik btn ynnde serbest brakmaktadr. Bunun snrlar, herkesin vasatlnca tayin edilmitir. Olgusal Dasein ncelikle vasat biimde kefedilen ortak dnya iinde vardr. Ben ncelikle has bir Kendilik anlamnda var deilim, ama ben Herkes tarzna uygun biimde bakalarym. ncelikle bundan hareketle ve bu olarak kendime verilirim. Dasein ncelikle Herkestir ve ounlukla da y-

3. nite - Heidegger

53

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

le kalr. Dasein dnyay bizzat kefedip ona yaklatnda ve zgn varln kendisine atnda, bahse konu olan bu dnya kefi ve Dasein al, daimi rtlln ve karartllarn ortadan kaldrl, Daseinn zgn Kendiliine eriimini kendisi iin olanakszlatran gizlemelerle ban koparmas eklinde olur. Bylece, gndelik hep-beraber-oluta kim hep-beraber-olur sorusunun cevab, herkes iinde birlikte-olmak ve Kendi-olmak yorumlaryla verilmi bulunmaktadr. Buradaki ettler, Daseinn temel konstitsyonuna ilikin somut bir anlay da salam olmaktadr. Keza dnyada-olmak, gndeliklii ve vasatl iinde grnr klnmtr. Gndelik Dasein, kendi varlnn ontoloji-ncesi yorumunu, en yakn varlk kipi olan Herkesin varlk kipinde elde etmektedir. Ontolojik yorum da ncelikle bu yorum eilimini izlemekte, Dasein dnyadan hareketle anlamakta ve onu, dnya-iindeki bir varolan olarak karsnda mevcut bulmaktadr. Sadece bu da deil: Varolan bu znelerin ondan hareketle anlald varln anlam bile Daseinn en yakn ontolojisi kapsamnda dnyadan neet edilerek nceden verili halde olmaktadr. Fakat dnyayla zdeleerek bizatihi dnya fenomeni atlanm olmaktadr. Dolaysyla onun yerini dnya-iindeki mevcut-olanlar, yani nesneler alverir. Bu yzden de birlikte-urada-olan varolann varl mevcut-olmak anlamnda kavranlmaya balanr. En yakn gndelik dnyada-olmak gibisinden mspet bir fenomenin aydnla kavuturulmas sayesinde, sz konusu varlk konstitsyonunun ontolojik yorumu srasnda yaplan hatann kkleri idrak edilir hale gelmitir. Kendini ncelikle hataya ve kapalla srkleyen, gndelik varlk kipi iindeki Daseinn ta kendisidir. Gndelik hep-beraber-olma, ontolojik bakmdan saf mevcut-olmaya yaklayor gibi grnse de, ondan temelde tamamyla farkldr. Bu yzden zgn Kendiliin varln mevcut-olmak anlamnda kavramak hi mmkn deildir. zgn Kendi-olmak, znenin Herkesten syrlm istisnai bir durumu zerinde temellenmez. zgn Kendi-olmak, zsel bakmdan bir eksistensiyal olan Herkesin eksistansiyel ynde varlk kipi deitirmesidir. Bu durumda, zgn halde varolan Kendilie has aynlk, kendisini yaantlarn okluunda tuttuu ekliyle Benin zdeliinden ontolojik bakmdan bir uurumla ayrlmaktadr. Martin Heidegger, Varlk ve Zaman, ev. Kaan H. kten, (eviri modifiye edilmitir), Agora, 2008, paragraf 27. 1. b 2. a 3. e Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Heidegger Dncesinin Gzergh blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Heidegger Dncesinin Gzergh blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varlk ve Zaman blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varlk ve Zaman blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varlk Tarihi ve Teknoloji Sorunu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varlk Tarihi ve Teknoloji Sorunu blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ereignis blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ereignis blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Heidegger ve Etik blmn yeniden gzden geiriniz ve Varlk Tarihi ve Teknoloji Sorunu blmyle ilikilendiriniz.

4. d 5. c 6. b 7. e 8. e 9. a 10. e

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Burada artc olan ey dir ekinin varlk kategorisini bildiren bir ek olduu hlde var deil (=yok)un varln onaylyor olmasdr. Sra Sizde 2 inde yaadmz dnyay, bu dnyay kuran, varolan ilikilerin anlamn zme, kkenlerini dnme, bize ynelen talepleri anlamlandrma, kendi olanaklarmz, yeteneklerimizi anlama, isteklerimiz ve gelecek tasarlarmz ile gerekletirilmesi elimizde olan ve olmayanlara dair doru balantlar kurma anlamna gelebilir. Sra Sizde 3 Heidegger her an varla yeni bir ad koyduunu syler. inde bulunduumuz a teknoloji a olduunu syler. Teknoloji ann zellii varolan her eyi arasallatrmasdr. nsan da bu balamda bir enerji deposu, bir kaynak ya da bir retim aracdr.

54

ada Felsefe-II

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Martin Heidegger, Varlk ve Zaman. (2008) eviren Kaan H. kten, Agora, stanbul. Robert Bernasconi, Heidegger in Question: The Art of Existing (1993). Humanities Press, New Jersey. Eliane Escoubas, Questions heideggeriennes. (2010). Hermann Editeurs, Paris. Martin Heidegger, Being and Time. (1962). eviren John Macquarrie and Edward Robinson, Oxford: Blackwell. Martin Heidegger, Basic Writings. (1993). eviren David Farel Krell, San Francisco: Harper SanFrancisco. Reiner Schrmann, Heidegger: On Being and Acting: From Principles to Anarchy. (1990). Indiana University Press, Bloomington. Hasan nal Nalbantolu, Patikalar. (1997). mge Kitabevi, stanbul. Cogito: Heidegger Varln oban. (2010). Say 64, Yap Kredi Yaynlar, stanbul.

4
Amalarmz

ADA FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Sartren, felsefeye ynelme amacnn ve nceliklerinin ne olduunu ifade edebilecek, Sartren, varlkbilimsel dnce gzerghnn duraklarn srasyla sayabilecek ve etkilendii dnce akmlaryla ilikilendirebilecek, Sartren, bilin-ego ilikisi hakkndaki grlerinin Descartesn ve Husserlin ayn konudaki dnceleriyle ilikisini kurabilecek ve farklarn belirleyebilecek, Ynelimselliin bilincin ( kendi-iin-varlk) akn bir varlkla (kendinde-varlk) ilikisi olduunu ve kendinde-varln bilince indirgenemez olduu hlde, d dnyann bilinten bamsz olarak beliremeyeceini anlayabilecek, Sartren, siyaset felsefesinin temel ilkelerinin neler olduunu anlatabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
zgrlk Angaje Entelektel Varlk Hilik Ynelimsellik Aknlk Ego Kendi-iin-varlk Kendinde-varlk Diyalektik Akl

indekiler
GR SARTREIN HAYATI VE ESERLER SARTREIN FELSEFESNN GZERGHI YNELMSELLK VE EGONUN AKINLII VARLIK VE HLK DYALEKTK AKLIN ELETRS SARTREIN AHLKI

ada Felsefe-II

Sartre

Sartre
GR
Sartre somut yaam tecrbelerini zmleyebilmek iin felsefe yaptn dnr ve en ilgi ekici, en parlak felsefi zmlemeleri de somuta ilikindir. Somut yaam dorudan deneyimliyor olduumuz hlde, ne deneyimliyor olduumuzu daha iyi anlayabilmek iin soyut betimlemelerden yola kmak gerekir. Varlkbilimsel zmlemeler de son kertede insana kendi yaamndaki ncelikleri daha iyi anlama imkn verir. Bu yzden Sartrea gre varlkbilimsel zmleme etii ve politikay nceler. Felsefe ncelikle insann dnyadaki yaamn anlamay ve yeniden deerlendirmeyi, zgrlkle olgusalln ilikisini aa karmay hedefler.

SARTREIN HAYATI VE ESERLER Jean-Paul Sartre (1905-1980)

Sartre babasn iki yanda kaybetmi, annesinin ailesi, anneannesi ve dedesi (Schweitzer ailesi) tarafndan bytlmtr. Szckler (1963) Sartren ocukluk yllarn anlatr. Sartre ocukluunda ateist olmaya karar verir. Ama Tanrnn var olmamasnn varl anlamsz klacana ve hakllatrlamaz hle getireceine inanmaz. On bir yandayken annesi yeniden evlenir. Sartre 1920de Parisin nl Henri IV Lisesine girer. 1924te cole Normale Suprieuree kabul edilir. Hayat boyu duygusal ve fikri yaknln srdrecei Simone de Beauvoir ile orada tanr. Simone de Beauvoirn ciltlik otobiyografisi sayesinde Sartren yaam konusunda da detayl bilgi elde etmekteyiz. Sartre gzleri bozuk olduu iin askerliini meterolojist olarak yapar. 1931de felsefe hocas olarak La Havrea atanr. 1933-34 yllar arasnda felsefe almak iin Berline gider, orada Husserl ve Heideggerin fenomenolojileriyle ilgilenir. Fransaya dndkten sonra La Havre, Laon, Lyce Pasteur gibi liselerde felsefe hocal yapar. Sartre ilk kitab mgelemi (Limagination) ve Egonun Aknl: Fenomenolojik bir Betimlemenin Tasla baln tayan denemesini 1936da yaynlar. Ancak onu Fransz edebiyat gndemine tayacak olan eseri 1938de yaynlad Bulant (La nause) adl romandr. 1939da Sartre orduya alnr. 1940da esir der fakat bir yl sonra kamay baararak Alman igali altndaki Parise dner. Sava boyunca Pariste retmenlik yapar, yaz yazar ve direnie destek verir. Yazd oyunlar Sinekler (Les Mouches, 1943) k Yok (Huis Clos, 1944) Pariste sahnelenir. 1943te Varlk ve Hiliki de yaymlar. Sartre 1944te lise hocaln brakr ve kendisini tamamen yazmaya ve-

58

ada Felsefe-II

rir. Savatan sonra romanlar, oyunlar, ksa ykler, biyografi almalar kaleme alr. Biyografi almalar arasnda en nls 3 ciltlik Gustave Flaubert biyografisidir. Simone de Beauvoir, Albert Camus, Maurice Merleau-Ponty ile birlikte Les Temps Modernes dergisini karr. Felsefe ve siyaset yazlar ounlukla bu dergide yaymlanr. 1950lerde Sartre varoluuluk akmnn kurucusu ve savunucusu olarak tannr. Sava sonrasnda yazd en nemli eser 1960 tarihinde yaymlanan Diyalektik Akln Eletirisidir. Bu eserde Sartre fenomenoloji (zellikle Heideggere yakn bir fenomenoloji) ile Marxn bir sentezini yapar. Sartre ok ynl bir dnrdr. Oyun yazar, romanc, biyografi yazar, eletirmen olduu gibi, felsefenin pek ok alannda fikir retmi bir filozoftur. Ontoloji, felsefi antropoloji, siyaset felsefesi, psikoloji, estetik, etik, tarih felsefesi bu alanlar arasnda saylabilir. 20. yzylda bu kadar ok alanda faal olmay baaran baka bir dnre az rastlanr. Bat felsefesi geleneinde filozoflar genellikle siyasi gndeme kar mesafeli bir tavr almay tercih etmi, kendilerini mekndan ve zamandan bamsz, evrensel olarak geerli hakikatleri bulmaya adamlardr. Sartre bu gelenee uymaz. O, yeni bir filozof kimlii, entelektel tipi yaratmtr. Bu entelektel tipin politik bir ajandas vardr, bu ajanda onu dnyadaki sorunlara etkin bir biimde tepki gstermeye, olaylarn iine girmeye, onlara angaje olmaya yneltir. Ahlki ve siyasi olarak belirlenmi bir hedefe ulamak iin abalayan bu angaje entelektel tipi felsefeyi de hayattan ayrmaz. Sartre kamusal tartmalara, gsterilere, mahkemelere, grevlere katlm; Amerikann Vietnam ve Fransann Cezayir savalarna muhalefet etmi, toplumda marjinalletirilen, ezilen, zulm gren kesimlerin yannda olmu, snfsal smrye, smrgecilie ve rkla kar mcadele etmitir. 1963te kendisine Nobel dl verilmi fakat o bu dl almay reddetmitir. Sartre 1974te geirdii bir kriz sonucu kr olmutur. 1980de ld zaman Fransz basn onu sava sonras Fransann vicdan olarak nitelemitir. Bugn Sartreden yalnzca sava sonras Fransann deil, ann vicdan olarak sz edilir.
SIRA SZDE

Angaje olmak zaman ve hangi anlamda bamsz ve zgr dnen bir kii iin olumSIRAne SZDE lu niteliklerden biri saylabilir?
DNEL M SARTREIN FELSEFESNN GZERGHI

DNELM
Ynelimselliin S O R U kefiyle ortadan kalkmas gereken felsefi sorunlar d dnyann varl ve bilinebilirlii D K K A TYnelimsellik sorunlardr. dnya bilince nasl beliriyor sorusuna bir yant vermez yalnzca; Sartre SIRA SZDE ynelimsellikten yola karak kendinde-varl da ispatlayabileceimizi iddia AMALARIMIZ ediyor.

K T A P

TELEVZYON

Sartre varlkbilimsel yaklam dnsel gzerghnn eitli uraklarnda gelitirmektedir, bu birliini veren temel sorun zgrln olgusallkla ilikisi S gzergha O R U sorunudur. Sartren dnsel yolculuunu urakta ele alabiliriz: Sartren Husserl fenomenolojisinden yola karak kendi zgn dncesini oluturmaya altDKKAT ilk dnem felsefesi birinci uraktr. Bu urakta Sartre henz zgrlk olgusallk terimlerini kullanmyor olsa bile, ikinci urakta zgrlk ve olgusallk ilikiSIRA SZDE sini tartmak iin gerekli kavramsal zemini kefetmektedir. Bu aamada bilin ile dnya ilikisi ynelimsellik , aknlk gibi terimlerle ele alnmaktadr. Sartren felsefi gzerghnn ikinci ura Varlk ve Hiliktir. Burada zgrlk AMALARIMIZ ile olgusalln ilikisini kapsaml bir biimde temellendiren fenomenolojik bir varlkbilim ortaya koyar. Ancak bu eser bir etik gelitirmedii gibi, siyasetin imkn, zgrlk olgusallk ilikisinin tarihsel boyutu gibi nemli meseleleri de ele almaK T A P mtr. Bu sebeble, Sartre felsefesi Marksistler tarafndan eletirilmitir. Marksist eletiri, Sartren Varlk ve Hilikte yapt zgrlk ile olgusalln ilikisine dair felsefi tartmay, olgusalln tarihsel ve ekonomik boyutunu ihmal ederek zgrTELEVZYON l doal kabul eden bir burjuva bireycilii olarak grmtr. Sartre bu eletiriye nem vermi olsa gerektir ki, ona kapsaml bir yant vermitir. Bu yant, ikinci uNTERNET

NTERNET

4. nite - Sartre

59

raktaki pekok tezini yeniden gzden geirdii Diyalektik Akln Eletirisinde ortaya kar. Bu eserinde Sartre fenomenoloji ile Marxn sentezini yapar, zgrlk ile olgusallk ilikisi sorununu, bu sorunun tarihsel ve politik boyutunu da aklamay amalayan varlkbilimsel bir yaklamla ele alr. Sartren yola k noktas fenomenolojidir. 1934 tarihli Ynelimsellik: Husserl Fenomenolojisinin Temel Bir Fikri yazsnn da gsterdii gibi, Sartren Husserl fenomenolosinde en ok nemsedii fikir ynelimsellik ( intentionnalit) fikridir. Ona gre ynelimsellik bizi realizm ile idealizm arasnda yzyllardr srp giden, fiziksel maddi gerekliin bizim onu temsil ediimizden veya biliimizden bamsz olup olmadna ilikin tartmadan kurtarr. Sartrea gre bu tartma, bilin ile gereklik ilikisinin doru kavranamamasndan kaynaklanmaktadr ve ynelimselliin kefiyle ortadan kalkmas gerekir. Bununla beraber, Husserlin ynelimsellik anlaynda bir deiim meydana gelmitir. Sartre, Husserlin 1913 ylnda yaymlanan Ideenle beraber ynelimsellik yapsn transandantal bir egoya dayandrarak idealist felsefeye prim verdiini dnr. Bilincin merkezinde tm ynelimlerin kkeni olan, deneyimle kurulmam saf (transandantal) bir ego yoktur. Sadece psikolojik bir egonun varlndan sz edilebilir. Deneyimi kurucu bir gc olmayan psikolojik ego, kurulmutur; dnmn rndr. Varlk ve Hilik yaklak 800 sayfalk bir fenomenolojik varlkbilim denemesidir. kici bir balang noktas vardr. Ne bilin (kendisi-iin-varlk) d gereklie (kendinde-varlk) ne de d gereklik bilince indirgenebilir. Bununla birlikte, ne biri ne de dieri aralarndaki ilikiden bamsz olarak betimlenebilir. Aslnda Varlk ve Hilikin k noktas da ynelimselliktir. Bu bakmdan bu eserin getirdii yenilik nedir peki? Sartre bilincin iine kapal bir ikinlik alemi deil, bir aknlk (transcendance), darya doru bir hareket olmasn, onda tzsel, kurucu bir benin bulunmamasn, ksacas bilincin ynelimselliini Varlk ve Hilikte hilik ve zgrlk olarak yorumlar. Birinci urakta bulduumuz, egonun dnmn rn olduu vurgusu yerini, ikinci urakta, insann kendisini, karakterini, kimliini setii, seimler yaparak kurduu vurgusuna brakr. Sartre insann kendi dnyasn da bir anlamda setiini syleyerek bu zgrln kanlmaz bir sorumluluk getirdiini vurgular. Varlk ve Hilik bakasyla iliki (bakas-iin-varlk) tartmasyla da ok ilgi ekmitir. Bakas benim kurduum bir nesneden ibaret deildir; dnyamda bana bal bir biimde var veya yok olan, anlaml veya anlamsz olan bir varlk deildir. Aksine ben, bakas tarafndan yle veya byle olarak tarif edilmek suretiyle, bir davranma, bir kimlie, bir bedene sabitlenebilirim ve bu durumda kendisi-iinin zgrln varlkta kaybederim. Bakas beni yle veya byle grmek suretiyle zgrlm elimden alabilen bir varlktr. Varlk ve Hilik bakalaryla ilikinin olumsuzlua dayanan dinamizmini bir bak fenomenolojisiyle aklar. Kendimi olgusallmdan bamsz bir biimde zgr sanarak veya olgusal koullarna skm, zgr olmayan birisi olarak grerek kendi kendimi aldatrm. Bakas beni grerek kendi gerekliimle yzletirir. k Yokta insann varoluunun hakikatyla bakasyla ilikisinde karlamas Bakalar cehennemdir. deyiiyle ele alnr. Bakas benim zgrlm snrlandrr. zgrlmn ortadan kalkmasnn sebebi sorumluluk almam deildir. Bu cmlenin ilk kez kullanld k Yokta mesele, insann bakasyla ilikide kendini aldatmann gletii bir snra gelmesidir. Bakas kendi kendimi aldattm bana ifa etmek suretiyle, kendimden ka imknm elinden alr; beni kendimle yzletirir. Sartre Diyalektik Akln Eletirisinde Varlk ve Hilikte sahiplendii konumu tadilttan geirerek fenomenolojik varlkbilimini Marx bir toplum kuram ve siya-

60

ada Felsefe-II

set felsefesiyle bir araya getirmeye alr. Sartren Diyalektik Akln Eletirisinde yapt ey hem bir politik fenomenoloji hem de bir tarih felsefesidir. Sartre Marx dnceye belli tavizler verir. Fakat amac tarihsel materyalizmi tarihi dnemlere ayrarak ve bir dnemden dierine nasl bir diyalektik zorunlulukla getiimizi gstererek dorulamak deildir. Tarihsel dnyada ileyen diyalektik yine bir fenomenolojik varlkbilim yoluyla gsterilecektir. Sartre insan gerekliinin a priorilerini (tarihsel gerekliin kendisinde bulunan, indirgenemeyecek, kurucu rol oynayan yapsal geler anlamnda) bilincin dnyayla kurduu ynelimsel ilikide deil, insann praxisiinde arar ve tarihin diyalektiinin anlalrln bu gelere balar. Diyalektik Akln Eletirisi tarihin olumsal zorunluluunun hangi olmazsa olmaz, evrensel geler tarafndan kurulduunu aratrr. Bu eser siyasi praxisin imknn veren kolektif znelii fenomenolojik olarak aklad ve baka biimlerde olumu grup ve topluluklardan ayrt ettii iin de nemlidir. Son dnem dncesinde Sartre bireyin zgrlnn merkezde olduu bir felsefenin snrlarn aar; toplumsal zgrln imknlarn aratrr. Bu imknlar, bir praxis felsefesinde ve znelerarasln siyasi eylem boyutunda bulunur.
SIRA SZDE

Sartren Hibir zaman Alman igali altnda olduumuz kadar zgr olmamtk szn SIRA SZDE nasl aklarsnz?
DNELM YNELMSELLK VE EGONUN AKINLII

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Sartrea gre Husserl bilinci bilin yapan zellii bulmutur: Ynelimsellik. Husserl ynelimsellii S Oher R U bilin bir eyin bilincidir diyerek tarif etmiti. Sartre ynelimsellii niye ok nemser? Ona gre, ynelimin yneldii ey bilinte bir imge, bir temsil deildir. Ynelimsellik bilincin kendi iinde bir iliki, bilincin aslna ulaaDKKAT mad bir eyi kendi kendisine temsil etmesi veya sunmas deildir. Klasik epistemolojinin balca sorunlarndan biri olan temsilin asla uygunluu sorunu zleSIRA SZDE meyecek bir sorundur. Ynelimsellik fikri, eylerin bilince indirgenebileceini savyla badamaz. te yandan, bilginin, bilinteki temsiller ile bilinten bamsz olarak var olan gereklik arasndaki bir uygunlua dayand gr de Sartreye AMALARIMIZ gre sorunludur. Zira gereklikle iliki temsil ise temsil ile gereklii nasl kyaslayabiliriz? Sartrea gre ynelimsellik bu eski sorunu ortadan kaldran yepyeni bir balang olarak Ynelimsellik, bilincin dar doru hareketi, yani K T Agrlmelidir. P aknlk tr. Onun sayesinde biz dnyada, gnein altnda, yolun kysnda, tozun topran iinde, dardayzdr. Ama burada sz konusu olan nce iine kapal bir bilincin sonra dar kmas deildir. Ynelimsellik sayesinde eyler ile bilin tek TELEVZYON bir hamlede verilirler: Bilin her zaman bir eyin bilincidir, bir eyin bilinci olmayan bir bilin yoktur. te yandan, seyler bilince dsal olduklar hlde, ona grelidirler (rlatif). Bunun anlam udur: eyler ancak bilincin onlara ynelimi iinde N T E R NSartrea ET bilince belirirler. gre ynelimsellik bizi somuta ulatrr. O hlde, epistemolojinin Nasl oluyor da bilincimin ierikleri dnyadaki eylere karlk gelir? sorusu bo bir soru olmasa bile, birincil soru bu deildir. Onu varlkbilimsel bir sorunsalla ilikilendirerek yantlamak gerekir: nsan dnyayla nasl iliki kurar? Ancak bu ncel ilikinin betimlediimizde doruluktan nasl karlk gelme (correspondance) terimleriyle konuabildiimizi zmleyebiliriz. Grdmz gibi, Sartre ilk felsefi eserini 1934te Husserlden ald ynelimsellik kavramn yorumlamak suretiyle verir. Ne var ki yapt iin Husserlin dncesini aklamaktan teye gitmediini dnr. zgn bir dnr olmad kaygsna kaplr. Hatta kendi konumunu Husserlinkinden ayrt etme aray, onu, ok ge-

