You are on page 1of 183

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2409 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1397

MODERN FELSEFE-II

Yazar Prof.Dr. Sara ELK

Editrler Prof.Dr. Sara ELK Yrd.Do.Dr. Serdar USLU

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu Ayhan Tufan Dil Yazm Danman Okt. Sevgi alr Zenci Kitap Koordinasyon Birimi Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Modern Felsefe-II ISBN 978-975-06-1082-0

2. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.000 adet baslmtr. ESKEHR, Ocak 2013

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi .................


KANTIN YAAMI, YAPITLARI VE ELETR-NCES DNCELER ..... Kantn Yaam ve Yaptlar ......................................................................... Kantn Eletiri-ncesi Yazlarndaki Dnceleri....................................... Kantn Eletirel Dnemine Doru .............................................................. SALT AKLIN ELETRSNE GR .............................................................. Salt Akln Eletirisinin eriine Genel Bir Bak ...................................... Salt Akln Eletirisinin nsz ve Metafizik Sorunu.................................. TRANSSENDENTAL ESTETK ...................................................................... Duyu Yetisinin A Priori Formlar ................................................................ Matematiin Oluumu................................................................................... TRANSSENDENTAL ANALTK .................................................................... Transsendental Tmdengelim ..................................................................... Transsendental Tamalgnn Birlii .............................................................. Kategori emalar .......................................................................................... TRANSSENDENTAL DYALEKTK ............................................................... zet .............................................................................................................. Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................

2
3 3 4 5 6 6 7 9 10 10 11 13 13 14 17 22 25 26 26 27

1. NTE

Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri ............................... 28


PRATK AKLIN ELETRS VE KANTIN ETK ANLAYII .......................... Pratik Akln Eletirisi Inda Kant Etii .................................................... Erekler lkesi ............................................................................................... Salt Pratik Akln Postlatlar ........................................................................ YARGI GCNN ELETRS VE KANTIN ESTETK ANLAYII ............ Yarg Gcnn Eletirisi .............................................................................. Canl Doa ve Teleoloji Sorunu .................................................................. Estetik Beeni Yarglar ve Gzelin zmlenmesi.................................... Yce Kategorisinin zmlenmesi .............................................................. Deha ve Gzel Sanat Yapt ......................................................................... KANTIN DN, TARH, HUKUK VE POLTKA FELSEFES ......................... Kantn Din Felsefesi .................................................................................... Kantn Tarih Felsefesi................................................................................... Kantn Hukuk ve Politika Felsefesi ............................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 29 29 32 34 36 36 38 39 42 43 44 44 45 46 48 50 51 52 53

2. NTE

iv

indekiler

3. NTE

Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher......... 54


FICHTE ......................................................................................................... Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Felsefi Sistemin Temel lkesi ........................................................................ Mutlak Ben ve Zihinsel Sezgi....................................................................... Sistemin Temel nermesi ...................................................................... Fichtenin Ahlak Kuram ............................................................................... Devletin Temeli ve Doas ........................................................................... Kapal Ticaret Devleti .................................................................................. SCHELLING .................................................................................................. Yaam ve Yaptlar ....................................................................................... Schellingin Felsefi Geliiminin Evreleri....................................................... znel dealizm ........................................................................................ Doa Felsefesi ........................................................................................ Transsendental (Aknsal) dealizm ...................................................... Tarih Felsefesi ........................................................................................ Sanat Felsefesi ........................................................................................ zdelik Felsefesi.................................................................................... Olumlu (Pozitif) Felsefe ........................................................................ SCHLEIERMACHER ...................................................................................... Dinsel Deneyim Yorumu .............................................................................. nsann Ahlaksal Yaam ............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 55 55 56 57 58 60 63 64 65 65 66 66 67 69 70 70 72 73 74 75 76 78 80 81 81 82

4. NTE

Hegelin Nesnel dealizmi......................................... .............. 84


HEGELN YAAMI VE YAPITLARI ............................................................. HEGELN NESNEL DEALZM ................................................................... Mutlaka Giden Yol ...................................................................................... Mutlak Varlkn Doas ve Serveni............................................................ Mantk ve Diyalektik Sre........................................................................... Doa Felsefesi ............................................................................................... HEGELN TN FELSEFES ........................................................................... znel Tin ....................................................................................................... Nesnel Tin .................................................................................................... Hak ya da Yasa ....................................................................................... znel Ahlak............................................................................................. Toplumsal Ahlak .................................................................................... Hegelin Tarih Felsefesi ......................................................................... Mutlak Tin .................................................................................................... HEGELN SANAT, DN VE FELSEFE ANLAYII.......................................... Hegelin Estetik Kuram ............................................................................... Sembolik Sanat ........................................................................................ Klasik Sanat ............................................................................................ Romantik Sanat ...................................................................................... Sanat rnleri Snflamas ..................................................................... 85 86 86 88 89 92 93 94 97 97 98 99 101 103 104 104 104 104 104 105

indekiler

Doal Gzel ........................................................................................... Din Felsefesi .................................................................................................. Din ve Felsefe Arasndaki liki.................................................................... Hegelin Felsefe Tarihi Yorumu .................................................................. Hegelin Etkisi .............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ..............................................

106 106 108 109 109 111 113 114 114 115

Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche...................... 116


SCHOPENHAUER ......................................................................................... Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Yeterli Neden lkesi ..................................................................................... Schopenhauern Bilgi retisi..................................................................... sten ve Tasarm (dea) Olarak Dnya ..................................................... Ktmserliin Metafizik Nedeni ................................................................... NIETZSCHE .................................................................................................. Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Erken Yazlar ve Modern Kltre Ynelik Eletirisi .................................. Nietzschenin Ahlak Eletirisi ...................................................................... Ateizm ve Sonular ..................................................................................... G stenci ve st-nsan Kuram ................................................................. Aama Dzeni ve st-nsan ......................................................................... Sonsuz Yineleni Kuram ............................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 117 117 119 120 121 123 127 127 129 130 131 132 134 135 137 139 140 140 141

5. NTE

Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill....................................................................... 142


MARX VE MARXZM ..................................................................................... Marx ve Engelsin Yaamlar ve Yaptlar .................................................... Evrenin Tz Olarak Madde ........................................................................ Diyalektik Maddecilik ................................................................................... Doadaki Diyalektik leyi .......................................................................... Diyalektik Yasalar ......................................................................................... Diyalektik Tarihsel Maddecilik ..................................................................... Tarihsel Dnemler......................................................................................... Emein Yabanclamas ............................................................................... JEREMY BENTHAM....................................................................................... Yaam ve Yaptlar ....................................................................................... Yararllk lkesi (Principle of Utility) ............................................................ Yasa Konusunda Yararllk lkesi ................................................................. Ceza Kavram................................................................................................. Benthamn Kktencilii................................................................................ JOHN STUART MILL ..................................................................................... 143 143 145 146 147 147 148 150 151 154 154 156 159 159 160 161

6. NTE

vi

indekiler

Yaam ve Yaptlar ....................................................................................... Millin Yararc (tilitarianist) Etii ................................................................ Niceliksel Yaklama Kart Olarak Niteliksel Yaklam ............................. Millin Yurtta zgrl ve Hkmet zerine Grleri ......................... Hkmet zerine ......................................................................................... sten zgrl .......................................................................................... Millin Mantk ve Empirizm Grleri.......................................................... Nedensellik Yasas ........................................................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

161 162 162 164 165 167 168 170 171 174 175 175 177

nsz

vii

nsz
Modern Felsefe I kitabnda Kanta kadarki blm ele alnan Modern Felsefe, Kant ile birlikte yeni bir yne girmi, yeni sorun alanlarna alm, yeni kavramlar ve yntemlerle etkileri amza dek uzanan zgn ve verimli bir sorunsal dnem oluturmutur. Elinizde tuttuunuz kitap, bugnk felsefe sorunlarn ve kavramlarn anlamak bakmndan bir milat olma zellii tad savunulan Immanuel Kant ile balamaktadr. Kantn nemi, kitabn sonraki nitelerinde ele alnan dnrler zerindeki youn etkisinden de kolayca karlabilir. Kant, kendi dili olan Almancada verdii eserlerle bu dili Modern felsefe dillerinin belki de en etkilisine dntrm ve Alman dilini Fichte, Schelling, Schleiermacher, Hegel, Nietzsche, Schopenhauer gibi birok dehalar yetitiren nitelikli bir dnme arac haline getirmitir. Bahsi geen dnrlerin hemen tamam Kant kavramlarn ve sorunlarn az ok izleyicisi durumundadrlar. Bu, genelde eletirel bir izleme olmu ve Kantn btn bu zgn ardllar Alman felsefesinin ge dnem Modern Felsefenin merkezine yerlemesini salamlardr. Gerekten de Alman felsefesinin Bat dncesindeki bu birka yzyllk egemenlii, Almancay, gemite Eski Yunanllarn Yunanca ile ya da Ortaa dnrlerinin Latince ile baardklar, dnceyi tek bir felsefe dilinde btnlkl olarak ina etmek baarsna en ok yaklam Bat dili haline getirmitir. Nitekim Kanttaki ve Hegeldeki kadar kuatc ve grkemli bir sistematik felsefeye modern ngilizcede ya da Franszcada rastlamak zordur. Ge dnem Modern Felsefenin baarlar elbette Alman dnrlerinin etkinlikleriyle snrl deildi. Bat dnyasnn felsefesinde, yaznnda, siyasetinde ve toplumsal dnmnde etkileri gnmze kadar ulaan ok derin izler brakan Marksizm ve materyalist dnce de yine kitabn kapsam dhilineki konular arasndadr. Marks, eserlerini Alman dilinde kaleme alm bir dnrse de Marksizmin ve materyalizmin tek bir milletin baars olarak dnlemeyecek kadar kapsaml bir modern olgu olduu ifade edilmelidir. Kitabn kapsam dhilindeki konulardan bir dieri, Jeremy Bentham ve James Stuart Millin yararc yaklamlardr. Bugnk yaygn kapitalist etik anlaynn, demokratik eilimlerinin ve siyasal dzen anlaynn anlalmasnda yarar olacan dndmz yararclk, Anglo-Sakson dnyadaki gncel etik tartmalarnn verimli bir ncl olarak dikkat ekmekte ve kitapta ayr bir blm hak etmektedir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan elinizdeki kitap, Modern dnemin belki de en byk filozoflar olan Kantn ve Hegelin sistematik felsefeleri bata olmak zere ge dnem Modern filozoflar, siz nc snf rencilerimizin, bugne kadarki bilgi birikimlerinizle rahata takip edebileceiniz bir aklk ve dzenlilikle ele almakta ve Modern Felsefe I kitabnda daha nce tartlan baz nemli felsefe sorunlarn bir adm daha ileri gtrerek Modern Felsefe konularn tamamlamaktadr. Kitabn siz deerli rencilerimiz iin yararl olmasn umuyor, baarlar diliyoruz.

Editrler Prof.Dr. Sara elik Yrd.Do.Dr. Serdar Uslu

MODERN FELSEFE-II

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kantn yaamn, yaptlarn ve eletiri-ncesi grlerini zetleyebilecek, Kantn Salt Akln Eletirisinin genel zelliklerini saptayabilecek, Kantn Salt Akln Eletirisinin Transendental Estetik blmn deerlendirebilecek, Kantn Salt Akln Eletirisinin Transendental Analitik blmn tartabilecek, Kantn Salt Akln Eletirisinin Transendental Diyalektik blmn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Eletirel Felsefe Salt Akl Transendental dealizm Transendental Estetik Transendental Analitik Transendental Diyalektik Anlama Yetisi Duyarlk Duyarln Formlar Anlama Yetisinin Kategorileri Salt akln deleri Fenomen Nomen Transendental Tamalgnn Birlii Antinomi Eklektik Felsefe

indekiler
KANTIN YAAMI, YAPITLARI VE ELETR NCES DNCELER SALT AKLIN ELETRSNE GR TRANSENDENTAL ESTETK TRANSENDENTAL ANALTK TRANSENDENTAL DYALEKTK

Modern Felsefe-II

Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi


KANTIN YAAMI, YAPITLARI VE ELETR-NCES DNCELER Kantn Yaam ve Yaptlar
Modern an en byk filozofu kabul edilen Immanuel Kant (1724-1804) bir saracn olu olarak Dou Prusyann Knigsberg kentinde dodu. Ailesi skoyadan g etmi gmen bir ailedir. ocukluunda dindar bir kadn olan annesinin zerinde daha fazla etkisi olmu ve dinsel duygular iinde bymtr. Bu duygular 1732den 1740a kadar okuduu Collegium Friedericianumda varolan pietist ortam iinde daha da gelimi, buna karn okuldaki dinsel kurallara gerektiinde kar durmay bilmitir. Okulun kendisine en byk katks iyi dzeyde Latince renmi olmasdr. Daha sonra Kant, Knigsberg niversitesine balam, burada filozof Martin Knutzenin kiiliinde birinci snf bir retici bulmas kendisi iin bir ans olmutur. Knutzenin ktphanesindeki kitaplardan yararlanarak mantk ve doal bilim konusunda yetime olana bulmutur. Newton fiziini incelemeye ynelmesi doal bilimlere byk ilgi gsteren hocas Knutzenin etkisiyle olmutur. Bu etki nedeniyle ilk yazlar doal bilim alanna ilikindir. 1746da niversiteyi bitirdikten sonra geim zorunluluu nedeniyle sekiz-on yl kadar ailelere zel retmenlik yapm, 1755te doktora dzeyinde bir derece alarak niversitede eitmen olarak greve balamtr. Bu grevi yaklak 15 yl srm, 1770de nihayet mantk ve metafizik profesr olarak atanmtr. Kant bu dnemde sadece mantk, metafizik ve ahlak alannda deil, matematik, fizik, corafya, antropoloji, pedagoji ve mineroloji gibi alanlar zerine de dersler verdi. Felsefesinin geliimi bakmndan bu dnem eletiri ncesi olarak nitelenmitir. Bu dneme ait balca yaptlar: Canl Glerin Doru Deerlendirilii zerine Dnceler adl fizik tezi ile niversiteyi bitirmitir. 1755de Genel Doa Tarihi ve Gk Teorisi adl almas yaymlanmtr. Yine ayn yl Ate zerine balkl almas ile niversite retim yeliine kabul edilmitir. Genel Doa Tarihi ve Gk Teorisi balkl yaptnda evrenin oluumunu tmyle mekanik ilkeler nda aklamaya almtr. ne srd grler Laplacen bu konudaki kuramn ncelemitir. Daha sonra bu kuram Kant-Laplace kuram adn almtr. Bunlarn yan sra Yer Ekseni Etrafnda Dnerken Birtakm Deiikliklere Urad m?, Yer htiyarlyor mu?, Deprem zerine gibi ou fiziki corafya alanna ait yazlar bu dnemde, yani 1770 ncesi dnemde yer almaktadr.

Modern Felsefe-II

1770de Duyu Dnyas ve Dnce Dnyasnn Form ve lkeleri balkl tezi ile profesr olarak atand. Bu tarih onun eletirel dneme geiinin de balangc oldu. Bu yazda duyu dnyas ile dnce dnyas birbirinden ayrt edilmekte ve her birinin kendine zg bilgi temelleri olduu ne srlmektedir. Kant burada salt (rein, purus) teriminin anlamn geniletme yoluna gitti. Bu terim bilen znenin kendi doasnda bulunan bilgi gelerini anlatmaktadr. Bu ekilde Kant, epistemoloji alannda zgn grlerini gelitirmeye balam, eletirel felsefenin ilk ve gl sinyallerini vermitir. Kantn asl eletirel dnemi 1781de yaymlad Salt Akln Eletirisi (Kritik der reinen Vernunft) adl yaptyla balad nk yapt batan sona geleneksel felsefe tutumlarnn eletirisi zerinde ykselmektedir. Bu yaptn ardndan 1788de Pratik Akln Eletirisi (Kritik der Praktischen Vernunft), 1790da Yarg Gcnn Eletirisi (Kritik der Urteildkraft) yaymland. Bunlarn dnda lerideki Her Bir Metafizie nsylem (Prolegomena zu einer jeden knftigen Metaphysik), Ahlak Metafiziinin Temelleri, Ahlak Metafizii, Dnya Yurttal Bakmndan Bir Genel Tarih Tasarm, Sonsuz Bar stne, Akln Snrlar indeki Din, Pragmatik Bakmdan Antropoloji gibi yaptlar da yaymlanm ve her biri kendi alannda ses getirmitir.

Kantn Eletiri-ncesi Yazlarndaki Dnceleri


Kantn dnce yaam eletiri ncesi dnem ve eletirel dnem olmak zere iki dnemde incelenir.

Kantn dncelerinin geliimi balca iki dneme ayrlr. 1770den nceki dneme eletiri-ncesi dnem, 1770den sonraki dnemey ise eletirel dnem denir. Eletiri szc, Kantn olgunluk dnemi yaptlarnn nn de (Salt Akln Eletirisi, Pratik Akln Eletirisi ve Yarg Yetisinin Eletirisi) balnda bulunduu gibi bu yaptlarda dile gelen felsefenin genel niteliini de ortaya koyar. Kant olgunluk dnemi felsefesini eletirel idealizmin bir formu olarak betimlemitir. Sz konusu idealizm insan aklnn glerinin bir eletirisi temelinde yaplamaktadr. Kant, 1770den nceki dnemde daha ok doal felsefe alannda yetimi biri gibi dnmekteydi. 1755de yaymlad nemli bir yazsnn ad Genel Doa Tarihi ve Gky Teorisidir. Bu yaznn alt bal Gk Cisimlerinin Yap ve Devinimlerinin Balangc zerine Newton Fiziine Gre Bir Deneme biimindedir. Bu balk Kantn Newtonun doal fizik alanndaki grlerini benimsediini gstermektedir. Bu yazda Kant, gk cisimlerinin oluumunu, bir baka deyile evrenin balangcn Newton fiziinin genel ilkelerinden hareketle aklamaya almaktadr. Kant bu yaptnda evreni zaman ve uzam iindeki cisimlerle onlarn devinimlerinin oluturduu bir btn olarak kavrar. Ona gre bu evren btnl iindeki temel yasa ise Newtonun bulduu genel ekim yasasdr. Maddedeki iki temel g, ekme ve itme gleri evrendeki tm olaylar aklayabilir. Kant ayrca gne sistemindeki ileyi dzeninin sabit yldzlar evreninde de (tm galaksilerde) geerli olduunu belirtir. Zaman ve uzam iindeki dnya tam bir mekanizmdir. Newton gibi o da zaman ve uzamn sonsuzluunu kabul eder. Evren btn sistemleriyle sonsuzdur. Kozmik olaylarn oluumu da sonsuz olan zaman iinde olup biter. Buna gre evren bir anda olup bitmemitir, sonsuzlua yaylm, sonsuz bir gelime hlindedir. Bu gelime evrendeki sistemleri srekli olarak oaltr. Bu olu ve geliim, maddenin gleri ve yasalarnn etkisi altnda gerekleir. Evrenin btnndeki olu, uyumlu sistemlerin sonsuzluk iinde oalmas Newtonun belirledii yasalara uygun olarak geliir; zamann ak iinde sonsuzlukta yer alan tm kozmik dzenler, evrensel mekanik nedenselliin rndr. Bu noktada Kant Bana maddeyi verin, bundan size bir evren kuraym. demektedir. Bunun anlam: bilimin yldzl gkyznde bir parasn kefettii, saylarla ve formllerle matematik olarak

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

ifade ettii evren, maddenin ve devinimin temel yasalar ile aklanabilir. Ne var ki Kant tm evreni yneten mekanik nedenselliin arkasna tanr idesini yerletirmekten geri durmaz, ayn ide yeri ve zaman geldike Newtonda da karmza kar. Kant, tanrsal akln her eyi esas yapya uygun birtakm niteliklerle donatarak ortaya koyduunu ve fiziko-teolojinin yani doann kitabndan tanrnn okunmasnn en doru yolunun bu olduunu ifade eder. Kant bu yazsnda insana henz belirgin bir yer vermemitir. Sonsuz nedensel olaylar iinde insana ve onun zgrlne pek yer kalmam olarak grnmektedir. Evrenin mekanik dzeni iinde insann zgrlk ve sorumluluunun nasl yer bulabilecei sorusu henz Kantn zihnini kurcalamamaktadr. Oysa eletirel dneminde Kantn birincil kaygs bu sorunu zmek olacaktr. Grld gibi Kantn felsefedeki ilk ynelimleri filozof Knutzenin etkisiyle genel olarak doal felsefe alanndadr. Bu dnemde ele ald baz metafizik kavramlar bile doal felsefe alannn ideleri nda yorumlamaya alr. Bu dnemin baz metafizik nitelikli yazlarndan karlabilecek genel fikirlere ksaca deinirsek unlar dile getirilebilir: Kant, Knutzen tarafndan Leibniz felsefesinin Wolff-Baumgarten versiyonu iinde yetitirilmitir. Ama Knutzen gibi o da Leibniz felsefesindeki soyut, ussal dnme biiminden giderek uzaklamtr. Bu noktaya gelmesinde hi kukusuz Knutzenin rettii Newton felsefesinin etkisi bykt. Ayrca Humeun eserleriyle tantnda grleri byk lde deimi, kendisi de bu durumu Hume beni dogmatik uykularmdan uyandrd. diyerek aka ortaya koymutur. Bu nedenle Kant daha eletiri-ncesi dneminden itibaren giderek empirizme kaymaktayd denebilir. Humeun Kant zerindeki etkisi daha ok nedensellik konusundaki fikirleri zerinden olmutur. Nedensellik konusunu Leibnizin yeterli neden ilkesini mantn zdelik ve elimezlik ilkeleri ile ilikisi iinde ele alarak tartma yoluna gitmitir. O, Wolffun gerek olan mantksal olana yardmc klma giriiminin yanl olduunu dnyordu. Daha sonra sentetik diye adlandraca, gerek balantlar dile getiren nermelerin doasna ilikin henz belli belirsiz bir fikre sahipti. Bu arada doadaki kartln mantktaki kartlktan farkl olduunu ne sryordu. Birbirine kart olarak eylemde bulunan iki g, bir yklemin ayn anda hem onaylanp hem de yadsnd bir nermeye pek de benzemez. Ama Kant bu dnemdeki yazlarnn hibirinde Humeun yapt gibi nedensel ilkenin uygulama alann henz aka soru konusu yapmamt. Kantn doal felsefenin alanndan syrlarak salt felsefe alanna geii 1770de yaymlanan Duyu Dnyas ve Dnce Dnyasnn Form ve lkeleri adl yazs ile gerekleir. 1781e dek yeni bir yapt vermediine gre Kantn eletirel dnemini bu tarihten balatmak yanl olmaz.

Kantn eletiri-ncesi grleri byk lde doa felsefesi alanna aittir ve bu dnemde ele ald metafizik kavramlar da byk lde doa felsefesi alanna aittir.

Kantn Eletirel Dnemine Doru


Latince kaleme alnan Duyulur ve Dnlr Dnyalarn Form ve lkeleri zerine balkl tez Kant tarafndan 1770 ylnda savunuldu ve bu savunmann ardndan Kant profesr olarak atand. Tezin ana temalarndan biri olan uzay kavramnn ele aln dinleyenlere olduka ilgin gelmiti nk konuya yeni bir bak as getiriyordu. alma baka yenilikler de iermekteydi. Buradaki aratrma her eyden nce bir bilgi kuramdr; konusu da evren-kosmos kavramnn zaman ve uzam kavramlar asndan aratrlmasdr. Ona gre, zaman ve uzam hem duyu dnyamzn hem de Newtonun aka ifade ettii gibi, doann ve doa bilimlerinin nkoul olarak kabul ettii temel ilkelerdir. Ancak Kantn burada ne srd yeni-

Modern Felsefe-II

Kant 1770deki tezinde zaman ve uzamn varln ilkeleri deil, alg yetimizin formlar olduunu savundu. Duyulur dnya-dnlr dnya, duyu bilgisi-akl bilgisi, duyarlk-anlama yetisi ayrmlarn yapt.

Kant, yaptnda ussalclk ile deneyimcilik, dogmatizm ile kukuculuk arasnda bir arabuluculuk yapmaya alm, bu nedenle felsefesi eklektik olarak nitelenmitir.

lik, zaman ve uzamn varln ilkeleri olmayp bizim alg yetimizin formlar olmalardr. Duyulur dnya (mundus sensibilis) biz insanlarn duyu algsna verilen bir dnyadr. Kant bu yazda duyulur dnya ile dnlr dnya (mundus intellegibilis), duyu bilgisi ile akl bilgisi ve yine duyu bilgisine gtren duyarlk ile akl bilgisine gtren anlama yetisi arasnda ayrm yapmaktadr. u hlde zaman ve uzam algya dayal bilgimizin genel formlar olarak temellerini insanda, insann bilgi yetisinde bulurlar. Kant zaman ve uzamdan insan dncesinde bulunan yasalar (leges menti insitae) olarak sz etmektedir. Bu formlar, duyu bilgimizin temelinde yer alan duyarlmzn yapsnda bulunan formlardr. Bu formlarn insan zihninde bulunmas geometrinin oluumunu olanakl klmaktadr, geometri bilgileri de en ak ve seik bilgiler olduuna gre, Leibniz ve Wolffun, duyu bilgisinin bulank olduu, ak-seik bilginin ancak kavramlara dayanan bir bilgi olduu tezi de bylece geersiz hle gelmi oluyordu. Kanta gre, Empiristlerin duyarlkta zaman ve uzam formlarnn bulunduunu kefedememi olmalar da byk bir eksiklik olmutur. Salt kavramlar ve mantk ilemleriyle uraan ussalclar ise Leibniz, Wolff rneinde grld gibi duyu bilgisi konusunu tmyle yanl anlamlardr. Kant, ortaya koyduu bilgibilimsel sistemde ussalclk ile deneyimcilik, bir baka deyile, dogmatizm ile kukuculuk arasnda bir tr arabuluculuk yapmaya ya da orta yolu bulmaya almtr. Bu tutumundan dolay retisi bazen eklektisizm olarak da adlandrlmaktadr. Byle bir arabuluculuk, taraflar eletiri szgecinden geirmeden gerekleebilecek bir ey deildir. Bu nedenle Kant, yaptnda hem ussalclk hem de deneyimcilik eletirisi yapmaktadr. Kendi deyimiyle hem dogmatizm hem de Hume rneinde deneyimciliin ulat bir nokta olarak kukuculuk eletirisi yapmaktadr. Gerekten eletirel bak Kantn sisteminin tm doku ve hcrelerine yaylmtr diyebiliriz.

SALT AKLIN ELETRSNE GR Salt Akln Eletirisinin eriine Genel Bir Bak
Salt Akln Eletirisinde ele alnan balca sorular unlardr: nsan hangi alanlarda geerli bilgi ortaya koyabilir?, Bu bilginin snr nereye dek uzanr?, Geerli bilgiden ne anlalmaldr?

Kant, 1770 tezinde zaman ve uzam asndan ne srd zgn tezi Salt Akln Eletirisinde hi deitirmeden yeniden dile getirmitir ama Salt Akln Eletirisinde yer alan anlay yetisinin kavram ve ilkelerini aydnlatmak, bu alanda beliren glkleri yenmek tam on yln alm ve bu nedenle Salt Akln Eletirisinin yaynlanmas 1781 yln bulmutur. Kant bu yaptta amlanan felsefi sistemini transcendental idealizm olarak adlandrr ama pepee gelen byk yaptnn balklarnda eletiri szcnn bulunmasna bakarsak Kant, felsefenin her alanndaki bilgi sistemlerine eletirel bir bakla ynelmitir. Bu adan Kant felsefesi eletirel bir felsefedir. Bir anlamda Kant, felsefede eletiri geleneini balatmtr da diyebiliriz. Salt Akln Eletirisinde de aklkla ortaya konulduu gibi, Kantn genel bilgibilimsel amac, bundan byle Spinoza, Leibniz, Wolff tarznda metafizik sistemler retmenin doru, hakl bir giriim olup olmayacann bir hesabn karmak ve ortaya kacak sonuca gre gelecekteki metafiziklere bir yol gstermekti. Ama byle bir grevi gerekletirebilmek iin ncelikle insan bilgisinin alann ve snrlarn yoklamak gerekmektedir. nsan hangi alanlarda geerli bilgi ortaya koyabiliyor? Bu bilginin snr nereye dek uzanyor? Geerli bilgi deyince ne anlyoruz? Tm bu sorularn yantlanabilmesi iin Kant geni kapsaml bir aratrmaya giriir. Bu aratrma bilgiyi reten znenin, yani insann zihin yapsyla zihinsel yeti ve yetenekleriyle ilikili olduu iin bir yandan da insann zihin yapsnn, bilisel, ussal yeti

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

ve yeteneklerinin bir dkmn vermeye girimi oldu. Sonuta bilgimizin alan ve snrlar zihin yapmzn bilisel olanaklarndan ayr dnlemeyeceine gre aratrmann bu ynde yrtlmesi doal olurdu. Zaten Kant epistemolojisinin transsendental idealizm olarak adlandrlmas znenin zihinselliinin bilgibilimsel olanaklar asndan bir adlandrmadr. u hlde Salt Akln Eletirisinde serimlenen Kant Felsefesi dar anlamda bir metafizik eletirisi olmasnn yan sra ok ynl, youn bir epistemolojik aratrmadr. Metafizik sistemler duyusall aarak salt akln kavram ve ilkeleri ile kotarld iin Kant insanda zellikle salt akln bilisel glerinin neyi baarp neyi baaramayaca konusu ile yakndan ilgilenmitir. Burada salt akl deyince duyu deneyimiyle hibir ilikisi olmayan, tmyle ussal kavramlarla i gren akl yetimizi anlamaktadr. Bir baka deyile, dar anlamda bir aklsal yeti sz konusudur. Buna karlk akl tm bilgiye hizmet eden zihinsel etkinlikle e anlaml olarak bir baka deyile geni anlamda da kullanmaktayz: Yani Kantn bu yaptta yapt gibi duyarlk, anlama yetisi (anlk) ve salt akl olmak zere tm bu bilisel yetileri iine alan bir genel insan akl da sz konusu edilebilmektedir. Ne var ki burada zel anlamda Kantn geerli bilgi retip retemedii asndan eletiri szgecinden geirdii zihinsel yeti salt akl olmaktadr. Bunun iin de biraz nce belirttiimiz gibi geerli bilginin ya da doru bilginin ne olduunun aydnlatlmas, bu adan sadece salt akln deil teki bilgi yetilerimizin de gzden geirilmesi gerekir Bylece Kant, Salt Akln Eletirisinde, bilgi trlerimizi ve bunlara paralel zihinsel yetileri birbirinden ayrarak her birini ayrntl bir biimde aratrmaya giriir. Ele alnan zihinsel yetiler duyarlk, anlk ve salt akl, bunlara bal bilgi sistemleri matematik, doa bilimleri ve metafiziktir. Kant aslnda bu bilim dallar asndan sral soru sorar. 1) Matematik nasl olanakldr? 2) Doabilimleri nasl olanakldr? 3) Metafizik nasl olanakldr? Bu sorularn yantlarn alabilmek iin bunlarn kendilerine zg zihinsel yetileri olduunu dnd zihinsel yetilere ynelerek bunlar aklamakla bu sorularn da yantlarn vermi olur. Kantn eletirel dneminin en nemli yapt olarak kabul edilen Salt Akln Eletirisinde SIRA SZDE ele alnan balca konular aklaynz.
NELM Salt Akln Eletirisinin nsz ve Metafizik D Sorunu

Kant Salt Akln Eletirisinde bilgi trlerini ve bunlara karlk gelen zihinsel yetileri aratrr. Ele ald bilgi trleri matematik, doa bilimleri ve metafiziktir. Bunlara karlk gelen zihinsel yetilerse duyarlk, anlk ve salt akldr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kant, neden byle bir metafizik eletirisine gereksinim duyduunu henz yaptS O tanrnn R U nn nsznde ortaya koyar. Metafiziin ele ald temel sorunlar varoluu ve doasnn ne olduu, insann gerekten isten zgrlne sahip olup olmad ve insan ruhunun lmsz olup olmaddr. Kant imdiye dek ortaya konuDKKAT lan metafizik sistemlerin bu sorunlar aydnlatamadklar ve bu alanda srekli tartmalara ve elikilere yol atklar inancndadr. Buradaki temel sorun metafiziin SIRA SZDE Bu bilim neden matematik ve doal bilimler gibi geerli bilgiler sunamaddr. dallar ile metafizik arasndaki fark nedir? Hi kukusuz yntemlerindeki farkllk buna yol amaktadr. Metafizik sistemler duyusallk ile hibir iliki iine girmeden AMALARIMIZ salt akln kullanm ile duyusal verileri hi dikkate almadan salt kavramlar dzleminde kalarak sz edilen temel konulara ilikin bilgibilimsel sonulara ulamaya almlardr. Ulalan sonular bu ekilde tmyle eliik veK tartmal T A P olmutur. u hlde bu tr metafizik sorunlarda salt akln kullanm yoluyla tartmalar nleyen, doruluu ak seik bilgilere ulalabilir mi? Salt akln kullanm bize dnlr dnya (mundus intellegibilis) zerine bilgi verebilir mi? yantT EBu L E Vsorularn ZYON n alabilmek iin ncelikle insan aklnn elde edebildii bilgi trleri nelerdir? Bu

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

Modern Felsefe-II

Kant bilgi trlerini nce a priori ve a posteriori olarak, ardndan analitik ve sentetik olarak ayrr. Sonra bunlar arasnda iliki kurma yoluna gider.

Kanta gre analitik yarglarn temel ilkesi elimezliktir ve bu yzden her analitik yarg a prioridir.

Kant, bir yargnn hem sentetik hem a priori olabileceini syleyerek ilk kez sentetik a priori yarg kavramn ortaya koydu.

bilgi trlerinin bilgi deeri nedir? sorularnn yantlanmas gerekir. Kant iin ok nemli olan bu bilgi trleri konusu daha Eletirinin nsznde ele alnr. Bilgi Trleri: Kant bilgi trlerini nce a priori ve a posteriori olarak ikiye ayrr. Daha sonra bunlara analitik ve sentetik bilgi trlerini ekleyerek her birini nitelikleri bakmndan amlama yolunu tutar. Ardndan bunlar arasnda iliki kurma yoluna gider. Kant her bilgi bir yargda dile geldii iin konuya zihinsel balamda bakarak yarg ve yarg trlerinden sz etmeyi yelemitir. a) A priori yarglar: Bu yarglar doruluu zorunlu olan ve ayn zamanda evrensel olarak geerlilik tayan yarglardr. Bu zorunluluk ve evrensellik zellikleri deneyimin salad sonularda kesinlikle bulunmazlar. Buna karlk matematik nermeler bu nitelikleri btnyle tarlar. b) A posteriori yarglar: Deneyimin salad verilere ilikin yarglardr. Bunlarn doruluklar olumsal olduu iin zorunluluk ve evrensellik nitelii tamazlar. Kantn bir yenilik olarak ne srd teki iki nerme tipine gelince c) Analitik yarglar: Eer bir nermenin yklemini oluturan kavram nermenin znesi durumundaki kavram tarafndan ieriliyorsa e deyile iki kavram anlamca zde iseler bu yarg analitik bir yargdr. Kantn kendisinin verdii rnek: Tm cisimler uzayda yer kaplar. Bu nerme analitiktir nk bizim cisim kavrammz uzaml olmay ya da uzayda bir yer kaplam olmay ieren bir kavramdr. Bir baka deyile Uzaml olan cisimdir, cisim uzaml olandr. u hlde tm tanm nermeleri analitik nermeler olmaktadr. Analitik nermelerde zne ile yklem arasndaki iliki zdelik biiminde bir ilikidir. ) Sentetik yarglar: Analitik bir yargdaki koulun gereklemedii yarglardr. Baka bir deyile yklem kavram zne kavram tarafndan ierilmemektedir. Bu ekilde zne ile yklem kavramlar arasnda bir zdelik ilikisi yoktur. Kantn verdii rnek yle: Tm cisimler ardr. Kantn dncesine gre, ar kavram cisim kavram tarafndan ierilmemektedir. Biz cisimlerin ar olduunu deneyim yoluyla renmekteyiz. Aslnda Kant bu zelliin iyi bir ey olduunu belirtir. nk zne kavramna yklem kavram ile yeni bir nitelik eklenmektedir ve bu ekilde zneye ilikin bilgimiz de genilemi olmaktadr. Kant Eletirinin baka bir yerinde analitik yarglarn dayand temel ilkenin elimezlik ilkesi olduunu belirtir. Bundan her analitik yargnn a priori olduu sonucu kar. u hlde doru ya da yanl bu yarglarn deneyim ile hibir ilikileri yoktur. Zorunlulukla doru ya da yanl olmalar sadece ierdikleri terimlerin tanmlarna ve elimezlik ilkesine referansla belirlenir. Tersine sentetik yarglarda zne ile yklem terimleri zdelie dayanmakszn dnldkleri iin onlarn doru olduunu ispatlama bakmndan daha farkl referans kaynana gereksinim vardr. rnein olgularn gndelik yarglarnda zne ile yklem arasnda iddia edilen balantnn olgusal olup olmad konusunda deneyimi gzden geirmeye gereksinim vardr. Kantn bu analitik sentetik ayrm daha nce Hume tarafndan ideler arasndaki balantlar dile getiren, olgu ve varolu konularn dile getiren nermeler biimindeki ikili snflamasn andrmaktadr. Hume da birinci tip nermelerin zorunlu doru olduunu ikinci tip nermelerin doruluklarnn olumsal olduunu ne sryordu. Ancak Kant bu noktada yeni bir bulu yaparak ayn yarg bakmndan hem sentetik, hem apriori olan nermelerin bulunduunu ne srer. Ksacas sentetik a priori yarg trn nmze koyarak bilinen snflamalar bozmu olur. Hemen hemen matematiin tm nermelerinin bu kategoride yer aldn, doal bilimlerin temel ilkelerinin de sentetik apriori yarg tipinde olduklarn ne s-

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

rer. Burada seilmi iki rnek verilirse Maddesel dnyadaki tm deimelerde, maddenin miktar deimeden kalr. Devinimin tm iletiminde etki ve tepki daima eit olmaldr. Bu ilkelerin tmn daha sonra Kantn epistemolojik sisteminin sral amlan balamnda grm olacaz. Kant bu tip ilkelerin daima evrensel ve zorunlu olduunu, yani a priori bir nermenin niteliini tadn, ama ayn zamanda doruluklarnn grlebilmesi iin deneyime de bavurmak gerektiini bir baka deyile, bu yarglarda zne ve yklem balantsnn zdelik olmadn ne srer. Kant bu noktaya geldiinde epistemoloji sistemi bakmndan ok nemli lde yol alm oldu. nk bundan sonra tm geerli bilgi sistemini sentetik apriori yarglar zerine kuracaktr.
SIRAtarihi SZDEbakmndan Bir yargnn hem sentetik hem a priori olabileceini sylemek felsefe neden byk bir yenilik olarak kabul edilmektedir? Sentetik ve a priori kavramlarnn anlamlarn da gz nnde bulundurarak tartnz.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

TRANSSENDENTAL ESTETK
S O R U olanakl olKant, bundan sonra ikinci adm olarak sentetik apriori yarglarn nasl duunu aratrmak ister. nk eer sentetik apriori yarglar oluturabiliyorsak metafizik alannda da bunlarn olanakl olup olmadn aratrmaya hakkmz vardr. DKKAT Bu konuyu Gelecekteki Her Metafizie nsylemde (ksaca Prolegomena) zel olarak ele almtr. Ancak Eletiride insan zihninin tm bilisel yetilerini betimlemeyi SIRA SZDE ve bylece sentetik apriori yarglarn hangi alanlarda, nasl olanakl olduu yada olmad konusunu aydnlatmay nerir: Bunun iin ncelikle duyusal bilgide a priori bir bilgi gesi olup olmadna bakmas gerekmektedir. Kant bu grevi TranssenAMALARIMIZ dental Estetik alt bal altnda gerekletirir. Estetik teriminin burada gzelin duyumlanmas anlamndaki estetik terimi ile hibir ilikisi yoktur. Estetik terimi Greke aisthesis (duyularla, alg yoluyla kavrama) teriminden gelmektedir. K T A PKant da estetik terimini kken anlama uygun olarak kullanmtr. nk bu alt balk altnda Kant, zihnin duyu yetisini (duyarl) inceleme iine giriir. Burada birincil kaygs duyu bilgisinin a priori geleri ierip iermediini aratrmaktr. eer T Enk LEVZYO N varsa o zaman bir de a priori sentetik bir ey olup olmadna bakmak kolaylaacaktr. lk bakta duyu bilgisinin a priori geler ierdiini sylemek eliik grnmektedir. nk yerleik felsefi ve psikolojik gelenee gre duyumlar zsel olarak pasif bir N T E R N E onlar T yapdadr; duyular bize verileri sunar biz de seme ansmz olmadan kabul ederiz. Buna aslnda duyu yetisinin alcl (receptivite) denir. Aslnda Kant, duyu yetisine, duyuma ilikin bu genel aklamaya katlmaktan geri durmaz ama o, imdi, duyu deneyiminde empirik olarak verilmesi kabul edilemeyen birtakm geler olduunu da dnmektedir. Yani birtakm a priori bilgi geleri bulunduunu dnmektedir ve bunlarn ne olduunu gn yzne karma iine giriir. Kant ncelikle unu belirtir: Her bilgide alg ve kavram olmak zere iki yan vardr. Bir tarafta duyularmza verilen ve bizim somut olarak kavradmz yan, br tarafta anlama yetimizin dnme ile balar kuran yan. Bilgimizin oluabilmesi iin bu iki yann birlikte alabilmesi gerekir. Empiristlerin ne srd gibi salt duyusal veriler tek bana bize bilgi salayamaz. Sadece anlama yetisinin kavramlar iinde dnen bir dnme biimi de ii bo bir kavram bilgisinden baka bir ey vermez. Buna gre, Duyusuz kavramlar bo, kavramsz duyular krdr. imdi duyu yetimizin (duyarln) yapsna ya da genel ileyi biimine ynelebiliriz. DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Kanta gre her bilgide alg ve kavram olmak zere iki yan vardr. lki duyularmzla, ikincisi anlama yetimizle ilgilidir ve duyusuz kavramlar bo, kavramsz duyular krdr.

10

Modern Felsefe-II

Duyu Yetisinin A Priori Formlar


Kanta gre uzay ve zaman ideleri duyu/duyarlk yetimizin formlardr.

Bunlara a priori grler ya da alglar da diyebiliriz. Kant Salt Akln Eletirisinin Transsendental Estetik blmnde bu a priori geleri 1770 tezindeki temellendirme biime benzer bir biimde belirleme yoluna gider. Uzay ve zaman idelerimizin bir aratrmas gsterir ki bu ideler maddenin deil ama bizim deneyimimizin formudur. Bir baka deyile duyu/duyarlk yetimizin formlardr. Biz onlar araclyla, bir ey duyularmza verildii zaman, dank olan duyusal verileri yaplatrarak alglarz. Bir baka deyile duyu verilerini verildikleri anda zaman ve uzam formlar iinde alrz. Kant bu olguyu hakl gsterebilmek iin bir dizi uslamlamaya bavurur: Birincisi, renk ve ses gibi zelliklere kart olarak, zaman ve uzamn her yerde hazr bulunma ve bu adan temel olma gibi bir karakterine deinir. Buna gre uzamsal yklemler be duyu araclyla bildiimiz her ne varsa uygulanr, zamansal yklemler de bunlara ayn ekilde uygulanr, zamansal yklemler bizim isel dnyamzda ani olarak deneyimlenen bilin akna da uygulanr. kincisi, empirik olarak verilen ey zerinde refleksiyonda bulunmakla zaman ve uzay idelerine sahip olamayz, baz uzay paralarn birbirine ekleyerek genel bir uzay idesine sahip olunamaz. Birtakm zamansal anlar birbirine ekleyerek de zaman idesine sahip olunamaz. Bunlarn her biri de btndr, buna karlk her uzay paras, ayn ve tek bir uzayn bir kesitidir, yani bir uzay rnei deildir, sadece onun snrlanmasdr. Zamanda da durum ayndr, btn zaman paralar, btn anlar, sonsuz bir ak iinde bulunan bir ve ayn zaman btn iinde yerlerini alrlar. Bunlara ek olarak, uzay boyutludur, farkl zamanlar e zamanl deildir ama ardktrlar. Bunlardan sonu olarak Kant, uzay ve zamann sadece bir gr (intuition) deil ama a priori grler olduu sonucunu karr. u hlde birer kavram olmayan zaman ve uzay, duyulara dayal algnn formlardr.

Matematiin Oluumu
Deneyimsel olmayan, salt grlerin uzam ve zaman grlerinin-alglarnn var olduunu kantlamas, sentetik apriori bilgi yolunda Kantn elini byk lde rahatlatmtr. nk ona gre salt ve uygulamal matematiin ve yine salt geometrinin olana bu temel zerinde aklanabilir: salt geometriyi biz salt gr iinde kurabiliriz ya da bu temel zerinde onun tm kavramlarnn gerek olanan gsterebiliriz. mgelemde dzenlenen bir deney bir genin gerek bir uzamsal olaslk olduunu derhal gsterir, oysaki iki doru izgi tarafndan snrlanm bir ekil deildir. Uygulamal geometri olanakldr nk duyularla kavranan her ne varsa duyarln formlaryla zorunlulukla uyumlu olmaktadrlar. Salt gr ya da alg ya da form geometriden matematiin tm teki dallarna kadar, tm matematiksel dnme iin ok nemlidir ve Kant pek ok yerde bunu kantlamaya devam eder. Burada nemli olan nokta udur: Salt gr ya da salt uzam formu zerinde matematiksel ve geometrik ilemleri yapabildiimize gre salt matematiin ve geometrinin tm yarglar sentetik a priori yarglardr. Yedi art bein on iki olduunu sylemek, balangta insanlara sentetik a priori bir yarg deilmi gibi gelebilir. Ne var ki dikkatle bakldnda grlr ki 7 ve 5in toplam kavram, her iki saynn bir tek sayya birletirilmesinden baka bir ey iermemektedir... on iki kavram, benim sadece yedi ile bein birletirilmesini dnmemle hibir ekilde dnlm olmaz.... Bunlarn ikisinden birini karlayan grnn yardmyla....be noktayla bylece de grde verilen bein birimlerinin teker teker yedi kavramna eklenmesiyle bu kavramn tesine gitmek gerekir. 7+5=12 nermesiyle insan ken-

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

11

di kavramn geniletir. (Kant, 1995: 17). u hlde bu nerme sentetik a priori bir nermedir. Ayn ekilde salt geometrinin hibir ilkesi analitik deildir. dorunun, iki nokta arasnda izilen en ksa izgi olduu nermesi sentetik bir nermedir. nk benim doru kavramm nicelikle ilgili hibir ey iermez, sadece bir nitelii ierir. En ksa kavram tamamyla ona eklenir ve doru izgi kavramnn gelerine ayrlmasndan karlamaz. O hlde burada grnn yardm gereklidir; ancak onun araclyla sentez olanakldr. (Kant, 1995: 17). Salt matematik kavramlardan deil, sadece kavramlarn oluturulmasndan hareket ettii iin kavramn tesine, onu karlayan grnn ierdiine gitmek zorunda olduundan buradaki nermelerin tm de sentetiktir. u hlde matematik bilimi sentetik yarglardan olutuuna gre bilgi tayc gerek bir bilim dal olmaktadr. Kanta gre Transsendental Estetiin en nemli sonularndan biri, zaman ve uzayn transsendental idealitesidir. Buna gre isel duyu da dahil, duyular araclyla bildiimiz her ne varsa fenomenaldir, yani salt bir grndr, bir grngdr. Buna gre zaman ve uzay mutlak bir gereklie sahip deildirler. Bunlar ideal varlklardr. Burada idealin anlam zaman ve uzayn insann duyu yetisinde bulunan kavray formlar olmalardr. Grng kavramnn kart kendi bana varolan, kendinde-varlk kavramdr. Bizim sadece zaman ve uzay iinde verilenleri kavrayabilir olmamz, varolan her eyin zaman ve uzay iinde olmasn gerektirmez, ama bizim kendi bana varolan eyleri algladmz da gstermez. Kant bu grne transsendental idealizm adn verir. Buna gre zaman ve uzam alg yetimizde bulunan salt grdrler. inde devindiimiz ve bilimlerle yasalarn kavramaya altmz dnya ise salt bir grn dnyasdr ve bu nedenle insana bal bir dnyadr. Ama bu transsendental idealizm, doa bilimlerinin aratrd, duyu alglarmzn kendisinden geldii doann tam bir gerekliini kabul eder. Transsendentalin anlam, bilen zne olarak zihnimizin iindekileri olduu gibi, zihnimizin dnda yer alanlar da bilebileceimizdir. dealizmin anlam ise zihnimizin dnda yer alanlar kendi zihinsel yapmza gre bilmekte olduumuzdur.

TRANSSENDENTAL ANALTK
Salt Akln Eletirisinin ikinci ana blm genel balk olarak Transsendental Mantktr. Kant bu balk altnda iki temel blmleme yapar: Bunlardan ilki Transsendental Analitik sonraki ise Transsendental Diyalektiktir. Bunlarn amlan Aristotelese kart olarak, Kantn getirdii bir tr yeni mantk anlay olmutur. Kant Transsendental Analitik bal altnda anlama yetisini inceler. Bu yetinin temel ilevi dnmedir. Kavramlarmz oluturan ve yarglar ne sren dnme yetisi insan zihinselliinin en nemli ilevlerinden biridir. Yarglar ne srme sonucudur ki nesnelere ilikin bilgilerimiz olumaya balar. Ancak bu yeti, duyarlmzn salad veriler olmakszn bilgiyi oluturamayacaktr. Duyularmz bize nesnelerden ilk izlenim olarak gelen verileri salar, anlama yetimiz kavramlar araclyla bu veriler zerinde dnr ve bu ekilde anlama yetimiz yargda bulunarak bir bilgi ortaya koymu olur. u hlde d dnyaya, fenomenal dnyaya ilikin bilgilerimiz bu iki kaynan birlikte almas sonucunda oluurlar. Kanta gre, bir kez daha yinelemek gerekirse duyusuz kavramlar bo, kavramsz duyular krdr. Bilgi iin bu iki yetinin ibirlii gerekli olsa da bunlarn her birinin yasalar kendilerine zgdr. Duyarln yasalarn, yani zaman ve uzam bir nceki blmde grm bulunuyoruz. imdi de anlama yetimizin yasalar var m, yok mu buna bakmamz gerekmektedir. Kanta gre anlama yetimizin (Verstand) yasalar ya da Kantn yeledii terimlerle a priori kavramlar elbette vardr. Kant, bunlardan ka-

12

Modern Felsefe-II

Kanta gre anlama yetimizin on iki kategorisi vardr. Nicelik Kategorileri: Birlik, okluk, tmlk. Nitelik Kategorileri: Olgusallk, deilleme, snrlama. liki Kategorileri: Tz-ilinek, neden-etki, etki-edilgi. Tarz Kategorileri: Olanakolanakszlk, varlk-yokluk, zorunlu-olumsal.

tegoriler terimiyle sz etmektedir. Bu kategoriler duyu yetimizin salad verilerin dnlebilmesi iin zorunlu koullar olarak karmza kmaktadrlar. Bilindii gibi Aristoteles de dnmeyi ya da nermelerimizi yneten kategorilerden sz etmiti. Bunlar tz, nicelik, nitelik, yer, zaman, durum, iyelik, iliki, etki ve edilgi olmak zere sayca on tane idiler. Kant da bu alt balk altnda Aristotelesinkine az ok benzer bir belirleme yapmtr. Ancak Aristoteles tarafndan dnmenin kategorileri iinde gsterilen yer ve zaman kategorileri Kant tarafndan bir nceki blmde grdmz gibi duyu yetimizin a priori grleri hline getirilmi idiler. Burada sorunu u ekilde koyabiliriz: Anlama yetisinin grevi hi kukusuz gr deildir. Onun ii yargda bulunmaktr. yleyse yarg nedir? Yarg deiik tasarmlar tek bir bilgi oluturmak iin kavramlar araclyla birletirmektir. te yandan olanakl yarg tiplerinde kendini gsteren temel birletirme yollar vardr. Kant bunlara yargdaki birlik ilevleri demektedir. te bunlar anlama yetisinin a priori yapsn gzler nne sererler. Eer bu birlik ilevleri btnyle ortaya konabilirse, anlama yetisinin ilevleri de tmyle belirlenmi olur. Kant bunlar belirlemi ve bunlara kategoriler demitir. Kantn belirledii kategoriler, Aristotelesinkinden farkl olarak sayca 12dir ve er er drt farkl grup olutururlar: 1) Nicelik kategorileri: birlik (l), okluk (byklk) tmlk (btnlk). 2) Nitelik kategorileri: olgusallk, deilleme, snrlama. 3) liki kategorileri: tz-ilinek, neden-etki (nedensellik), etki-edilgi (karlkl etkileim; birliktelik). (Bu kategorinin kavram iftleri ile ifade edilmesi doru olur. nk iliki daima en az iki ey arasnda kurulur). 4) Tarz (Kip) kategorileri: olanak-olanakszlk, varlk-yokluk, zorunlu-olumsal. (Bu kategoride ise varolan bir tarzn ztt da sz konusudur). Bunlara karlk gelen yarg tipleri ise srasyla unlardr: 1) Nicelik asndan yarglar: Tmel, tikel, tekil. 2) Nitelik asndan yarglar: Olumlu, olumsuz, sonsuz. 3) liki asndan yarglar: Kesin, koullu, ayrk. 4) Kiplik (modalite) asndan yarglar: Olasl, nesrml, zorunlu. Kant bu kategoriler ve bunlara dayal yarglar konusunda Aristoteles gibi geliigzel deil, belli bir ilke nda sistemli bir dzenleme yaptn ne srer. Ayrca unu belirtmekte yarar var ki her bir gruptaki nc kategori ikincinin birinci ile birlemesinden domaktadr. Bylece tmlk, birlik olarak dnlen okluktur. Snrlama olumsuzlama ile birlemi olgusallktr. Ortaklk, bir tzn karlkl olarak bir baka tz belirleyen ve onun tarafndan belirlenen nedenselliidir. Zorunluluk varolu olana yoluyla verili varolutur. (akt. Copleston, 2004: 90). Kantn listesindeki bu l sralan, daha sonra Hegel felsefesinde tez,anti-tez ve sentez biiminde karmza kacaktr. Nicelik ve Nitelik Kategorileri: Duyarlmzn salad duyusal verileri bu kategorilerin nda kavramsal dokuya adapte ederek belirli tipten yarglar ne srm oluyoruz. rnein bir nesneyi algladmz zaman biz onu bir okluk ya da bir birlik ya da tmlk olarak kavrarz ve bunlara bal olarak tmel, tikel ya da tekil bir yargda dile getiririz. Yine nitelik kategorisi bakmndan biz bir eye baz nitelikleri ykleriz, baz nitelikleri de ondan karrz. Yklenen nitelikler olgusal olurken ne srlen nermemiz de olumlu olacaktr, ondan kardmz nitelikler onun varlnda deillenirken ortaya koyduumuz yarg ise olumsuz yarg olacaktr. liki Kategorileri: Aslnda tm nicelik ve nitelikler tz dediimiz eye yklenir. Bu ynden bu kategori ok nemlidir, tpk Aristotelesde de olduu gibi. Tz

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

13

kendisine yklenenlerden nce gelir, tze yklenen her ey tze gre ilinektir. Tz kalc iken ilinekler gelip geicidir. rnein; Kar beyazdr. Kar scak deildir. gibi. Tz ve ilinek kategorisine karlk gelen yarg tr kesin yani kategorik yarg trdr. Neden-etki kategorisinde, neden etkin olan ey, etki de nedene baml olan yani kendisine etki edilen eydir. Buradaki yarg tr hipotetik ya da koullu ya da varsaymldr. Eer metaller stlrlarsa genleirler. gibi. Kant bu kategorinin zellikle bilimlerde ok nemli bir yer tuttuunu belirtmektedir. Karlkl etkileim kategorisine gre, ayn ortamda bulunan eyler birbirleriyle karlkl iliki iindedirler. Tarz Kategorileri: Bunlar Aristotelesin kategori olarak hi aklna gelmeyen kavramlardr. Btn insan bilgisinin bu kategori ile alt bunlar olmadan olamayaca ifade edilir. Buna gre rnein bir eyin olmas olanakl grlebilir, bu olanak yerine gelirse bu ey varlk kazand demektir, bu ey gerekletiine gre demek ki varla gelmesi zorunlu imi. Anlama yetimizin Kant tarafndan belirlenen a priori bilgi kategorileri bunlardr. Bunlar duyarln bize salad duyusal verilere ilgili kategoriler olarak yklenirler ve bu ekilde eitli kategorilere zg yarg tipleri ortaya konmu olur. Eer bu kategoriler olmasayd duyu verileri zaman ve uzam formlar iinde bize ulamalarna karn yine de birletirilmemi olarak, birbirinden kopuk ya da kavramsz duyular olarak kr gibi kalacaklard.

Transsendental Tmdengelim
Kant bu alt balk altnda anlama yetisinin a priori kavram ya da kategorilerinin deneyim olanann a priori koullar olduklarn gstermeye alr. Kukusuz uzay ve zaman da apriori deneyim koullardr ama onlar nesnelerin henz duyularmza verilebilmelerinin zorunlu koullardr. Burada yaplmak istenense kategorilerin, nesnelerin dnlmeleri iin zorunlu olarak istenen koullar olduklarn gstermektir. Bunun anlam nesnelerin bu kategoriler olmakszn dnlemeyeceini, dnlemeyince bilgilerinin ortaya konamayacan, u hlde anlama yetisinin kategorileri olmakszn nesnelerin bilgilerine ulalamayacan gstermektir. Kanta gre kategorilerin kullanm, zihnin kendini nesnelere uydurmas gerektii inanc zerinde kantlanamaz. Tersine, nesnelerin bilinmek iin ya da tam anlamyla nesne olabilmek iin aklmzn kategorileri altna alnmalar gerekir. Burada kategorilerin kullanmnn daha fazla bir dorulan gerekmez. Bu adan Kant, Salt anlama yetisi, yasalarn fenomenlere dikte eder. demitir. Biz d dnyay kendi zihinsel yapmza gre yaplatrrz. Kant bu durumu Copernicus Devrimi olarak betimlemitir. Nasl ki Copernicus, gne doudan batya dnyann evresinde dnyor olarak grnse de, gerekte bunun tam tersinin doru olduunu, merkezde sabit gibi grnen dnyann gnein evresinde dndn kantlam ve astronomide devrim yapmsa Kant da insan zihninin a priori bilgi koullarn saptamasn ve a priori sentetik yarglarla fenomenal dnyay yaplatrmasn Copernicus devrimi kadar nemli grmtr.

Transsendental Tamalgnn Birlii


Ancak zihnin a priori kavramlar ile fenomenal dnyay yaplatrmak henz tamamlanabilmi deildir. Kanta gre bir bilgi nesnesi kavramnda ierilen duyu verileri birletirilmi olan olarak tanmlanr. u hlde sentez-bireim olmakszn nesnelerin hibir bilgisi olamaz. Sentez, anlama yetisinin spontanitesinin bir edimidir. Duyu verilerinin bireimi kavramlarnn yan sra bantlama ya da birletirme

14

Modern Felsefe-II

Duyu verilerinin sunduu karmaa, tek bir z bilin tarafndan balanmadka ki bu balanma ii kategorilerin uygulanmasyla gerekleirnesnel deneyim ya da nesnelerin bilgisi elde edilemez.

dncesi bir baka geyi daha kapsar, bu da alglarn bireimli birliinin tasarm olarak betimlenebilir. Buradaki birlik tasarm nicelik kategorileri arasnda ad geen birlik kategorisinden farkl bir eydir. Aslnda ister birlik isterse bir bakas olsun herhangi bir kategorinin uygulanmas, imdi sz edilen birlii ngerektirir. Burada sz edilen alglayan ve dnen bir zne ile ilikiyi ieren bir birliktir. Kant buna transsendetal tamalgnn birlii der. Nesneler kategoriler araclyla dnlr ama bu birlik olmakszn dnlebilir olmayacaklard. Baka deyile anlama yetisinin birletiricilik ii bilincin birlii iersinde olmakszn olanakl deildir. Kant bu durumu, Dnyorum. tm tasarmlarmza elik edebiliyor olmaldr, biiminde aklar: Alglamam ve dnmemi her zaman benim olarak dnmem zorunlu deildir ama byle bir farkndaln olana olmakszn duyu verilerine hibir birlik verilemez, hibir bant olanakl olmaz. u hlde Dnyorum. tm tasarmlarmza elik ediyor olmaldr. zne ile duyu verileri okluu arasndaki bu iliki Kant tarafndan salt tamalg olarak adlandrlr. Bylece empirik tamalgdan ayrt edilir. Deiik tasarmlara elik eden empirik bilin, elik ettii tasarmlar gibi paraldr. Ama tm tasarmlara elik eden zde bir dnyorum bilincinin olana srekli bir deneyim kouludur ve z-bilincin transsendental bir birliini n koul olarak gerektirmektedir. Bize bir nesne olarak verilmi deildir, ama bizim iin herhangi bir nesnenin olmas iin temel zorunlu kouldur. Eer duyu verileri yn tamalgnn birlii iine getirilmeseydi hibir deneyim, hibir bilgi olamazd ya da daha znel bir adan bakla hibir nesne olamazd. u hlde tamalgnn birlii (dnyorum tm tasarmlarma elik edebiliyor olmaldr anlamnda) ve bilincin transsendental birlii deneyimin a priori koullardr. Bireimsentez olmakszn hibir deneyim yoktur ve bireim tamalgnn birliini gerektir. Bu noktada, kategorilerin uygulanmalarnn hakl karlmas konusuna geri dnersek tamalg konusunda sylenenlerle kuracamz iliki udur: Hibir nesnel deneyim, nesnelerin hibir bilgisi, duyu verileri karmaas tek bir z bilin tarafndan balanmadka mmkn olamaz. Ancak balanma ii de kategorilerin uygulanmas olmakszn gerekleemezdi. u hlde deneyim dnyamz duyarln a priori formlarnn ve anlama yetisinin a priori kategorilerinin uygulanmalarnda alg ve dnmenin e-gdm yoluyla oluturulur. Ama buradaki asl sorun bu e gdmn nasl salanddr. Bu sorunu Kant kategori emalar kavramyla amaya almaktadr.

Kategori emalar
Duyu verilerinin okluunun uzay ve zaman formlar altna alnmas yoluyla nesnelerin bize verilmesi olanakl olmaktadr. Formlar nesnelerin varolabilmesi iin zorunlu koullardr. Ama anlama yetisinin kategorileri asndan durum farkldr. nk nesneler daha imdiden uzay ve zaman formlar iinde duyusal grde verilidirler. Bu nesneler e deyile grngler, kategorilerin uygulannn onlar arptp yanl sunaca bir ekilde olamazlar m ? Bu nedenle kategorilerin uygulannn nasl gerekletiinin aklanmas gerekir. nmzdeki duyu verileri karmaasna hangi kategorinin ya da kategorilerin uygulanacan belirleyen nedir? Balayc halkay oluturan bir ey bulmak gerekiyor. nk bu ikisi birbirinden ok farkl eyler. Kant, duyarlk ile anlama yetisi arasnda araclk yapma yetisi olarak imgelemi ne srer. mgelemin, kategori emalarn ve bunlarn taycln stlendiini ne srer. Bu ileme Kant, kategorilerin emalandrlmas demektedir. Bir ema, bir kategoriyi, grnglere uygulanmasna izin verecek bir yolda snrlayan imgelerin retimi iin bir kural ya da bir ilemdir, u hlde emann kendisi

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

15

bir imge deildir. Kant bu konuda ne demek istediini aklayabilmek iin bir iki rnek verir. rnein be noktay birbiri ardna koyarak be saysnn bir imgesini retebiliriz: ... ama be saysnn emasnn kendisi bu imge ya da herhangi bir imge deildir. O bir duyusal okluun belli bir kategori ile uyumlu olarak bir imgede tasarlanabilmesini salayan bir yntem tasarmdr. Kant bu konuda bir de rnek olarak kpek kavramn gsterir. Bu kavramn emas kavram tekil bir hayvana uygulamak iin gereken imgeyi retmek iin bir kuraldr. Bylece bir ema, imge araclyla, kategorinin fenomenlere uygulanmasn salar. Kukusuz burada ne matematiksel kavramlar ne de bir kpeinki gibi empirik a posteriori kavramlar sz konusudur. Bunlar salt konunun daha iyi anlalmasna ynelik olarak rneklemelerdir. Burada Kantn belirlemeye alt, anlama yetimizin kategorilerinin uygulanmalarnn koullarn a priori belirleyen transsendental emalar ya da ilkelerdir. Bu emalar genel anlamda anlay yetisinin ilkeleri olarak adlandrlr ve ele alnr. Bu ilkeler ayn zamanda salt doa bilimlerinin de a priori ilkeleridir ve ayn zamanda doann kendisinin bir baka deyile mundus sensibilisin de ilkeleridir. nk doa bize yabanc olan kendinde-varlk deildir. Grnglerin btndr. Doada olup bitenler, zaman ve uzay koullar iinde gerekleir; zaman ve uzay ise, bildiimiz gibi duyarlmzn a priori formlardr ki fenomenler bize zaman ve uzay formlar iinde verilirler. Bir baka deyile biz algladmz nesneleri ancak zaman ve uzay formlar iinde alglarz. Anlama yetisinin ya da salt doa biliminin ilkelerini, bir baka deyile kategori emalarn Kant kategori snflamasna uygun olarak drt ana balk altnda toplamaktadr: 1) Zaman ve uzaya bal algnn aksiyomlar. 2) Algnn beklentileri (antisipasyonu). 3) Deneyimin analojileri. 4) Empirik dnmenin postlatlar. Algnn aksiyomlar: lke:Algladmz her ey uzaml byklklerdir. nk tm grngler algnn zaman ve uzay formlar iinde yer aldklar iin saylabilir ve llebilir byklklerdir: Bunlar, btnn imgelenebilmesi iin bir paras yeterli olabilen grnglerdir. Paralar birbiri ard sra izleyerek btne ulamak olanakldr. Tm zaman paralar iin de ayn ey geerlidir. Bunlardan sadece bir andan bir bakasna ardk ilerlemeyi dnelim: Ve bylece tm zaman paralar ve eklenileri yoluyla sonunda belirli bir zaman bykl retilir. (Kant, 1993:123). Bu ilke matematiin doa bilimlerinde uygulanmasn salar. Matematik, duyarln zaman ve uzam formlar iinde retilmi olsa bile, anlama yetimizin nicelikleri dnme kategorisi bu ilkeye bal olarak alr. Algnn Beklentileri: lke:Tm grnglerde duyumun ve ona nesnede karlk den olgusaln yein bir bykl, e deyile, bir derecesi vardr. (Kant, 1993: 124). Kant bu ilke balamnda da matematiin duyumlara uygulanabilirliiyle ilgilidir. Biz duyum maddesini elde edemeyiz ama deneyimimiz gelitike her duyumun intensive (younluklu) bir byklk olduunu, yani belirlenebilir bir younluk derecesine sahip olduunu matematiksel olarak ifade edebiliriz. Eer bu iki ilkeyi birlikte alrsak bunlar bize gelecekteki alglar konusunda ndeyide bulunma olana verirler. Aslnda gelecekteki alglarn tam olarak ne olacan saptayamayz ama unu kesinlikle saptayabiliriz. Tm alglar uzaml byklkler olacaktr ve tm duyum ieren empirik alglarn younluklu (intensive) byklkleri olacaktr. Bu iki ilke Kantn ifadesine gre kategorilerin matematiksel kullanmlarnn ilkeleridirler. Bu ilkeler ayrca Kanta gre dinamik ilkelerdir ve yine ayrca bu ilkeler oluturucu ilkelerdir. Deneyimin Analojileri: emalatrlm iliki kategorilerine karlk den sentetik apriori ilkelere Kant ilke olarak yaklar. Bu ilkeler zamann modu-

Kant, anlama yetisinin kategori emalarn drt balkta toplar: 1. Zaman ve uzaya bal algnn aksiyomlar, 2. Algnn beklentileri, 3. Deneyimin analojileri, 4. Empirik dnmenin postlatlar.

16

Modern Felsefe-II

Kant, nesnelere ilikin bilgimizi fenomenal olgusallkla snrlasa da sadece fenomenlerin olduklarn ileri srmek iin nedenimiz olmadn syler.

sunu karlarlar. Bunlar, sreklilik, ardklk ve e zamanllktr. Bunlardan birincisi, tzn kalcl ilkesidir. Grnglerin tm deiiminde tz kalcdr ve tzn nicelii doada ne artar ne azalr. Grld gibi tm ilineklerin gelip geiciliine kart olarak tzn devamll ve kalcl vurgulanmaktadr. kinci lke: Tm deiimler neden ve etki bants yasasna gre yer alrlar. Ve nc ilke: Tm tzler uzayda ayn zamanda alglanabilir olduklar srece, batan sona etkileim iindedirler. Grld gibi ikinci ilke yani nedensellik ilkesi grnglerin ardkln, ncs de grngler arasndaki ezamanll yanstmaktadrlar. Kant bunlar deneyimi dzenleyici ilkeler olarak dile getirir. Kantn burada analoji szcyle sylemek istedii udur: Birinci analoji bize doadaki srekli tzn ne olduunu sylemez. Syledii ey, deiimin tz fikrini getirdii ve tzn ne olursa olsun kendi toplam niceliini koruduudur. kinci analojiye gre: tm deiimlerin nedensel olduklarn ve verili tm etkilerin belirleyici birer nedenleri olmas gerektiini anlyoruz. Ancak etkiyi bilebilsek de bu analojiye gre; nedenin ne olduunu belirleyemeyiz. Bunun iin deneyime empirik aratrmaya gitmek gerekir. nc ilke iin de benzer uslamlama biimi geerli olmaktadr. Empirik Dnmenin Postlatlar: Bu blm olaslk, olgusallk ve zorunluluk kavramlarnn eletirel bir bakla bir aklamasn vermektedir. Kategorilerin emasna uygun olarak burada da 3 ilke belirlenmitir: I. ilke: Deneyimin form koullar ile yani gr ile ve kavramlarn koullar ile badaan olanakldr. rnein bir eklin iki yzyle bir uzay kaplamas gerekten olanakl deildir. II. ilke: Deneyimin maddi koullar yani duyum koullar ile badak olan edimseldir. Bu ilke bize terimin empirik kullanm iinde olgusalln bir tanmn ya da aklamasn verir. Alg ve bylece duyum ile bantl olmayan hibir eyin bilimlerde olgusal olarak kabul edilemeyeceine gndermede bulunmu olur. III. lke: Edimsel olanla balants deneyimin evrensel koullarna gre belirlenen zorunludur (zorunlu olarak varolur). Bu ilke alglanandan alglanmayann karlmasn ilgilendirir. Sz gelimi belli bir deiim ya da olayn bulunmas bunlarn bir nedeninin olmasn zorunlu klar. Ancak Kant burada mutlak bir zorunluluktan deil ama varsaymsal bir zorunluluktan sz eder. Sz edilen bu sentetik a priori ilkelerin varl Kanta gre, salt doa bilimini olanakl klmaktadr. Bu salt doa bilimi Kantn Prolegomenadaki adlandrmasyla, empirik fizie, tm teki bilim dallarna bir n-reti grevi grecektir. Fenomenler ve Kendinde eyler: Anlama yetisinin kategorileri, bize nesnelerin bilgilerini ancak empirik grye uygulandklar lde verebilirler. Baka bir deyile ancak empirik bilgi olanana hizmet ederler. Buna deneyim ad verilir. Bu yzden kategorilerin biricik geerli kullanmlar deneyim nesnelerine uygulanlarnda yatar. Kategoriler bize duyu alann aan olgusallklarn bilimsel ya da kuramsal bilgisini veremezler. Anlama yetisinin a priori ilkeleri iin de ayn ey geerlidir. Bu ilkeler fenomenlere ya da duyusal grde verildikleri biimiyle nesnelere uygulanabilirler. u hlde tm sentetik a priori nermeler salt deneyim ile ilikilidirler. Bu yzden tz ve belirli nedensellik ilkeleri ancak fenomenler iin geerlidir. Bylece nesnelere ilikin bilgimiz bylece fenomenal olgusallkla snrlanr. Bununla birlikte snrlarn tesine geemiyor, snrlarn tesinde neyin yattn bilemiyor olsak da Kanta gre yalnzca fenomenlerin olduklarn ileri srmek iin hibir hakkmz yoktur. Kant snrn tesi iin numen-noumenon szcn ileri srer. Bu terimin szck anlam dnce nesnesi demektir. Numen kavram genelde snrlayc bir kavramdr ve kendilerinde- eyleri e deyile grnmeyen yanlar asndan dnlen eyleri numenler olarak adlandrmak uygun olmaktadr. Ksacas numen kendinde eydir.

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

17

Kant ayrca zgr, empirik olmayan benden ve tanrdan da noumenon olarak ve numenal olgusalla sahip olarak sz eder. Yine tanrdan ara sra bir kendinde- ey olarak sz eder. Bu konuma yolu nclleri bakmndan hakldr. nk tanr bir fenomen deildir ve fenomenal ya da empirik bir olgusallk tamaz. yleyse bir numen, bir kendinde-ey olarak tasarlanmas doal olur.

TRANSSENDENTAL DYALEKTK
Bu alt balk altnda Kant, nesnel gereklik bakmndan metafiziin neyi baarp baaramayaca konusuna ynelmektedir. Bir baka deyile burada salt akln eletirisi yaplmaktadr. Metafizik reten akln dar anlamda kullanldn daha balangta sylemitik. Bu anlamda akl, salt anlama yetisinin ilemlerine gre daha ilerilere giden, daha yeni bir yeti ya da etkinlik olarak grlmektedir. Salt anlama yetisi nasl ki birtakm a priori kavramlar-kategorileri yapsnda tayorsa, ayn ekilde bu dar anlamdaki salt akl da kendisinde a priori birtakm kavramlar tamaktadr. Kant, bu kavramlara ideler adn verir. te bu blmde idelere ilikin bilgimizin geerlilik asndan ne durumda olduu aratrlmaktadr. Kantn salt akla ilikin olarak szn ettii ideler, tanr, evren (kosmos) ve ruh ideleridir. Salt akl bu ideleri yapsnda tamaktadr. Bir baka deyile insan akl bu ideleri ister istemez retiyor. Bunlarla ilgili olarak salt akl birtakm ilemler yapyor ve baz bilgiler ne sryor. Ne var ki idelere ilikin bilgilerin nesnel gereklii yansttklar ok kukuludur. Kant fenomen, numen ayrmn ele alrken tanrnn fenomen deil numen olduunu, bir kendinde-ey olarak tasarlanmas gerektiini savunur. Numenin ise nesnel bir bilgisi olamaz nk insan zihni kendinde-eyi alglayabilmek iin donatl deildir. nsan zihni deneyimin snrlarn aamaz, kendinde eylerin duyusal olmadklar iin deneyime konu olamamalar lsnde insan evrenin en son olgusall diyebileceimiz numen dnyasn ontolojik olarak olgusal doas asndan bilemez. Bu alanda sonsuza dek bilinemezci olarak kalmak zorundadr. Kantn bu yaklamna agnostik realizm denilmektedir. Kantn buradaki balang sav udur: En son olgusalln bilinemez olmasna karn aklmz onun doasn aratrmaya ve betimlemeye alr: Duyulur-st dnya deneyimin tesinde kalan numenler dnyas, salt akln yeniden kurduu bir eydir. nsan anl (alglar ve kavramlar yoluyla) ona iletilen herhangi bir eyi alr, sonra olgusal dnya olduuna inand eyi yeniden retir. Bylece olgusal dnya insan anlnda yeniden kurulan ideal bir eydir, olgusal dnya gibi olduuna inand eyin bir elemidir (Sahakian, 1997: 160). Grld gibi burada inanlan bir dnya sz konusudur. Bu dnya numenal bir dnyadr, salt akl tarafndan bir kendinde-ey olarak dnlr. Ancak Kant, bu dnceler tmyle yapnt deildir. diyordu. Bunlar salt akln doasndan kaynaklanrlar. Dolaysyla, anlama yetisinin tm kullanmyla zorunlu bir iliki iinde dururlar. Salt akln ideleri araclyla ilevi, sentezde mutlak btnle ulamaktr. Bu nedenle bu ideler de dzenleyici bir deer tarlar. Salt akl ideleri araclyla koullarn btnlne ulamak ynnde aba gsterir. Ancak evrenin en son gerekliine ulamak olanakszdr nk fenomenler dizisinde bir sona ulamak olanakl deildir. Salt akl, ideleri araclyla fenomenler dnyasnda mutlak bir btnle ulamak ister ama idelerin akn varlklar, kendindevarlklar olduunu unutur. Salt akl nne koyduu bu grevi gerekletiremez. nk eliik gibi grnse de bu alanda tam bir yanlsama mant hkm srer. Kanta gre diyalektik terimi bu tr bir mant anlatr. Bu nedenle bu blmn

Salt anlama yetisi kategoriler ierdii gibi, dar anlamda salt akl da ide ad verilen a priori birtakm kavramlar tar.

18

Modern Felsefe-II

Salt akln temel idesi vardr: ruh, evren ve tanr. Dnce tarihi boyunca bu ideye dayal olarak skolastik metafizik yaplmtr: ussal psikoloji, kozmoloji ve ussal teoloji.

Kanta gre hakllklar ayn ekilde gsterilebilen birbirleriyle eliik kuramlara antinomi denir ve bu antinomiler anlama yetisinin, kategorilerini akn olana uygulama giriiminden doarlar.

bal Transsendental Diyalektiktir. nk bu alanda salt akl zm olanaksz sorunlarla ve sanki yapsnda yerleik gerekliklermi gibi grd ama aslnda z transsendental bir yanlsamadan (illusion) baka bir ey olmayan dncelerle-inanlarla uramak zorunda kalr. Biraz da bu sorunlara bakalm. Kanta gre bu blmn banda da sylediimiz gibi, salt akln temel idesi vardr: Bunlar ruh, evren (kosmos) ve tanr ideleridir. Belirttiine gre bu idelere uygun skolastik metafizik yaplmtr. Bunlarda biri ussal psikoloji, ikincisi ussal kozmoloji, ncs ussal teolojidir. Kant, Transsendental Diyalektikte bunlarn her birini byk blmde aklamtr. Ruh desi: Kendimizde bulduumuz bir ben-birliinden hareketle hibir koula bal olmayan bir ruhun varolduuna ilikin yarglara varmak yanl sonu karmak olur. nk bedene bal olmayan, buna karn insann yaamasn, hareketlerinin srp gitmesini salayan tinsel bir tzn varolduuna kendi ruhsal varlmza ilikin bilgiden ulaamayz. lkadan bu yana ruhun lmezliine ilikin ne srlen uslamlamalar da asla kendilerine dayanlabilecek salamlkta olmayan diyalektik yapl uslamlamalardr. Kant, buna karn ruh idesinin salt akln varlk yaps gerei olduunu, kendi yerini ve ilevini koruyacan ne srer. Kant ikinci Eletirisi olan Pratik Akln Eletirisinde bu ideyi yeniden ele alacaktr. Evren desi: Kant Salt Akln Antinomileri adl blmde evren idesine ilikin baz uslamlamalarda bulunmaktadr. Kant burada u dnceleri ne srer. Evren idesi, duyarln zaman ve mekn formlar iinde devinen biz insanlar iin ii doldurulamayacak olan bo bir kavramdr. nk biz insanlar iin gerek bilgi deneyimin koullar iinde olanakldr. Deneyim alannn zaman ve uzay koullar bizi sonsuza gtrse de bu bize sonsuz olan-mutlak olan zerine bir yargya varma hakkn vermez. nk biz dncemizde btn kavrayarak koullarn tesinde olan, hibir koula bal olmayan bir btnle ulamay istediimiz anda, yanlsama (illusion) balar. Burada artk terimlerin bo formlarnn mant, yani grnt mant ilemeye balar ve hakllklar ayn ekilde gsterilebilen birbiriyle eliik olan kuramlar ortaya kar. Kant bu eliik kuramlara antinomiler demektedir. Birbiriyle eliik iki savdan her biri ilkelerden doru olarak uslamlanmtr ve bunlarn her biri doru olarak grnr. Ama eliik iki nermeden biri doru teki yanl olmaldr. Kant bunlarn, anlama yetisinin, kategorilerini akn olana uygulama giriiminden doduklarndan ileri srmtr. Nicelik kategorisinden hareketle karmza kan tez ve anti-tez yledir. Sav: Evrenin zamanda bir balangc vardr ve uzayn snrlar ierisinde yer alr. Karsav: Evrenin zamanda hibir balangc ve uzayda hibir snr yoktur. Tersine hem uzay hem de zaman asndan snrszdr. Bu iki kuram da eit derecede hakl grnmektedirler. Bunlardan herhangi birini rtmek hi kolay deildir. Aslnda Kanta gre ne biri ne teki hakldr. nk ikisini de dorulamak olanakl grnmemektedir. Nitelik kategorisinden hareketle ortaya kan tez ve antitez unlardr: Sav: Evrendeki her bileik tz yaln paralardan yaplmtr, var olan her ey sadece yaln olan ya da yalndan birlemi olandr. Karsav: Evrendeki hibir ey yaln paralardan yaplm deildir. Ne de dnyadaki herhangi bir yerde yaln bir ey vardr. Buna gre evren maddesi sonsuza dek blnmeye devam eder, maddenin atomlar diye bir ey yoktur. Tezde ise her eyin atomlardan olutuu iddia edilmektedir. Grnte ikisi de hakl ama aslnda Kanta gre ne o hakl ne de teki hakl. nk ikisinden birini dorulamann olana yok.

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

19

liki kategorisinden hareketle ortaya kan tez ve antiteze gelince: Sav: Doa yasalaryla uyum iindeki nedensellik kendisinden evrenin tm fenomenlerinin tretilebilecei biricik nedensellik deildir. Bu fenomenleri aklamak iin ayrca zgr bir nedenselliin olduunu kabul etmek de zorunludur. Karsav: Evrende hibir zgrlk yoktur, tersine dnyada varla gelen her ey btnyle doa yasalarna gre yer alr. Kant bu iki iliki antinomisi iin hem o hakl hem de teki hakl demektedir. nk doadaki olaylar gerekten kat bir determinizme bal olarak gereklemektedirler ve bu determinizm sonsuza dek srp gidebilir. Bylece anti tez kendini hakl karm olur. Buna karlk nedenler dizisinde geriye doru gidersek sonunda yle bir ilk nedene varmamz gerekir ki bunun kendisi artk hibir nedenin etkisi olmasn ve bu nedenler dizisi onunla balasn. Bu dnceye gre, olaylarn neden-etki dizisinin bir balangc vardr, kendisi iin hibir neden gerekmeyen, bir ey balang noktas olmutur. Hibir koula bal olmayan bu nedene zgrlk ya da zgrln nedensellii adn verir bu zgr bir etki etmedir. te doada olup bitenlerin aksine kendisi artk baka bir etkiden domam olan bir neden, koulsuz olan bir ey aranrsa o zaman zgrlkten doan bir etki etmeye varlr: Bylece tez ve anti-tez birbirine kar durur. Gerekte bu durum akln diyalektiinden baka bir ey deildir. Bu noktada Kant, ilk iki antinomide ortaya kmayan yeni bir sonuca ular. Modalite (kiplik) kategorisinden kan antinomilere gelince Sav: Mutlak olarak zorunlu bir varlk vardr ki ya bir paras ya da nedeni olarak evrene aittir. Karsav: Hibir yerde mutlak zorunlu bir varlk yoktur, ne dnyada ne de nedeni olarak dnyann dnda. Burada evrenin mutlak olarak zorunlu bir varl gerektirip gerektirmedii irdelenmektedir. Kanta gre antinomi ne demektir ve nasl ortaya kar? Antinomilerin, bir bilim olarak SIRA SZDE metafiziin olanakszln gstermeleri bakmndan nemleri nedir? Aklaynz.
N E L idesi M Tanr desi: salt usun nc idesi olarak ele alnan ideD Tanr dir. Bu ide ile ussal teoloji uramaktadr. Kant kitabnn Tanr idesini ele alan blmne Transsendental deal zerine adn vermitir. Tanr idesinde S hibir O R U koula bal olmayan ya da koullarn totalitesi ruhun ve her eyin kendisine benzedii bir varlk dnlmektedir. Dnyada eksiksiz bir varlkla karlamyoruz. Her ey birtaDKKAT km olumlu nitelikler ve glerden snrl bir biimde pay almtr. Her eyin kendisine benzedii eksiksiz varlk, btn realitelere sahip olan bir varlktr. Her ey SIRA SZDE en yksek derecede bu varlkta bir araya gelmitir. Salt usun bu idesi bir ens realissimumdur. Yani btn varlk olaslklarn varlk trlerini en yksek bir biimde iine alan birletiren bir varlk tanrdan bakas deildir. AMALARIMIZ Kanta gre bu ide akln varlk yapsndan doar, akln hibir koula bal olmayana, totaliteye uzanmasndan doar. Platondan beri btn metafiziklerde tarih boyunca devam ederek gelen bu ide, insan aklnn kendisinden kurtulamayaK T A P ca, kendi doasndan, varlndan gelmektedir. Metafizik salt akln bir bilimi olarak hibir koula bal olmayan, mutlak olan birin varln ve yapsn gstermek ister. Aristotelesten balayarak kilise babalarndan, skolstiklerden Descartes, SpiTELEVZYON noza, Malebranche, Leibniz ve Wollfa kadar yaplan tm tanr tantlamalar kendilerini salam ve kesin buluyorlard. Kanta gre burada yine salt akln bir ilzyonu, bir diyalektii ya da bir grnt mant ile kar karya olduumuz aktr. Kanta gre, bu alanda, akln kendiNTERNET sinden ayrlamayan bir idesi, obje gibi gsterilebilen bir varla evrilmekte ey-

SIRA SZDE

D N Eakln LM Kanta gre Tanr idesi varlk yapsndan, kendi doasndan gelir. Metafizik, S Oolarak R U salt akln bir bilimi hibir koula bal olmayan mutlak olan birin varln ve yapsn gstermek D K Kister. AT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

20

Modern Felsefe-II

letirilmekte ve koullara bal deneyim dnyasnn temeli olan, kendinde-varlk olarak gsterilmektedir. Oysa bizim bilebildiimiz tm gereklikler zaman ve uzam iindeki duyu verilerinin empirik gereklikleridir. Tanr idesi ise bu duyusal eylerin kendisine dayand ilk temel olarak dnlmekte, ou kez btn gerek eylerin ideali sadece eyletirilmekle kalmamakta, ayn zamanda kiiletirilmektedir. Bu idenin insann snrl anlay yetisinin bir sorunu olduu gzden karlarak sadece dnlm bir varln tantlanmas yoluna gidilmektedir. Kant eit tanr tantlamasn rnek olarak ele alr: Bunlardan birincisi ontolojik tant olarak bilinendir. Bu kant nce Ortaada Anselmus ne srm, sonra da Descartes kullanmtr. En gerek varlk (ens realissimum) kavramndan yola karak tanrnn varolduu sonucuna giden bir uslamlamadr: Mantn elimezlik ilkesine dayanarak Tanr tanm gerei en gerek varlk ise varolmadn dnmek eliik olur, u hlde vardr. sonucu karlmaktayd. Kant buna u ekilde kar kar: Varlk zerine ancak sentetik yarglar sz sahibidir. Oysaki burada duyu verilerinden sz edilemez. Ens realissimum duyulur-st bir varlk olarak dnlmtr, varl zaman ve uzay koullarnn dndadr. Byle olunca insan bilgisi Tanr zerine sentetik a priori yarglar elde edemez. kinci tantlama eidine Kant, kozmolojik tant adn vermektedir. Bu kant Leibniz de contingentia mundi ad altnda kullanmt. Burada evrenin olumsal (kontingent), rastlantya bal varlndan bunun temeli olan ve rastlantya bal olmayan bir varln gereklilii sonucuna gidiliyor. Kanta gre bu uslamlamadaki yanlsama nedensellik ilkesinin ontolojik bir ilke olarak ele alnmasdr. Yani kendinde-varln varolu ilkesi olarak grlmesidir. Aslnda nedensellik ilkesi doa olaylarnn zaman ve uzam koullar iinde olup bitenlerin kouludur. Gerekte rastlant ve gereklilik, deneyimleri birbirine balayan greli bir kavram olarak bilinebilir. Biz ancak baz eylerin baka baz eylerin gerekli sonucu olduunu bilebiliriz. Mutlak bir gereklilik akln salt bir idesidir, tpk hibir koula bal olmayan ey gibi. Mutlak gerekliliin olana zerine hibir ey sylenemez. Kant, ele ald nc eit tanr tantlamasna teolojik-fizik tantlar adn vermektedir. Bu tr uslamlamalar tanrnn varln doadan yola karak tantlama yoluna gidiyor. Burada dncenin hareket noktas doann kendisi deil, doa zerine zel bir bilgiden hareket ediliyor. Biz doada bir dzen, bir amaca uygunluk, bir gzellikle karlayoruz. Doada kavranamaz lde bykten, gzle grlemeyen en kk eylere kadar her yerde bir dzenin bulunduu ve bir birliin hkm srd grlmektedir. Canl varlklar dnyasnda grlen dzen dikkat ekici ve etkilidir. Doann bu akl almaz, artan dzeni insan bu uyumun yaratcsn sormaya yneltir. te teolojik-fizik dnn tantlar bizi, doay bir plana bir dzene gre yaratan tinsel, yce bir varla ulatrr. Daha Anaksagorastan bu yana bu tr dnceler metafizik sistemlerde yer almtr. Evrenin her bir parasnda tanrnn kurduu ve gerekletirdii en yksek dzeydeki uyum ve gzellik Leibniz tarafndan da vurgulanmtr. Kant da genlik yazlarnda evrendeki dzen ve uyumu kuran ve seyreden tinsel bir varlktan sz ediyordu. imdi ise bu tr tantlamalarda akln grnt mantnn altn, burada insan aklnn diyalektii ile karlaldn gstermeye alr. Ona gre bu tr analojiler u tarzda bir dnceye dayanr: Gzel sanat ya da kltr yaptlarnn arkasnda nasl bunlar yaratan bir kii, bir sanat dnlyorsa doadaki dzenin arkasnda da bu dzenin bir kurucusu bir planlaycs olmaldr. deniyor Kanta gre burada evreni yaratan deil evreni kuran sz konusu edilmeliydi. nk gzellik ve amaca uygunluk eylerin formlar ile ilgilidir. Maddeleri ile ilgili de-

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

21

il. Bu formlar daha az dzenli de olabilirdi. O zaman evrenin rastlantya bal olduunu dnecektik, byle olunca da onun bilge bir yaratcs olduunu dnmeyecektik. Yani tanrnn evrenin yaratcs olmad sonucu kacakt. Evrene dzen veren bilge bir varlk tasarm, her eyin ilk nedeni dncesinin diyalektiinden domaktadr. Aslnda Kanta gre insan bilgisi iin byle bir ilk nedeni bilebilmek olanakszdr. Tanr idesi insan aklnn rettii bir idedir ama duyu dnyasn ve deneyim alann aan bu ideye ilikin olarak, duyulara verilen nesneler gibi bilgi sahibi olunamaz. nk Burada sentetik a priori yarglara ulamak olanakszdr. Kantn tanr idesine ilikin eletirel uslamlamalarn grdkten sonra, bu ideler erevesinde metafiziin bilim olarak olanakl olmadn anlam bulunuyoruz. Ancak Kanta gre metafizik, doal bir yeti olarak temelini insann akl sahibi bir varlk olmasnda bulur. Salt usun ruh, evren ve tanr ideleri deneyimin snrlarn atklar iin insann anlama yetisi bakmndan sonsuza dek bilinemez olarak kalacaklardr. Yine de Kanta gre bu idenin varoluunu tantlayamasak bile, ayn zamanda bunlara ilikin inanlarmzn rtlemeyecei de eit lde dorudur. Bu idelerin Kanta gre temel ilevi bilgilerimizin btn asndan dzenleyici bir rol oynamalardr. Kant, bilgi olarak elde edebileceimizin tmn yalnzca fenomenler alanna snrlam bulunuyordu. Bu yzden inanca bir yer aabilmek iin bilmeyi bir yana atmak zorunda kaldm. demitir (Kant, 1993: 29). Bylece salt akln inanca konu olan bu ideal gelerine Kant, ahlak felsefesinde gerek bir ilev ykleme olanan yaratm oldu, bylece deneyim dnyas iin bilimsel bir metafizik olanakl grnmemekle birlikte, ahlak alannda yeni bir tr metafizie yol vermitir.

22

Modern Felsefe-II

zet
A M A

Kantn yaamn, yaptlarn ve eletiri-ncesi grlerini zetlemek. Dnce tarihinin en byk filozoflarndan biri olan Kantn felsefesi iki aamada incelenir: Eletiri ncesi dnem ve eletirel dnem. Eletirel dnemi aslen 1781de yaymlad Salt Akln Eletirisi ile balasa da 1770 yl bu bakmdan bir dnm kabul edilir. Eletiri szc, Kantn olgunluk dnemi yaptlarnn nn de (Salt Akln Eletirisi, Pratik Akln Eletirisi ve Yarg Yetisinin Eletirisi) balnda bulunduu gibi bu yaptlarda dile gelen felsefenin genel niteliini ortaya koyar. Kant, 1770den nceki dnemde daha ok doal felsefe alannda yetimi biri gibi dnm, Newtonun doal fizik alanndaki grlerini nemli lde benimsemi, evrendeki olu ve geliimin maddenin gleri ve yasalarnn etkisi altnda gerekletiini iddia etmitir. Ona gre zamann ak iinde sonsuzlukta yer alan tm kozmik dzenler, evrensel mekanik nedenselliin rndr. Evren, maddenin ve devinimin temel yasalar ile aklanabilir. Yine bu dnemde Kant, Humea dair okumalarnn da etkisiyle giderek empirizme kaymtr. 1770de savunduu bir tezinde zamann ve uzamn varln ilkeleri deil, alg yetimizin formlar olduklarn ileri srd. Bu ok yeni bir yaklamd ve byk ilgi grd. Yine ayn dnemde duyulur dnya-dnlr dnya, duyu bilgisi-akl bilgisi, duyarlk-anlama yetisi ayrmlarn yapt. Bu yapt Kantn ussalclkla deneycilik arasnda eklektik bir tutumla uzlaya varmay deneyecei sonraki eletirel dnem grlerini nceledi ve onun dnce yaamnda bir milat olduu kabul edildi. Kantn Salt Akln Eletirisinin genel zelliklerini saptamak. Kant 1781den sonra yaymlad byk yaptnda eletiri szcn kullanm ve felsefenin her alanndaki bilgi sistemlerine eletirel bir bakla ynelmitir. Amac Spinoza, Leibniz, Wolff tarznda metafizik sistemler retmenin doru olup olmayacan belirlemek ve gelecekteki metafiziklere yol gstermekti. lk byk yapt olan Salt Akln Eletirisinde u sorunlar ele ald: nsan hangi alanlarda geerli bilgi ortaya koyabilir? Bu

bilginin snr nereye dek uzanr? Geerli bilgiden ne anlalmaldr? Btn bunlar insann zihin yapsyla ilgili sorunlar olduklar iin yapt ayn zamanda insann zihin yapsnn da dkmn vermeye girimitir. Yaptta Kant, duyarlk, anlama yetisi (anlk) ve salt akl olmak zere bilisel yetiyi ieni alan genel bir insan akl resmi izer. Bu yetiye alan karlk gelmektedir: matematik, doa bilimleri ve metafizik. O hlde yapt ncelikle u soruyu yantlamaya girimektedir: 1. Matematik nasl olanakldr? 2. Doa bilimleri nasl olanakldr? 3. Metafizik nasl olanakldr? Yaptn nsznde metafiziin neden matematik ve doa bilimleri gibi kesin bilgiler sunamad tartlr ve bu esas zere, bilgi trlerinin bir dkm yaplr. Bilgi trleri nce a priori ve a posteriori olarak sonra da analitik ve sentetik olarak ayrlr. Ardndan bunlar arasnda ilikiler kurulur ve Kant ilk kez sentetik a priori bilgilerin bulunup bulunmadn sorgular ve ardndan matematik ve geometri bilgisini bu sentetik a priori bilgiler zerine ina etmeye giriir. Kantn Salt Akln Eletirisinin Transendental Estetik blmn deerlendirmek. Kant yaptn Transendental Estetik isimli blmnde sentetik a priori yarglarn nasl mmkn olduunu ve matematikle geometrinin bunlar zerine nasl kurulacan gstermeye giriir. Amac duyusal bilgide a priori geler bulunup bulunmadn gstermektir. Buradaki estetik ifadesi gzelin duyumlanmas anlamnda deil, duyularla, alg yoluyla kavrama anlamna gelir. nk Kant burada zihnin duyu yetisini (duyarl) inceler. Duyu deneyiminde empirik olarak verilmesi kabul edilemeyen geler olduunu dnmektedir. Her bilgide alg ve kavram olmak zere iki yan vardr: Bir tarafta duyularmza verilen ve somut olarak kavradmz yan, br tarafta anlama yetimizin dnme ile balar kuran yan. Bilgimizin oluabilmesi iin bu iki yann birlikte alabilmesi gerekir. Empiristlerin ne srd gibi salt duyusal veriler tek bana bize bilgi salayamaz. Sadece anlama yetisinin kavramlar iinde dnen bir dnme de ii bo bir kavram bilgisinden baka bir ey vermez. Kant bundan son-

A M A

A M A

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

23

ra duyarln zaman ve mekn olmak zere iki formu olduunu ortaya koyar. Bir ey duyularmza verildii zaman, dank olan duyusal verileri bu iki form sayesinde yaplatrarak alglarz. Yani uyu verilerini zaman ve uzam formlar iinde alrz. Deneyimsel olmayan, salt nitelikteki zaman ve uzam formlarnn varlnn kantlanmas, sentetik apriori bilgi yolunda Kantn elini rahatlatm, matematik ve geometriyi bu esas zerine kurmutur. Tm matematik ve geometri ilemleri salt gr ya da salt uzam formu zerinde yaplabilir ve bu yzden salt matematiin ve geometrinin tm yarglar sentetik apriori yarglardr. Kanta gre Transsendental Estetiin en nemli sonularndan birisi, zaman ve uzayn transsendental idealitesidir. Yani isel duyu da dhil duyular araclyla bildiimiz herey fenomenaldir, yani grngdr. Sadece zaman ve uzay iinde verilenleri kavrayabilir olmamz, varolan her eyin zaman ve uzay iinde olmasn gerektirmez ama bizim kendi bana varolan eyleri algladmz da gstermez. Kant bu grne transsendental idealizm adn verir. Transendental idealizm tamlamasndaki transendental kavram, bilen zne olarak zihnimizin iindekileri olduu gibi zihnimizin dnda yer alanlar da bilebileceimizdir. dealizm kavramnn anlam ise zihnimizin dnda yer alanlar kendi zihinsel yapmza gre bilmekte olduumuzdur. Kantn Salt Akln Eletirisinin Transendental Analitik blmn tartmak. Salt Akln Eletirisinin ikinci ana blm genel balk olarak Transsendental Mantktr. Kant bu balk altnda iki temel blmleme yapar: Bunlardan ilki Transsendental Analitik sonraki ise Transsendental Diyalektiktir. Transsendental Analitik bal altnda anlama yetisini inceler. Bu yetinin temel ilevi dnmedir. Bu yeti, duyarlmzn salad veriler olmakszn bilgiyi oluturamaz. Duyularmz bize nesnelerden ilk izlenim olarak gelen verileri salar, anlama yetimiz ise kavramlar araclyla bu veriler zerine dnr ve yargda bulunup bilgilerimizi retir. Fenomenal dnyaya ilikin bilgilerimiz bu iki kaynan birlikte almas sonucunda oluurlar. Aksi hlde duyusuz kavramlar bo, kavramsz duyular krdr. Nasl ki duyarln formlar varsa anlama yetisinin de kategorileri vardr. Zaman ve mekn formlar

A M A

eliinde zihne ulaan duyu verileri, anlama yetisinin on iki kategorisi sayesinde bilgiye dnrler. Bunlar; Nicelik kategorileri: birlik (l), okluk (byklk) tmlk (btnlk). Nitelik kategorileri: olgusallk, deilleme, snrlama. liki kategorileri: tz-ilinek, neden-etki(nedensellik), etki-edilgi(karlkl etkileim; birliktelik). Tarz (Kip) kategorileri: olanak-olanakszlk, varlkyokluk, zorunlu-olumsal. Nesneler bu kategoriler olmakszn dnlemez, dnlemeyince bilgileri ortaya konamaz. Bir bilgi nesnesi kavramnda ierilen duyu verileri birletirilmi olan olarak tanmlanr. Yani sentez-bireim olmakszn nesnelerin hibir bilgisi olamaz. Sentez, anlama yetisinin spontanitesinin bir edimidir. Bu da Alglarn bireimli birliinin tasarmdr. Burada sz edilen alglayan ve dnen bir zne ile ilikiyi ieren bir birliktir. Kant buna transsendetal tamalgnn birlii der. Nesneler kategoriler araclyla dnlr ama bu birlik olmakszn dnlebilir olmayacaklard. Baka deyile anlama yetisinin birletiricilik ii bilincin birlii iersinde olmakszn olanakl deildir. Kant bu durumu, Dnyorum. tm tasarmlarmza elik edebiliyor olmaldr, biiminde aklar. Hibir nesnel deneyim, nesnelerin hibir bilgisi, duyu verileri karmaas tek bir z bilin tarafndan balanmadka mmkn olamaz. Ancak balanma ii de kategorilerin uygulanmas olmakszn gerekleemez. u hlde deneyim dnyamz duyarln a priori formlarnn ve anlama yetisinin a priori kategorilerinin uygulanmalarnda alg ve dnmenin e-gdm yoluyla oluturulur. Bu esas zere Kant, anlama yetisinin kategori emalarn drt balkta toplar: 1. Zaman ve uzaya bal algnn aksiyomlar, 2. Algnn beklentileri, 3. Deneyimin analojileri, 4. Empirik dnmenin postlatlar. Anlama yetisinin kategorileri, bize nesnelerin bilgilerini ancak empirik grye uygulandklar lde verebilirler. Bu yzden kategorilerin biricik geerli kullanmlar deneyim nesnelerine uygulanlarnda yatar. Kategoriler bize duyu alann aan olgusallklarn bilimsel ya da kuramsal bilgisini veremezler. Bylece nesnelere ilikin bilgimiz bylece fenomenal olgusallkla snrlanr. Ama Kant, sadece fenomenlerin olduklarn ileri srmek iin nedenimiz olmadn sylemeyi ihmal etmez. Numen, ksaca, kendinde eydir. Tanrdan da bazen kendinde-ey olarak sz eder.

24

Modern Felsefe-II

A M A

Kantn Salt Akln Eletirisinin Transendental Diyalektik blmn tartmak. Transendental Diyalektik bal altnda Kant, nesnel gereklik bakmndan metafiziin neyi baarp baaramayaca konusuna ynelir. Salt anlama yetisi nasl baz a priori kategorileri yapsnda tayorsa dar anlamdaki salt akl da kendisinde a priori birtakm kavramlar tar. Kant, bu kavramlara ideler adn verir. Bunlar tanr, evren (kosmos) ve ruh ideleridir. nsan akl bu ideleri ister istemez retir. Kant fenomen, numen ayrmn ele alrken tanrnn fenomen deil numen olduunu, bir kendinde-ey olarak tasarlanmas gerektiini savunur. Numenin ise nesnel bir bilgisi olamaz nk insan zihni kendinde-eyi alglayabilmek iin donatl deildir. Akl, numen dnyasn ontolojik olarak olgusal doas asndan bilemez. Bu alanda sonsuza dek bilinemezci olarak kalmak zorundadr. En son olgusallk bilinemez olmasna karn aklmz onun doasn aratrmaya ve betimlemeye alr: Olgusal dnya insan anlnda yeniden kurulan ideal bir eydir, olgusal dnya gibi olduuna inand eyin bir elemidir. Akl bu evreni nasl kurar? Kanta gre bugne dek akln idesine karlk gelen skolastik metafizik yaplmtr: ussal psi-

koloji, ussal kozmoloji, ussal teoloji. Bu ideler, yanl uslamlamalar yoluyla birtakm antinomiler doururlar. Kanta gre hakllklar ayn ekilde gsterilebilen birbirleriyle eliik kuramlara antinomi denir ve bu antinomiler anlama yetisinin, kategorilerini akn olana uygulama giriiminden doarlar. Kanta gre tanr idesi de akln varlk yapsndan, kendi doasndan gelir. Metafizik, salt akln bir bilimi olarak hibir koula bal olmayan mutlak olan birin varln ve yapsn gstermek ister. Kant bata tanr olmak zere akl idesi zerine yapt incelemeler sonucu metafiziin bilim olarak olanakl olmadn iddia etmitir. Ama ona gre metafizik, doal bir yeti olarak temelini insann akl sahibi bir varlk olmasnda bulur. Kanta gre bu idenin varoluunu tantlayamasak bile, ayn zamanda bunlara ilikin inanlarmzn rtlemeyecei de eit lde dorudur. Bu idelerin Kanta gre temel ilevi bilgilerimizin btn asndan dzenleyici bir rol oynamalardr. Salt akln inanca konu olan bu ideal gelerine Kant, ahlak felsefesinde gerek bir ilev ykleme olanan yaratm oldu, bylece deneyim dnyas iin bilimsel bir metafizik olanakl grnmemekle birlikte, ahlak alannda yeni bir tr metafizie yol vermitir.

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

25

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Kantn eletiri ncesi dneme ait dnceleri arasnda yer almaz? a. Evren, zaman ve uzam iindeki cisimlerle onlarn devinimlerinden oluan bir btndr. b. Evren btnl iindeki temel yasa Newtonun genel ekim yasasdr. c. Evrendeki tm olaylar maddedeki iki temel g olan ekme ve itme ile aklanabilir. d. Zaman sonsuz yapdadr fakat uzam sonludur. e. Evren bir anda olup bitmemitir ve sonsuz bir gelime hlindedir. 2. Kanta gre genel anlamyla insan akl aadaki hangi bilisel yetilerden oluur? a. Duyarlk, anlama yetisi, salt akl b. Duyum, anlama yetisi, dnme c. Duyarlk, duyum, salt akl d. Bellek, imgelem, dnme e. Duyarlk, bellek, imgelem 3. Kanta gre matematik akln hangi yetisi zerinde temellenir? a. Anlama yetisi b. mgelem c. Salt akl d. Duyarlk e. Dnme 4. Kantn analitik ve sentetik yarglar ayrmna ilikin grleri gz nnde bulundurulduunda aadakilerden hangisi analitik bir yargdr? a. Ahmetin sa uzundur. b. Doru, iki nokta arasndaki en ksa izgidir. c. Cisim uzayda yer kaplar. d. Ta ardr. e. art iki be eder. 5. Aadakilerden hangisi Kantn transsendental analitik bal altnda inceledii konulardan biridir? a. Salt akln ideleri b. Anlama yetisinin kategorileri c. Duyarln formlar d. Tanr e. Antinomiler 6. Kanta gre aadaki elemelerden hangisi kip kategorisine girer? a. Tz-ilinek b. Neden-etki c. Etki-edilgi d. Birlik-okluk e. Zorunlu-olumsal 7. Kanta gre salt kln ideleri aadakilerden hangisinde birlikte ve doru biimde verilmitir? a. Zaman, mekan, uzam b. Ruh, madde, tanr c. Ruh, evren, tanr d. Tanr, zaman, uzam e. Evren, zaman, uzam 8. Tanr, tanm gerei en gerek varlk ise varolmadn dnmek eliik olur, u hlde vardr. Yukardaki kantlama, Tanrnn varlna ilikin kant biimlerinden hangisine karlk gelir? a. Ontolojik Kant b. Kozmolojik Kant c. Teolojik Kant d. Fiziksel Kant e. Doal Kant 9. Kantn antinomiler bahsinde ele ald ve kartnn da e lde geerli olduunu syledii aadaki savlardan hangisi, iliki kategorisinin evren idesine uyarlanmasndan doar? a. Mutlak zorunlu bir varlk yoktur. b. Evrende zgrlk yoktur. c. Evrenin zamanda bir balangc vardr. d. Evrenin uzayda hibir snr yoktur. e. Evrendeki her bileik tz yaln paralardan yaplmtr. 10. Kantn felsefi grleri bir btn olarak dnldnde, aadaki ifadelerden hangisiyle nitelenemez? a. Eklektik felsefe b. Eletirel felsefe c. Transcendental idealizm d. Eletirel idealizm e. Kukuculuk

26

Modern Felsefe-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d Yantnz doru deilse nitenin Kantn Eletiri ncesi Dnemdeki Dnceleri balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre zamann da uzamn da sonsuz olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Salt Akln Eletirsinin eriine Genel Bir Bak balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre genel anlamda insan aklnn duyarlk, anlama yetisi ve salt akl olmak zere bilisel yetiden olutuunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Salt Akln Eletirisinin eriine Genel Bir Bak balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre matematiin duyarla, doa bilimlerinin anlama yetisine, metafiziin ise salt akla karlk geldiini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Salt Akln Eletirisinin nsz ve Metafizik Sorunu balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre yklemini oluturan kavramn znede ierildii nermeler analitiktir. Bu adan cisim uzayda yer kaplar yargs Kantn kendisinin de analitik yarglara rnek gsterdii bir yargdr. Yantnz doru deilse nitenin Transendental Analitik balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Anlama yetisinin kategorilerinin transendental analitik bal altnda incelendiini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Transendental Analitik balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Zorunlu-olumsal elemesinin kip kategorisi kapsamnda yer aldn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Transendental Diyalektik balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Salt akln idesinin ruh, evren ve Tanr olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Transendendal Diyalektik balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Soruda verilen kantn ontolojik kant olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Transendental Diyalektik balkl blmn yeniden gzden geiriniz. zgrlkle ilgili kart savlarn, iliki kategorisinin evren idesine uyarlanmasndan kaynaklanan antinomiler olduklarn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Kantn Eletirel Dnemine Doru balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kantn kukucu felsefeden etkilendiini ama kukuculuu eletirel bir szgeten geirerek dogmatizmle uzlatrmaya altn, bu yzden dncelerinin bir btn olarak ele alndnda tam olarak kukucu biiminde nitelenemeyeceini greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Kantn bu yapttaki amac klasik metafizik sistemler retmenin hakl olup olmadn sorgulamaktr. Bunu yapmak iin yaptta her eyden nce insan bilgisinin alann ve snrlarn sorgulam, insann hangi alanlarda geerli bilgi ortaya koyabilecei, insan bilgisinin nereye kadar uzanabilecei, geerli bilgiden ne anlalmas gerektii gibi sorulara yant aramtr. Bu sorular insan zihniyle ilgili olduklar iin insann zihin yaps, bilisel, ussal yetileri de yaptn ncelikli konular arasndadr. Metafizik sistemler duyusall aarak salt akln kavram ve ilkeleriyle kotarld iin Kant insanda salt akln bilisel glerinin neyi baarabilip baaramayacayla da ilgilenmitir. Bu esas zere bilgi trlerini ve bunlara paralel zihinsel yetileri birbirinden ayrarak her birini ayrntl biimde ele almtr. Ele alnan zihinsel yetiler duyarlk, anlk ve salt akl, bunlara bal bilgi sistemleri matematik, doa bilimleri ve metafiziktir. Bylece Kant, matematiin, doa bilimlerinin ve metafiziin nasl olanakl olduunu ele alp her birini btnlkl bir sistem dorultusunda temellendirmeye giriir. Yaptn balca konular bu ekilde zetlenebilir. Sra Sizde 2 Kanta gre bilgiyi deneyim ile olan ilikisi bakmndan a priori ve a posteriori olmak zere ikiye ayrmak mmkndr. A priori bilgiler deneyimle elde edilmeyen, duyusal bir ierik tamayan bilgilerdir. A posteriori bilgiler ise deneyimle, yani duyularmz yoluyla elde edilir. Kanta gre bilgiyi analitik ve sentetik olmak zere de ikiye ayrmak mmkndr. Analitik yarglarda nermenin yklemini oluturan kavram, zne durumundaki kavram tarafndan ierilir. rnein tm cisimler uzayda yer kaplar yargs analitiktir nk cisim kavram (zne) zaten uzayda yer kaplamay ierir. Sentetik yarglarda ise tam tersine, yklem kavram zne kavramnda ierilmez. rnein tm cisimler ardr nermesinde ar kavram cisim kavram tarafndan ierilmez nk cisimlerin ar olduklar ancak deneyim yoluyla renilir. Bu tr yarglarda nermenin yklemi, nermenin znesine yeni bir bilgi eklemektedir. Kanta kadarki filozoflar her analitik yargnn zorunlulukla a priori olduunu, her sentetik yargnn ise zorunlulukla a posteriori olduunu dnmekteydiler. Kant da her analitik yargnn a priori olduunu kabul eder ama baz a priori yarglarn ayn zamanda sentetik olabileceklerini, yani her sentetetik yargnn a posteriori olmadn, a priori sentetik yarglarn da bulunabileceini syleyerek yeni

2. a

3. d

4. c

5. b

6. e

7. c

8. a

9. b

10. e

1. nite - Kantn Eletirel Felsefesi ve Salt Akln Eletirisi

27

bir dnce ortaya koymu oldu. Kanta gre matematik ve geometri ite bu sentetik a priori yarglar zerine kurulacaktr. Yani deneyden bamszdrlar ama yklemleri zneleri hakknda yeni eyler syleyebilir. Bu da Kanta zg byk bir yeniliktir. Sza Sizde 3 Kanta gre gerek bilgi, deneyimin koullar iinde olanakldr. Deneyim alannn zaman ve uzay koullar bizi sonsuza gtrse de bu bize sonsuz olan zerine bir yargya varma hakkn vermez. nk biz dncemizde btn kavrayarak hibir koula bal olmayan bir btnle ulamay istediimiz anda yanlsama balar ve hakllklar ayn ekilde gsterilebilen birbiriyle eliik kuramlar ortaya kar. Kant bu eliik kuramlara antinomiler der. Birbiriyle eliik iki savdan her biri ilkelerden doru olarak uslamlanmtr ve bunlarn her biri doru olarak grnr. Oysa birbirleriyle eliik olan iki nermeden biri doru, teki yanl olmaldr. Demek ki Kanta gre antinomiler, hakllklar ayn ekilde gsterilebilen birbirleriyle eliik kuramlardr ve bunlar, anlama yetisinin, kategorilerini akn olana uygulama giriiminden doarlar. Buna bir rnek verelim: Nicelik kategorisinden hareketle evren hakknda u iki kart sava varrz: Sav: Evrenin zamanda bir balangc vardr ve uzayn snrlar ierisinde yer alr. Karsav: Evrenin zamanda hibir balangc ve uzayda hibir snr yoktur. Tersine hem uzay hem de zaman asndan snrszdr. Bu iki kuram da eit derecede hakl grnmektedirler. Bunlardan herhangi birini rtmek hi kolay deildir. Aslnda Kanta gre ne biri ne teki hakldr. nk ikisini de dorulamak olanakl grnmemektedir. Bu tr antinomilerden kanmak iin anlama yetimizin kategorilerini akln akn idelerine uygulamaktan vazgemeli, bu ideleri sadece kategorilerimiz yoluyla rettiimiz bilgilerin btnln salayan genellemeler olarak dnmeliyiz. Bu da bizi metafiziin bir bilim olarak deil ama akln faydal bir genel eilimi olarak hakl olduu sonucuna vardrr.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Cassirer, E. (1996). Kantn Yaam ve retisi. ev. Doan zlem, stanbul: nklap Kitabevi. Copleston. (2004). Felsefe Tarihi: Kant. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Gkberk, M. (1988). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. Heimsoeth, H. (1967). Immanuel Kantn Felsefesi. ev. Takiyettin Mengolu, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Jimenez, M. (2008). Estetik Nedir? ev. Aytekin Karaoban, stanbul: Doruk Yaynlar. Kant, I. (1980). Pratik Akln Eletirisi. ev. Ioanna Kuuradi, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Kant, I. (1981). Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi. ev. Ioanna Kuuradi, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Kant, I. (1993). Ar Usun Eletirisi. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Kant, I. (1995). Prolegomena. ev. Ioanna KuuradiYusuf rnek, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yayn. Kant, I.(2006). Yarg Yetisinin Eletirisi. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Kant, I. (2007). Eitim zerine. ev. Ahmet Aydoan, stanbul: Say Yaynlar. Magee, B. (2001). Byk Filozoflar. ev. Ahmet Cevizci, stanbul: Paradigma Yaynlar. Stumpf, S., E.(1994). Philosophy: History & Problems. North America McGraw-Hill, Inc. Sahakian. (1997). Felsefe Tarihi. ev. Aziz Yardml, stanbul, dea Yaynevi. Thilly, F. (2007). Felsefenin yks-II: ada Felsefe. ev. brahim ener, stanbul: zdm Yaynlar. Walsh, W. H. (1967). Kant, Immanuel. (Encyclopedia of Philosophy) ed. Paul Edwards, New York.

2
Amalarmz
Salt Pratik Akl dev Ahlak yi steme Maksim Yce Gzel

MODERN FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Kant etiinin temel kavram ve sorunlarn Pratik Akln Eletirisi isimli eseri nda saptayp tartabilecek, Kantn estetik anlayn, gzel ve yce kavramlarna ynelik zmlemelerini Yarg Gcnn Eletirisi isimli eseri nda deerlendirebilecek, Kantn din, tarih hukuk ve politika felsefesini ana kavramlar dorultusunda tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Estetik deler Yarg Gc Pratik Akln Postlalar Beeni Yargs Koullu Buyruk Koulsuz Buyruk

indekiler
PRATK AKLIN ELETRS VE KANTIN ETK ANLAYII YARGI GCNN ELETRS VE KANTIN ESTETK ANLAYII KANTIN DN, TARH, HUKUK VE POLTKA FELSEFES

Modern Felsefe-II

Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri


PRATK AKLIN ELETRS VE KANTIN ETK ANLAYII Pratik Akln Eletirisi Inda Kant Etii
Kant ahlaka ilikin grlerini Pratik Akln Eletirisi, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi ve Salt Akln Snrlar inde Din, Erdem retisi ve Haklar retisi, Ahlak Metafizii gibi yaptlarnda gelitirmitir. Kant Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi adl kitabnda gerekletirmek istedii amac yle dile getirir: Elinizdeki temellendirme, ahlaklln en yksek ilkesinin aranp bulunmasndan ve belirlenmesinden te bir ey deildir (Kant, 1982: 7). Bunu baarabilmek iin ahlaka ilikin sradan akl bilgisinden felsefi olana geeceini, sonra yaygn ahlak felsefesinden ahlak metafiziine geeceini ve oradan da salt pratik akln eletirisine doru son adm atacan belirtir. Kant konuya girerken u nemli tmceyi ne srer. Dnyada, dnyann dnda bile, iyi bir istemeden baka kaytsz artsz iyi saylabilecek hibir ey dnlemez (Kant, 1982: 8). yi isteme baardklarndan, konulan bir amaca ulamaya uygunluundan deil, salt isteme olarak kendi bana iyidir. Kant neden istemenin iyiliini bylesine vurgulayarak konuya girme gereksinimi duymutur? Acaba iyiyi isteme, etik sistemlerde imdiye dek, ok nemli olmasna karn tmyle grmezden mi gelinmiti? Kant tam da byle dnmekte ve bu durumdan yaknmaktayd. Kantn etik alannda dikkatini eken nokta uydu: Doa bilimi alannda akl cretkar admlarla duyusallk alannn tesine geerek ve ar speklatif sonulara ulaarak nesnel bilgi tabanndan uzaklarken ahlak alannda akln rol en aza indirgenerek duyusallk n plana karlmtr. Bir baka deyile imdiye dek ahlak retileri erdemliliin temeli olarak mutluluu (eudaimonia) ve yarar (utile) gstermilerdir. Buna gre bir insana mutluluk getiren ya da ona yarar salayan eylem iyidir. Bylelikle, bu retilerde iyinin lt mutluluk ya da yarar kavram olmu oluyordu. Bu kavramlar ise insann maddi koullar tarafndan doyurulabilen eylerdir ve duyusal yapmzla yakndan ilikilidirler. Duygular, tutkular, eilimler doyurulduka insan haz duyar, bir baka deyile mutlu olur. Btn gereksinimler, eilimler, doyurulmaya, insann mutluluuna hizmete ynelmede birleirler. Mutlulukuluk (eudaimonism) ve yararclk (utilitarianism) gibi kuramlar, pratik akl gerek znden saptrarak, yarar ve mutluluk amacna ynelik aralar salamaya koullandrr. Burada pratik akl teknik bir nitelik kazanm, yani ama uruna bir ara durumuna dm olur.