4. nite - Sartre

61

meden Husserl felsefesinde nelere katlmadn aklayan yeni bir deneme kaleme almaya iter: Egonun Aknl. Sartre 1913te yaynlanan Ideen ile birlikte Husserlin felsefesinin idealist bir yn kazanmasndan memnun olmadn aklar. Sartrea gre bilinte saf, transandantal bir ego yoktur. Fakat byle bir egonun yokluu, bilincin transandantal ilevini ortadan kaldrmaz, ancak bu ilev sayesinde dnya bilince belirmektedir. Bilincin ynelimsellii dnyann bilince beliriini koullar. Ksacas, dnyann bilince belirmesini aklayabilmek iin transandantal egonun varlna ihtiyacmz yoktur. Bilin saf bir ego tarafndan idare edilmedii hlde transandantaldir, yani bilincin ynelimsel yaps olmasayd, dnya bilince beliremezdi. Transandantal bir egonun rgtlemedii bilin bir gler, karmak ynelimler oyununa benzer; psikolojik bir ego ve eyler bunun sayesinde belirir, ortaya karlar. Egonun Aknlnda Sartre bilincin eitli katmanlarn betimler. Bilin ilk, en alt katmannda dnmsel (reflxive) deildir, dnlmemitir (irreflchie). Dnlmemi bilinte yaantya ilikin bir farkndalk bulunur; ama yaant bir benin yaants olarak koyulmamtr. kinci katmanda dnm edimi, belli bir yaanty bir benin yaants olarak koyutlar. Ancak bu kez de dnm edimi bir benin dnm olarak koyutlanmamtr. nc dzeyde bu koyutlama yapldnda psikolojik ego da kurulmu olur. Ksacas psikolojik ego ilksel veya kkensel deildir, dnmn bir rn olarak olumutur. Baka deyile kendi bilin hllerimizi incelediimizde daha nce varolmayan yeni bir nesne, bir ego yaratrz. Bylece Sartre yalnzca Husserli deil, Descartes da reddetmi olur. Kendimize, yaantlarmza dndmzde dnen bir egonun varln kesinlikle bilebildiimiz iddias doru deildir. Zaten Sartrea gre ie dn (introspection) genel olarak yanltc bir yntemdir, zira bilin kendisini eylerle ilikisinden bamsz olarak bilemez ve ego dnmn bir rndr. Sartre Husserlin fenomenolojik redksiyonu fenomenolojik yntemin bir gerei olarak grmesine de itiraz eder. Fenomenolojik redksiyon da fenomenolojinin idealizme dnnn bir iaretidir ve halis bir fenomenolojinin ona ihtiyac yoktur.
SIRA SZDE ebak yaptmzda bir ben mi kefederiz yoksa bir ben mi yaratrz?

VARLIK VE HLK

SIRA SZDE

Sartre Varlk ve Hilike kendi-iin-varlk (tre-pour-soi) ile kendinde-varlk (tre-en-soi) arasnda bir ayrm yaparak balar. Kendi-iin-varlk terimiyle kastediS O R U len bilintir. Kendinde-varlktan kast ise bilincin dndaki gerekliin zeminidir. Bu urakta, Sartre ynelimsellik anlaynn varlkbilimsel temellerini aratrmaya girimitir. Sartre Ynelimsellik makalesinde ve Egonun Aknlnda ynelimselliDKKAT in aknlk olduunu ileri srmt. Ynelimsellik bilincin dnyaya eriimidir. Varlk ve Hilikte de Sartren ilk eserlerinde olduu gibi, bilincin darya, dnyaya ySIRA SZDE nelimsellik sayesinde kt savlanr. Burada da bilin akn (transcendant) bir varlkla ilikidir. Baka deyile, zne eyler dnyasn tamamen kurma gcne sahip deildir. Bilin dnyay yaratmaz, dnya zaten bilinten bamsz olarak varolan aAMALARIMIZ kn bir varlk olduu iin bilince belirir. Ancak bu beliriin bilinten bamsz olmadn da sylemek lazmdr. Bilin ynelimsel olmasayd dnyay tecrbe edemezdi. Ksacas, bilinte bilincin kendisi olmayan bir varlk ifa olur. K Veyahut, T A P bilin ynelimsellik zellii sayesinde onu kendisine ifa eder. Bu varlk bilin onu ifa ettiinde, bilince zaten bilinten bamsz olarak varolan bir varlk olarak verilir. Sartrea gre dnyann bilince beliriinin zemini olan kendinde-varlk T E L E V Z Y O N saydam deildir, katdr, masiftir, yaratlmamtr, olumsaldr, varolmas iin bir sebep de
NTERNET

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

62
lkin Orta ada Aziz Alselmusun kulland varlkbilimsel argman Tanrnn znden yola karak onun varoluunu ispatlar. Klasik biiminde varlkbilimsel argman Tanrnn mkemmel bir varlk olmasndan onun varolmas gerektiini kartr. Sartre da ynelimselliin, yani bilincin znden yola karak kendinde-varlk (bilinten bamsz varlk) ispatlamaya altnda buna nazire yapar.

ada Felsefe-II

yoktur. Sartre bilincin ynelimselliinin, eylerin bilince veriliyor oluunun byle bir kendinde varlk ima ettiini syleyerek varlkbilimsel bir argman vermitir. Bu ispatn Kantn kendinde-eyine bir geri dn anlamna geldii ve fenomenolojinin ruhuna ters olduu dnlebilir. Tpk kendinde-ey gibi, kendindevarlk da ulalmazdr, o da bilinle ilikide bizim tecrbe ettiimiz dnya olarak belirir. Sartren Kanttan fark udur: Dnyann bilince belirii bir fenomenler dnyasnn kendisini gstermesi deildir, insani bir dnyann ortaya kmas, insan gerekliinin almasdr. nsani gereklik olarak dnya sebeb sonu ilikileriyle birbirine balanan doal olaylar dizilerini ieren fiziin dnyasndan ok farkldr. Sartre kendisi-iinvarlk ile kendinde-varlkn ynelimsel ilikisine dayanan bir biimde kurulan insani gereklii (la realit humaine) Heideggerin dnyada olma (In-der-WeltSein) kavramyla eitleyerek betimler. Kendinde-varlk bilinten ayr olduu hlde, insann kendi gerekliini, dnyada olma tarzn dnyaya belli bir tarzda ynelerek kurduunu sylemek mmkndr. Bilin dnyadaki gereklii yaratmaz ama nasl bir dnyada yaayacan seer. Yneldiimiz imknlar, yaptmz tasarlar, setiimiz hedeflerle kendi insani gerekliimizi bir bakma biz kurarz. Everest dana trmanmay hedefleyen kii nne kacak engelleri de gze alm, semi demektir. Oysa Everestin karl tepelerini seyretmekle yetinen bir kiinin dnyasnda byle engeller gerekten bulunmaz. Dnyaya bir projeyle veya bir tasaryla yneldiimde dnyada bulduum pekok imkn arasndan birtakm imknlar tercih ediyor, seiyor, onlar zerinde alyor, onlar takip ediyor olurum. Buna karn baka baz imknlarla da uramyor, onlar zorlamyor, kendi hllerine brakyorumdur. Dnya bana peinde olduum tasar uyarnca belirir, projelerim dnyadaki durumumu ve eylerin bana nasl grndn belirler. O hlde tasarm belirlediim veya setiim srete dnyam da seerim. zetle, Sartren dncesinin esas aknlk ile olgusallk arasndaki bu mulklkta bulunur. Srekli bir biimde kendini amak, bilincin, zgrln bir zelliidir ve olgusalla anlamn veren bu aknlk olduu iin olgusallk ondan ayrlamaz. O hlde aknlk ile olgusallk ilikisinde birinin nerede bitip dierinin nerede baladn sylemek kolay deildir. Aknla, projeye, zgrle yaplan bu vurgu, insann olgusallnn getirdii zorunluluklar ciddiye almamak gibi grnebilir. Dnyaya atlm olarak kendimi belli olgularn iinde bulurum: snfm, ailemi, cinsiyetimi, rkm, milletimi kendim sememiimdir rnein. Bama doal felketler gelebilir, tacize, tecavze urayabilir, zulm grebilir, yoksulluk, alk ekiyor, igal altnda yayor olabilirim. Tm bunlardan ben sorumlu olabilir miyim? Sartreye gre eer intihar etmiyorsam veya kamyorsam iinde bulunduum durumu semi olurum. lmek veya kamak ansm her zaman vardr. Ama eer lmyorsam, gitmiyorsam, yaamaya devam ediyorsam, iinde bulunduum durumda olmay semiimdir. Hem kendimi o durum zerinden hem de o durumun kendisini semi olurum. rnein bir savan iinde kalmsam o sava artk benim savamdr; onu kendim yaratm veya balatm gibi ondan sorumlu olurum. Taciz, tecavz, zulm, yoksulluk, doal felketler iin de ayn eyi syleyebilir miyiz? Srf zgrl korumak adna, zulm greni bana gelen her eyden sorumlu tutabilir miyiz? Zalimin hi mi suu yok? Vardr kesinlikle. Burada Sartre zor bir konumdadr. Fakat asl amac hakl ile haksz ayrt etmek deildir. O hibir durumda kimsenin kendisini madur veya masum kurban konumuna koymasna izin vermemekte kararldr. Zira maduriyet zgr zneyi, sorumluluun znesini ortadan kaldrr. Madurun sorumluunu bakalar alr. Bu sorumluluu kimse almadnda da madur ortada kalr. Sartrea g-

4. nite - Sartre

63

re direnebilmek iin zgr olmak gerekir. zgrlmz kaybedersek zulme kar direnecek gcmz de kaybederiz. Kendisi-iin-varlk tanm itibariyla zgrdr. zgrlk bilincin esas, olmazsa olmaz bir zelliidir. Varlk ve Hilikte Sartre onu ynelimsellikle, aknlkla iie dnr. zgrln bana dnyann nasl belireceini belirledii sav bu yaklamn bir sonucudur. Sartren bir baka nemli sav da kendisi-iin-varlkn hilik olduudur. Bunun sebebi ilkin bilincin verili bir znn olmamas, da doru bir hareketten ibaret olmasdr. Bu hareketin hem her zdelii krd hem de yeni zdelemeleri mmkn kld ne srlebilir: Kendisi-iin-varlk ne ise o deil, ne deilse odur. Ynelimselliin ierdii olumsuzlamada hem aynnn aynln (benin aynln yok eden) hem de bakann bakaln ortadan kaldran (eyi bilincime greli klan) bir taraf vardr. Sartre hiliin dnyaya bilin sayesinde girdiini syler. Hilii dnyaya sokan bilincin (kendisi-iin-varlk) kendi hiliidir. O hlde insann gereklii varlk ile hilikin bir sentezidir. Hilik varl kuatr ve dnya onun sayesinde taslaklar, konturlarn kazanr. inde yaadmz dnya varlklarn olduu kadar yokluklarn dnyasdr. rnein Pierrele bu kafede buluacaktk ama o burada yoktur. Bilincin kendinde-varlkla kurduu iliki iinde yadsmay tar: varlk bilin deildir; bir varlk baka bir varlk deildir. zgrlkte de bilin, insann iinde bulunduu durumu yadsyarak kendisini aar. Bilinli bir biimde benimsenen deerler dnyadaki olgularn, insann davranlarnn eksikliklerine iaret ederek onlar yadsrlar. Bilincin zamansall bile olumsuzlua dayanan bir yapya dayandrlmtr. Sartren felsefesinde olumsuzluun oynad rol, onun fenomenolojiyi Hegelin etkisi altnda yeniden yorumladn gsterir. Sartreye gre kendisi-iin-varlk zemininde aklanamayacak varlk kipleri de vardr. Sartrenin bakas-iin-varlk dedii varlk kipini, rnein utan deneyimi karmza karr. Varlk ve Hilikte belli bir noktaya kadar yalnz bir zihnin gereklikle ilikisini zmleyerek ilerleriz. Ancak bu sadece, sunumu daha kolay anlalr klmak iin verilmi stratejik bir karar; anlatm basitletirmek iin yaplan bir soyutlamadr. Bakas-iin-varlk, bilincin kendi dndaki gereklikle ilikisinin ne olduu sorusunun ardndan gelir. Fakat Sartre bilincin baka bilinlerle ilikisinin insann varl nedir sorusundan ayrlamayacak bir konu olduunu peinen kabul eder. Husserl baka bilinlerin varl sorununu Descartes Meditasyonlarda fenomenolojinin temel bir sorunu olarak karmza koymutur. Ne var ki Sartrea gre bu sorun felsefeye Husserlle gimemitir. On dokuzuncu yzyl felsefesi bu sorunla oktan uramaktadr. Sartre onu realizm ile idealizm arasndaki tartmaya yerletirir. D dnyann varl konusunda ztlklarn koruyan bu iki konum, sra baka zihinlerin varln tartmaya geldiinde ztlklarn srdremezler. Hatta bu konumlardan her biri zddna dnr: Realizm idealizme, idealizm de realizme doru dmen krar. Nasl oluyor bu? Realist felsefe bakalar sorunuyla pek ilgilenmemitir. Bakalarnn varln verili kabul etmitir. Ama bize dorudan verili olan bakalarnn zihinleri deil, bedenleridir. Bakasnn eer bir zihni veya ruhu varsa bile onun bakasnn algladmz bedeniyle ilikili olup olmadn bilemeyiz. Kendi bedenimle zihnim arasndaki ilikinin aynsnn bakasnda da bulunduu sonucuna nasl varyorum? 19. yzyl psikolojizmi baka zihinler sorununu benim bedenim ile bakasnn bedeni arasndaki benzerliklere dayananak zmeye alr. Heyecanlandmda yaptm jestler, vcudumda meydana gelen baz deiiklikler bakasnn vcudunda da vardr. Bu jestlerin ve deiikliklerin bakasnda da bir zihnin veya ruhun varlnn gstergesi olmas olasl vardr. Realizm de buna

Hegelin her yadsmann bir belirleme olduu, her belirlemenin de bir yadsmaya dayand fikri, Sartrenin dnyada yokluun kkeni hakknda yapt tartmay etkiler. nsani gerekliin dnyas bize yokluklar da ieren bir yer gibi grnr, nk olumsuzlama bilincin hareketinden ayrlmaz.

64

ada Felsefe-II

benzer bir biimde, bakalarnn varln kesin kabul ettii hlde, bakalar hakkndaki bilgimizin olaslklardan ibaret olduunu ne srer. Sartre bakalar tartmasnda realizmin neden idealizme dndn gstermek istiyor. Bu bakmdan nemli nokta bakalarna eriimimizi onlar hakkndaki bilgimizin salyor olmasdr. Halbuki, genel olarak, realizm deil, idealizm varl varlk hakknda sahip olduumuz bilgiyle lyordu. Burada realizm idealizme benzemitir. dealizme gelince, bakas benim bir temsilimdir. Bu temsilde bakas bana hareket eden, edimleri olan, eitli davranlar sergileyen, mimikleri olan bir varlk olarak grnr. Fakat idealizm, temsilimi rgtleyen tm bu biimlerin benim dmdaki bir birlie gnderme yaptklarn iddia eder. Ayenin gl, yerinden kalk, omuzlarn silkii, benim bilincimin temsilleri olduklar hlde, onlarn kayna benim bilincim deil, Ayedeki bir birliktir, onun bilincinin birliidir. Bylece idealizm baka bilinlerin benim bilincimden bamsz olarak varolduklarn sylemi olur ve zttna, yani realizme dner. Sartre realizm ile idealizm arasndaki bu tartmaya zgn bir katkda bulunur. Realizm de idealizm de bu konuyu sanki yalnzca ben bakasn gryormuum gibi tartr. Oysa bakas benim grdm deildir yalnzca, beni grendir. Utan deneyiminin nemi, bu deneyimde benin bakalaryla ilikisinin dsal deil isel bir iliki olmasdr. Oysa hem realizm hem de idealizm ben ile bakalar arasndaki ilikiyi dsal bir iliki olarak ele alr, bakasn bir bilgi nesnesi olarak dnr, onu yalnzca baz temsiller araclyla bildiimizi savlar. Sartre baka zihinler sorununun yalnzca ben ile bakas arasndaki ilikinin isel bir iliki olduunun farkedilmesiyle zlebileceini ne srer. Sartren fikrince, zaten Hegel, Husserl, Heidegger bu ilikiyi isel bir iliki olarak kurmu filozoflardr. Bunu kabaca yle aklayabiliriz: Bakasyla iliki sonradan, dardan kurulmaz, bakas-iin-varlk benim varlmn bir gesidir. Sartren buna ekledii en nemli ey udur: Bakasnn bana bak beni nesneletirir; bu bak, benim salt zgrlkten ibaret olmadm, varlmn bedenliliini, olgusallmn eitli gelerini hissettirir bana. Olgusallmn paras olan snf, cinsiyet, rk vb., de bakas-iin-varlk boyutunda alrlar. Sartre bakasyla ilikiyi bir bak fenomenolojisi erevesinde zmler. Bakn znesi olduumda bakasn nesneletirmi olurum. Nesneletirme birinin zerinde iktidar kurmay, onun zgrln elinden almay salar. Bakas aynen grld gibi olduuna ikna olmutur nk. Ancak bakn yn tersine evrilebilir, bu kez ben nesneleir, zgrlm kaybederim. Bizi bakn znesi veya nesnesi yapan ey nedir? Bu soruyla birlikte bak fenomenolojisini bir ezme/ezilme fenomenolojisi hline gelir. Ezilen bakn znesi deildir, ezen ezilenin baknn nesnesi olmamtr hibir zaman. Ezilenin direnmeye balamasyla birlikte ezen de ezilenin kendisini nasl grdn renecektir. Bu zmleme Sartren rklkla ilgili yapt tartmalarda nemli bir rol oynamtr.
SIRA SZDE

Irk ayrmcla SIRA maruz SZDE kalan bir insan durumundan sorumlu tutulabilir mi? Niin? Ayrmcla maruz kalan sulamakszn byle bir sorumluluktan nasl sz edebiliriz?
D N E L M AKLIN ELETRS DYALEKTK

DNELM S O R U

DKKAT

Sartrea gre tarihin zorunlu bir yn yoktur; tarihte Hegelin iddia ettii gibi diyalektik zorunlulukla S O R U bir zgrlk idesi gereklemez. Marksizm Hegelden ereksel bir tarih anlay devralm, fakat bu anlay idealist olmaktan kartarak tarihsel materyalizm erevesine yerletirmitir. Marxa gre tarihsel geliim retim aralaDKKAT r ve retim ilikilerine dayanan bir diyalektiin sonucunda meydana gelir. Tarih
SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

4. nite - Sartre

65

ii snfnn ortak praksisi yoluyla emein smrsne dayanan kapitalizmi ykarak evrensel zgrl gerekletirdii bir kurtulula sona erer. Sartre bu ereksel mant kabul etmez fakat bu red, marksizmin temel sorusunu deersiz bulduunu gstermez. Siyaset felsefesini temellendirdii Diyalektik Akln Eletirisinde Sartre bu soruyu yeniden sorar. Sz konusu soru, ortak zgrlemenin nasl mmkn olabilecei biiminde sorulmutur. Tarih olumsaldr, birden ok olabilir, toplumlarn tarihleri farkllklar gsterebilir. Ancak tarih anlalmaz deildir, eitli tarihler ayn a priori gelere bavurularak anlalabililer. Tarihin anlalrl tektir. Sartre onu u dstura bavurarak dnr: nsanlar tarihi praksisleriyle yaparlar, ama bu praksis her zaman verili koullar iinde eyler. Praksisin tarihsellii vurgusu, yani eylemin her zaman nceden verili tarihsel, toplumsal, ekonomik vb., koullar iinde eyledii kabul zgrl isteme dayal bir keyfiyetten ibaretmi gibi grnmekten kurtarr. Ancak Sartre Tarihi insanlar praksisleriyle yaparlar. diyerek tarihsel veya olgusal koullarn eylemin zgrln ortadan kaldran bir belirlenim oluturduklarn redderer. Bylece Marksizmi varoluu bir antropoloji iinde temellendirmeye giriir. Sartren dncesinde Marksizmin baz nermeleri gereklii aklayan nermeler gibi ele alnmazlar; politik fenomenolojinin ynlendirici, dzenleyici fikirlerine dnrler. Bylece Sartre, bir politikay veya felsefeyi dolaysz bir biimde ekonomik olgusalla indirgeyen dogmatik Marksizmi ve onun tikelin zglln yok sayan indirgemeci evrenselciliini eletirir. Marksizm olgular nceden verilen emalara sdrmaya almaktadr, hlbuki olgularn nasl verildiini, ne anlam ifade ettiklerini daha incelikli bir biimde ele alabilmek iin fenomenolojik zmlemeye gereksinim vardr. Sartren Diyalektik Akln Eletirisinde nerdii politik fenomenoloji tekil bir olgunun karmakln hem yatay hem de dikey olarak zmler: Yatay zmleme, bir olgunun karmza kt koullarn zmlenmesidir. Sartre buna geri-zmleme (analyse regrssive) der. Buna karn, olguda verili koullar amaya ynelik bir tasar da bulunur. Bu tasary zmlediimizde dikey bir zmleme, bir ileri-zmleme (analyse progrssive) yapmaktayzdr. Marksizm ereksellie dayal bir aklama biimiyle mekanik bir aklama biimi arasnda gidip gelirken insan eylemini fiziksel bir gce indirgeme riski iine girer. Eylem koullarla ilikilendirilmelidir tabii ama tasar boyutu da ihmal edilmemelidir. Diyalektik Akln Eletirisinde Sartre zgrlk ile olgusalln ilikisini tarihsel bir dnyann anlalrl sorunsal iine yerletirmektedir. Peki, pratik alann balca yaplar nelerdir? Praksisin znesinden ayr olarak ele alndnda pratik alan ayrmam bir oulluun alandr. Eyleyen zne bu alana isel balarla baldr. Baka bir deyile, bu znenin tm isellii bu alanla bandan kaynaklanr. Burada Sartren zneyi praksiste temellendirmekte olduunun altn izebiliriz. znenin bir i dnyas olsa bile, bu i dnyadaki yaantlar kiinin dnyayla arasndaki dsal pratik balarndan kaynaklanrlar. dnya dsall iselletirir. Bunun iin, praksis de iselliin dsallamas olarak anlalabilir. Praksisin temel edimi pratik alan btnletirmektir. Bu btnletirme, pratik alan farkllam bir oulluk olmaktan karr, belirli bir hedefe ynelik olarak anlam ifade eder hle getirir. Bunu mmkn klan ey, praksisin bir tasar olmas, pratik alana ondaki bir takm imknlar, bir tasar uyarnca seerek ve deerlendirerek bakmasdr. Pratik alan zmleyelim imdi de: Sartrea gre insanla ilikisi iinde ele alndnda maddi doada bir olumsuzluk vardr. Doadaki madde insann praksisine diren gsterir. nsanlar doann direncini birlikte aabilmek iin ve ihtiyalar yznden bir arada yaamaya balamlardr. nsann praksisi doann olumsuzluunu olumsuzlar.