30

Modern Felsefe-II

Oysa Kanta gre, gerek ahlaklln, gerek erdemin yarar ve mutluluk gibi kavramlarla hibir ilikisi yoktur. Gerek ahlaklln temeli salt pratik akldr. Salt pratik aklda istemeyi yneten eilimler, duygu ve istekler deil, salt pratik akln kendisidir. Bir isteme-isten ancak herhangi bir istek, gereksinim, doal bir eilim tarafndan deil, salt pratik akl ve onun ilkeleri tarafndan ynetiliyorsa bir iyi istemedir. Byle bir akln varln, insann yaamn kendi varlk yapsna uygun olarak yneten ok zel ve temelli bir ediminin olduunu bize ahlakl eylemler gstermektedir. Bir insann mutlulua bir ama olarak eriip erimemesinin onun ahlak varl ile hibir ilikisi yoktur. Bu yzden Kant, mutluluk ve yararclk kuramlarnn karsna yaam anlayndaki ahlakll koyar. nsan kukusuz, bir ynyle duyusal, bir ynyle ussal bir varlktr. Duyusal drtler onun pek ok eylemlerinde belirleyici etkendir ve bu durumlarda her insan mutlu klacak eyler baka bakadr. Bu noktada tam bir birlik ya da yasa bulamayz. Oysa salt pratik akl sadece iyi-istemeyi buyurur. Bir baka deyile etik eylemler iyi istemeyi-iyi istenci ieren eylemlerdir. Kant etiinin yenilii de buradadr: yinin ve ktnn znn eylemin niyetinde (intention) aranmas gerektii ilk kez Kant tarafndan gndeme getirilmitir. Bu yzden Kant etii salt bir iyi niyet etiidir. yiyi isteme uygulamada bir sonuca ulaamasa da iyi olma stnlnden hibir ey kaybetmez. Kantn ifade ettii ekliyle, bir eylemin etik deeri, onunla ulalacak amata deil, onun yaplmasna karar vermeye yol aan gddedir (maksim). Amalarmza ulamak ya da ulamamak sadece bize bal deildir ve eylemlerimiz olgusal olarak ortaya koyduu etkilere gre iyi ya da kt olarak ilan edilemezler, eylemlerimizi gerekletirirken tadmz niyete gre vlr ya da lanetlenirler. u hlde, Eylemimin maksimi ya da znel ilkesi, eer seersem ahlakn gerekleri ile uyumlu olmaldr. Bunu yapabilmek iin eylemimin gdsnn sadece benim sz konusu zel eylemimi ynetmeyip benzer koullardaki tm kiilerin eylemlerini de yneten evrensel bir ilke olabilip olamayacan sormak yeterli olacaktr. Bu da benim durumumdaki baka herhangi biri tarafndan onaylanabilir olan bir eylemin benim tarafmdan da onaylanabilir olmas gerektii anlamna gelir. te bu adan insann ahlakl eylemlerindeki salt pratik akln ilemi bir buyruk, gereklilik gsteren bir ilke olarak ortaya kar. Bu ilkeler insann istemesini, eylemlerini, doa yasalarnn doa olaylarn ynettii gibi ynetmezler. Bu ilkeler yapmalsn buyruuyla yapma gereklilii ile ortaya karlar. Kant bunu u noktaya dayandryor: Yapmalsn. nk Yapabilirsin. Kantn ahlak anlaynda bu gereklilik kendini, koulsuz buyruk (kategorik imperatif) biiminde yanstr: yle eylemde bulun ki senin eyleminin maksimi tm insanlar iin genel geer bir yasa olsun. Grld zere, bu sylem biiminde koullu olan hibir ey yoktur. Oysa Kant mutluluku ve yararc kuramlarda etik ilkelerin daha ok karmza koullu buyruk (hipotetik imperatif) biiminde ktklarn ne srer. Bu da yukarda belirtildii gibi gerek etik ruhu yanstmamaktadr. rnein byklerine saygl ol buyruu, aslnda anlam bakmndan koullu bir buyruktur. nk buyrua dikkat edilirse Eer byklerine saygl olursan bu iten sen kazanl karsn, seni severler, gzetirler, isteklerini onlara daha kolay kabul ettirebilirsin. tarznda bir ierik tad grlecektir. Kanta gre gerek ahlak buyruu bu ekilde koullu olamaz. Zaten koullu buyruklarda ulalacak olan sonu nemlidir. Oysa Kantn yaklamnn eylemin sonucundan ok, niyetinin iyi

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

31
Kanta gre eylemlerimizi belirleyen buyruk koulsuzdur ve bu buyrua uymak insanlk devimizdir. Bu yzden Kant ahlakna ayn zamanda dev ahlak denir.

olmasn ngrdn aklam bulunuyoruz. te bu nedenle ahlak buyruunun koulsuz (kategorik) olarak buyurmas kanlamaz bir kouldur. Drst olmalsn. buyruu eer kategorik bir buyruk olacaksa Drst olmak insanlk grevidir, biz insan olarak devimiz olduu iin drst olmalyz. mesajn vermelidir. Kategorik yasa koulsuz buyurduu, bu yasaya uymak insanlk devimiz olduu iin Kantn ahlak retisine dev ahlak denir. Burada bir noktann daha aklanmas gerekmektedir: Kantn yaklamna gre, znenin etik eyleminin deve sadece uymas ya da uygun dmesi ahlaklln baarlmas asndan asla yeterli deildir. Sz gelimi, byklerine sayg gsteren bir kiinin bu eylemi, dardan bakldnda kukusuz iyi ve ahlakl bir ey gibi anlalacaktr. nk byklere sayg gstermekte kt bir ey yoktur. Zaten insanlk devi olarak istenen de bu deil midir? Ama bir kii byklere sayg gstermeyi onlar tarafndan sevilmek, kayrlmak gibi birtakm koullara bal olarak yapyor olabilir. Bu durumda eylemi grnte deve uygun dse de niyeti iyi bir niyet olmad iin eylemi gerek anlamda ahlakl bir eylem saylmaz. Daha da tesi, Kanta gre byle bir eylemin niyeti ktdr nk niyetini yarar, kar tayan bir koula balam ve o koulu gerekletirmenin peinden gitmitir. Oysa Byklere sayg gstermek insanlk devimdir. niyetiyle eylemini gerekletiren bir etik zne, deve dayanarak ya da devden gelen bir eylem gerekletirmi olur. Bylece Kant, doal gereksinimlerden, isteklerden, eilimlerden gelen eylemleri gerek etik eylemlerin karsna koyar, etik eylemlere, salt pratik akln ynettii istemelerden gelen eylemlere deve dayanan eylemler demektedir. Doal eilim ve ynelimler genelde deve karttrlar. Bazen bir insan doal ynelimleri ile devi karsnda atmaya debilir ama kukusuz etik duyarllk gerei dev duygusu ar basmaldr, gerek erdemlilik bunu gerektirmektedir. Baz durumlarda doal ynelimlerle dev atmak yerine rtebilirler de byklere kar saygl olma rneinde olduu gibi. Sonuta her iki durumda da grnm saygl olmaktr. Ne var ki byklere saygy kar beklentisiyle gerekletiren birinin eylemi gerek anlamda etik iyiyi yanstmaktadr nk eylemi deve uygundur ama deve dayanmamakta, devden gelmemektedir. Bu yzden hibir etik deeri yoktur. Kategorik gereklilik ya da kategorik ahlak yasas pratik akln bir anmdr. Bu yasa ile insan aklnn derinliini ve yceliini kavram oluruz. Etik deer tayan eylemler sadece deve uygun olmakla kalmaypSIRA deve dayanan, devSZDE den gelen eylemler olmalar gerekir ifadesinden ne anladnz, somut bir rnek zerinden tartnz?
DNELM

Etik deer tayan eylemler sadece deve uygun olmakla kalmayp deve dayanan, devden gelen eylemlerdir ve salt pratik akln ynettii istemelerden doarlar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Kant koulsuz buyruu ya da koulsuz ahlak yasasn birbirini amlayan O R U farkl ekilde dile getirmitir: yle eylemde bulun ki senin buSeylemdeki istemenin maksimi her zaman, ayn zamanda genel bir yasann ilkesi olarak geebilsin. Ayn anlama gelmek zere Kant bu yasay bir de u ekilde dileDgetirmektedir: nKKAT san kendi eylemlerinin maksiminin genel bir yasa olmasn isteyebilmelidir. Buna gre her insan kendi eylemlerinin gdsnn (maksiminin) genel bir yasa olmasSIRA SZDE n gz nnde bulundurarak seebilmelidir. Yasa bu biimiyle insanlarn eylemlerini ahlak bakmndan yarglamann lt durumundadr. Kant bu genel yasa ile AMALARIMIZ yaamdaki btn eylemlerin ahlaka uygun olup olmadklarn kesin olarak aa karacak bir lt (kriterium) vermek istemektedir.
K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

32

Modern Felsefe-II

Ahlak yasasnn ikinci ifade biimi yledir: yle eylemde bulun ki bu eyleminde insanl hem kendinde hem de dier insanlarn her birinde her zaman bir ama olarak alasn, asla sadece bir ara olarak kullanmayasn. Bu sylem insandan i yaamnda yararlanlmayacan iermez. nk sosyal yaam ancak bu ekilde yrmektedir. Kant burada insann hibir koulda ara olarak grlmemesi gerektiini vurgulamaya almaktadr. Her insan sonul anlamda tm insanln taycsdr. O kendi bana bir erektir ve eylemde bulunurken insandaki bu insanl hesaba katmalyz. rnein aclar iinde kvranan birinin eilimi onu yaamna son vermeye doru srkleyebilir. Ama o bu eilimine boyun ememelidir nk insan her eyleminde kendisini bir ara deil, ama olarak grmelidir oysa yaamna son verirse mutluluk iin bir ara durumuna decektir. Ahlak yasasnn bu ikinci anlatmda dile gelen ierii gerei buna hakk yoktur. Grld gibi ahlak yasas salt pratik akln grmemezlikten gelemeyeceimiz zorunlu bir olaydr artk. Kant, ahlak yasasn istememizin nedeni yapan eyin ne olduunu sorar ve bunun ancak sayg duygusu olabilecei sonucuna varr. nk sayg duyma zel bir duygudur, temelini a priori olarak kendi insanlmza ilikin bilgide bulur. Sayg birinci derecede ahlak yasasnn uyandrd bir duygudur, ahlak yasasna kar duyulan sayg ahlaklln znel bir devinime geiricisi olarak grlmemelidir. O, salt bir ahlak duygusudur. Her insan bir ey yapmaya karar verirken ahlak yasasnn bir znesi, bir akl znesi olduunu dnmelidir. Bundan dolay da ahlak yasas onun iin sayg duyulacak bir yasadr. Bu nedenle tm eylemlerinin gdcs olmaldr. Yasann nc ifadesine gelince zerklik (otonomi) ilkesine gre davran. Olduka ksa bir biimde dile getirilebilen bu ilkeye gre, etik znenin ussal istenci evrensel bir yasa koyucu olarak dnlyor. Her ussal istence kendinde bir erek olarak sayg duyma ve onu salt birinin isteklerinin elde edilmesinin bir arac olarak grmeme dncesi, Kant, byle bir ussal istenci evrensel yasa koyucu olarak grme dncesine gtrr. Ona gre ussal bir varlk olarak dnlen insann istenci evrensel yasann kayna olarak grlmelidir. Bu, istencin zerkliinin ilkesidir. Bir ahlaksal istencin zerk olduunu sylemek, onun boyun edii yasann kendisinin yapt olduunu sylemektir (Copleston, 2004: 181). Kant istencin zerkliinden en yksek ahlak ilkesi ve tm ahlaksal yasalarn ve karlk den devlerin biricik ilkesi olarak sz eder.

Erekler lkesi
Kant tarafndan farkl tarzda dile getirilen ama znde bir ve ayn ey olan ahlak yasas, istenci evrensel bir yasa grevi gren tm insanlar birbirine balar ve tmn bir erekler lkesinin yurtta yapar. Bu lkede, sz konusu sentetik a priori yasa, doadaki karlkl ballk ilkesinin yerini tutar. Doadaki karlkl ballk ilkesi zaman ve uzay iindeki eyleri birbirine balarken ahlak yasas ahlakn erekler lkesinde zerk istenleri birbirine balar. Bu lkede herkes hem yasann yapcs hem de bu yasann ynettii bir varlk olarak ayn dzlemde yer alr, ayn hakka sahiptir, birbirine eittir. Ahlak yasas insana dardan verilmemitir, o insan aklnn kendi doasndan gelmektedir. Ahlak buyruklarnn temeli insann insanldr. Bu lkede otonomi yasas geerlidir. Heteronomi, yani istenlerin dtan gelen etkilerle ynetilmesi sz konusu bile deildir. Sadece doal gereksinimlerin mutluluk eilimlerinin ynettii bir isten heteronomdur. Byle bir isten ussal de-

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

33

il, doa yasalar tarafndan ynetilir. Baka deyile, koullu buyruklara uyar. Salt pratik akl sahibi olan bir insan koulsuz gerekliliin buyruu altna girer ve bu ekilde akl sahibi bir varlk olma onurunu elde etmi olur. Kant ahlak yasasndan adeta dindarca bir sayg ile sz eder. Ona gre insann bu koulsuz yasaya uyma gerekliliini duymas aklanmas kolay olmayan, ancak insann us sahibi olmas ile aklanabilecek olan bir olgudur. nsann bu koulsuz buyrua uymas, onun varln iinde duymas onu yceltir. Kant genliinden beri iinde duyduu bir ycelikten sz eder, bu evren btnldr. Sonsuz dzenlerin dzeni, Kosmosdur. Kant daha nce bann stndeki yldzl gkyznn yceliinden sz etmiti. imdi ise Pratik Akln Eletirisinde szn ettii ikinci ycelik, kendisine ilikin bilgisinde bulduu, varln iinde duyumsad ahlak yasasdr. Kant birinci ycelii yle anlatyor: D duyular dnyasnda, benim olduum yerden balayarak iinde benim de bulunduum sonuna varlmaz bir bykle ulayorum, dnyalar dnyalara, sistemler sistemlere eklenerek sonsuz bir zaman iinde dzenli hareketler sonu gelmeden uzayp gidiyor (akt. Heimsoeth, 1967: 141). imdi ise Kant, ikinci yceliin kendi kiiliinden, dnlr (intellegible) bir varlk olarak kendi ben-varlndan baladn belirtmektedir. Bu grnmeyen, ussal ben, gerekten sonsuzlua alan bir dnyada, anlama yetisinin ancak fark edebilecei bir dnyada ortaya kar. nsan varl ilk defa burada hibir koula bal olmayanla karlar; bu da ahlak yasasnn sesini duymak ve ona uymaktr. imizdeki ahlak yasasna baktmz an duyu dnyasndan btnyle syrlp ahlakn otonom dnyasna alr, zaman ve uzay koullarnn stne ykseliriz. imizde buyruk olarak sesini duyduumuz ahlak yasasnn etik zneye salad ycelik ite budur. Duyulur dnyann koullar ve snrlar dndaki bu dnya sonsuza uzanan bir dnyadr. Kesin buyruk (kategorik imperatif), tm ussal varlklarn belli bir yolda davranmalar gerektiini bildirir. Bu, yukarda da ifade edildii gibi, etik znelerin evrensel yasalar olmalarn isteyebilecekleri nedenlere bal olarak eylemde bulunmalardr. Bu ekilde buyruk bir ykmllk bildirmektedir. Bu ykmllk ise kesin buyruun seilip seilmemesi ynnden istencin zgrlne gndermede bulunmaktadr. Kant, kesin buyruun olanann koulunu zgrlk kavramnda bulur. Ama ona gre zgrlk tantlanamaz. Kanta gre kesin buyruun koulunun zgrlk dncesinde bulunduunu sylemek belki daha dorudur. Kant, zgrlk dncesinin salt bir kurgu olduunu da kabul etmez. Geri Salt Akln Eletirisinde kosmos idesine ilikin olarak zgrlk antinomileri nedeniyle zgrlk rtlememiti ama varl da tam olarak gsterilememiti. imdi Kanta gre zgrlk alannda ykmllk ya da olmas gerek zgrl, yasaya boyun eme ya da ememe durumlar insann zgrlne iaret eder. stelik kendimizi evrensel yasalar yapan ahlaksal dzlemde zerk varlklar olarak grmemiz de zgr olabilmemize baldr. Ussal bir varln pratik akl ya da istenci, kendini zgr olarak grmelidir. u hlde zgrlk dncesi pratik usun alannda zorunludur. Kant ayn zamanda salt usun Eletirisinde zgrln mantksal olarak elikili olmadn gstermiti. nk numenal alanda zgr bir nedenin bulunmas elikili olmaz. Ancak anlama yetisine dayal bilgimiz numenal alana geemedii iin zgrlk tantlanmaya ak deildir. Ama zgrlk varsaym ahlaksal eylemler iin pratik bir zorunluluktur. u hlde zgrlk keyfi bir kurgu deildir. Kantn zgrlk tantlanamaz ama salt bir kurgu olarak da dnlemez. sznden ne SIRA SZDE anlyorsunuz?
DNELM S O R U

Kanta gre zgrlk tantlanamaz ama salt bir kurgu olarak da dnlemez. Kendimizi evrensel yasalar yapan, ahlaksal dzlemde zerk varlklar olarak grmemiz zgr olabilmemize baldr. O halde zgrlk ahlaksal eylemler iin pratik bir zorunluluktur, pratik akln alannda zorunlu olduu kabul edilmelidir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

34

Modern Felsefe-II

Salt Pratik Akln Postlatlar


Kanta gre zgrlk, lmszlk ve Tanr pratik akln postlatlardr.

zgrlk dncesinin pratik zorunluluu konusunda sylenenler, bizi Kantn pratik akln postlatlarna ilikin retisine kendiliinden getirmi oluyor. nk Kant pratik akln postlatlarn, zgrlk, lmszlk ve tanr olarak belirlemitir. Kant Pratik Akln Eletirisinde ncelikle zgrlk konusuna ynelir. Salt Akln Eletirisinde sonu olarak ulalan zgrln nedensellii dncesinin insan dnyasnda bir gereklii olup olmamas konusu zellikle ahlak felsefesi bakmndan tekrar ele alnr. Kanta gre, insan zgr olduunu deneyimleri araclyla bilemez nk btn deneyimler salt anlay yetisinin ilkeleri, deneyimin analojileri ile nedensellik yasasna baldrlar. Eer insan zgr olduunu biliyorsa bu bilgi ona bambaka bir yerden gelmektedir. Bu bilginin kayna insann iinde duyduu koulsuz buyruktur. nsan bu buyrua gre eyleme gemese ona bal kalmasa bile onun kendisinden bekledii eyi bilir. Bu aamada Kant koulsuz buyruk nasl olanakldr ya da o nereden geliyor, sorusunu sorar. Bu buyruk olanan istemelerinde zgr olan ve yapmalsn buyruuna gre eylemde bulunabilen bir varlkta bulur. Yapmalsn. nk yapabilirsin. Kantn burada ulat sonu mantksal bir sonu deil, bir postlattr: Eer aklmzn byle bir ahlak yasas olmasayd zgr olduumuzu iddia etmeye hakkmz olmazd. Kanta gre ahlak yasas insann zgr olduuna ilikin bilgisinin temelidir, zgrlk de ahlak yasasnn varlk temelidir. Salt pratik akln buyruu olan Yapmalsn. buyruunu insann bilmesi, insan zgr yapar. u hlde insann zgr olmas, onun ahlak yasasn bilmesi sayesinde olanakldr. Yapmalsn buyruu insana kendiliinden devinime geebilme olanan kazandrr. u hlde insanda zgrln nedensellii gerekten vardr. Kant bylece doa dnyasnda ikircimli brakt zgrl ahlak dnyasnda kurtarmtr. Ancak insann istemesinde zgr olmas demek, uymas gereken hibir yasann bulunmamas demek deildir. Tersine deitirilemez zel bir yasann nedenselliine zerk (otonom) olarak uymak demektir. Otonomi insann istemesinin kendi kanununa uymasdr. Pozitif anlamda zgrlk budur. Burada Kantn nanmaya bir yer aabilmek iin bilgiyi bir yana brakmak gerekti. deyiindeki bilgi ve inanma arasndaki fark ortaya kmaktadr. Kanta gre buradaki inanma pratik akla inanmadr. Bize verilenlerin zorlad bir inanma deil de, zgr bir gerek sayma: Ahlak yasasn kabul etme bakmndan olan bir inanma, bu inanma kuramsal akla kapal olan bir alanda, pratik akln alannda olup biten bir gerek saymadr. te Kant, pratik akln gerek sayd bu gibi eylere postlat demektedir. Bunlar kuramsal bakmdan tantlanamayacak idelere, pratik alanda bir n koul olmalar bakmndan kukuya yer brakmayan bir kesinlik vermektedir. zgrln yan sra teki postlatlarn lmszlk ve tanrnn varl olduu daha nce sylenmiti. Bunlar arasnda olanan ok iyi bildiimiz ide, zgrlk idesidir. nk zgrln kategorik buyruun varlk koulu olduunu anlam bulunuyoruz. Kant kategorik buyruktan karlmas gereken sonular olduunu syler. Yasadan ve onun gerekliliinden, bu yasann ynettii bir istemenin varolmas gereken nesnesine ulalr. Kant salt pratik akln hibir arta bal olmayan totalitesine en yksek iyi daha nceki pek ok filozofun ne srd gibi, mutluluk deildir. Erdem de deildir: Stoallar erdemin en yksek iyi olduunu sylerler ve erdemin mutluluu da iine aldn gstermeye alrlar. Oysa Kant tm bu yararl deneyim ve grglere arkasn dnyor. Ona gre daha nce de belirtildii gibi, dnyada sonsuz olarak iyi olduu sylenebilecek biricik ey iyiyi istemedir, insann kii olarak kendisini ahlakl olma onurunu tayan bir varlk olarak grmesine dayanan bir is-

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

35

teme. Kant iyiyi istemenin mutluluktan bamsz olduunu sylemesine karn insann ahlakl hareket etmesi ile mutlu olmay istemesini birbirinden ayramayacamz sylemektedir. nk insann abalarnn ve arzularnn gereklemesine yani mutlu olmaya gereksinimi vardr. nsann mutlulua ynelmesi onun duyulur dnyaya bal yanndan, gereksinimlerle dolu olan varlndan gelmektedir. Ama Kanta gre, insan mutlulua layk olmaya muhtatr, ondan pay almaya deil. Layk olma ve pay alma, bu ikisinin birlemesi, us sahibi bir insann iyiyi istemesinin yan sra bu isteme ayn zamanda ok byk bir gce sahip ise olanakl olabilirdi. Oysa Kanta gre bu olanakl deildir: Byle bir varlk ancak dnlebilir. Mutluluk ve ahlakll tam olarak birletirmi bir varlk, doa btnndeki nedenlerin aknn dnda kalan bir varln postlalatrlmas ile olanakl olabilir. Dnyada bu en yksek iyinin var olmas, ancak doada ahlaka uygun bir gcn en yksek neden olarak varolduunun kabul edilmesi ile olanakl olabilir. te byle bir varla biz tanr diyoruz. Tanr bir anlama yetisi ve isteme olarak evrenin btnn ynetmesi, mutlulua layk olma ve mutluluu birletirmesi bakmndan vardr, yani salt pratik akln bir postlat olarak vardr. Kantn tanr postlat onun daha nce sorduu sorudan ncsne verdii yanta ilikindir. Bu sorudan birincisi; Ne bilebiliriz? Kanta gre bunun yantn Salt Akln Eletirisi vermitir. Deneyimin geerli olduu alanda doru ve sonsuz derecede ilerleyebilecek bir bilgiye sahip olabiliriz. Ama deneyimin ve bilimsel bilginin dnda, yani metafizik alannda gerek ve tantlanabilir bir bilgi elde edemeyiz. kinci soru Ne yapmalyz? sorusudur. Bunun yantn Kantn ahlak felsefesi, en yksek noktasnda erekler lkesine varlan ahlak metafizii verir. nc soru: Ne mit edebiliriz? sorusudur. Bu soruya ahlakn duyulur st dnyas ile mutlulua ilikin postlat yant verir. Biz bu en yksek uyumu tantlayamayz. Bu alanda beklemelerimiz ve umutlarmz bilgiden deil ahlakl eylemin kendisinden doabilir, domaldr da. nk insan aklnn son erei bilgide deil, insann eylemlerinde istemesinde gerekleir (Heimsoeth, 1967: 54). Pratik akln nc postlat ruh idesidir. Bu ide Salt Akln Eletirisinde, akln bir diyalektii olarak grnt mantnn tantlamak istedii metafizik bir kuram olarak gsterilmiti. Bu ide zellikle ruhun lmezlii dncesini ierir. Oysa Kanta gre, ruhun lmezlii kuramsal olarak tantlanamaz. lmezlik kesin bir bilginin nesnesi olamaz ama salt pratik akln bir postlatdr. Kant konuyu yle amlar: En yksek iyinin bizden bekledii, btn niyetlerimiz bakmndan ahlak yasasna tam olarak uymaktr. Ama snrl ve sonlu bir yaam iinde bunu tam anlamyla gerekletirmek olanakszdr. Fenomenal dnyaya bal fizik yapmzla bu bizden beklenemez. Ancak kutsal bir varlk btn eylemlerinde ve niyetlerinde ahlak yasasn gerekletirebilir. Bununla birlikte kutsal bir isteme bir ahlak varl iin ulamaya abalanmas gereken son erek ve en yksek mutluluktur. Burada yine insan varlnn snrlarn aan bir totalite karmza kmaktadr. nsann yaamnda gerekletiremedii ama kendisinden istenen bu totalite, aslnda olanakl olmaldr nk yaplmas gerekenin olanakl olmas da gerekir. Ama duyulur dnyada yaayan hi kimse, bu dnyadaki yaamnn snrlar bakmndan buna ulaamaz. Byle bir eyin pratik bakmdan-ahlak bakmndan- beklenmesi gerektiinden tam bir baarya, ancak sonsuza dek uzayan bir olu iinde varlabileceinden salt pratik akln bir ilkesi olarak pratik bakmdan bu amay-bu dnyay amay- istememizin gerek bir objesi olarak kabul etmemiz gerekir (akt. Heimsoeth, 1967: 156). Buna gre, yaamn devam, lmszlk Kant iin dncenin z bakmndan, kuramsal bir tahmin deil, ahlakl istemenin, akln vard bir sonu olarak in-

Kanta gre btn eylemlerinde ve niyetlerinde ahlak yasasn gerekletirebilmeyi ancak kutsal bir varlk baarabilir.

36

Modern Felsefe-II

sann en yksek niyetleri ve abalarnn bir beklentisi, bir inancdr. Kendisini zerk bir kii olarak bilen insann, ahlaka uygun iyi niyetlerinde, abalarnda, hibir koula bal olmayan ahlakl bir varlk olma devi bakmndan varlnn sonsuza dek sreceini postlat olarak kabul etmesi gerekir. Bu lmsz varlk, sadece akl varl deil, kiilerin taycs olan tek tek insanlardr. Grld gibi Kant iin ruhun lmszl u ya da bu ekilde kabul edilmi bir olgudur. lmszlk postlat ile Kant, ne mit edebiliriz sorusuna yeni bir yant verdii gibi, ok nemli olan ve soruyu da iine alan bir drdnc soruya da yant hazrlamtr. Bu soru nsan nedir? sorusudur. Kantn insanbilimi kklerini onun zgrlk ilkesi ile insann zerkliine ilikin dncelerinde bulur. O, bir yandan kendisindeki ussal (intellegible) karakterle insan gerek bir sonsuzlua ayor grnen erekler lkesine baldr. Bir yandan da nesneler arasndaki balar, yasalar aratrarak sonsuza giden bir bilgi olanana sahip olduu deneyim dnyasna, pratik akln devinim ve eylemlerinin iinde getii fenomen dnyasna baldr. Doa ve zgrlk insan varlnn iki kutbudur; iki ayr dnya doa ve zgrlk dnyas insan varlnda birlemi grnrler. Ancak bu iki dnya arasndaki balla daha nesnel bir arac halka bulmak, Kantn gznde nemli ve zm bekleyen bir sorundur. Bu iki dnya arasndaki balarn kurulumunu Kant, nc ve son eletirisinde, Yarg Gcnn Eletirisinde aratrma konusu yapacaktr.

YARGI GCNN ELETRS VE KANTIN ESTETK ANLAYII Yarg Gcnn Eletirisi


Kanta gre anlama yetisi ile salt akl arasnda arac bir g olan yarg yetisi, kuramsal doa felsefesi ile zgrlk postlas zerine temellendirilmi pratik ya da ahlaksal felsefe arasndaki ba salamada Kanta yardmc olmutur.

Kant bu yaptnda doa felsefesi dedii kuramsal felsefe ile zgrlk postlas zerine temellendirilmi pratik ya da ahlaksal felsefe arasnda balayc bir etken aramaktadr. Kant bu balayc etkeni yarg yetisi dedii edimde bulur: Yarg yetisi anlama yetisi ile salt akl arasnda birletirici halkay oluturmaktadr. Salt Akln Eletirisinde anlama yetisinin kategorileri ve ilkeleri amlanmt. Bunlar oluturucu bir ilevde bulunur, nesnelerin ve doann bilgisini olanakl klarlar. Yine salt akl balamnda salt akln ideleri irdelenmiti ki bunlar da dzenleyici bir ilevi yerine getirmektedirler. Bu blmde ise anlama yetisi ile salt akl arasnda bir arac g olduu sylenen yarg gcnn kendi a priori ilkeleri bulunup bulunmadna baklacaktr. Eer bu tr ilkeler varsa bunlarn oluturucu ilev mi yoksa dzenleyici bir ilev mi gerekletirdiklerine baklmas gerekmektedir. Daha zel olarak dile getirilirse duyguya ya da haz ve hazszlk duyma gcne a priori ilkeler verilebilir mi? Anlama yetisi fenomenal olgusalla a priori yasalar verir; doann kuramsal bir bilgisini olanakl klar. Salt akl pratik kullanmnda istek andan yasa koyuculuk ilevinde bulunur. Ve yarg gc duygu iin yasama ilevini yerine getirir. Kanta gre duygu, bilgi ile istek arasnda bir orta terimdir. Tpk yargnn kendisinin anlama yetisi ve us arasnda arac olmas gibi. Kantn yarg ile unu anlatmak ister. Genel olarak yarg yetisi tikeli tmelde (universal) kapsanm olarak dnme gcdr. Kant yarg asndan u tr bir ayrm yapar: Eer tmel verilmise (kural, ilke, yasa) o zaman ilgili tikeli onun altna koyan yarg yetisi belirleyicidir. Ama eer sadece tikel verilmise o zaman yarg yetisi onun tmelini bulmak zorundadr, bu durumda yarg yetisi dnseldir (refleksiyonlu). Salt Akln Eletirisinde anlama yetisinin kategorilerini ve ilkelerini grmtk. Bunlar bu yetinin yapsnda a priori olarak bulunuyorlard. Yarg Gc bu durumda tikelleri bu verili tmel-

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

37

lerin altna yerletiriyordu. Bu durum belirleyici yargnn bir rneidir. Oysa doada verili olmayan ve kefedilmeleri gereken pek ok zel yasa vardr. Yani fiziin empirik yasalar a priori verili deildirler ne de tikellerin verili olduklar anlamda a posteriori verilidirler. rnein a priori biliriz ki tm fenomenler nedensel zincirde yer alrlar. Ama sz gelimi gazlara ilikin yasalar a priori bilemeyiz. u hlde altlarna tikelleri getireceimiz bu empirik yasalar bulmamz gerekir. te burada yarg gc dnsel (refleksiyonlu) almak zorundadr. Refleksiyonlu yarg gc empirik yasalar bulmaya alr ve bu ekilde bulgulayc (heuristik) bir zellii de vardr. Bu yarg gc kefettii yasalar birbirleriyle ilikilendirmeye alr. Bir sisteme doru ilerler. u hlde Kanta gre doa tarafndan gdlmektedir. Kanta gre zel empirik yasalar, sanki bizim zihnimiz olmayan bir zihin, onlar bilgi yetilerimiz iin vermi ve bylece zel doa yasalarna gre bir doa sistemini olanakl klm. Kant burada bilim insannn tanrnn varln varsaymasn imlemediini belirtmektedir demek istedii, doann tanrsal bir zihnin ii olmas durumunda yani bilgilenme yetilerimize uyarlanm, anlalr bir dizge olmas durumunda geerli olabilecek bir birliini varsayddr. Ona gre tanr dncesi burada sadece dzenleyici ilevde kullanlmtr. Burada vurgulanan nokta, tm bilimsel aratrma asndan doann bilgi yetilerimiz tarafndan anlalr bir birlik olduu ilkesinin kabul edilmesidir. Buna gre doa yle bir tasarlanr ki sanki bir anlk doann empirik yasalarnn topluluunun birliini kapsar. Doann ereksellii (teleolojisi), bylece kaynan dnsel (refleksiyonlu) yarg yetisinde bulan zel a priori bir kavramdr, doann ereksellii yarg gcnn transsendental bir ilkesidir. Transsendentaldr (aknsal) nk empirik bilgi nesnelerini ilgilendirir ama kendisi empirik gzleme dayanmaz. rnein Doa en ksa yolu bulur., Doa hibir srama yapmaz. gibi kurallar empirik genelleme deil, tersine a priori kurallardr ama doay empirik aratrmada yol gsterici bir rol oynam olurlar. Ama bunlar da doann empirik yasalarnn en son birlii asndan doann bizim bilgilenme yetilerimize uyarlanm olduu biimindeki sonul a priori ilkeye dayanrlar. te yandan, doann ereksellii iki yolda tasarlanabilir. lk olarak verili bir deneyim nesnesinin biiminin bilme yetisi ile bir uyumu olarak tasarlanabilir ama burada nesnenin belirli bilgisi gz nnde tutularak biimin bir kavram ile ilikilendirilmesi olmakszn, nesnenin biimi nesnenin tasarmndan gelen bir hazzn zemini olarak dnlr. Ve tasarma zorunlu olarak bu hazzn elik ettii ve bir sonu olarak tasarmn (yalnzca burada ve imdi nesnenin biimini alglamakta olan tikel zne iin deil ama) herkes iin haz verici olmas gerektii yargsnda bulunduumuz zaman, bu yarg bir estetik yargdr. Nesneye gzel denir ve tasarma elik eden haz temelinde evrensel olarak yargda bulunma yetisine ise beeni denir (Copleston, 2004: 210). kinci olarak, verili bir deneyim nesnesinin ereksellii o nesnenin biiminin eyin kendisinin olana ile bir uyumu olarak tasarmlanabilir ve bu uyum bir eyin biiminin zeminini nceleyen ve kapsayan kavramna gre yer alr. Baka bir deyile, ey biimi asndan doann bir erek ya da amacn yerine getiriyor olarak tasarmlanr ve durumun bu olduu yargsnda bulunduumuz zaman nmzde erekbilimsel bir yarg bulunur (Copleston, 2004: 210). Kant yaptn ak bakmnda ncelikle estetik beeni yarglar ve gzelin zmleniini ele alr. Ancak bir doa felsefesi ve doadaki teleoloji asndan konuya ynelirsek estetik beeni yarglar ve gzel kavramnn zmlenmesinden nce organik doa sorununu ele almak konuda btnlk bakmndan ok daha uygun olacak gibi grnyor.

38

Modern Felsefe-II

Canl Doa ve Teleoloji Sorunu


Kant genliinde kaleme ald kozmoloji konulu bir yazsnda, anorganik varln uzaml, zamanl dnyasnn yasalarnn btn iinde yer alan organizmler (canl varlklar) dnyas zerine dnce yrtrken Newtonun izinden giden bir aratrmacnn Bana maddeyi verin size bundan bir evren-kosmos yapaym. diyebileceini sylemitir. Oysa Kant, kendi irdelemeleri sonunda byle bir eyin bir ot paac iin bile sylenemeyecei sonucuna varmtr. Organik bir varlk ne denli nemsiz grnrse grnsn, onu sadece maddenin nedensel yasalar ile oluturmak hibir bilim insannn yapabilecei bir i deildir. u hlde organik varlklar-organizmalar ve onlara ilikin bilginin temel ilkeleri nelerdir? Kanta gre doada devinimi oluturan glerin mekanik dzeni ve bunlara uygun den anlama yetisinin ilkeleri ve bunlarn metafizik n-temelleri organizmalar dnyasn anlamak iin yeterli grnmemektedir. Burada yepyeni bir kavrama gereksinimimiz olduu aktr. Bu kavram erek-ama kavramdr. Bu kavramn buradaki anlam; bir canlnn sahip olduu organlarn, o canlnn btnl iindeki ilevleri bakmndan birbirlerine ballk iinde olmalar, e deyile aralarnda bir dayanmann bulunmasdr. u hlde organ ve organlarn kavramlarnda teleolojik bir dnme formuna uygunluk vardr. Ama bu durum, organizmalar bir ama kavram altnda toplayabileceimizi gstermez. Bir ama kavram altnda toplamak, ancak bir amacn peinen gz nnde tutulduu ve yapnn bu amaca gre yapld teknik alan iin olanakldr. Organizmalar dnyasndaki ama kavram ise bizim doann bu artc yaptn, onun paralarnn ilevlerini, bu ilevlerin karkln ve birliini anlamamza bir yol hazrlar Yani buradaki yarglama dnml (refleksiyonlu) yarg gcnn bir edimidir. Biz insanlar, eylemlerimizin amacn, teknik bir yapnn ne iin yapldn, toplumsal bir dzenlemenin ne iin yapldn bilebiliriz ama buna benzer bir biimde doann amacn bilemeyiz. Burada bir amaca gre birbirine uyma kavramn gz nne almadan organizma zerine hibir bilgiye ulaamayz. Biz doann bu varlklarn bir ama asndan yarglamak zorundayz ama bu ama bizim yaammzdaki amalar gibi deildir. Bu bizdeki teleolojik devinimleri ancak anmsatan bir amatr. Gerekten de organizmalar onlarn varlklarn srdrmelerini, gelime ve oalmalarn ancak organik olaylarda bir amacn bulunduunu dnmekle aklayabiliriz. Organizmalarn amaca uygun organlarndan, canl varln paralarnn birbirleri iin ve karlkl olarak amaca uygun ilevlerinden sz ederken kendi yaammzda kazandmz tasarmlar rnek olabilir. Pratik yaamda bir amac gerekletirmek iin yaplan bir eylemde biz amaca uygun gerekli aralar nceden bilerek seeriz ancak organik varlklarda amacn gerekleimi nceden bilme biiminde deildir. Canl doada ama salt canlln doas gerei gerekleir: bir tr mekanik bir ileyi iinde gerekleir. Organik varlklarn yaam btn paralarnn yapsna ve ilevlerine baldr. Ama paralar da paras olduklar organik btnn yap ve ilevlerine baldrlar. Ne paralar btnsz ne de btn paralar olmadan anlalabilir. Bu nedenle organik varlklarda bulunan ama tasarm organik varlklarn dnda bulunan bir ama tasarm deildir. Her organik varln kendisinde onun kendi kendisini devam ettiren btnnde bulunan bir ama olarak dnlmelidir. Bylece biyoloji, organik varlklar kendi btnnde hem ama hem de ara olan bir btn olarak grr. Kantn teleolojik yarg gcnn eletirisinde organik doa bilimlerine ilikin vard sonu udur: Teleolojik dnme tarz mekanizm ilkelerine ve neden-

Kanta gre mekanik aklamalar organizmalar dnyasn anlamak iin yeterli deildir. Bu alanda mutlaka erek-ama kavramna bavurulmaldr.

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

39

etki balarna dayanarak yaplan aklamalar bir kenara itemez. Bu alanda her gerek aklama fiziin ve kimyann yasalarna dayanmak zorundadr. Teleolojik kavramlara aratrmalarda heuristik (buldurucu) bir maksim olarak yani aratrmay yneten bir ilke olarak yer verilebilir. nk organik doa alannda fizikte olduu gibi nedensellik ilkesine dayanarak tam bir aklamaya ulalamaz. Ama Kanta gre, organizmalarn mekanik yasalar erevesinde oluturulmalarnn olanakl olmadn da nesnel olarak ne srmek zordur. Yine de bilgimizin organizmalar karsnda teleolojik tasarma bavurmadan edemeyeceini biliyoruz. nk bu tasarmlar heuristik maksimler olarak bilgimizin ilerlemesine yardm ederler. Kanta gre organik varlklar alannn bilgisinde doa ile zgrlk dnyas arasnda bir kpr kurulur. Organizmalarda teleolojik tasarmlarn ortaya kt bir doa varl ile kar karya bulunduumuz aktr. Buna gre, teleolojik yarg gcmz anlay yetimizin ve pratik aklmzn birbirinden kesin bir biimde ayrlan alanlarnn duyulur st birliini gstermektedir. Ayn birlie hizmet eden bir baka etken ise estetik yarg gcmzdr. Kant estetik yarg gcnn eletirisine de bu son eletirisinde olduka kapsaml bir blm ayrmtr. imdi sra bu konuya gelmi oldu.

Estetik Beeni Yarglar ve Gzelin zmlenmesi


Wollfun rencisi olan, estetik fenomenlerin bilgisini soru konusu yapp estetiin kurulmasna n ayak olan Baumgardenn ardndan ilk kez Kant, estetik zerine sistematik bir alma yaparak idealizmin estetiini ortaya koymutur. Kantn buradaki birincil ilgisi, sanat yaptnn varlk koullar ya da sanat yaptnda yansyan gzellik niteliinin ne olduu deil, tersine insann gzellik ve ycelik duygusunun, gzel olan ve yce olan yaamasnn dnce bakmndan olan yapsn aydnlatmaktr. Bu da onun idealist yaklamna uygundur. Kant, gzellik ya da ycelik duygusunu bir yarg ile dile getirdiimiz dncesinden hareketle estetik beeni (zevk) yargs konusuna ynelmitir. Beeni yargs terimini estetie ilikin olarak olduka kapsaml yazan ngiliz yazarlarndan dn ald sylenebilir. Burada, bir eyin gzel olduunu bildiren yargy beeni yargs (the judgment of taste) olarak adlandrmtr. Aslndabeeni-zevk szc dorudan znellii dndrr. Bir eyin gzel ya da irkin olduu biimindeki yargmzn temeli duygu gcmzn nesnenin tasarm tarafndan etkileni biimidir. u hlde Kant iin beeni yargs duygusal bir nermedir. Kavramsal bilgiyle ilikisi yoktur. Bir yapya ilikin kavramsal bilgi ile bunun gzelliinin sezgisi farkl eylerdir. Geri beeni yargsnn temeli znel olsa da edimsel olarak sylemekte olduumuz bir eye, nesneye, nesnenin gzel olduuna ilikindir. Bu adan Kant, estetik beeni yargsnda evrensel olan yan bulup karacak ve ortaya koyacaktr. Gnlk yaamda Zevkler tartlmaz. zdeyiinde geen zevk teriminin estetik zevk ya da beenme terimiyle ilgisi yoktur. Buradaki zevk terimi dorudan duyularmza dayal olarak holandmz ya da holanmadmz eyler iin kullanlr. rnein holandmz yemekler bakalarnn beendikleriyle rtmeyebilir. Beendiimiz bir ss eyas ya da tercih ettiimiz renkler yine bakalarnnkinden ayrlabilir bunlar bazen aksalar bile bu akma tmyle rastlant sonucudur. u hlde, temeli organizmamzda bulunan duyularmza dayal zevklerimiz, beenme ya da beenmemelerimiz, holanma ya da holanmamalarmz (Bu terimlerin tm bu balamda e anlamldr.) zerine tartma yaplamaz. nk bu konuda zneleraras bir yasallk durumu olamyor.

40

Modern Felsefe-II

Estetik beeni yarglarna gelince, burada durum ok farkldr. nsanlarn bir eye Bu ey gzeldir. dedii estetik beeni yargsn drt ayr tarzda dile getirmitir: Bunlar, anlama yetimizin temel kategorileri olan nitelik, nicelik, iliki, ve kiplik kategorilerine paralel bir biimde ele alnmlardr. Beeni yargs z bakmndan bir duygu aktarm yargs olduu ve mantksal bir yarg olmad iin bu kategorilendirme gerekli miydi diye dnen ve soru ynelten eletirmenler kmtr. Sonu olarak gzel teriminin anlamnn drt ayr adan belirlenmesi ve bunlarn birbirini btnlemesi sz konusudur olduu iin Kant baarl bir i karmtr diyebiliriz. imdi bu zmlemeleri srasyla ele alalm: 1) Gzelin nitelik kategorisi asndan tanm: Beeni bir nesneyi hibir kar olmakszn bir holanma ya da holanmama yoluyla yarglama yetisidir; byle bir holanmann nesnesine gzel denir. Hibir kar olmamas onun skc olduunu imlemez, sadece bir seyretme edimi olduunu gsterir. Estetik yarg nesnenin istekle, itah yetisiyle hibir ilikisi olmakszn beenilmesine iaret eder. Kant bu aamada hemen ho, gzel ve iyi arasnda bir ayrm yapar. Ho ona gre, Genel anlamda eilimi ya da istei doyurandr ve insanlar tarafndan olduu gibi hayvanlar tarafndan da yaanr. Bu noktay biraz yukarda zevkler tartlmaz balamnda zaten aklam bulunuyoruz. yi etik deerlendirme ltdr. eylere, eylemlere, estetik deerle karlatrldnda Kanta gre nesnel bir deer yklemi olur, aslnda burada iyi teriminin bilgi taycl vurgulanm oluyor ki bu nokta tartmaya aktr. Gzel kavramna gelince katksz, karsz salt bir holanmay ya da beenmeyi, zevk almay anlatr. Eilim ya da istek ile hibir zsel ilikisi olmakszn sadece ussal varlklar tarafndan yaanr. Bu son nokta kukusuz iyi kavram iin de geerlidir. 2) Gzelin nicelik kategorisi asndan tanm: Nesneye ilikin bir kavram olmakszn evrensel olarak hoa giden ey gzeldir. Burada kavram ve evrensel terimleri zerinde durmamz gerekmektedir. Btnyle karsz bir holanma nesnesi olmas birinci yarg gerei nmzde durmaktadr, imdi bu karsz holanmann ayn zamanda evrensel olmas ve kavramdan uzak olmas istenmektedir. Kavramdan uzak olmas demek, gzel dediimiz nesne ile hibir bilgi al veriimiz ya da amacmz olmamas demektir. Estetik yarg kavrama deil duyguya dayal bir yargdr. rnein bir arkeoloji rencisinin bir heykele dnemi, tarz, malzemesi gibi veriler asndan ynelmesi, bilgi toplamak amacyla bir baka deyile kavramsal adan baktn gsterir. Bu ynelimde estetik beeni (holanma) yoktur. Olasdr ki snav baars karyla bu yola gitmektedir. Heykelden gzel olarak estetik haz duyabilmek ya da holanabilmek iin bilgilenme isteinden ya da dzeyinden syrlabilmek ve karsz, kavramsz ona ynelebilmek zorunludur. Ayrca evrensel olarak hoa giden derken anlatlmak istenen de udur: Estetik yargmz duyguya dayal bir yarg olduu iin evrensel geerlilik istemimizi herhangi bir mantksal uslamlama sreci ile tantlayamayz ama yargda bulunduumuz zaman bir bakma evrensel bir sesle konutuumuza ve bakalarnn onayn istediimize inanrz ama onlar da bu onay ancak kendi duygular temelinde vereceklerdir. leri srebileceimiz herhangi bir kavram dolaysyla deil. Beeni yargsnda kavramlarn bir karmas olmakszn holanma, beenme asndan byle bir evrensel sesten baka bir ey ne srlemez. 3) Gzelin iliki kategorisi asndan tanm: Gzel, bir nesnede ereksiz bir erekliliin formudur. Bu tanmn anlam gerekten aklanmay gerektirebilir. rnein bir iee baktmzda, onu gzel buluruz, karsz ve kavramsz bakt-

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

41

mz aktr ama bir de iein zel bir amac olmadan, o kendisi bir ereklilik olarak karmza kt iin biz onu gzel bulmaktayz, biimiyle, rengiyle, oranlaryla ksacas salt kendisi olarak sanki gzel grnme ereine uygun olarak olumutur. Hi kukusuz gzellik kavramna elik eden bir ama kavram olabilir. Ama Kant, bir ama kavramnn elik ettii bir beeni yargsnn salt olmad dncesindedir. Bu nedenle zgr ve baml gzellik dedii eyler arasnda ayrm yapar. Eer bir iek gzeldir yargsnda bulunuyorsak nmzde byk bir olaslkla iekte yerine getirilmi bir amaca ilikin hibir kavram yoktur. O zaman iein gzelliinin zgr olduunu syleyebiliriz ve beeni yargmzn da salt olduunu syleyebiliriz. Ama bir yapnn rnein bir sarayn gzel olduunu sylediimizde, bu yapda yerine getirilmi ve eksiksiz olarak somutlatrlm bir amacn, kavramnn bulunduu aslnda aktr. nk iinde yaamaya ynelik yaplmtr. O zaman bu yapnn gzelliinin baml gzellik olduu, yargmzn da salt estetik beeni yargs olmad sylenebilir. nk yalnz bir estetik holanmann anlatm deildir, ayrca kavramsal bir ge iermektedir. u hlde estetik yargda kavramsal bir ama bulunmamak zorundadr ve gzel dediimiz nesne dsal bir ama tamamaldr. 4) Gzelin kiplik kategorisi asndan tanm: Gzel herhangi bir kavram olmakszn zorunlu bir holanmann nesnesi olarak kabul edilen eydir. Buradaki zorunluluk kuramsal, nesnel bir zorunluluk deildir. Eer byle olsayd ne srdmz beeni yargmz herkesin onaylayacak olduunu a priori olarak bilirdik ama kukusuz zorunluluk terimi bunu anlatmaz. Yargmz iin evrensel geerlilik isteminde bulunuruz. Ne var ki gerekte kabul edilip edilmeyeceini bilemeyiz. Buradaki zorunluluk rneksel terimine edeerdir. Yani bildirilmeyen bir evrensel kuraln bir rnei olarak grlen bir yargya herkesin onay vermesinin zorunluluu anlatlmak istenmektedir. Biri bir ey gzeldir dediinde herkesin onu onaylamas gerektiini ne srmektedir. Bu ne srm ya da istem evrensel bir ilkeyi varsayar ki yarg bunun bir rneidir. Ama bu ilke mantksal bir ilke olmayp bir tr saduyuyu yanstr. Buradaki saduyu bilinen anlamda bilisel ierikli saduyu deildir. Terimin estetik anlamnda saduyu, bilisel glerimizin zgr oyunundan sonulanan etki ile ilgilidir. Estetik bir yargda bulunurken sz konusu nesneyi alglayan herkeste, bunlarn karlkl oyunlarndan belli bir benzer doyumun doacan ya da domas gerektiini varsayarz (Copleston, 2004: 219). Bu saduyuyu varsaymak iin herhangi bir hakkmz var mdr? Kant Varoluunu tantlayamayz ama yarglarmzn zorunlu koulu olarak varsaylmalar kanlmazdr. demektedir. nk yarglar onlara elik eden kan ile birlikte evrensel iletilebilirlie ak olmaldr. Ama bu kavrama uygun olan evrensel mantk ilkesine gre olamayacaksa geriye salt bu sz edilen saduyu zemini kalmaktadr. Kant, gzel kavramna ilikin bu zmlemesi ile insanlarda estetik beeniyi eitmek ya da gelitirmek iin birtakm kurallar vermek amacnda olmadn belirtir. O estetik yargnn doas ile ve varsa a priori, yani zorunlu ve evrensel zellikleri ile ilgilidir. Yukarda grdmz gibi estetik yargnn karszl, ereksiz bir ereksellik tayor olmas, a priori zelliklerine rnek oluturmaktadrlar. Ama buradaki temel sorun, salt beeni yargsnn biricik belirleyici taycs olmas anlamnda duygu anlatp anlatmad ya da belirli bir anlamda bilisel bir yarg olup olmaddr. Kanta gre estetik yarg kukusuz nesnel bir bilgi aktarmaz ama aktarr diyen karsa o zaman da bu bilginin ne olduu sorulabilir. Bu adan Kantn yaklam daha bir doru izgi zerinde gibi grlebilir.

42

Modern Felsefe-II

Yce Kategorisinin zmlenmesi


Kant yce kavram zerinde de olduka ayrntl durmutur. Kant ycelik konusunda unlar syler: Ufukta sralanan dalarn ya da kpren lgn dalgalaryla denizin yceliinde bizi sarsan, kavrayan nedir? Burada bize verilmi olan ey bizim anlama yetimizi aar ve normalde bir gvensizlik duygusu duymamz gerekirken tam tersi olur, bir duygu cokusu iinde ykseldiimizi hissederiz. Burada gzellikte olduu gibi sadece form deil, hibir formu olmayan sonsuz ve bilinemez bir ey, btn kayglar ve tehlike hissini yok edip i varlmz altst ederek devinime geirir. Kavranamazln bu yceliinde hibir belli dnce, hibir yasa yoktur. Bu yaantda gerek bir ztlk vardr: Gven ve rahatlk arayan duyulara bal ynmz iin hibir deer tamayan doann bu ycelii, insann i varlndaki uyum ve tinsel yetiler bakmndan yksek bir ereklilik, belli bir erei olmayan bir ereklilik tar (akt. Heimsoeth, 1967: 175-176). Bu iirsel anlatmda Kantn yce kavramna ilikin neredeyse tm nitelikler ierilmektedir. Kantn yce kavram, gzel kavramyla karlatrlarak daha net anlalabilecektir. Gzel ve ycenin her ikisi de izleyene estetik haz ya da holanma duygusu verirler. Yine Bir ey ycedir. yargs da tpk Bir ey gzeldir. yargs gibi belirli bir kavram n gerektirmez. Bunlar iki kavramn ortak yanlardr. Aralarndaki nemli ayrm noktas ise gzel nitelik ile ilikili iken ycenin nicelik yani byklk ile ilikili olmasdr. Bunun yan sra doal gzellik nesnenin biimi ile ilgilidir ve biim snr kavramna gndermede bulunur. Bununla birlikte yce snrszlk ve buna bal olarak belli bir biim tamamakla belirginleir. Ancak snrszlk ve belli bir biim tamama ycede btnlk olmad anlamna gelmez. Bylece sradalar snrszl ile yceliini hissettirirken ayn zamanda snrlarn yokluu o denli bir btnlk olarak tasarmlanr. Kant gzeli anlama yetisi ile yceyi ise akl ile ilikilendirir. Gzelde anlama yetisi ile imgelem uyum iindedir. Ycede ise imgelem akl tarafndan bask altna alnr. Yce snrlarn yokluunu imledii oranda, imgesel tasarm gcmz iin elverisizdir, onu aar ve ezer. Yce Kantn deyimiyle akln belirsiz bir dncesinin sergilenii olarak grlebilir. kisi arasndaki bir baka ayrm da udur: Gzel tarafndan yaratlan estetik haz bir sevin hli olarak betimlenebilmesine karn, ycenin olumlu sevinten ok aknlk ve korkuya neden olduu sylenmelidir. Ycenin deneyimine heyecan e deyile dirimsel kuvvetin anlk bir durdurulmasn buna bal olarak daha gl bir boaltm elik eder. Yine gzel irinden ayr bile olsa onunla birleebilir ama irin ve yce badamazdr. Gzel doal nesneleri nitelemek zere kullanlrken, ycelik nesnelere olmaktan daha ok, nesnelerin bizde yaratt duygulara aittir. Kant matematiksel yce ile dinamik yce arasnda da ayrm yapar. Matematiksel yce mutlak olarak byk olan, ya da onunla karlatrldnda baka her eyin kk kald byklkler iin kullanlr. rnein tanr mutlak byklk olarak kabul edilir. Dinamik yceye gelince doann korkun fiziksel gcyle kar karya kaldmz ama ayn zamanda anlama yetimizi ve aklmz bu fiziksel gce kar bir stnlk olarak bulduumuz zaman yaanr. Kant asndan ve yce kavramlarn benzer ve farkl ynleri bakmndan karlaSIRAgzel SZDE trnz.
DNELM S O R U

Gzelin ve ycenin her ikisi de izleyene estetik haz verir ama gzel nitelikle, yce nicelikle ilikilidir. Ayrca gzel biim ve snrla yce ise snrszlk ve belli bir biim tamama ile n plana kar.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

43

Deha ve Gzel Sanat Yapt


Kant imdiye dek doal nesnelerin gzellii ile ilgilenmi oldu. Sanat yaptlar konusuna da zellikle sanatsal yaratma konusuna bu alandaki grleri arasnda zel bir yer vermitir. Gzel sanat yaptlarnn retimi dehann (genie) iidir. Dahi sanatda bulunan deha yle bir yaratma gcdr ki rnn varolan dsal birtakm kurallara gre yaratmaz, tersine kendi kurallarn kendisinde tayan sanat yaptlar ortaya koyar. Sanat bir rnn olanakl olarak tasarmlanmasn salayan kurallar gerektirir. Dahi sanat bu kurallar kendi dehasnda tar ve bir sanat rnyle onlar grnr hle getirir. u hlde dehann rn olan sanat yapt kendine zg bir defalk kurallarn birlikte getirdii iin byle bir sanat rn kesinlikle taklit edilemez. Eer taklit edilirse taklit rn zaten bir sanat yapt olarak nitelenemez. nk mekanik bir biimde aslna benzetme yoluna gidilmitir. O dehann derinliklerinde bulunan kurallar ile birlikte domamtr, o zaten l domutur. Deha yani estetik yaratma yetisi, belli bir renme srecinin rn deildir. Tinin doutan gelen bir yeteneidir. Bu nedenle deha yaptn nasl yarattn bilimsel olarak ortaya koyamaz. O yaptn yaratmaya yarayan dncelerin kendisine nasl olutuunu aklayamaz ama kurallarn kendisinde bulunan doann kurallar olarak sunar. Gzel sanatlarda gzel dediimiz tek bir biim vardr ama bir tek yntem yoktur. Bu nedenle sanat yapt bireyseldir hem de yksek derecede. Sanat yaptnda bulunan dzen belli bir d amaca ynelmemitir, sanat yapt kendi i uyumu bakmndan yksek bir ereklilik tar, yani ereksiz bir ereklilik tar. Kant sanat yapt olarak iir rneini gz nnde bulundurduu iin estetik idelerden sz eder. delerin kayna olan yaratc tin burada geist olarak adlandrlr. Kant terimi bu balamda kullanan ilk dnrdr. Ona gre estetik ideler salt akln idelerinden bambaka olan idelerdir. Bu idelerde bir tr zenginlik vardr. Kant estetik ide deyince duyulara dayal imgelemin tasarmlarn anlamaktadr. Bu nedenle bunlar dil ile kesin bir biimde ifade edilemezler. Bu ideler algya dayanan somut tasarmlardr. Seyrettiimiz bir sanat yapt bize pek ok ey syler. Ama biz bunlar kesin yarglar biiminde ifade etmekte zorlanrz. Bu idelerle salt akln ideleri arasndaki benzerlik ikisinde de hibir zaman sonuna kadar gerekletiremeyeceimiz bir beklemenin bulunmasdr. Akln idelerine gre bir algnn varolmas olanakl deildir. Estetik idelere, imgelemin bu idelerine uygun gelebilecek kavram ve kavram birliklerini bulmak da kolay deildir, bunlara hibir kavram tam olarak uygun gelmez. mgelemin yaratcl ile devinime geen ideler kavranamaz bir dnyann tasarmlarna evrilirler. Dehaya vergi olan ey Verilmi bir eyin kavramnda ideleri bulmak ve buna ifade kazandrmaktr. Konkret olarak dille ya da plastik olarak ifade etmek. Burada ayn zamanda yeni bir kural getiren, yeni bir stil ortaya karan, original olan ey geisttr. (akt. Heimsoeth, 1967: 179). Bu dnceler Kantn estetik alanda da idealist bir felsefe kotardn gstermektedir. Ona gre gzellik ve ycelik alannda ekil verilmi eyler, yani sanat yaptlar duyulara verilmi eyleri aarlar. Sanat duyulara verilmi eylere tekrar ekil vererek onlar ideal bir yapya ykseltir.

Kant estetik ideden duyulara dayal imgelemin tasarmlarn anlar. Bunlar dille ifade edilemeyip algya dayanan somut tasarmlardr.

44

Modern Felsefe-II

KANTIN DN, TARH, HUKUK VE POLTKA FELSEFES Kantn Din Felsefesi


Kant 1793 ylnda Salt Akln Snrlar inde Din balkl bir yaz kaleme almtr. Yaznn balndaki salt akl terimi bu konunun da a priori bilgi alan iinde ele alndna iaret etmekte ve buradaki salt akl din ve inanma fenomenlerinin geni alan iinde sadece ussal olan, kavranabilir olan gz nne almay vurgulam olmaktadr. Bu bakmdan bir din felsefesi Kant iin akln artk ulaamad, dinsel inanmann balad yere kadar uzanabilir. Kanta gre dinin odak noktasnda insan yaamnda ahlakn gerekliliine inanma yer alr. Felsefe bakmndan dinin zn ahlak fenomenleri oluturur. Bu adan din, ahlakn gsterdii devlerin tanrsal bir buyruk olarak grlmesidir. imizdeki ahlak yasasn tanrsal bir ycelie kararak bu yasann koyucusuna, tanrsal yasa koyucuya ulam oluruz. Bu ekilde ahlak yasasnn insanlar zerindeki etkisi glendirilmi olur. Dinin ahlak bakmndan en nemli sorunlarndan birisi insan doasndaki ktnn kayna zerinedir. nsanlarn tek tek yaamlar incelendii ya da insanlk tarihine gz atld zaman, ahlak yasasna kar hareket edildii, bu yasann sk sk inendii grlr. Kanta gre insanlarda duyulardan gelen isteklerin ahlak buyruklar karsnda ar basmas eilimi vardr. nsan doasna kkten bal grnen bu eilimin kayna insan iin kavranamaz bir ey olarak kalmaktadr. Kant, Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi adl yazsnda insanda ussal bir zgrlkle birlikte ktye doru bir eilimin de bulunduunu sylyordu. O, bununla insann znden kt olduunu dnmez, sadece akl tarafndan ynetilen insann varlk yapsnda olmas gerekene kar bir abann bulunduunu dile getirir. Ona gre kt, yalnzca insandaki bir eksiklik, yetkinliin oluamamas demek deildir. Kt, gdlerin tersine dnmesidir. Ktde arzu edilen eyler, bilerek, isteyerek akln insandan beklediklerinden stn karlrlar. Bu ekilde insan eyleme ynelten itici gler sadece yer deitirmi olur. Rousseaunun ne srd gibi insan doas susuz ve iyidir, denemez: nsan iyiyi gerekletirsin diye vardr. nsan varlnn anlam iyiyi gerekletirmesinde ortaya kar. nsanda bir zgrlk olana olarak kendi aklnn buyruklarn gerekletirme olana vardr. Ama bu buyruklara kart olana da bir eilim vardr. Tarihte olup bitenler bunu gstermektedir. Kt olana eilim eylem ve giriimlerimizde kendini gsteren, kkn insan doamzda bulan bir olaydr. Ktden kurtulma insann bireysel abalaryla gerekleemez. Bunun iin insann grnde tam bir devrim olmaldr. yinin insan varlndaki temelleri yeniden glendirilmeli ve insan eylemlerinin deimesi bakmndan tam bir yeniden dou gereklemelidir. Kanta gre bizim insan bilgimiz bu deimenin nasl olabileceini bilmek iin yetersizdir. nsan kendisini salt iyi olan bir varlk hline getirmek iin isteme gcnn btn ile abalayabilir. nsan bu abalar yannda akln ktye kar zafer kazanacana inanmaya muhtatr. nsann bu zafer iin tanrnn yardm edeceine de inanmas gerekir. Bylece Kant, insann ktden kurtulmas probleminde aklla kavranamayacak olan dinsel dnce ve inanlara kadar uzanm olur. Kant din sorunlarn ele alan yazsnda din tarihine, oradan da tarih felsefesi sorunlarna kadar uzanmtr.

Kanta gre dinin odak noktas, insan yaamnda ahlakn gerekliliine duyulan inantr. Din, ahlakn gsterdii devlerin tanrsal bir buyruk olarak grlmesine ve etkisinin glendirilmesine yarar.

Kanta gre kt, yalnzca insandaki bir eksiklik deil, gdlerin tersine dnmesidir. Ktde arzu edilen eyler, bilerek akln insandan beklediklerinden stn tutulur. Bylece insan eyleme ynelten itici gler yer deitirir. Ktlk gds arlk kazanr.

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

45

Kantn Tarih Felsefesi


Kant tarih felsefesine ilikin grlerini zel bir kitapta aklamam fakat bu alanda birka makale kaleme almtr. Bunlar; Dnya Yurttal Asndan Genel Bir Tarih desi, nsanlk Tarihinin Balangc zerine Tahminler, Aydnlanma Nedir?, nsan Irk Kavramnn Tanm gibi yazlardr. Ayrca Kantn u yazlarn da gz nne alabiliriz: Btn eylerin Sonu, Sonsuz Bar stne, Fakltelerin atmas. Kant insan aklna ilikin felsefi sisteminin altnda bir tarih felsefesi kotarmaya almtr. Bu adan tarih sorunu deyince doa ile zgrlk, pratik akln erekleri ile empirik gerekliin nedensellii arasndaki balar erevesi iinde kalarak konuyu ele almtr. Tpk din konusuna ilikin yazsnda olduu gibi, tarih sorunu iyi ve kt glerin yeryzndeki atmas sorunudur. O tarihte bir gelime, ilerleme grmek istemekte ama Rousseaunun da etkisiyle tarihin ak zerinde srekli negatif glerin etki ettiine inanmaktayd. nsan soyu acaba daha iyiye giden yolda ilerlemekte midir? Ona gre bu soruya iyimser bir yant vermek gtr. Belki de tarih, iyi ile ktnn srekli yer deitirdii ve bunun srgit devam ettii bir alandr. Kanta gre deneyim, tarih alannda karmda bulunmaya yardmc olamaz. Bu alanda doa bilimlerinde olduu gibi a priori bir tarih bilgisi olanakszdr. Bu durumda insanln ilerlemekte olduu dncesi insan aklnn bir idesinden ibarettir. Bu ide eylemlerimiz ve aratrmalarmz iin znel bakmdan gerekli olan ynetici bir ilke grevi grr. Dnyann gidiinin nceden belirlenebileceine inanmak lszlk olur. Kant burada da bilgimizin snrlarna iaret etmektedir. Gelime dncesi bizim iin dzenleyici bir ilke olmaldr. Tarihe sanki onda bir gelime varm gibi bakmal ve ona gre davranmalyz; tarihte olup bitenler insanl yava yava ilerleten bir plana gre olup bitiyormu dibi dnerek eylemde bulunmalyz. Bu ynetici idenin nda tarihte btn olup bitenler, tarih aratrcsna bir birlik hlinde byk bir sistem olarak grnecektir. nsann ahlakl eylemlerinin kayna olan insan aklnn iyiye doru bir ilerleme, bir gelime olduuna inanmas, bunu umut etmesi gereklidir. Byle bir umut olmadan insann kalbi arparak ileriye atlmasna, yeniliklerin peinden gitmesine olanak olmazd. Kant insanln balangcna ilikin olarak da yle dnyordu: Doa durumunda insan bir ussal hayvan idi. Ama onda sahip olduu akl gelitirme yetenei vard. Akl araclyla kendi kendisini ynetme, kendi kendisine snrlar koyma yoluyla ilerlemeye balad; zgr bir varlk olma doaya etki etme ynne doru ilerleme srd. nsann doal varlk durumundan kp kendi kendisini yneten zgr bir varlk olma dzeyine ulamas bir defada insanln balang dnemlerinde olup bitmi bir olgu deildir ve hlen srp gitmektedir. nsanln soy olarak geliiminde skunet iinde yaamak deil tam tersine, ztlama ve atmalarn ok nemli bir rol olmutur. nsan bir akl varl olarak, varlk yapsnda uyuklayan imknlar uyandran, devinime getiren bir varlktr, Bu uyandrma, devinime getirme ve ykseltme, gerginlikler, karlarn, amalarn atmalar, tutkularn arpmalar iinde gerekleir. nsanlar byle bir atma ve gerginlik koullarnda yava yava birlemeye doru giderler, daha dorusu buna zorlanrlar. Kant unu syler: nsanlarn ilerinin anlamsz grnen gidiinde sanki gizli bir plan sakldr. Kanta gre, istekler, tutkular ve bunlardan doan atmalar, ekilen aclar tarih felsefesi bakmndan bu ekilde olumlu bir anlam tarlar. Tutkularn isteklerin gl dinamizmi, yksek bir amacn hizmetindedir. Bu ama insan soyunun amac olarak tm akl yeteneklerinin gelimesidir.

46

Modern Felsefe-II

Sonu olarak atma ve aclarla dolu olan tarihsel varlk alan, btnnde pozitif bir anlam tar. Tarihin genel aknda toplum-d birtakm gler, bir varln gelimesi iin harekete geirici, ne doru itici bir rol oynarlar, kendi kendisini ynetme, kendisi olma ve zgrln gelimesine yardm ederler. Dnya Vatandal Asndan Genel Bir Tarih desi adl yazsnda Kant, insanlkta dnya vatandal idesinin gelitiini yazar. Buna gre, ayr ayr uluslarn kurduklar devletlerin birlemesi ile bir uluslar birliinin kurulmas bu birliin ebedi bar salayp korumas gerektii temel dnce olarak ilenmitir. Kant bu grleriyle insan aklnn ve ahlaknn insana gsterdii ve ondan bekledii idelere dayanan idealist bir tarih felsefesi ortaya koymutur.

Kantn Hukuk ve Politika Felsefesi


Kantn hukuk ve politikaya ilikin grleri, tarih felsefesinde olduu gibi, aka ahlak grlerine baldr. Kant hukuksal ykmllkleri, ahlaksal ykmlln bir alt tr olarak grr. Bu nedenle yasann temeli ussal istentir ne g gsterisidir ne de tanrnn emirleridir. Bu nedenle hukuk felsefesindeki bak as byk lde zgrlkdr. Geri pek ok zel hukuksal konularda szcn bugnk anlamnda zgrlk olmaktan uzak grnyordu. Sz gelimi evli iftlerden biri kaarsa teki onu sanki bir nesneymi gibi, herhangi bir anda geri getirmekte yetkili oluyordu. Ceza yasas bakmndan da tutumu olduka sertti; rnein cinayet ileme durumlarnda yerine gre lm cezas verilebilirdi. Bu konulardaki sert tutumunun aklamas hukuku etik ilkeler zerinde temellendirmesinde bulunabilir, bu durum ilkece, sempati duygusuna ve affedici olmaya pek yer brakmamaktadr. Kant siyaset felsefesi alannda ise baz zel konularda tutucu grnmekle birlikte genel olarak zgrlk bir tutum sergilemitir. Rousseauyu izleyerek siyasi otoriteyi ksmen szleme, ksmen de genel isten terimleri iinde aklama yolu tutmutur. Toplumsal szleme konusunda tarihsel bir olgu olarak deil ama dzenleyici bir ide olarak israr eder. Yasa kuralna vurgu yaparak politik liberalizmin bir trn savunuyor grnr. En yksek politik otoritenin temeli olarak halkn istencini-genel istenci gstermitir. Fransz Devriminin bir hayran olmakla birlikte, kt ynetilen devletlerde ynetime kar isyan edilmesini yadsmtr. Yurttalarn temsilcileri araclyla seslerini duyurmalarn ve hak aramalarn salayan bir ynetim biiminden yana olmasna karn, oy kullanma hakkn bamsz ve kendi kendisine yeterli olan kiilerle snrlama yoluna gitmitir, bu hakk raklara, hizmetilere, odun kesicilere, kyllere ve tabii ki tm kadnlara tanmamtr. Kantn politik grleri uluslararas ilikiler bakmndan ok daha hmanist, zgrlk ve bar yanls bir grnm sergiler. Sonsuz Bar zerine adl yaptnda, kalc bir bar iin bir zm arayarak birtakm ilkeler ne srmtr. Bir dnya devletinin federatif, zgr devletler cumhuriyetinin kurulmasn savunmutur. Bu model bugnk Birlemi Milletlerin bir benzeri olarak grnmektedir. Hangi devletin yurtta olursa olsun tm bireyler kozmopolitan hak ve ayrcalklara sahip yurttalar olarak dnya devletine katlacaklard. Devletleraras ilikileri dzenlemek iin uluslar aras bir hukuk sistemi balca u ilkelere dayanmak zorunda idi: 1) Dnya barn korumaya ynelik tm antlamalar hibir gizli terim ya da snrlama kapsamamaldr. 2) Hibir devlet baka herhangi bir devleti boyunduruk altna almayacak ya da denetlemeyecek, her devlet zgr ve bamsz kalacaktr. 3) Srekli ordular kaldrlacaktr. 4) Her ulus d politikasnn bir arac olarak dn para kullanmaktan kanacaktr. 5) Hibir devlet baka devletlerin kendi anayasa

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

47

ve yasalarn uygulamalarn nlemeyecektir. 6) Birbirleriyle savaan devletlerin bar grmelerini olanakszlatracak sava yntem ve aralarn kullanmalar yasaklanacaktr. (akt. Sahakian, 1997: 165). Grld gibi Kant, uluslararas ilikilerde ok daha ilerici ve zgrlk uygulamalar gndeme getirmitir. Btn dikkatini kalc barn salanmasna yneltmitir. Machiavellinin politik grlerini bir tr politik sofistlik olarak grm, bunun yerine devlet yneticilerine kendi kategorik imperatifini nermitir. Yneticiler kesin buyruun sesini dinlerlerse ve kamunun tm toplumsal politik uygulamalar bilme hakkna saygl olurlarsa politik sorunlar kolayca zmlenebilir olacaktr. Platonun ne srd gibi filozoflarn ynetici olmasna gerek yoktur, onlar yneticilere yansz gzlemciler olarak danmanlk yaparak gerek ilevlerini daha iyi yerine getirebilirler.

48

Modern Felsefe-II

zet
A M A

Kant etiinin temel kavram ve sorunlarn Pratik Akln Eletirisi isimli eseri nda saptayp tartmak. Kanta gre iyi istemeden baka kaytsz artsz iyi saylabilecek bir ey yoktur ve iyi isteme de sonular nedeniyle deil, salt isteme olarak kendi bana iyidir. Mutluluk ya da yarar ahlaklar pratik akl znden saprr ve onu ama uruna bir ara durumuna drr. Oysa gerek akln temeli salt pratik akldr ve iyi isteme salt pratik akln ilkelerinden doar. Etik eylem, iyi isteme ierir. Eylemin etik deeri, onunla ulalacak amata deil, onun yaplmasna karar vermeye yol aan gddedir (maksim). Etik eylem yaplmas gerektii iin yaplr ve bu gereklilik kendini koulsuz buyruk biiminde yanstr. Eylemlerimizin gds tm insanlar iin genel bir yasa olabilmelidir. Bu yasaya uymak bir devdir ve bu yzden Kant ahlak dev ahlak olarak anlr. Etik deer tayan eylemler sadece deve uygun olmakla kalmayp deve dayanan, devden gelen eylemlerdir ve salt pratik akln ynettii istemelerden doarlar. Ahlak yasasnn birinci ifadesi: yle eylemde bulun ki senin bu eylemdeki istemenin maksimi her zaman, ayn zamanda genel bir yasann ilkesi olarak geebilsin. kinci ifadesi: yle eylemde bulun ki bu eyleminde insanl hem kendinde hem de dier insanlarn her birinde her zaman bir ama olarak alasn, asla ara olarak kullanmayasn. nc ifadesi: zerklik ilkesine gre davran. znde bir ve ayn ey olan ahlak yasas, istenci evrensel bir yasa grevi gren tm insanlar birbirine balar ve tmn bir erekler lkesinin yurtta yapar. nsan bu lkede zgrdr. zgrlk tantlanamaz ama salt bir kurgu olarak da dnlemez. Kendimizi evrensel yasalar yapan, ahlaksal dzlemde zerk varlklar olarak grmemiz zgr olabilmemize baldr. O hlde zgrlk ahlaksal eylemler iin pratik bir zorunluluktur. Nitekim zgrlk, lmszlk ve tanr pratik akln postlalardr. nsann zgr olmas ahlak yasasn bilmesiyle mmkndr. Otonomi, insann istemesinin kendi belirledii kanuna uymasdr. Pozitif anlamda zgrlk budur. lmszlk ise akln vard bir sonu olarak insann en yksek niyet-

leri ve abalarnn bir beklentisi, inancdr. nsan, ahlakl bir varlk olma devi bakmndan varlnn sonsuza dek sreceini postlat olarak kabul etmelidir. Bylece Kant ruhun lmszln u ya da bu ekilde kabul etmi olur. Kantn estetik anlayn, gzel ve yce kavramlarna ynelik zmlemelerini Yarg Gcnn Eletirisi isimli eseri nda deerlendirmek. Kanta gre anlama yetisi ile salt akl arasnda arac bir g olan yarg yetisi, kuramsal doa felsefesi ile zgrlk postlas zerine temellendirilmi pratik ya da ahlaksal felsefe arasndaki ba salar. Genel olarak tikeli tmelde kapsanm olarak dnme gcdr. Tikelleri, anlama yetisinin kategorileri altna yerletirerek daha nce bulunmam empirik yasalar dnsel (refleksiyonlu) bir abayla bulup karr. Bylece bulgulayc (heuristik) bir zellii vardr. Kefettii yasalar birbirleriyle ilikilendirip bir sisteme doru ilerler ve bu sre boyunca doa tarafndan gdlr. Doadaki ereksellii izler. Bu ereksellik verili bir deneyim nesnesinin biiminin, bilme yetisiyle uyumu olarak tasarlanabilecei gibi, nesnenin biiminin eyin kendisinin olana ile uyumu olarak da tasarmlanabilir. Yani ey, biimi asndan doann bir ereini yerine getiriyor olarak tasarmlanr. Yarg gcne ilikin zmleme nce doaya, sonra estetik alana ynelir. Kanta gre organik varlklar alannn bilgisinde doa ile zgrlk dnyas arasnda bir kpr kurulur. nk organizmalarda, teleolojik tasarmlarn ortaya kt bir doa varl buluruz. Kant bundan sonra gerek doada gerek sanatta gzelin ve ycenin zmlenmesine giriir. Ona gre bir eyin gzel olduunu bildiren yargya beeni yargs denir ve bu yarg drt tarzda dile getirilir. Bunlar, anlama yetisinin nitelik, nicelik, iliki, kiplik kategorilerine paralel biimde oluur. Gzelin nitelik kategorisi asndan tanm; Beeni yetimizin hibir kar olmakszn holand nesneye gzel denir. eklindedir. Nicelik kategorisi asndan tanm; Nesneye ilikin bir kavram olmakszn evrensel olarak hoa giden ey gzeldir. eklindedir. liki kategorisi asndan tanm; Gzel,

A M A

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

49

bir nesnede ereksiz bir erekliliin formudur. eklindedir. Kiplik kategorisi asndan tanm: Gzel, herhangi bir kavram olmakszn zorunlu bir holanmann nesnesi olarak kabul edilen eydir. eklindedir. Yce de gzele benzer biimde izleyen estetik haz verir ama gzel nitelikle, yce nicelikle ilikilidir. Ayrca gzel biim ve snrla yce ise snrszlk ve belli bir biim tamama ile n plana kar. Kant gzeli anlama yetisi ile yceyi ise akl ile ilikilendirir. Gzelde anlama yetisi ile imgelem uyum iindedir. Ycede ise imgelem akl tarafndan bask altna alnr. Sanat yaptnn nasl ortaya ktna gelince. Deha sanat kendi kuraln kendisi koyan ve bu yzden taklit edilemeyen sanatdr. Sanat, duyulara verilmi eylere yeniden ekil vererek onlar ideal bir yapya ykseltir. Kantn din, tarih hukuk ve politika felsefesini ana kavramlar dorultusunda tartmak. Kanta gre dinin odak noktas, insan yaamnda ahlakn gerekliliine duyulan inantr. Din, ahlakn gsterdii devlerin tanrsal buyruk olarak grlp etkisinin glendirilmesine yarar. Kanta gre kt, yalnzca bir eksiklik deil, gdlerin tersine dnmesidir. Ktde arzu edilen eyler, bilerek akln insandan beklediklerinden stn tutulur. nsan eyleme ynelten itici gler yer deitirir. nsan doas susuz ve iyi deildir. nsan iyiyi gerekletirsin diye vardr fakat ktden kurtulma sadece insann bireysel abalaryla gerekleemez. Bunun iin insann grde tam bir devrim olmal, insan akln ktye kar zafer kazanacana, bu zaferde tanrnn kendisine yardmc olacana inanmaldr. Bylece ktden

A M A

kurtulma abalar, aklla kavranamayacak dinsel dnce ve inanlara dek uzanr. Tarih sorunu da iyi ve kt glerin yeryzndeki atmas sorunudur. Kant, tarihin akna srekli negatif gler etki ettiine inanr. Belki de tarih, iyi ile ktnn srekli yer deitirdii ve bunun srgit devam ettii bir alandr. nsanln ilerledii dncesi sadece insan aklnn bir idesidir. Bu ide, eylemlerimiz ve aratralarmz iin znel bakmdan gerekli olan ynetici bir ilke grevi grmektedir. Doa durumunda insan bir ussal hayvandr. nsann doal varlk durumundan kp kendi kendisini yneten zgr bir varlk olma dzeyine ulamas srp giden bir sretir. nsanln soy olarak geliiminde skunet iinde yaamak deil tam tersine, ztlama ve atmalarn ok nemli bir rol olmutur. atma ve aclarla dolu olan tarihsel varlk alan, btnnde pozitif bir anlam tar. Kantn hukuk ve politika alanndaki grleri de ahlaksal grlerine baldr. Hukuksal ykmll ahlaksal ykmlln alt tr olarak grr. Yasann temeli ne g gsterisi ne de tanrsal emirlerdir. Sadece ussal istentir. Kant siyasi otoriteyi de ksmen szleme, ksmen de genel isten terimleri iinde aklama yolu tutmu, toplumsal szleme konusunda tarihsel bir olgu olarak deil ama dzenleyici bir ide olarak srar etmi, yasa kuralna vurgu yaparak politik liberalizmin bir trn savunmu, en yksek politik otoritenin temeli olarak halkn istencini-genel istenci gstermitir. Uluslararas ilikilere dair grleri ise ok daha hmanist, zgrlk, bardr. Bu alanda tm uluslarn bir dnya devletinde birleecekleri lksn dile getirmi ve bunun yollarn gstermeye almtr.

50

Modern Felsefe-II

Kendimizi Snayalm
1. Kanta gre mutluluk ahlaknda eylemler aadakilerden hangisine gre belirlenir? a. Koulsuz buyruk b. Hukuksal buyruk c. Koullu buyruk d. Yasal buyruk e. Gelenek ve alkanlklar 2. Kanta gre aadakilerden hangisi bir eylemin etik bakmdan iyi olduunu gstermeye yetmez? a. Eylemin maksiminin genel bir ilke olabilmesi b. Eylemin insanl ara deil, ama olarak grmesi c. Eylemin otonomi ilkesine uygun olmas d. Eylemin dev gerei ve devden dolay olmas e. Eylemin deve uygun olmas 3. Kantn zgrlk anlay hakknda aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. zgrlk, salt akl temelinde tantlanabilir. b. zgrlk pratik akl alannda zorunludur. c. zgrlk salt keyfi bir kurgudan ibaret grlemez. d. nsann ahlaksal zerklii zgr olmasna baldr. e. Numenal alanda zgr bir nedenin bulunmas eliik deildir. 4. Aadakilerden hangisi salt pratik akln postlalarndan biridir? a. dev b. lmszlk c. Mutluluk d. lllk e. yi isteme 5. Kanta gre yarg gc hakknda aadakilerden hangisi sylenemez? a. Anlama yetisi ile salt akl arasnda arac bir gtr. b. Doa felsefesi ile ahlak felsefesi arasndaki ba salamada etkindir. c. En genel anlamyla tikeli tmelde kapsanm olarak dnme gcdr. d. Bulgulayc olmaktan ok oluturucu bir ilev grr. e. Dnsel yani refleksiyonlu bir ekilde alr. 6. Nesneye ilikin bir kavram olmakszn evrensel olarak hoa giden ey gzeldir. Kantn gzele ilikin yukarda verdii bu tanm, anlama yetisinin temel kategorilerinden hangisine uygun olarak oluturulmutur? a. Nicelik b. Nitelik c. liki d. Kiplik e. Olumsallk 7. Kantn yce kavram ile gzel kavram arasnda yaplan aadaki karlatrmalardan hangisi yanltr? a. Gzel olan da yce olan da izleyene estetik bir haz ya da holanma duygusu verir. b. Bir ey ycedir yargs da Bir ey gzeldir. yargs gibi belli bir kavram n gerektirmez. c. Gzel nicelik ile ilikiliyken yce nitelikle ilikilidir. d. Gzel, anlama yetisiyle yce ise aklla ilikilendirilmitir. e. Gzel doal nesneleri nitelemek iin kullanlr, ycelik ise nesnelere olmaktan ok nesnelerin bizde yaratt duygulara aittir. 8. Kantn ktlk anlay hakknda aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Ktlk eilimi insan doasna kkten baldr ve bu eilimin kayna insan iin kavranlamazdr. b. Kt, insandaki bir eksiklik ya da yetkinliin oluamamas hlidir. c. Ktlk insanda duyulardan kaynaklanan gdlerin salt pratik akldan kaynaklanan gdlere ar basmasdr. d. Ktlkten kurtulma sadece insann bireysel abalaryla baarlamaz. e. nsann ktlkten tamamen kurtulabilmek iin tanrnn ktlkle mcadelede kendisine yardm edeceine inanmas gerekir.

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

51

9. Kanta gre tarih konusunda aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Tarih sorunu iyi ve kt glerin yeryzndeki atmas sorunudur. b. A priori bir tarih bilgisi olanakszdr. c. lerleme dncesi insan aklnn bir idesinden ibarettir. d. Dnyann gidiinin nceden belirlenebileceine inanmal ve bu yolda almaldr. e. Ztlama ve atmalarn insanln soy olarak geliiminde nemli rol olmutur. 10. Kanta gre bir istemenin iyi bir isteme olabilmesi aadakilerden hangisinin ilkelerine uygun olmasna baldr? a. Salt akl b. Duyarlk c. Anlama yetisi d. Yarg gc e. Salt pratik akl

4. b

5. d

6. a

7. c

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c Yantnz doru deilse nitenin Pratik Akln Eletirisi Inda Kant Etii balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre mutluluk ya da haz etiklerinin koullu buyruklar temelinde ekillendiklerini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Pratik Akln Eletirisi Inda Kant Etii balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Eylemin deve uygun olmasnn tek bana bir eylemin etik bakmdan iyi olduunu gstermeyeceini, eylemin ayn zamanda dev gerei ve devden dolay yaplm olmas gerektiini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin erekler lkesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre zgrln tantlanamaz olduunu greceksiniz.

8. b

9. d

2. e

10. e

3. a

Yantnz doru deilse nitenin Salt Pratik Akln Postlalar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. lmszlk, zgrlk ve Tanr postlalarnn Salt Pratik Akln postlalar olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Yarg Gcnn Eletirisi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Anlama yetisinin oluturucu, salt akln dzenleyici bir ilevi olduunu, yarg gcnnse tikeli tmelde kapsanm olarak dnerek bulgulayc bir ilev sergilediini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Estetik Beeni Yarglar ve Gzelin zmlenmesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Sz konusu tanmn anlama yetisinin nicelik kategorisine uygun olarak oluturulduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Yce Kategorisinin zmlenmesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Gzelin nitelik ile, ycenin ise nicelik, yani byklkle ilikili olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Kantn Din Felsefesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ktln insandaki bir eksiklikten ya da yetkinlik yoksunluundan ibaret olmadn, gdlerin tersine dnmesiyle ilgili bir durum olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Kantn Tarih Felsefesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre dnya tarihinin gidiatnn nceden belirlenebileceine inanmann bir lszlk olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Pratik Akln Eletirisi Inda Kant Etii balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kanta gre bir istemenin iyi bir isteme olabilmesinin salt pratik akln ilkelerine gre belirlenmi olmas artna bal olduunu greceksiniz.

52

Modern Felsefe-II

Sza Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Kant, kendi dev anlay gerei eylemin ahlaki deerinin insan vardrd sonula rnein mutluluk ya da hazla ilikili olarak ele alnmasna kar km ve eylemin deerinin, eylemi gdleyen istemenin iyiliinde aranmas gerektiini sylemitir. O hlde eylemimin eylemimin maksimi ya da dayand ilke ahlakn gerekleri ile uyumlu olmal, eylemimin gds ya da niyeti, benzer koullardaki tm kiilerin eylemlerini de yneten evrensel bir ilke olabilmelidir. O hlde ahlaksal buyruk, gereklilik gsteren bir ilkedir. Bu gereklilik kendini, koulsuz buyruk (kategorik imperatif) biiminde yanstr ve bu koulsuz buyrua uymak bir devdir. O hlde koullu buyruklara gre gerekletirilmi eylemler etik bakmdan iyi olarak deerlendirilemezler. rnein Byklerine saygl ol. buyruu koullu bir buyruk olarak grlebilir nk Eer byklerine saygl olursan bu iten sen kazanl karsn, seni severler, isteklerini yerine getirirler. tarznda bir ierik tayabilir. Demek ki byklerine saygl olma ii getirecei sonular iin istenmektedir. Kant bu buyruun grnrde ahlaksal deve uygun gibidir. Dardan bakldnda etik bakmdan iyi gibi grnmektedir. Oysa byklerine saygl kii bu eylemi srf onlardan takdir grmek iin yapmsa bu durumda eylemi sadece deve uygundur. devden dolay, dev nedeniyle yaplm deildir. Eer bu kii, byklerime saygl olmam gerekir gibi, karlk beklemeksizin, srf dev nedeniyle bu eylemi gerekletirmi olsayd bu durumda eylemi ahlaki bakmdan iyi olurdu. Sra Sizde 2 Hatrlanaca zere Kant, evrende zgrlk bulunup bulunmadna ilikin tartmann anlama yetisinin kategorileri altnda kesin biimde karara balanamayacak srgit bir tartma olduunu sylemi, zgrlk sorununu anlama yetisinin kategorilerinin akln idelerine uyarlanmasndan doan bir antinomi olarak grmt. Bu yzden zgrlk doas gerei tantlanabilir bir yapda deildir ama kesin buyruk, tm ussal varlklarn belli ekilde avranmalar gerektiini bildirdii, bu ykmllk ise kesin buyruun seilip seilmemesi ynnde bir isten zgrln gerektirdii iin zgrlk salt bir kurgu olarak da grlemez. nk kesin buyruun olanann koulu zgrlk kavramndadr. Ykmllk ya da olmas gerek zgrl, yasaya boyun eme ya da ememe durumlar, insann zgrlne iaret eder. Kendimizi evrensel yasalar yapan, ahlaksal dzlemde zerk varlklar olarak grmemiz de zgr olabilmemize baldr. Ussal varln pratik akl ya da istenci, kendini zgr olarak grmelidir. Yani zgrlk, salt us alannda olmasa da pratik us alannda zorunludur. pratik usun alannda zorunludur. Zaten zgrlk, mantksal olarak elikili deildir nk numenal alanda zgr bir nedenin bulunmas elikili olmaz. Ama anlama yetisine dayal bilgimiz numenal alana geemedii iin zgrlk tantlanmaya ak deildir. Buna karlk zgrlk varsaym ahlaksal eylemler iin pratik bir zorunluluktur. u hlde keyfi kurgudan ibaret de olamaz. Sra Sizde 3 Gzellikte sadece form n plandadr. Oysa ycede hibir formu olmayan sonsuz ve bilinemez bir ey i varlmz devinime geirir. Gzel ve ycenin her ikisi de izleyene estetik haz ya da holanma duygusu verirler. Yine Bir ey ycedir. yargs da, tpk Bir ey gzeldir. yargs gibi belirli bir kavram n gerektirmez. Buna karlk gzel nitelik ile ilikili iken yce nicelikle ilikilidir. Bunun yan sra doal gzellik nesnenin biimi ile ilgilidir ve biim snr kavramna gndermede bulunur. Yce ise snrszlk ve buna bal olarak belli bir biim tamamakla belirginleir. Gzel anlama yetisi ile yce ise akl ile ilikilendirilir. Gzelde anlama yetisi ile imgelem uyum iindedir. Ycede ise imgelem akl tarafndan bask altna alnr. Yce snrlarn yokluunu imledii oranda, imgesel tasarm gcmz iin elverisizdir, onu aar ve ezer. Gzel tarafndan yaratlan estetik haz bir sevin hali olarak betimlenebilmesine karn, ycenin olumlu sevinten ok aknlk ve korkuya neden olduu sylenmelidir. Gzel doal nesneleri nitelemek zere kullanlrken ycelik nesnelere olmaktan daha ok, nesnelerin bizde yaratt duygulara aittir. Bunlar yce ile gzel kavramlarn birbirinden ayran balca niteliklerdir.

2. nite - Kantn Etik Estetik ve Politik Grleri

53

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Cassirer, E. (1996). Kantn Yaam ve retisi. ev. Doan zlem, stanbul: nklap Kitabevi. Copleston. (2004). Felsefe Tarihi: Kant. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Gkberk, M. (1988). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. Heimsoeth, H. (1967). Immanuel Kantn Felsefesi. ev. Takiyettin Mengolu, stanbul: stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar Jimenez, M. (2008). Estetik Nedir? ev. Aytekin Karaoban, stanbul: Doruk Yaynlar. Kant, I. (1980). Pratik Akln Eletirisi. ev. Ioanna Kuuradi, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Kant, I. (1981). Ahlak Metafiziinin Temellendirilmesi. ev. Ioanna Kuuradi, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Kant, I. (1993). Ar Usun Eletirisi. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Kant, I. (1995). Prolegomena. ev. Ioanna KuuradiYusuf rnek, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yayn. Kant, I.(2006). Yarg Yetisinin Eletirisi. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Kant, I. (2007). Eitim zerine. ev. Ahmet Aydoan, stanbul: Say Yaynlar. Magee, B. (2001). Byk Filozoflar. ev. Ahmet Cevizci, stanbul: Paradigma Yaynlar. Stumpf, S., E.(1994). Philosophy: History & Problems. North America McGraw-Hill, Inc. Sahakian. (1997). Felsefe Tarihi. ev. Aziz Yardml, stanbul, dea Yaynevi. Thilly, F. (2007). Felsefenin yks-II: ada Felsefe. ev. brahim ener, stanbul: zdm Yaynlar. Walsh, W. H. (1967). Kant, Immanuel. (Encyclopedia of Philosophy) ed. Paul Edwards, New York.

3
Amalarmz

MODERN FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Fichtenin temel felsefi ahlaksal ve siyasal grlerini deerlendirebilecek, Schellingin felsefi grlerini, tarih ve sanat konusundaki zgn yaklamn tartabilecek, Schleiermacherin dinsel deneyim yorumunu ve ahlaksal grlerini tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Alman dealizmi Kendinde Anlk Kendinde ey Deneyim Mutlak Ben Ben-Olmayan (ya da Doa) Vicdan (ya da Duyun) Hak (ya da Hakkaniyet) KapalTticaret Devleti znel dealizm Mutlak Transendental dealizm Dinsel Deneyim Hermeneutik Tin

indekiler
Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher FICHTE SCHELLING SCHLEIERMACHER

Modern Felsefe-II

Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher


FICHTE Yaam ve Yaptlar
Johann Gottlieb Fichte (1762-1814) Alman idealizmi olarak bilinen felsefi devinimin kurucularndandr. Bu devinim Kantn kuramsal ve pratik felsefe alanndaki grlerinden gelitirilmitir. Fichte Kantn pratik felsefe-ahlak felsefesine ilikin grlerini k noktas yaparak idealist felsefesini oluturma yoluna gitmitir. Fichte, yoksul bir dokumacnn olu olarak Almanyann Saksonya blgesinde, Rammenauda dodu. Ailesinin kendisine dzenli bir eitim salama olana yoktu. Kk yata kantlad yeteneinden etkilenen bir soylunun yardm ile Meissen ve Shulpfortada temel eitimini ald. Shulpforta, Novalis, August Wilhelm Schlegel, Friedrich Schelegel gibi dnemin nl romantik airlerinin yetitii ve daha sonra Nietzschenin de eitim grecei nl bir okuldur. 1780 ylnda Tanrbilim rencisi olarak Jena niversitesine balad. niversiteyi bitirince nce Wittenberge, oradan Leibzige gitti. Bu dnemdeki almalarnda Spinozann Ethica isimli eserine ilikin okumalar sonucunda nce determinizm kuramn benimser gibi olmasna karn, sonralar, devrimci ve enerjik karakterine daha uyumlu olmas nedeniyle ahlaksal zgrlk kuramn destekledi ve Spinozacln gl bir kart durumuna geldi. Bu arada parasal nedenlerle Zrihde bir aile retmenlii grevini kabul etti. Bu dnemde Rousseau ve Montesquieu okuyarak zgrlk idesine ilikin dncelerini daha da gelitirdi. 1790da baz rencilerinin istei zerine Kantn eletirel felsefesi zerine almaya balad. Bu alma yaamnda devrimsel deiimlere yol at. 1792de, Tm Tanrsal Bildiriin Eletirisi, 1793de Fransz Devrimi zerine Kamunun Yargsn Dzeltmek in Tasarlanm Katklar adl almalar yaymland. Bu son almayla bir demokrat olduunu kantlamtr. 1794te Jena niversitesinde profesr olarak almaya balad ve bu niversitede olumaya balayan idealist felsefenin ncln yapt. Fichte burada insann deeri ve bilge insann grevi zerine bir dizi konferans verdi. 1794 ylnda Tm Bilim Kuramnn Temeli (Grundlage der Gesammten Wissenschaftslehre) adl nl yapt yaymland (Bu yapt ksaca Wissenschaftslehre olarak bilinir ve Trkede Bilginin Bilimi ya da Bilim Kuram gibi adlarla anlr.). Bu yaptnda Kantn eletirel felsefesini idealist bir ynde gelitirmi grnyordu: Yaptta en son bir ilkeden yola karak tm bilme yollarnn dizgesel bir geliimini sunmaktadr. Bu geliim ayn

56

Modern Felsefe-II

zamanda yaratc dncenin de bir geliimini betimlemektedir. Bu nedenle yalnzca bir bilim kuram deil, ayn zamanda bir metafizik reti ile kar karyayz. Fichte burada bilincin kuramsal bir karsamasndan daha fazla olarak insan varoluunun ahlaksal erei zerine byk bir vurgu getiriyordu. Fichte 1796da Doal Hakkn Temeli adl yaptn, 1798de Trebilim Sistemi balkl almasn yaymlad. Her iki yapt da bilim kuramnn ilkelerine gre ilenmi olmakla birlikte, Fichtenin felsefesinin bir etik idealizm olma niteliini ak bir biimde gzler nne sermektedir. 1799 da Fichtenin Jenada ki meslek yaam sona erer. Zaten burada uzlamaz ve devrimci kiilii nedeniyle hep gerilim ve gerginlikler iinde almtr. Jenadan Berline geti ve 1800de nsann Belirlenimi balkl almasn yaymlad. Bu alma kamuya ynelik yazlar arasnda yer alr. Bu yaz idealist felsefe sisteminin yeni batan bir savunusu durumundadr. Ayn ylda Kapal Ticaret Devleti adl yaptn da yaymlamtr. 1805de Bilge nsann z zerine ve ardndan Kutlu Yaamn Yolu ya da Din retisi balkl yaynlarndaki dnceler zerine dersler verdi. 1807de Alman Ulusuna Sylevler isimli eseri yaymland. 1814 ylnda tifse yakalanarak yaama gzlerini yumdu.

Felsefi Sistemin Temel lkesi


Alman idealizmi dnrlerinin ilk ve temel dncesi felsefede bir sistem btnl yakalamakt. nk o dneme dek felsefe tm bilim dallarnn temel ilkelerini kapsayan bir tmel bilim olarak alglanyordu. Bu dnrlerin kendisinden yola ktklar Kantn felsefesi bir eletiricilikti. Kant bilgiye ulama abas iinde doru ve yanl yollar sergilemekteydi ve yapt i aslnda bir bilgi sistemi iin n hazrlktan bakas deildi. Kant izleyen idealist ynelimli kiiler felsefi bilgi alannda beklenen sistematik btnl yakalamak amacn gttler. Bu ii ilk denemeye girien Reinhold adl dnr olmutur. Kant kuramsal akln ve pratik akln eletirilerini ortaya koymutu. Reinhold kuramsal eletirinin temel olduunu dnerek, kuramsal alandan yola kt. Ne var ki Kantn da ele ald tm bilgi dallar arasndaki sistem btnln bir trl yakalayamad. Bir baka deyile bu ideali gerekletirmede baarsz oldu. Fichteye gelince o da felsefenin tmel bir bilim olduu ve tm paralar arasnda sistematik bir btnlk salanmas gerektii dncesindedir. Bu nedenle o da Kant felsefesinin yol gstericiliinden yararlanarak bilim sistemini oluturmaya giriti. Bu adan her bilimin bir temel ilkesi olmaldr iddiasyla yola kar. Bu temel ilke tm sistemin zerine oturtulaca salam bir k noktas oluturacaktr. u hlde felsefenin bu temel ilkesi ya da nermesi ne olmaldr. Bu adan Fichte nnde iki olanak olduunu dnr: Ya kuramsal alanda kendinde-eyden/nesneden yola kmak gerekir ya da pratik alanda zneden-benden yola kmak gerekir. Birinci yol madde dnyasnda zgr bir bilincin-dnen benin nasl ortaya ktn aklamakta yetersizlie decektir. Oysa temel ilkenin bilinli varlk-dnen ben olduu kabul edilirse bilinli znenin d dnyay, nesneler dnyasn nasl kurduunu ya da tasarmladn gstermek olanakl grnmektedir. O halde bu seenek nasl baarlabilir? Fichte ncelikle deneyim kavramndan yola kar: Deneyim, deneyleyen birisinin daima bir eyi deneyimlemesidir. Bilin her zaman bir nesnenin bir zne tarafndan biliniyor olmasdr. Bu nedenle bilincin edimsel ieriine baktmzda, orada soyutlama yoluyla oluturulmu iki temel kavram buluruz, bunlar kendindeanlk ve kendinde-ey kavramlardr. Bu durumda deneyim ya kendinde-anln rndr ya da kendinde eyin etkisi olarak aklanabilir. Birinci yol idealizmin

Fichteye gre her bilimin temel bir ilkesi vardr ve felsefe iin bu ilke bilinli varlk, dnen ben olmaldr.

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

57

yoludur, ikinci yol ise dogmatizmin yani maddecilik ve determinizmin yoludur. Eer bu yol kabul edilirse bilin/zihinsellik salt bir epifenomenden (yani bir yan rnden) baka bir ey olmayacaktr. Kantn bu iki yol arasnda zaten bir uzla, bir orta yol aradn ne srer. Aslnda bu ona gre doru bir tutum deildir; eer iki ayr yol varsa salt bunlardan birini izlemek gerekir, orta yol diye bir ey olamaz. Bu durumda Fichte seimini idealizmden yana yapar. Fichte bu konuda unu dnmektedir: Ahlaksal deneyimde aa kt biimiyle zgrlnn bilincinde olan bir kii, idealizmden baka bir yol tutamaz. nk maddecilik deneyimin temel etkenlerinden birisi olan zgrl aklamakta yetersiz kalacaktr. u halde sistemin temel ilkesi kendinde- anlama yetisinden-anlktan (zihinden) baka bir ey olamaz. Fichte genelde kendinde-anlama yetisi terimi yerine ksaca ben terimini kullanmay yelemektedir. Biz de bundan byle ben ya da bilin terimlerini kullanma yolu tutacaz.

Mutlak Ben ve Zihinsel Sezgi


dealizm yolu seildiine gre sistemin ilk ilkesi olarak ben nedir? Bu soruyu yantlayabilmek iin empirik benin arkasnda yer alan mutlak (salt) bene gitmek gerekmektedir. Bunun nedeni udur: beni (kendiyi) ne denli bilin nesnesi yapmaya alrsak alalm, her zaman nesneletirmeyi aan bir ben kalr. Bu ben tm nesneletirmenin n kouludur. Bu salt ya da aknsal (transsendental) ben olarak felsefenin ilk ilkesidir. Bu salt ben kukusuz Kant ilke asndan bakarsak, deneyimin snrlar tesinde yer alan bir ilke olarak grnmektedir. Ancak Fichte bu gre pek katlmaz. nk sylediine gre salt benin zihinsel bir sezgisini insan bireyleri olarak tamaktayz: Bu sezgi bilincin arkasnda ya da tesinde varolan bir kendinde-varlk (tz) olarak salt benin bir sezgisi deildir. Tersine salt ben ilkesinin bilincin ierisindeki bir etkinlik olarak ayrmsanm olmasdr. Bu ayrmsama tm ben bilincimizdeki (z bilin de denebilir) bileen gelerden birisidir. Sz gelimi bir eylemde bulunan biri, bu eylemin kendi eylemi olduunun bilincindedir, yani kendini eylemde bulunuyor olarak bilir. Bu anlamda etkinlik olarak kendinin bir sezgisini tar. Ama bundan onun bu sezgiyi bilinteki bir ge olarak dnceye dayal bir sre yoluyla bildii sonucu kmaz. Sadece felsefeci onu dnsel olarak bilir nk dikkatin salt ben zerine yanstlmasn salayan aknsal dnme felsefi bir edimdir. Ama bu dnme edimi yine de olgusal bilince ynelmitir, ondan ayr olarak ayrcalkl ve gizemsel bir deneyim deildir. Biz bu deneyimi derin dnerek ya da bilincin derinliklerine dalarak ancak ayrmsayabiliriz. Bir baka deyile salt sezgiyi gerekletirmi oluruz. Fichteye gre birtakm eyleri dnme, bilince konu yapma edimi, salt beni n gerektirir ve bu nedenle ona aknsal ben denebilir. Fichte bu yaklamn ipularnn Kantn aknsal tamalgnn birlii retisinde bulunduunu dile getirir ama asl yerinin Kantn ne srd kesin buyruk bilincimizde olduunu belirtir. Kant, eer sorunu sonuna dek irdeleseydi ahlaksal yasa bilincimizin salt benin ussal sezgisini ierdiini grecekti. demektedir. Ona gre, ahlaksal yasa bilincinde kendiliinden-etkinliin ve zgrln sezgisi temellenmitir. Ancak ahlaksal yasann ortam yoluyladr ki kendimi ayrmsarm ve eer kendimi bu yolda ayrmsyorsam zorunlu olarak kendimi kendiliinden-etkin olarak ayrmsarm (akt. Copleston. 1996: 53).
Beni ne denli bilin nesnesi yapmaya alrsak alalm her zaman nesnelemeyi aan bir ben kalr. Buna salt ya da aknsal ben denir ve felsefenin ilk ilkesi bu salt bendir.

58

Modern Felsefe-II

Sistemin Temel nermesi


Fichtenin daha balangta belirttii sistemin temel k noktasnn aknsal-ben bilinci olduunu anlam oluyoruz. Ne var ki ben denilen ey bir bilinlilik edimi olabilir ama hibir zaman iin bir nerme olamaz. Bu nedenle genel bilim sistemimizin temel nerme ya da nermelerinin de belirlenmesi gerekir. Yine de bu nerme ya da nermeler temelde aknsal benin bir yansmas olmaktadrlar. Buna gre, ben ilkin kkensel olarak, kendi iin var olmaya balar. Zihinsel sezgide bylece benin kendini ortaya koyduu sylenir Bylece sistemin temel nermesi de elde edilmi demektir: Ben sadece kkensel bir yolda kendi varln ortaya koyar. Bu ekilde aknsal dnmede felsefeci bir bakma geriye, bilincin en son tabanna gitmi olur ve onun zihinsel sezgisinde salt ben kendisini ileri srer. O ncllerden bir sonu olarak kmaz, o sadece varoluyor olarak grnr. Aslnda empirik bilincin araclyla salt benin kendini ne srmesi salanyorsa da benin kkensel etkinlii kendinde bilinli deildir. O tersine sradan bilincin yani birisinin doal olarak kendisini bir dnya iinde ayrmsamasnn en son tabandr. Bu nedenle felsefenin ikinci temel nermesi Benin karsnda genel olarak bir benolmayan vardr. Ben karsna ben-olmayan koyduu iin idealizm bundan bir zarar grmemektedir. Fichteye gre ben-olmayan sonlu nesneler kmesi olmaktan daha ok genel olarak nesnellik olmas bakmndan snrszdr ve bu snrsz ben-olmayan, benin ierisinde bene kart olarak konulur. Bylece bilin hem beni hem de ben-olmayan kapsayan bir birliktir. Bylece ben ve ben-olmayan bilinte birbirlerini snrlayarak ortaya karlar. Bunun anlam her biri blmsel olarak ancak birbirini kaldrm olur. Bu anlamda hem ben hem de ben-olmayan blnebilir olmaldr. Buna dayanarak Fichte felsefenin nc temel nermesini u ekilde ne srer. Bende blnebilir bir Bene kart olarak blnebilir bir benolmayan koyuyorum (akt. Copleston. 1996: 57). Daha ak bir anlatmla, mutlak ben kendi ierisinde birbirlerini karlkl olarak snrlyor ve belirliyor olarak bir sonlu ben ve bir sonlu-ben-olmayan koyar. Fichtenin burada anlatmak istedii udur: sonsuz etkinlik olarak dnlen mutlak ben, kendi iersinde sonlu beni ve sonlu-ben-olmayan retmedike hibir bilin sz konusu olamaz. Fichtenin bu temel nermesine dikkat edildiinde, bunlarn tez, kar-tez ve bunlarn bireimi yani sentez formuna uygun dtkleri grlecektir. Burada sonralar Hegelin yaygn biimde kullanaca diyalektik yntemin bir amlan karmza kmaktadr. Sav olarak grnen nerme A Adr ya da A = A biimindeki zdelik ilkesine uygun bir nermedir. Burada eer A varsa zorunlu olarak kendine zdetir demek isteniyor. Bu yarg ancak bende ve onun araclyla ne srlebilir. O zaman A = A nermesi kesin ise varm nermesi de kesin olmaldr. zdelik ilkesini dorulamakla ben, kendini kendine zde olarak dorulam olur. Fichte bu noktada yle dnr: Eer felsefenin ilk temel nermesini alr ve btnyle formelletirirsek zdelik ilkesini elde ederiz ve bu anlamda ikincisi birincide temellenmitir ve bundan karlabilir: karlacak olan nedir? A-olmayan olmayan= A nermesidir. Bylece A-olmayann koyulabilmesi iin Ann nceden koyulmu olmas gerekmektedir. Bylece A-olmayan ve A kartlamakta yani anti-tez ortaya kmaktadr. Bundan sonra Fichtenin yeterli neden aksiyomu dedii mantksal nerme karmza kar: Blmsel A = deil A formunda felsefenin nc temel nermesi temellenmi olur. lk nermedeki belirli ieriin bu sonuncu nermeden soyutlanmas ve yerine deikenlerin geirilmesi yoluyla bu temellendirme gereklemi olur.

Fichtenin felsefi sisteminin temel nermesi yledir: Ben sadece kkensel bir yolda kendi varln koyar, Benin karsnda genel olarak bir ben-olmayan vardr, Bende blnebilir bir Bene kart olarak blnebilir bir ben-olmayan bulunur.

Fichtenin temel nermesi tez, antitez, sentez eklindeki Hegelci diyalektik yntemin bir amlan gibidir.

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

59

Felsefenin bu temel nermesi, Kantn nitelik kategorilerine karlk gelmektedir: Birinci nerme olarak eer benin kendi kendisini koymas ile balarsak bilincin yeniden kuruluu srecinde onlar ardk olarak karsayabiliriz. Bylece ilk temel nerme bize olgusallk kategorisini vermi olur. nk bir eyin yalnzca koyuluu yoluyla koyulan onun olgusalldr. kinci nerme aktr ki olumsuzlama kategorisini ve ncs snrlama ya da belirlenim kategorisini verir. Bu uslamlama ile Fichte mantk dnyasndan olgusallk dnyasna geme olanan salam olur. Grld gibi Fichtenin idealist sisteminde tm etkinlik ben ya da mutlak ben ile ilikilendirilmitir. Buna gre ben-olmayan da salt bilin iin varolmaldr. nk bilinten btnyle bamsz olarak varolan ve beni etkileyen bir ben-olmayan dncesini kabul etmek kendinde ey dncesini yeniden kabul ederek idealizmden ayrlmak olacaktr. Oysa idealist felsefenin amac bilincin olgularn idealist ilkeler zerinde aklamaktr. Onlar yadsmak deil. Bunun iin bene bamsz olarak varolan bir ben-olmayan dncesini retme gc yklemek gerekir. Ancak bu g bireysel benden daha ok mutlak bene yklenmelidir. nk mutlak ben kendiliinden kanlmaz ve bilinsiz olarak bu eylemi gerekletirecektir ve empirik bilin sahneye kt zaman bu i gereklemi olmal ve bilin dzeyinin altnda yer alyor olmaldr. Empirik bilin bylece doay kendisine verili bir ey olarak bulur. Dnlerek varolan bir ey olarak ben- olmayan kukusuz felsefecinin zihinsel sezgisi ortaya koyabilir. Mutlak benin kendinde bilinsiz olarak yer alan retken etkinliini, aknsal dnme ediminde yeniden izleyen yalnzca felsefecidir. (Copleston.1996,s. 62). Empirik bilincin dnya deneyimi, Fichtenin imgelemin retken gc dedii etkinlik ile gereklemektedir. mgelem gc bireysel benin etkinlii olarak kendisini, kendiliinden snrlar ve bylece kendini edilgin olarak etkilenen bir ey olarak koyar. Bu durum duyum dediimiz etkinlii anlatmaktadr. Ama benin etkinlii bir bakma kendini yeniden ileri srer ve bu ekilde duyumu nesnelletirir ve bu sonlu bilin imge ile ey arasndaki ayrm bir zihinsel edim ile onun kendi etkinliinden bamsz olarak varolan bir nesne arasndaki ayrm olarak grr. te yandan bilin yalnzca belirsiz bir ben-olmayan deil, ama belirli ve deiik nesneleri gerektirir. Bu durumda birbirinden ayrt edilebilir nesneler olacak ise ortak bir alann da bulunmas gerekir, bu yzden imgelem gc bir sezgi biimi olarak uzaml, srekli ve sonsuza dek blnebilir uzay retir. Benzer olarak ardk sezgi edimlerinin olanakl olabilmesi iin tersine evrilemez bir zaman dizisi de olmaldr. Bu nedenle retken imgelem ikinci bir sezgi biimi olarak zaman koyar. Bununla birlikte yaratc imgelemin rnnn daha belirgin klnmas gerekmektedir. Bu da anlama yetisi ve yarg gc tarafndan gerekletirilir. Anlama yetisi, tasarmlar kavramlar olarak saptar. Yarg gc bu kavramlar dnce nesnelerine evirir. Yani sadece anlama yetisi iinde deil, bir o kadar da anlama yetisi iin varolmaya balarlar. Btn bunlar yarg gc ve anlama iin gereklidir. Duyusal sezgi tikel nesnelere ynelmitir. Ama anlama yetisi ve yarg dzeyinde tikel nesnelerin soyutlanmalarn ve evrensel yarglarn retilmelerini buluruz. Bylece bilincin tarihinde benin, retken imgelemin bilinsiz etkinliinin zerinde ykseldii ve belli bir devinim zgrl kazand grlr. Benin bu betimlenii gsteriyor ki Fichte d dnyay ve tm ieriklerini bilincin ikin edimlerine indirgemi ve bu ekilde znel idealizmin tutarl bir temsilcisi olmutur. Bilincin bu geliim tarihinin klgsal-pratik adan sonularna gelince: Fichte, retken imgelemin arka plannda yer alan mutlak benden hareket etmek gerekti-

60
Mutlak ben salt bir etkinlik, sonsuz bir abadr. Bu aba ben-olmayan, yani doay bir kar tez olarak gerektirir. Doa, benin ahlaksal zn olgusallatraca zorunlu bir ortamdr.

Modern Felsefe-II

ini bildirir. Ona gre mutlak ben bu adan salt bir etkinliktir ve bu etkinlik kendini sonsuz bir aba olarak aa koyar. Eer abadan sz ediliyorsa doaldr ki bir ey uruna abadan sz ediliyordur, bu ekilde yine bir ben-olmayann varoluunu varsayarz. Ayn ekilde aba bir kar devinimi, bir engeli gerektirir. nk eer hibir diren grmese, doyum bulacak ve aba olmaktan kacaktr. Ama mutlak ben bir aba olmaya son vermez. Bylece mutlak benin bu etkinlii ben-olmayann koyulmasn zorunlu klar. Bir baka deyile ben stesinden gelinecek bir engel olarak ben-olmayan, doay koymaldr. Bir baka deyile, doa benin ahlaksal zn olgusallatraca zorunlu bir ortamdr, eylem iin gerekli bir alandr. Fichtenin Ben ileSZDE Doa kavramlar arasnda kurduu ilikiyi tartnz. SIRA Fichteye gre benin gsterdii bu abann bilinalt alannda bir drt ya da D z-bilin NELM itki yatar. Ben, asndan bu drtnn duygu olarak varolduunu ne srer. Ben drty ya da itkiyi engellenmi g ya da kuvvet olarak duyumsar. G duygusu ve S engellenme duygusu birlikte gider ve bu btnsel duygu olgusalln O R U temelidir. Duygunun ben ile ilikisi yoluyla olgusallk ben iin olanakl hale gelir. Hem benin hem de ben-olmayann olgusall bunu zorunlu klar. DKKAT te yandan g olarak drt duygusu, henz tam gelimemi bir dnme aamasn ortaya koyar. nk bu aamada benin kendisi duyumsanan drtden SIRA SZDE Bu yzden duygu z-duygudur. Kukusuz duygu eitli gbaka bir ey deildir. rnmler kazanr. rnein drt ya da itki eitli drt ve itkiler biimine brnr ve bende AMALARIMIZ deiik doyum duygularnn gelimesine yol aarlar. Ancak ben sonsuz aba olmas nedeniyle tikel doyumlarda durmaz. O zgr etkinlii yoluyla daima ideal bir hedefe doru ynelir. Ama bu hedef de her zaman geri ekilir. Eer ben sonsuz ya da K bitimsiz T A P bir aba ise ekilmelidir de. Sonunda benin nnde duran ey eylem uruna eylemdir. Geri ahlak retisinde Fichte tam zgrlk ve z-denetim uruna mutlak benin sonsuz abasnn kendisinin koyduu dnyada sonlu znelerin T ahlaksal eylemlerinin ideal bir hedefe doru yaknlamas yoluyla nasl ELEVZYO N yerine getirildiini gstermeye almaktadr. Bilincin pratik ynden temellendirilmesinde u kesindir ki ben daha batan ahlaksal olarak etkin bendir. Onun doas-z budur. Benin kuramsal etkinliinin N T E R aba N E T olarak drt ya da itki eklindeki doas yatar. rnein tasaarkasnda onun rm kuramsal etkinliin rndr ama gerekleebilmek iin retim-tasarm itkisini gerektirir ve yine duyulur dnyann koyulmas temel aba ya da itkinin ideal bir hedefe doru ynelerek belirli zgr ahlaksal etkinlik biimini alabilmesi iin zorunludur. u hlde bu iki etkinlik tarz birbirini btnlemektedir. Ancak yine de kuramsal aklama temelini eylemsel aklamada bulur. Bu ekilde Fichte, Kantn pratik akln birincillii retisinin istemlerini kendi yolunda karlamaya alm grnyor.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Fichtenin Ahlak Kuram


Yukardaki aklamalardan da grlebilecei gibi, Fichtenin ngrd bilim sisteminin ana ekseni eylem felsefesi/pratik felsefedir. Yine yukardaki kuramsal felsefeye ilikin grlerinden sonu olarak ktna gre, insann z eylemdir, eylemin nitelii ise ahlaksal olmasdr. Fichte felsefesinin tm teki paralar, bir bakma ahlak felsefesine bir n hazrlk ya da bir btnleyici e durumundadr. Bir baka deyile, ahlaksal fikirler Fichtenin sisteminin tm paralarnda kendine zorunlulukla bir yer bulur. u hlde imdi bu nemli konuyu elimizden geldiinde amlayabilme grevi nmzde durmaktadr.

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

61
nsan, drtleriyle zorunluluun hkm srd doann, anlama yetisi ya da kendini kendisi araclyla belirleme eilimiyle de zgrln alanna aittir. nsan doas bylece ikili bir grnm sergiler.