66

ada Felsefe-II

nsan ne doada ne de toplumda ihtiyalarn kolayca, mcadele etmeksizin karlayamaz. Pratik alanda ktlk vardr, kaynaklar herkes iin yeterli deildir. Sartre bunu Her toplum kendi llerini seer. diyerek ifade eder: Kimin yetersiz besleneceine, bakmszlktan leceine st snflar karar verirler. Ktlk her zaman eksiklikten kaynaklanmaz, teknolojik gelime de ktla yol aabilir. rnein teknolojik gelime i ktl ortaya karabilir. Bir toplumda fazlalk olarak grlmek, o toplum iin risk haline gelmektir. Ktlk insanlar karlkl olarak birbirini olumsuzlama ilikisi iine sokar. Eer pratik alandaki ktlk bireysel praksislerin birbirini olumsuzlamasna yol ayor ve bylece insan insann kurdu oluyorsa toplumsal bir zgrle nasl yol alabilir? zgr bir toplum nasl kurulur ve varln srdrebilir? Sartre bu soruya yant verirken iki temel toplumsallk eidinden sz eder: Dizi ve kaynam grup. Toplumsall kuran topluluk dizidir, toplumsal zgrleme ise kaynam grup praksisi sayesinde meydana gelir. Dizisel topluluklarda bireyler edilgindirler; kaynam gruplarda ise etkin ve kurucudurlar. Dizisel bir toplulukta bireyler arasnda dorudan bir iliki yoktur, bireyler diziyi dorudan kurmamlardr. Ayn otobse binmek iin durakta bekleyen insanlar, ayn gazeteyi okuyan veya ayn radyo programn dinleyen kiiler Sartrea gre bir dizisel bir topluluk olutururlar. Bu topluluk iindeki bireyler kendilerini bir oulluun veya topluluun bir paras olarak tanmlamazlar; bir gazeteyi okumak, ehir merkezine giden otobs beklemek gibi kendi tekil deneyimleri dolaysyla kendilerini o topluluun iinde bulurlar. Yaammz boyunca farkl dizisel topluluklara dhil olur ve onlardan koparz. Baka deyile, kiisel varoluumuzun zemininde bu tr bir toplumsallk boyutu hep vardr. Kaynam grup ise bireylerin kendi etkinliiyle, bilinli ynelimiyle kurulmutur. Kaynam grubun en belirgin zellii, onu oluturan bireylerin ortak bir amac gerekletirmek iin ortak bir eylem iinde bir araya gelmi olmalardr. Dahas, bu bireyler kendilerini bir oulluun paras olarak, ortak bir eylemin znesi olarak tanmlarlar. Dizisel okluktaki bireyler, rnein otobse binen bireyler, kendi farkl amalar, tasarlar dolayysyla o otobse binerler; onlar birbirinden bilet numaralaryla ayrt edebiliriz. Fakat kaynam gruptaki bireyler ortak bir ama iin biraraya gelmilerdir. Her biri o amaca kendi katksn yapmak suretiyle ve dier bireylerle ilikisi iinde kimliini kazanr, kimse o olur. Sartren kaynam grubu anlatrken en sk kulland rnek igalci kuvvetlerin istilsna uram bir mahallede yaayan insanlarn ortak direniidir. gal altndaki bir mahallede dizisel bir topluluu oluturan bireyler bir direnii birlikte rgtlemek suretiyle kaynam bir gruba dnebilirler. Balangta, ayn mahallede oturanlar dizisel bir topluluktur; zira herkes o mahallede kendi tekil sebebleri dolaysyla oturmaktadr. rnein ben o mahallede evim iime yakn olsun diye oturmay tercih ediyor olabilirim, komum ise kendi evinde baka bir sebeble oturuyor olabilir. Ayn mahallede yaayan herkes birbiriyle tanyor veya gryor olmayabilir; paylatmz bir gaye de olmayabilir. Ayn mahallede oturanlar dizisindeki oullua tanmn veren ey o bireylerin dndadr. Fakat ayn mahallede oturanlar ayn tehditle kar karya kaldklarnda o tehdide kar mcadele etmek iin harekete geerler. rnein mahalle sakinleri igal kuvvetlerine kar birlikte direnebilirler. te byle bir ortak eylemde birletiklerinde edilgin bir topluluktan etkin bir toplulua gei yaparlar kaynam bir grup olurlar. Her birey bu ortak eyleme kendi katksn yapar ve bu eylemlilikte kendini tanmlayarak bakalaryla dorudan iliki kurmak suretiyle kazand kendi kimliiyle bulunur.

4. nite - Sartre

67

Ortak zgrleme nasl mmkndr? Bunun kaynam gruplar araclyla olacan syleyebiliriz. Bu gruplar ortak bir amaca ynelirler ve o amacn gereklemesiyle ortadan kalkarlar. Fakat baz amalarn etrafnda siyasi olarak bir araya gelmi, rgtlenmi bireyler de hedeflerine ulaamayarak dalabilirler. Tm gruplar gibi, kaynam gruplar da pratiko-inert geler ieren bir pratik alanda bulunurlar. Kurumlarda katlam, kanksanm tarihsel pratikler toplumal zgrlemenin nnde engel olutururlar. Bazen kaynam grubun praksisi pratiko-inerti eritmi gibi grnr; olumsal gerekliin eylemin nnde engel oluturan atl yan, grup pratiinin dinamizmi karsnda ayakta duramaz. Buna karn, bazen de pratiko-inert kaynam grubu tamamen yutar. rnein bir kurumu dntrmek iin aba sarfeden dinamik bir grup o kurumda tarihsel olarak yerlemi atl pratiklerin meydana getirdii hantall aamayp etkinliini snmlendirir. Bir gerilla grubunun praksisi eer kadnlara da aksa kadnn toplumsal konumunu belirleyen ve ailede, toplumda isellemi pratiko-inert yaplar eritebilir. Fakat bazen de pratik alandaki atl bir kurum kaynam bir grubu yutar. rnein bir devlet kurumunda bir takm usller, adetler, brokratik teamller pratik alan dntrecek admlarn atlmasnn nnde srarla direnebilir. Atalet u veya bu biimde her grubu tehdit eder. Bireylerin kendi tekil projeleri iinde kaybolmak suretiyle meydana getirdikleri bir atalet olduu gibi, atalet bundan ibaret deildir. Pratiko-inert, yani tarihsel ve toplumsal kurumlardaki atalet pratik alann yapsal bir parasdr. Bu tr bir atalet herkesi bir bakas hline getiren ve bu bakalkta herkesin kimliini yitirdii dizisel topluluklar kurar. Diyalektik Akln Eletirisinin siyaset felsefesine en zgn katklarndan birisi, toplumsal hayattaki insani birliktelikleri, en nemlisi de snfsal varl praksis ve atalet kavramlar arasndaki kopmaz iliki balamnda aklamasdr. Sartre bir adm daha ileri gtrerek diyebiliriz ki rksal, cinsel, dinsel vb., ezme/ezilme biimleri de pratik alann ataleti sayesinde kurumsallar, yapsal hle gelir; varlkta srerek insan yaam zerinde hakimiyet kurarlar. Sonu olarak toplumsal zgrleme, toplumsal ve tarihsel olarak kurulmu ataletle mcadele edebildiimiz lde mmkndr. imdi soralm: Sartrenin Marksist tarih yorumuna katks nedir? Sartreye gre tarih insann doayla, kendisini kuram toplumsal ortamla, dier insanlarla verdii mcadele deildir yalnzca kendisini teki hline getiren, kurumlarda katlap atalete dnm kendi eylemiyle de mcadelesidir.

SARTRENN AHLKI
Sartre Varlk ve Hilikte bir etik kurmad hlde, bu eserin sonunda bir etiin gerekliliine iaret etmi. Bu yllarda taslak hlinde kalan Bir Ahlk iin Defterleri kaleme almtr. Sartren varoluuluu nesnel deerlere dayanan bir ahlk ieremeyecek olmakla eletirilmitir. Bunun sebebi Sartren ateizmidir, akn deerleri ilhiyat zemininde aklamay reddetmesidir. Varoluuluk Bir Hmanizmadr da Sartre deerleri, tarihsel varlklarn bir yana brakrsak, insani gereklie sokan eyin benim onlar semem, zgrlmn onlar stlenmesi, onlara balanmam olduunu syler. Bir deeri semek onu tm insanla da nermektir. Sartren zgrlk anlayn muhafazakrlar ahlkszlk olarak grmeye almlarsa da Sartreda zgrln sorumluluk demek olduu ounlukla gzden kamtr. Aslnda Sartre hesapsz ve keyfi zgrln deil, ar sorumluluun filozofudur. Ge dnem dncesinde Sartren siyaset felsefesi ile ahlkn birbirinden ayramayacamz belirtmek gerekir. Sartren sorumlu znesi, tarihin anlalrln kurarak onun da sorumluluunu almaya alr.

68

ada Felsefe-II

zet
A M A

Sartren, felsefeye ynelme amacnn ve nceliklerinin ne olduunu ifade etmek. Sartrea gre felsefe yapmadaki amacmz, yaammz ve deneyimlerimizi anlamak ve nceliklerimiz asndan deerlendirebilmektir. Bunun iin felsefi, zellikle de varlkbilimsel zmlemelere gereksinim duyarz. Sartren varlkbilimsel dnce gzerghnn duraklarn srasyla saymak ve etkilendii dnce akmlaryla ilikilendirmek. Sartren felsefi yolunu izen temel sorun, zgrln olgusallkla ilikisi sorunudur. Bu dnsel yolculuun ura vardr: Birinci urakta sorun bilincin dnyayla ilikisinin ne olduu sorunudur. Bilinci bilin yapan ey ve dnyann belirmesi ynelimsellik dolaysyla aklanr. Bu urakta, Sartren dncesinin kavramsal zemini hazrlanr. kinci ve nc uraklarda temel sorun zgrlk ile olgusallk ilikisidir. kinci urak olan Varlk ve Hilikte zgr projelerim olgusallmn bana nasl belireceini etkiler. nc urakta, Diyalektik Akln Eletirisinde, burjuva bireycilii olarak eletirilen bu tez yeniden gzden geirilir. Fenomenoloji ile Marxn sentezi yaplarak zgrlk ile olgusallk ilikisi tarihsel ve politik boyutuyla ele alnr. Sartren bilin - ego ilikisi hakkndaki grlerinin Descartesn ve Husserlin ayn konudaki dnceleriyle ilikisini kurmak ve farklarn belirlemek. Sartre, Husserlin ynelimsellii Her bilin bir eyin bilincidir. diye tanmlamasna katlr. Ancak ynelimselliin iine kapal bir bilincin dar kmas demek olmadn belirtir. Bilinte bir ikinlik yoktur, bilin aknlk hareketidir. Sartre bu sebeble transandantal bir egonun varlna da kar kar. Ona gre ynelimsellik sayesinde eyler ile bilin tek bir hamlede verilirler. Buna karn, bilin, kendi hllerini incelediinde daha nce varolmayan yeni bir nesne, bir ego yaratr. Bylece Sartre hem Husserli hem de Descartes reddetmi olur.

A M A

AM A

Ynelimselliin bilincin (kendi-iin-varlk) akn bir varlkla (kendinde-varlk) ilikisi olduunu ve kendinde-varln bilince indirgenemez olduu hlde, d dnyann bilinten bamsz olarak beliremeyeceini anlamak. Sartre Varlk ve Hilike bilin ile bilincin dndaki gereklik arasnda bir ayrm yaparak balar. Egonun Aknlnda ynelimselliin aknlk (transcendance) olduunu ileri srmt. Varlk ve Hilikte bilincin ayn zamanda akn (transcendant) bir varlkla ilikide olduunu syler. Bilin dnyay yaratmaz, dnya zaten bilinten bamsz olarak varolan akn bir varlk zemininde bilince belirir. Bu beliri bilinten bamsz deildir. Bilinte bilincin kendisi olmayan bir varlk ifa olur. Bilin, ynelimsellik zellii sayesinde onu kendisine ifa eder. Tpk Kantn kendinde eyi gibi, kendinde-varlk da ulalmazdr, o bilinle ilikide bizim tecrbe ettiimiz dnya olarak belirir. Sartren siyaset felsefesinin temel ilkelerin neler olduunu anlatmak. Sartren siyaset felsefesine ait grleri dogmatik, indigemeci, ereksel ve belirlenimci deildir. Tarihte zgrln roln yeniden deerlendirir. Praksisin tarihin yaratcs olduunu savunur, ama bu praksisin keyfi ve rastlantsal olmadn da belirtir. Doru deerlendirmelerin verili koullar hesaba katmay ve olaylar tekillii iinde ele almay gerektirdiini ne srer. Ortak zgrln ancak smrnn son bulmasyla gerekleebileceini savunan bu anlay, zgrleme ile sosyal adaleti ilikilendirir.

AM A

A M A

4. nite - Sartre

69

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Sartrea gre felsefe yapma nedenlerimizden biri deildir? a. nceliklerimizin neler olduunu belirlemek b. Amalarmza uygun deerlendirmeler yapmak c. Politik tutumumuzu netletirmek d. Deneyimlerimizi kavramsallatrmak e. zgrlk ile olgularn anlam arasnda iliki kurmak 2. Aadakilerden hangisi Sartren dnce dnyasnn bir paras deildir? a. Varln anlamszl inanc b. Dneminin siyasal tartmalar c. Hmanizm d. Husserl ve Heidegger fenomenolojileri e. Marx ve Diyalektik yntem 3. Aadakilerden hangisi Sartren zgrlk-olgusallk ilikisini kurma konusundaki aklamalarnn balang noktasdr? a. zgrlk-olgusallk ilikisini tarihsel boyutunu ele almas b. Bilin - dnya ilikisini, ynelimsellik terimiyle aklamas c. Fenomenoloji ile Marxn dncelerini sentezlemesi d. Varlkbilimsel grlerinde bireyciliin nem kazanmas e. zgrln politik boyutunu ele almas 4. Sartren Ne bilin d gereklie ne de d gereklik bilince indirgenebilir. dncesi neye iaret etmektedir? a. Bilinci kuran tzsel bir ben olmasna b. Bilincin bakas iin varlk olmasna c. Bilincin ikinliine d. Bakasyla ilikinin hilik anlamna gelmesine e. kici bir varlk anlayna 5. Aadaki dncelerden hangisi Sartre Husserlden ayran temel dncedir? a. Bilin, kendisini eylerle ilikisi dolaysyla bilir. b. Bilinte saf transandental bir ego yoktur. c. Bilin nesnesine yneldiinin her zaman farkndadr. d. eyler bilince indirgenemez. e. Ynelimsellik bilincin nesnesini hedeflemesidir. 6. Aadakilerden hangisi Sartren Varlk ve Hilik te vard sonulardan biri deildir? a. znellik, nesnellii temsil yoluyla kurma gcne sahiptir. b. Ynelimsellik bilincin dnyaya eriimidir. c. Akn varlk bilinten bamszdr. d. Bilinte dnyann belirii zneldir. e. Bilin insani gereklii projeleriyle yapar. 7. Aadakilerden hangisi Bilincin varlkla kurduu iliki iinde yadsmay tar. grn dorular? a. Hilik varl yadsmaktr. b. Bilin aslnda bir hiliktir. c. Yadsma kavramlar belirler. d. Yadsma ayrmlar belirler. e. Her belirleme bir yadsmadr. 8. Aadakilerden hangisi Sartren felsefe tarihinde bakas sorununa yapt zgn bir katkdr? a. Bilincin baka bilinlerle ilikisini aklamas b. Bakasnn beniyle ilikiyi analojiye dayandrmas c. Ruh ile beden arasndaki ilikiyi zmlemesi d. Bakasnn beni belirleyen bir varlk olmas e. nsann seimlerinin bakalaryla ilikisi 9. Aadakilerden hangisi politik fenomenolojinin ynlendirici, dzenleyici bir ilkesidir? a. Verili koullar tarihsel olaylar etkiler. b. Koullar praksisi belirlemez. c. Olgular tarihin yasalar aklar. d. Olgular tekil olarak incelenmelidir. e. Ortak zgrleme emein smrsyle son bulur. 10. Aadakilerden hangisi Sartren Varoluuluk Bir Hmanizmadr gr ile dorudan ilikilidir? a. Ahlki deerlerin tarihsellii ve insan merkezcilii b. Kiinin seimlerinden dolay bakalarna kar sorumlu olmas c. Ceza korkusunun eylemin ahlki deerini ortadan kaldrmas d. zgrln ahlk eylemin gerekli art olmas e. Evrensel ahlki deerlerin olmamas

70

ada Felsefe-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. a 3. b 4. e 5. a 6. a 7. e 8. d 9. d 10. b Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sartren Hayat ve Eserleri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sartren Felsefesinin Gzegh blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ynelimsellik ve Egonun Aknl blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ynelimsellik ve Egonun Aknl blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varlk ve Hilik blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varlk ve Hilik blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Varlk ve Hilik blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Diyalektik Akln Eletirisi blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sartren Ahlk blmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 zgr ve bamsz dnen bir kii ancak kendi dnce ve grlerine angaje olur. Basklara boyun eerek dncelerine aykr eylemler yapmaz. zgr kiinin angajman zerktir. O, benimsedii deerlerin basklanmasna kar direnenlere de destek vermekten kanmaz. rnein, insan haklarna sayglym diyen bir kii kadna ynelik iddete kar kanlara da politik destek verir. Sra Sizde 2 Bir kiinin haklarn kullanabilmesi yaad toplumun ve onun siyasi atsn oluturan devletin zgr olmasna baldr. zgrln maddi-fiziksel koullar da vardr. Bunlar da doa yasalaryla belirlenir. Olgusallmzn koullar rnein ekonomik adan kstlayc olabilir. Fakat dnce zgrl, projelerle olgusall yeniden anlamlandrmak ve deitirmek abas bu tr snrlamalarla yok edilemez. Bask ve igal altnda olan toplumlarda insan tm kstlamalara ramen artlar zorlayarak direnebilir, insani gerekliini dntrebilir. Alman igalinin zor artlarnda verilen zgrlk mcadelesi, insana zgrl, konformist bir yaamdan ok daha fazla hissettirir. Sra Sizde 3 Bu soruya Ben bir keiftir. diye yant verirseniz, Descartes gibi, beni bir z olarak dnyorsunuz. Fakat Ben bir yaratmadr. diye yant verirseniz Sartre gibi dnyorsunuz demektir. Sra Sizde 4 Sartren sorumluluun snrlarn ok fazla genilettiini syleyebiliriz. Byle bir anlay asl sorumlular gzden karma tehlikesine aktr. rnein tecavze urayan, tecavze urama olayndan sorumlu tutmak dnlemez. Dier yandan Sartrea hak vereceimiz durumlar da vardr. rnein depremde yklan binalar yapanlar kadar, kaak kat kmak iin seimle i bana gelen yneticileri oylaryla rehin alan semenleri masum saymak da safdillik olur.

4. nite - Sartre

71

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Robert Bernasconi, How to Read Sartre. (2007). W.W. Norton & Company, London and New York. Robert Bernasconi, Irk kavramn Kim cat Etti. (2000) Metis, stanbul. Jean Paul Sartre, Bulant. (1995). eviren Erdoan Alkan, Roman Yaynlar, stanbul. Jean Paul Sartre, Varlk ve Hilik. (2010). eviren Turhan Ilgaz ve Gaye ankaya Eksen, stanbul. Jean-Paul Sartre: Tarihin Sorumluluunu Almak: Sartrenin Ge Dnem Dncesi zerine. (2010). Yayna hazrlayanlar Zeynep Direk ve Gaye ankaya, Metis, Istanbul. Jean Paul Sartre, Citique de la raison dialectique. (1960). Editions Gallimard, Paris. Jean Paul Sartre, Cahiers pour une morale. (1983). Editions Gallimard, Paris.