Fichte, konuya insann ahlaksal doasnn ne olduunu sorarak balar: Ben (Ego) z bakmndan bir etkinliktir, bir abadr; bu etkinlik ve abann altndaki temel biim ise grdmz gibi bilinliliin altnda kalan drt ya da itkilerdir. Bu yzden bir bak asna gre insan bir drtler sistemidir diyebiliriz, bir btn olarak sistemi temsil eden drt Fichteye gre z-saknm drtsdr. Bu adan bakldnda insan, doann bir sistemi olarak grlebilir. Ama insan bir o kadar da anlama yetisidir, akldr, bir bilin znesidir. nsan bir bilin znesi olarak, yani ben olarak kendini yalnzca kendisi araclyla belirleme eilimindedir, e deyile, zgrlk ve bamszlk uruna bir aba olarak kendisini ortaya koyar. Buradaki aba, doann belirleyiciliinden kurtulabilme abasdr. Bu ikisi aka birbirine karttr. Biri zorunluluk alan iken teki zgrlk alandr. Bylece insan doasnda bir ikilik sz konusudur. Ne var ki Fichteye gre bu ayrm sonul deildir. Ona gre somut doyumu amalayan drt ile tam zgrl ve bamszl amalayan tinsel itki aknsal ya da fenomenal bak asndan tek bir itkidirler. nsan salt doann rgtl bir dzenei olarak grmek bir yanlgdr. O bu konuda unu syler: Ackmamn nedeni besinin benim iin varolmas deildir, tersine a olduum iindir ki belli bir nesne benim iin besin olur (akt. Copleston. 1996: 72). Buna gre organizma daima etkinlie eilimlidir ve kendiliinden etkinlik itkisi (Trieb) tam zgrln olgusallamas iin tinsel itki biiminde yeniden ortaya kar. nk bu itki geici doyum duygusu ile yattrlabilecek bir itki deildir, o dorudan doruya sonsuzlua alr. Burada bilin sahibi ben, yani dndn ayrmsayan ben, tam zgrlk itilimine yol verir. Ama insan sonul anlamda zne ve nesne olarak bir tek itilimdir. Daha ak bir deyile Ben aslnda zne-nesnedir ve insann gerek varl bu ikisinin zdelik ve ayrlmazlnda dile gelir. Bizim duruumuza gre yaammzda biri ya da tekisi egemen olur, benin tm yaam fenomenleri bu iki itkinin karlkl olmalarna dayanr. Bir baka deyile tm olup bitenler, bir ve ayn temel itkinin ben/kendi ile karlkl ilikisidir. Bu bir tek itki terimlerinde dile gelmenin Fichtenin ahlak kuram ile nemli bants vardr. nk eer insann bu ikili yanlarn ayr ayr yaadn kabul etmi olsak, bir yanda tikel nesneler ile ilikileri tarafndan belirli klnan doal drtlerle uyum iinde yerine getirilen eylemleri, te yanda tikel nesnelere ilikin tm belirlenimleri dlayan ve salt zgrlk uruna zgrlk dncesi ile uyum iinde yerine getirilen eylemleri bulurduk. Burada ikinci eylem snf btnyle belirsiz olarak kalrd. Ama Fichte en temelde bu iki itilim biiminin bir ve ayn itki/drt olmas nedeniyle, bunlar arasnda bir sentez ortaya koymamz gerektii yantn verir: Buna gre itkinin alt biimi kendi ereinden, yani hazdan vazgemeli ve bu arada st itilim tek bir itkinin st biiminin mutlaklndan yani herhangi bir nesne tarafndan belirlenmemi olma durumundan vazgemelidir. Bunu biraz daha aklamak gerekirse istenen ey, eylemlerin salt dolaysz bir doyum, haz uruna yerine getirilmemeleri ama bunlarn tinsel bir zne olarak insann nne koyduu ideal eree doru yaklaan bir dizinin yeleri olmalardr. Bu istemi yerine getirdike insan ahlaksal doasn da olgusallatracaktr. Fichte bu giriimiyle doal bir organizma olarak insan yaam ile tinsel bilin znesi olarak insan yaam arasnda koparlamaz bir sreklilik bulunduunu gstermeye almtr. Eylemlerin Ahlaksallnn Biimsel Koulu, Ahlak Yasas: Fichteye gre, kendini salt bir doa olarak dnen benin zsel nitelii z-etkinlie bir eilimdir. Ama kendini sadece ve ben dndaki herhangi bir eyle iliki kurmakszn kendinde ve kendi iin dnd zaman da dnlen ey bu ayn eilimdir. Bu nedenle Ben kendini z-etkinlik adna etkinlik olarak dnrken ayn zamanda

62

Modern Felsefe-II

Vicdan belirli devimizin dolaysz bilincidir. Yanlmaz ve yanlamaz.

zgr olduunun da farkna varr ve bu zgrlk iinde z etkinliini gerekletirme abasn bir yasaya uygun olarak yapmas gerektiini de ayrt eder, aslnda kendini z belirleme yasasna uyum iinde z belirlemeyi gerekletiriyor olarak tasarmlar. Bu ekilde z-etkinliin gerekletirimi zgrlk ve yasa terimleri ile birlikte gider. u hlde nmzde zgrlk ve yasa kavramlar durmaktadr, ama temelde bu ikisi de bir ve ayn eydir, nasl ki zne olarak ben ile nesne olarak ben de bilinte ayrt edilseler de ontik bakmdan bir ve ayn eydirler. Bu konuda Fichte unlar sylyor: Kendini zgr olarak dndn zaman, zgrln bir yasann altna dyor olarak dnmeye zorlanrsn ve bu yasay dndn zaman, kendini zgr olarak dnmeye zorlanrsn. zgrlk yasadan domaz, tpk yasann zgrlkten domamas gibi. Bunlar biri teki zerine baml olarak dnlebilecek iki dnce deil ama bir ve ayn dncedirler; bu tam bir bireimdir (akt. Copleston. 1996 s. 74). Grld gibi bu ikisi ayr dnlebilseler de bir sentez olarak grlmeleri Fichteye gre ok daha ilevsel olmaktadr. Bu yasa hibir kural dla da izin vermez nk zgr varln doasnn kendisini anlatmaktadr. Buna gre ussal bir varlk etkinlik uygulama yeteneindeki bir istencin neden olduu belirli zgr eylemler dizisinin olanan dikkate almadka kendine zgrlk ykleyemez. Ama bu eylemler dizisi znenin koyduu belli bir hedefe doru yol alabilmek iin nesnel bir dnyay gerektirir. Doal dnya bylece devimizin yerine getirilebilmesi iin bir ara olarak grlebilir. Bu durumda dnyann belirli bir trel balam iin konuluuna tank olmu oluruz. u hlde tikel eylemlerin her biri ahlaksal eylem olabilmeleri iin belli bir biimsel etik koulu yerine getirmelidir. Her zaman devine ilikin en iyi kanaatine gre davran ya da vicdanna gre davran. Byle davranan isten iyi istentir. Fichte burada vicdan-duyun kavram zerinde zel olarak durur ve vicdan belirli devimizin dolaysz bilinci olarak tanmlar. E deyile Vicdan, tikel bir ykmlln dolaysz olarak farknda olmaktr. Bu tanma gre vicdan hibir zaman yanlmaz ve yanlamaz: nk eer bu kavram kiinin devinin dolaysz olarak ayrmsann anlatyorsa onun kiinin devinin ayrmsanmay olduunu sylemek eliik olacaktr. Grld gibi Fichte eylemlerin doruluu ve erilii iin bir lt aramaktadr. Hibir dsal yetke lt olamaz. stelik bu lt eitimli, eitimsiz tm insanlar iin geerli olmaldr. Bu nedenle Fichte dikkatini vicdan kavramna evirir ve vicdan dolaysz bir duygu olarak betimler. Bu dolaysz duygu empirik benimiz ve salt benimiz arasndaki badamay ya da uyumu da anlatr ve salt ben biricik gerek varlmzdr. Bu yzden Fichteye gre vicdan oluturan duygu hibir zaman yanltc ya da aldatc olamaz. u hlde Fichteye gre, empirik benin yani sradan insann eer yararlanma yoluna giderse elinin altnda tikel devlerini deerlendirmek iin yanlmaz bir lt vardr ve bu etiin herhangi bir bilgisine baml deildir. Ama felsefeci bu ltn tabann elbette soruturabilir. Ve zaten Fichte genelde metafiziksel bir aklama sunmaktadr. Dnyada Bir Kendiler Topluluu ve Hak lkesi: Eer bende bir z-bilin doacaksa mutlak ben kendini bir sonlu ben olarak snrlandrmaldr. Ama hibir zgr varlk, ayn zamanda baka benzer varlklarn da bilincinde olmakszn kendinin bilincinde olamaz. Ben (ego) kendini ussal ve zgr olarak tand baka varlklardan ayrt ederek kendisinin zgr bir varlk olarak bilincine varabilir. Bylece, z-bilincin domas iin bir kendiler/benler topluluu olmas gerekir. Birinin kendisinin bir ussal varlklar topluluunun ya da sisteminin bir yesi olarak tannmas da yine bir koul olarak duyulur dnyay gerektirir. nk zgrlm-

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

63

z bakalarnn eylemleri ile i ie gemi eylemlerde belirmi olarak alglarz. Ve byle bir eylemler sisteminin olanakl olabilmesi iin deiik ussal varlklarn kendilerini anlatabilecekleri bir ortak duyulur dnya iinde olmalar gerekir. Kendimizi ussal varlklar topluluunun bir yesi olarak grmedike zgrlmzn bilincine varamayz. Bundan dolay sonsuz zgrlk istemini yalnzca kendimize ykleyemeyiz. Bakalarnn zgrlklerini de tanma yoluyla, kendi paymza zgrlmz snrlama yoluna gideriz. Ayn zamanda topluluun her bir yesini de ayn ekilde tekiler karsnda zgrln snrlyor olarak dnrz. Hak kavramn Fichte u ekilde belirlemektedir: zgrln ilikiye girdiin tm baka kiilerin zgrl kavram yoluyla snrla. Bunu u ekilde amlamak olanakldr: Bir ussal varlklar toplumunun her bir yesinin zgrlnn anlatmn, topluluun teki yelerinin de kendi zgrlklerini anlatabilecekleri bir yolda snrlyor olmas hakkaniyet kavramdr. Grld gibi hak kavram toplumsal bir kavramdr. teki ussal varlklar dncesi ile birlikte ortaya kar. rnein bir toplumdaki tm teki bireyler gibi zgr konuma gcne sahibim. Ama tm baka ussal varlklar bu haktan bir ekilde mahrum brakrsam Fichteye gre, o zaman bir zgr konuma hakkmn olduundan sz etmek anlamsz olacaktr. Ayn ekilde toplumsal bir koul olmakszn bir mlkiyet hakkndan da sz edilemez. Ama szcn gerek anlamnda ancak kendilerine de benzer haklar yklemem gereken baka insanlar tasarladm zaman mlkiyet hakk kavram domu olur. Bir toplumdaki bireylerin tmnn istencini tek bir isten olarak birletirirsek bu isten olanakl zgrlk toplamn eit paralara bler, bu ekilde her bireyin zgrl, tm geri kalanlarn zgrl tarafndan snrlanacaktr. Bu ekilde haklarn karlkl tannmas salanm olur. Bu karlkl tanma, belli nesnelerin baka eyleri dlayc sahipliine hak olarak dnlen zel mlkiyet hakkn yaratr. Dlayc sahiplik hakk karlkl tannma yoluyla ortaya kar ve varln srdrmesi bu koula baldr. u hlde tm mlkiyet birok istencin tek bir istence birlemesi zerine kuruludur.

Hak, toplumsal bir kavramdr ve Fichte tarafndan u cmleyle belirlenir: zgrln ilikiye girdiin tm baka kiilerin zgrl kavram yoluyla snrla

Devletin Temeli ve Doas


Eer haklarn salaml srekli bir tanma zerine dayanyorsa kiiler arasnda karlkl ballk ve gvenin olmas gerekir. Ancak karlkl ballk ve gven gibi deerler tek bana alndnda kendilerine pek de gvenilemeyecek ahlaksal koullardr. Bu yzden haklara sayg gsterilmesini salayacak bir g olmaldr ayrca bu g kiilerin zgrlnn de anlatm olmaldr. Bylece aralarnda bir szlemeye giden gruplar, bir bakasnn haklarn ineyen herhangi bir kimseye kar zorlayc yasa gereince davranlmas konusunda anlarlar. Bu tr bir szleme devletin kurulmasn salad zaman etkili olabilir. Devlet, haklar sisteminin salamln ve herkesin zgrlnn korunmasn gvence altna alacak g ile donatlm olmaldr. Tm istenlerin tek bir istente birlemesi devlette somutlam olarak genel isten biimini alr. Bu konuda Rousseaunun etkisi hem genel isten hem de toplumsal szleme kuramnda aka grlr ama bu gr ksmen dorudur. nk Fichtenin devlet anlay, devletin zgr kiiler topluluuna olanak veren hak ilikilerinin srdrlmesi iin zorunlu koul olmasna dayanr ayrca zgr kiiler topluluu/devlet sonsuz zgrlk olarak mutlak benin kendini olgusallatrmasnn da zorunlu bir koulu olarak betimlenir. Devlet bu ekilde zgrln bir anlatm olarak grlmelidir ve Rousseaunun toplumsal szleme ve genel isten kavramlar bu fikirler uruna dn alnm grnrler.

Fichteye gre bireylerin istenleri tek bir isten halinde birleerek genel istenci temsil eden devleti olutururlar.

64

Modern Felsefe-II

Fichteye gre devlet zorlayc bir g olarak dnldnde, sadece varsaymsal olarak zorunludur: Bir baka deyile insann ahlaksal geliiminin, henz toplumun bireylerinin birbirlerinin hak ve zgrlklerine salt ahlaksal gdlerden sayg duyaca noktaya henz ulamam olduu varsaym zerine temellenir. Eer bu koul yerine getirilmi olsayd devlete zorlayc bir g olarak gerek kalmazd. Gerekten devletin ilevlerinden biri insanlarn ahlaksal geliimini salamak ise o zaman devlet kendi yok oluunun koullarn yaratmaya abalamaldr. Fichte en azndan ideal bir koul olarak devletin yok oluunu bekler u hlde devleti kendinde bir erek olarak grd sylenemez. Bu fikirlere dayanarak Fichte, devlet ynetiminde despotizmi olduu kadar demokrasiyi de kabul etmez. Demokrasiden btn bir halk tarafndan dorudan ynetimi anlar ve bu durumda ona kar k, szel bir demokraside ounluun kendi yasalarn izlemeye zorlayacak hibir yetkenin olamayacadr. Pek ok yurtta bireysel olarak iyi eilimler tasalar bile, topluluun sorumsuz, bana buyruk bir srye dnmesini nleyecek hibir g ya da yetke bulunamaz. Ayn zamanda yurttalarn yetkesi tarafndan ynetim gcnn ktye kullanlabilecei varsaymndan hareketle bir tr yksek mahkemenin kurulmasnn istenilebilirliini de vurgulamtr. Bu kurulun ilevi yasalara ve anayasaya uyulmasn gzetmek olacakt ve devlet yetkisini ktye kullananlar yasa gerei grevlerinden uzaklatrma hakkn da tayacakt. Bunun iin halkn anayasa, yasalar ve hkmette bir deiim konusundaki istencini saptamak bakmndan bir referanduma bavurulabilecekti. Sonu olarak Fichte, devletin amacnn kamu gvenliini ve haklar sistemini korumak olduunu bildirir. Bireyin zgrlne karma, bu amacn yerine getirilmesi iin gereken noktalarla snrl olmaldr.

Kapal Ticaret Devleti


Devlet grleri gerei Fichte, tm insanlarn sadece yaamaya deil, ama insanca bir yaam yaamaya haklar olduunu belirtir. Bu nedenle toplumun ekonomik koullar zerinde de dnmekten geri durmamtr. Platonun yzyllar nce dnd gibi toplumda temel ekonomik snflar yaratan bir i blm olmaldr; ayrca bunlar arasnda bir uyum ya da denge durumu da srdrlmelidir. Ona gre eer bir ekonomik snf orantsz bir biimde byrse btn ekonomi alt-st olabilir. Bireyin mesleini becerileri ve koullar ile uyum iinde semesi gerektiini vurgular. Kapal Ticaret Devleti adl yaptnn temel dncesi toplumun ortak yarardr. Bunun iin devlet bireyler arasndaki i blmn denetleme ve dzenleme hakkna sahip olmaldr. Her koulda devletin denetleme ve planlama grevi bata gelir. Ona gre dengeli bir ekonomi kurulduktan sonra, devlet bir birey ya da bireyler topluluu tarafndan bu dengeli ekonomik sistemin bozulmasna asla izin vermemelidir. teki lkeler ile yrtlen ticaret ilikileri tmyle devletin elinde olmal ya da sk bir devlet denetimi altnda tutulmaldr. Fichtenin dncesine gre Ussal devlette yabanc uyruklu biri ile dorudan ticaret bireysel yurttaa braklamaz. Kendine yeterli ekonomik bir toplum iin en iyisi kapal ekonomi modelidir. u hlde Fichtenin ngrd ey bir tr ulusal sosyalizm olmaktadr. Bu anlayta planl bir ekonomi halkn daha yksek zihinsel ve ahlaksal geliimi iin gereken somut koullarn salanmasndan baka bir ey deildir. Ekonomiye ilikin grleri asndan Fichte Almanyann ilk toplumcu yazarlarndan biri olarak kabul edilmitir. Politik adan bakldnda erken bir kozmopolit tutumdan Alman ulusalclna gemitir. Doal Hakkn Temelinde genel isten dncesini tm insan istenlerinin evrensel bir topluluk ierisinde birlik olmalar

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

65

dncesine gtryor olarak yorumlamtr. Bunun anlam bir uluslar konfederasyonunun kurulmas idi. Haklar sisteminin uluslararas bir topluluun kurulmas yoluyla srekli ve gl bir hle getirilebileceini umuyordu. deali tm insanlarn tinsel zgrlk dorultusunda ilerlemeleriydi. Bunun iin Fransz devriminin ideallerinin Napolyon tarafndan inendiini grnce insanl doru hedefe gtrecek ulusun Franszlardan daha ok Almanlar olduu dncesine ulat ve Alman ulusuna gelecee ynelik byle bir grev ykledi. Bu nedenle kendi dneminin Almanyasnn kltrel, dilsel ve siyasal birlii bir an nce gerekletirmesi gerektiine inanyordu. Yani Alman Reichnn oluumunu bekledi ve Almanlarn bu tek ussal devlet iinde politik olarak birlemelerini baarabilecek bir nderin kaca umudunu tamtr (Copleston. 1996: 85). Kukusuz daha sonraki gelimeler gz nne alnnca Fichtenin bu yaklam ok tartld ve hlen tartlmaktadr.

SCHELLING Yaam ve Yaptlar


Tam ad Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling (1775- 1854) olan Schelling Almanyann Wrttemberg kesiminde, Leonbergde dodu. Aydn bir rahibin olu olarak iyi bir eitim ald. Daha kk yalarda parlak bir renci olduunu kantlad iin on be yanda Tbingen niversitesinde felsefe ve ilahiyat eitimine balad. Orada her ikisi de kendisinden be ya byk olan Hegel ve byk romantik air Hlderlin ile arkadalk yapt. de Fransz devriminin bir yanda idiler. Genelde Spinoza, Kant ve Fichte bata olmak zere eitli filozoflarn grleri zerine ateli tartmalar yapmaktaydlar. Bu iki dnrn dnce yaamnn ekillenmesine katklar olmusa da Schellingin o sralar bir Fichte izleyicisi olduu grlr. 1793de Mitler zerine balkl denemesi, 1794te Genel Olarak Bir Felsefe Biiminin Olana zerine adl yazs yaymlad. 1795te yaymlanan Felsefenin lkesi Olarak Ben zerine balkl yazs Fichte felsefesine ilikindir. Ayn yl Dogmatizm ve Eletiricilik zerine Felsefi Mektuplar balkl makalesi kt. Bu yazda dogmatizm Spinoza, eletiricilik ise Fichte tarafndan temsil ediliyordu. Fichtenin felsefesi dncelerinin geliimi bakmndan bir balang oluturmakla birlikte, doay ahlaksal eylem iin bir ara olarak grmesi Schellingin onaylayabilecei bir gr deildi. Bu nedenle Fichtenin etkisinden kurtularak kendi zgn felsefesini bir doa felsefesi biiminde oluturma yoluna girdi. Bu alana ilikin grleri bundan sonraki bir dizi yaynnda anlatm bulmutur: Bu adan 1797de Bir Doa Felsefesine likin deler, 1798de Dnya Ruhu zerine, 1799da Bir Doa Felsefesi zerine lk Taslak ve Bir Doa Felsefesi Sisteminin Taslana Giri ya da Speklatif Fizik Kavram zerine balkl yaptlar yaynland. Bu yaptlar erken gelimi bir zihnin rnleri olarak da dikkati ekmektedir. Okulunu bitirince bir sre asil bir ailenin zel retmenliini yapt ve 1798de Fichtenin nderliindeki Jena niversitesine profesr olarak atand. Orada genliinin idol olan bu dnrle meslekta ve arkada olma ansn yakalad 1802, 1803 yllarnda Hegel ile birlikte Eletirel Felsefe Dergisini (Kritisches Journal der Philosophie) kardlar. O srada Hegel Schellingin mezi gibi grlyordu. Nitekim Hegelin ilk kitab Fichte ve Schellingin felsefelerinin bir karlatrlmasna ayrlmtr. Bu arada Schelling, Goethe ve Schiller ile tanma olanan buldu ve Goethe ile yakn arkada oldular. Bylece Jena, Alman romantizminin de bir merkezi hline geldi. Romantik devinim Schellingin dncesi ve felsefesi zerinde ok etkili olmutur. Ona bir bakma romantizmin filozofu diyebiliriz: Sanatn bireysel

66

Modern Felsefe-II

ve yce deerinin nemini vurgulamada, anti-ussalclk, organizma ve canlclk kavramlarnn nemini vurgulamada Schellingin aknsal idealizmi Alman romantik felsefesinin temel bir rnei hline gelmitir. Schelling 1803-1806 yllar arasnda yeni bir niversite olan Wrzburgda dersler verdi. 1806da Mnihteki Bilimler Akademisine bal gzel Sanatlar Akademisinin sekreteri oldu. Daha sonra felsefe blmnn sekreterliini stlendi. 1827de Mnih niversitesinde Profesr olarak almaya balad. Son yllarnda Berlin niversitesinde dersler verdi ve 79 yanda svirenin Bad Ragaz kentinde yaama gzlerini yumdu.

Schellingin Felsefi Geliiminin Evreleri


Schellingin felsefi geliimini drt aamada ele almak geleneksel hle gelmitir: Bunlar, znel idealizm, doa felsefesi, zdelik felsefesi ve negatif ve pozitifin kartlnda felsefe eklinde nitelenebilecek drt aama ya da dnem olarak birbirini izlemitir.

znel dealizm
Bu birinci dneminde Schelling, Fichte felsefesini yanstan yazlar yazmakla birlikte, yava yava Fichtenin etkisinden kurtularak kendi bamsz konumuna doru yol almaktadr. Bu dnemin en byk yapt olan Felsefenin lkesi Olarak Ben zerine balkl yazsnda ben (ego) kavramn insan bilgisinin en yksek ve koulsuz gesi olarak postlalatrmtr. Bunun arkasndan gelen yazda Spinoza ve Fichte felsefelerini karlatrmaktadr. Bu alma bir bakma bir Fichte savunusudur ama uzun vadeli imlemi bakmndan ben-olmayann mutlaklatrlmasn ierir nk domatizmin kuramsal dzlemde rtlemeyeceine inanmaktadr. Sonu olarak kuramsal dzlemde kalnd srece dogmatizm de eletiricilik de ayn sonuca gtrr. Bunlardan herhangi birini semek insann insan bireyi olarak tad doasna kalmtr. Bu ayn gr Fichtenin de dile getirdiini anmsayabiliriz. Bu yapt grnrde Fichte destekisi gibidir ama eletirmenlerin birletii bir nokta olarak aslnda hem Spinoza felsefesinin hem de Fichtenin aknsal idealizminin, kendi izgilerinde tek yanl abartmalar olduklar biimindeki sze dklmeyen bir eletiriyi iermektedir. nk Spinoza nesneyi mutlaklatryor, Fichte ise zneyi mutlaklatryor olarak betimlenmektedirler ve buradaki imlem mutlak varln znellik ve nesnellik arasndaki ayrm amas ve zdelik iinde zne ve nesne olmas gerektiidir. Bylece Spinoza ve Fichtenin atan tutumlarn uzlatracak bir tr sentezin yerine getirilmesi gerekliliidir. Bu sonu Fichtenin anlayna kukusuz btnyle yabancdr. Bylece Schelling kendi zgn konumuna doru ilerlemektedir. Bir sre sonra doa felsefesi zerine yazd yazlar gstertmektedir ki Fichteci konumdan tmyle ayrlarak doaya tam da Fichtenin yadsm olduu metafizik konumu ykleme yoluna gitmitir. Burada artk doa mutlak varln nesnel belirii olarak gsterilecektir. imdi o hlde Schellingin doa felsefesi konumuna geebiliriz. Schelling felsefesinin zgnl de buradadr. Doa Felsefesinin Metafizik Temeli: Schellingin felsefesinde ikinci aamay oluturan doa felsefesine ilikin grleri en nl ve etkili olan blm oluturmaktadr. Bu dnemin ilk nemli yapt olan Bir Doa Felsefesine likin delerde benin bir yaplatrmas olarak dnya kavramna kar kar. Yani Fichtenin, znenin yaplatrd ben-olmayan olarak doa anlay bir kenara braklr: Ona gre doa ile tin, nesnel ile znel arasnda yaratlan ayrmlatrmadan soyut dnme yetimiz sorumludur. nsan soyut dnme yetisi ile dsal nesneyi ve znel ta-

Schelling znel dealizm dneminin sonlarna doru doay mutlak varln nesnel belirii olarak grmeye balad.

Schellinge gre Fichte, doay ben-olmayan olarak belirleyerek doa ile tin, nesnel ile znel arasnda yapay bir ikilik yaratmtr. Kendi doa metafizii ite bu ikilii amaya ynelir.

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

67

sarm birbirinden ayrt etmi ve kendisi iin bir nesne hline gelmitir. Bylece doa, tinin kart olmu ve insan z-bilinli soyut dnme yeteneindeki bir varlk olarak kendini doaya yabanclatrmtr. Schellingin doa metafizii ite bu yapay dalizmi ortadan kaldrmaya ynelik bir giriimdir. Schelling, znel ve nesnel, ideal ve reel arasndaki badama ya da uygunluk sorununu zme ynnde iki nemli giriim olduundan sz eder: Bu giriimleri yapanlar Spinoza ve Leibnizdir. Spinoza zdelii bir sonsuz Tzn ayr yklemlerinin paralel deikileri kuram ile aklarken Leibniz, bir nceden saptanm uyum kuramna bavuruyordu. Ama bu iki kuramdan hibiri Schellinge gre gerek bir aklama deildi. nk Spinoza tzn deikilerini/moduslarn aklanmam brakrken Leibniz ise sadece bir nceden saptanm uyum varsaymn ne srm olmann tesine gitmemi oluyordu. kisinin de stnl tinsel olann ve nesnel olann en sonunda bir olduklar gereinin sezgisini tamalardr. Aslnda nemli olan da budur. Filozof gstermelidir ki, Doa grlr tindir ve tin grlmez doadr. u hlde znel ve nesnel, ideal ve olgusal arasndaki badama sorunu zlemeyecek bir glk yaratmaz. Tasarm yaam doann kendisine ilikin bilgisidir. Doann gizilliinin edimsellemesidir ve bu yolla uyuklayan tin bilincine uyanm olur. Tin ve doann bu zdelii bizi mutlak kavramna gtrr. Mutlak, znellik ve nesnelliin salt zdeliidir. Mutlak tek bir bilgi edimidir ve iinde hibir zamansal ardklk yoktur. Ayn zamanda bu tek edimde evre ayrt edilebilir: Bunlar zamansal olarak birbirini izlemez bu ayrm salt mantksal bir ayrmdr: Mutlak, kendini ncelikle ideal doa olarak nesnelletirir, bu Spinozann natura naturansna (doalatran doasna) karlk gelir. kinci evrede nesnellemi mutlak, znellik olarak mutlakla dnr ve nc evre sentez evresidir. Burada mutlak nesnellik ve mutlak znellik yine tek bir mutlak olarak belirir: Mutlak bylece sonsuz bir z-bilgi edimidir. Mutlakn i yaamnda ilk evre bir tikel eyler sistemi olarak doada (natura naturata) da yansma bulur. Bu natura naturansn bir grngs ya da fenomenidir. Mutlakn i yaamndaki ikinci evre nesnelliin znellie dnm olarak tasarm dnyasnda anlatm bulur. Bu ekilde Schellingin deyiiyle iki birlik olumu olur, nesnel doa ve ideal tasarm dnyas. nc birlik ise nc evre olarak nesnelin ve idealin ayrmsanan i ie geileridir. Mutlakn bu servenini bir kez daha zetlemek gerekirse: kendini doada nesnelletiren, tasarm dnyasnda znellik olarak kendine geri dnen ve sonra kendini felsefi dnmede ve onun yoluyla reel ve idealin, doa ve tinin zdelii olarak bilen bir mutlak ile kar karya olduumuz sylenebilir. Schellingin doa felsefesi ya da yksek fizik felsefesi dedii eyin metafizik temellerini bu ekilde ok kabaca grdkten sonra, imdi doa felsefesini nasl akladna yine genel izgileriyle bir gz atabiliriz:

Schellinge gre filozof doann grlr Tin olduunu, Tininse grlmez doa olduunu gstermelidir.

Tin ve doann zdeliini temsil eden Mutlak, mantksal evre sergiler; 1. kendini ideal doa olarak nesneletirir, 2. nesnellemi mutlak, znellik olarak mutlakla dnr, 3. mutlak nesnellik ve mutlak znellik yine tek bir Mutlak olarak belirir.

Doa Felsefesi
Schelling, ncelikle u noktaya vurgu yapar: Doann temelinde yatan ve kendini fenomenal dnyaya dntren etkinlik sonsuz ya da snrszdr. nk doa grdmz gibi etkinlik ya da isteme olan sonsuz Mutlakn kendini nesnelletirmesidir ama eer bir nesnel doa sistemi olacaksa bu snrsz etkinlie kar durdurucu ya da snrlayc bir kuvvet olmaldr. Snrsz etkinlik ve durdurucu kuvvet arasndaki etkileimle en alt doa dzeyi, dnyann genel yaps, cisimler dizisi ortaya kar. Schelling bu dzeye doann ilk potansiyellii adn verir. Bylece, eer ekme kuvvetini durdurucu kuvvete karlk dyor olarak ve itme kuvvetini s-

68

Modern Felsefe-II

nrsz etkinlie karlk dyor olarak dnrsek ikisinin sentezi salt ktle olarak dnld srece maddedir. Ama snrsz etkinliin itkisi kendini yeniden ileri srer ve doann kuruluunda ikinci birlik ya da potansiyellik, evrensel mekanizm olarak karmza kar. Bu balk altnda Schelling , cisimlerin dinamik srecini ve ya da dinamik yasalarn ne srer. Dinamik sre maddenin ikinci kuruluundan baka bir ey deildir. Alt dzeyde ekme ve itme kuvvetlerinin ileyilerini ve ktle olarak maddede birlemelerini bulurken st dzeyde ayn kuvvetlerin kendilerini manyetizma, elektrik ve kimyasal sre fenomenlerinde ya da cisimlerin kimyasal zelliklerinde gsterdiklerine tank oluruz. Doann nc birlii ya da potansiyellii organlama/organizmdir. Yani canl varlklarn ortaya k devreye girer. Bu dzeyde ayn glerin potansiyelliklerini duyarlk, irkilirlik ve reme fonksiyonlarnda daha te edimselletirmelerini buluruz. Bu birlik ya da doa dzeyi teki ikisinin sentezi olarak olgusallar. Bu yzden herhangi bir dzeyde doann btnyle canllktan uzak olduu sylenemez. O yaayan bir birliktir, tad potansiyelleri daha st dzeylerde edimselletirir ve sonu olarak organizma dzeyine gelinmi olur. Organik alann iinde de aka ayrt edilebilir dzeyler vardr: Alt dzeylerde reme ar basar, duyu yetisi greli anlamda daha az gelimitir, bireysel organizma trn ierisinde kaybolmutur. Buna karlk yksek dzeylerde duyusal yaam daha ok gelimitir ve bireysel organizma trn bir gesi olmaktan karak kendine zg bir birey durumuna gelmitir Bu srecin doruunda ise insan organizmas bulunur. Doann idealliini en ak olarak sergileyen canl varlk odur. Tasarm ya da znellik dnyasna Doann kendi zerine dnebilmesi noktasna geii salayan insandr. Btn bunlarn oluumunda Schellinge gre, glerin kutupsall gr rol oynamaktadr. Bu kutupsallk atan iki gcn birbirine kar olan etkinliini anlatr. Doadaki her ey kart gler arasndaki gerginlikten, bu glerin birbirlerine karlkl etkide bulunarak sonunda bir dengeye ulamalarndan oluur. Sz gelimi sje ile zne arasnda asitler ile alkaliler arasnda byle bir kutuplama vardr. Bu kutuplama (polarite) doadaki ileyiin genel ilkesi durumundadr. Btn kutuplamalar dinamik doa srecinin basamaklardrlar, bu sre kartlara (kutuplamalara) blne blne ve kartlar daha yksek bir dzeyde birletirerek ilerlemeyi srdrr. Doadaki geliim ilkesinin anlam budur: srekli ileriye doru akan bir blnme ve ayrmlama. Daima daha yksek olana doru ynelmi olan bu sre ayn zamanda doadaki teleolojiyi (ereksellii) de gzler nne sermektedir. Teleoloji, yalnz organizmalar dnyasnn deil tm doann bir ilkesidir. Cansz doadan canl doaya geii zmleyebilmek iin Schelling tm doann canllk gesi tadn ne srer, cansz nesnelerde bu ge bilinsiz bir oluum sreci iindedir. Canllarda aama aama geliim srecinden geerek insan varlnda gelimenin en yksek basama olan bilinlilik dzeyine ulam olur. Doadaki tm geliimin altnda yatan mutlak (absoluter) kendini daha gelimi st basamaklarda amlamak isteyen teleolojik yapl bir varolu biimidir. Mutlak-olan sonsuz bir kendinde-etkinliktir: sonsuzcasna kendini sonlu maddede gerekletirmeye almakla birlikte btnyle gerekletirmek iin daima yetersiz kalan bir etkinlik. Schelling, doa dnyasnda betimledii bu durumla Kantn ahlaksal evreni arasnda bir paralellik olduunu dile getirmitir. nk Kantn ahlak dnyasnda da pratik akl ulalamayan bir ideale doru srekli bir aba iinde olarak grnr.
SIRA SZDE

Schelling Fichtenin ben ile doa arasnda kurduu ilikiyi hangi bakmlardan eletirir ve SIRA SZDE bu konuda hangi alternatif grleri gelitirir?
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

69

Transsendental (Aknsal) dealizm


Schelling doa felsefesine transsendental idealizm bal altnda sunulan birtakm kuramsal bilgiler daha eklemi, bu bilgilerin doa felsefesini tmleyici bir rol olduunu dile getirmitir. Mutlak-olann znellik ve nesnelliin bir zdelii olduunu zaten belirtmi bulunuyoruz. Buradaki soru bilgi alannn arkasnda ontolojik bir olgusalln bulunup bulunmad sorusudur. Bunun iin bu alandan balamak gerekiyor. zne ve nesnenin kkensel zdeliini kabul ediyorsak bilgi alannda bu zdelik z-bilintir. z-bilin Schelling tarafndan ben olarak betimlenir ama ben terimi bireysel beni gstermez. Genel olarak z-bilin edimini simgeler. z-bilin, tek bir mutlak edimdir ve bu mutlak edim kendinin/benin nesne olarak retiliidir. Ben, kendi z nesnesi olan bir retmeden baka bir ey deildir. nk ben kendini bilme yoluyla varlk kazanr. Bu z-bilgi anlksal bir sezgi edimidir ve bu edim tm aknsal dncenin aracdr. Anlksal (zihinsel) sezgi ile aknsal dnce nesnesinin retimi bir ve ayn eydir. Bu nedenle Schellinge gre bir aknsal idealizm sistemi bir z-bilin yaplanmas biimini almaldr. Bunun iin bilincin tarihine yeni batan bakmak gerekir. Schelling, bilincin tarihini ana evrede izler: lk evre ilkel duyumdan retken sezgiye dek yaylr ve doa felsefesinde maddenin kuruluu ile balantldr. Yani bu evrede madde dnyasnn retimi tinin bilinsiz retimi olarak grlr. kinci evre retken sezgiden derin dnmeye dek uzanr. Ben burada duyu dzeyinde bilinlidir. Bu aamada duyulur nesne retken sezgiden ayr olarak grlr ve uzay, zaman ve nedensellik kategorileri ortaya konur ve ayn anda ben iin bir evren varolmaya balar. nc evrede organizmann oluumu devreye girer. Bu evre benin dnme yoluyla kendisini ben-olmayandan, yani nesneden ayrt etmesini, bir zihin olarak tanmasn salayan mutlak soyutlama ediminde doruuna ular. Ben kendine nesne olmutur. Mutlak soyutlama edimi, ancak kendini-belirleyen istencin bir edimi olarak anlalabilir. sten sz konusu olunca aknsal idealizm sisteminin ikinci evresine de gelinmi olur. Burada z-bilincin geliiminde baka-benlerin baka zgr istenlerin bilincine varlmas tarafndan oynanan rol dikkate alnmaktadr. Burada ben isten olarak kendinin bilincine nasl ulaabilir? nce bunun yantlanmas gerekmektedir. Yant: Benin z-belirlenimden baka bir eyi istememesi biimindeki istem (talep) yoluyla olduudur. Bu istem Kant tarafndan anlatlan kesin buyruktan bakas deildir ancak baka anlklarn da isteyebilecek olduu eyleri istemen gerekir. Ancak tm anlklarn isteyebilecekleri, sadece z belirlenimdir, yasa ile salt uygunluktur. z belirlenim somut eylem yoluyla baarlabilir. Bu nedenle Schelling bu aamada haklar sistemini ve devleti ahlaksal eylemin koullar olarak ne srer. Devlet insan eli tarafndan, tinin etkinlii tarafndan ortaya konmu bir yapdr. Ama zgrln bireyler okluu tarafndan uyumlu olarak gerekletirilebilmesi iin zorunlu bir kouldur. Ahlaksal etkinliklerimizde ussal yasann toplumda ilediine gvenebilmemiz gerekir Bir baka deyile temel nitelii yasa ynetimi olan ussal devlete gvenebilmemiz gerekir. Yine de iyi dzenlenmi devlet bile baka devletlerin bencil istenlerinin karsnda durur. Burada soru udur: Politik toplum bu gvensizlik koulundan olanakl olduu lde nasl kurtulabilir? Schellinge gre, bunun yant, uluslararas atmalar ortadan kaldracak bireysel devleti aan bir tm devletler federasyonunda bulunabilir. Ancak bu ekilde politik toplum bir ikinci doa olabilir. Bu amaca ulaabilmek iin iki koul gerekir: nce gerekten ussal bir anayasann te-

70

Modern Felsefe-II

mel ilkeleri genel olarak tannmaldr. Bu ekilde tm devletler birbirlerinin yasama haklarn korumada ortak olarak davranabilsinler. kinci olarak, Bireysel devletler, ortak bir temel yasaya boyun emelidirler. Bunun anlam federasyonun bir devletler devleti olmas gerektiidir. Eer byle bir ideal gerekleebilirse politik toplum, yani devlet evrensel bir ahlaksal dzenin tam edimsellemesi iin gvenilir bir ortam olacaktr.

Tarih Felsefesi
Acaba insan tarihinde bu hedefe erime ynnde bir eilim var mdr? Schellingin inancna gre insan tarihinde sonsuz bir ilerlemeye yer vardr. nk bir btn olarak tarih, mutlakn srekli bildiriliidir. Bu bildiri kendini aamal olarak aa koyar. Mutlak, ideal ve olgusaln salt zdelii olduu iin Tarih ikinci bir doann, ussal olarak rgtlenmi politik toplum erevesi ierisinde yetkin bir ahlaksal dnya-dzeninin oluturulmasna doru bir devinim olmaldr ve mutlak sonsuz olduuna gre bu ilerleme devinimi de sonsuz olmaldr. Eer byle zorunlu bir ilerleme izgisi varsa bireylerin zgr istenlerinden sz edilebilir mi? Schelling burada zgr eylemlerin mutlak bir sentezi dncesine bavurur: Buna gre, bireyler zgrce davranrlar. Yani herhangi bir birey yalnzca kiisel ve bencil bir erek ile davranabilir. Ama ayn zamanda gizil bir zorunluluk ilkesi de vardr. Bu ilkenin nda tarih, bireylerin bantsz grnen eylemlerinin bir sentezini baarr. Bir insan bencil gdlerle davransa bile giderek istencine kart olarak insan tarihinin ortak ereinin yerine getirilmesine katkda bulunur. Bu adan baklrsa tarih insan soyunun zgrleme yolundaki geliimi olarak da betimlenebilir. nk Schellinge gre, zorunluluk ile zgrlk arasnda da mutlak bir zdelik vardr. Ama bu zdelik daima bilinsizdir, hibir zaman bilgiye konu olmaz ancak daima imana konu olur. Ona gre tanr kiisel ya da nesnel bir varlk deildir ama insandaki kutsaln bir anmdr ve bu anm asla tamamlanmayacaktr. Schellingin tarihe ilikin son sz: Tarih bir dramadr, bu dramada rol alan insanlar sadece aktr deil ama ayn zamanda yazardrlar. Schelling, transsendental idealizm balamnda ortaya koyduu grlerini doa felsefesinin btnlenmesi adna bir gereklilik olarak sistemin doal bir uzants olduu dncesiyle ne srmtr. Ne var ki bu alanda ne srd grleri Fichtenin aknsal idealizm, haklar kuram ve ahlak felsefesi alanlarnda ortaya koyduu grlerden ok farkl deildir. Genelde pek ok eletirmen bu noktada birlemektedir. Ama Schelling, kendi aknsal idealizm sistemine tam da bu noktada, Fichte sisteminde bulunmayan yepyeni bir aratrma alan daha ekleme yoluna gitmitir ki bu ekilde Schelling felsefesinin zgn yanlarndan birisi karmza km olur. Bu yeni aratrma alan estetik sezginin, gzelin duyumsanmasnn ve sanatsal yaratmann alandr. Bylece Schelling ile birlikte, Fichteye kart olarak, vurgu, ahlaktan estetie, ahlaksal yaamdan, sanatsal yaratmaya, eylem uruna eylemden, seyredie doru kaym olur.

Schellinge gre tarih, insan soyunun zgrleme yolundaki geliimidir. Tarih zorunluluk araclyla zgrln gerekleimidir.

Sanat Felsefesi
Fichtenin felsefesinde arlk noktasn pratik felsefe oluturuyordu. Benin temel nitelii eylemdi. Schellingin felsefesinde ise benin ulaabilecei en yksek basamak etik deil, estetiktir. Schelling, benin bilen ve eyleyen bilinliliine estetik bilinci eklemitir. O, bu bilinlilie estetik sezgi der. Estetik sezgi kendisini sanatsal yaratmada dlatrr. Schelling bu konuda unlar sylemektedir: Sanatsal yaratma, kendi nesnellemesi iinde kavranan bene ait bir sezgidir. Ben, zorunlu bir obje

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

71

biimine kendi zgr etkinliinin sezgisini tar. Bunun anlam sanat yaptlarnn bu retken sezginin rn olduudur. Bu retken sezgi, mutlakn zihinsel sezgisi olarak doay yaratr. Ona gre, Doa yaratc tinin bilinsiz bir iiridir. bir baka deyile doa, salt bir organizma deil bir sanat eseridir. Buna karlk sanat yaptlar estetik sezgiyi tayan sanatnn bilinli yaratmalardr. Sanat ne yaptnn bilincindedir ama sanatsal yaratmada bilinsiz bir yan da vardr. Sanat, yaratc gcn nasl kazandn bilemez, bu gc renerek kazanmamtr. Sanatsal yaratma eitim yoluyla pratik yaparak elde edilecek bir beceri de deildir. Bu nedenle, Schellinge gre estetik sezgi bilinsizin ve bilinlinin, reelin ve idealin birliinin temel gerekliidir. Mutlakn yaratc etkinlii doa nesnelerinin reel dnyasn oluturur, sanat etkinliinde ise ideal bir dnya yaratr. Sanatsal etkinlik aslnda bu ikisinin birliinden baka bir ey deildir: u hlde tarih bir drama ise doa da bir sanat yaptdr. Mutlak, amacn doann yaratm iinde gerekletirir. Buna gre, Doa grlr bir tindir, tin ise grlemeyen bir doadr. En yksek insan etkinlii ide artk kuramsal bilgi deil, sanatsal etkinliktir. Sanatsal etkinlik kuramsal ve pratik davranlarn stnde bunlar birletiren bir sentez olarak ykselir. Sanat rnlerinde zne ve nesne, reel ve ideal, madde ve biim, zihin ve doa, zgrlk ve zorunluluk birlikte bulunurlar. Sanat rnnde tinsel olan duyumsal bir ara iinde ortaya konulur. Bu grlen dokunulan ve duyulan bir birliktir, sanat rnnn ta kendisidir. Sanatsal yaratm, dnyann sezgisi iin bir rnek grevi grr. Bu felsefenin gerek organonudur yani felsefeciler de tpk yaratc dehalar gibi evrende bir uyum ve zdelik grebilmelidirler. Estetik sezgi mutlak bilmedir. Mutlakn bilinebilmesi iin nesnel bir bilgi haline gelmesi gerekir. Mutlak zne kendini yok etmeden nasl bilgi hline gelebilir ki? te bu dm sanat zer ve mutlakn biricik kant olarak sanat mucizesi denen ey karmza kar. Sanat iki kart etkinliin zdeliini nesnel bir biimde dile getirmeyi baaran etkinliktir. Sonlu etkinlik bir yandan kendini snrlamakta, te yanda bu snrlln olumsuzlamakla kendini yeniden sonsuz olarak ortaya koymaktadr. Bu ekilde sanat rn gzellii yanstan bir nesne olarak belirir. Sanatsal gzellik sonlu bir eyde betimlenen sonsuzdur. Ya da sonlu olarak betimlenen sonsuz, gzellikten baka bir ey deildir de diyebiliriz. Bu noktada sanat u ekilde de tanmlanabilir: Sanat sonsuzun sonludaki ifadesidir, nesnel olmayann nesne araclyla anlatmdr. Grld gibi Schelling, bu grleriyle aknsal idealizmin kendine zg bir rneini gzler nne sermektedir. Schelling Sanat felsefenin organonudur. deyiiyle, nasl ki yaratc sanat yaptnda kartlar birletiriyorsa ayn ekilde filozof da benzer zihinsel sezgi ile eyleri bir btn olarak grmelidir, tikelde tmeli, oklukta birlii, farkllkta zdelii grebilmelidir. Zaten Schellinge gre gerek filozof da doutan sanatdr. nk bilinliliin en yksek edimsellii olan ayn estetik sezgiyi deha ile birlikte paylar. Bu ekilde Schelling kendi zdelik felsefesini, felsefenin biricik yolu olarak grm olur. Schelling sanat yaptna ilikin olarak u soruyu da sorar: Niin bir sanat yaptnn seyrinde zihin ister sanatnn kendisinin isterse de bir bakasnn olsun hibir ey eklenmemeli ya da karlmamal tarznda bir yetkinlik duygusu duyar? Yant: tamamlanm sanat yaptnn zihnin kendisini kendi iin en yksek dzlemde nesnelletirmesi olduudur. Bilinsizin ve bilinlinin, reelin ve idealin, nesnelin ve znelin zdelii olarak nesnelletirmesidir. Ama zihin ya da ben, bunun zerine dnmedii iin sanki bildirilmemi bir gizem aa serilmi gibi yalnzca snrsz

72

Modern Felsefe-II

bir estetik haz duyar. Sanat yaptnn retimini, onun iinde bulunan ve onun istenci dnda davranan bir gce ykler. Yinelemek gerekirse bu en yksek nesneleme sanat yaptdr. Buna gre, doada grlen organizma reel ve idealin blmsel bir beliriidir. Ama organizma zgrlk iinde almayan bilinsiz bir retken gce yklenirken buna karlk sanat yapt zgrln anlatm olmaktadr, zgr benin kendisinin kendine beliriidir (Copleston, 1996: 132-133). Bir baka deyile sanat btn benlerin kendisine yneldii en yksek amatr. Bu nedenle sanat felsefesi Schellinge gre aknsal idealizm sisteminin doruudur bir baka deyile gerek felsefe sanat felsefesidir. nk onda doa ve tarih sonsuzca bir uyum iindedirler. Ama sanat bir filozof deildir. nk o kendi yaratma etkinliini kuramsal olarak anlayamaz. u halde kuramsal bilin doay sadece anlamaya alr, pratik bilin onu sadece dzenler; ama estetik bilin dnyay yaratr (Abel, 1967: 308). Schelling, Bruno adl yaptnda Platonun idealar gibi sonsuz tanrsal idealar kavramn devreye sokarak eylerin bu idealara katlmak yoluyla gzel olduklarn ne srd. Bylece gzelliin olduu yerde reel olan kendi ideas ile ylesine uyum iindedir ki bu uyum iinde ideann kendisi sonsuz olarak sonluya katlr ve bu reel olan iinde sezilir ve bu ideann sezilmesi sonlu varl gzel klar. Grld gibi Schelling estetik grlerine Platonun idealarn da katma noktasnda bir senteze doru gidince idealist sanat anlaynn da doruklarna trmanm oldu. Schelling son dnemlerinde zdelik felsefesini zel olarak vurgulamaktadr. Aslnda Schellingin tm felsefesi bir bakma zdelik felsefesi olarak karmza kmaktadr. Ama Schellingin felsefi aamalarndan birisi olduuna gre bu zdelik felsefesine de ksaca deinmemiz uygun olacaktr.

zdelik Felsefesi
Schellinge gre, doa felsefesi ile bilgi felsefesi birlikte alndklarnda bir btnn sadece bir yarsn olutururlar. Bu durumda teki yar ile btnlenmeye gereksinimleri vardr, teki yary ise doann ve bilginin ayrmlatrlamayan zdelii oluturur. Gerekliin retimi zihinsellik ile doann, zne ve nesnenin kartl zerine kurulmaz, ama mutlaktan doan bir ey olarak doadaki tm eylerin zdelii zerine kurulur. Doann ve zihinselliin mutlak zdelii onlarn ortak, ntr/yan tutmayan kaynanda bulunur, yani aklda. Akl, kendinde-eyleri ve eylerin bilgisini kapsarken birdir ve sonsuzdur. Aklda nesne, zne, uzay zaman yoktur. Onun en yksek yasas, zdelik yasasdr. A=A uzay ve zaman koullarna bal kalmakszn dorudur. A=A formlnde zne ve nesne arasndaki ayrm formel ve grelidir (rlatif). zne ve nesne burada sadece biime ilikindir, ze gittiimizde bu ikisi arasnda hibir fark yoktur. Schellingin dncesinin bu aamasna ilikin olarak Hegel esprili bir biimde, Btn ineklerin siyah grnd gece... betimlemesini yapmtr (Margoshes, 1967: 308). Schellingin zdelik felsefesi panteizmin bir trdr ama Spinozann l, maddesel ve determinist panteizmine kart olarak, doann canlln vurgulamaktadr. Spinozann etkisi ak olmasna karn, Herder ve Goethenin vitalistik yorumlamalar araclyla filtrelenmitir. Ayn ey Schellingin Brunosundaki vitalistik panteizmin benzer etkisiyle gereklemitir (Margoshes, 1967: 308). Schelling inorganik dnyann temelinde yaam bulunduuna inanyor, bunun tersinin olanakl olmadn dnyordu. Doa tanrdan ayrlmazdr ama ondan fark grlebilir. Tanr ussal olarak kavranlamaz nk onun z isten-istemedir ve sadece eylem iinde isteme olarak anlalabilir. Schellingin bu dnceleri b-

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

73

yk lde Jacob Boehmeden gelmekte ve Protestan mistisizmini yeniden gndeme getirmektedir. Schelling de tpk Boehme gibi varln temeli olarak tanr ve yetkinlik olarak tanr arasnda ayrm yapar. Kken olarak bir zdelik iinde birlemi olan iyi ve kt arasndaki ayrm grebilsin diye kt, insann bencil istenci nda aklanr. Bylece kt iyinin btncl gerekleimine gtren ilerleme srecinde zorunlu bir aamadr. Ona gre varlk iinde yetkin olmay gerekleim srecinde bir yetkinliktir. Tanrda karanlk bir temel ya da negatif bir ilke de vardr ama bu ilke kiilemelerde rol oynar, tanr ise kiilemeden ayr olarak varolur.

Olumlu (Pozitif) Felsefe


Schellingin 1809dan sonra ne srd grler olumlu felsefe bal altnda toplanmaktadr. Bu dnem onun dnme srecindeki drdnc ve son aama olmaktadr. Bu dneme ilikin yazlarnda insanlk tarihinde zellikle mitoloji ve dinde kutsal ilkenin evrimi temelinde pozitif bir felsefe kotarmaya almtr. Neden pozitif nk daha nceki dnemlerinin felsefe yapma biimini ussal dn temeline dayal ama tmyle negatif tutumlu bir felsefe olarak nitelemektedir. Ama yine de gemi dnemine kar sert bir krlma sergilemekten daha ok daha nceki dnemde iledii bir gr (1795) daha da gelitirme yolu tutmutur. Bu gr nedir? Ona gre Tm felsefelerin temel ilevi dnyann varoluu sorununa bir zm bulmaktr. Schelling bunu tanr ve insan kavramna yeniden bir bakla aklamaya alr. Schellingin ncelikle pozitif ve negatif felsefelerden ne anlad ile ie balamak uygun olabilir. Negatif felsefe deyince evreni aklama amacnda olan sistemin tmyle kavramlara ya da zlere snrl olduunu ve bu sistemlerin mantksal karm dzeyinde kaldn ne srer. karmlar da hi kukusuz kavramdan kavrama olduu iin evrene bak salt kavramsal dzeyde bir baka deyile ussallk dzeyinde kalr. Geri hibir sistem kavramlar olmakszn oluturulamaz. Ama Schellinge gre burada varoluun da vurgulanmas gerekir, ite bunu da pozitif felsefeci yapacaktr. Ancak, pozitif felsefeci varolana ilikin kavramsal irdelemeyi hibir biimde deersiz grmez. Ama ikisi arasndaki ilikiyi ve giderek birlii gstermek gerekir. Bu durumda pozitif felsefenin konusu nedir diye de sormamz gerekir. Bu felsefe varolusal anlamda bir salt edim ya da varlk olarak tanr ile balar ve bu en yksek edimden balayarak tanrnn kavramna ya da doasna geer. Buna gre tanr kiisel olmayan bir kavram ya da z deil, yaratc bir varlktr; Varln efendisidir. Burada varlk, dnyadr. Schelling bu ekilde pozitif felsefeyi kiisel bir varlk olarak tanr kavramna dayandrm oluyor. Schelling, bu adan ncelikle negatif felsefeden pozitif felsefeye geiin nasl yaplacan sorar. Ona gre bu salt dnme yoluyla olamaz nk dnme kavramlar ve mantksal karsamalar iinde ileyi gsterir. Bu yzden baka bir kaynak, baka bir yeti gerekmektedir. Bu yeti istentir. Ona gre isten bir i zorunluluk olarak tanrnn salt bir dnce olmamasn ister. Ben dm koulunun, iinde bulunduu yabanclama koulunun bilincindedir ve bilir ki bu yabanclama durumu ancak tanrnn etkinlii tarafndan ortadan kaldrlabilir. Buna gre ister ki tanr yalnzca dnya-tesi bir ide deil, ama insann gnahlarndan kurtulmasn salayacak, edimsel olarak varolan kiisel bir tanr olsun. Pozitif felsefenin temelinde yatan inan yaratc ve kefaret ettirici, kiisel bir tanrya duyulan inantr. Ne Fichtenin ideal ahlaksal dzenine, ne de Hegelin mutlak ideasna duyulan inantr. Grld gibi Schelling, pozitif felsefe ad altnda salt bir Hristiyan felsefesi yapmaktadr.

74

Modern Felsefe-II

Bu arada Schelling Kantn bu alandaki grn de eletirir. Onun da negatif felsefecilik rnei sergilediini ne srer: Ona gre, geri Kant tanry inan dzeyinde kabul etmitir ama salt bir konutlama olarak, yani bir olanak olarak kabul etmitir. Ayrca Kant tanry erdem ve mutluluun bir sentezini yapmak iin bir ara durumuna drdn ne srer. Onun salt akl snrlar iinde kalan dininde gerek din iin hibir yer yoktur. diye belirtir. Gerekten dindar kii tanrya duyduu inancn bilincindedir. Bu bilin tarafndan ve tanrya duyduu zlem tarafndan kiisel bir tanrya gtrlr. nk kii kiiyi arar. Tanry erdeme mutluluk katmak iin bir ara olarak ne srmez, o tanrnn kendisini ister. Onu bulacaktr. Eylemde bulunan, kayra uygulayan, dnn olgusalln karlayabilen bir tanry bulacaktr. Sadece bu Tanrdadr ki ben, gerek en yksek iyiyi grr. Grld gibi Schelling pozitif felsefe ad altnda salt bir Hristiyan felsefesi yapmaktadr. Ve ona gre gerek din felsefesi de budur. Pozitif ve negatif felsefe arasndaki ayrm gerek din felsefesi ile dinsel bilinci ve istemleri zmsemeyen felsefe arasndaki ayrm olarak koyar. Oysa etkin bir tanr olmakszn hibir din olamaz. nk din insann tanr ile olgusal bir ilikisini koul koar. Bu nedenle Schelling unu syler: Olumsuz felsefenin sonunda sadece olanakl dini bulabiliriz, olgusal dini deil. Ancak salt akl snrlar iindeki dinsel kouldan pozitif felsefeye geiledir ki ilk olarak din alanna girmi oluruz. Schellingin pozitif felsefe yapma dnemi 1809dan lm yl olan 1854 ylna dek sren uzun bir zaman araln kapsamtr. Oysa 1795 ile 1809 arasnda 14 yl gibi ksa bir srede felsefi geliiminin aamasn oluturan son derecede dourgan ve etkili grlerini ieren yaptlar ortaya koymutur. Asl zgn filozof niteliini de bu yaptlarnda serimlenen grlerine borludur. Oysa ok uzun sren son felsefi aamasnda genel anlamda yapt din felsefesi Schellingi hem retken olmaktan alkoymu hem de pek ok kiinin ilgisini ekmeyecek bir felsefe tr ortaya koymaktan baka bir ey yapmam oluyordu. Gerekte bu dnemde asl misyonu bata Hegel felsefesi olmak zere teki felsefeleri eletirmek idi. Ama 1910lu yllardan balayarak ok byk bir patlama yapan ve kavramsal dokulu olarak eletirdii Hegel felsefesi karsnda artk yapacak fazla bir eyi yoktu.

SCHLEIERMACHER
Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834) Breslauda dodu. Temel eitimi iin ailesi tarafndan Moravya Kardelii adn tayan Protestan tarikatna teslim edildi. Ancak buradaki biimsel dindarlkla uyuamad ve kimi dinsel inanlarn yitirmesine karn, teoloji eitimi iin Halleye gitti. niversitede ilk yllarnda daha ok Spinoza ve Kant felsefeleriyle ilgilendi. Bylece felsefe alannda da gelime kaydetti. 1790da niversite eitimini tamamlayarak bir aile retmenlii grevini stlendi. Ardndan bir sre papazlk yapt. 1810 ylnda yeni kurulan Berlin niversitesine teoloji profesr olarak atand ve lmne dek bu niversitedeki grevi banda kald. lk yapt 1799 da yaymlad Din zerine Sylem baln tamaktadr. Bu yaptnda kendi anlad biimiyle dinsel bilin iin zihinsel ereveyi dnp oluturmak amacn gtmtr. Bu nedenle bu yapt daha ok aydnlara yneliktir. Bir yl sonra 1800 de Monologlar adl yaptn yaymlad. Bu yapt birey ve toplum arasndaki sorunlar irdeleyen dinsel vaazlarnn topland bir yapttr. 1803 de Gnmze Dek Ahlak retisinin Bir Eletirisinin Ana izgileri adl yapt, 1821 ylnda Evangelist Kilisenin lkelerine Gre Hristiyan nan adl yapt yaymland. Bu yaptn 1730da ikinci basks gerekleir. Felsefi ve eitsel konular kapsayan niversite dersleri lmnden sonra yaymlanmtr.

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

75

Eitiminden de anlald gibi, Schleiermacher her eyden nce vaiz, teolog, kilise grevlisi ve eitimcidir ama bir filozof olarak almasn Schelling, Fichte ve Hegelin byk idealist sistemlerinin balam iine tayabilmi ve bu dnrlerin felsefi sistemlerini izlemek yerine kendisini dinin eletirel bir zmlemesine vermitir. Kald ki tm bu idealist filozoflar mutlak tin ile sonlu tin arasndaki ilikiye dikkatlerini zel olarak ynelttikleri iin sistemlerinde tanrsal olgusallk daima tepede ya da sonul noktada yer almtr. Bunun en son rneini Schellingin din felsefesinde grm bulunuyoruz. Schleiermacherin eitimi ve meslei gerei bir din felsefesi yapmamas dnlemezdi. Bu nedenle onun nce bu alandaki grlerine, sonra da teki nemli felsefi grlerine geebiliriz. Aslnda Schleiermacherin buradaki felsefi nemi dinsel yaam zmleme eylemine giriince ortaya kan yorumlama denemesi ile dinsel bir yorumbilim (hermeneutik) alanndan hareketle modern hermeneutiin de kurucularndan biri durumuna gelmi olmasdr.

Dinsel Deneyim Yorumu


Schleiermachere gre dnce ve varlk birbirleriyle balant iindedirler. Ona gre dncenin varla balanabilmesi iin iki yol vardr: Birincisi bilimsel ya da kuramsal bilgide olduu gibi dnce kendisini varla uydurabilir ve bilimsel kavram ve yarglarmzn btnne karlk gelen varlk doa olarak adlandrlr. kinci yol olarak dnce varl kendisine uydurmaya alr. Bu yol ahlaksal etkinliimizin yoludur. Ahlaksal eylem yoluyla etik ideallerimizi gerekletirmeye alrz. Ahlaksal eylemlerimizin kknde yatan dnce bu eylemleri bizim bu yolumuzda ortaya kacak bir varlkla ilikilendirir. Bu varlk tindir. u hlde bu iki yol nedeniyle insann nnde tin ve doa olmak zere iki varlk yer alr. Ama buradaki ikicilik mutlak mdr? Bu iki yol da insandan baladna gre, bunlarn bir yerde birlemeleri, bir olmalar ok doal ya da sezgiye ak grnyor. Schleiermacher bu iki varlk biiminin tanrda birletiklerini, yani zde olduklarn ne srer. u hlde en son olgusallk tanrdr. Bir baka deyile en son olgusallk tin ve doann evrende ya da tanrda zdelikleridir. Kavramsal dnce bu zdelii anlayamaz. Ama zdelik duyumsanabilir. Bu nasl gerekleir? zne iin dnsel ben bilincinin temelinde kendiliinden bir z-bilin bulunur ki bu duygu ile edeerdir. Bu dzeyde henz kavramsal dncenin ilevleri i banda deildir. Yani ayrmlatrma ve kartlklar ortaya km deildir. Buna sezgi de denebilir ama zihinsellikle hibir ilikisi yoktur. Duygu temelindeki bu kendilik-bilinci tanrsal btnln dorudan ve biricik varlk olarak herhangi bir zihinsel sezgisini tayamaz, ama kendisini tm kartlklar aan btnlk zerine baml olarak duyumsar. te bu bamllk duygusu, z-bilincin dinsel yandr. Aslnda bu dinsel duygudur. nk dinin z ne dnce, ne de eylemdir; sadece duygu ya da sezgidir. Bu edim evreni sezmeye alr ve evren Schleiermachere gre, sonsuz tanrsal olgusallktr. Bu yzden din zsel olarak sonsuza bamllk duygusudur. Bu yapsyla din, ahlak ve metafizikten de ayrlr. Aslnda nn de nesneleri ayndr, evren ve insann onunla ilikisi. Ama yaklamlar tmyle farkldr. Metafizik kendi iinde dnyann olgusalln ve yasalarn oluturur. Etik insann doasndan ve evren ile ilikisinden bir devler sistemi gelitirir. Eylemler buyurur ve yasaklar koyar. Buna karlk din ne bir bilgidir ne de ahlaktr, tersine o yalnzca duygudur. Bu aklamasyla Schleiermacher, Kant ve Fichtenin dini ahlaka indirgeme projelerine itibar etmemi olmaktadr. O bu grleriyle tpk Schellingin yapt gibi Ortaan byk mistik dnr Jakobiyi izlemektedir.
Schleiermachere gre dnce ve varlk birbirleriyle ilikilidir. Bu da iki yolla olur: ya dnce kendisini doaya uydurur ya da doay kendisine uydurur. Bu iki yol insanda balar ve tanrda birleir, zdeleir.

76

Modern Felsefe-II

Yine bu sylenenlerden metafizik ve ahlak arasnda hibir iliki olmad sonucu karlmamaldr. Schleiermachere gre hem metafizik hem de ahlak, din ile btnlenmeye gereksinim duyarlar. Sonsuz btnln temel dinsel sezgisi olmakszn metafiziin kavramsal yaps bolukta asl kalacaktr ve yine din olmakszn ahlak felsefesi insann olduka yetersiz bir kavramn verecektir. nk ahlak asndan insan kendi yaamnn zgr ve zerk yneticisi gibi grnrken dinsel sezgi ona sonsuz btnlk zerine, tanr zerine bamll gstermi olur. Bu aamada sorulmas gereken soru udur: sonsuza bamllk duygusunu nasl dnecek ve tasarlayacaz? Bamllk duygusu kavramsal dzeyde bir yorum gereksinimi gsterir. Ne var ki bu temel dinsel duygu iinde hibir kartlk barndrmayan bir sonsuza, kendine zde btnle bamllk duygusu iken kavramsal dnme derhal birtakm ayrmlar ve kartlklar grmeye balar. Sz gelimi sonsuz birlik, tanr ve dnya dncelerine ayrlr. Dnya tm kartlklarn ve ayrmlarn btnl olarak dnlr. Oysa tanr yaln bir birlik, tm kartlk ve ayrmlarn olumsuzlanmas olarak dnlr. Kavramsal dnce yaratt ayrmlatrmay tmyle ortadan kaldramad iin tanr ve dnyay birbiriyle zde deil de balantl olarak dnr. Yani biri tekini imler. Ne dnyasz bir tanr olabilir ne de tanrsz bir dnya. u hlde bu iki dnce ne tam zdeletirilebilir ne de tam birbirlerinden ayrlabilir. Kavramsal dnce evreni zorunlu olarak bu iki dnce yoluyla kavrarken, bunlar birbirine kartrmamaldr. Evrenin birlii bunlarn birbirine ballklar asndan anlalmaldr. Bu durumu Spinozann terimleri ile betimlemek gerekirse tanr ve doa ilikisini natura naturans ile iliki iindeki natura naturata olarak grebilmek gerekir. E deyile, oluturan doa karsnda oluturulan doann durumunu grebilmek tanr ve evren arasndaki ilikiyi grmeye yardmc olacaktr. Schleiermacher, grld gibi din felsefesini dinsel deneyimin yorumlan olarak grm, bu konuda Spinozadan byk lde yararlanmtr: Spinozaya gre tanr insana ilikin tm kategorileri aar. Tanr ayrmlama ve kartlk iermeyen bir birliktir bu nedenle insan dncesinin kategorilerinden hibiri ona uygulanamaz. rnein tanrya kiilik yklenemez. nk tm bu kategoriler sonludur ve birbirine bamldrlar. Ancak Schleiermacher iin tanr ayn zamanda sonsuz bir yaam ilkesidir ve bu ynyle Spinozadan az ok uzaklaarak Fichtenin ge dnem felsefesine yaklam olur. Ayrmlamam, kendinde-zdelik olarak tanr fikri ile de Schellingin bu alandaki belirlemelerine yakn olarak grnr ama onun ge dnem pozitif felsefesini onaylad sylenemez. zetlemek gerekirse Schleiermacher iin din sonsuza ynelen temel bamllk duygusunun kazanlmasndan oluur ve zihinden ok yrein, bilgiden ok inancn konusudur.

nsann Ahlaksal Yaam


Schleiermacher Tanrya kiilik yklemeyi yadsmakla birlikte, insanlar ahlaksal varlklar olarak dndnde bireysel kiiliin nemini aka dile getirir. rnein insan-olma tmeli tm sonlu bireylere ikindir, bu adan her birey ayn zamanda tanrsaln tikel bir beliriidir denebilir. Ama ayn zamanda dnme/bilme etkinliklerinin ve isteme/eyleme etkinliklerinin konusu olarak insan bireyi tin ve doay birletirir, bir baka deyile zihin ve bedenden oluur ve bu ekilde yer ve zaman asndan bireyselleir. Bunun anlam her birinin kendine zg yetenekleri ve bir zgnl (orijinalitesi) bulunduudur. Bu zgnlk her insanda bir yaam btnl ve yabanclamam bir zdelik oluturmaya giriir: Bunun iin bireysel yeteneklerin gelitirilmesi gerekir. Bu adan dzenlenen eitim sreci bu ya-

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

77

am btnln ve uyumlu zdelii salamaya ynelik olmaldr. Bununla birlikte, bu yaam btnl ya da zdelii dnme/bilme, isteme/eyleme alanlarnn her birinde de tam bir gerekleim bulamaz. Bu anlamda zdelik, dsal nesnelere ynelik ben-bilincinden ayrmlatrlm ama ondan tmyle izole edilmemi olan bir z-bilinci gerektirir. Schleiermacher, bu z-bilin formu iin duygu szcn uygun bulur. Duymak-duygulanmak, dnmek ve yapmak bilincin formu olarak kiileri birbirinden ayran z-bilinlilii olutururlar. Paralel olarak, her kii pratik ve kuramsal ilevleri iinde toplum yaamnn bir ortadr. Schleiermachere gre birey ve toplum kart kavramlar deildirler. nk bireysellik ancak bakalar ile iliki iinde gereklik kazanr. Bir yandan insann biricik olma zellii, e deyile onu baka insanlardan ayran yan, bir insan toplumu iinde olgusallar; bu nedenle toplum n kouldur. te yandan toplum insan bireylerinin bir topluluu olarak, bireysel ayrmlar gerektirir. Bu yzden birey ve toplum birbirlerine gndermede bulunurlar ve birey iin z-geliim sadece kiinin bireysel yetenek ve becerilerinin geliimini deil ayn zamanda baka kiiliklerin geliimine saygy da gerektirir. Bireyler bu adan zgrce kiiliklerini gelitirebilmelidir. Her insann biricik bir ahlaksal belirlenimi vardr ve bu belirlenin ancak toplum iinde, bir topluluk yesi olan insan tarafndan yerine getirilebilir. Bu nedenle bireyin ahlaksallndan sz ederken toplum bileeni daima bu kavram tarafndan ierilmektedir. Schleiermacher bireysellik ile zgrlk kavramlar arasndaki uyumu nasl salamaktadr? SIRA SZDE
DNELM S O R U

Schleiermachere gre bireysellik ancak bakalar ile iliki iinde gereklik kazanr. Toplum da insan bireylerinin bir topluluu olarak bireysel ayrmlar gerektirir. Bylece toplum ve birey birbirlerine gndermede bulunan olgulardr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

78

Modern Felsefe-II

zet
A M A

Fichtenin temel felsefi ahlaksal ve siyasal grlerini deerlendirmek. Fichte felsefenin tmel bir bilim olduu ve tm paralar arasnda sistematik bir btnlk salanmas gerektii dncesindeydi. Ona gre her bilimin temel bir ilkesi vard ve felsefe iin bu ilke bilinli varlk, dnen ben olmalyd. Beni ne denli bilin nesnesi yapmaya alrsak alalm her zaman nesnelemeyi aan bir ben kalr. Buna salt ya da aknsal ben denir ve felsefenin ilk ilkesi ite bu salt bendir. Bu esas zere temel nerme ne srd: Ben sadece kkensel bir yolda kendi varln koyar, Benin karsnda genel olarak bir ben-olmayan vardr, Bende blnebilir bir Bene kart olarak blnebilir bir ben-olmayan bulunur. Bu nerme tez, antitez ve sentez emasna uyarlar. lk nerme zdelik ilkesiyle ilgilidir. kinci nerme birinciden kar ve bunlar ncde sentezlenirler. Bilinten bamsz bir ben-olmayan dncesini kabul etmek idealizmden ayrlmaktr. Oysa idealist felsefenin amac bilincin olgularn idealist ilkeler zerinde aklamaktr. Bunun iin bene bamsz olarak varolan bir ben-olmayan dncesini retme gc yklemek gerekir. Bu sre ben-olmayan olarak bir d dnyann, yani doann Benden tremesiyle sonulanr. Bylece Fichte d dnyay ve tm ieriklerini bilincin ikin edimlerine indirgeyerek znel idealizmin tutarl bir temsilcisi olmutur. Mutlak ben salt bir etkinlik, sonsuz bir abadr. Bu aba ben-olmayan, yani doay bir kar tez olarak gerektirir. Doa, benin ahlaksal zn olgusallatraca zorunlu bir ortamdr. Benin gsterdii bu abann bilinalt alannda bir drt ya da itki yer alr. nsan, drtlerden oluan bir varlktr ve drtleriyle zorunluluun hkm srd doann, anlama yetisi ya da kendini kendisi araclyla belirleme eilimiyle de zgrln alanna aittir. nsan doas bylece ikili bir grnm sergiler. Fichteye gre bu ayrm sonul deildir. Ona gre somut doyumu amalayan drt ile tam zgrl ve bamszl amalayan tinsel itki aknsal ya da fenomenal bak asndan tek bir itkidirler. Ben kendini z-etkinlik adna etkinlik olarak dnrken ayn zamanda zgr olduunun da farkna varr ve bu zgrlk iinde z etkinliini gerekletirme abasn bir yasaya uygun olarak yap-

mas gerektiinin de ayrt eder, aslnda kendini z belirleme yasasna uyum iinde z belirlemeyi gerekletiriyor olarak tasarmlar. Bu ekilde z-etkinliin gerekletirimi zgrlk ve yasa terimleri ile birlikte gider. nsanda bulunan vicdan (duyun) tikel bir ykmlln dolaysz olarak farknda olmaktr, belirli devimizin dolaysz bilincidir. Yanlmaz ve yanlamaz. Vicdan eylemlerin doruluu ve erilii iin bir lttr ve bylece eylemin lt insana dsal deil, insann kendisindedir. Ben (ego) kendini ussal ve zgr olarak tand baka varlklardan ayrt ederek kendisinin zgr bir varlk olarak bilincine varabilir. Bylece, z-bilincin domas iin bir kendiler/benler topluluu olmas gerekir. Kendimizi ussal varlklar topluluunun bir yesi olarak grmedike, zgrlmzn bilincine varamayz. Hak, toplumsal bir kavramdr ve Fichte tarafndan u cmleyle belirlenir: zgrln ilikiye girdiin tm baka kiilerin zgrl kavram yoluyla snrlar. Bireylerin istenleri tek bir isten hlinde birleerek genel istenci temsil eden devleti oluturur. Schellingin felsefi grlerini, tarih ve sanat konusundaki zgn yaklamn tartmak. Schelling ben (ego) kavramn insan bilgisinin en yksek ve koulsuz gesi olarak postlalatrm, doay mutlak varln nesnel belirii olarak grerek Fichteden ayrlmtr. Ona gre filozof doann grlr tin olduunu, tininse grlmez doa olduunu gstermelidir. Schelling tin ve doann zdeliini mutlak kavramyla ifade eder. Mutlak mantksal evre sergiler; 1. kendini ideal doa olarak nesneletirir, 2. nesnellemi mutlak, znellik olarak mutlakla dnr, 3. mutlak nesnellik ve mutlak znellik yine tek bir mutlak olarak belirir. Doa, etkinlik ya da isteme olan sonsuz mutlakn kendisini nesnelletirmesidir. Doa da aadan yukarya, cisimler, evrensel mekanizm ve organizm gibi aamalar sergiler. Tm bu srelerin oluumunda glerin kutupsall rol oynar. nk doadaki her ey kart gler aras gerginlikten, bu glerin birbirlerine etkide bulunup bir dengeye ulamalarndan oluur. Doadaki herey bu mcadeleyle aamal olarak geliir ve bu sre insan bilincinde doruuna ular. Tm geliimin altnda yatan

A M A

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

79

mutlak (absoluter) kendini daha gelimi st basamaklarda amlamak isteyen teleolojik yapl bir varolu biimidir. zne ve nesne zdetir ve bilgi alannda bu zdelik z-bilintir. z-bilin, tek bir mutlak edimdir ve bu mutlak edim kendinin/benin nesne olarak retiliidir. Ben, kendi z nesnesi olan bir retmeden baka bir ey deildir. nk ben kendini bilme yoluyla varlk kazanr. Bilincin tarihini evrede izler: lk evre ilkel duyumdan retken sezgiye dek yaylr ve doa felsefesinde maddenin kuruluu ile balantldr. kinci evre retken sezgiden derin dnmeye dek uzanr. Ben burada duyu dzeyinde bilinlidir. nc evrede organizmann oluumu devreye girer. Bu evre Benin dnme yoluyla kendisini ben-olmayandan, yani nesneden ayrt etmesini, bir zihin olarak tanmasn salayan mutlak soyutlama ediminde doruuna ular. z belirlenim somut eylem yoluyla baarlabilir. Bu nedenle Schelling bu aamada haklar sistemini ve devleti ahlaksal eylemin koullar olarak ne srer. Devlet insan eli tarafndan, tinin etkinlii tarafndan ortaya konmu bir yapdr. Ama zgrln bireyler okluu tarafndan uyumlu olarak gerekletirilebilmesi iin zorunlu bir kouldur. Ahlaksal etkinliklerimizde ussal yasann toplumda ilediine gvenebilmemiz gerekir Bir baka deyile temel nitelii yasa ynetimi olan ussal devlete gvenebilmemiz gerekir. Schellinge gre tarih, insan soyunun zgrleme yolundaki geliimidir. Tarih zorunluluk araclyla zgrln gerekleimidir. Sanatsal yaratma da kendi nesnellemesi iinde kavranan bene ait bir sezgidir. Ben, zorunlu bir obje biimine kendi zgr etkinliinin sezgisini tar. Mutlakn yaratc etkinlii doa nesnelerinin reel dnyasn oluturur, sanat etkinliinde ise ideal bir dnya yaratr. Sanatsal etkinlik aslnda bu ikisinin birliinden baka bir ey deildir. Schellingin zdelik felsefesi panteizmin bir trdr ama Spinozann l, maddesel ve determinist panteizmine kart olarak, doann canlln vurgulamaktadr. Doa tanrdan ayrlmazdr ama ondan fark grlebilir. Tanr ussal olarak kavranlamaz, nk onun z isten-istemedir ve sadece eylem iinde isteme olarak anlalabilir. Schelling yaamnn son dnemlerinde ise insanlk tarihinde zellikle mitoloji ve dinde kutsal ilkenin evrimi temelinde pozitif bir felsefe kotarmaya almtr.

A M A

Schleiermacherin dinsel deneyim yorumunu ve ahlaksal grlerini tartmak. Schleiermacher her eyden nce vaiz, teolog, kilise grevlisi ve eitimcidir ama bir filozof olarak almasn Schelling, Fichte ve Hegelin byk idealist sistemlerinin balam iine tayabilmi ve bu dnrlerin, felsefi sistemlerini izlemek yerine kendisini dinin eletirel bir zmlemesine vermitir. Schleiermachere gre dnce ve varlk birbirleriyle ilikilidir. Bu da iki yolla olur: ya dnce kendisini doaya uydurur, ya da doay kendisine uydurur. Bu iki yol insanda balar ve tanrda birleir, zdeleir. Kavramsal dnce bu zdelii anlayamaz. Ama zdelik duyumsanabilir. Dinin z ne dnce, ne de eylemdir; sadece duygu ya da sezgidir. Bu edim evreni sezmeye alr ve evren sonsuz tanrsal olgusallktr. Bu yzden din zsel olarak sonsuza bamllk duygusudur. Metafizik kendi iinde dnyann olgusalln ve yasalarn oluturur. Etik esnann doasndan ve evren ile ilikisinden bir devler sistemi gelitirir. Eylemler buyurur ve yasaklar koyar. Dinse ne bilgi ne ahlaktr, yalnzca duygudur. Kavramsal dnme ayrmlar ve kartlklarla iler ve dnyay tm kartlklarn ve ayrmlarn btnl olarak dnr. Oysa tanr yaln bir birlik, tm kartlk ve ayrmlarn olumsuzlanmas olarak dnlr. Tanr ayn zamanda sonsuz bir yaam ilkesidir. Ksacas din sonsuza ynelen temel bamllk duygusunun kazanlmasndan oluur ve zihinden ok yrein, bilgiden ok inancn konusudur. nsan-olma tmeli tm sonlu bireylere ikindir ve her birey tanrsaln tikel bir beliriidir. Ayn zamanda dnme/bilme etkinliklerinin ve isteme/eyleme etkinliklerinin konusu olarak insan bireyi tin ve doay birletirir, zihin ve bedenden oluur ve bu ekilde yer ve zaman asndan bireyselleir. Bunun anlam her birinin kendine zg yetenekleri ve bir zgnl bulunduudur. Bu zgnlk her insanda bir yaam btnl ve yabanclamam bir zdelik oluturmaya giriir. Bunun iin bireysel yeteneklerin gelitirilmesi gerekir. Bu adan dzenlenen eitim sreci bu yaam btnln ve uyumlu zdelii salamaya ynelik olmaldr. Bireysellik ancak bakalar ile iliki iinde gereklik kazanr. Toplum da insan bireylerinin bir topluluu olarak bireysel ayrmlar gerektirir. Bylece toplum ve birey birbirlerine gndermede bulunan olgulardr.

80

Modern Felsefe-II

Kendimizi Snayalm
1. Fichteye gre felsefenin ilk ilkesi aadakilerden hangisidir? a Salt ben b. Kendinde ey c. Doa d. Mutlak (Absoluter) e. dealizm 2. Fichteye gre aadakilerden hangisi insan bir doa sistemi hline getirmektedir? a. Anlama yetisi b. z-saknm c. z-bilin d. Zihin e. nan 3. Fichtenin temel nermeye dayal dnme sisteminde antitez aadakilerden hangisine karlk gelmektedir? a. Ben b. Mutlak ben c. Tin d. Ben-olmayan e. Doa 4. Kapal Ticaret Devleti kavram aadaki dnrlerden hangisine aittir? a. Kant b. Hegel c. Fichte d. Schelling e. Schleiermacher 5. Schellingin mutlak (absoluter) kavram hakknda aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Tin ve doann zdeliini ifade eder. b. znellikle nesnellini salt zdeliidir. c. Kendisini ncelikle ideal doa olarak nesnelletirir. d. Sonsuz bir z-bilgi edimidir. e. Zamansal ardklk sergileyen evrede kendini anlar. 6. Schellinge gre mutlakn kendisini doada nesnelletirmesi srecinin ikinci aamas aadakilerden hangisidir? a. Evrensel mekanizm b. Organizm c. Cisimler dnyas d. Tanr e. Devlet 7. Schellingin zdelik felsefesi, en iyi, aadaki genel felsefi eilimlerden hangisine uymaktadr? a. Materyalizm b. Panteizm c. Vitalistik panteizm d. Nesnellik e. znellik 8. Schellinge gre aadakilerden hangisi bilincin kendisini gerekletirme srecinin (bilincin tarihinin) ikinci evresinde ortaya kan olgulardan biri deildir? a. Uzay b. Zaman c. Nedensellik d. Organizma e. Evren 9. Aadakilerden hangisi modern hermeneutiin kurucularndan biri olarak kabul edilir? a. Fichte b. Schelling c. Schleiermacher d. Hegel e. Kant 10. Schleiermacherin din ve tanr anlay hakknda aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Dinin z dnce deil, duygudur. b. Din, zsel olarak sonsuza bamllk duygusudur. c. Tanrya bir kiilik yklenemez. d. Din, ahlak ve metafizik farkl nesneleri konu edinirler. e. Dini edim evreni sezmeye alr, evrense sonsuz tanrsal olgusallktr.

3. nite - Alman dealistleri: Fichte, Schelling, Schleiermacher

81

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a Yantnz doru deilse nitenin Fichte balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Fichtenin Salt Beni felsefenin ilk ilkesi olarak belirlediini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Fichte balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Fichtenin z-saknm drtsn insandaki en temel drt olarak kabul ettiini ve drtlerin insann bir doa sistemi oluuna iaret ettiini dndn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Fichte balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Fichtenin tez aamasnda benin kendisini gerekletirdiini, antitez aamasnda ise ben-olmayann onun karsna konduunu sylediini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Fichte balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Kapal Ticaret Devleti kavramnn Fichteye ait bir kavram olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Schelling balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Mutlakn hibir zamansal ardklk iermediini ve szkonusu evrelerin mantksal bir srallk izlediini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Schelling balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Mutlakn doada kendini nesnelletirmesi srecinin ikinci aamasnn evrensel mekanizm olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Schelling balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Schellingin Bruno isimli eserinde ortaya koyduu zdelik felsefesinin en iyi vitalistik panteizm olarak nitelenebileceini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Schelling balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Uzay, zaman ve nedensellik kategorilerinin bilincin tarihinin ikinci evresinde ortaya ktn ve yine bu dnemde ben iin bir evrenin olumaya baladn, organizmannsa nc evrede ortaya ktn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Schleiermacher balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Schleiermacherin, gelitirdii dinsel yorum yntemi nedeniyle modern hermeneutiin kurucularndan biri olarak kabul edildiini greceksiniz. 10 d. Yantnz doru deilse nitenin Schleiermacher balkl blmn yeniden gzden geiriniz. Schleiermachere gre din, ahlak ve metafiziin nesnelerinin ayn ama nesnelerine yaklamlarnn farkl olduunu greceksiniz.

2. b

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Fichtenin ne srd temel nermelerden ikincisi Benin karsnda genel olarak bir ben-olmayan vardr. eklindedir. Bu ayn zamanda Fichtenin felsefesindeki antitez aamasn ifade eder. lk aamada (tez) ben, kendisini kkensel bir yolda belirler ve kendi kendisini ortaya koyar. kinci aamada (antitez) eer bir ben varsa bunun karsnda mutlaka bir ben-olmayann da bulunmas gereklilii doar. nk ben, zdelik yasas gerei, kendisini ancak bir ben-olmayan karsnda belirleyebilir. O hlde ben, bir ben-olmayan da kendi iinde tar. Bu ben olmayan Fichte iin doaya karlk gelir. Bu ben-olmayan salt bilin iin varolmaldr. nk bilinten btnyle bamsz olarak varolan ve beni etkileyen bir ben-olmayan dncesini kabul etmek idealizmden ayrlmak olurdu. te yandan mutlak ben salt bir etkinlik, sonsuz bir abadr. Bu aba ben-olmayan, yani doay bir kar tez olarak gerektirir. Bylece doa, benin ahlaksal zn olgusallatraca zorunlu bir ortam olarak ortaya kar. Sra Sizde 2 Schellinge gre Fichte, doay ben-olmayan olarak belirleyerek doa ile tin, nesnel ile znel arasnda yapay bir ikilik yaratmtr. Kendi doa metafizii ite bu ikilii amaya yneldi. Schellinge gre filozof doann grlr tin olduunu, tininse grlmez doa olduunu gstermeliydi. Doa ile tin arasnda byle bir zdelik kurmak iin mutlak kavramn gelitirdi. Ona gre tasarm yaam doann kendisine ilikin bilgisidir. Doann gizilliinin edimsellemesidir ve bu yolla uyuklayan tin bilincine uyanm olur. Tin ve doann bu zdelii bizi mutlak kavramna gtrr. Mutlak, znellik ve nesnelliin salt zdeliidir. Mutlak tek bir bilgi edimidir ve iinde hibir zamansal ardklk yoktur. Ayn zamanda bu tek edimde evre ayrt edilebilir. Bunlar zamansal olarak birbirini izlemez bu ayrm salt mantksal bir ayrmdr. Mutlak, kendini ncelikle ideal doa

3. d

4. c

5. e

6. a

7. c

8. d

9. c

82

Modern Felsefe-II

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


olarak nesnelletirir. Bu Spinozann natura naturansna (doalatran doasna) karlk gelir. kinci evrede nesnellemi mutlak, znellik olarak mutlakla dnr ve nc evre sentez evresidir. Burada mutlak nesnellik ve mutlak znellik yine tek bir mutlak olarak belirir. Mutlak bylece sonsuz bir z-bilgi edimidir. Bu tabloda doa etkinlik ya da isteme olan sonsuz mutlakn kendisini nesnelletirmesidir. Sra Sizde 3 Schleiermachere gre insan-olma tmeli tm sonlu insan bireylerine ikindir, bu adan her birey ayn zamanda tanrsaln tikel bir beliriidir. nsan ayn zamanda mekn ve zamanda yaayan bir varlk olarak birey baznda zgnleir ve bylece her bireyin kendine zg yetenekleri ve zgnl bulunur. Eitim, bu bireysel yetenekleri gelitirmeli ve zgnl n plana karmaldr. Fakat insan bireylerinin kendilerini zgnlkleri iinde gerekletirmeleri sreci bireyin zgrlnn, dier bireylerin haklarn ihlal eden bir grnt sergilemesi anlamna gelmez. Birey ve toplum kart kavramlar deildirler. nk bireysellik ancak bakalar ile iliki iinde gereklik kazanr. Bir yandan insann biricik olma zellii, e deyile onu baka insanlardan ayran yan, bir insan toplumu iinde olgusallar, bu nedenle toplum n kouldur. te yandan toplum insan bireylerinin bir topluluu olarak bireysel ayrmlar gerektirir. Bu yzden birey ve toplum birbirlerine gndermede bulunurlar. Bylece birey iin z-geliim sadece kiinin bireysel yetenek ve becerilerinin geliimini deil, ayn zamanda baka kiiliklerin geliimine saygy da gerektirir. Copleston, F. (1996). Felsefe Tarihi: Alman dealizmi. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Ellas, J. (1967). Schiller, Friedrich. The Encyclopedia of Philosphy. (ed: Paul Edwards). New York, The MacMillan Company of The Free Press. Farago, F. (2006). Sanat. ev. zcan Doan, Ankara: Dou-Bat Yaynlar. Gkberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. Hartnack, J. (1967). Schleiermacher, Friedrich Daniel Ernst. The Encyclopedia of Philosophy. (ed: Paul Edwards). New York, The MacMillan Company & The Free Press. Jimenez, M. (2007). Estetik Nedir? ev. Aytekin Karaoban, stanbul: Doruk Yaynlar. Margoshes, A. (1967). Schelling Freidrich Wilhelm Joseph Von, The Encyclopedia of Philosophy (ed: Paul Edwards). New York, The MacMillan Company & The Free Pres. Sahakian. (1997) Felsefe Tarihi, ev. Aziz Yardml, stanbul, dea Yaynevi Soykan, . N. (2006). Kuram-Eylem Birlii Olarak Sanat: Schelling Felsefesinde Bir Aratrma, stanbul: MVT Yaynclk. Thilly, F. (2007). Felsefenin yks-II ada Felsefe. ev: brahim ener, stanbul: zdm Yaynlar Wikipedia (The Free Library in English).

4
Amalarmz

MODERN FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Hegelin yaamn ve yaptlarn zetleyebilecek, Hegelin nesnel idealizminin ana hatlarn saptayabilecek, Hegelin tin felsefesini deerlendirebilecek, Hegelin sanat, din ve felsefe anlayn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Nesnel dealizm znel Tin Nesnel Tin Mutlak Tin Kle-efendi Diyalektii Mutsuz Bilinlilik Diyalektik Hak ya da Yasa znel Ahlak Toplumsal Ahlak Devlet Estetik Kuram Doal Gzel

indekiler
HEGELN YAAMI VE YAPITLARI HEGELN NESNEL DEALZM HEGELN TN FELSEFES HEGELN SANAT, DN VE FELSEFE ANLAYII

Modern Felsefe-II

Hegelin Nesnel dealizmi

Hegelin Nesnel dealizmi


HEGELN YAAMI VE YAPITLARI
Kant sonras Alman idealizminin doruk noktas ve en byk ismi olan Hegel, Almanyann Stuttgart kentinde dodu. Babas bir devlet memuruydu. Stuttgarttaki okul yllarnda parlak bir renci izlenimi brakmamtr. 1778de Tbingen niversitesinde ilahiyat eitimine balad. Eitimini tamamladktan sonra Bern ve Frankfurt kentlerinde alt yl sreyle aile retmenlii yapt. Bu dnemde byk almasyla fazla ilikisi olmayan baz yazlar yaymlad. O sralarda Alman idealizmi Fichte ve Schellingin kiiliklerinde iki etkili temsilci bulmu, Alman entelektel dnyas en parlak dnemine girmiti. rnein Hegelin doduu yl Beethovenn da doum yldr. air ve bilim adam Goethe, romantik airler Novalis, Schelegel Kardeler ve romantiklerin en by Hlderlin bu dnemde yaamlardr. O dnemde Jena kenti romantizmin merkezi hline gelmitir. 1801 ylnda Hegel, Jena niversitesinde nemli bir konumda bulunan Fichtenin desteiyle bu niversiteye retim yesi olarak atand. Burada ilk yaymlanan kitab, Fichte ve Schellingin Felsefi Sistemleri Arasndaki Ayrm baln tamaktadr. O srada Schelling de Jena niversitesinde grev yapmaktayd ve Hegel ile aralarnda itenlikli bir arkadalk olutu. air Hlderlini de aralarna alarak felsefe sorunlar zerine canl ve retken tartmalar yaptlar. Hegel, sz edilen bu ilk yaptnda Fichtenin ben ve ben olmayann mutlaktaki zdelii dncesini kabul etmemekte ve Schellingin bu konudaki dncelerini daha uygun bulmaktayd. Aslnda bu yaptta Schellingin grlerini savunma amac iindeydi. Bu srada Schelling ile Eletirel Felsefe Dergisinin yayn iini de stlenmilerdi. Hegel 1807de en byk ve etkili yapt Tinin Fenomenolojisini (Phenomenologie des Geistes) yaymlad. Bylece Fichte ve Schellingin yannda Alman idealizmi srecindeki bamsz ve kendine zg yerini alm oldu. Bu arada balayan Jena Sava nedeniyle niversite kapatlnca (1807) Hegel, geim skntlarn karlayabilmek iin Nrnbergde bir lisenin mdrln kabul etti. 1812 ylnda yine byk bir almas olan Mantk Bilimini (Wissenschaft der Logik) yaymlad. Aslnda bu yapt 1816ya dek blmler hlinde yaymlanmtr. Bu srada pek ok niversiteden neri almasna karn lise mdrl grevini 1816ya dek srdrm ve o yl Heidelberg niversitesinde greve balamtr. Bu niversitede alt bir yl iinde zet Olarak Felsefi Bilimler Ansiklopedisini yaymlamtr (1818). Bu yaptta felsefi sisteminin ana blmn oluturan Mantk Bilimi, Doa Felsefesi ve Tin Felsefesi balkl blmleri zetlemitir. Estetik zerine derslerini de ilkin Hei-

86

Modern Felsefe-II

delbergde vermitir. Ayn yl Berlin niversitesine gemi, lm tarihine kadar kald bu niversitede youn biimde almaya ve yazmaya devam etmitir. 1821de Ana izgileriyle Hukuk Felsefesi, 1827 ve 1830da Ansiklopedinin yeni dzenlemeleri yaymlanmtr. Verdii derslerin metinleri, belli lde rencilerinin karlatrmal notlarna dayal olarak lmnden sonra yaymlanmtr. Bu ekilde yaymlanan yaptlar arasnda Tarih Felsefesi, Din Felsefesi, Sanat Felsefesi ve Felsefe Tarihi yer alr. 1831 ylnda ba gsteren kolera salgnnda altm bir yanda yaamdan ayrlmtr. Hegel Berlin niversitesinde alt srece sadece Berlinde deil, tm Almanyada en byk filozof ve belki resm filozof olarak anlmaya balanmt. Jenadaki yllarnda Schellingin bir bakma asistan durumunda grnn Hegel, 1820li yllarda Kantn izinde gelitirilen Alman idealizminin doruk temsilcisi olarak baka hibir felsefeciye sz hakk tanmaz bir bykle ulamtr. Hi kukusuz bu n hak ediyordu. Konuma yetenei Schellingden iyi deildi ama ussal dnmedeki tutarll ve tm bilgi alanlarn diyalektiin alan iinde ele alabilme yetenei hakl olarak hayranlk topluyordu. Yaptlarn verirken genelde evren ve insanlk tarihinin akna ve anlamna ynelik derin bir ngrden esinlendii sylenebilir, ona gre felsefe sz konusu olduunda, gizemli-mistik sezgilere ve duygulara bavurmak kesinlikle onaylanacak bir yol deildir. Felsefede biim ve ieriin birliine inanyordu, felsefe ancak kavramsal dokusu ak, net ve balantl bir sistem btnl iinde varolabilirdi. Gereklik, ancak ussal olann yeniden kuruluu iinde anlalabilirdi. Ona gre, bir ksm felsefecinin yapt gibi kestirme yoldan giderek gizemli i grlerle gerekliin yakalandn ilan etmek ii bo bir imgeden baka bir ey deildir.

HEGELN NESNEL DEALZM Mutlaka Giden Yol


On dokuzuncu yzyl Alman idealizminin kkeninde hi kukusuz Kantn, deneyim dnyasnn ya da fenomen dnyasnn arkasnda noumenal dnya diye adlandrd bir dnyann bulunduunu kabul etmesi yatmaktadr. Bu dnya kendindenesnenin dnyasdr. in ilgin yan numenal dnyay kabul eden Kanta gre bu dnyann bilgisini elde etmek mmkn deildir. Oysa Kant izleyen idealist dnrler bu dnceye katlmamaktadrlar. Bu nedenle, Alman idealistleri Kantn eletirel felsefesini metafizik idealizme dntrdler ve Kanta kar u tezi ne srdler: Varolan her ne varsa bilinebilir. Nasl bilinebilir? Bu sorunun yantn yine Kanttan yola karak verdiler: Kant, Anlama yetisi, kategorilerini doaya dikte eder. diyordu. Ama Kantn ne srd bilgi kouluna gre, bir dsal kendinde-varln bizim deneyimimize verilen maddesel ierii kategoriler tarafndan alnarak ancak o ekilde bilgi ortaya konuyordu. dealistler bu koulu deitirdiler. nk onlar bu ekilde maddesel eyler de dhil her bilgi objesi zihnin rndr sonucunu karma yoluna gittiler. Hegel de bu noktay kabul ederek Her gereklik ussaldr, ussal olan gerektir. ne srmnde bulundu. u hlde bilinemeyen hibir ey olmayacana gre, mutlak gerekliin en isel dokularna dek inen bir bilgi sistemi oluturulabilir. Bu gereklik, ussalln bir formu olmaldr nk bilinci harekete geiren ve zsel olarak bamsz ve bilinemeyen hibir dsal kendinde-nesne olamaz. O hlde sadece zihin, bilginin nesnelerini retebilir. Buna karlk, biz, bize dsal olan nesnelerin bir dnyasn dene-

Hegel, Alman idealistlerinin genel bir kabul olan Her bilgi objesi zihnin rndr. yargsn kabul ederek Her gerek ussaldr, ussal olan gerektir. ne srmnde bulundu.

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

87

yimlemekteyiz ve bunlarn bizden bamsz olarak var olduunu ve bunlar bizim yaratmadmz da kavram bulunuyoruz. Eer bizim bilgimizin tm objeleri zihnin rnleri iseler bunlarn, bizim deil ama snrl bir bireyden baka bir zeknn rn olduklarn kabul etmeliyiz. Bylece idealist bir dnr bundan u sonucu karmaldr: Bilginin tm nesneleri ve bundan dolay tm nesneler ve bylece tm evren, mutlak bir znenin, bir mutlak zihnin rndrler. Kantn kategorileri salt olanakl bilginin gereklemesini salarlar oysa Hegel iin kategoriler varln birer tarzdr ve bu nedenle bireysel herhangi bir zihinden bamszdrlar. Bylece Kant iin kategoriler salt bireysel znenin zihinsel srelerini temsil ederken ve bu nedenle insan bilgisinin tarzlar ve snrlar iin eletirel bir aklama salarken Hegel kategorilerin sadece zihinsel sreler olmadn, ama varolua sahip, nesnel gereklikler olarak, dnen bireyden bamsz olduklarn ne srd. Bu ekilde Hegelin elinde kategoriler nesnel gereklik kazanm oldular ama bu gerekliklerini mutlak zihinde kazanm oldular. Bununla birlikte, Hegel bu yaklamyla bir tarafta kategoriler ya da kavramlar vardr, br tarafta bildiimiz cisimler vardr demek istememektedir. Bu ayrm, salt bunlarn ayr varolua sahip olduklarn ve bilginin uygun kategorinin ya da kavramn, uygun cisim ile bir ekilde uyumasndan baka bir ey olmadn anlatmaktadr. Buradaki durum Platonun idealar ile cisimler arasndaki ilikiyi aklamasna benzemekle birlikte Hegelin aklamasnda kategoriler tpk Platonun idealarna ya da tmellerine benzer ekilde bamsz varolua sahip deildirler; burada sylenmek istenen onlarn varla sahip olduklar ama bireysel insan zihninden ya da dncesinden bamsz olarak varla sahip olduklardr. Bununla Hegel, gerek dnyann insan zihinlerinin znel kavramlarndan daha fazla olarak bir gereklie sahip olduklarn sylemek istemitir. Bu gereklik ayn zamanda ussaldr ya da dncedir. Bunu biraz aklamaya alalm: rnein bir masay ele alalm: Nedir bir masa? Ya da masa neden ibarettir? ncelikle burada bir bilinemeyen kendinde-nesne yoktur: Hegele gre masa, ona ilikin sahip olduumuz idelerin toplamndan ibaret olmaldr. Bu durumda masa onu deneyimlediimiz zaman sahip olduumuz tmel kavramlardan ibaret olmaldr. Biz masann sert, kahverengi, yuvarlak ve kk olduunu sylyorsak aslnda tm bu nitelikler tmel kavramlardr ve onlar bu ekilde birbirleriyle iliki iine girdikleri zaman, onlar bir masadrlar. Bu tmeller masada kendi varlklarna sahiptirler. Bu tmeller ya da kategoriler tek bana ya da bamsz olarak varolmazlar. Masann bilinemeyen bir grnm olmadna gre, deneyimlediimiz niteliklere eklenecek baka bir ey yoktur. Bundan u kar ki masa, ona ilikin bildiimiz ey olarak masadr ve ona ilikin bildiimiz ey, tmellerin ya da kavramlarn bir birlik olularndan ibaret olmaklktr. u hlde kategorilerin ya da tmellerin nesnel statye sahip olduklarn sylemek, onlarn bilen zneden bamsz varlklar olduunu sylemektir. Ayn zamanda, masa rneinde belirtildii gibi, Hegel, dnmenin nesnesinin her hlkrda dnmenin kendisinden ibaret olduunu syler. Bu ekilde bilme ve varlk arasnda bir zdelik vardr. Bilme ve varlk bir madeni parann sadece iki yz gibidirler. Kukusuz, Hegel bir zne ve bir nesnenin, bir kii ve bir dnyann farkndadr ama onun idealizminin z, bizim bilincimizin objesi, deneyimlediimiz ve hakknda dndmz eyin kendisinin dnce olduu fikrinden ibarettir. Bu ekilde Hegel, gerekliin mutlak ideada bulunduu fikrine ulam oldu. Bylece Hegelin uslamlamasnda iki temel nokta ne kmaktadr: Birincisi, bilinemeyen bir kendinde-varlk dncesinin kabul edilmemesidir. kincisi, gerek-

Kantn kategorileri Hegelin elinde nesnel gereklik kazanm oldular ama bu gereklii Mutlak Zihinde kazandlar.

Hegel iki ne srmde bulunur: 1. Bilinemeyen bir kendinde-varlk kabul edilemez. 2. Gerekliin doas dncedir, sonul gereklik mutlak ideadr. Bu durumda tm gereklik, yani evren, mutlak ideann bir anmndan baka bir ey deildir.

88

Modern Felsefe-II

liin doasnn dnce olduu, ussallk olduu ve sonul gerekliin mutlak dea olduudur. Hegel tm gerekliin mutlak deada bulunduunu ya da mutlak dea tarafndan temsil edildiini syler; u halde tm gereklik, evren, mutlak deann bir anmdan baka bir ey olmamaktadr. Bu durumda dikkatimizi artk mutlak Varla ya da deaya ya da Tine evirmemiz gerekmektedir.

Mutlak Varlkn Doas ve Serveni


Mutlak Varlk, bilginin ve felsefenin biricik konusudur. Salt bir btnlktr, kendi kendisinin olu srecidir. Bu sre emberseldir, yani ulamak istedii sonul amac balangta erek olarak koymutur.

Mutlak, nesnesi kendisi olan dnmedir, yani kendini dnen znedir. Bunu sylemek mutlakn tin (geist) olduunu sylemektir.

Mutlak varlk (bundan byle ksaca mutlak diyebiliriz,) tek evrensel gereklik olduu iin hem bilginin hem de felsefenin biricik konusudur. Mutlak salt bir btnlktr ya da btn sonsuz yaamdr; bir z- geliim srecidir yani kendi kendisinin olu srecidir. Bu sre emberseldir; ulamak istedii sonul amac balangta bir erek olarak koymutur. Erei nedeniyle somut ve edimseldir. Bir baka deyile olgusallk tar; olgusallk teleolojik (erekbilimsel) bir sretir; ideal son, btn sreci koul koar ve ona gndermede bulunur. Bu ekilde mutlak ayn zamanda zsel olarak bir sonutur. Bu durumda bu srece bir zn z- anm, sonsuz bir ideann edimsellemesi olarak bakabiliriz: Bylece mutlakn gerekte ne olduunu z-anm bakmndan gemekte olduu srecin sonu ya da ulalan erek belirlemi olacaktr. Ama yine de tm sre mutlakn kendisidir. Mutlak varln, olgusalln btn olduunu bir baka deyile evren olduunu sylemi oluyoruz. Bu durumda, Spinozann mutlakn sonsuz tz olduunu sylemesinden pek farkl bir ey dile getirilmedii biiminde bir kar kta bulunulabilir. Oysa Hegel, bunu kabul etmemektedir. nk ona gre gereklik salt bir tz deil ayn zamanda bir zne olarak da kavranlmak zorundadr. O zaman mutlak eer zne ise nesnesi nedir? Hegele gre biricik olanakl yant, nesnesinin onun kendisi olduudur. Bu durumda o kendini-dnen dncedir. Bunu sylemek mutlakn tin (geist) olduunu sylemektir; sonsuz, kendine saydam ya da z-bilinli zne olduunu sylemektir. Mutlakn, kendini-dnen dnce olduunu sylemekle, Hegel, Aristotelesin tanr tanmn yineler gibi grnebilir. Ancak Aristotelesin tanrs doaya ya da evrene akndr. Oysa Hegel iin mutlak yukarda da grdmz gibi btnlktr; olgusalln btndr ve bu btnlk bir sretir. Mutlak ayn zamanda bir kendini dnme srecidir; bu srete kendini bilmeye balar ve bunu da insan araclyla insan tininde yapar. Hegele gre doa insan tini iin zorunlu bir nkouldur. Doa nesnellik alann salar nk nesnellik alan olmadan znellikten de sz edilemez. Ama ikisi de mutlakn yaamndaki birer urak yeridir, birer momenttir. Doada mutlak, bir bakma nesnellie geer ya da kendini nesnellikte anlatr. Hegele gre doann znn znellik olmas olanakl deildir. Mutlak ancak insan bilinci alannda kendine Tin olarak geri dner ve insanln felsefi dncesi mutlakn z bilgisidir; felsefe tarihi, bir btn olarak olgusalln ya da mutlakn kendini dnme srecidir. Felsefi akl evrenin btn tarihini, mutlakn z-anm olarak grr ve bu i gr mutlakn kendine ilikin bilgisidir. Bunun nda btn olgusallk sreci, kendini dnen dncenin edimsellemesine doru teleolojik bir devinimdir. Bu anlamda kendini dnen dnce evrenin telosu yani ereidir; ama daha ok ikin bir telos; dtan konmu bir erek deildir. u hlde evren ya da btnl iinde olgusallk, kendini-dnen-dnce olarak tanmlanabilir. Ama daha dorusu kendini dnmeye ulaan dnmedir. Bu nedenle Hegele gre mutlak zsel olarak bir sonutur. Tin kendini ncelikle doada grr; doay, mutlakn nesnel belirii olarak grr. Bu mutlakn z-varoluu iin zorunlu bir kouldur. Doa ve tin ayrmdaki zdelik

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

89

olarak mutlakn btnl iinde zde olarak grlebilirler. Ama Tin, kendi iindeki momentleri ayrt edebilir ve kendini bu evreleri kapsayan bir birlik olarak bilir. Grlyor ki doa ve tin alanlar, iinde sonsuz ideann ya da mutlakn kendini sergiledii alanlardr. Burada edimselleen idea ya da z ile edimselleme alan arasnda bir ayrm yaplabilir. Bylece kendini doada ve tinde sergileyen sonsuz idea ya da Hegelin kulland teknik terimle logos ls karmza kar: Doada Logos bir bakma nesnellie, kendisinin anti-tezi olan maddesel dnyaya geer. Tin dnyasnda yani insan tini alannda logos kendini znde olduu gibi sergiliyor olmas anlamnda kendine geri dner. Bu ekilde tez, anti-tez ve sentez (bireim) gereklemi olur. Hegele gre bu tarzdaki bir ak sreci diyalektik bir sre olmaktadr. Mutlakn yaam bu ekilde ana evreden oluur. Mantksal idea ya da kavram, doa ve tinsellik. Buradan kan sonuca gre, felsefe ya da bilim sistemi ana blme ayrlacaktr: Mantk yani mutlakn doasn inceliyor olmas anlamnda metafizik; Doa Felsefesi ve Tin Felsefesidir. Bu blm birlikte mutlakn yaamnn bilimsel dkmn oluturmu olurlar. Buna gre mantk, kendinde mutlak inceler. Doa felsefesi kendi-iin mutlak ve Tin felsefesi kendinde ve kendi-iin mutlak inceler. Bunlarn biraradal mutlakn yaam serveninin tamamlanm yorumunu ortaya koyar. Hegelin felsefi sisteminde mutlak kavramnn oynad rol, onunSIRA HerSZDE gereklik ussaldr, ussal olan gerekliktir. sz zerinden tartnz.
SIRA SZDE

Mantk ve Diyalektik Sre

DNELM

DNELM S O R U

Mutlakn yaam serveninin hangi evresinde olursa olsun, olgularn tm ak sreS O R U Hegel felseci diyalektik yap iinde gereklemektedir. Bu yntemsel zorunluluk, fesinin en temel tayclarndan birini oluturur. Diyalektik sre biraz yukarda belirttiimiz gibi -adml bir devinim sergiler. Bu -adml devinimin birinci adDKKAT m tezdir. kinci admda tezden anti-teze geilir ve son adm olarak sentez ile bu l devinim tamamlanm olur. Ancak Hegelin belirttiine gre sentez yeni baSIRA SZDE layacak olan bir devinimin tezi durumuna gelir ve bylece sre mutlak ideada son buluncaya dek devam eder. Hegelin diyalektik yntemini betimleyebilmek iin mantndaki temel l srasyla ve ksaca aklanabilir: Bunlar ncelikle AMALARIMIZ varlk mant, daha sonra z mant ve sentez olarak da kavram mantdr. nce varlk mant asndan bu alandaki ly (diyalektik sreci) ele almamz kanlmaz bir ilk admdr: Buradaki l; varlk, yokluk ve K olu T A kavramlarnP dan oluur: Hegel unu ne srer: zihin daima daha genel ve soyut olandan, daha somut olana doru yola kar; eyler zerine oluturabileceimiz en genel kavram onlarn var olduudur. eitli eyler zel ve farkl niteliklere T sahip karE L E V olmalarna ZYON n, onlarn tmnn de ortak olarak sahip olduu bir tek ey varlklardr. Varlk, o hlde zihnin formle edebilecei en genel kavramdr ve yine varlk herhangi zel bir eye gre, mantksal olarak ilk nde gelmi olmaldr, nk nesneler be N Tbiimlenii ERNET lirlenimleri ya da nitelikler olmakszn temelde onlar o yapan temsil ederler. Bylece mantk (ve gereklik) belirlenmemi olanla balar; tm belirli karakteri nceleyen temeldeki zelliksizlikle ve tmnn en banda gelenle balar. te biz buna varlk diyoruz. Bundan dolay Hegelin sistemi varlk kavramyla balar ve bu tezdir. imdi sorulmas gereken soru udur: Dnce byle soyut bir kavramdan baka bir kavrama nasl geebilir? Daha nemli bir soru da udur: Varlk gibi bylesine tmel bir kavramdan, daha baka bir kavram tmdengelimsel olarak karsamak nasl olanakl olabilir?

DKKAT
Mutlakn yaam serveninde olgularn tm SIRA ak SZDE diyalektik yap iinde gerekleir. Diyalektik sre adml bir devinim sergiler; tez, AMALARIMIZ antitez ve sentez.

K T A P

Hegelin diyalektik sreci TELEVZYON temel tez-antitez-sentez lemesinden oluur. Bunlara varlk mant, z mant ve kavram mant denir. Bunlardan varlk NTERNET mant varlk-yokluk-olu lemesiyle ilerler. Burada tez varlk, antitez yokluk, sentez ise olutur.

90

Modern Felsefe-II

Hegelin varlk mantnda Kantn bilgi kategorileri birer varlk kategorisine dntrlmtr. Varlk mantnn antitezi olan z mant u temel diyalektik lden oluur: z, kuvvet ve edimsellik.

Bu noktada Hegel dncenin doasna ilikin yeni bir ey kefettiine inand. Aristotelesin zamanndan beri mantklar, bir kategoriden o kategoride ierilmeyen hibir eyin tmdengelimsel olarak karlamayacan dnmlerdir. Adan Byi sonu olarak karabilmek iin Ann bir ekilde Byi zaten iermi olmas gerekir. Hegel bunu kabul etmekle birlikte, Aristoteles mantnda yadsd ey, tmel bir terimden hibir ey karlamaz sav idi. rnein ya mavi vardr ya da mavi-olmayan vardr; bu nedenle maviden, baka bir rengi karmann yolu yoktur. Eer mavi, mavi ise siz ayn zamanda onun baka bir ey, yani mavi-olmayan bir ey olduunu syleyemezsiniz. Bu elimezlik ilkesi formel mantkta ok nemli bir ilkedir. Ama Hegel, bir tmelin daha baka bir eyi iermeyeceinin doru olmadna inand. u hlde Varlk kavramna geri dnersek biz burada yle bir ideye sahibiz ki bu ide, varla sahip olan pek ok eyin tad nitelikleri ya da karakteristikleri iermemektedir; ksacas varlk kavramnn herhangi bir ierii yoktur. Eer ona bir an iin bir ierik verirseniz o artk salt varlk kavram deildir, ama bir eyin kavramdr. Bununla birlikte Aristotelesten farkl olarak Hegel, bu varlk kavramndan bir baka kavramn karlmasnn olanakl olduuna inand. nk salt varlk sadece bir soyutlamadr; bundan dolay da kesinlikle olumsuzdur. Yani varlk kavram btnyle belirlenmemi olduu iin yokluk kavramna btnyle gei yapar. Her ne zaman biz, varl herhangi zel karakteristikleri olmakszn dnmeye alsak zihin varlktan varlk-olmaya doru devinir. Bu tabii ki bir anlamda varlk ve varlk-olmayn ayn olduunu dndrebilir. Hegel unu syler: Varlk ve yokluun ayn olduu nermesi, imgelem ya da anlama yetisi iin ylesine paradoksal ki belki de bir aka olarak grlebilir. Gerekten varlk ve yokluun ayn ey olduunu kavramak ok zor olabilir. Yine de Hegel iaret eder ki yokluk, varlktan karmlanabilir. Ayn zamanda Yokluk kavram da zihnimizi kolayca varlk kavramna doru ynlendirir. Kukusuz burada zel eylerin Yoklukla ayn ey demek olduu dnlmyor. Onun buradaki uslamlamas salt Varlk kavramyla snrldr. Ona gre salt varlk kavram yokluk kavramn ierir. Bylece anti-tez yokluk, varlk tezinde ierilmektedir. Varlktan yokluka doru zihnin bu devinimi nc bir kategoriyi retir; Bu da olu kavramdr. Olu kavram, varln zaten sz edilen nedenlerle Yokluk ile ayn ey olduu zihin tarafndan anlald zaman, onun tarafndan oluturulur. Bu durumda Hegele gre olu, varlk ile yoklukun birliidir; o bir tek idedir. Olu bundan dolay varlk ile yokluun sentezidir. Eer biz nasl bir ey hem varolabilir, hem de var olmayabilir diye sorarsak, Hegelin buna yant, olu halinde iken, bir ey hem varolabilir hem de var olmayabilir: olua gelmi ynyle vardr, henz olu haline gelmemi ynyle yoktur; nk olu z olarak bir srece iaret etmektedir. Bu sre, mutlakn olu olarak, bir z- geliim sreci olarak kavramdr. Hegelin varlk mantnda Kantn bilgi kategorilerinin varlk kategorilerine dntrldn dnrsek Hegel nitelik, nicelik ve l kategorilerinin geerli olduunu ne srer. Nitelik zaten yukarda belirtilen ly kapsamaktadr. lnn eleri daima sayca bir birlik ya da btnlk olarak nicelii anlatrlar. l ise nitelik ile niceliin sentezi olarak betimlenir. nk nesnenin nitelii tarafndan belirlenen bir nice olduu kavramdr. Bu kategoriler kendinde-varlk kategorileri olarak dile getirilirler. Bu alanda varln anti-tezi durumundaki z mantnda Hegel, z ve varolu, kuvvet ve beliri, tz ve ilinek, neden ve sonu, etki ve tepki gibi iliki ya da bant kategorilerini ele alr. rnein z, grnenin arkasnda ya da altnda yat-

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

91

yor olarak dnlrken g belirii iinde sergilenen olgusallk olarak dnlr. Burada kendinde-varlk dnen bilin iin kendini blme srecine girer, birbirleriyle bantl kategorilere dalr. Ama z mantnda asl ama, z ve d grngsel varoluun birlii olarak betimlenen edimselliktir. Edimsel, ortaya kan i zdr, tam beliriine ulam gtr. Edimsellik olarak varlk, iin ve dn birlii olarak kendini belirten zdr. Edimsellik kategorisi bal altnda Hegel, tz ve ilinek, neden ve sonu ve karlkl etkileim kategorilerine yer verir. Edimselleen z, tz demek olduuna gre, burada tzn ve tek bir nedenin mutlaka gnderme yapt izlenimine yol aabilir. Oysa Hegel burada ncelikle sonlu nedenlere iaret etmektedir. Kukusuz edimsellik olarak mutlak kendini belirten zdr ve bu beliri bildiimiz biimiyle evrendir. Bu ekliyle mutlak sayca bir deil ama ayn zamanda oklukta birliktir; bir baka deyile ayrmda zdeliktir. Bu ekilde zdelik mantndan ana lnn nc momenti olarak kavram mantna geilir. Varlk mantnda her kategori aralarndaki diyalektik ilikiye karn bir bakma bamszdr ve kendi ayaklar zerinde durur. Oysa z mantnda tz ve ilinek, neden ve sonu gibi kategorilerin her bir yesi varln teki yenin varlndan alr, bir baka deyile varlklar dolayldr. rnein, neden kartna yani nedenden ayr bir ey olarak dnlen etkiye bal iken bir neden olarak oluturulur. Etki iin de ayn usavurmay gerekletirebiliriz. Dolayszlk ve bir bakas yoluyla dolayllk alanlarnn sentezi, kendini dolayl klma alan olacaktr. Kendini dolayl klma Hegelin kavram dedii alandr. Kavram mantnn diyalektik lsnn tez olarak dneceimiz ilk adm znelliktir. Burada zne asndan tmel kavramn birlii nce yargda blnr; birtakm yarglar olarak karmza kar ve daha yksek bir dzeyde tasm (kyas) da yeniden kurulur. znelliin anti-tezi olan nesnellie geildiinde ise bu blmn lleri olarak karmza mekanizm, kimyasallk ve ereksellik kar. Bu kategoriler doa dnyas ile ilikilidirler. Kavram mantnn nc aamasnda ise znellik ve nesnelliin sentezi olarak karmzda artk kavram yani idea (dnce) vardr. ideada artk biimsel ve maddesel, znel ve nesnel gibi tek yanl etmenler bir araya getirilir. Ama ideann da kendi momentleri (ana uraklar) vardr: bunlar yaam, bilgi ve ikisinin birlikteliini anlatan mutlak ideadr. Mutlak idea, znellik ve nesnelliin ussal yaam ile zenginletirilmi birliidir: Mutlak idea kendisini nesnesinde ve nesnesini kendisi olarak bilen z-bilin, kiilik, kendini-dnen dnce kavram ya da kategorisidir. Daha genel bir anlatmla tin (geist) kategorisidir. Dini sylemde kendini btnlk olarak bilen, kendinde ve kendi iin tanr kavramdr. Bylece uzun bir diyalektik yolculuktan sonra varlk sonunda kendini mutlak idea olarak ya da kendini-dnen dnce olarak amlamtr. Mantk biliminde Hegelin yapt zor ii bir kez daha zetleyecek olursak unlar dile getirebiliriz: Grld gibi Hegel geni kapsaml ve karmak yapl tm sistemi boyunca, diyalektik yntemi adm adm uygulamtr. Her admda O, antitezi kendisinden tretilen bir tez ne srmtr. Sonra bu tez ve anti-tezin birliini daha yksek bir sentezde bulmutur. Bu srecin sonunda Hegel mutlak ideaya ular; bu ekilde diyalektik yntemle uyum iinde mutlak ideann kendi geliimi kadar, oluu da betimlemi olur. O hlde bilginin en aa dzeyinden, yani zel eylerin nitelik ve karakteristiklerinin duyumundan balayarak bilgi alann tm eylerin aralarndaki ilikileri kefederek geniletmeye almtr. Bunun iin zihnin, imgeleme ka yapmadndan daima emin olarak, bir kavramdan tekine sk bir tmdengelim yoluyla geerek zihnin, olgusallk iindeki kategorileri bulma-

Hegel varlk mant ile z mantnn sentezi olarak grd kavram mantnn u ana diyalektik lye dayandn syler: znellik, nesnellik ve kavram (idea ya da dnce).

92

Modern Felsefe-II

sn salamaya ynelmitir. Tekil olgular Hegel iin ussal deildir; ancak byle tekil olgular btnn grnmleri olarak alglanabildikleri zaman ussallarlar. Dnme, olgular meydana karan her kavramn doas gerei birinden tekine gemeye zorlanr, bunun iin diyalektik olarak devinir; bu yolla herhangi bir eyin doruluunu, onun btne yani ideaya olan ilikisini kefettikten sonra elde eder. Hegelin mantnn tm eilimi, u halde balangtaki varlk kavramndan devinime geerek, sonunda idea (kavram- dnce) fikrine ulamaktr. Ama bu idea, ayn zamanda, dinamik bir sre iindeki varlk olarak anlalmaldr; bylece idea, srekli bir z-geliim sreci iinde kendini, z- yetkinletirme noktasna doru tam olur.