5
Amalarmz
zdeleme Konukseverlik Bakas Sonsuzluk Aknlk

ADA FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Levinasn Bat felsefesinin Bakayla kurduu ilikiyi nasl eletirdiini aklayabilecek ve bu eletirinin onu nasl alternatif bir felsefe kavrayna gtrdn anlatabilecek, Levinasn Avrupa Kltrn sorgulama nedenleri ile felsefesi arasndaki ilikiyi aklayabilecek, Levinas felsefesinin, Husserl ve Heideggerle ilikilerini saptayabilecek ve felsefesini neden Bakas Aknlk ve Sonsuzluk kavramlar zerinde temellendirdiini aklayabilecek, Levinasa gre aknlk ihtiyacnn neden doduunu, varlktan kmann ne anlama geldiini ve aknln nasl mmkn olduunu aklayabilecek, Levinasn sonluluk ve sonsuzluk ilikisini ele aln, Hegel ve Descartes felsefeleriyle bants iinde konumlandrabilecek ve metafizik arzunun bakaya yneliinin sonlu ile sonsuz arasndaki ilikiyi nasl kurduunu aklayabilecek, Levinasa gre aknlkta olmann tesine geen etik znenin neden zgr olmadn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Tanr Btnlk Hipostaz Etik iliki

indekiler
GR LEVINASIN HAYATI VE ESERLER LEVNAS FELSEFESNN GZERGHI ZAMAN VE BAKA BTNLK VE SONSUZ OLMAKTAN BAKA TRL VEYA ZN TESNDE

ada Felsefe-II

Levinas

Levinas
GR
Bat felsefesi geleneinde dnme genellikle bir zdeleme srecinden ibaret olmutur. Aynnn bakaya gidip ondan kendisine geri dnd bir harekettir bu. Bu hareket iinde dnce Bakayla karlamasnn okunu kavramlar, ilkeler, temsiller araclyla azaltp onu kendisine indirger veya benzetir. Onda zaten kendisinin ona koyduunu bulur, aynnn bakayla yalnzca kendi terimleri araclyla karlamas ve bu terimleri radikal bir biimde sorgulamaya amamas aynnn hareketini niteler. Fakat felsefe, bu hareket yerine farkl bir harekete girmek suretiyle yaplamaz m? Levinas bu soruya olumlu yant verir. Felsefe bakaya konuksever bir dnce de olabilir. Bakaya konuksever olan felsefe, dnyann anlamn bakasyla karlama olayndan, bakasnn kendini ifade etmesinden itibaren dnmeye aktr. Levinas 1950lerin sonunda bu felsefeyi sonsuz fikriyle ilikili bir felsefe olarak ele almtr. Felsefe vahiye dayal dnceyle karlatndan beri evreni yaratlm olarak dnmeye itilmitir. Modern felsefe sonsuz ile sonlu arasndaki ilikinin nasl kurulduu, bunlarn arasnda ayrlk olup olmad sorularn varl tartmas balamnda yantlamaya alr. Levinas, Descartesn Metafizik Meditasyonlarnn ncsnde bulunan sonsuz sonlu ilikisine odaklanr. Sonsuzun sonluda onu aarak, sonluya indirgenemeyerek bulunmasn, varlkbilim asndan deil, etik anlamyla yeniden dnmeye giriir. 1980lerde kaleme ald Tanr ve Felsefe adl yazsnda, Tanrnn felsefedeki yerini de etikte bulur. Levinasa gre bakaya kar konuksever dnce etikin ontolojiyi nceledii bir felsefedir. Diyalog ne demektir? Koullar nelerdir?
SIRA SZDE
Bat felsefesinin kaynaklarnn neler olduu hakknda eitli grler ne srlmtr. Bat felsefesinin sadece Eski Yunan kltrnde ve Hristiyanlk dininde temellendiini ileri srenler olduu gibi, Batnn tm tek tanrl dinleri kapsadn iddia edenler de bulunur. kinci anlay, Bat felsefesinin geliiminde Musevilik ve slm iindeki dnsel baarlarn etkisini ne karr.

LEVINASIN HAYATI VE ESERLER Emmanuel Levinas (1906-1995)

SIRA SZDE

DNELM

DNELM S O R U

S O Rdodu, U Levinas 1906 ylnda Litvanyada Yahudi bir ailenin ocuu olarak ocukluunda geleneksel sinagog eitimi grd. Ailesi 1917 devriminden sonra Fransaya g etti. 1924 ylnda Strasbourg niversitesinde felsefe D okumaya balayan KKAT Levinas, 1927de fenomenolojinin Fransada henz bilinmedii bir dnemde Husserlin fenomenolojisiyle tant. 1928-29 yllar arasnda Husserlin fenomenolojisi-

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

74

ada Felsefe-II

ni renmek iin Freibourg niversitesine gitti. Orada yalnzca Husserl ile deil, Varlk ve Zaman yeni yaymlam olan Heideggerle de karlat. Levinas 1930da Fransada Husserlin Fenomenolojisinde Gr Kuram balkl ilk kitabn yaynlad. Fransz felsefesi fenomenolojiyi bu eserle tanmtr. Ksa bir sre sonra Levinas aklama ve yorumlama abalarnn tesine giden iki ksa deneme yaynlad: Hitlerizmin Felsefesi zerine Baz Dnmler (1934) ve Ka zerine (1935). Bu denemeler Hitlerin Almanyada iktidara geldii ve Avrupada anti-semitizmin glendii bir atmosferde kaleme alnmtr. lkinde Levinas Avrupa kltrnde rk faizme neyin zemin hazrlam olabileceini sorgulamakta, ikincisinde aknlk (transcendance) sorusunu genellikle ait olduu mistisizm balamndan kopararak yeni bir tarzda ortaya koymakta ve tartmaktadr. kinci Dnya Sava boyunca Levinas askeri bir alma kampnda (Stalag) esir olarak tutulmutur. Kars ve kz Fransada arkada Maurice Blanchotnun yardmlar sayesinde sava boyunca saklanmlardr. Onlar dndaki tm ailesi kamplarda ldrlen alt milyon Yahudi arasnda bulunmaktadr. Levinasn felsefi dncesi bir felketin gelecei n hissiyle balar ve en nemli rnlerini Avrupann barnda bir soykrmn olabilmesinin yol at felsefi sorgulama iinde verir. Zaman ve Baka (1947), Btnlk ve Sonsuz (1961) ve Olmaktan Baka Trl veya zn tesinde (1974) Levinas felsefesinin en nemli mihenk talardr. Levinas doktorasn aldktan sonra Pariste adndaki bir zel lisede retmen ve ynetici olarak almtr. 1961 ylnda Poitier niversitesinde, 1971den itibaren de Paris Universitesinde (Nanterre ve Sorbonne) retim yesi olarak grev yapmtr. niversiteye girmesini Paul Ricoeur salamtr. Levinas felsefenin yan sra sinagogda Talmud yorumlar da yapmtr, felsefe d yazlar Talmud geleneine duyduu ilgiyi youn bir biimde yanstr. Syleilerinde ona bu ilgiyi alayan kiinin sava sonrasnda birden karsna kan Monsieur Chouchani adnda bir kii olduundan bahseder. Levinas 1979 ylnda Paris I (Sorbonne) niversitesinden emekli olmu, 1995 ylnda lmtr.
SIRA SZDE

Her felsefe SIRA ann felsefesidir konusu zerine bir deneme yazmanz istenseydi grSZDE nz Levinastan ne gibi rneklerle desteklerdiniz?
D NELM LEVNAS FELSEFESNN GZERGHI

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

Levinas 1930larn banda Husserlin ve Heideggerin felsefelerini yorumlayan eserler vermitir. Fenomenolojisinde Gr Kuramnda Husserlin fenoS O R Husserlin U menolojisini Heideggerci bir adan deerlendirir. Levinas Heideggerin yaklamnda etkileyen ey Varlk ve Zamann yapt bilin felsefesi eletirisi, insann DKKAT varln, zne-nesne kartlnn tesine geen bir biimde, dnyada olmay temel alarak zmlemesi, duygulanm varolusal bir tarzda, bir varlk deneyimi SIRA dnme SZDE olarak yeniden giriimidir. Levinasa gre Varlk ve Zamann en nemli tezi, varln Daseinn varl anlamasndan bamsz olmaddr. Levinas 19301940 arasnda Heideggerin dncesini tantan yazlar kaleme almtr. Bunlar AMALARIMIZ Husserl ve Heideggerle Birlikte Varoluu Kefederken adl eserinde bulunur. 1935te Ka zerine Levinasn felsefi gzerghn belirleyen soruyu ortaya koyar: Aknlk mmkn K mdr? T A P Bu soru u zgl tarzda sorulur: Benin kendinden karak varlk deneyiminin arlndan kap kurtulmas mmkn mdr? Levinasn dncesinin gzergh ilk kez 1935te karmza kan aknlk sorusunun yeniden sorulmas ve ona eitli yollardan yantlar aranmas erevesi iiTELEVZYON ne yerletirilebilir. Levinasn Heidegger dncesine duyduu hayranlk, Heideg-

NTERNET

NTERNET

5. nite - Levinas

75
Dourganlk bu metinde babann dourganl (fcondit de la paternit) kastedilerek kullanlan bir kavramdr. Bu biyolojik soyun devamyla ilgili bir fikir deildir. Edinilmi bir evltla, bir renciyle iliki de bu anlamda dourganln koulunu salayabilir. Babann var olmad bir zamanda, ocuun sahip olduu imknlarda srmesi Levinasa gre benin kimliine, bedenine akl olduu varlktan kmasdr. Levinasn ocuk kavramndan oulu anlyor olmas, dourganlk anlaynda ataerkil nyarglarn etkisi altnda kald iin eletirilmitir.

gerin nasyonel sosyalist partiye ye olduunu Alexandre Koyreden duymasndan sonra yerini bu dncenin ikliminden kma arayna brakacaktr. Bu aray ikinci dnya savandan sonra, 1947-48 yllarnda kaleme alnan Zaman ve Baka ve Varolutan Varolana adl ksa eserlerde belirgin bir biimde kendisini gsterir. Bu eserlerde aknlk sorusu, bu kez dknlk (excendance, dar doru aknlk) terimi kullanlarak yeniden sorulur, eros yoluyla veludiyet (babann dourganl) aknl vcuda getirip somutlatran tecrbeler olarak okunur. Btnlk ve Sonsuzda aknln biimsel ifadesi metafizik arzunun mutlak bakayla kurduu ilikidir. Levinas bunu Descartesta bulduu sonsuz fikriyle tarif eder. Bu iliki bakasyla yzyze ilikide, yani etik ilikide somutlar. Bu eserde Levinas zneyi ikinlikten aknla doru bir hareket olarak anlatr. Benin aknln eitli bakalklarla ilikileri gz nne alarak derece derece betimler. Bu ilikiler iinde ben btnden ayrlr, kendisini toparlayp zdeleir, benin kimlii bu zdelemeden ileri gelir. Bakalklarla ilikinin en son derecesi, bakasyla etik ilikidir. Bu ilikide bakasnn yz tarafndan sorgulanan ben kendinden kar, bir daha geri dnmemecesine bakaya gider. Ne var ki bakas karsnda kendini aklayarak hesap verme srecinde kendisini tekrar toparlayp dile hakim hle gelecektir. Yzyze ilikideki aknlk hareketi, radikal bakann btnlkte erimesiyle baarszla urayabilecei iin Levinas yine veludiyete dnecek ve bu kez veludiyete etik bir anlam katarak bu ilikinin btnle direnen bir iliki olduunun altn izecektir. Hegelci sonsuz, devletin btnlnde somutlarken Levinas sonsuz btnle direnen bir veludiyette somutlar. Levinas bulduu zmden tatmin olmam olsa gerektir ki 1974te Olmaktan Baka Trl veya zn tesindede aknlk sorusunu bu kez yeniden ele alr. Bu kez veludiyet tecrbesi gzden tamamen kaybolmutur. Bunun sebebi baz yorumculara gre ocuumla ilikinin bakasyla fazlaca zdelemeyi getiriyor olmasdr. Olmaktan Baka Trlnn Btnlk ve Sonsuzdan pek ok nemli fark vardr. Bunlardan en nemlisi, Levinasn dili, anlam, ifadeyi, syleyii, duyarl, etik znelii, etik ilikinin yapsn yeniden dnyor olmasdr. Bu kez aknln imkn, yerine geme (substitution) olarak dnlen etik ilikide somutlar. Etik ilikide zne biri-dieri-iindir. Etik Levinasn dncesinin bandan beri belirleyici bir izlek olmad hlde, gzerghnn sonunda Levinas etiin filozofu, etiin anlamn yeniden dnen bir filozof hline gelmitir. Dahas, Levinasa gre Tanr fikrinin de anlam bakasyla ilikide bulunur. Bylece Levinas Tanry felsefeye ontolojinin sorunlaryla deil, etiin muammas yoluyla sokar. Levinasta bakasyla iliki benin zdelemeden kaynaklanan zdeliini veya kimliklenme/ kimliklendirmelerden doan kimliini kesintiye uratan bir muamma oluturur. Etik znede kimlik anr, bozunur, geri plana der, nemsizleir, paralanr, fire verir; Bakasyla ilikinin muammas toplumsal, etnik, kltrel, milli kimliklerin ilikisine indirgenemez. Bakasnn yznde bakasnn beni sorumlulua armas, ncnn adalet ve eitlik talebi ve Tanrnn Oluu iie gemitir. Yzle ilikinin muammasnda ne etik siyasetten ne de Tanr etikten ve siyasetten ayrlabilir. Levinasa gre etik, siyaset ve Tanrnn anlam evrensel yasa ve kurallarla ilgili meselelere indirgenerek zmlenemez, adalet her trl evrenselliin tekillikle snanmasn gerektirir.

ZAMAN VE BAKA
kinci Dnya Savandan sonra 1947-48 yllarnda yaymlanan Zaman ve Baka ve Varolutan Varolana 1935te Ka zerinede ortaya koyulan aknlk soru-

76

ada Felsefe-II

SIRA SZDE

DNELM S O R U

suna Levinasa zg bir fenomenolojiyle yant arayan eserlerdir. Ka zerine, varln dayanlmaz arl ve ezicilii deneyiminin betimlenmesiyle balar. Bu deneyim iinde ben varlktan k ihtiyac hisseder. Levinas hazzn bir kendine k imkn verip vermeyeceini sorar. Haz yaants kendine geri dnmeyle sonuland iin ben hazda varlktan kmann imknszln deneyimler. Varlktan kamann veya kmann imknszl benin kendine akl olma deneyiminde somutlar. Benlik oktan ben ile kendi arasndaki bir ikilii barndrmaktadr; varln dayanlmaz arl altnda ezilen ben kendinden kmak ister ama bir k yolu bulamaz. 1947-48 yllar arasnda Levinas aknlk sorunsaln yle belirginletirir: Varlktan kmak, varln tmden kayb veya lmek deil, bir ayan varlkta tutarak bakaya doru gitmek ve bir daha kendine geri dnmemektir. Bu dnemde Levinas Bat felsefesinin bakaya kar alerjik, teki bir dnce olduu saptamasn yapmtr. O hlde aknln imkn her neyse, Bat felsefesini oulculua aan bir imkn olarak grlecektir. Hatta Levinas bu eserinde, varln Bir olduunu ne sren Parmenidesle kopuu gerekletirdiini iln eder. Levinas, Parmenides zerine ok az ey syledii iin bu nermenin nasl anlalmas gerektii hakknda bir yorum yapmak zordur. Benin kendinden kmas ve bakaya gitmesi, benin kendisini kaybedip bakada eridii mistik bir deneyimi tarif etmez, benin hem kendisi hem de bakas olduu bir durum, nce tekilii ortadan kaldracak, sonra da bizi ikicilik yoluyla oulculua tayacaktr. Levinas Zaman ve Bakada benin fenomenolojik kkenini anonim varolua (il y a) geri dnerek anlatr. Bir zneye ait olmayan, anlaml bir dnya ortaya karmayan srelerden (rnein uykusuzluk tecrbesi) bir benin kendi varoluunu stlenerek ortaya kmas olayna Levinas hipostaz adn verir. Ancak hipostaz yoluyla meydana gelmi bir benin varlndan dnyada olmann terimleriyle sz edilebilir. Levinas byle bir benin ihtiyalarn karlamak iin verdii mcadeleyi, maddeselliini, zgrln, lmle ilikisini ele alarak bir zne tasviri yapar. Bu zmleme Heideggerin Varlk ve Zamanda yapt Dasein analitiiyle bir tartma niteliindedir. Levinas, bu betimlemenin devamnda lm radikal bir bakalkla iliki olarak ele alr. lm benim imknm olmayan imknlarla iliki kurduum bir zaman aar veya mmkn klar. Levinas eros yoluyla edinilen ocukla babaln kurduu ilikiyi bu radikal bakalkla iliki yapsnn somutlamas olarak SIRA SZDE yorumlar. Ben bir anlamda olumdur, o hem bir bendir hem de bir bakas. Ben veludiyet yoluyla varlktan veya kendimden karak bir daha da kendime geri dnmemek suretiyle baka olurum. Levinas bylece Bat metafiziinin D N E L kendimden M bakay aynya indirgeyen hareketinin dnda bir aknlk imkan bularak Parmenidesi tekilikten oulculua aldn iln eder. Bu onun Heideggerci varlk S O R U dncesinin ikliminden kma giriiminin ilk admdr. Levinasn felsefesinde benlik ncelikle zdelik (identit) anlamn tamaz. Elbette DKKAT ben kendisini zdeleme suretiyle bir zdelik (aynlk) veya kimlie ait klarak sabitletirebilir. Ancak hareketine girebiliyor olmamz bile ben ile kendi arasnda bir SIRAzdeleme SZDE fark bulunduunu ortaya koyar.

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE AMALARIMIZ

AMALARIMIZ SIRA savunmak, SZDE nsan haklarn niin ncelikle ve zellikle bakasnn haklarn savunmak demektir?
D M K TN E AL P S O R U TELEVZYON DKKAT

NAE LP M KD T S O R U

TELEVZYON
DKKAT

5. nite - Levinas

77

BTNLK VE SONSUZ
Sava sonrasnda bir gn aniden karsna kan Talmud yorumcusu Monsieur Choucahi ile sohbetleri Levinasn ocukluunda ald sinagog eitiminden beri ilgilenmemi olduu Yahudi Talmud geleneiyle taptaze bir iliki kurmasna yol amtr. 1950lerde yazdklar Levinasn Bat felsefesini, Eski Yunan gelenei ile Yahudi-Hristiyan geleneinin birbiriyle karlamasnn tarihi oluarak dndn gsterir. O hlde Bat kltrnn iki heterojen kayna vardr. Eski Yunandaki sonlu evren anlay ve Vahiyle gelen sonsuz fikri. Bat kltr iinde Eski Yunan felsefesinin sonsuz karsnda geirdii aknlk ve onunla badaabilmek iin dourduu eitli speklatif dnsel sreler mevcuttur. Yalnzca Ortaa filozoflar deil, Descartes, Spinoza ve Leibniz gibi modern felsefenin rasyonalist kolu da, hem uzaml varlkta hem de ruhta sonsuz ile sonlu arasndaki ilikiyi kurmann bir yolunu ararlar. Akl sahibi, kendi kendine yeterli, zerk bir varlk olarak insan ile Tanrnn yaratt bir varlk olan ve yasasn ondan alan yaderk bir varlk olarak insan nasl ayn kltrde birlikte varolabilirler? Speklatif metafizii yerinden eden ve felsefeyi dardan deil, akln kendi iinden bir eletiri hline getiren on sekizinci yzyln byk dnr Kant bir sonluluk dnryd. Sonsuz onun dncesinde balca iki yerde ortaya kar: Zaman ve mekn, grnn bu a priori formlar sonsuzu ima ederler, biz bir eyi bir meknda veya bir zamanda temsil ederken meknn, zamann kendisini de sonsuz olarak temsil ederiz. Sonsuz ayn zamanda da akln bir ideasdr. Sonsuz deneyimi kurucu bir rol oynamaz, o akln btnlne yalnzca katkda bulunur. Mdrikenin kategorilerini deneyden ve zamandan bamsz olarak kullanarak koulsuz koulu arayan akln bir ideasdr. Sonlu olan sonsuzun nda kavranmad, ona gnderme yapmad iin Kantn felsefesinde sonsuzun merkezi deil, marjinal bir stats vardr. Sonsuz ne fenomenal dnyann bilin tarafndan kuruluunda ne de devlerimin kategorik buyruk sayesinde belirlendii zgrlk alannda bir rol oynar. Hegelin Kanta itiraz sonlu sonsuz ilikisinin bu ekilde koparlmasnadr. Franz Roseinzsweign Kefaret Yldz adl eseri, Levinasn dikkatini Alman dealizminde sonlu ile sonsuzun ilikisinin nasl yeniden dnldne, zellikle de Hegelin bu ilikiyi nasl ele aldna ekmitir. Hegel sonsuzu sonludan ayr olarak ele almaz, sonlu sonsuzun diyalektik hareketi iinden kar ve ona geri dner, sonsuzun hareketi tm sonlu bakalklar, farkllklar btnselletirir. Hegele gre btnlk sonsuzdur ve varlkta kendisini gerekletiren akl da zgrlk ideasndan baka bir ey deildir. 1957de Felsefe ve Sonsuz Fikri adl yazsnda Levinas, Hegelci sonsuzun karsna Descartesta bulduu sonsuz fikrini karr. Hegelci btnselletirici sonsuza Descartes sonsuz fikrinin bize sunduu yapyla direnilebilecei fikri, Btnlk ve Sonsuzun temel stratejisini oluturur. Bu eserde amac btnselletirici bir sonsuzun karsna, btnselletirmeye direnen bir bakayla iliki olarak sonsuzu karmaktr. Btnlk ve Sonsuzda Levinas, Descartesn sonsuz fikrine ilikin yapy yeni bir balama tamak suretiyle hem Heideggerle hem de Hegelle hesaplar. Heidegger sonlu sonsuz ilikisi bakmndan, Hegelin deil Kantn bir takipisi saylabilir. O da Kant gibi bir sonluluk dnrdr. Varlk ve Zamanda Dasein kendisine en has olan lm imknyla iliki kurmak suretiyle bireyleir, ayrlr, zgrleir ve tarihselletirir. Sonluluk tm varolanla ilikinin koulu hline gelir. Sonsuz fikri bize Levinasn aknlk dedii eyin yapsn sunar. Aknlk, Btnlk ve Sonsuzda metafizik olarak adlandrlmtr. Btnlk ve Sonsuz ontoloji ile meta-

78

ada Felsefe-II

Metafizik felsefe tarihinde Aristotelesin ilk felsefe adn verdii, varlk olarak varl konu edinen kitaplar toplamna, Aristotelesten sonra verilmi bir addr. Metafizik ad Aristotelesin Fizik adl eserlerini oluturan kitaplardan sonra gelen kitaplar kastetmek iin kullanlmtr. Bu ad, bir dizi eserin btn eserler iindeki yerini veya srasn belirtir. Bu bakmdan metafizik ile ontoloji ayn anlamda kullanlan terimlerdir, zira ikisinin de ele ald sorun varlk olarak varlk sorunudur; varln felsefi temellendirilmesidir. Bununla birlikte zaman iinde metafizik terimi duyumsanr dnyay aan, duyularla bilinmeyen, bu dnyadan olmayan, fiziin tesi hakknda yaplan bir aratrma anlamn kazanmtr. Gnmzde de tanr, ruh, evren fikirleri ampirik almann snrlar alarak speklatif bir tarzda tartldnda buna metafizik ad verilir.

fizii birbirinden ayrt eder. Ontolojide varolanlarla iliki varlk anlay ile dolaymlanmaktadr. Varln anlalmas varolanla ilikiyi nceler ve mmkn klar. Varl anlama, anlalan varolanlar stnde g elde etmemizi de salar nk onlarn bize nasl belireceklerini belirleyen ey bizim onlar anlaymzdr. Ontoloji bu yzden aynnn zgrln pekitirir, bakay ortadan kaldrr veya aynya indirger. Husserl eylerin kendisine gidelim. demiti, ama beliri varln anlalmasyla dolaymlanyorsa hibir ey kendisinden itibaren, olduu gibi belirmez, ey bize bizim onu anladmz gibi grnr. Bilin neyle karlarsa karlasn, karlamann terimlerini kendisi koyuyorsa, olsa olsa kendisiyle karlaabilir. Metafizik nedir? Ontoloji ile metafizik arasnda bir fark var mdr? Ontoloji varlk olarak varl aratrr. Tarihsel olarak ele alndnda metafizik de ontolojinin dier bir addr. 18. yzylda Kant Saf Akln Eletirisinde felsefenin varln temellerini duyusal deney yoluyla tecrbe edilemeyen, sadece aklla eriilebilen akn varlkta aramasn metafizik olarak nitelendirmitir. Bu anlamda duyusal deneyin tesinden sz eden metafizik gayr merudur ve Kant onu eletirel felsefeden ayrmaya alr. Levinasn Btnlk ve Sonsuzda yapt ey Kantn gayr- meru bir ontoloji yapma tarz olarak grd tanrdan, ruhtan, evrenin btnnden sz eden metafizii diriltmek deildir. O, Btnlk ve Sonsuza metafizik arzudan sz ederek balar. Metafizik, dnyada olmakla yetinmeyip bakaya doru gitmeye alan arzudur. Metafizikinin Bakaya duyduu arzu, bir ihtiya gibi tatmin olmaz; duyduu alktan beslenir. Bundan unu karabiliriz: Levinasa gre insan yalnzca tatmin edilebilen ihtiyalar olan bir varlk deildir. Onda, metafizik arzu da ortaya kabilir. htiya bir eksikliktir ancak metafizik arzu insandaki eksiklikten deil, ondaki bir eyin srekli arlndan, fazlalndan, tamasndan, kabna samayndan doar. Levinas bize bunu nc Meditasyona bavurarak anlatr. Orada Descartes bende bir sonsuz fikri olduundan sz eder ancak bu sonsuz fikrini benim gibi sonlu bir varlk yaratm olamaz. Bu fikir sonluluun yadsnmas yoluyla domu da olamaz. Ben kendi sonluluumu ve mkemmel olmaym bendeki sonsuz fikri sayesinde fark ederim. Pekiyi bendeki bu fikir, fikri olduu sonsuz varln zn yakalayabilir mi? Descartes bu soruya olumsuz bir yant verir: Ben bu fikir yoluyla o varla ancak dokunabilirim; onun varlndan emin olduum hlde, onu yakalayp ne olduunu kavrayamam. te metafizik arzu ile yneldiim baka da tpk Descartesn Tanrs gibi ona ynelen fikri veya temsili aar. Bu onun srekli bir biimde ona ynelen ve onu anlamlandran bilinci amas, ondan tamasdr. Burada bir zne ortaya kyor, kendi kendisiyle akan ve bu sayede dnyaya hkim olan bir zne deildir bu, tayamadn tayan bir znedir. te Levinasa gre ihtiyaca indirgenemeyen arzulama budur. Zihnin dsalla ynelii arzuyu gsterir, metafizik ya da aknlk bu ynelite bulunur. Ama Levinasa gre, bu dsallk arzusu nesnel bilgide deil, konumada bulunur. Pekiyi, zihnin temel ura hakikate ulamak deil midir? Hakikat ile adalet arasndaki iliki nedir? Adalet Levinasa gre ilkin yasalarn uygulanmas, insanlar arasnda eitliin tesis edilmesi, evrensel eitlik ilkesi deildir, adalet eitlikten nce kkensel bir deneyime, yzn konukseverce kabul edildii bir konuma deneyimine dayanr. Bakaya duyulan metafizik arzu Levinasa gre bakasyla etik ilikide somutlar. Bakasyla etik iliki, yz yze iliki bir konuma ilikisidir. Levinas Btnlk ve Sonsuzda bakasnn yznn anlam ifade etmesi olayna yeninin gerek deneyimi adn verir. Anlamn (signification) ilksel olgusu yzde kendisini ifade olarak retir (TI, 292). Anlam kkensel bir olay olarak, ilk

5. nite - Levinas

79

kez yz yze ilikide ortaya kar. Bakasnn yznn anlam ifade etmesi Sonsuzdur; nk yzn konuarak anlam ifade etmesi bendeki temsili, anlam vermeyi (Sinngebung), kurucu bilinci ve hatta vcuda gelmi bilinci aar. Levinas ite tam bu ilikide bilincin kendiliindeliinin, benin zgrlnn sorgulanmasnn imknn bulur. Bakas beni sorgular ve keyfi zgrlmn hesabn vermemi talep eder. Bundan byle ben kendimi kendi zgrlme brakamam, bakas benim kavramlarm sorguladka, ondan renir ve kendime kar eletirel bir mesafe alrm. Bilgi ancak ayn zamanda bakasndan gelen eletiriye ak olduu srece olgunun bilgisidir. Zihnin kendini sorgulamas ve eletiri, onun kendi kkeninin tesine, ncesine gitmesi, zgrln yaratlm olduuna tank olmas demektir. Bakas tarafndan sorgulanan zgrlk hakll kurmak, keyfiliini ortadan kaldrmak iin ontoloji yapar, bilgisini temellendirmeye alr. Etiin ontolojiyi ncelemesi bu anlama gelir. Hakikat, anlalrlktan ayrlamaz nk hakikat yalnzca saptanan bir olgu deildir, anlalan ey, bilgisinin hakll, sebebi gsterilmi bir eydir. Anlalrl kurma kaygs nesneye belli bir sayg duyulduunu gsterir. Byle bir zihnin kendini sorgulamaya balam olmas gerekir. Buna karn, zihnin kendiliindenliinin sorgulanmas haysiyetsizlik bilincinden douyorsa bu eletiri hakikati nceler. Bu haysiyetsizlii aa vuran eletiri her eyin btnsellikte kapsanarak dnldn ifa etmez; bireyin evrenselde yceltilmesi deildir. Ahlk dlmn bilincine olgusalla tabi olmamla deil, sonsuza tabi olmamla, bakasnn yznn anlam ifade ediiyle varrm. Btnsellik fikri ile sonsuzluk fikri arasndaki fark, ilkinin kuramsal, ikincisinin ahlki olmasdr. Hakikati kuran ey zgrln kendi kendinden utanabilmesidir. Bakasnn kabul, ahlki bilincin balangcdr, benim kendi zgrlm sorguya ekmemi mmkn klan ey de budur. Kendini sonsuzun mkemmelii ile lme, teorik bir ele ala yol amaz, utanca yol aar. Bakasnn kendini muhatap olarak sunduu sylem ve arzuda, bakas stnde g kullanamayacam, ldremeyeceim olarak belirir. Onun karsnda ben masum kendiliindenlik deil, mtecaviz ve katil gibi grrm kendimi. Bakas olarak Bakas, baka bir bene denk deildir. Bu denk olmay, bu ykseklik onun karsnda utan duymama yeter. Bakas benim glerime kar bir direnitir, glerimin naifliini, zgrlmn keyfiliini ve iddetini fark etmemi salar. O hlde, anlalrln aranmas, bilginin eletirel znn kendini gstermesi, bakasnn yznn beni sorgulamasyla balar. Levinas 1935te sorduu temel bir soruya tm kariyeri boyunca bir yant aramtr. O soruya kariyerinin eitli uraklarnda farkl yantlar vermitir. Beni bir ayam varlkta tutarak kendime geri dnmemecesine varlktan karan iliki erotik iliki midir, yoksa ocuumla kurduum iliki mi? Veyahut tanmadm bir yabanc ile kurduum etik iliki mi? Bu etik iliki hangi anlamda beni kendimden kartr? Bunun ne gibi felsefi sonular olabilir? Bu soruya Btnlk ve Sonsuz ile Olmaktan Baka Trl etik ilikiye odaklanarak yant verirler. Levinasn dncesinin gzerghn bandan itibaren belirleyen sorunsaln etik olmadn belirtmek gerekir. Etik, bakas gibi terimler bu dnceye 1930lardan itibaren hakim deildir. Ancak Btnlk ve Sonsuzun sorusu aknlk sorusu olduu hlde, oda etik iliki ad verilen ilikidir. Etik iliki yz yze ilikidir. Yz grlen bir biim, kavranan bir nesne deildir. Yz bana bakar ve konuur, bana bir grlme deneyimi yaatr ve konumasyla dnyay yeniden anlamlandrr. Dnyann anlamnn kkeni, yz yze ilikidir. Bununla birlikte, Btnlk ve Sonsuz yz yze karlamada bakasnn ihtiyalaryla belirdiini ve ona bo ellerle yaklalamaya-

80

ada Felsefe-II

can srarla vurgular. Yzn aknl, onun belirdii dnyaya ait olmamas, onu amas, yersiz yurtsuzluu, yabancl, yoksulluu, proleterliidir. Bakasnn yznn plakl onun yen vcuduna da yaylr. Kendisinden baka hibir eyle ilikili olmayan bir ekilde ortaya kan, dnyay kuran anlam ann kendisine gre belirlenmedii varlk sefalettir bu dnyada. Levinas der ki bu sefalette ben ve bakas arasndaki iliki retorik d olmak zorundadr: Bakasn tanmak bir al tanmak ve vermektir. Ama bu karlama renme de olduundan, sefalet iinde olan bakasnda ustam, benden yksek olan da bulurum. Levinas dinin de politikann da zn bu karlamadan itibaren anlamay neriyor: Yzle kurulan bu iliki mutlakla ateiste kurulmu bir ilikidir. Yani mutla kutsaldan kaynaklanan iddetten arnm bir biimde kabul etmektir. Levinas kutsaln iddetinin karsna mutlan azizliini koyar. Dinlerin katlma dayanan mitik, kutsal dnyasnn karsna, mutlan azizlii, mutlak ayrlyla kar. Levinasa gre yalnzca bir ateist mutlakla girdii ilikide onda erimez, onun aknlna katlmaya, onunla birlemeye almaz. Pozitif dinler kutsal belirleyen katlm ilikilerinden kurtulamamlardr. Oysa sonsuzluk fikri mitlerden kurtulmu bir insanln afadr. Mitlerden arnm inan, tek tanrc inan, metafizik ateizmi varsayar. (TI, s.75) Mutla yabanc ve yoksul olarak dnmek, Tanryla ilikinin insanlarn mitlerle dolu cehaletinde gereklemediini ne srmektir. Sonsuzla iliki, bakasnn mutlak bakal karsnda bylenerek ona sayg duymak deildir. lhi olan ile iliki, toplumsal bir ilikidir; sonsuzca akn; yabancnn, dulun, yetimin bizi yzndeki yoksullukla armasdr. Her trl ilikiden kopmu (kathauto) mutlak bir mevcudiyet kendisini yz yze ilikinin yaknlnda ifade eder. Metafizik ateizmin pozitif anlam, metafizikle ilikimizin teolojik deil, etik olduudur. O hlde metafizik Tanrnn sfatlarnn bilinmesi anlamnda bilgi deildir. Tanr nihai ve en yksek mevcudiyetine insanlara adil davranlmasnn bir karl olarak eriir. Tanrya ynelmi bir bakn ona ulamas imknszdr. Bunun sebebi aklmzn snrl olmas deildir. Tanrnn grnmezlii, onun hayal bile edilmezlii anlamna gelmez; ona adalette ulalabileceini anlamn tar. Akn olan bakasnda kabul etmek, ona bakasna gsterilen misafirperverlikte misafirperver olmak, nesnesini sarp sarmalayan, iine alan kavraytan daha ileri gider, yani daha misafirperverdir. O hlde metafizik, toplumsal iliki, insanlarla iliki alanna aittir. Nasl Kantta duyumsanr olandan muaf tutulduunda kavramlar bo kalr, insanlar arasndaki ilikiler olmasa Tanrya dair teolojik kategoriler de botur. Metafiziin yeri etik ilikilerdir. Metafizii, eylere ve katlmaya mahkm bir hayalgcnn kavramlarmza yapt katklardan temizlemek gerekir. Bylece nmzde ahlaki ilikilerden yola kan yeni ve baka bir tinsellik alacaktr. Bizi ontolojiden karan ve etie gtren aknlk izleinin batan itibaren politik bir izlek olduunu da syleyebiliriz: Levinas toplumsall kuran ilksel ilikinin ne olduunu sorgulamaktadr. Toplumu birbirinden bamsz bireylerin bir szleme yaparak oluturduklar bir btn olarak dnen liberal anlay reddeder. Toplumun znde veya kkeninde bakasyla iliki vardr. Bununla beraber, Levinas ben ile bakas arasndaki yz yze ilikiyi etik ile politikann kesitii iliki olarak yorumlar. Bakasnn gzlerinden nc bana bakar. Bunun anlam, bakasnn arsna onun ihtiyalarn karlayarak yant verdiimde ona tandm ayrcaln bakalar tarafndan hakl bir biimde sorgulanabilecek oluudur. Bakas dnyada ihtiyalar olan tek varlk deildir. Dnyada yalnzca ikimiz var deiliz. Bakasna kar sonsuz sorumluluum nc tarafndan sorgulanr, nc

5. nite - Levinas

81

beni eitlii salamak iin almaya, siyaset yapmaya sevk eder. nc bakasna yardm etmeye almaktadr, beni de bu yolla kendisine katlmaya arr. Bu kesiime odaklandmzda Levinasn felsefesinde, yeni bir politika fenomenolojisinin nvesini grebiliriz. Zira onda toplumsaln temeli hakknda bir iddiada bulunulmaktadr. Btnlk ve Sonsuzun Bat felsefesinde ontolojinin politikayla ilikisi hakknda tarihsel baz saptamalar yaptn hatrlayalm. Btnlk ve Sonsuzun nsznde Levinas, ontolojinin aslnda benin zgrlne dayanan, btnselletirici bir tahakkm ve iddet politikas olduu saptamasn yapmt. Ama Btnlk ve Sonsuzun siyaseti reddettii, onun yerine etii koyduunu da syleyemeyiz. Zira Levinasta yzyze iliki nc ile de ilikidir. nc yz yze ilikiye sonradan girmez, kkenseldir. Bu kkensellikte etik bir politikann imknn veren ey bulunur.

OLMAKTAN BAKA TRL VEYA ZN TESNDE

Levinasn, Btnlk ve Sonsuzda bir yz etii ortaya koyduu ne srlmtr. Bunu dorulayabilmek iin Levinasn yz nasl dndn iyi saptamamz gerekir. Dahas, bu eserde klasik felsefede bulabileceimiz trde bir etik bulunup bulunmad da sorulabilir. Levinasn amacnn zneyi etik zne olarak yeniden dnmek olduunu ne sren yorumcular da vardr. Fakat bu eser bize etik znenin nasl olabileceini anlatmay hedefliyorsa neden Yzn tesinde baln tayan bir blmle ve nihayet Zaman ve Bakadakine benzer bir veludiyet tartmasyla sonlanmaktadr? Neden Levinas bu eserden sonra Olmaktan Baka Trl veya zn tesinde gibi ikinci bir bayapt yazma gereksinimi duymutur? Neden aknln imkn sorunsal veludiyet tartmas bu kez tamamen iptal edilerek etik ilikide somutlar bir biimde yeniden ele alnmtr? Olmaktan Baka Trl, etik znenin etik ilikide hem kendisi hem de baka olmak anlamnda aknlk hareketine girmenin de tesine geerek olmaktan baka trl olduunu savlamtr. Btnlk ve Sonsuz ile Olmaktan Baka Trl arasnda bakasyla iliki, sorumluluk anlay asndan nasl benzerlikler ve farkllklar vardr? ki eser arasndaki en nemli benzerlik, Levinasn etiin temelinin zgrlk olduu kabuln reddetmesidir. Kanta gre zgrlmn tek kant, sadece ahlak yasasna sayg duyduum iin eyleyebiliyor olmamdr. Ahlak yasasnn z zgrlktr. Levinasa gre ise etik benin zgrlnn bir kant olamaz. zgrlk bencillii at, evrenselde temellendii zaman dahi bakas zerinde bir hkimiyet kuruyor olabilir. Her yasa kendi stalinizmi tarafndan tehdit edilir. Memurun grmedii gzyalar her zaman vardr. Kantn etiin znesine yaklam ile Levinasn yaklam arasndaki balca farklardan biri budur. Btnlk ve Sonsuzda etik iliki zgrln sorgulanmasna ve hakllatrlmas gereinin grlmesine yol aar. Bununla beraber, zgrln hakllatrmak iin kendisini aklayan, meramn anlatan zne dilde kendisini toparlayacak ve var olanlar zerindeki hkimiyetini yeniden tesis edebilecektir. Bu durum, Levinas etik zneyi radikal bir biimde yeniden dnmeye zorlar. Olmaktan Baka Trlde etik zne, etik ilikiye zgr girmez, zaten oktan bakasnn rehinesi olmutur. Rasyonel seimler yapan bir zne deildir bu, bakasyla takntldr. Yani bakasyla ilgilenmemek, onu dnmemek bu znenin elinde deildir. Elinden geleni fazlasyla yapt hlde, hibir suu olmad halde sulanmakta, tekrar tekrar kendisine geri frlatlmaktadr. Etik zne zulm gren, mazlum bir zne olarak tarif edilir. Etik ilikide mesele artk sadece bakasnn ihtiyalarn karlamak onu doyurmak, giydirmek deildir, onun yerine ge-

82

ada Felsefe-II

mek, onunla zdeleecek, tz deitirecek kadar onun durumunun ierdii sknty yaamak ve grd iddetin nesnesi hline gelmektir. Etik ilikide etik zne biri-dieri-iindir. Bu znenin sorumluluunun bir snr yoktur, sorumluluklarn yerine getirdike yerine yenileri, daha da arlar gelir. Sorumluluklarn yerine getirdike bir vicdan rahatlna da ulaamaz. Ben elimden geleni yaptm, bu sorumluluu biraz da bakalar paylasn. diyemez, daha fazla sorumluluktan kamak iin hibir mazeret gstermeye hakk yoktur. Dnyann tm ykn omuzlarnda tek bana tayan bu zne, Levinasa gre sorumlulukta biricikleir. Seilmilii, onun sonsuz sorumluluunda yerine kimsenin geemez olmasndan baka bir ey deildir. Olmaktan Baka Trl annelii bu sorumluluun somutlat bir figr olarak ele alr. Levinas annelikte ne gryor? Annelik ona gre kendi varlyla ve zgrlyle ilgilenmenin tesine gemek, zulm grd bakasndan kamak yerine ondan sorumlu olmaya devam etmektir. Buradaki anne huysuz, kaprisli, belki de hasta bir ocuun, ok zor koullarda ona bakmak iin uraan yapayalnz annesi gibidir. Neden Levinas etik znelii byle tarif ediyor? Bunun sebebi toplumsal barn imknn bu znellikte buluyor olmasdr. Toplumsal barn gelebilmesi iin zulm devam ettii, iddet bilfiil srd halde mazlumun kendisini zalimden de sorumlu olarak grmesi gerekir. Levinas zulm grene etik znelikte bir ayrcalk tanr. Sadece o yerine gemenin ne olduunu bilir, bakaca herkes yerine geme hakknda kulaktan duyma fikirlerle yetinecektir. Olmaktan Baka Trl etik anlam ifade etmeyi yerine geme olarak dnyor. kar gzetmezlikte bir cesaret gsterisi, bir kahramanlk yoktur, her trl edilginlikten de daha edilgin bir edilginlik, bir duyarlk, bir takntllk vardr. Levinasn szn ettii etik, iradeye veya isteme deil, insann tekine kendi derisinin altndaym gibi yakn olmasna dayanr.
SIRA SZDE

Sevgi benin SIRA varlnn SZDE tesine gemesi olarak yorumlanabilir mi?
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

5. nite - Levinas

83

zet
A M A

Levinasn Bat felsefesinin Bakayla kurduu ilikiyi nasl eletirdiini aklamak ve bu eletirinin onu nasl alternatif bir felsefe kavrayna gtrdn anlatmak. Bat felsefesi Bakay Aynya indirger: Bakal kavramlar, ilkeler, temsiller araclyla Aynya benzeterek onun bakaln yok eder. Modern felsefenin sonlu ile sonsuz arasndaki ilikiyi eitli ekillerde kuruu, Ayn ile Baka ilikisinin terimleriyle dnlebilir. rnein Hegel iin Ayn sonsuzdur ve o sonluyu sonsuza indirger. Kant ise sonsuzu sonluya indirgemeye alr. Levinas, sonsuzu sonluya indirgenemeden onunla iliki kurmann yolunun anlama deil, arzu olduunu syler. Baka olarak baka felsefeye varlkbilim yoluyla deil; bakasyla konuma, onun zgrlm sorgulamas anlamnda etikle girer. Levinas Tanrnn felsefedeki yerini de etikte bulur. Levinasa gre felsefe bakaya kar konuksever dnce olabilir. Bu, etikin ontolojiyi nceledii felsefedir. Levinasn Avrupa Kltrn sorgulama nedenleri ile felsefesi arasndaki ilikiyi aklamak. Levinasa gre Avrupada rklk dalgasnn yaylmasnn felsefi sebepleri de vardr. Avrupa kltr kendinden baka olanla karlatnda, bu karlamann terimlerini hep kendisi belirlemek ister. Batda akl tek olduuna inanr ve baka bir aklla diyaloa girmeye, ondan bir ey renmeye yanamaz. Levinas benin bakada eridii klasik mistik aknlk anlayn reddederek aknl etik balamda yeniden dnr. Burada etikin anlam evrensellii, kendi kavrayn bakasna dayatmak deil, dnyay bakasnn diliyle yeniden anlamlandrmaya ak olmaktr. Levinas felsefesinin, Husserl ve Heideggerle ilikilerini saptamak ve felsefesini neden Bakas Aknlk ve Sonsuzluk kavramlar zerinde temellendirdiini aklamak. Levinas, Husserlin, varlklarn ne iseler o olarak bilince verilebileceklerini ileri sren bilincin ynelimsellii kuram ile Heideggerin insann varln, zne-nesne kartlnn tesine geen biimde, dnyada olmay temel alarak zm-

lemesinden etkilenir. Levinas, yaad dnemde Avrupa kltrnn krizini Ayn ile Baka ilikisine odaklanarak ele almtr. Bu izlei Aknlk nasl mmkndr? sorusuyla ilikilendirerek tartr. Ona gre, bir babann ocuu yoluyla, kendisinin olmayan imkanlarla dolu bir gelecee tanmas gibi metafizik arzu da mutlak baka olanla iliki kurar. Mutlak bakann bakal onun benim ona verdiim anlam sonsuzca amasnda bulunur. Bu aknlk bakasyla etik ilikide somutlar. Yz yze ilikideki aknlk hareketi, radikal bakann btnlkte erimedii bir durumu somutlatrr. Etik ilikide somutlaan sonsuz, btnle direnen akn bir varolutur. Levinasa gre aknlk ihtiyacnn neden doduunu, varlktan kmann ne anlama geldiini ve aknln nasl mmkn olduunu aklamak. Ka zerinede varln ezici deneyimi aknlk ihtiyacn dourur. Bu ihtiya varlktan kmann, kamann yollarn dndrr. Zaman ve Bakaya gre aknlk, lmek deildir, lmek benin kayb olurdu. lm ok strap ekenler iin bir kurtulu olabilir ancak insan istedii zaman lemeyebilir, lemeyecek kadar edilginleebilir, ldkten sonra da varln anonim fsltsnda mevcudiyet geri dnebilir. O hlde aknlk, hl varlkta iken bakaya doru gitmek ve bir daha kendine geri dnmemektir. Bu durum gerekleebilirse eer, nce felsefi tekilii ortadan kaldrr, sonra da felsefeyi ikicilik yoluyla oulculua ulatrr. Levinas Zaman ve Bakada bir benin kendi varoluunu stlenerek dnyada ortaya kmasna hipostaz adn verir. Ancak hipostaz yoluyla bir benin, dnyada olmann mmkn olabileceini ne srerek Heideggerin Dasein analitiine bir eletiri yneltiyor. Aknln dier bir yolu ise benin dourganlk yoluyla varlktan, kendinden karak kendinden baka olmasdr. Bu, bakay aynya indirgemeden bir aknlk imkn bulmak demektir.