Doa Felsefesi
deadan doa alannn ktn daha nce de dile getirmitik. Hegelin syleyiiyle, doa, deay kendisinin-dnda olarak yanstr. Bir baka deyile de mutlak kendini zorunlulukla doada aa karr. Ancak bunu yapmak iin kendisine dsal bir ey tarafndan zorlama yaplmaz. Zorunluluk doada geerlidir. Mutlakn kendini belirtiindeki zgrlk, kendiliindenlik zgrldr. Mantk asndan grrsek doa tez olarak kendisini ne sren ussal ideann kartdr, yani anti-tezidir. Bizim dncemiz diyalektik olarak ussal olandan-ideadan yola karak ussal olmayana yani doaya ynelir. Doa kavram bizim dncemizi nihayetinde doa ile ideann birliini temsil eden bir senteze ulatrr; bu sentez artk yeni bir kavramda, ruh (spirit) kavramnda dile gelir. Bizim dncemizi doadan ruha doru ynlendiren ey, doa kavram iindeki diyalektik devinimdir: Mantn en soyut kavramla, varlk ile balamas gibi, doa felsefesi de en soyut ey olarak Hegelin belirttiine gre uzay kavram ile yola kar: Uzay botur; tpk varlkn belirlenmemi olmas gibi. O hlde doa bir ucuyla bolua dokunmaktadr. teki ucundan ise ruhun dnyasna gei yapar. Uzay ile ruhun arasnda tikel nesnelerin eitlilii gerekte doa dediimiz ey yer alr. Doada mekanik, fizik ve organik yasalar hkm srmektedir. Bunlarn her biri doann grnmleri olarak Hegel tarafndan diyalektik terimler iinde ele alnarak ilenmeye allmtr. Ancak bu alanlarda sylenenlerin bir blm ilerleyen bilimlerin bulgular nda geerliliini yitirmitir. Yine de bu konular doa felsefesi nda daha ok ussal bir yap iinde ele almtr. Bu balamda ayrca zgrlk ve zorunluluk arasndaki ayrm da gstermeye almtr. Bu blmn balangcnda ksmen deindiimiz gibi Hegele gre, ruh zgrln dnyas iken doa zorunluluun dnyasdr: Hegele gre doa birinin tekini zorunlulukla izledii aamalarn bir sistemi olarak grlebilir. Buna karlk zgrlk ruhun edimidir. O hlde ruh ile doa arasnda, yani zgrlk ile zorunluluk arasnda diyalektik bir kartlk vardr. u hlde doa alan zorunluluun terimleri ierisinde ele alnp kavranabilir. Bu genel aklamadan sonra Hegelin doa felsefesinde yer verdii alt balklara ok ksaca bir gz atlabilir: Mekanik: Bu blmde Hegel ncelikle astronomi kuramlarn amlamaktadr. Ayrca burada uzay ve zaman zerine ksa bir tartma gerekletirir. Hegel burada Kant izleyerek uzay ve zamann duyarlln formlar olduunu kabul eder ama daha ak bir ifade ile duyarl-olmayan duyarl formlar ifadesini kullanr. Yine bu blmde anlama yetisinin bilimleri olarak aritmetik ve geometriden sz eder, ayrca lme ve oranlama dzeyinde felsefi bir matematiin olaslndan da sz etmektedir.

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

93

Fizik: Doa Felsefesinin ikinci blmnde Hegel, k, ses, scaklk, elektrik, elementler ve kimyasal tepkimeler gibi fizik ve kimya konularn ele alr. Bu konulara felsefi bak asyla birtakm yorumlar getirmeye alt grlmektedir. rnein scaklk zerine yorumu olduka karakteristiktir. Scaklk formsuzluu iindeki maddenin, akkanl, zel belirlenimleri zerinde soyut homojenlikteki zaferi ile yeniden bir yaplanma biimidir... Formel olarak uzaysal belirlenimlere ilikisi iinde, genelde, scaklk, uzayn farkl alanlarnn zellemesi demek olan snrlar bozarak yaylc bir zellik gsterir. (akt. Acton, 1967: 441). Hegel bu aklamaya unu da ekler: Scaklk bedende-cisimde zel ve sadece bedene ait olan eyin gerek olumsuzlamasdr. Grld gibi Doa Felsefesi yaptn bu ayrntlarda izlemenin pek gerei yoktur. nk Hegelin yapt aklamalarn bugn iin bilimsel adan bir yeri yoktur. Ancak u vurgulanabilir ki gerek mekanikte gerek fizikte ve arkadan gelen organik doada olaylarn ak ya da olup bitenler diyalektik sre iinde tez, anti-tez ve sentez, lleri biiminde ele alnmakta ve ileri aamalara doru tanmaktadr. Hegelin yaptn zgn klan da zaten sisteminin bu genel ileni biimidir. Bu blm bitirmeden bilimsel bir deeri olmasa da nc blme de deinmi olalm. Organik Doa: Hegel Doa Felsefesindeki lsnn bu son basamanda, jeolojik doadan bitki dnyasn basamak yaparak hayvan organizmalar doasna geer. Eletirmenlere gre lnn en ilgin paras da burasdr. Hegel bu blmde hayvan trleri ve onlarn aralarndaki ilikileri tartmaktadr. Ona gre hayvan dnyasnda, bireyin doal kaderi, iddete dayal lm olarak grnmektedir. Doadaki bu olumsallktan dolay hayvan yaam belirsiz, endieli ve mutsuzdur. Ama ayn trn teki yeleri arasnda birbirinden holanma durumu da sz konusu olabiliyor. diye Hegel eklemektedir. Bu mekanizma kukusuz trn devamn salamak ve bireyin kendisini trde btnlemek gereksiniminden kaynaklanm olabilir, temelinde olumsallk deil, zellikle trn devamn salamaya ynelik bir zorunlu mekanizma bulunabilir. Bu alandaki aklamalarda Hegelin yine szcklerle oynad ne srlmektedir. zellikle canllar dnyasndaki evrim kuramyla da ok fazla ilgilenmemitir. Aslnda evrim kuramndaki srekli ardklk diyalektik yntemle pek fazla badamamaktadr. Kald ki Hegelin ld srada Darwinin Evrim Kuram henz ortada yoktu ama kukusuz ncellerinin aklamalar da olduka st dzey bir aamaya ulam grnyordu. Diyalektik yntemle tm felsefi sistemini ok da baarl bir biimde dokuyan bir dnrden neden evrim kuramna ilgi gstermedi gibi bir istemde bulunulmas akas haka olmayacaktr. Doa, Hegelin felsefi sistemi iinde nasl bir anlam ierii ile donatlmtr? SIRA SZDE
D tamaktadr. NELM Felsefe Ansiklopedisinin nc byk kitab, Tin Felsefesi adn Bu yapttaki byk l znel Tin, Nesnel Tin, Mutlak Tin biiminde karmza kar. Bu adan znel tinin anti-tezi nesnel tindir ve mutlak tinS de sentezi O Rikisinin U durumundadr. Burada mutlakn tinsellie gemesinin yks verilmektedir. Mutlak, tinsellii ncelikle bireysel insanlarn zihinselliklerinde yakalamakta, ardndan DKKAT aile, sivil topluluklar ve devlet gibi toplumsal kurum ve kurulularda bu tinselliini biraz daha gelitirmekte ve bylece nesnel tine dnmekte, sonul olarak da SIRA SZDE tin hline din, sanat ve felsefe etkinliklerinde en yksek dzeye ulaarak mutlak gelmektedir. znel tin insan zihninin isel almalarna iaret ederken nesnel tin, zihnin toplumsal ve politik kurumlardaki dsal cisimlemelerine gndermede buAMALARIMIZ lunur. Bilginin doruunda mutlak tinin baars olan din, sanat ve felsefe yer alr.

HEGELN TN FELSEFES

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

94

Modern Felsefe-II

znel Tin
Bu blm iin Hegelin kulland alt balk, Antropolojidir. Bu balk altnda Hegel fiziksel dnyadaki doal bir varlk olarak ruh (spirit) ile ilgilenmektedir: Duyarl, duygulu bir zne olarak ruh, mutlakn, tin hlinde kendine geldii ilk admdr; bir baka deyile de mutlakn doadan zgrlemesinin ilk basama olmaktadr. Ama tin (geist) olarak henz uyuklamaktadr: Bu aamada ruh bir zne olarak kendini ifade edebilir ve bedeni araclyla dnya zerinde edimde bulunabilir. Mutlak ara olarak, dik duran bir bedene, ellere ve aza, alama ve glme gcne sahip olan yetikin bir insan, dncelerini ve duygularn dsallatrarak ifade edebilir. Duygularnn okluu iine gmlmtr. Bu nedenle z-duygu sahibidir ama henz dnen z-bilinci vardr denemez. Ayrca dnya, onun tarafndan iselletirilen bedeni zerinde etkilere sahiptir. Beden ruhun dsalln anlatmaktadr. Organizma, salt kendi deneyiminin nda ani bir uyarcya tepki gsterdii zaman, zihin hayvansal dzeyin tesine geerek, bilinlilik aamasna ulam olur. Hegel znel tinin bundan sonraki aamasn Tinin Fenomenolojisi bal altnda inceler. Bu alanda ele ald kavramlar duyu deneyimi, alg, anlama yetisi, arzu, z-bilin, efendi-kle diyalektii ve akl gibi kavramlardr. Bu kavramlar Hegel, ilk byk ve nemli yapt Tinin Fenomenolojisinde daha nce zaten aklamtr. O nedenle bu noktada bu iki almay birletirerek aklamamz uygun olacaktr. u hlde bu alandaki temel kavramlar ksaca aklamak uygun olacaktr Antropoloji blmnde ele alnan ruh, en alt dzeyde henz ayrmlamam bir birlik olarak dnlen znel tindi. Tinin Fenomenolojisi blmnde ise bilinlilik kazanm ruhsal varlk sz konusudur: Bu nedenle burada birinci adm duyu algsdr. Duyu algs bilincin ilk temel grnmdr. Tinin Fenomenolojisi, duyu algsnn diyalektik bir tartmas ile balar. zellikle zne, ona dsal ve ondan bamsz olarak grnen fiziksel nesnelerle bu ekilde tanklk kurar. Dsal nesnelerin bilgisini elde eder. Dsal nesnelerin bilgisi, fiziksel dnyann, fizik yasalarna gre etkileen glerden ibaret olduu grn ngrr. Hegel byle bir dnyann bilgisinin, gerekten ben-bilgisinin bir tr olduunu iddia eder nk ona gre fenomenlerin arkasndaki glere nfuz etmede tasarladmz ve oraya koyduumuz eyin farkndayzdr. Eer biz kendimiz perdenin arkasna gitmezsek nesnelerin iyapsn saklayan bu perdenin arkasnda grlebilecek hibir ey yoktur. u halde, fiziksel dnyann bilimsel kuram z-bilinli varlklar koul olarak gerektirmektedir: z-bilinlilii zmlediimizde, insann gerek anlamda bir z-bilinten baka bir ey olmadn grrz. nsan, salt iinde yaad dnyay bilmekle, aklamakla kalmaz, o ayn zamanda kendi kendisinin de farkndadr, kendi varlnn bilincinde olan tek varlktr. nsan z-bilince nasl ulat? Eer sadece d dnyay seyretmekle yetinseydi bu olanakl olamazd. nk bu durumda ben demesini gerektiren bir koul yoktur, birey izledii varlkta eriyip kendinden geebilir. Oysa istek, isteme edimi bireyin ben demesine yol aar. nk bir eyi istediim zaman o, daima benim isteimdir ve bu durum ben ya da benim demeye yol aar. Bylece, benim kendi isteklerimin farknda olmam z-bilince giden yolu am olur. stek, insann yalnzca kendisine ben demesini salamaz, ayrca seyredilen nesne zerinde etkide bulunmaya, onu tketmeye ya da dntrmeye yol aar. Bu ekilde zne dsal, yabanc bir gereklii kendi gerekliine dntrerek onu iselletirir ve bylece kendi znel gerekliini ne srer. Bunun yan sra bu znel

nsan bir istee sahip olmad srece ben bilincine eriemez ve d dnyada eriyip gider. Oysa bir eyi istediimiz zaman, o ey bizim isteimiz olur ve bu durum ben ya da benim dememize yol aar.

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

95

gereklik, bir baka deyile kendine ben diyen varlk, evresinde kendisine benzeyen, yaayan ve isteyen varlklarn bir baka deyile teki- benlerin bir okluu ile karlar; bunlarn her biri de koullar, kendi isteklerine boyun edirmek abasna girimitir ve kendisinin bir paras yapmak istedii bir dnyann peine dm grnrler. Bu durumda znel ben gerek z-bilince ulaabilmenin yolunun bu teki- benlere kendini kabul ettirmekten getiinin bilincine varr. Bu ekilde z-bilin teki-istek sahibi bireylere, kendini kabul ettirme istei olarak belirir. Bunun yolu ise ounlukla ayn eyleri isteyen benlerin kyasya bir savama girmelerinden geer. Bu aamada Hegelin nemle zerinde durduu ve EfendiKle diyalektii olarak betimledii z-bilin koulu ortaya kar. Efendi ve Kle Diyalektii: Hibir birey, teki insanlar tarafndan onaylanmay salamaktaki baarszlktan mutlu olmaz. Hegele gre gerek z-bilincin yolu, kendimizi teki z-bilinlere kabul ettirmek ya da onaylatmaktan getii iin benler arasnda tannma ve g bakmndan kyasya bir savam ortaya konacaktr. Bu savamda bir taraf rakibine ya da rakiplerine gre daha byk bir risk alarak lmle yz yze gelecek denli yaamn hie sayma pahasna bir savam verirse rakibini ldrmesi iten bile deildir. Ancak karsndakini ldrrse bir z-bilin olarak kendisini kabul ettirmesi olanaksz olacaktr. Bunu bilen kii rakibinin yaamna son vermeyerek onun yaamn balamakta, buna karlk onu kendisine kle yapmaktadr. Kendisini de bylece efendi ilan etmi olur. Soruna kar taraftan baktmzda ise savamda yenilen kii, yaamn koruyabilmek iin, klelii kabul eder ve efendiye boyun eer ama efendi de bilir ki, efendilii klenin kendisini efendi olarak tanmasna baldr. Buradaki diyalektik bunlarn birbirine baml olmalarndadr. Biri tekinden trer. Ama bunlarn senteziyledir ki ileri bir aamada gerek zgr z-bilinli insan tipi ortaya kacaktr. u aamada, kle, efendinin emriyle almaya zorlanr, istenilen her eyi yapmak zorundadr; kle artk efendi asndan kendi plan ve istekleri iin bir ara olmann dnda baka hibir anlam tamaz. Efendi ise bilgi edinmek iin bo zamana sahiptir. almaktan uzak durmas onu doann olumsuzluklarn deneyimlemekten korur. Buna karlk kle, efendinin tketmesi iin emeinin rnlerini salayabilmek bakmndan, doal dnyaya yeniden biim verir. Doann boyun emezlii ile savamda, onun gizemlerini renir ve onlar zihnine yerletirir. Efendi tketerek imha eder, kle alarak yaratr. Efendinin tketimi klenin almasna bamldr ve bu ekilde sreklilik nitelii tamaz, oysaki klenin emei nesnelerin iinden geip gider ve srekli bir varolu kazanr. Hegel bu balamda unu da ne srer: Dnyay dntrmede klenin almas, onun kendisini ldrebileceini dnd efendiden korkmasnn bir sonucudur. lm almaya yol aarak uygarlk yolunda zafere ular. alma nesneyi yaratrken z-bilin olarak insan da yaratr. Balang olarak byle bir etkinlik efendinin isteinin gdmnde gereklemi olsa da giderek kle, alma araclyla nesneyi yaratmaktan baka onu olumsuzlayabilen, dntrebilen bir bilin olduunun farkna varr, yaratt nesnede kendi zerk ynn grr. Bylece kendini nesnel rnden ayrr, doann stnde ve ondan fark olarak znel bir kiilik olduunun farkna varr. alma yoluyla insann bir z-bilin olmas yolunda efendinin rol nedir? Efendi almaz ama o olmasayd kimse almayacakt. Yaamn tehlikeye atan ve ilk efendi olan insan, doann zincirlerini krmak iin, tini kendisiyle birletirecek srece ilk balama iaretini veren kiidir. Onun rol uygarln balangc ve bekli de devam iin tetikleyici bir ilev yerine getirmesi bakmndan pek de azmsanmayacak bir rol olabilir.

nsann z bilincini gerekletirmesinin yolu kendisini teki z bilinlere kabul ettirmesinden ve onlarca onaylanmasndan getii iin benler arasnda tannma ve g bakmndan bir sava hkm srer.

96

Modern Felsefe-II

Biz yine klenin durumuna dnersek alma araclyla kazanlan z-bilin ve zerklik dncesi, kle iin balangta soyut bir kazanmdan baka bir ey deildir. Somut bir zgrlk gerekleimi iin toplumsal pratik alannda eyleme gemesi gerekir. Bu kolay olmayacaktr, bu nedenle zgrlk bilincini ncelikle zihinsel dzlemde yaayarak zmsemesi gerekecektir. Burada eitli dnya grleri kendisine yararl olabilir. Buradaki diyalektik gei, efendi doasna ynelen zihin durumundan, kendinde zgrlk ve bamszl arayan zihne dorudur. Bunun iin kii yle syler: Dnme esnasnda zgrm, nk bir baka ey iinde deilim, ama btnyle kendi kendimle ba baa kalyorum. Bu ancak Stoac dnya grnde rneklenebilecek bir tutumdur. nk Stoacla gre insan dnd iin ve dnd srece zgrdr. u hlde bu zgrlk biimi d dnyadan kopmay gerektirmektedir. Bu ekliyle de bu zgrlk olumsuz bir zgrlk biimi olmaktadr. Bir baka zellii ise soyut olmasdr. nk Stoac zgrlk, eylem zgrl deil, salt bir dnce zgrldr. kin olduu iin bakalarnn kabul edip etmemesine ak olmayan, bir baka deyile somutlamam bir zgrlk trdr. sel dnyann zgrl efendiye kar ilevsiz kalnca kle kendini bir zgrlk aldatmacasna brakarak bir kukuculua da atlayabilir. Hegele gre Stoacnn kendisine kaytsz kald dnyay, kukucu ok daha kktenci bir tutumla yadsma yoluna gider. Kukucuya gre d dnya yoktur ve salt ben vardr. Bu nedenle her ey dncede gerekleir. Ama Hegele gre, stoaclk kukuculua gre yine de bir adm ndedir. nk stoac zgrl ussal, dnen varlk olarak kendinde bulur, oysaki kukucu zgrl daha ileriye doru itekler ve dnce kategorilerini salt harcamak iin kullanr. Bu Hegele gre, bu, zlmeye balad dnemde Roma mparatorluunda egemen olan dnme biimidir. Bu kukucu ortam iinde, Hristiyanlk, ussal ynden d krklna uram insanlar iin ncesiz, sonrasz bir tanr fikrinde bir dzen bulabilmek iin bir adm olmutu. Hegel Hristiyanln iinde bulunduu zihin durumuna mutsuz bilinlilik adn vermitir. Birey kendi iinde blnmtr, iyi olan her eyi tanrnn etkinliine ykleyerek kendini d dnyadan soyutlam olduunun bilincindedir. Hegelin burada sylemek istedii ey, Hristiyan Dininin Olumluluu adl pasajda amlanmtr: nsandaki sonsuzluk ve mutlaklk fikrinin insan nasl deizme doru srkleyen bir g olduunu burada betimlemektedir. Mutsuz bilinlilik, Hegel tarafndan Budizmin ve Hristiyanln bir karakteristii olarak ilan edilir ve ondan nce hibir eyin bulunmad akn bir tanrnn varlna inanan tm zamanlardaki tm insanlarn bir koulu olarak ne srlr. Bu kendinde- kleliin daha yksek formlarna giden yolda salt bir aamadr. Bu karmak konuyu burada brakyoruz, gerekten salt bir fikir verme adna ele alnm bulunuyor. Tinin Fenomenolojisinin bu ksmnda insan bilinliliinin tarihsel aamalarna bir aklama olarak epistemolojiden speklatif sosyolojinin bir trne gei yapld grlmektedir. Bu konuda Royce u yorumu yapmaktadr: Bu kitapta Hegel ardk bir dzen iinde deneyimin baz trlerini betimlemektedir; bunu yaparken, daha yksek ussal yaamn genel evriminin bir karakteristii olarak, ocuksu saduyudan, felsefi derin dnmeye geiin ve bir idealist sistemin rnei olarak bu yolu tutmutur (akt. Acton, 1967: 439). znel tinin aklanma alannda Hegelin belirledii nc adm Psikoloji alt bal altnda ele alnmaktadr: Bu balk altnda Hegel, niyet etme, temsil etme, anmsama, imgelem, bellek, dnce, pratik itkilerin-drtlerin betimlenmeleri, doyum sonras araylar gibi zihinsel ve ussal edimlerin betimlenmeleriyle ura-

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

97

maktadr. Hegel bu aamada sonlu tinin ya da zihnin hem kuramsal hem de pratik-eylemsel yanlarn incelemektedir: Kuramsal yanlar dnme, bellek, imgelem ve sezgi edimleri olarak incelenirken, pratik yanlar, drtler, itkiler, duygular ve isten olarak incelemektedir. Bu kuramsal ve pratik yanlarn birlii olarak zgr isten olarak bir senteze ular. Hegel burada, insan zgrlnn dnce ve itkiler olmak zere ikili bir temel zerinde olanakl olduunu ne srer. Dnme yetisi burada tutkular ve itkileri ussallatrmak ve sistematize etmekten baka bir ey deildir. Ona gre zgrlk istenci, artk doyum isteminde bulunan bir itki deildir, itkisel olmayan bir eye doru tinin bilinliliinin gelitiini gsteren bir kiilik zellii hline gelir. Bu aamada, Kendi iin zgr isten olarak varolan zgr istentir. sz konusu olan. Burada dnme yetisinin zgrl istencin zgrln de sonu olarak getirmektedir. Ne var ki bu aamada zgrlk uygulaymsal olmaktan ok edimseldir. Hristiyanln bilge insan bir kle bile zgrdr. nsan kendinde en yksek zgrle belirlenmitir. zgrln olgusallamasna gndermede bulunan bu dnce Hegelin tarih felsefesinde belirleyici olacaktr. u aamada ise Hegele gre, znel tinin doruk noktasn oluturan zgrlk sadece bir kavramdr-bir ideadr. Akln ve yrein bu ilkesi, ahlaksal, hukuksal, dinsel ve bilimsel olgusallk olarak gelien bir nesnel evreye dnt zaman, nesnel tinin dnyasna da ayak baslm olur.

Nesnel Tin
Bu aamada insan istenci dnce ve drt (akl ve yrek), zgrlkte birleirler. Bylece etkin bir duruma gelirler. Bu olgusallk szcnn arkasndaki ideadr. Kamusal dnyada, insanlarn edimde bulunduklar dnyada dnceleri, yaptklar iler kurallara, kurumlara ve rgtlenmelere neden olurlar. Bu kurallar, kurumlar ve rgtlenmeler tekil bireylerden bamszdr ve bu ekilde, fiziksel obje olmamakla birlikte, yine de obje trleri olarak kabul edilirler. Doal dnya iinde insanlar doa zerinde ilem yapmakla, onu deitirmekle, kazan sistemleri, ekonomik dzenlemeler, snf farkllklar ve bunun gibi eyler yaratmakla doal dnyadan daha farkl bir dnya ina ederler. Nesnel tini oluturan diyalektik l, hak ya da yasa, znel ahlak ve toplumsal ahlakll kapsar. Birinci blm mlkiyet, szleme ve ceza ile rneklenebilen yasal haklar ve devleri ierir. kinci ksm byk lde niyet ve vicdan ahlakll ile ilgilidir. nc ksm kendi iinde yine bir l adm ierir: Toplumsal ahlak ise aile, sivil toplum ve devlet diyalektik lsne dayanr. Burada birinci adm oluturan hak ya da yasa kavramna ksaca gz atalm:

Hak ya da Yasa
Nesnel tinin ilk evresinde, zgrlnn bilincindeki bireysel zne, zgr tin olarak kendisine bir dsal zgrlk alan oluturmak gereksinimini duyar. Bunu ilkin istencini cisimsel eyler alannda belirterek yapar. Bunlar edinip kullanarak bu alandaki zgr istencini anlatm olur. Bylece mlkiyet ve kiilik haklarn kullanm alanna sokar. Bir kii bir eye somut edinim yoluyla sahip olur. Gerektiinde o ey zerindeki mlkiyet hakkndan vazgeebilir de. Ayrca emei zerindeki hakkndan da bir sre iin belirli bir ama uruna vazgeebilir. Ama kendini kle olarak ilan ederek btnsel zgrlnden vazgeemez nk btnsel zgrlk kiinin kendisine dsal bir ey deildir ve dsal olarak grlemez. Ayn ekilde ahlaksal adan vicdan ve dini de kiiye dsal grlemez.

98

Modern Felsefe-II

Hegelin diyalektik srecinde mlkiyetten vazgeebilme, bizi szleme kavramna gtrr: Bir insan anlama yoluyla bir eyleri veriyor, satyor ya da deitiriyorsa bu durumda iki isten bir araya geliyor demektir. Ayrca birok kii bir eyi ortaklaa kullanmak iin de anlaabilirler. Bu ekilde szleme kavram ortaya kar. Ne var ki szlemede tikel istenlerin birlik iinde kalaca kukuludur. Baka bir ortak istente birleilebilir. Bu da szlemenin olumsuzlanmas demektir. Hegele gre buradan hakszlk kavram doar. Bu balamda Hegel, kastsz hakszl, dolandrcl ve su, iddet ve ceza kavramlarn irdelemeye koyulur. Ceza kavramn ilerken sulunun cezay kendisinin bile rtk istenci ile isteyebileceini ne srer. nk ussal bir varlk olan insan su ilediinde rtk olarak suunun ceza yoluyla ortadan kaldrlabileceini dnecektir.

znel Ahlak
Hegel ahlak terimini gnlk kullanmdakinden ok daha dar bir anlamda kullanr, terim gnlk dilde pek ok deiik anlamda ele alnmakla birlikte, ahlak deyince genelde olumlu devlerin toplumsal bir dzlemde yerine getirilmesi anlalr. Ancak Hegel aile ya da devletin devlerini bu konunun dnda tutarak salt bireysel istencin bir belirlenimi olarak kavram snrlama yoluna gider. Ahlaksal isten zgr istentir ve kendisinin zgr olarak bilincindedir ve eylemlerin yetkili kayna olarak hibir dsal yetkeyi deil salt kendisini tanr. Hegele gre znel isten kendini eylemde dsallatrr. Buradaki sorun zgr istencin kendisini hangi eylemlerden sorumlu tutacadr. Ne var ki Hegel eylemleri genelde biimsel adan incelemekte ve ahlaksal devleri somut olarak belirtme yoluna gitmemektedir. Sadece unu belirtir: Kt eylemlerimiz kadar iyi eylemlerimizden de sorumlu tutulmamz gerekmektedir. nk zgr istence dayal tm eylemler sorumlulukla balantldr. zgr istence dayal eylem amal eylemdir. Ama ahlakn ilk evresidir ikincisi de niyet ya da iyiliktir. Bunlar genelde ahlak alannda e anlaml kabul edilir ama Hegel bunlar birbirinden ayrma yoluna gider: Niyet, genelde eylemlerimizin ahlaksal niteliini, ereini dile getirir. Bir insan kendi iyilii iin gereksinimlerini doyurmak bakmndan aba gsterme hakkna sahiptir. Bu adan eer bir davran eilimden dolay yerine getirilirse ahlaksal deerini yitirecei tarzndaki Kant dnceyi kabul etmez. Ama bireye kendi iyilii iin aba gsterme hakk verilse de ahlak, sadece kendi tikel iyisi iin abalayan tikel istenten olumaz. Bu tikel istencin kendisini evrensel isten ile zdeletirmesi, evrensel iyilii erek olarak grmesi de gerekmektedir. Bylece tikel istencin, kendinde isten (ussal isten) kavram ile birlii iyidir; yani olgusallam zgrlk, dnyann mutlak son erei denilebilecek olan eydir. Ussal isten, aslnda bir insann gerek istencidir, onun ussal, zgr bir varlk olarak istencidir. Bu nedenle bir insann tikel istencini ussal ya da evrensel istence uyumlu klma gereklilii kendini dev ya da ykmllk olarak kendini sunar. u hlde tikel istencimizi evrensel istence uyumlu klmamz gerekir, sadece devimiz olduu iin. Aslnda bu bize bir insann neyi yapabilecei konusunda somut bir eyler sylemez. Bunun bize i kesinliimiz yani vicdanmz-duyuncumuz syleyecektir. Duyun znel z bilincin kendinde ve kendisi yoluyla, neyin hak ve dev olduunu bilmek iin ve iyi olarak bildiinden baka hibir eyi iyi olarak tanmamak iin ayn zamanda iyi olarak bildiinin ve istediinin gerekte hak ve dev olduunu ileri srmek iin saltk hakkn anlatr. (akt. Copleston, 2000: 62). Hegel yine de ahlaka bu salt iselcilik noktasnda belirli bir ierik verebilmenin zor olduunu dile getirir ve bu soyut dev ve sorumluluk kavramlarnn tek yanl kal-

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

99

mamalar iin, daha yksek dzeydeki bir ahlaksal yaamda birletirilmeleri gerektiini ne srer. Bir baka deyile somut bir ahlaksal yaam iin nesnel tinin alanndaki ikinci diyalektik adm olan toplumsal ahlak alanna geilebilmesi gerekmektedir. Hegel iin gerek ahlaksallk, toplumsal ahlakllktr, nk kiinin devlerini belirleyen onun toplum iindeki konumudur. u hlde imdi toplumsal ahlak balamnda aile ve yurtta toplumu kavramlarna gelmi bulunuyoruz.

Toplumsal Ahlak
Bu alt balk altnda Hegel, toplumsal tzden sz eder ve zgr isten sahibi kiilerin toplumsal devleri zerinde aka durmaz. Burada genelde aile, sivil toplum ve devletin zsel doalarn incelemek ve bir kavramn nasl tekine dolaymlandn gstermek gibi bir kayg iine girdii grlr. Bu kavramlarn zsel doasn amlamak, devlere ilikin bir anlaya da yol aacaktr, dncesine gre, daha dorusu toplumsal devlerin sral bir listesini vermek bir filozofun grevi deildir. Bu alandaki diyalektik lnn ilk ura, nesnel tinin ilk ve doal etik evresi ailedir. Toplumsal alanda bireysel tin bir bakma iselliinden karak kendini her eyden nce ailede nesnelletirir. Aile tmelin ilk rneidir, aile yeleri duygu ba ya da sevgi ile birlemi olarak dnlr. Ailenin istenci ailenin ortak mlkiyetinde dile gelen tek bir istentir. Ama ocuklar ailede yalnzca yeler olarak vardrlar, bu yeler yani ocuklar yetikin bireyler olduklar zaman, aileden ayrlrlar ve akraba grubuna ballktan uzak olarak ekonomik ortamda birbirleriyle yarma iinde bulunan bamsz insanlarn dnyasna girerler. Toplumsal yaamn bu biimine Hegel sivil toplum-yurtta toplumu adn verir. ilikilerinde soy-sop ballklarndan zgrlemi ussal ve sorumlu bireylerin dnyasdr. Burada geni yaylml bir pazar iinde istemlerin uyumluluu tarafndan biim kazanm ilikilere izin veren bir ortam sz konusudur. Gerekten de klasik ekonomistlerin analiz ettii bir insan toplumu grnm sz konusudur. Ama sivil toplum salt bir pazar olarak varolamaz. nk pazarlar ynetilmeye gereksinim duyarlar, oysaki ticari giriimler ve endstriler bireyleri eitli trden derneklerde birletiren ortak ilgileri kendileri bulur ve olutururlar. Bu ekilde bir ekonomik rgtleniin kararllk gsterebilmesi iin adaletin kurumsallamas mahkemeler ve adliye bata olmak zere, yasalar iletecek aygtlar gerekecektir. Ancak Hegel, politik anayasay ve hkmeti Devlet bal altnda ele almay zorunlu bulduu iin sivil toplumun ya da yurtta toplumunun hibir zaman varolamayaca gibi bir sonu da karlabilir. nk bir devlet iinde olmakszn yasalar ve hukuk uygulamas olanakl grnmemektedir. u hlde sivil toplumu devlet iinde ele almak da belki de dnlebilir. Bu ekilde devlet iin ifte bir zorunluluk vardr, denebilir. Bir kez toplumun refahna ynelik iyi ileri gerekletiren ve destekleyen olarak ve yine sivil toplum iindeki ticari kurulularn bencilliklerini en st dzeyden frenleyici olarak. Hukuk Felsefesinde devlet etik ideann bir olgusall olarak yani onun etkili bir cisimlemesi olarak betimlenir. Orada Hegel unu yazar: Bir ulusun tini kendini bilen ve isteyen olarak kutsaldr ve dnyada tanrnn yry devlet denen eydir. Hegelin ana ilgisi, kendisinin belirttiine gre, devleti zmlemektir. Aristoteles gibi, insann en yksek toplumsal baarsnn devlet olduunu belirtir. Aile ayrmlamam birlik anlamnda tmellik, sivil toplum ise tikellik momentini temsil ederken devlet ayrmlamam birlik yerine, tmelin ve tikelin ayrmlam birlii-

100

Modern Felsefe-II

Hegele gre devlet, nesnel tin olduu iin bir anlamda zorunlulukla tanrsaldr ama o da Aristoteles gibi devlette arlklar ve despotizmi nleyecek gvenlik mekanizmalarnn bulunmas gerektiini kabul eder.

ni temsil eder. Burada yaln tikellik yerine tikel istencin tmel isten ile zdelii bulunur. Baka bir anlatmla, devlette bireysel z-bilin tmel z-bilin dzeyine ykselmitir. Birey btnln bir yesi olarak kendisinin farkndadr. Devlet kendi yelerinin karsnda duran soyut bir tmel deildir; onlarda ve onlar yoluyla varolur. Devlet yaamna katlarak yeler salt tikelliklerinin zerine ykselirler. Bu ekilde devlet ayr olan ve ayn zamanda bir olan tikeller araclyla varolan somut bir tmeldir. Devlet ayn zamanda z-bilinli etik tzdr, etik tindir. Bu alann nceki momentleri onda srdrlr birleir. rnein haklar tmel ussal istencin anlatm olarak koyulur ve srdrlr ve ayrca ahlak ieriini kazanr: Daha ak bir deyile bir insann devleri onun toplumsal organizmadaki konumu tarafndan belirlenir. Elbette ayn kiinin ailesine kar da devleri vardr. nk aile de devlette varln srdren tinsel bir birimdir. Ama devler skalasnda deimez bir yap da dnlyor deildir. zgrlk ve kiisel karar ilkesinin devlette korunmas gerektii konusunda Hegel duyarl grnmektedir. Hegel devletten sk sk yceltici terimlerle sz eder. Devlet, nesnel tin olarak ona gre bir anlamda zorunlulukla tanrsaldr. Ne var ki devletin olumsallk, zen ve yanlg alannda durduunu da kabul eder. Devlet kt ynetim tarafndan pek ok bakmlardan bozulabilir. Bu nedenle o da Aristoteles gibi devlette keyfiliklere ve despotizme kar birtakm garantiler bulunmas gerektiini kabul eder. Halkn oy kullanma hakk grn uygun bulmamtr, nk bu byk devletlerde kanlmaz olarak semenlerin ilgisizliine gtrr ve bunun sonucu olarak da seim birka kiinin gc dahiline gerekleir ya da bir kaos ortamna doru srklenebilir. unu, inanl bir biimde ne srmtr: Tm nemli ilgiler temsil edilmelidir ve bunun iin yksek ve daha aa yasama organ tarafndan denetlenen dikkate deer yetkileri olan anayasal bir monari uygun bir ynetim biimi olabilir. Hegelin bu nerisiyle tpk Fichtenin yapt gibi kendi yaad dnemin Prusya devletini kutsad ne srlmtr. Aslnda Hegel ussal yapl, bir baka deyile kiisel zgrlk ilkesini en st dzeyden gerekletiren anayasadan yanadr. Herhangi bir ynetim biiminde byle bir anayasa uyguland srece Hegele gre sorun yoktur. Devlet asndan savan ilevi: Hegelin devletler baznda savaa ilikin syledikleri olduka ilgintir. Devletler zorunlulukla bamsz varlklardr. Her devlet bir bireydir ve bireyler kendi varolularn onlar tanyan ve onlarn da tand teki bireylere kar korumak isterler. Bundan dolay bir devletin tam bir kavram, devletlerin tam bir okluunu gerektirir. Onlarn ilikileri bir dereceye dek gelenek tarafndan dzenlenir. Ayrca, devletler arasndaki konular dzenleyen uluslararas yasa vardr ve sanki onlar bir szleme yapmlar gibi yasa metnine ballk gsterirler. Bununla birlikte, devletlerin yaamsal ilgileri att zaman, savatan baka bir yol yoktur. Herhangi bir anlamazlktaki en son yarg savatr nk bireysel devletler zerinde egemen baka hibir g yoktur. Hegel bundan sonra sava hakl karma gibi bir ynelime girer. Geri insanlarn gznde savala birlikte hakszlk, acmaszlk, savurganlk ve buna benzer olumsuzluklar ortal kaplar ama Hegel savan etik bir yan olduunu da ne srer. Bir baka deyile sava ussal bir olgudur: Sonlunun, mlkiyetin ve yaamn olumsallklarnn da ortaya serilmesi gerekir ve savan yapt tam da budur (akt. Copleston, 2000: 72). Ona gre, sava tarihsel diyalektiin ileriye doru tanmasnda en nemli etmenlerin banda gelir, katlamay nler ve uluslarn ahlaksal

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

101

saln korur. rm bir sistemin bir yana atlarak tinin daha din bir beliriine yer amay salayan balca aratr. Grld gibi Hegel Kantn ebedi bar dncesine kart bir tutum iindedir. Hegel savaa ilikin bu grleri hi kukusuz kendi dneminin tini iinde henz dnya sava denen sava tr ortaya kmadan nce ve daha ok bamszlk savalarnn yapld bir dnemde sylemi bulunuyordu. Bu nedenle Hegeli bu konuda kendi dneminin gzyle okumak gerekebilir. Burada genel bir sonu karmak gerekirse sava devletlerin doal bir koulu olmasa da, bar durumunun bir kesintiye uramas olarak onu, devletler sisteminin bir olgusu eklinde grmekten baka bir yol yoktur. Sava, bireysel insanlar arasnda deil, devletler arasnda bir iliki olduuna gre, sava olmayanlarn haklar ve karlar en st dzeyden korunmaldr ve yine sava profesyonel ordularn da varlk nedeni olarak grnmektedir. Uluslararas ilikilere ve tarihsel diyalektiin ilerlemesinin arac olarak sava konusuna yer vermek bizi kendiliinden dnya tarihinin felsefesine getirmi olmaktadr.

Hegelin Tarih Felsefesi


Hegel ncelikle tarih yazm zerine bir ka sz syler: Ona gre tarih yazmcl ekilde olabilir. lk olarak dolaysz tarih yazmndan sz eder. Tarihinin gzlemledii toplumda olup biten olaylar, eylemleri, durumlar betimlemesi yaln ve kkensel tarih yazmcl olmaktadr. Ona gre Thucydidesin tarihi bu tr rneklemektedir. kinci olarak dnsel tarih ten sz eder. Tarihinin deneyiminin snrlarnn tesine doru genileyen genel bir tarih yazma tipidir. Hegel bunu retici tarih adn verir. nc olarak felsefi tarih ya da tarih felsefesi gelir. Grld gibi bu, felsefecinin iidir ve tarihin dnceye dayal olarak irdeleniinden baka bir ey deildir. nsanlk tarihinin genel bir bakla yorumlanmas, anlamlandrlmas bu kategoride ele alnr. Ama bu konuda olgularn her naslsa ona uydurulmas gereken nceden dnlm bir tasar ya da emaya gre ele alnmas akla gelmemelidir. dedikten sonra Hegel unu ekler ve az ok bu sylemle eliir gibi olur: Felsefenin kendisiyle birlikte getirdii biricik dnce salt akl dncesidir; akl dnyaya egemendir ve dnya tarihi ussal bir sretir (akt. Copleston, 2000: 73). Bunun byle olmas kolayca anlalabilir. nk dnya tarihi Hegelin tm teki aklamalarndan da anlalabilecei gibi, tinin kendini andrma-aa koyma srecidir. Bu genel dnceyi felsefeci bak ile temele almak zorundayz. Bu bak as altnda uluslarn ya da devletlerin tarihine kendi tarihsellikleri iinde ve empirik yntemle bakmak gerekir. nk her ulus corafi ve teki rastlantsal zellikler tarafndan snrlanmtr ve bundan dolay sadece tikel, kendine zg bir kltr ve yine tikel bir tarih oluturabilir. Bu nedenle empirik inceleme kanlmazdr. Hegel yansz olduu sylenen tarihilerin bile kendi kategorilerini getirdiklerini belirtir. Mutlak yanszlk bir sylencedir. Felsefeci tarihin, sonsuz akln kendisini andrma sreci olduunu bildii iin bunun nasl gerekletiini anlamak bakmndan empirik olgulara gitmek zorundadr. Bu noktada unu belirtir: Tanrsal kayra tarihte iler ama bunun nasl ilediini grmek iin tarihsel verilerin incelenmesi gerekir. te yandan dnya tarihi, Hegele gre, tinin kendisinin zgrlk olarak bilincine erime srecidir: Bu yzden dnya tarihi zgrlk bilincinde bir ilerlemeyi anlatr. Bu bilince hi kukusuz insan zihninde ve onun yoluyla ulalr. Sonsuz tin tarihte insan bilinci yoluyla edimselletii zaman, dnya tini adn alr. u hlde taHegele gre trl tarih yazm vardr: dolaysz tarih yazmcl olaylar, eylemleri, durumlar betimler. kinci tarih yazm tr dnsel tarihtir ve retici niteliktedir. nc tarih yazm tr ise felsefi tarih ya da tarih felsefesidir.

102

Modern Felsefe-II

rih dnya tininin bilincini kazanma yoluyla adm adm zgrlemesinin bir tarihidir. Ancak tarihi bireylerden ok uluslarla ya da devletlerle ilgilendii iin dnya tininin somut geliiminde lt, bir ulusun tmyle kltrel yaps ya da koullardr. Ancak bir ulus ancak devlet koullar iinde kendinin bilincinde olarak varolabilecei iin buradaki asl lt Hegele gre devlet olarak karmza kar. Bu nedenle, uluslar devlet olma dzeyine ulatklar zaman, dnya tarihinde kendi paralarnda rol oynayarak btne yani dnya tinine katklarn yapm olurlar: Bu nedenle bir devlette somutlam her ulusal tin, Weltgeistn (dnya-tininin) yaamnda bir urak yeridir. Devletler araclyla dnya-tini kendini edimselletirir. Uluslar diyalektik bir iliki iinde birbirlerinin yerini alrlar ve bu ekilde dnya- tininin ilerlemesinde bir evre olarak gelip geerler. Hegele gre verili herhangi bir evrede bir tikel ulus zel bir yolda dnya-tininin geliimini temsil eder. rnein bir ulus bir a boyunca tmyle ndedir. Ulusal tinini doruuna ulatrr, ama daha sonra de geer ve sonunda tarihin arka bahesinde yerini alr. Bu arada yeni bir devlet bu kutsal tayclk grevi ile ne kar elbette o da kendi dnemi boyunca bu bayra tayacaktr. Dnya-tini asndan, zgrlk ideasnn geliimi de kukusuz diyalektik bir sre iinde gerekleir: rnein, Dou dnyasnda zgrlk yoktur. Bu dnyann toplumlar zerinde bask uygulayan despotun keyfi tutumlarna bal olarak baz znelere tannm irrasyonel zgrlkten sz etmek ne dereceye dek zgrlkten sz etmek olabilir? Buna karlk klasik Grek ve Roma dnyasnda zgrln biraz daha uygun bir kavramndan sz edilebilir. Grek site devletlerinde yurttalar kendilerini devletin kazanmlar ile donatlm olarak dnyorlard ve kendileri iin devletten ayr bir yaam dnmyorlard. Kukusuz onlar kiisel kusur ve felaketleri kabul ediyorlard ve bunu kader olarak adlandrlan eye balyorlard ve bu durumda bile kendilerini halen zgr olarak gryorlard ve kukusuz bu etkinlikte hibir biimde yer almayan, yani hibir biimde zgr olmayan klelerin varl da bir gerektir. Hristiyanlk insanlara bir zgrlk reetesi sundu ama daha ok verili toplumsal dzenin tesine ilikin idi. Hegelin Germanik dnya olarak adlandrd Protestanlk, Hristiyan uygarlnn zgrlk yolundaki en son geliim formu oldu ve Avrupa ve Amerikadaki devletlerde zgrl dzenlemeye ve korumaya ynelik pek ok yeni kurumlamalara yol at. Hristiyanlkta birey sonsuz bir deerdir ve sonsuz kurtulu iin bir aday olarak grlr. Vurgu znel zgrlk zerine olmasna karn, Fransz devriminde toplumsal kurumlara duyulan nefrette olduu gibi, Hristiyanlk, modern uygarla zel niteliini veren zgrln formunu ve grnmn yine de farkl bir biimde etkileyerek bu ekilde romantik sanat, romantik ak gibi eyleri ve vicdan zgrln ve haklarn desteklemi oluyordu. Bu arada Hegelin tarih felsefesine ilikin grlerini sona erdirmeden nce u zel ama iyi bilinen grne de ksaca deinmi olalm: Hi kukusuz dnya tarihinde birincil nemi olanlar ulusal devletlerdir. Ancak ulus tinini ileriye tamada nc grevi gren kiilerin varl da bir gerektir. Byk skender, Jl Sezar ve Napoleon gibi insanlarn tarihte oynadklar rol zerinde fazlasyla durulur. Hegel de bu tr kiileri dnya tarihsel bireyler olarak nitelemektedir. Ulusal tinler ve bunlarn diyalektiinden doan dnya-tini, kukusuz tekil insanlarda ve onlar araclyla varolur ve ileyi gsterir, bunu bu blmn banda da belirtmitik. Bu adan dnya-tini belirli bireyleri de tpk devletleri olduu gibi kendi amac dorultusunda kullanr. Bu insanlarn hi kukusuz znel tutkular ve kiisel gdleri vardr. Hegele gre bu dnyada hibir byk ey tutku olmakszn baarlabilmi de-

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

103

ildir. Bu nedenle tarihin byk kiiliklerinin tutkular, dnya- tini tarafndan ara olarak kullanlr. Burada evrensel akln hilesi ibandadr. Bylece bu tr kiilerden herhangi birinin kiisel tutkusu ile gerekletirdii bir tarihsel olgu dnya-tininin ilerilere tanmasnn bir evresinde ok nemli ve yaamsal bir adm gerekletirmitir. Sonu olarak, Hegelin tarih anlay grld gibi teleolojik (erekbilimsel) bir anlaytr. Bu durumda olmas gereken eyler dnya-tininin dnemsel olarak taycln stlenen devletler ve dnya-tarihsel kiilikler araclyla kesinlikle gerekleecektir.

Mutlak Tin
Hegelin sistemini tamamlayan temel lnn sonuncu aamas, mutlak tin (absoluter geist) adn alr ve sanat, anlanm din ve felsefeden oluan bir aamadr. Fenomenolojinin sonunda Hegel, dnya tarihinde, doadan dine, dinden sanata ve sanattan felsefi bilgiye doru bir devinim olduunu belirtmiti. Ansiklopedide sanata daha bamsz bir stat vermi olarak grnr. Ama genel emada karmza kan uslamlamann ayrntlar bu bamszl ok zor ortaya koyar nk geiin betimlendii blmlerde, tpk Fenomenolojide olduu gibi nesnel tinden dine doru bir gidiin betimlemesi yaplr. Bu ekilde Ansiklopedinin sonu blmlerinde, sanat, dinin uygun olmayan bir formu olarak. Din ise sanatn daha uygun bir formu olarak gsterilmektedir. Felsefe, izilen resimde dnme ve tmyle ussallatrlm bir ey olarak tpk din gibi zgr bir konumda grnr. Sonu olarak Hegele gre bu de mutlak tinin grnmleridir. Mutlak tin kendisini bunlardan her birisi olarak amlama yoluna gider. Sanat, sanatnn eliyle mutlak tinin maddesel eyler iinde cisimlemesidir; bu nedenle sanat bir anlamda tanrnn efendisi saylabilir. Klasik sanatta cisimletirme ve cisimletiren zihin arasnda bir anti-tez yoktur. Klasik sanatn ngrd ey, ycenin sanatsal olarak anlatmnda cisimlemeye meydan okuyan bir ey olarak grlr ve daima duyulur eylerin tesinde ve arkasnda kalr, bu duyulur eyler sadece onu sembolize etmekte baarl olurlar. Artistik temsil etmenin eksik yan, duyusal semboller, bu dnya kadar snrl ve yanl olarak ele alnm olan bir baka dnyaya gndermede bulunmak zere ele alnm olabilirler. Bylece insanlar, taplan idollerle ve hatta kemikler gibi eylerle teki dnyann ruhsal (spiritel) olmayan nesnelliine gndermede bulunabilirler. Tanr bundan dolay doal dnyadan- ki asli olarak ona benzer- daha byk ve daha gl deildir. Ne de dnyann tesinde, insan iin ncesiz sonrasz ulalamaz olarak kalan bir eydir. Tanr dnyada kendini gsterir. Bu bedenlemenin Hristiyan retisinde olmak zere amlanm dinin en uygun bir biimde ifade ettii doruluk anlaydr. Bu reti olmakszn tanr hlen bu dnyann tesinde olacak ve eksik ve snrl olarak grlecektir. Bu retiyle bile, o zel tarihsel olaylarn ortasnda ve onlar araclyla kavranlr. Ama bu ekilde onun kavramna olumsallk ve tutarszlk gesi girmi olmaktadr. Felsefede sanatnn dsal vizyonu ve mistiin isel vizyonu artk orada daha fazla atma olmayan bir dnme tarznda birleir. En yksek dzeyden ben-bilgisini kazanan filozof, bilginin daha aa dzeylerinde kanlmaz olarak alkantlara yol aan i atmalarndan zgrleir; felsefe ile uramakla sonunda o kendisini zgr hale getirir. Ve sonsuz tinin dnya tarihi olarak zgrleme yolculuunda Bu mutlak olarak sonul zgrleme basama da gereklemi olur. imdi de mutlak tinin sanat din ve felsefe olmak zere ana uraklarn gerektii kadaryla tek tek ele almak durumundayz.
Mutlak tin kendisini aamada amlar: sanat, din ve felsefe.

104

Modern Felsefe-II

HEGELN SANAT, DN VE FELSEFE ANLAYII Hegelin Estetik Kuram


Hegel, sanat felsefesine ilikin grlerini estetik derslerini verirken gelitirmi ve daha sonra bu alandaki grleri Estetik zerine Sylevler bal altnda yaymlanmtr. Hegelin gzel kavramna ilikin aklamas Schillerin grnn az ok deitirilmi bir biimi gibidir: Schillere gre, gzellik, duyusal ile ussal arasndaki bir arabulucudur. Hegele gre ise gzellik duyusaldan dn alnan bir ussaldr, duyusal grnm bir form aldnda ya da ussal ierik bir form iinde kendini aa koyduunda gzel sanat karmzda durur. Ussaln bu duyusal cisimlemesi ilkesel yolda gerekleir; bunlar sembolik sanat, klasik sanat ve romantik sanat biimleridir.

Sembolik Sanat
nsanlk tarihinde ilk en uygun yol olarak sembolik sanat tr karmza kmaktadr. Burada duyulur biim, ussal ierii onun iine nfuz etmeksizin ya da onu dntrmeksizin tmyle sembolize etmekte e deyile simgelemektedir. Buna gre bir aslan cesareti, bir ku ruhu, bir tapnak sonul anlamda bir gizem olarak kalan bir tanrnn burada hazr varoluunu simgeleyebilir. Bylece sembolik sanatta, duyulur obje, anlalmas zor ve gizemli bir biimde kendi dnda ve kendisinden tedeki bir ussalla gndermede bulunur. Duyulur sembolle ok byk ve salt ima edilebilir olana gndermede bulunulduu zaman, bazen sembolik sanatta yce olan meydana getirilmi olur. Bu sanatn en gzel rnekleri Msr sanatnda karmza kmaktadr.

Klasik Sanat
Klasik sanatta, duyulur cisimlemenin ikinci formu karmza kar. Burada duyulur anlatm, verilmek istenen fikre uygundur. O, verilmek isteneni tam olarak anlatr, anlatm bulank bir biimde kendisinin tesinde bulunana iaret etmez. Bu yaklam klasik dnem heykellerinde ok gzel anlatm bulmaktadr. Yani insan bedeninin heykellerinde tata gerekletirilen kutsal ideal, tata gizlenme yoluna gidilmiyor, tersine ideal bir insan bedeni olarak cisimselleiyor. Bir tapnak tanr deildir ama tanry dndrr. Bir Apollo heykelinde ise tanr tata grlebilir ve ona dokunulabilir. Hegele gre klasik sanat rnleri, bamszla ve btnle sahiptir. yle ki onlar yaratld zaman, geride daha fazla yaplmas gereken hibir ey brakmam olarak grnrler. Daha gzel olan hibir ey geride kalm olamaz ya da yoktur.

Romantik Sanat
Hristiyanlk, bireyin sonsuz deerine ve znel zgrle yapt vurgu ile klasik sanat bir ekilde doyurucu olmaktan karr. nsan bedeninde skunet ve kutluluk iinde yer alan akl olarak sanat almasndan daha fazlas gerekmektedir nk zne ve onun isel yaam sonsuz bir deer olarak dnlmektedir. Sanat formlar denge ve uyumdan, znelin heyecan ve ruhsal alkantlarna doru yola kmaldr. Hegele gre, romantik sanatta znele ve kendilik bilincine olan bu ilerleme baarlabilmitir. Romantik sanat kendi arka tasar olarak klasik sanatn huzurlu ve dengelenmi gzeline geri dner ve oradan gzelin isel yaamn dsal formun olumsallnda incelikle rer ve gzel olmayann kuvvetle ifade edilmi zelliklerine tm genilii ile izin verir. Romantik sanatta, sembolik sanattaki gibi, bi-

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

105

imsiz ve hatta acayip olana da oka yer verilir ama romantik sanat, sembolik sanattan daha st bir dzeyde yer alr nk onda yanstlan tin daha karmak ve sofistikedir ve yine romantik sanatta klasik sanattakinden daha byk lde bir zgrle ulalr nk romantik sanat duyulur cisimleme tarafndan daha az ierilir ya da engellenir. Hristiyan dnemin sanat rnleri ve Hegelin kendi gnne dek gelen her tr sanatsal yaratmaya Hegel bu kategoride yer vermektedir.

Sanat rnleri Snflamas


Hegelin gzelin ana tipine ilikin bu gr sanatsal rnlerin balca tiplerine ilikin gr ile yakndan ilikilidir. Hegel sanat rnlerini, mimari, heykel, resim, mzik ve iir tarznda snflama yoluna gitti. Bu alanlardaki herhangi bir alma, sembolik, klasik ve romantik tarzlarda olabilir. Ama ona gre, mimari zellikle sembolik sanata uygundur; heykel klasik sanata ve resim, mzik ve iir ise daha ok romantik sanat tarzna uygundurlar. Mimari: Hegele gre en temel sanat tr mimaridir ve insanlarn ilk denedii sanat tr de budur. nk onun materyali tinsiz-zihinsizdir ve onun formu bu tinsiz aracn fiziksel zelliklerine ve arlna baldr. lk insanlarn mimari rn, onlarn bir araya gelerek tanrlara tapnabilmeleri iin yaplan tapnaklardr, bu tapnaklar ayrca topluluklarna birlik getirmeye de hizmet ediyordu. Hegel ilk tapnaklar yapan insanlar, ina ettikleri yeri temizleyen olarak imgeledi ve bunu snrlln al-rplarn temizlemek olarak betimledi (Acton. 1967, s.448). Heykel: Mimaride bir ev tanr iin yaplr ve tanr iin hazr olunur ve o beklenilir. Bununla birlikte o, cisimletirilmez ya da salt bir binann talarna yanstlmaz. Klasik mimaride tanr ta araclyla o ekilde cisimletirilir ki heykelin tm paralar onu yanstmak ya da aa koymak iin birleirler. Bu ekilde o tinsiz ya da tinin tesinde kalan bir sembol deildir, ama onun yekpare bir ifadesidir. Hegel, Greklerde Klasik Sanatn doruundaki heykellerin uyumluluk iindeki bamszl ile Msr heykellerinin kat dzenliliini birbirine kart olarak grd. Hristiyan heykelinde hatta Michelangeloda bile bu Grek ideal artk stn gelmiyordu. Resim, Mzik ve iir: Hegele gre, romantik sanatn bu tr ideale ok daha yakn olmakla heykelden ve mimariden ayrlrlar. Aralarndaki en byk fark, bu sanatlarn rnlerinin heykelciliin ve mimarinin rnleri gibi boyutlu olmamalardr. Resim kukusuz iki-boyutludur, Hegel, onun heykele gre daha ideal olduunu dnd, nk maddi eylerin kat tznden daha teye tanabilir. Ayrca ressam yapt eyi ayn alan zerinde kalarak deitirebilir, bir heykeltran bunu yapmasna olanaksz gzyle baklabilir ve aslnda buna gerek de yoktur. boyut ikiye indirgendiinde, uzay bir ekilde daha isel ve znel olana dn verilir ve bylece iire doru ilk adm atlm olur. znellie doru bir dier adm mzik tarafndan atlr. Grme ve dokunma duyular kadar, uzayn tm boyutlar terk edilir. Hegele gre iitme, grmeden daha znel bir duyudur nk daha az pratiktir ve ok daha dnseldir. iirde, mziin duyusal geleri olan notalarn ya da tonlarn yerini dncelerin yerine geen szckler alr. Hegel unu syler: iir sanat tinin evrensel sanatdr ve gerekleimi iin dsal, duyulanabilir materyale daha fazla gereksinimi olmad iin ok daha zgr bir sanat trdr. Bir btn olarak iir sanat iinde, epik, lirik ve dramatik iiri birbirinden ayrmtr. Hegelin dramatik iir aklamas zellikle ilgintir. Trajedide, bireyler dosdoru isten ve karakterlerinin tarafnda durmak araclyla kendi kendilerini imha ederler ya da temelden kar olduklar bir eylem sreci ile kendilerini identifiye etmeye zorlanrlar. te yandan koHegel sanat rnlerini mimari, heykel, resim, mzik ve iir olarak snflar. Bunlardan mimari sembolik sanata, heykel klasik sanata, resim, mzik ve iir ise romantik sanata uygundurlar.

106

Modern Felsefe-II

medide byle bir uzlama yoktur. Karakterler, sadece znel bir anlam olan eylemin akn izlerler. Gerekten de komedide, Hegele gre, romantik sanatn znellik karakteri tm birliin zld bir arla kadar gider ve onunla birlikte gzellik de yitip gitme yoluna girer. Komedide kiilerin birbirine kar oynad, tm sanatn amacna kart olarak znel karlarn bir serisi vardr sadece. Oysa Hegele gre, sanatn amac duyulur olanda, sonsuzun ve kutsaln anlanmasdr.

Doal Gzel
Hegel Estetik zerine Sylevlerin ikinci blmnde doal gzel zerine baz aklamalarda bulunmaktadr. ncelikle dzenlilik, simetri, uyum ve benzeyi yasalar zerine tartmakta bitki hayvan ve insan gzelliini ele almaktadr. Bu incelemelerden kard sonuca gre doal gzellik sanatsal gzellie gre daha dk dzeyde kalmaktadr. Bitkiler ve hayvanlar tin tamayan doal cisimlere gre kukusuz daha gzeldirler. Ama bizim onlarda grdklerimiz ilerindeki ruh deil dlarn kaplayan deri bunun yan sra sa, trnak, kuyruk gibi grlebilir eylerdir. Hegel doal gzellii dnyann dzyazs olarak niteleme yoluna gider. Doa gzelliini tmyle yadsmamakla birlikte, dk dzeyde bulunduunu belirtmekte diretir. Aslnda sistemin yaps bunu gerektirmektedir nk insann ben bilinli baarlar onun en st noktasn oluturmaktadr. Hegelin estetie ilikin grlerini bitirmeden nce bir iki kavramsal karkla deinmek aklayc olabilir: ncelikle tarihsel ve kavramsal arasndaki ilikide bir belirsizlik dikkati ekmektedir. rnein sembolik, klasik ve romantik sanat trleri arasndaki ayrm ncelikle kavramsal dzlemde ele almakla birlikte, Hegel, bunlarn tarihsel ilerleme izgisinde sral olarak ortaya ktklarn belirtir. Ayrca tarihsel tip olarak ele ald romantisizmi kavramsal tip olarak ele almaktan kanmaz ve bu balamda trajediyi romantik sanata bir rnek olarak gsterir. Oysa trajedi tarihsel olarak ilka Grek sanat trlerinden biridir. Bylece bu konuda zamansal ardkl gz ard etmi olur. Bu arada Hegelin en ilgin nerilerinden birisi romantik sanatn en uucu rnekleri ile sanatn bir sona ulatn ne srmesidir. Dramatik iirin tm sanat formlarnn en zneli olan komedi ile en u noktaya geldiini ve bu noktadan balayarak genel anlamda sanatta bir zlmeye doru yol atn ne srmektedir. Aslnda Prusya Devleti ile tarihin sona erdiini ne srmesine paralel olarak sanatn da ayn zamansal dzlemde sona doru gittiine inanmaktadr. Her bir durumda kavramsal geliimin sonucunu tarihsel geliimin de sonucu olarak gstermitir. Tarih kutsaln dnyadaki bir serveni olduuna gre bu ikisini zdeletirmesi doal bir sonu olarak grlebilir. ngiliz Hegelci filozof Bosanquet, Hegelin sanatn sonul zlme noktasna doru gittiine inanmaktan daha ok toplumun geldii noktadaki umut krc grnmden ac ekerek byle bir ngrde bulunduunu belirtmitir. Ancak bu ngry Schiller ve Goethenin terimlerini heceleyerek dile getirdiini eletirmenler belirtmektedir.