A M A

AM A

A M A

84

ada Felsefe-II

AM A

Levinasn sonluluk ve sonsuzluk ilikisini ele aln, Hegel ve Descartes felsefeleriyle bants iinde konumlandrmak ve metafizik arzunun bakaya yneliinin sonlu ile sonsuz arasndaki ilikiyi nasl kurduunu aklamak. Bat kltrnn iki heterojen kayna vardr: Eski Yunandaki sonlu evren anlay ve vahiyle gelen sonsuz fikri. Modern Bat felsefesi hem uzaml varlkta hem de ruhta sonsuz ile sonlu arasndaki ilikiyi kurmann yolunu arar. rnein, Descartesn balca kaygs dnen sonlu varlkta bulunan sonsuzluk fikrinin nereden geldiidir. Hegel, Kant sonlunun sonsuzla ilikisini koparmakla sular. Hegele gre btnlk sonsuzdur ve varlkta kendisini gerekletiren akl da zgrlk ideasndan baka bir ey deildir. Levinas, Hegelci sonsuzun karsna Descartesta bulduu sonsuz fikrini karr. nk Hegelci sonsuzluk btnselletiricidir. Levinas bu anlayn karsna, btnselletirmeye direnen bakayla iliki olarak sonsuzu karr. Levinasn sonsuz fikri bize aknlk dedii eyin yapsn sunar. Aknlk Btnlk ve Sonsuzda metafizik olarak adlandrlmtr. Btnlk ve Sonsuz ontoloji ile metafizii birbirinden ayrt eder. Levinasn Btnlk ve Sonsuzda yapt ey, Kantn metafizik dedii eyi diriltmek deildir. O, Btnlk ve Sonsuza metafizik arzudan dnyada olmakla yetinmeyip bakaya doru gitmeye almak olarak sz eder. Metafizik arzu insandaki eksiklikten deil, ondaki bir eyin srekli arlndan, fazlalndan, tamasndan, kabna samayndan doar. Metafizik arzu ile yneldiim baka, tpk Descartesn Tanrs gibi ona ynelen fikri veya temsili aar.

AM A

Levinasa gre aknlkta olmann tesine geen etik znenin neden zgr olmadn aklamak. Levinas, Olmaktan Baka Trl veya zn tesinde adl yaptnda aknl etik ilikide somutlar bir biimde yeniden ele alr. Bu kez etik zne etik ilikide hem kendisi hem de baka olmann da tesine geer, baka trl olmak deildir artk mesele. Bakasyla ilikisinde olmaktan baka trl veya znn tesindedir. kar-gzetmez zne yalnzca kendi varlyla ilgilenmenin tesine gemez, tz ar varlyla ilgilenmeyi de brakr. Olmaktan Baka Trlde etik zne, etik ilikiye zgrce girmez, kendisini bakasna maruz kalm, oktan bakasnn rehinesi olmu bulur. Bakasyla ilgilenmemek, onu dnmemek bu znenin elinde deildir. Elinden geleni fazlasyla yapt ve hibir suu olmad halde sulanmakta, bakasna doru gitmeye altka tekrar tekrar gerisin geri kendisine frlatlmaktadr. Olmaktan Baka Trl, annelii bu sorumluluun somutlat bir figr olarak ele alr.

5. nite - Levinas

85

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Levinasa gre Bat felsefesinin bir zellii deildir? a. Bakaya kar indirgemeci olmak b. Aynyla Bakay zdeletirmek c. Kendi terimlerini sorgulamadan kanmak d. Sonluyla sonsuz arasnda iliki kurmamak e. Bakasyla karlaarak dnmeye balamak 2. Aadakilerden hangisi Levinasn metafizik arzuyu mutlak bakayla iliki kurmak olarak tanmlamasnda etkili olan bir dncedir? a. Husserlin ynelimsellii aknlk olarak ele almas ve gr kuram b. Heideggerin dnyada olmay Daseinn temel hali olarak zmlemesi c. Descartesn sonsuzluk fikri hakkndaki dncesi d. Kantn metafizik anlay e. Hegelin farklarn btnn hareketinden doduu ve ona geri dnd dncesi 3. Levinasa gre varlktan kmak ne demektir? a. Benin varln terk etmedii halde bakaya giderek onda kendinden baka olmasdr. b. Benin bakadan karak aynlamasdr. c. Benin kendisinden kp kendisine geri dnmesidir. d. Benin sonsuzlukta bakasyla btnlemesidir. e. Benin yok olmas, sonsuzda erimesidir. 4. Levinasa gre bunlardan hangisi bakalkla iliki iinde olamaz? a. Benin alarak hayatla mcadele etmesi ve dnya nimetlerinden beslenmesi b. Benin mistik deneyim yoluyla Tanrya ulamas ve onda erimesi c. Babann ocukla kurduu iliki d. Benin eros tecrbesi e. lmn benim imkanlarm olmayan imkanlarla iliki kurmam salayan bir zaman amas 5. Levinasn Bilin neyle karlarsa karlasn, karlamann terimlerini kendisi koyuyorsa, olsa olsa kendisiyle karlar. dncesi hangi dnceye yneltilmi bir eletiri olamaz? a. Yahudi Talmud geleneine b. Eski Yunan geleneine c. Kantn eletirel felsefesine d. Alman idealizmine e. Husserl fenomenolojisine 6. Aadaki grlerden hangisi Levinasn metafizik anlayn belirleyen bir nitelemedir? a. Duyularla deil aklla bilinebilenin aratrlmasdr. b. htiyaca indirgenemeyen arzulamann bakaya ynelimidir. c. Varlk olarak varln felsefesidir. d. Fiziin tesi hakknda yaplan felsefi bir aratrmadr. e. Balca konular Tanr, ruh ve evrendir. 7. Levinasa gre Hakikat ile adalet arasndaki iliki yi kurmann ilk adm aadakilerden hangisidir? a. Yasalarn adil biimde uygulanmas b. Benin kendi davranlarn rasyonel bir eletiriye tabi tutmas c. Bakasyla yz yze iliki d. Benin zgrlnn evrensellie dayanmas e. Bakasnn tikelliinin eitlie indirgenmesi 8. Aadakilerden hangisi Levinasa gre bilginin kkensel bir koulu deildir? a. Bilgi bakasndan gelen eletiriye ak olmaldr. b. Bilgi anlalr olmaldr. c. Eletiri benin zgrlnn keyfiliini ortaya karr. d. Bilginin hakllnn gsterilmesi gerekir. e. Bilgi bireyi evrensel olarak yceltir. 9. Levinasa gre sonsuz olanla, ilhi olanla iliki nasl kurulabilir? a. Aknlk yoluyla ilhi olana katlmaya alarak b. Akn olann varln kabul edip ona inanarak c. Mutlakla ilikide greli olann iptal olmasyla d. Mutla aklla kavrayarak e. Mutlak bakasyla etik ilikidedir 10. Olmaktan Baka Trlnn Levinasn bakasyla iliki asndan getirdii yenilik aadakilerden hangisidir? a. Etik znenin zgr olmas b. znenin bakasnn ihtiyalarn karlamakla ykml olmas c. znenin birliinin ontolojik olarak temellendirilmesi d. Sorumluluun biri-dieri-iin yapsna bal tarifi e. Aknlln dourganlkta somutlamas

86

ada Felsefe-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. c 3. a 4. b 5. e 6. b 7. c 8. d 9. e 10. d Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Levinas Felsefesinin Gzergh blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zaman ve Baka blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Zaman ve Baka blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Btnlk ve Sonsuz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Btnlk ve Sonsuz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Btnlk ve Sonsuz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Btnlk ve Sonsuz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Btnlk ve Sonsuz blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Olmaktan Baka Trl veya zn tesinde blmn yeniden gzden geiriniz. ti. Aydnlanmann, bilimin ve teknolojinin Avrupasnda byle bir ideolojinin glenmesine imkn veren zihinsel ve kltrel zemini sorgulayp eletirdi. Bylece bakalk, konukseverlik, aknlk gibi kavramlarla etik alana yneldi. Dncesini oulculuun felsefi temelleri zerinde younlatrd Sra Sizde 3 Herkes doal olarak kendi haklarn savunur. nemli olan bakasnn insan haklarn savunmaktr. nsan haklar hmanizmi bunu gerektirir. Bakasna da ben statsnn tannmas mcadelesi, insann insanln benin konumundan ele ald iin bakasnn bakaln gz ard etme tehlikesi tar. Sra Sizde 4 Sevgiden (eros) ne anlyoruz? Sevgi sevilene sahip olmak ya da sevilene ait olmak mdr? Sevgi, sevenlerin birbirinde erimesi, bir elmann iki yars gibi olmas mdr? Sevgi sevileni aynlatrmyor, onda kaybolmuyorsa bir bakayla ilikidir elbette. Sevilenden ve sevilenle kurulan ilikinin znesi Levinasn Olmaktan Baka Trlde tarif ettii takntl zne gibi olmal mdr? Levinas iin etiin bu takntl znesi mazlumdur. Grd zulmn sorumluluunu tar. Bir bakasn sevmek, insann kendisini sevgilisinden grd eziyetten bile sorumlu tutmas mdr? Sevgiyi byle tarif etmek, sevginin karlkl emek, paylama, dayanma, zgrleme ve birbirine sayg duyma olmas fikriyle eliiyor.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Genel olarak diyaloun ortak bir dil ve kavramlar sistemine sahip olmaya dayand sylenir. Bunlar olmasa diyaloun da olamayaca sylenir. Fakat bu yalnzca ksmen dorudur. Diyalog, benin bakaya dil yoluyla alma abasdr. Burada nceden varolan bir duygu ve dnce ortakl bulunmak zorunda deildir. Diyalog yoluyla insanlar birbirini duyguda ve dncede anlamay baarabilirler. Bunun iin nce bizde zaten bulunan anlamlandrma biimlerini bakasnn eletirmesine ve sorgulamasna ak olmak gerekir. Diyalog sadece cehaletimizin deil, keyfiliimizin ve haysiyetsizliimizin, iktidarmzn da ortaya kmasn gze alyorsak gerek bir diyalog olur. Bu anlamda diyalog, ortak bir dil ve kavramlar sistemi olduu varsaymnn sorgulanmasdr. Sra Sizde 2 Her felsefe yaad zamann ve toplumun yapsndan etkilenir, dneminin sorunlarn ele alr. Felsefenin ana ilevlerinden biri an dncelerini ve olgularn eletirilmesi ve sorgulanmasdr. Levinas bir Yahudi olduu iin Almanyada ykselen anti-semitizmin aclarn ek-

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Emmanuel Levinas: Sonsuza Tanklk. (2003). Yayna hazrlayanlar Zeynep Direk ve Erdem Gkyaran, Metis, Istanbul. Emmanuel Levinas, Zaman ve Baka. (2005). eviren zkan Gzel, Metis, Istanbul. Zeynep Direk, Bakalk Deneyimi. (2005). Yap Kredi, Istanbul. Emmanuel Levinas, lm ve Zaman (2007). eviren Nami Baer, Ayrnt, Istanbul. Emmanuel Levinas, Drt Talmud Okumas. (2011). eviren Burak aman, Pinhan, Istanbul. Robert Bernasconi, Levinas Okumalar. (2011). Yayna hazrlayan Zeynep Direk, Pinhan, Istanbul.

6
Amalarmz

ADA FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Derridaya gre felsefe nedir? sorusuna yant verebilmek iin neden dekonstrksiyona bavurmak gerektiini aklayabilecek, Dekonstrksiyonun fenomenolojiyle ilikisini ve felsefe, sanat ve dier disiplinler zerindeki etkilerini aklayabilecek, Dekonstrksiyonun amacnn metafiziin gizli varsaymlarn aa karmak olduunu tespit edebilecek ve metafiziin dekonstrksiyonunu Derridann anlam kuramyla, farklarn oyunu olarak diffrance dncesiyle ilikilendirecek, Derridann geleneksel metafiziin konuma ve yaz konusundaki tutumuna getirdii eletirileri anlayabilecek, Derridann siyaset felsefesine yapt katklar ifade edebilecek ve vard sonular anlam kuramyla ilikilendireceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Anlam Dekonstrksiyon Diffrance Radikal bakalk Logosmerkezcilik iddet Adalet Sorumluluk Konukseverlik Dissmination

indekiler
GR DERRIDANIN HAYATI VE ESERLER DERRIDANIN FELSEFESNN GZERGHI DEKONSTRKSYON DEKONSTRKSYON ETK VE SYASET

ada Felsefe-II

Derrida

Derrida
GR
Metafizik, varl eitli temellendirme giriimlerini ieren gelenektir. Felsefe yapmann anlamn, neyin felsefe olup neyin olmadn bu gelenek belirlemitir. Metafizii dekonstrksiyona uratarak felsefe yapmak ne demektir peki? Dekonstrksiyon; kalplam, duraan, btnselletiren, kartlklara dayanan tarihsel dnme biimlerinin deerini sorgular ve bylelikle deerleri yeniden deerlendirmenin imknn arar. Fakat metafizii dekonstrksiyona uratabilmek iin dnce hem metafizik gelenein iinde kalmal hem de onun dna kabilmelidir. Dekonstrksiyon, metafizie ierden bir eletiri getirir. Bu gelenein iinden felsefi olmayan olarak grd gelere doru hareket ederek metafiziin dna kar. Son kertede metafiziin dekonstrksiyonu bize dnyann anlamland hareketin farklarn oulluna dayandn, bu farklarn birbiriyle diyalektik olmayan bir dinamizm iinde ilikilenerek rediklerini gsterir. Anlamn kkeninde, farklarn birbirinin yerine gemesi, tekrar ve bakalam, mulkl, karar verilemezlii bulunur. Bununla karlamak insan hayat iinde karsna kan tekilliklere kar sorumluluundan kurtarmaz, adalet arayndan vazgemesini gerektirmez. Aksine, bu radikal deneyim tekillie kar sonsuz sorumluluk stlenmenin kouludur.

DERRIDANIN HAYATI VE ESERLER Jacques Derrida (1930-2004)

Derrida 15 Temmuz 1930da, orta snf bir Yahudi ailenin ocuu olarak Cezayirin El Biar kentinde dodu. O yllarda Cezayir bir Fransz smrgesi olduu iin Arap mslman ounluk, Cezayirin yerlisi Yahudiler ve dier aznlklar Fransz idaresi altnda birlikte yayorlard. 1870de Crmieux Yasasyla yerli Yahudiler Fransz Vatandalna kabul edilmilerdi. Bu gruba Franszlar Pied Noir (Kara Ayak) adn verirler. Jacques Derridann Babas Georgette Sultana Esther Safar, bir tccarn yannda pazarlamac olarak almaktadr. Annesi Aim Derrida ve babas Esther Safar be ocuklarndan ncsne bir Hollywood yldzndan esinlenerek Jackie adn verdiler. Jackienin iki erkek kardein hastalktan lm Aimyi ar korumac bir anne hline getirmitir. Derridann ocukluu, ilk genlii El Biarda geer. Hitlerin iktidara gelii Cezayirdeki Anti-Semit topluluklar tarafndan cokuyla karlanmtr. Jackie ilkokul eitimine bir Fransz smrge okulunda balamtr ve 1942 ylna kadar okulda en

90

ada Felsefe-II

baarl rencilerden bir tanesidir. O yl okullarn ald gn dier Yahudi ocuklarla birlikte okuldan uzaklatrldn renir. Vichy hkmeti Yahudilere kar ayrmc yasalarn Cezayirde uygulamaya sokmutur. Gerekte Almanya henz Fransaya bu ynde bir bask yapmamtr. Bu uygulamay Almanyaya ho grnmek isteyen Vichy hkmetinin kendisi balatmtr. Bu yasalarn uygulanmasyla Fransz okullarndaki Yahudi renci saysnn azaltlmas hedeflenmektedir. Yahudi ocuklarn byk bir ksm, artk Yahudilerin gittikleri okullara gideceklerdir. Jackie de okuldan uzaklatrlan renciler arasndadr. Yeni okuluna gider ama urad hayal krkl yznden derslerini eskisi gibi ciddiye almaz ve o seneyi ounlukla devamszlk yaparak geirir. Ayn yl, be kuaktr Fransz vatanda olan Derrida ailesi Fransz vatandalklarn kaybederler ve Cezayirde yabanc statsne derler. Bu durumun mulkl, Derridann, kendisini hayat boyunca hem Fransz kltrne ait hem de onun dnda hissetmesine yol aar. Derrida 1949da Parise gelmi, nce Lyce Louis Grandda okumu, sonra 1952de cole Normale Suprieuree kabul edilmitir. Orada psikanaliz eitimi gren Marguerite Aucouturier ile tanm ve 1957de evlenmilerdir. 1960-64 arasnda Sorbonne niversitesinde dersler verdi. 1964-1984 yllar arasnda cole Normale Suprieurede retim yesi olarak grev yapt. 1983te Franois Chtelet ile birlikte Collge International de Philosophie (CIPH) kurmutur, bu kurum niversitede yaplamayan tarzda aratrmalarn yaplabilmesi iin bir alan amasyla tannr. Derrida 1984-1999 yllar arasnda cole des Hautes tudes en Sciences Socialesda dersler verdi. 1966 ylnda John Hopkins niversitesinde yapt Beeri Bilimlerin Syleminde Gsterge, Yap ve Oyun balkl konumadan itibaren felsefesi Amerikada Fransada olduundan daha byk bir ilgiyle karlanmtr. 1970ten itibaren Yale niversitesinde dzenli bir biimde ders verdi. 1986da California Universitesi (Irvine)nde ders vermeye balad. Uzun yllar boyunca hem California niversitesinde hem de Pariste cole des Hautes tudes en Sciences Socialesda ders vermeyi srdrmtr. ngilizce konuulan dnyada Derridann felsefesi bazen de dmanlkla karlanmtr. Bu durum 1992de Cambridge niversitesinin Derridaya fahri doktora vermek istemesiyle gn yzne kt. Cambridgeten ve baka niversitelerden on dokuz filozof bu dle The Timesda Derriday arlatanlkla ulayan bir metni imzalamak suretiyle itiraz etmilerdir. Derrida 2004 ylnda pankreas kanserinden lmtr.
SIRA SZDE

Derridann SIRA Fransz vatanda olarak yaadklaryla anlamn oulluu, anlamn yeniden SZDE retilmesi konusundaki grleri arasnda iliki kurabilir misiniz?
D N E L M FELSEFESNN GZERGHI DERRIDANIN

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Jacques Derrida 20. yzyln en etkili filozoflarndan biridir. Foucault ve Deleuze ile birlikte Fransz S O R U akademisinin marjnda kalan zel bir dnrler kuana mensuptur. Eserleri dil, felsefe, estetik, resim, edebiyat, iletiim, etik ve politika hakkndaki fikirlerimizi etkilemi, deitirmitir. Derrida ilk eserlerini, 1953-54te Jean DKKAT Hyppolitein ynetiminde yazd Yksek Lisans Tezi, Le problme de la gnse dans la philosophie de Husserl (Husserlin Felsefesinde Oluum Problemi) den baSZDE layarak bir SIRA Husserl yorumcusu olarak vermitir. Felsefi evrelerde etki yaratan ilk eseri Husserlin Geometrinin Kkeni adl almasna yazd Geometrinin Kkenine Giri (1962) tir. Derrida bu eserinde Husserlin felsefesine yaplan klasik bir AMALARIMIZ eletiriye, Husserlin statik zleri aratrmakla yetinip tarih sorununu gz ard ettii eletirisine yant verir. Geometrinin nesnesinin ideal olmas ne demektir? DerK T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Derrida

91

rida bu soruya yant ararken fenomenolojinin iindeki eitli gerilimlere ve paradokslara iaret eder. 1967 ylnda, henz otuz yedi yandayken Derrida Yaz ve Fark, Ses ve Fenomen ve Grammatolojiye Dair; balklarn tayan eser yaynlamtr. Yaz ve Fark son on ylda edebiyat ve felsefe alannda, Emmanuel Levinas, Georges Bataille, Michel Foucault, Sigmund Freud, Edmund Husserl, Edmond Jabes, Antonin Artaud gibi figrler stne yazlm makaleleri bir araya getiren bir derlemedir. Grammatolojiye Dair Jean-Jacques Rousseaunun ann, yani modernliin logos merkezci olduunu gsteren dekonstrksiyonlar ierir. Ses ve Fenomen ise Husserl fenomenolojisi zerine yazlm bir denemedir. Bu eser Derridann felsefesinin nemli kavramlarn tohum eklinde ierir. Bu felsefe fenomenolojiden domu, nde gelen bir biimde, Husserlin ve Fransada hep onunla birlikte okunan Heideggerin dncesinin terimleriyle iaretlenmitir. liki kurduu felsefi ve edebi kaynaklar ok zengindir: Hegel, Freud, Marx, Nietzsche, Levinas, Blanchot, Bataille, Lacan, Mallarm, Joyce, Kafka, Ponge... 1967de yaynlanan eserin ortak noktas dekonstrksiyon ad verilen bir felsefi stratejiyi, felsefe yapma tarzn iln etmeleridir. Derrida felsefi yolculuunun banda, varoluulua, fenomenolojiye ve yapsalcla kar mesafe almtr. Bu mesafenin kendisine zg taraf Bat metafiziinin dekonstrksiyonu giriimi iinde aa kar. Dekonstrksiyon yalnzca felsefeciler tarafndan deil, ok geni bir yelpaze iinde, neredeyse tm sosyal bilimler, sanat disiplinleri ve aydn evreler tarafndan sahiplenilmitir. lk nce Amerikada ses getirmi, oradan tm dnyaya yaylarak eitli dekonstrksiyon pratiklerinin ilham kayna olmutur. 1980lerde niversite kampslerinde moda akmdr, edebiyat ve felsefe eserleri dekonstrsiyona tabi tutulur, mimarlarn da bu akma eklenmesiyle simetriyi gz ard eserler tasarlanmaya balanr. Dekonstrksiyonun psikoloji, edebiyat, kltrel aratrmalar, dilbilim, feminizm, sosyoloji ve antropoloji alanlarnda nemli bir etkisi olmutur. Elbette bu disiplinler her zaman felsefeden beslenirler, fakat dekonstrksiyonun zellikle ilgi ekici olmasnn sebebi onun geleneksel felsefenin kapann krmas, felsefi dnm darya, felsefi olmayana ayor olmasdr. Dekonstrksiyonun bu yaygn etkisi ayn zamanda da dekonstrksiyonun tek olmadn gsterir. Bu pratiklerin hepsi Derridann dncesinden ilham alm olabilirler ama bu durum, Derridann felsefi dncesiyle bunlar birbirine eitlemeyi gerekelendirmez. Derrida klliyat yaklak elli kitab ierir. Bunlarn hepsini tek bir izlek, sorunsal veya kategori altnda ele almak imknszdr. Bununla birlikte, dnrn seksenlerden itibaren ounlukla etik ve siyaset felsefesi sorunlarna ynelik almalar yaptn, dekonstrksiyonu bu balamda yeniden dndn ileri srebiliriz. Derrida felsefe yapmann herkesin hakk olmas iin alm, Gney Afrikadaki apartheid politikalarna, totaliter rejimlere, dnceye sansre, Fransann gmen politikalarna kar mcadele etmitir. Fakat tercihi siyasal olaylar zerine dorudan bir biimde konumak deildir. O, siyasetin ve etiin temellerini, bu temellere ait kkensel deneyimleri ele alarak dnr. Bylece ann politik olaylarna tepki verir. 1993 tarihli Marxn Hayaletleri, Derridann Marxla felsefi ilikisini gz nne serer. Bu eserde Derrida, Marxn syleminde metafiziin tesine giden geler bulunduunu gstermeye alr. Dekonstrksiyonun totaliter komnist rejimlerle deilse de Marxn kendi metinleriyle bark olabilecei ortaya kar. 1994te Yasann Gc: Ototitenin Mistik Temeli, Walter Benjaminin iddetin Eletirisi de-

92

ada Felsefe-II

SIRA SZDE

DNELM

nemesi balamnda ulus devleti temellendiren ve varlkta tutan iddeti sorgular. Bylece dekonstrksiyon kurumlarn dekonstrksiyonu olmaya balar. Siyaset felsefesi balamnda dekonstrksiyon, yasa ile yasaya indirgenemeyen bir adalet fikri arasndaki bir dnm, bir faaliyettir. Derridann arkadalk, konukseverlik, milliyetilik, terr, kreselleme vb., gibi sorunlar ele ald bu sre, siyaset felsefesi bakmndan son derece verimlidir. lmeden nce verdii son dersleri egemenlik sorununu tartr. Derridann dekonstrksiyonu siyaset ve etik balamlarda tartt son dnem dncesinin Levinas etkisi tadna iaret eden yorumcular vardr. Bu, Yahudi dncesinin Derrida zerindeki etkisi olarak da grlebilir. Sz konusu etki, radikal bakalk fikri ve sorumluluun sonsuz olduu kabulnde bulunabilir. Derridaya gre radikal anlamda bakas toplumsal kategoriler yoluyla snflandrlamaz SIRA bir tekilliktir veSZDE onu fark etmek, ona bir yant vermek gerekir. Sorumluluk bu yant veya tepkiyle balar. Siyaset felsefesi balamnda da dekonstrksiyon bu tepkinin bir gerei olarak ortaya kar.
DNELM

SIRA SZDE S O R U
DNELM DKKAT S O R U SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ

Dekonstrksiyon, toplumsal zihniyeti anlamak iin de uygun bir yntem olabilir mi? SIRA SZDE S O R U Niin?
DNELM Radikal anlamda greli olmayan, mutlak bakalktr. Fakat mutlak bakalk taD K Kbakalk, AT nmlanamaz, snflandrlamaz. Oku kategorilerin altna yerletirmek onu greli hale getiS O R U insan kategorisi altna bile koyamayz. Bakasn, baka insan olarecektir. Bu bakal SIRA SZDE rak tarif etmek hayvan/insan/tanr; yaam/lm kartlklarn beraberinde getirir.

DEKONSTRKSYON AMALARIMIZ
Derridann neden dekonstrksiyon gibi bir stratejiyle ortaya ktn anlamak iin SIRA SZDE onun Heideggerle ilikisini dikkate almak gerekir. Heideggerin varlk tarihine iliK T A P kin saptamalar, 1930larda metafiziin kapanna vurgu yapmas, metafizii destrksiyonaAMALARIMIZ tabi tutma gereinden sz etmesi, dncenin bylece metafizik varsaymlardan serbest kalabilecei yeni bir aa girebileceimiz umudunu tamas, Derridann dekonstrksiyonu icadna ilham kayna olmutur. Ama nedir bu deTEL EVZYON konstrksiyona tabi tutulmas lazm gelen metafizik? Metafizik bir fikir eyalar mK T A P zesi, bir kltr donanm olarak felsefe tarihi deildir. Bu tarih eer bugn dnme biimlerimize egemen olmasayd onun niye bu kadar ciddiye alnmas gerektiNTERNET ini anlamak zordur. TELE V Z Y O N Metafiziin yaplar, ierdii hiyerarik kartlk ilikileri (mevcudiyet/yokluk, sz/yaz, ruh/beden, akl/duygu, kadn/erkek, k/karanlk, duyumsanr olan/ kavranlr olan, ierisi/ dars vb.), yapt naif, sorgulanabilir varsaymlar bugn de dnme biimimizi, verdiimiz kararlar, yaam tarzmz beNTE R N E T hem hakikatle yzlemeyi zorlatrmakta hem de baz deerlirlemektedir. Bunlar leri destekleyerek yeni deerlendirmeler yapma imknn ortadan kaldrmaktadr. Dekonstrksiyon, metafiziin gizli varsaymlarn ak hle getirir ve sorgular. Bunu yaparken bu varsaymlarn denetlemeye ve durdurmaya alt anlam reten hareketin ta kendisine iaret eder. Sz konusu hareket dinamiktir, ereksel olmad gibi, diyalektik de deildir. Derrida bu hareketi farklarn bir oyunu olarak dnr, ona diffrance adn verir. Yalnzca konumann deil, dnyann anlamlln da kuran bu oyundur. O, hem zneye hem de nesneye nceldir. Hem nesnenin kuruluu hem de znellik bu temelsiz temele iaret eder. O hlde burada oyun yar-transandantal bir kavramdr, mevcudiyeti ve yokluu, zneyi ve nesneyi nceler. Derrida, Metnin d yoktur nermesini bu yzden kurar. Bu cmle pop-

DKKAT

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Derrida

93

ler kltrde post-modernizm terimiyle anlan eyi tarif etmede kullanlmtr. Baz avant-garde sanatsal yaklamlarn cazip bulduu, muhafazakr yaklamlarn ise grececilikle ve nihilist olmakla eletirdikleri Aslolan oyundan ibarettir. genellemesi de buna dayanr. Derridaya gre metafizik, varl mevcudiyet (prsence) olarak anlar. Metafizik argmantasyonlar ve kurgular, nihayetinde bir mevcudiyet tecrbesine veya iddiasna dayanr. Derridann mevcudiyet metafizii (mtaphysique de prsence) ifadesini kullan, Heideggerin Bat metafiziine belli bir varlk yorumunun hkim olduu saptamasyla ilikilendirilebilir. Bu varlk yorumu varl seyredilebilecek, insann nnde, imdi ve burada bir bulunu (mevcudiyet) olarak kavrar. Bu anlay, btn varolanlarn varln anlama tarzmz tarihsel bir biimde belirlemitir. Bu btnselletirmenin sonucunda farkl varolanlarn varlklar arasndaki farkllklar da gzden yitmitir. Sz konusu varlk anlay, varln unutuluunun tarihini boydan boya kateder: Eski Yunanda yaplan varlk aratrmasndan beri varlk ile varolanlar arasndaki ontolojik farkn st rtlm, Ortaada da varlk sorusu, Tanr hakknda -Tanr en stn var olan, dier var olanlar yaratan var olan olarak dnlmtr-bir tartmaya dnmtr. Derrida, Heideggerden bu sorunsal devralr ve nce fenomenoloji iinde, sonra baka metinlerde mevcudiyet tecrbesi denen eyin nasl kurulduuna bakarak mevcudiyetin kuruluuna ikin paradokslar ele alr. Bir eyin mevcut olmas burada, nmzde hazr ve nazr olarak bulunuyor olmas veya bilincimize olduu gibi veriliyor olmasdr. Bilin de Bat metafizii iinde her zaman kendi kendisine mevcut, dolayszca veriliyor olarak anlalr. Fenomenolojik adan bakldnda ise mevcudiyet ilkin grdedir (intuition). O hlde zne ile nesne arasndaki metafizik kartlk, znenin de nesnenin de mevcudiyet olarak kavrand bir kartlktr. Derridann 1967de yaynlad eserlerde mevcudiyet metafizii kapal bir sistem olarak tarif edilir. Bu sistem iinde gsterge (genel olarak dil) bir trev, mevcudiyetin bir modifikasyonu olarak ele alnmtr. Bunun anlam dilin ilevinin mevcudiyetten sz etmek, onu yanstmak, gstermek, temsil etmek olduudur. Metafizik, varla zg olan bilgi nesnesi olarak ele alr. Derridann Grammatolojiye Dairde vurgulad ey metafiziin varl bilme arzusunun her zaman logosa geri dnddr. Metafizie gre dil de yaz da mevcudiyeti temsil ederler. Ancak bu bak asna gre yaz ile sz arasnda nemli bir fark vardr. Sz mevcudiyeti toparlama ve gsterme, yani temsil etme ilevini yazdan ok daha mkemmel bir biimde yerine getirir. Bu yzden metafizik sz ile yazy bir kartlk ilikisi iinde ele alr, yazy yetersiz ve tehlikeli iln eder. Derrida bu tavra logosmerkezcilik adn verir. Logosmerkezcilik ayn zamanda, bir sesmerkezciliktir (fonosantrisizm). Metafiziin yaz trlerini kyasladnda her zaman fonetik yazy yceltmesinde de aa kar bu. Logosmerkezcilik bir etnomerkezcilik, bir Avrupamerkezcilik de olagelmitir. Bat bilgisinin bu etnomerkezci zeminini en ok atna inanlan Rousseau, Saussure ve Lvi Strauss gibi dnrler bile aslnda logosmerkezcidirler. Derridaya gre, onto-teoloji a logosun adr. Bu byk a yaznn aalanmasnn ve konumann doluluunun yceltilmesinin iaretini tar. Bu yceltmenin sebebi anlamn kkeniyle ilikinin hep bir mevcudiyet ilikisi olarak tahayyl edilmesidir. Bununla birlikte, mevcudiyet metafizii yaz/sz kartl gibi problemli bir kartla gndermeyle okunduunda, Heideggerin bu kartla gre konumu en iyi ifadeyle mulktr. Heidegger bu an kapannn taslan izmi ama onu terketmemitir.

Fenomenolojinin Temel Problemleri adl eserinde Heidegger metafiziin birliini varln Vorhandensein olarak yorumlanmasna dayandrmt. Heideggerin Vorhandensein adn verdii bu varlk anlayna gre varolan mevcuttur, imdi ve burada nmzdedir. Ona ncelikle bilme ynelimiyle yaklarz, onun varln kar gzetmez bir bakla seyrederiz.

94

ada Felsefe-II

Derridann bu dnemde syledii eyler post-yapsalclk olarak anlan eyin de temelini oluturur. Dekonstrksiyon Heideggerci varsaymlarla alt gibi, yapsalc bir dnme biimiyle de beslenir fakat ulat yeni dil kavray sayesinde yapsalcl da metafizik iinde konumlandrr. rnein Grammatolojiye Dairde Claude Lvi-Strauss ve Saussure gibi yapsalc dnrler de yaz karsnda sze ncelik tandklar iin metafizik gelenein iine yerletirilirler. Aslnda yapsalclarn eletirilmesinin sebebi, onlarn dili statik bir kurallar btn olarak dnmesidir. Derrida bu kurallarn olumsall yok saymalarn, deiik etkiler yapabilecekleri bir zamansalla dayanmamalarn eletirir. Yapsalclk zne ile nesne ilikisini nceleyen anlam yasalarn vurgulayarak zne ile nesne kartlna dayanan metafizik dnme biimini krmay baarm, sylemin ve dilin nemini kavramtr. Bununla birlikte, yine de metafizik kapann iinde kalmtr. Bu, hem sz ile yaz kartln benimsemesinde aa kar hem de yapsalclkta btnsellikten bir k yolu bulunmamasnda. Yapsalclk deerlerin sistematikliini ve btnselliini eletirel olmayan bir biimde kabul eder. Bu sistematik btnn ierdii deerlendirmelerin hangi alternatifleri devre d brakt zerinde durmaz. Yapsalclk Nietzschenin deerlerin yeniden deerlendirilmesi dedii eye ak deildir. Buna karlk Derrida, gstergeleri yorumlamak suretiyle yeni deerler ve imknlar bulmann veya yaratmann mmkn olduuna inanr. Ona gre, hibir yazar gstergelerinin nasl yorumlanacan niyetleriyle snrlandramaz. Dil her zaman yazarn niyetlerinden fazlasn syler, dilde ortaya kan olumsallklar yasalarn zorunluluklarna indigeyemeyiz. Dekonstrksiyon metinleri yakn okumak suretiyle deneyimler, ele ald dncenin protokollerine sonuna kadar uyar, ama ayn zamanda da ierden ilerleyerek metnin snrlarn ihll eder, daha dorusu bu snrlarn oktan oul ve kesintili olduunu gz nne serer. Bylece metnin deneyimi radikal bir dnm hline gelir nk dnlmemi olann imknna dememizi salayan bir yolculuk balar. Dekonstrksiyon 1970lerde yazlan metinlerde nasl belirginleir? Derrida, hem Konumlarda hem de Dalmda metafizik sistemi felsefi kartlklarn hiyerarik ve agonistik alan olarak yorumlar. Metafizik nce bir terimi dierine tabi hale getirerek kartlklar kurar, sonra da kart terimleri bir diyalektik araclyla yeniden uzlatrmaya alr. rnein, Platonun felsefesinde, duyumsanr olan ile anlalr olan arasnda bir kartlk kurulmutur. Bu kartlkta, anlalr olan duyumsanr olana stn klnm; duyumsanr olan anlalr olana tabi hale getirilmitir. ki kart bir pay alma yoluyla nasl ilikilendireceimiz sorunu bu erevede ortaya kar. Dilimizi igal etmi olan metafizik kartlklardan en nemlileri, z/varolu, ilksel/trev, ruh/beden, yaam/lm, akn/ampirik, ama/ara, anlalr olan/duyumsanr olan gibi kartlklardr. Bu kartlar arasndaki ayrcalk ya da stnlk ilikisinin tersine evrilmesi, nihilizm sulamasna yol amtr. Nietzsche kendisine yneltilen bu sulamaya nihilizmi yeniden tanmlayarak itiraz etmitir: Nihilizm hayata kart deerlerin hayattan yana deerlere baskn kt, Platondan balayarak tm Bat felsefesi geleneine egemen olan eilimdir. Derridaya gre bir kartlk iindeki hiyerariyi terimlerin yerini deitirerek tersine evirmek metafizikten kmay salamaz. Nietzsche de Umdrehung (tersine evirme) yntemini tartrken aslnda hiyerarinin kendisini sorgulamaya ve dntrmeye almaktr. Yine, anlalr olanla duyumsanr olan arasndaki hiyerariyi ele alalm- bu hiyeraride anlalr olan duyumsanr olann sahip olmad deerler belirler: Mevcudiyet, deimezlik, doruluk ona aittir. Duyumsanr olan belirleyen deerler ise grne ait olma, aldatclk, deikenlik gibi alt seviyeden, olumsuz deerlerdir.

6. nite - Derrida

95

Eer bu hiyerarinin terimlerinin yerlerini deitirirsek hiyerarinin yapsn deitirmeden yeni bir ncelikler dzenini olumlam oluruz. Gerek, varlk, doruluk vs., bu sefer anlalr dnyay deil de duyumsanr dnyay betimleyen eyler haline gelirler. Hiyerariyi kuran ve ayakta tutan deerler deimemitir. Oysa yaplmas gereken bu deerleri deitirmektir. Peki, Derrida hiyerariyi dntrmek iin nasl bir yol izler? Derridann ilk dnem dekonstrksiyon giriimi, dili diffrance, iz ve ilvesellik olarak yeniden dnmektir. Buna gre, dilin ilevi mevcudiyeti temsil etmek deildir. Derrida dili tarif ettiinde mevcut olan mevcut klan, yok olann da yok olarak tecrbe edildii hareketi tarif etmeye almaktadr. Bu hareket iinde farklar birbirinin yerine geer, birbirini erteler, geciktirir, birbirine ilve olup birbirini tamamlarlar. Grammatolojiye Dairdeki ilve mant (la logique du supplment) ve Dalmdaki pharmakon yaps diffrancen hareketine gnderme yaparlar. Bu yaplar, hareketin kaynanda karar verilemezliin bulunduunu ortaya koyarlar. Bu karar verilemezlik, mantksal ilikilerle deil, dilin karar verilemezliiyle, ok anlamllklar retmesiyle ilikilendirilir. Bu safhada dekonstrksiyonun ileyiinin basamakl bir betimlemesi yaplabilir: lk admda metafizik kartlklar iaretlenir, ikinci admda bunlar arasndaki hiyerari sorgulanr ve dntrlr, nc admda ok anlamlla alan bir karar verilemezliin metafizik kartlar nceledii ve rettii ortaya koyulur. Dil, gsterenlerin birbirine ilve olduu, birbirinin yerine getii bir harekettir ve bu oyunu durdurabilecek bir akn gsterilen de yoktur. Oyunun kendisi mevcudiyete ve yoklua ncel olduundan baka bir deyile, oyun mevcudiyetin de yokluun da akn koulu olduundan hibir ey oyunun ya da metnin dnda deildir. Bylece anlamn ilk taslann, bilincin eylerle ynelimsel ilikisinde bulunduu yadsndndan fenomenoloji geride braklmtr. Derridann felsefesi bu transandantal dil anlay yznden ok eletirilmi, ok anlamlla ve dalmaya (dissmination) yapt vurgunun felsefeyi edebiyata indirgemeyi kolaylatrd ileri srlmtr. Diffrance yapsnn ortaya kmasyla birlikte, fenomenolojinin dili yklmaya balar; fenomenolojik redksiyon, akn bilin, konstitsyon gibi temel kavramlar dekonstrksyona tabi hle gelir. Bylece fenomenoloji bir post-fenomenolojiye dnr. Hiyerarik kartlk ilikilerinin dnme biimimizi, verdiimiz kararlar, SIRA SZDEyaam tarzmz nasl belirlediine rnek veriniz.
SIRA SZDE

DEKONSTRKSYON ETK VE SYASET

DNELM

DNELM
Performatif edimler bir i yapan edimlerdir. rnein, S O R U Bu geminin ad bundan byle Titaniktir.; Egemenlik kaytsz artsz D Bu KKAT milletindir. gibi. nermeler nceden varolan bir durumu kayda SZDE geirmiyorlar, SIRA o durumu meydana getiriyorlar.

nsanlar neden ve nasl birlikte yaamaya baladlar? Niye devlet kurdular? Tm O R U meruiyetin kayna olan hukuku kim, nasl, hangi otoriteyle Syerletirdi? Siyasal egemenliin meruluu nereden gelir? Derridaya gre insan doas hakkndaki fikirlerimiz devleti, hukuku, siyasal egemenlii merulatrmaz. J. L. Austinin nerDKKAT meler yoluyla bir i yapan, bir eyi meydana getiren performatif edimlerini siyaset felsefesi alannda etkili bir biimde yorumlayan Derrida, sivil toplumu, devleti, huSIRA yaklar. SZDE kuku merulatran, temellendiren sylemlere genel bir pheyle 1980lerde Derrida siyaset felsefesi alannda nemli bir makale yazmtr: Bamszlk Bildirgeleri. Amerikan Bamszlk Bildirgesi, bir halkn kendisini temsilAMALARIMIZ cilerinin temsilcisi yoluyla btn insanlk adna bamsz iln etmesi olaydr. Derrida bu yazda siyasete genel erevesini izen, hukukun dayand temelin, kurucu bir edimin performansndan baka bir ey olmadn ileri srer. K T Bu A P performan-

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

96

ada Felsefe-II

sn ierdii ve gizledii eitli paradokslarn incelenmesi, temelin temelsiz olduunu gsterir. Derrida, liberal toplum szlemesi kuramlarn da eletirir: Toplum szlemesini bilfiil meydana getiren edimler, bir hak transferi (Hobbes), bir haktan vazgei (Locke), kendini bir btne verme (Rousseau) gibi, aslnda tarihsel olarak hibir zaman gereklememi olaylar belirtirler. Olmam olann bu beyan sayesinde, olan merulatrabilecek bir dzen, dil dzleminde ortaya kar. Toplumsal szleme kuramlar zel mlkiyetten ve sermaye birikiminden kaynaklanan snfsal farklar ve eitsizlikleri merulatrmaya alrlar; kurduklar meruluk anlatsna bakldnda nceden varolan znelerin u ya da bu biimde yeni bir duruma onay vermesi sz konusudur ama aslnda bu anlat bu eitsizlie raz olacak olanlar retmektedir. Hegele gre modern toplumsal szleme kuramlar devletin ne olduunu anlayamamlardr. Devleti anlamak iin onu tarihin iine yerletirmek gerekir. Devlet tinin tarihte somutlam halidir. O hlde toplumsal szleme ile kurulan devlet henz bir ulus devlet deildir. Ulus devlet kurmak iin bir szleme kurgusuna dayanmak yetmez, halka tarihsel bir kimlik veren mitik bir anlat ina etmek lzmdr. Bir kken bulunur ve toplumun bugnk mevcudiyeti dil, kltr, deerler asndan bu kkene balanr. Bunlar da performatif edimlerdir Derrida asndan, olmayan eyleri varederler, insan bir yurtta kimliinde retirler. Derridann hem szleme kuramlarna ilikin hem de ulus devlet meydana getiren edimlere ilikin deinilerinden unu karabiliriz: Doal zgrle sahip bireylerden bir politik birlii meydana getiren edimler, bir halk tarihsel bir biimde ina edip ulus devlet kuran edimler, bunlara insan haklarn iln eden edimleri de ekleyebiliriz, temelci bir mantkla aklanamayacak bir biimde paradoksaldrlar. Byle bir edimde diffrance hareketi ilemektedir, bu hareket yalnzca kurucu edimin beyanatnda deil, ortaya koyduu yasa-metinde de grlebilir. Bu yasa-metin, nceden varolan bir temele atfla anlam kazanmaz, sylemindeki farklarn ilikisi sayesinde bir anlam ifade eder, sylemsel meknnda yinelenebilecek, yeniden kaydedilebilecek izler ierir ve dolaysyla her zaman farkl biimlerde yorumlanmaya aktr. Her metnin nasl anlam ifade ettiine ilikin saptamalar yasa-metin iin de geerli olacaktr: Anlamn imkn, izin, aynnn iinde tekini teki olarak tutmasna dayanr., Anlam, farklarn ilikisinden dokunmutur. Diffrance, anlam oluturan ve diyalektik olmayan harekete ilikin bir kavramdr. Basite, anlamn farklarn meknsal ve zamansal hareketi iinde olutuunu savlar, kapan, yani tek-anlamllk imknn ortadan kaldrr. 1989 tarihli Yasann Gc: Otoritenin Mistik Temeli, yasann da kkeninde bulunan diffrance; yasa olarak diffrance bir adalet tartmasyla ilikilendirir. Adalet fikriyle birlikte koulsuz olan da sahneye kar. Koulsuz olana atf yapmas Derridann Kant miras stlenmesi olarak yorumlanmtr. Kant koulsuz olan aklda bulmutu. Koulsuz olann sahneye k Derridann ilk dnem eserlerini post-modern terimine arlk vererek okuyan yorumcular da artmtr. Zira eer herey metin iseydi, normlara anlamn veren ey yineleme (re-itraiton) iseydi, dekonstrksiyona tabii olmayan, koulsuz, yani farklarn hareketi dnda bir adalete Derrida dncesinin ufkunda nasl bir yer bulunabilirdi? Koulsuz olan bir adalete bavuru, tarihsel normlarn zerinde bir hiper-geerliliin (hyper-validity) varolduu iddiasnda bulunmaktr. Derridann szn ettii adalet fikri tarihselletirilebilecek tm normlarn stnde bir fikir gibi durur. Derridaya bu yzden zamansall ve tarihsellii skalayan metafizik bir aklama yaptn syleyen ele-

6. nite - Derrida

97

tiriler yneltilmitir. Derridann yapsalclk ve fenomenoloji okumalar balamnda icat ettii diffrance kavram siyaset felsefesi alanna aktarldnda ortaya kan sorunlar, tm normlarn bu harekete bal olarak varolabildiklerini ima eden metnin d yoktur ifadesi, yasaya indirgenemeyen bu adalet fikriyle nasl badar? Bu adalet fikri performatifler kuramyla nasl ilikilidir? Austinin performatifler kuramna gre bir performatifin baarl olmas iin onun nceden verili olan uzlamlara gre gereklemi olmas gerekir. Hlbuki Derridann adalet fikriyle amaz iinde bir iliki kurarak verildiinden sz ettii karar, verili uzlamlarn tesinde bir geerlilik iddiasnda bulunur. Derrida adalet fikrine kararc (decisionist) bir balamda bavurur. zgr karar veya egemen karar bir amaz iinde verilir, amaz oluturan ey, yrrlkte olan yasa ve tarihsel normlarn hem hesaba katlmas gerei hem de bunlarn tekillikle ilikide askya alnmas gereidir. Adalet fikri bu amaza bir tekillik tecrbesi olarak girer; onda kurucu bir rol oynar. Fakat bilgi nesnesi olamaz, adalet tekillikten ayrlamaz; z itibariyle bir grs yoktur, tanm, logosu verilemez. Derridaya gre koullanma, koula ballk varsa zgr karar yoktur; bunun iin zgr kararn mmkn olmas iin varolan bilgi ve kurallarla da bir kopuun gereklemesi arttr. zgr karar, gelenekler ve usuller (ne gemiteki normlar ne de gelecekte gerekleecek bir ideal) tarafndan belirlenmez. Dahas, karar annda bir biz/onlar ayrm ortaya kmaz veya paralanmam bir btnln mevcudiyetine eriilmez. Peki, neden tekillii tecrbe eden ve kendisini bylelikle istisnaya aan zgr/egemen karar siyasidir? Schmitt gibi Derrida da siyaseti normlarn ve yasalarn uygulanmasnda deil, istisnalarn yaratlmasnda bulurlar. kisi iin de normlarn hakikatini istisnalar ortaya karr. stisna yeni bir normlar sistemine yol aar. Ancak Schmittin tersine Derridada istisna sava deildir, tekillikle kurulan etik bir ilikidir. Bunu Derrida mesianik bir tarzda ele alr ve demokrasi tecrbesine dhil eder. Bunun anlam udur, onu herhangi bir imdiye sokmakszn imdiyi onunla kesintiye uratr. Yasa adaletsiz olamayaca gibi adalet de yasasz olmaz. te bu indirgenemez bir ilikidir. Derrida siyasetin imknn, klasik siyaset felsefesi geleneine uygun bir biimde yasann varlyla ilikilendirir. Ancak adaletin yasaya indirgenemeyeceini syleyerek siyasal olan geniletir; siyasal olann esas bylece temelsiz temeli sorgulama haline gelebilecektir. te bu balamda Derrida dekonstrksiyonu adalet fikri ile yasa arasnda bir dnm, yeni olanaklar arayan bir performans olarak konumlandrr. Dekonstrksiyon bir teknik program olarak kavranmaya diren gsterilerek, yasay ve kurucu edimlerin ierebilecei eitsizlikleri adalet adna sorgulama misyonunu stenmitir. Sonu olarak adalet fikrini Derrida iin tekillik teriminin kazand anlamla ilikilendirdik. Tekillik bizi sonsuz sorumlulua aran bir talebi iaretler ve bu talebi evrensel adna yok saymamaldr. te yandan, tekillik adna evrensel de yok saylmamaldr. Tekil olan ile evrensel olan arasndaki gerilim amazda yapsaldr. ifte sorumluluk, ifte balanma, indirgenemez bir biimde hem etik hem de politika ile hesaplama, dekonstrksiyonu iyice dikkatli, daha da zor balamdan kopartlabilir ve nihayetinde delice bir karar anna dayanr hale getirmitir. Siyaset felsefesi asndan baka bir nemli adm 1993 tarihli Marxn Hayaletleridir. (Jacques Derrida, Spectres de Marx, Galile, 1993.) Bu eserde Derrida, Marxn syleminin diffrance felsefesiyle badatn gsterir. Derridaya gre Marxn dncesi de, yazs da mevcudiyet/yokluk kartlnn tesindeki bir diffrance mantna gre rgtlenmiti. 1990larn ikinci yarsnda Derrida eitli

Carl Schmitt liberalizmi, siyasetin kararc zn yok sayp onu ikiyzlce evrensel ahlki kurallara indirgedii iin eletirmitir. Derrida ise Yasann Gcnde etikle ban kuran yeni bir kararclk gelitirir. Ancak bunu aporetik bir karar verilemezlik zemininde yapar. Karar verilemezlik tecrbesi olmadan... verilen bir karar yoktur. Etik ve politika, karar verilemezlikle balar yleyse...

98

ada Felsefe-II

milliyetiliklerle, enternasyonalist sol sylemlerin milliyeti sylemlerle girdii su ortaklklaryla onlar arasnda bulunan sylemsel kesiim noktalaryla ilgilenmitir: Arkadalk, kardelik terimlerinin siyasi sylemlerde nasl bir rol oynadn sorgulamtr. Bu balamda Dostuk Politikalarnda Walter Benjamin ve Carl Schmitt yaknl gndeme gelir. Ulus devletin krizi, Avrupa Birliinin hl belirsiz olan yn ve kimlii, bir eyin ba olup olmayaca, Kant manada kozmopolitizmin Levinas konukseverlikle birlikte yeniden dnlmesi, gmenlik, kimliksizlik, tezkeresizlik fenomeni, ykselen rklklar ve milliyetilikler, devlet yalanlar, srlar, toplumsal hakikat ve af araylar-bunlar Derridann 90l yllar boyunca sorunsallatrd meselelerdir. 11 Eyll 2001 olaylarnn ardndan kreselleme ve terr izlekleri ne kar, Serseriler (Voyous) (Jacques Derrida, Voyous. Deux essais sur la raison, Paris, Galile, 2003.), bu dnemde yazlan metinlerin iyi bir rnei olarak grlebilir. te bu srete siyaset felsefesinin egemenlik sorunu da odak noktas hline gelmitir. Derridann son dnem siyaset dncesi iinde en nemli yeri, egemenlik sorunu igal etmektedir. 1970lerde Derrida metafizii ayakta tutan logos merkezci, fallus merkezli egemenlik fantazileriyle uramaktayd, 1990lardan itibaren ise daha ok tarihsel, toplumsal siyasal yaam kurgulayan egemenlik fantazilerine dikkat eker. amzda uluslararas rgtlerin, ok uluslu irketlerin, hatta ulus temelli olmayan terrist alarn uluslar aan egemenlikleri, egemenlik mefhumunun yeniden dnlmesini gerektirir.

6. nite - Derrida

99

zet
A M A

Derridaya gre felsefe nedir? sorusuna yant verebilmek iin neden dekonstrksiyona bavurmak gerektiini aklamak. Anlamn kkeninde oul farklarn hareketi veya oyunu ve karar verilemezlik bulunmaktadr. Klasik metafizik manasnda felsefe bu oyuna dayanmakta ama onu gizlemekte, durdurmaktadr. Farklarn birbiriyle ilikisini ve etkileimi grebilmek iin klasik metafiziin felsefenin ne olduu, ne olmad hakkndaki iddialarnn, tarihsel kanaatlerinin sorgulanmas gerekir. Bu da ancak metafiziin iinde alan, onun ilkelerini, kavramlarn, stratejilerini sorgulayan bir dekonstrksiyonla gerekleebilir. Dekonstrksiyon metafiziin hangi deerlerden ve kabullerden olutuunu aa vurur ve bunlar tartmaya aar. Dekonstrksiyonun fenomenolojiyle ilikisini ve felsefe, sanat ve dier disiplinler zerindeki etkilerini aklamak. Derrida, felsefi kariyerine bir Husserl yorumcusu olarak balar. Geometrinin Kkenine Giri adl eserinde geometrinin nesnesinin ideal olmasnn anlamn tartr. Bu balamda fenomenolojinin iindeki eitli gerilimlere ve paradokslara iaret eder. Ses ve Fenomen, Husserl fenomenolojisinin mevcudiyete dayanan metafiziin nyarglarndan mustarip olduunu gsterir, fenomenolojinin bir dekonstrksiyonunu yapar. Grammatolojiye Dair, modernlikte logos merkezciliin bir dekonstrksiyonudur. Birok yazar ve filozofta yaz ve fark izleklerini takip eder. Bu eserin ortak noktas dekonstrksiyonu bir felsefe yapma stratejisi olarak iln etmeleridir. Dekonstrksiyonun psikoloji, edebiyat, kltrel aratrmalar, dilbilim, feminizm, sosyoloji ve antropoloji alanlarnda nemli bir etkisi olmutur. Bu disiplinlerin metafizik nyarglarn sorgulamalarna yol amtr. Dekonstrksiyonun zellikle ilgi ekici olmasnn sebebi onun geleneksel felsefenin kapann krmas, felsefi dnm darya, felsefi olmayana ayor olmasdr. Dekonstrksiyonun amacnn metafiziin gizli varsaymlarn aa karmak olduunu tespit etmek ve metafiziin dekonstrksiyonunu Derridann anlam kuramyla, farklarn oyunu olarak diffrance dncesiyle ilikilendirmek. Metafizik, dnme biimimizi, verdiimiz kararlar, yaam tarzmz belirlemektedir. Dekonstrksiyon metafiziin gizli varsaymlarn ak hale getirir ve sorgular. Bunu yaparken bu varsaymlarn denetlemeye ve durdurmaya alt anlam reten hareketin ta kendisine iaret eder.

Derrida, bu hareketi farklarn bir oyunu olarak dnr; ona diffrance adn verir. Ona gre dnyann anlamlln kuran bu oyundur. Bu oyun hem zneye hem de nesneye de nceldir. Derridann geleneksel metafiziin konuma ve yaz konusundaki tutumuna getirdii eletirileri anlamak. Metafizik, varl bir bilgi nesnesi olarak ele alr ve mevcudiyet olarak kavrar. Bilginin temelinde bir mevcudiyet deneyiminin bulunduuna inanr. Bu deneyimi temsilden, yazdan, tekrardan, boluk ve yokluklardan, mulklktan arndrmaya alr. Metafizie gre felsefe dili bu deneyimi ifade etmeye alr. Klasik metafiziin anlayna gre, yaz kkensel mevcudiyet tecrbesine szden daha da uzaktr. Derrida buna logosmerkezcilik adn verir. Logosmerkezcilik ayn zamanda, bir sesmerkezciliktir (fonosantrizm). Bu, yaznn aalanmas ve konumann yceltilmesidir. Bu yceltmenin sebebi anlamn kkeniyle ilikinin hep bir mevcudiyet ilikisi olarak tahayyl edilmesidir. Yazy deersizletirmek, sz yceltmek metafizik bir gelenektir. lk eserlerinde Derrida, metafizik gelenein sz ile yazy kart olarak konumlandr tarzn sorunsallatrarak tartr. Derridann siyaset felsefesine yapt katklar ifade etmek ve vard sonular anlam kuramyla ilikilendirmek. Derrida siyaset felsefesinde toplumsal yaam, onun siyasi rgtleniini temellendiren, merulatran kuramlar gz nne alr. Hem liberal toplumsal szleme kuramlarn hem de devleti nesnel tinin geliimiyle ilikilendiren Hegelci devlet kuramn eletiriye aar. Ona gre hukukun dayand temel, kurucu bir edimin performansndan baka bir ey deildir. Ulus devletin temeli olarak ina edilen mitik anlatlar aslnda olmayan eyleri varederler. Bunlar insan bir yurtta kimliinde retmeye yarayan performatif edimlerdir. Kurucu edimde de bir diffrance hareketi ilemektedir; bu hareket yalnzca kurucu edimin beyannda deil, ortaya koyduu yasametinde de grlebilir. Bir metnin bir anlam ifade etmesine ilikin btn saptamalar yasametin iin de aynen geerlidir. Anlam, farklarn ilikisinden dokunmutur. Diffrance, anlam oluturan ve diyalektik olmayan harekete ilikin bir kavramdr. Basite, anlamn farklarn meknsal ve zamansal hareketi iinde olutuunu savlar, tek-anlamllk imknn ortadan kaldrr.

AM A

AM A

AM A

A M A

100

ada Felsefe-II

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Metafizii dekonstrksiyona uratarak felsefe yapmann yollarndan biri deildir? a. Tarihsel dnme biimlerinin deerini sorgulamak b. Kartlklarla dnme biimlerini aa vurmak c. Metafiziin varl temellendirme biimlerini eletirmek d. Felsefeyi felsefi olmayandan arndrmak e. Farklarn oulluuyla anlamn retilmesini ilikilendirmek 2. Aadakilerden hangisi Derridann eserleri hakknda yanl bir belirlemedir? a. Geometrinin Kkenine Giri, geometrinin nesneleri balamnda fenomenolojinin paradokslarna iaret eder. b. Yaz ve Fark, totaliter rejimleri, dnceye sansr ve gmen politikalarn ele alr. c. Yasann Gc, ulus devleti temellendiren ve varlkta tutan iddeti sorgular. d. Ses ve Fenomen, Husserl fenomenolojisi zerine yazlm bir denemedir. e. Grammatolojiye Dair, modernlikte logos merkezciliin bir dekonstrksiyonudur. 3. Dekonstrksiyonun ok geni bir yelpaze iinde, neredeyse tm sosyal bilimler, sanat disiplinleri ve aydn evreler tarafndan sahiplenilmesinin nedeni aadakilerden hangisidir? a. Felsefi dnm, felsefi olmayana amas b. Etkisinin ok ynl olarak alglanabilmesi c. Tarihsel ve kltrel aratrmalara yer vermesi d. Metafizik gelenekten yararlanma arzusu e. Bu disiplinlerin hepsinin felsefeden beslenmesi 4. Aadakilerden hangisi Derridann dekonstrksiyonu icat etmesinin gerekesidir? a. Metafiziin varlk tarihi anlay b. Metafiziin kapann krma istei c. Metafiziin destrksiyonu dncesi d. Metafizikten arnm bir aa balama umudu e. Metafizik varsaymlarn dncemizi etkilemesi 5. Derridann diffrance kavram neye iaret eder? a. Anlamn farklarn oyunuyla kurulduuna b. Gizli varsaymlarnn aa karlmasna c. Popler kltrn dnceyi etkilemesine d. Ayrmclkla yzlemenin zorluuna e. Yeni deerlendirmeler yapma olanana 6. Aadakilerden hangisi Derridann, mevcudiyet metafiziine kar yapt eletirilerden biri deildir? a. Kapal bir sistem olmas b. Oyunun mevcudiyeti ncelemesi c. zne -nesne kartlna dayanmas d. Karar verilemezlii gizlemesi e. Logosmerkezci olmas 7. Derridann hangi dncesi post-yapsalc dncenin temelini oluturur? a. Sylemin nemini vurgulamas b. Dilin kurallarnn zamansalln ve olumsalln savlamas c. Sz ve yaz kartlna kar kmas d. Yapsalcl metafizik iinde konumlandrmas e. znenin lmn iln etmesi 8. Derridaya gre terimlerin yerini deitirerek hiyerariyi tersine evirmek neden metafizikten kmay salamaz? a. Bilincin ynelimsellii yadsnd iin b. Yeni bir stnlk ilikisi kurulduu iin c. Metafiziin ncellikleri deitirildii iin d. Hiyerarinin yapsn deitirdii iin e. Hiyerarinin kurucu deerleri korunduu iin 9. Derridaya gre toplumun, devletin ve hukukun kuruluu neye dayanr? a. Kurucu edimin performansna b. Mitik bir anlatya balanmaya c. Kendini bir btne vermeye d. Haktan vazgeie e. Hak transferine 10. Derridann Yasa-metin de onu kuran farklarn ilikisi sayesinde anlam ifade eder. ifadesiyle vurgulamak istedii dnce aadakilerden hangisidir? a. Anlamn imkn aynnn iinde tekinin, teki olarak kalmasdr. b. Yasay kuran ey bir performans edimidir. c. Anlama ilikin btn saptamalar yasa-metin iin de geerlidir. d. Yasa-metin, metin d yorumlamalara aktr. e. Yasann metafizik bir temeli vardr.

6. nite - Derrida

101

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. b 3. a 4. e 5. a 6. b 7. b 8. e 9. a 10. c Yantnz yanl ise Giri blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Derridann Felsefesinin Gzergh blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Derridann Felsefesinin Gzergh blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekonstrksiyon blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekonstrksiyon blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekonstrksiyon blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekonstrksiyon blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekonstrksiyon blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekonstrksiyon Etik ve Siyaset blmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Dekonstrksiyon Etik ve Siyaset blmn yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

J. L. Austin, How to do Things with Words?. (1997). Edited J.O. Urmson ve Marina Sbisa, Harvard University Press. Jacques Derrida, La voix et le phnomne. (1967). PUF, Paris. Jacques Derrida, Lcriture et la difference. (1983). Seuil, Paris. Bir blm Zeynep Direk tarafndan evrildi: iddet ve Metafizik, Derrida: Yaam Yeniden Dnrken, Cogito (zel Say). (Yaz-Gz 2006). Yap Kredi Yaynlar, stanbul. Jacques Derrida, De la grammatologie. (1967). Minuit, Paris. Jacques Derrida, La Dissmination. (1972). Seuil, Paris. Jacques Derrida, Marges de la Philosophie. (1972). Minuit, Paris. Bir blm Zeynep Direk tarafndan evrildi : Les fins de lhomme (131-164): nsann Sonlar/Erekleri, felsefelogos. (2001). 2001/3 say: 13, Bulut Yaynlar, Istanbul. ss. 111-133. Jacques Derrida, Eperons: Les styles de Nietzsche. (1978). Flammarion, Paris. Jacques Derrida, Positions. (1981). eviren Alan Bass, Chicago: University of Chicago Press. Jacques Derrida, Dclarations dindpendance, Otobiographies: Lenseignement de Nietzsche et la politique du nom propre. (1984). Galile, Paris. Jacques Derrida, Spectres de Marx. (1993). Galile, Paris. Jacques Derrida, Force de Loi. (1994). Galile, Paris. Jacques Derrida, Yasann Gc, iddetin Eletirisi zerine. (2010). eviren Zeynep Direk, yayna hazrlayan Aykut elebi, Metis, stanbul. Jacques Derrida, Politique de lamiti. (1994). Galile, Paris. Jacques Derrida, Voyous. Deux essais sur la raison. (2003). Galile, Paris. Jacques Derrida, Interview with Kearney, Questioning Ethics. (1999). Edited Richard Kearney and Mark Dooley, Routledge, London. Zeynep Direk, Derrida Felsefesinin Kaynaklar, ada Fransz Felsefesi. (2003). Yayna hazrlayan Refik Gremen ve Zeynep Direk, Epos Yaynlar, Istanbul. ss-133-156. Zeynep Direk, Bakalk Deneyimi. (2005) Yap Kredi. Zeynep Direk, Yasa, Siyaset ve Adalet, iddetin Eletirisi zerine. (2010). Hazrlayan Aykut elebi, Metis, stanbul.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Derrida, bir Fransz vatanda olarak Cezayirde okula baladktan sonra, Fransz hkmetinin Hitlere ho grnmek iin kard antisemit yaklamlar nedeniyle ilk nce okuduu Fransz okulundan atlm; daha sonraki yllarda da ailesnin Fransz vatandalndan karlmas gibi ac deneyimler yaamtr. Yani Franszlk, Yahudilik gibi kimlikler zamana ve mekna bal olarak anlam deiimine uramtr. Sra Sizde 2 Toplumsal zihniyet, birtakm deer yarglarndan, n yarglardan ve kalp yarglardan oluur. Bir toplumun zihin yapsn tanmak bu zihin yapsn oluturan kartlklar tanmak, kkenlerini grmekle mmkn olur. Toplumsal bilinaltn ortaya kartmak bunlarn neden olduu hastalklar da saaltmaya yarar. Sra Sizde 3 Mevcudiyet/yokluk, sz/yaz, ruh/beden, akl/duygu, kadn/erkek, k/karanlk gibi kartlklar aslnda birbirinden kesin snrlarla ayrlamaz. Her kart dierini iinde barndrr veya ima eder. rnein yalnzca aklyla i gren ya da yalnzca duygularyla hareket eden bir insan dnlemez. Sz de ve yaz da ilksel bir anlamda ayn anlam retici harekete iaret eder.