Din Felsefesi
Mutlak tin kendisini sanat, din ve felsefe olarak amladna gre, Hegelin felsefi sisteminde dinin en azndan felsefi bir bakla ele alnmas hi de artc olmayacaktr. Bu konuda birka yorumcu aslnda Hegel felsefesinin ateistik (tanrtanmazc) nitelikli olduunu ne srmtr, ama pek ou ya teistik ya da panteistik olduunu ne srmektedirler. Kukusuz Hegelin yazlarnda, hatta mantkta bile dinsel ifadeler oka yer almaktadr. Nasl sk bir ekilde sanat dinle benzetirdii ve nasl sk sk devleti dini etiketlerle yaftalad aka gsterilebilir bir olgudur.

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

107

Bunun yan sra Tinin Fenomenolojisi, balkl bayapt belli bir hakllk derecesinde ateistik terimlerle yorumlanabilmektedir. Ne var ki baz eletirmenlere gre Hegelin olgun dnem felsefesini bu ekilde yorumlamak eldeki veriyi ok fazlasyla zorlamaktan baka bir ey olmamaktadr. nk sistemde din, sanat ve felsefenin yan sra mutlak tinin bir formudur; bu nedenle tinin en st dzeyden bir anlatm olmaktadr. (Kukusuz Hegelin bu yaklam tartmaya aktr). Hegel aslnda mutlak Tin bal altnda felsefe ile dini de birbirleriyle ok i ie olarak ele almtr. Hegele gre din mutlak betimler ya da resmeder, buna karlk felsefe onu kavrar ya da dnr. Ayn doruluk, birinde yar-imgesel bir form iinde tekisinde ise kavramsal form iinde anlatlr. Mutlak tin kendi bilincine ulama srecinde, sanat alanna en yakn olan bilinli yaam alan dindir ve yine din ya da dinsel bilin sanata gre felsefi bilince ulamada ok daha kolayca bir ara basamak grevi grebilecek yapdadr. nk din, mutlak tinin, Hegelin deyimiyle Vorstellung biimindeki z-belirimi ile ilikilidir. Vorstellung (tasarm) imgesel ya da resimsel dnme demektir. Bu dnme tarz ise dinsel bilince zgdr. Dinsel bilin mutlak bu tarzda dnr ve bu dnme biimiyle estetik bilinten ayrlr. te yandan bu dnme biimi felsefi dn niteleyen kavramsal dnceden de ayrlr. Dinsel bilince zg dnme bir bakma imgelerle rtl olan bir dnme biimidir; imgelem ve dnce arasndaki bir tr etkileimin rndr, bir Vorstellung (tasarm) felsefecinin salt kavram deildir, ama imgesel ya da resimsel bir kavramdr. rnein, mutlak tinin doada nesnellemi olduu gerei, dinsel bilin asndan dnyann akn bir tanr tarafndan zgrce yaratlnn imgesel ya da resimsel bir tasarmn ortaya koyar. Yine insan tininin, sonsuz tinin yaamnda bir moment olduu gerei, bedenselleme ve insann sa yoluyla tanr ile birlemesi biiminde imgelenir ya da tasarmlanr. Hegel iin gereklerin ierii ayndr, ama anlam ve anlatma biimleri dinde ve felsefede ayrlr. Her biri gereklii farkl yollarda anlar ve betimler. Hegel bu balamda tanrnn varoluunu kantlamaya gereksinim duymaz. nk tanr varlktr; Varln doas ise mantkta ya da soyut metafizikte tantlanr (ve zaten sistemin ak gerei tantlanmtr). u hlde gerek bir din felsefesi tanrnn varoluunu tantlamaktan ok, dinsel bilin ile ve bunun tanry ayrmsama yolu ya da yollar ile ilgilenir. Buna gre dinsel bilin ana momentten ya da evreden gemitir. Birincisi tmellik evresidir. Tanr ayrmlamam, tmel olarak ve sonsuz olarak biricik gerekliktir. kincisi tikellik evresidir. Bu aamada tanry dnmekle, kendim ile O, sonlu ile sonsuz arasna ayrm getirmi olurum. Bylece tanr karmda duran bir nesne olur ve bu ekilde ona yabanclam olurum. Bu dini adan bir gnahkr olduum bilincini de kapsar. nc evre bireysellik evresidir. Tikelin tmele, sonlunun sonsuza geri dnn imler, bylece ayrlma ve yabanclama alm olur. Dini adan bu tapnma yoluyla gerekleir. u hlde, zihin salt soyut tanr dncesinden, kendisinin ve tanrnn ayr varlklar olduunu ayrmsamasna ve oradan da kendisini tanr ile yeniden bir olarak bilmeye doru devinir. Hegele gre bu devinim dinsel bilincin zsel devinim izgisidir. Bu evre ideann temel evresine de karlk gelir. Ancak din sadece soyut olarak din deildir, eitli olgusal dinler biimini alarak kendi geliimini izler. Bu geliimi din felsefesi verecektir hi kukusuz. Buna gre dnya zerindeki ilk din tipi doa dini olarak karmza kar. Bu da evreye blnr: lki by dinidir. kincisi, in ve Hint dinleri grubudur. ncs, ran, Suriye ve Msr dinleri olarak belirginleirler.

Dinsel bilin ana evreden gemitir: Birincisi tmellik, ikincisi tikellik, ncs bireysellik evresidir.

108

Modern Felsefe-II

Diyalektiin ikinci momenti olarak Hegele gre karmza tinsel bireysellik dinleri kmaktadr. Buradaki kanlmaz l ise Yahudi, Yunan ve Roma dinleridir. Bunlar srasyla, ycelik, gzellik ve yararllk amalarna yneliktir. Bu evrede tanrsal, insansal olanla kar karya ve ondan ayr olarak dnlr. rnein Yahudi dininde tanr akn ycelik olarak insann ve dnyann zerinde ykselir, Yunan dininde tanr mutlak gzel ve iyiyi temsil eder. Roma dininde ise Jpiterin grevi devleti, egemenlii korumaktr. Bu dinlerde genelde insan ile tanr arasnda bir uzlama dncesi vardr. Dinlerin gelimesindeki nc evrede ise Hristiyanlk bulunur. Bu dinde tanr akn deil, ikindir ama yine de sonsuz tindir ve insan tanr-insandan (sadan) alnan onay ile tanr ile birlemi olarak dnlr. Bu yzden Hristiyan dini tanry ayrmlam bir birlik olarak deil, kutsal kiiler ls olarak grr. Bu noktada Hegelin Hristiyan dininin felsefesine kaydn sylemek acaba abartl olur mu? Bu sorunun yantn anlayabilmek iin biraz da din ve felsefe arasndaki ilikiye gz atmak gerekli gibi grnmektedir.

Din ve Felsefe Arasndaki liki


Hegele gre biraz yukarda da grdmz gibi din ve felsefe ayn sonsuz gerekliin, yani tanrnn kendini amasnn farkl yollardr. Buradaki durum Vorstellungtan, yani imgesel dnmeden kavramsal dnmeye dnm sorunudur. Kavramsal dnme olumsallk ieren imgesel dnmeden, mantksal ardklk iinde dnme biimine geii anlatr: Bylece olabilirdi, olmayabilirdi anlamnda olumsal bir olay olarak yarat kavram, bu tanrbilimsel kavram felsefede Logosun zorunlu olarak doada nesnellemesi retisi olur. (Copleston, 2000: 94). Buradaki nesnelleme yle ya da byle olmaya zorlanma deil de ne ise o olmas nedeniyledir. Bylece felsefe dinsel dncenin imgesel ya da resimsel gesini kesip atar ve ayn gerei salt kavramsal olarak anlatr. Her ikisi de tanry ele alrlar ve bu adan Hegele gre her ikisi de dindirler. Hegel burada din terimini sadece dinsel deneyimi inanc ve klt deil tanrbilimi (teolojiyi) de iine alacak biimde kullanr. O zaman felsefe sadece tanrbilim ise dinin teki yanlarna ters der denebilir. Hegel bunu kabul etmez: ona gre Hristiyanln z bilgidir, o kendi inancn anlamaya abalar. Speklatif felsefe ise bu giriimin bir srdrlmesidir. Hristiyanlk mutlak dindir ve mutlak idealizm mutlak felsefedir. Kavray ve anlatm biimleri farkl bile olsa her ikisinin de gereklikleri ayndr. Bundan mutlak idealizmin Hristiyanl ortadan kaldrd sylenemez. nk insan sadece salt dnce deildir, sadece felsefeci de deildir. Ayrca dinsel bilin iin Hristiyan tanrbilim gerein eksiksiz anlatmdr. Bundan sonra Hegel, kutsal leme, d ve bedenselleme gibi retilerin felsefi tantlarn verme iine giriir, ama onlar salt kavramsal dnme biiminde anlatmay bitirince, bunlar Kilisenin en doru ve uygun anlatm iddiasyla ne srd eylerden ok farkl bir ey olup karlar. Hegel, burada speklatif felsefeyi Hristiyan vahyin ikin anlam bakmndan yarglayc bir otorite olarak kullanr. Bu ekilde Hristiyan tanrbilim srekli olarak direttii tm gizemliliinden soyularak felsefi bir aklamaya boyun emi olur. Eer Hegel katksz bir filozof ise bunun byle olmasndan baka trl bir ey zaten olmamalyd.
SIRA SZDE

Hegelin felsefi sisteminde din ile felsefe arasndaki iliki nasl kurulmaktadr? SIRA SZDE
DNELM S O R U

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

109

Hegelin Felsefe Tarihi Yorumu


Hegel, mutlak Tinin kendini amlama yollarnn belki de en st ve soyut noktas olarak grd felsefenin dnyaya ne tarzda baktn, din ile felsefeyi karlatrrken bir bakma ortaya koymu oldu. Bu nedenle bu aamada daha ileri aklamalar yapmak yerine, diyalektik yntemin bir uygulann felsefe tarihi alannda da rnekleme yoluna gider. nk inancna gre felsefe etkinlii de diyalektik bir sre iinde ilerlemitir. Buna gre iinde kendi felsefesinin hi kukusuz doruk noktasn oluturduuna inand idealist felsefe dnemi tm felsefe tarihinde geilen aamalarn sonul bir sentezi olarak en gelimi noktay anlatmaktadr. Bu felsefe izgisi iinde Fichte ve Schellingin felsefelerini birer ara durak olarak ilan etmitir. Buna gre felsefe tarihi dncenin, kendine ilikin yetersiz bir anlayndan bir bakasna doru geerek ve daha sonra da bunlar daha yksek bir dzeyde birletirerek kendini daha ak ve yeterli ifade etme tarzna tama srecidir. Bu sreci mutlak tin asndan grdmzde nsann dnme yetisini diyalektik olarak en son gerekliin yani mutlakn yeterli bir anlayna doru devindirmesi srecidir. Ama bu iki bak as bir ve ayn srecin farkl yanlardan grln verir. nk mutlak tin insan zihninin mutlak bilgi dzeyindeki dncesinde ve onun yoluyla kendini belli eder. Buna gre, felsefe tarihinin deiik evrelerinde ortaya kan ve tek-yanl gereklik kavramlar sonraki daha yksek evrelere tanr ve orada korunurlar ve son felsefe tm bunlarn sonucu olarak ortaya kar. Buna gre Felsefe tarihinden kan sonul anlam udur; tm zamanlar boyunca tek bir felsefe olmutur ve bunun ada grnmleri ayn bir ilkenin zorunlu yanlarn temsil ederler. Felsefi sistemlerin ardkl bir olumsallk deil bir zorunluluun rndr. Bir dnemin son felsefesi tm bu geliimin rndr ve tinin z-bilincinin ortaya karabilecei en yksek biimi iindeki gerekliktir. Son felsefe u hlde daha ncekileri ierir, kendi iinde onlarn tm basamaklarn kapsar nk tm bu felsefelerin sonucu ve rndr. Hegelin bu felsefe tarihi yorumu, daha ok felsefi rnlerin nasl ve hangi diyalektik koullarda oluturulduunun bir aklamas olma abas iindedir. Ama felsefi sistemlerin toplum zerindeki etkilerinin bir aklanmas deildir. Felsefe tarihinin bir tr teleolojik bir bak asyla srekli akp giden bir izgiselliine k tutmu olmaktadr.

Hegelin Etkisi
Hegelin etkisi gerek Almanyada gerekse de tm Avrupada ok byk ve yaygn olmutur. Hzla sa ve sol Hegelciler ayrmlamas gereklemitir. nk sa Hegelci olarak adlandrlan dnrler Hegelin mutlak idealizminin hakl olarak Hristiyanlk ile badaabilir bir anlatmda yorumlanabileceini ne srmekteydiler. Karl Friedrich Gschel (1784-1866) daha Hegelin salnda dinsel bilinci betimleyen dnce biimi ile felsefi dnme biimini badatrmaya ama bunu yaparken dinsel dnme biimini kavramsal dnmeye altgdml olmaktan karmaya almtr. Bu konuda Hegelin de yakn ilgisiyle karlamtr. Karl Ludwig Michelet (1801-1893) adl profesr ise Hegelin diyalektik lsn Kutsal lnn kiileri ile zdeletirmeye almtr. Bu alanda yani Hristiyan tanrbilim kkenli almalarda Hegelci retiyi gelitirmeye alan burada ele alamayacamz daha pek ok kii vardr. Biz sadece sol Hegelcilere bir iki rnek vermekle yetinelim.

110

Modern Felsefe-II

lk balarda sol kanat Hegelciler, David Friedrich Strauss (1804-1874) tarafndan temsil edilmitir. sann Yaam adl nl almasnda ncildeki yklerin efsanelerden baka bir ey olmadn ne srerek bu gr Hegelin Vorstellung kuram ile ilikilendirmitir. Bu ekilde tarihsel Hristiyanl zn Hegel dncesinin gerek bir geliimi olarak sunmutur. Aslnda buradaki durum udur: Gerek sa gerek sol Hegelciler arasndaki ayrm Hegelin dinsel ve Tanrbilimsel sorunlar ile ilgili konumunun ele alnndan kaynaklanyordu: Sa kanat Hegeli az ok Hristiyanlk ile badaabilir olarak yorumlad. Buna gre tanr kiisel ve zbilinli bir varlk olarak tasarmlanyordu. Buna karlk sol kanat panteist bir yorum ne srerek kiisel lmszl yadsd. Bununla birlikte sol Hegelciler ok gemeden panteizmin tesine natralizme ve ateizme doru yol aldlar. Ayrca Marx ve Engelsin elinde Hegelci toplum ve tarih kavramlar devrimci bir adan ele alnarak gelitirilme yoluna gidildi. Bu ekilde Marx ve Engelsin retileri nedeniyle sol Hegelcilik daha byk bir tarihsel nem kazanmtr.

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

111

zet
A M A

Hegelin yaamn ve yaptlarn zetlemek. Kant sonras Alman idealizminin doruk noktas ve en byk ismi olan Hegel, ilk yaptnda Fichtenin ben ve ben-olmayann mutlaktaki zdelii dncesini kabul etmemekte ve Schellingin bu konudaki dncelerini uygun bulmaktayd. 1807de en byk ve etkili yapt tinin Fenomenolojisini yaymlayarak Alman idealizmi srecindeki bamsz ve zg yerini ald. 1812de Mantk Bilimini (Wissenschaft der Logik), 1816da zet Olarak Felsefi Bilimler Ansiklopedisini, 01821de Ana izgileriyle Hukuk Felsefesini, 1827 ve 1830da Ansiklopedini yaymlad. Yaptlarn verirken genelde evren ve insanlk tarihinin akna ve anlamna ynelik derin bir ngrden esinlendii sylenebilir; ona gre felsefe sz konusu olduunda, gizemli-mistik sezgilere ve duygulara bavurmak kesinlikle onaylanacak bir yol deildir. Felsefede biim ve ieriin birliine inanyordu. Ona gre, bir ksm felsefecinin yapt gibi kestirme yoldan giderek gizemli i grlerle gerekliin yakalandn ilan etmek ii bo bir imgeden baka bir ey deildir. Hegelin nesnel idealizminin ana hatlarn saptamak. Hegel de dier Alman idealistleri gibi maddesel eyler de dhil olmak zere her bilgi objesinin zihnin rn olduunu dnmekte ve u mehur ne srmde bulunmaktayd: Her gereklik ussaldr, ussal olan gerektir. Ona gre bilginin tm nesneleri ve tm evren mutlak bir znenin, bir mutlak zihnin rndr. Uslamlamasnda iki nokta ne kar: bilinemeyen bir kendinde-varlk dncesinin reddi ve gerekliin doasnn dnce olduu, ussallk olduu ve sonul gerekliin mutlak idea olduudur. Tm gereklik mutlak ideada bulunur ya da mutlak idea tarafndan temsil edildir. Evren mutlak ideann anmndan ibarettir. Bu anm sreci emberseldir, yani sonul ama balangta erek olarak koymutur. Mutlak, nesnesi kendisi olan dnmedir, yani kendini dnen znedir. Bunu sylemek mutlakn tin (geist) olduunu sylemektir. Doa ve tin alanlar, iinde sonsuz ideann ya da mutlakn kendini sergiledii alanlardr. Doada

A M A

mutlak bir bakma nesnellie, kendisinin anti-tezi olan maddesel dnyaya geer. Tin dnyasnda yani insan tini alannda logos kendini znde olduu gibi sergiliyor olmas anlamnda kendine geri dner. Bu ekilde tez, anti-tez, sentez gereklemi olur. Hegele gre bu tarzdaki bir ak sreci diyalektik bir sre olmaktadr. Hegelin diyalektik sreci temel tez-antitez-sentez lemesinden oluur. Bunlara varlk mant, z mant ve kavram mant denir. Bunlardan varlk mant varlk-yokluk-olu lemesiyle ilerler. Burada tez varlk, antitez yokluk, sentez ise olutur. Salt varlk kavram yokluk kavramn ierir. Bylece anti-tez yokluk, varlk tezinde ierilmektedir. Olu, varlk ile yoklukun birlii, sentezidir. Hegelin varlk mantnda Kantn bilgi kategorileri birer varlk kategorisine dntrlmtr. Varlk mantnn antitezi olan z mant u temel diyalektik lden oluur: z, kuvvet ve edimsellik. Varlk mant ile z mantnn sentezi olan kavram mant ise u ana diyalektik lye dayanr: znellik, nesnellik ve kavram (idea ya da dnce). Hegel mantnn tm eilimi balangtaki varlk kavramndan devinime geerek sonunda idea (Kavram-Dnce) fikrine ulamaktr.
A M A

Hegelin tin felsefesini deerlendirmek. Hegelin tin felsefesi znel tin, nesnel tin, mutlak tin diyalektik lemesi biiminde ilerler. znel tin aamasnda doal bir varlk olarak ruh ne kar. Ruh, mutlakn, tin hlinde kendine geldii ilk admdr. Antropoloji blmnde ele alnan ruh, en alt dzeyde henz ayrmlamam bir birlik olarak dnlen znel tindir. Tinin Fenomenolojisi blmnde ise bilinlilik kazanm ruhsal ele alnr. Duyu algs bilincin ilk temel grnmdr ve duyu algsyla edinilen fizik dnyann bilgisi, ben-bilgisinin bir trdr. Fiziksel dnyann bilimsel kuram z-bilinli varlklar koul klar ve bunlar bir istee sahiptirler. nsan bir istee sahip olmad srece ben bilincine eriemez ve d dnyada eriyip gider. nsann z bilincini gerekletirmesinin yolu, ayn zamanda kendisini teki z bilinlere kabul ettirmesinden ve onlarca onaylanmasndan getii iin benler

112

Modern Felsefe-II

arasnda tannma ve g bakmndan bir sava hkm srer. Hegel zelde Hristiyan bireyi ele aldnda Hristiyann iinde bulunduu zihin durumuna mutsuz bilinlilik der. Hristiyan birey, kendi iinde blnmtr; iyi olan her eyi tanrnn etkinliine ykleyerek kendisini d dnyadan soyutlam olduunun bilincindedir. Hegel Psikoloji bal altnda ise niyet etme, temsil etme, anmsama, imgelem, bellek, dnce, pratik itkilerin betimlenmeleri, doyum sonras araylar gibi zihinsel ve ussal edimlerin betimlemeleriyle urar. znel tinin son aamasnda zgrlk sorunu ortaya kar. nsan kendinde en yksek zgrle belirlenmitir. znel tinin doruk noktasn oluturan zgrlk sadece bir kavramdr-ideadr. znel tin evresi, ahlaksal, hukuksal, dinsel ve bilimsel olgusallk olarak gelien bir nesnel evreye getii zaman nesnel tinin dnyasna ayak baslm olur. Nesnel tini oluturan diyalektik l ise hak ya da yasa, znel ahlak ve toplumsal ahlakllktr. Bu sre toplumsal ahlakn aamasndan biri olan (aile, sivil toplum, devlet) devlette doruuna ular. Hegelin ana ilgisi devleti zmlemekti ve o da Aristoteles gibi insann en yksek toplumsal baarsnn devlet olduunu dnmekteydi. Hegele gre devlet, nesnel tin olduu iin bir anlamda zorunlulukla tanrsaldr ama o da Aristoteles gibi devlette arlklar ve despotizmi nleyecek gvenlik mekanizmalarnn bulunmas gerektiini kabul eder. Hegelin sistemini tamamlayan temel lnn sonuncu aamas, mutlak tindir ve sanat, anlanm din ve felsefeden oluan bir aamadr. Bylece felsefe, Hegelin tin felsefesinin en yksek doruu olarak belirir.

A M A

Hegelin sanat, din ve felsefe anlayn tartmak. Hegelin gzel kavramna ilikin aklamas Schillerin grnn az ok deitirilmi bir biimi gibidir: Schillere gre, gzellik, duyusal ile ussal arasndaki bir arabulucudur. Hegele gre ise gzellik duyusaldan dn alnan bir ussaldr. Ussaln duyusal cisimlemesi ilkesel yolda gerekleir; sembolik sanat, klasik sanat ve romantik sanat. Hegel sanat rnlerini mimari, heykel, resim, mzik ve iir olarak snflar. Bunlardan mimari sembolik sanata, heykel klasik sanata, resim, mzik ve iir ise romantik sanata uygundurlar. Hegel doal gzellii ise tmyle yadsmaz ama daha dk dzeyli bir gzellik olarak grr. Hegel dini ise felsefi bir bakla ele alr. Din, mutlak tinin kendi bilincine ulama srecinde sanat alanna en yakn bilinli yaam alandr. Din, mutlak tinin, vorstellung (tasarm) biimindeki z-belirimi ile ilikilidir. Mutlak tinin doada nesnellemi olduu gerei, dinsel bilin asndan dnyann akn bir tanr tarafndan zgrce yaratlnn imgesel ya da resimsel bir tasarmn ortaya koyar. tanr varlktr; varln doas ise mantkta ya da soyut metafizikte tantlanr. Dinsel bilin ana evreden geer: tmellik, tikellik, bireysellik. Din ve felsefe, ayn sonsuz gerekliin, yani tanrnn kendisini amasnn farkl yollardr. Felsefe dinsel dncenin imgesel ya da resimsel gelerini bir kenara brakarak ayn gerei salt kavramsal yolla anlatr. Her ikisi de tanry ele alrlar ve bu adan Hegele gre her ikisi de dindirler. Hegel din terimini sadece dinsel deneyimi inanc ve klt deil, tanrbilimi (teolojiyi) de iine alacak biimde kullanr. Felsefe tarihi dncenin, kendine ilikin yetersiz bir anlayndan bir bakasna doru geerek ve daha sonra da bunlar daha yksek bir dzeyde birletirerek kendini daha ak ve yeterli ifade etme tarzna tama srecidir. Felsefe tarihinin deiik evrelerinde ortaya kan tek-yanl gereklik kavramlar sonraki daha yksek evrelere tanp korunurlar ve son felsefe tm bunlarn sonucu olarak ortaya kar. Tm zamanlar boyunca tek bir felsefe olmutur ve bunun ada grnmleri ayn bir ilkenin zorunlu yanlarn temsil ederler.

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

113

Kendimizi Snayalm
1. Hegelin var olan ne varsa bilinebilir nermesi, aadaki dnrlerden hangisine bir kar k olarak anlalabilir? a. Fichte b. Schelling c. Schiller d. Strauss e. Kant 2. Aadakilerden hangisi tm Alman idealistlerinin zerinde anlatklar bir yargdr? a. Her bilgi objesi zihnin rndr. b. Evren mutlak ideann anm alandr. c. Tinin doadaki anm diyalektik bir sre izler. d. Nesnel tin znel tinin nesnelletii aamadr. e. Mutlak tinin anmnn son aamas felsefedir. 3. Hegelin mutlak kavram hakknda aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Mutlak tek evrensel gerekliktir. b. Mutlak salt bir btnlk ya da btn sonsuz yaamdr. c. Mutlakn anm sreci ba ve sonu olan izgisel bir ilerleme izler. d. Mutlak, nesnesi kendisi olan dnmedir. e. Mutlak, kendini bilme srecini insan araclyla ve insan tininde gerekletirir. 4. Aadakilerden hangisi Hegelin varlk mantnn sentez aamasn oluturur? a. Yokluk b. Edimsellik c. Kuvvet d. Olu e. Varlk 5. Hegele gre bilincin ilk temel grnm aadakilerden hangisidir? a. sten b. Duyu algs c. Zihin d. z bilin e. Kuvvet 6. Aadakilerden hangisi nesnel tinin anm evrelerinden biri deildir? a. Sivil toplum b. Aile c. Devlet d. Din e. Yasa 7. Hegele gre aadaki sanat rnlerinden hangisi sembolik sanat iin daha uygundur? a. Mimari b. Heykel c. Mzik d. Resim e. iir 8. Hegelin din anlaynda nemli bir yeri olan Vorstellung kavram ne anlama gelir? a. Dnya gr b. Kavramsal dnme c. mgesel dnme d. Uzay ve zaman grs e. Sembolik sanat 9. Hegele gre aadakilerden hangisi bir doa dini deildir? a. in dinleri b. Hint dinleri c. By dinleri d. Yunan dinleri e. Msr ve ran dinleri 10. Hegele gre dinsel bilincin geliiminin son evresi aadakilerden hangisidir? a. znellik b. Bireysellik c. Nesnellik d. Ahlakllk e. Dindarlk

114

Modern Felsefe-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Nesnel dealizmi blmnn Mutlaka Giden Yol balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Var olan ne varsa bilinebilir nermesinin Kantn bilinemez yapdaki kendinde-eyine bir kar k olarak ileri srldn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Nesnel dealizmi blmnn Mutlaka Giden Yol balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Her bilgi objesi zihnin rndr yargsnn tm Alman idealistlerince doru kabul edilen bir yarg olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Nesnel dealizmi blmnn Mutlak Varlkn Doas ve Serveni balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Mutlakn kendini gerekletirme srecinin izgisel deil, embersel olduunu, yani varlacak amacn balangta belirlendiini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Nesnel dealizmi blmnn Mantk ve Diyalektik Sre balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Varlk mantnn tezinin varlk, antitezinin yokluk, sentezinin ise olu olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Tin Felsefesi blmnn znel Tin balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Hegele gre bilincin ilk grnmnn duyu algs eklinde olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Tin Felsefesi blmnn Nesnel Tin ve Mutlak Tin balkl ksmlarn yeniden gzden geiriniz. Dinin nesnel tinin deil, mutlak tinin anm evrelerinden biri olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Sanat, Din ve Felsefe Anlay blmnn Sanat rnleri Snflamas balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Hegelin mimariyi sembolik sanat iin uygun bulduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Sanat, Din ve Felsefe Anlay blmnn Din Felsefesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Vorstellungun imgesel ya da resimsel dnme anlamna geldiini greceksiniz. 9. d Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Sanat, Din ve Felsefe Anlay blmnn Din Felsefesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yunan Dinlerinin doa dinleri deil, tinsel bireysellik dinleri kategorisinde ele alndn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Hegelin Sanat, Din ve Felsefe Anlay blmnn Din Felsefesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Hegele gre dinsel bilincin znellik, nesnellik ve bireysellik evrelerinden geerek gelitiini ve bylece bireyselliin dinsel bilincin geliiminin son evresi olduunu greceksiniz.

2. a

10. b

3. c

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Hegel, Kantn tersine, var olan her ne varsa bilinebilir diye dnmekte ve Alman idealistlerinin genel kabul olan Her bilgi objesi zihnin rndr. yargsn kabul ederek Her gerek ussaldr, ussal olan gerektir. ne srmnde bulunmaktayd. Bu iki yarg bir anlamda birbirini desteklemektedir nk var olan her ey ussal olduuna gre us ile bilinebilir olmaldr. Hegele gre sadece zihin, bilginin nesnelerini retebilir. Buna karlk, biz, bize dsal olan nesnelerin bir dnyasn deneyimlemekteyiz ve bunlarn bizden bamsz olarak var olduunu kavramaktayz. Bunlar bir zihnin rn iseler ve bunlarn, bizim zihnimizin rnleri olmad ortadaysa baka bir zihnin rn olduklarn kabul etmeliyiz. Sonu olarak bilginin tm nesneleri ve bundan dolay nesnelerin kendileri ve tm evren mutlak bir znenin, bir mutlak Zihnin rndrler. Bu durumda tm gereklik, yani evren, mutlak ideann bir anmndan baka bir ey deildir. Bu durum gereklik ussaldr, ussal olan gerektir yargsn da aklamaktadr. Bu noktada artk mutlak varlk, bilginin ve felsefenin biricik konusudur. Salt bir btnlktr, kendi kendisinin olu srecidir. Tm evren, mutlakn kendisini andrd bir alandr ve doa ve tin alanlar, iinde sonsuz ideann ya da mutlakn kendisini sergiledii alanlardr. Dnce sistemini tamamen mutlak kavram zerine kuran Hegel, felsefe ya da bilimi de yine mutlak kavram dorultusunda ana blme ayrr: Mantk yani mutlakn doasn inceliyor olmas anlamnda metafizik; Doa Felsefesi ve Tin Felsefesi. Bu blm birlikte mutlakn

4. e

5. b

6. d

7. a

8. c

4. nite - Hegelin Nesnel dealizmi

115

yaamnn bilimsel dkmn oluturmu olurlar. Buna gre Mantk, kendinde mutlak, Doa felsefesi kendi-iin mutlak ve tin felsefesi kendinde ve kendi-iin mutlak inceler. Sra Sizde 2 Hereyden nce Hegele gre Doa alan mutlak ideadan kar. Doa, deay kendisinin-dnda olarak yanstr. Bir baka deyile mutlak kendini zorunlulukla doada aa karr. Doa tez olarak kendisini ne sren ussal ideann kartdr, yani anti-tezidir. Dncemiz diyalektik olarak ussal olandan, yani ideadan yola karak ussal olmayana, yani doaya ynelir. Doa kavram, dncemizi nihayetinde Doa ile ideann birliini temsil eden bir senteze ulatrr; bu sentez artk yeni bir kavramda, ruh (spirit) kavramnda dile gelir. Demek ki ruh kavramnn ortaya kmas iin Doa zorunlu bir basamaktr. Doada mekanik, fizik ve organik yasalar hkm srmektedir ve tm bu yasalar zorunlulukla ilerler. Ruh, zgrln dnyas iken Doa tamamen zorunluluun hkmnde bir alandr. Bylece Ruh ile Doa arasnda, yani zorunlulukla zgrlk arasnda diyalektik bir kartlk vardr. Sra Sizde 3 Hegele gre sanat, din ve felsefe mutlak tinin kendisini andrd evrelerdir ve bu sralamada din, ya da dinsel bilin felsefi bilince ulamada bir ara basamak grevi grmektedir. Din, mutlak tinin, vorstellung (tasarm) biimindeki z-belirimi ile ilikilidir. Vorstellung imgesel ya da resimsel dnme demektir. Dinsel bilin mutlak bu tarzda dnr ve bu dnme biimiyle estetik bilinten ayrlr. te yandan bu dnme biimi felsefi dn niteleyen kavramsal dnceden de ayrlr. Felsefe ise dinsel dncenin imgesel ya da resimsel elerini bir kenara brakarak ayn gerei salt kavramsal yolla anlar ve anlatr. Din de felsefe de tanry ele alrlar ve her ikisi de dindirler. Hegel burada din terimini sadece dinsel deneyimi inanc ve klt deil tanrbilimi (teolojiyi) de iine alacak biimde kullanr. O zaman felsefe sadece tanrbilim ise, dinin teki yanlarna ters der denebilir. Hegel bunu kabul etmez: ona gre Hristiyanln z bilgidir; o kendi inancn anlamaya abalar. Speklatif felsefe ise bu giriimin bir srdrlmesidir. Hristiyanlk mutlak dindir ve mutlak idealizm mutlak felsefedir. Kavray ve anlatm biimleri farkl bile olsa her ikisinin de gereklikleri ayndr. Bundan mutlak idealizmin Hristiyanl ortadan kaldrd sylenemez. nk insan sadece salt dnce de-

ildir, sadece felsefeci de deildir. stelik dinsel bilin iin Hristiyan tanrbilim gerein eksiksiz anlatmdr. Hegel, Kutsal leme, D ve Bedenselleme gibi retilerin felsefi tantlarn verir ama onlar salt kavramsal dnme biiminde anlatmay bitirince, bunlar Kilisenin en doru ve uygun anlatm iddiasyla ne srd eylerden ok farkl bir ey olup karlar. Hegel, burada speklatif felsefeyi Hristiyan vahyin ikin anlam bakmndan yarglayc bir otorite olarak kullanr. Bu ekilde Hristiyan tanrbilim srekli olarak direttii tm gizemliliinden soyularak felsefi bir aklamaya boyun emi olur.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Acton, A. B.(1967). Hegel, Georg Wilhelm, Friedrich. The Encyclopedia of Philosophy. (ed: Paul Edwards) New York: The MacMillan Com. & The Free Press. Acton, A, B. (1967). dealism. The Encyclopedia of Philosophy, (ed: Paul Edwards) New York: The MacMillan Com. & The Free Press Bubner, R. (1993). Modern Alman Felsefesi. ev: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi Bumin, T. (2001). Hegel. stanbul: Yap Kredi Kltr ve Sanat yaynclk Copleston, F. (2000). Felsefe Tarihi: Hegel. ev: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi Farago, F. (2006). Sanat. ev: zcan Doan, Ankara: Dou Bat Yaynlar Gkberk, M. (1998). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi Hegel, G. W. F. (1997). Doa Felsefesi I: Mekanik. ev: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi Hegel,G. W. F. (2011). Tarih Felsefesi-I. ev: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi Hegel, G. W. F. (1995). Tarihte Akl. ev: nay Szer, stanbul: Kabalc Yaynevi Jimenez, M. (2008). Estetik Nedir? ev: Aytekin Karaoban, stanbul: Doruk Yaymclk Magee, B. (2001). Byk Filozoflar. ev: Ahmet Cevizci, stanbul: Paradigma Yaynlar Sahakian, W. S. (1997). Felsefe Tarihi. ev: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi Stumpf, S. E. (1994). Philosophy: History and Problems. North America: McGraw- Hill

5
Amalarmz

MODERN FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Schopenhauerin grlerini balca kavramlar ve sorunlar nda tartabilecek, Nietzschenin dncelerini tarihsel geliim seyirleri iinde izleyip deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Yeterli Neden lkesi sten-steme Ktmserlik (Pesimizm) Zorunluluk Tasarm G stenci st nsan Kle ve Efendi Ahlak Sonsuz Yineleni Kuram Yaama Felsefesi Decadence Apollonian-Dionysian erleme Yceltme

indekiler

Modern Felsefe-II

Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

SCHOPENHAUER NIETZSCHE

Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche


SCHOPENHAUER Yaam ve Yaptlar
Arthur Schopenhauer (1788-1860) Almanyann Danzig kentinde dodu. Babas asil bir aileden gelen baarl bir i adam ve Voltaire hayran idi. Danzig 1793 ylnda Prusya ordular tarafndan kuatlnca ailesi Hamburg kentine g etmek zorunda kald. Annesi bir yazard. Bu nedenle yazn dnyasndan pek ok nl kii ile tanklk kurma olana buldu. Bunlar arasnda Goethenin adn anmaya deer. Bununla birlikte annesi ile olan ilikileri ekimeli ve sert bir izgide olmu, giderek birbirlerine az ok yabanclamlardr. Schopenhauern erken eitimi Fransa, ngiltere, svire, Avusturya gibi lkelerde srekli bir seyahat sreci iinde gereklemitir. Buna karn bu erken dnem eitimi olduka st dzeyde olmutur. Sonunda Gttingen niversitesine tp eitimi almak zere girdi. Fizik, kimya ve botanik konularnda dersler grd. Burada ilk kez Platon ve Kant felsefeleri ile tant. Bu dnrlerin, grleri zerinde gl ve kalc bir etkisi oldu ve tm ilgisini kararl bir biimde felsefeye yneltti. 1811 ylnda Gttingenden ayrlp o zamanlar Almanyada felsefenin balca merkezi olan Berlin niversitesine girdi. Burada iki yl Fichte ve Schleiermacherin derslerine devam etti. Bu derslerde aradn bulamayp byk d krklna urad. Bu arada balayan sava nedeniyle niversite kapatlnca kendi kesine ekilerek doktora tezi zerinde almalarn srdrd ve 1813 ylnda Yeterli Neden lkesinin Drtl Kk zerine balkl almasn yaymlayarak Jena niversitesinden doktora derecesini ald. Bundan sonraki eseri bayapt olan sten ve Tasarm Olarak Dnya oldu. Bu yapt 1814 ve 1818 yllar arasnda sakin bir yaam geirdii Dresdende yazm, 1819 ylnda yaymlamtr. Bundan nce Goethenin yreklendirmesiyle Grme ve Renkler zerine balkl bir yapt daha yaynlamtr. Ancak sz edilen yaptlar balangta pek ilgi grmemi, satlar da iyi gitmemitir. Schopenhauer ancak lmne yakn yllarda gerek anlamda tannmaya balam ve hak ettii ne kavumutur. Sz edilen nemli yaptlarn yaymlad yllarda nnn ve etkisinin doruunda bulunan Hegelin glgesinde kalan Schopenhauer, gerek bir Hegel kart ve hatta dmanyd. Hegelin gerek ve uygun bir Kant mirass olduu biimindeki kamusal gr onaylamay yadsmaktayd. Hegele kar olan honutsuzluu o denli bykt ki Kant ile benim aramda bulunan periyotta niversitelerde ar-

118

Modern Felsefe-II

latanlk dnda felsefe diye bir ey bulunmamaktadr. diyecek kadar ileri gidebilmitir. Hegelin felsefi almalarnn tmnden, Humeun her bir sayfasndan rendiklerimizden fazla reneceimiz bir ey yoktur. biimindeki eletirisi arpcdr. Ancak Schopenhauern eletiri oklar sadece Hegele yneltilmemiti; biraz yukarda szn ettiimiz gibi Fichte, Schleiermacher ve Schelling gibi tm idealist filozof kuandan derin bir honutsuzluk duymakta idi. Aslnda derinlikli ve tam bir aklkla gelimi olan entelektel yeteneinin farknda idi ve biraz da yadrgatc egoizmi bundan kaynaklanyordu denebilir. 1831 ylnda kolera salgn ba gsterince Berlinden ayrlarak Frankfurta yerlemi ve orada almalarn srdrmtr. Bu almalar ounlukla sten ve Dnce Olarak Dnyadaki temel fikirleri pekitirmek ya da daha ileri dzeyde gelitirmek amacna ynelikti. Bunlar arasnda rnein, Dnyadaki sten zerine (1836) balkl yaptnn sz edilebilir. 1838de, zgr istencin bilinlilik kantndan tantlanp tantlanamayacana ilikin bir alma ile Norveteki bilimsel bir topluluk tarafndan verilen bir dl kazand. Bu ve bir baka makalesi Etiin ki Temel Sorunu ad altnda 1841 ylnda yaymland. Bunlarn dnda Kadnlar zerine, Din zerine, Etik zerine, Estetik zerine, Dnyadan Ac ekme zerine ve Varoluun Bo Oluu zerine, adlarnda yaptlar vardr. zellikle son kitab ona gerek n ve poplerlii salamtr. Schopenhauerin felsefi dncelerinin kaynaklar ncelikle ailesel ilikilerinde, younlatrlm reniminde ve bunlarla ayn lde kendine zg kiiliinde bulunur. Erken bir dneminde retmenlerinden birisi felsefe almalarn Platon ve Kant zerinde younlatrmas gerektiini sylemitir. Gerekten bu iki byk dnrn etkisi byk yaptnda aka ortadadr. Bunlara ek olarak Schopenhauer bir baka etkili kaynak olarak klasik Hindistan kltrnden Upanishadlar kefetmitir. Uzakdou felsefesinin bu kolu, Schopenhauern Tm her ey bu mu? Yaam bu mu? sorularnn yantlanmas bakmndan, grnmn deneyimlenmesinden baka bir ey olmad konusunda karmlad ussal ya da felsefi sonular kiilik zelliklerine bal sonularla birletirmesi bakmndan yreklendirici olmutur. Schopenhauern bu sorulara verdii yant ktmser (pessimistik) bir evet olmutur: Schopenhauern pessimizmi byk lde kiilik sorunuydu ama kendi kiiliinden gelen delilik dncesinin nesnel bir bilgisi zerine yaplatrd kiisel yargsna dayal ktmserlii ile te yandan kt kiilerin kt niyetini anlatan pessimizm arasna ayrm izgisi koymak istemitir. O kendi ktmserliini, beklenmedik gnahkarlklara ba kaldran ve sadece daha iyi bir kiilik yapsndan kan asil bir honutsuzluk duygusu olarak niteledi ve kendisininki gibi bir ktmserliin tikel bireylere ynelmediini ama tmn de ilgilendirdiini ve her bir bireyin bu konuya salt bir rnek olabileceini ekledi. Schopenhauern metafizik sistemi, metafizik sorunlar ilgilendiren bilinen anlamndaki bir metafizik sistem olmaktan ok, yaam ve gereklik zerine ktmser bir bakn metafiziksel bir hakl karln amlamak esasna dayanr. Onun dnyann ieriklerinin doasn anlay tarz, dnyadaki istencin ilevinin ve dnya ile ilikisi iinde kavramn (tasarmn) konumunun bir betimleniinden baka bir ey deildir. Bu betimleme Schopenhaueri, kanlmaz bir sonu olarak, ktmserliin akl banda bir kiinin insan varoluuna ilikin olarak seebilecei tek bak as olduu noktasna gtrd.

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

119

Yeterli Neden lkesi


Pek ok dahi gibi, Schopenhauer da erken yata, byk felsefi igrsn yakalam grnyordu. 25 yanda sunduu doktora tezi Yeterli Neden lkesinin Drtl Temeli zerine baln tayordu. Bu almadaki grler genel felsefe anlaynn da temelinde yer alr. Bu nedenle ilkin bu yapt ele almak uygun olur. Bu almada Schopenhauer Neyi bilebilirim ve eylerin doas nedir? diye sormakta ve bu sorulara yant aramak yoluna gitmektedir. Bunun iin gerekliin tm boyutlarnn bir hesabn vermek istemi, bunu gerekletirebilmek iin de ncelikle yeterli neden ilkesini ele almann gerekliliine inanmtr. Bu ilkenin en basit formu hibir eyin nedensiz olmayacan ne srer. Bu ilkenin en ak uygulan bilim alannda bulunur; burada fiziksel nesnelerin davran ve ilikileri ussallk ya da neden gsterme istemini yeterli bir biimde aklamak zere kullanlr. Ama Schopenhauer, bu ilkenin bilimsel formu yannda teki eitlemelerinin de bulunduunu kefetti ve bilim insannn ilgilendii nesnelerin dnda daha baka varlklar aklamak iin de z olarak ayn ilkeye bavurulduunu syledi. Schopenhauer yeterli neden ilkesinin drt temel formu olduunu ve bunlara karlk olarak zihnimizde drt farkl kavram ya da tasarm tr bulunduunu ne srd. Bu farkl tasarm trleri unlardr: 1. Fiziksel Nesneler: Bunlar uzayda ve zamanda birbirleriyle nedensel ilikiler iinde varolurlar ve biz bunlar sradan deneyim araclyla biliriz ve yine bunlar madde bilimlerinin inceleme konusunu olutururlar. Bunlara ilikin bata gelen bilim fizik bilimidir. Bu noktada Schopenhauer, Kantn bilgi kuramn sk bir biimde izleyerek deneyim ile ie balar ama snr koymadan, tpk Humeun dnd gibi bize empirik olarak verilen ya da sunulandan yola kar. Buna karlk deneyimimizin geleri insan zihninde dzenlenir; zihnimiz deneyimimize a priori ilkeler olan uzay, zaman ve nedensellik kategorilerini verir, bunlar kendileri araclyla nesnelere baktmz lensler gibidir. Grnglerin bu dnyasnda Yeterli Neden lkesi bize oluu ya da deiimi aklar. 2. Matematiksel Objeler: Burada uzay ve zamanla ilikili olan geometri ve aritmetikle karlarz. Geometri uzay paralarnn eitli konumlarn yneten ilke zerinde temellenir. Aritmetikse zaman paralarn ierir; zaman paralarnn balan saymay ve tm saylar dourur. Uzay ve zaman paralarna ilikin yasa, yeter neden ilkesinin bir baka biimini, yani varlk dediimiz ilkeyi ortaya karr. 3. Soyut Kavramlar: Bu objeleri karm kurallarn uyguladmz zaman teki kavramlardan sonu olarak karrz, kavramlar ve sonular arasndaki iliki yine yeterli neden ilkesi tarafndan ynetilir, buras mantn alandr ve burada yeterli neden ilkesi, bilme yollarna uygulanr. 4. Ben Bilgisi: Ben nasl bir obje olabilir? Ben-kendilik (self) isteyen, istekte bulunan, istemde bulunan znedir. Bu isteyen ya da davranan zne, bilen zne iin konudur. Biz buna z-bilinlilik diyebiliyoruz. Ben ile onun isten edimleri arasndaki ilikinin bilgisini yneten ilke, eylemin yeterli nedeni olarak, ksaca gdlenme (motivasyon) yasas olarak adlandrlabilir. Schopenhauern, Yeterli Neden lkesinin bu drt formundan kan arpc gzlem, her yerde zorunluluun hazr bulunduudur. Nesne dizilerinin bulunduu her yerde ister fiziksel nesneler olsun isterse de mantn soyut kavramlar ya da matematik objeler ya da bilen bir znenin objesi olarak ben olsun, tm bu durum-

Yeterli Neden lkesinin drt formu unlardr: Fiziksel nesneler, matematiksel objeler, soyut kavramlar, ben bilgisi.

120
Schopenhauer fiziksel, mantksal, matematiksel ve ahlaksal alanda zorunluluun geerli olduunu grerek derin bir ktmserlie yneldi.

Modern Felsefe-II

larda zorunluluk ya da determinizm olgusu i bandadr. Bylece biz fiziksel zorunluluk, mantksal zorunluluk, matematiksel zorunluluk ve ahlaksal zorunluluk ile yz yze kalrz. Nesnelerin doasndaki bu zorunluluk gesi, Schopenhauer, insanlarn gnlk yaamda zorunlulukla davrandklarn sylemeye gtrd, karakterlerinin rettii gdlere doal olarak tepki verdikleri iin zorunlulukla davrandklar sylenebilir ve insanlarn karakterlerini deitirip deitiremeyecekleri sorusu burada ak kalmaktadr. Zorunluluun bu kapsaycl Schopenhauerda kanlmaz olarak ktmserliin derin bir anlam kazanmasna yol at. nsan varoluuna ilikin tm yazlarnda bu tutum yaygn bir biimde grlr. Evrende nsan varlnn yerinin bir aklamasn vermek istediimiz zaman bu ktmserlik aka anlalabilir hle gelir. Onun byk almasnn merkez ilgisi ite bu konuya ynelmitir.

Schopenhauern Bilgi retisi


Schopenhauern felsefesine, Kant felsefesi ile ilikisini anlama noktasndan hareketle girmek en uygun yol olabilir. Yaamn anlatrken de belirttii gibi, Schopenhauer, felsefi formasyonunu byk lde Kanta borludur. Ona gre Kant, modern zamanlarn tartmasz en byk dnrdr. Ona gre Kantn felsefe alannda gsterdii bir ey varsa o da insan deneyiminin tesinde yer alan herhangi bir eyin bilgisine ulama abasnn yararsz olacadr. Bu yzden Schopenhauer, ada olan idealist filozoflarn akn varln speklatif bilgisini elde etmek iin Kant ilkeleri kullanmalarn haksz ve yanl bir tutum olarak grm, bu nedenle onlara kyasya kar kmtr. nk ona gre byle bir bilgiye ulamak ilkece olanakszdr. Herhangi bir filozof, ne tr bir sre izlerse izlesin, tanrnn varoluu ya da ruhun lmszl gibi konularda tmyle umutsuz bir aba iinde olacaktr. Descartes gibi ussalc metafizikiler teolojinin belirli temel nermelerini kantlama abas iinde tmdengelimsel a priori uslamlamalar uyguladlar. Ona gre Kant yeterince ykc bir dizi kantla bu uslamlamalarn uygunsuzluunu ortaya koymu olsa da Kantn eletirileri ve snrlamalar, kendinden sonra gelen ardllarnn, insan kavraynn zorunlulukla dnda kalan doruluklara sanki gizemli bir giri yapm gibi konumalarn nleyemedi (akt. Gardiner, 1967: 326). Bu nedenle Schopenhauerin bilgi kuram, daha aklayc olabilmek amacyla, Kantn fenomen (alglayan bir zihne grnen ey) ve noumen (kendilerinde-olduklar-gibi-eyler) arasnda yaplan ayrmla balar. Dnyaya ilikin algsal bilinliliimizde, dnyann sadece duyu organlarmz ve anlama yetimiz araclyla farkndayzdr: Bu yeti dnyann bir dnce ya da bir tasarm olarak kavrandn sylediimiz zaman sz konusu olan yetimizdir. Ayrca, bize algda kendisini sunan her ey, zorunlulukla, saduyusal ve bilimsel bilginin tm trlerinde yer alan ve ifadesini bulan belirli formel ve kategorik ereveye uyar. Bylece Schopenhauer, Kantn da kabul ettii gibi, zihnimizin ngiliz empiristlerinin ne srd gibi salt grdklerinin edilgin bir alcs deil, tersine duyusal materyali ekillendirici ve dzenleyici olarak etkin bir rol stlendiini kabul etmi oldu. Bu zihinsellik, duyarll ve anlama yetisini de kapsayan, alglayan olarak bizimle belirlenmi nedensel ilikiler iinde duran, dsal, nesnel fenomenlerin bir dnyasndan bizi haberdar eden duyusal verileri salamaktadr. Nedensellik ile birlikte, duyarlln formlar olarak uzay ve zaman anlama yetisinin biricik kategorileri olarak kabul edilirler. Burada Schopenhauer, grdmz gibi, Kanttan ayrlp duyarlk ile anlama yetisini birletirerek duyarlln formlarn anlama yetisinin kategorileri ile ayn zihinsellik dzleminde birletirmi olmaktadr. Dolaysyla nedensellik kate-

Schopenhauer Kantn ayr ayr ele ald duyarln formlar ile anlama yetisinin kategorilerini birletirdi ve nedensellik kategorisini, zaman ve mekn, tasarm olarak dnya bilgimizin zorunlu koullar olarak kabul etti.

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

121

gorisi ve zaman, mekn formlar, kken olarak znel ama ayn zamanda tasarm olarak dnya bilgimizin zorunlu koullardr. Bundan dolay onlarn geerli uygulan dnya ile snrldr; duyu deneyiminde verilmeyen ya da verilemeyen herhangi bir eye uygulanamazlar. Schopenhauer, ayrca idelerin (kavramlarn) daha ileri bir snfn ayrmlatrd; bunlar yansma ideleri ya da bazen ifade ettii gibi idelerin ideleridir. Bu terimler iinde biz grngsel deneyimimizin ieriklerini dnrz ve onlar iletebiliriz. Bir baka deyile, onlar genel kavramlardr ve biz onlar araclyla, ilgilendiimiz ya da bizim iin nemli olan fenomenleri ortak niteliklere gre snflayabiliriz ve bu ekilde empirik dnyann bir kopyas ya da aynas olduunu syleyebileceimiz bir kavramsal yap ya da sistem oluturabiliriz. Bu sistemin ilevi pratik olarak tekdir: o bize eylerin eitli koullar altnda nasl davrandklarna ilikin gzlemlerimizi ve buna dayanarak deneyimden rendiimiz eyi nasl kullanma sokacamza ilikin bir anmsama ve genelletirme arac verir. Schopenhauer bu sistemin zerine kurulduu empirik realitenin temelinden ayrlamayacanda srar etti ve deneyime geri gtrlemeyecek olan kavramlarn ve soyut fikirlerin de deneyimden gelenlerle karlatrlabilir olduunda srar etti. Bu durumda, empirik yoruma duyarl olmayan terim ya da nermeleri uygulayan, tmyle a priori olan ve dnyann bu ekilde herhangi bir aklamasn nerir gibi yapan metafizik kuramlar bilisel ierik bakmndan boturlar. Onlar desteksiz hava koullarnda devinir gibidirler. Gerekten byle kuramlar genellikle, ok az bir balang aksiyomundan ve tanmndan karlan zahmetli deduktif admlarla bo, totolojik sistemleri ortaya koymaktan baka bir gelimeye yol amazlar. Buraya kadar, Schopenhauer, snrlar sk bir ekilde belirlenmi insansal aratrma alan zerine kalmak gerektiini dnmekte gibidir. Bu nedenle, salt tmdengelimsel dnme kaynaklarna bavurarak bu snrlar ama giriimi zorunlulukla olanakszdr. nk mantksal karmn doasna ilikin yanl fikirler ierirler. Bu kavramlar bize asla daha nce alglamam olduumuz bir eyin bir bilgisini vermezler, sadece ncllerde st kapal olarak ifade edilen ey bu tarz bir karmla daha ak bir duruma getirilmi olur.

sten ve Tasarm (dea) Olarak Dnya


Schopenhauern nl kitab sten ve Tasarm Olarak Dnya artc bir a tmcesi ile balar: Dnya benim tasarmmdr. Bu tmceyi artc yapan iindeki her szcn ayn zamanda kitabn balndaki szcklerden biri olmasdr. Buradaki szckler sradan gnlk anlamlarnda ele alnrlarsa garip bir izlenim tayabilirler. Oysa Schopenhauerin isten szcne atfettii tanm ve rol, bu szckleri zgn anlamlara kavuturur ve onun metafizik kuramnn byk igrsn yaplatrr. Schopenhauer iin dnya terimi mmkn olan en geni anlama sahiptir. O insan, hayvan, aa, yldz, ay, yeryz, gezegenler, ksacas tm evreni ierir. Fakat dnya neden benim kavramm ya da tasarmmdr? Neden basit bir biimde Dnya oradadr, darda yer almaktadr. denmemektedir? Gemite Berkeley, varolmak alglanm olmaktr (esse est percipi) nermesini formle etmiti. Bir ey ancak algland zaman var oluyor ise alglamadmz zaman o eye ne olmaktadr? Ktphaneden dar ktmzda geride braktmz kitaplar hlen orada mdrlar? Schopenhauer, herhangi biri dnya deneyimini dikkatlice gzden geirdiinde, bildii eyin gne ya da toprak deil, sadece gnei gren bir gz ve topra hisseden bir el olduunu anlayacaktr demektedir. nsan evreleyen dnya sadece bir tasarmdr. Bu durum, varolann tmnn ya da dnyann, bilgi
Schopenhauerin felsefe anlay dnya benim tasarmmdr tmcesinde zl bir ifade bulur.

122

Modern Felsefe-II

Schopenhauere gre her birimizin kendi istencimizeistememize sahip olduumuz yolundaki deneyimimiz, Kantn asla bilinemeyeceklerini syledii kendinde-eylerin (numen) isel yapsna nfuz etmemizi salayacak biricik dar kapdr.

asndan, sadece zne ile iliki iinde bir obje olduu, alglayann algs olduu, yani tek bir szckle tasarm olduu anlamna gelir. Tasarm Olarak Dnya: Bu kavram sadece, nmzde yer alan ya da bilincimize verilmi her ey tasarm olarak dnyadr ya da benim tasarmmdr ve bu tasarm salt onun zerine dndm eydir tezini ne srmyor, ayn zamanda iittiimiz, hissettiimiz, teki eitli yollarla algladmz eye de gndermede bulunuyor. Tm olgusal olan, yani etkinlik iindeki dnya anlama yetisi yoluyla o ekilde belirlenmitir ki bunun dnda baka hibir ey yoktur. Dnya kendisini bir kiiye, obje olarak bir zneye sunar ve biz zne olarak sadece algladmz dnyay biliriz. Bu ekilde objelerin tm dnyas ideadr-tasarmdr ve tasarm olarak kalr. Btnyle ve sonsuza dek zne tarafndan belirlenmitir. Hi kimsenin dnya tasarm yetkin deildir ve bu yzde benim tasarmm senin tasarmn ile ayn olmaz ama herkes Dnya benim tasarmmdr. diyebilir. Kimse dnya zerine, kendi bildiinin dnda bir ey bilemez ve kukusuz ben varolmasam da dnya varolmay srdrecektir. Bununla birlikte, hi kimse dnyay tekinin bildiinden daha gerek olarak bilemez. nk her biri bir algya sahiptir ve alglar bilginin temelidir. Alglara ek olarak bizler soyut kavramlar formle edebiliriz. Bu soyut kavramlar, rnein aa ve ev idealar ok pratik bir ileve sahiptirler nk onlar araclyla bilginin zgn materyali kolayca elde edilir, korunur ve dzenlenir. Bu soyut kavramlar, bundan dolay basit olarak uucu ya da uydurulmu deildirler. Soyut kavramlarn deeri, onlara gvenilip gvenilmemesine orijinal alglardan yani olgusal deneyimden soyutlanp soyutlanmamasna baldr nk sonul olarak alglara iaret etmeyen kavramlatrmalar ya da soyutlamalar, ormanlardaki hibir yere kmayan patikalara benzerler. Bundan dolay, Dnya benim tasarmmdr. benim dnyaya ilikin tasarmmn soyut bir kavram olduunu nermez. u hlde dnya benim tasarmmdr nk bana anlayan bir zne olarak nesnel ve empirik bir sunumdur. sten-steme olarak Dnya: Gnlk yaamda isten szcn, belirli bir yolda davranmak iin dnlerek bilinli biimde yaplm seimlere iaret etmek iin kullanrz. stenci zihnimizin bir yetisi olarak, yani ussal bir kii tarafndan sahip olunan bir zellik ya da yeti olarak kabul eder ve onun akl tarafndan ynetildiini dnrz. stencin akl tarafndan etkilendii konusunda sorun olmasa da bu aklamalar bizi Schopenhauern isten terimini kullanna hazrlam olmaz nk Schopenhauer szc yle yeni bir anlamda kullanmaktadr ki sistematik felsefesinin merkez temasn ya da zn bu terim oluturmaktadr. Schopenhauern isten kavram, Kantn kuramndaki kendinde-ey kavramnn deitirilmesinden duyduu byk honutsuzluu yanstmaktadr. Kant kendinde-eyleri asla bilemeyeceimizi sylemitir. Biz daima eylerin dndayzdr, biz asla onlarn isel yapsna nfuz edemeyiz. Oysa Schopenhauer hakikate gtren biricik bir dar kap bulduunu dnd ve sonsuza dek eylerin dnda kaldmz dncesine, bulduu bu biricik dar kapnn byk bir istisna oluturduunu iddia etti. Bu istisna her birimizin kendi istencine-istemesine sahip olduu yolundaki bilgimiz ya da deneyimimizdir. Bedensel eylemimizin normal olarak istencin rn olduu dnlr ama Schopenhauer iin isteme ve eylem iki farkl ey deil, bir ve ayn eydir. Ona gre bedenin eylemi nesnellemi istencin ediminden baka bir ey deildir. sten ve eylem sadece derin dnmede ayrlrlar. Bilinliliimiz iinde kendimize ilikin bildiimiz ey, Salt bilen bir zne olmadmz, ama bir baka adan bilinebilir ikin bir doaya sahip olduumuzdur. Bundan kan sonu, biz kendimiz kendinde-eyiz; bu kendinde ey istentir. Ya

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

123
Biz kendimiz kendinde eyiz ve bu kendinde ey istentir, isten edimidir. Bu da dorulua giden biricik kapdr.

da Schopenhauern dedii biimiyle, isten edimidir; yani kendinde-eyin en belirgin en sk tezahrdr. u hlde bu, dorulua giden biricik dar kapdr, yani istencin her bir kiinin z olduunun kefidir. Schopenhauer, baka her eyin sonsuza dek dnda olduumuz esnada, kendimizin bilinebilen isel bir doaya ait olduumuza ynelik kefinden u sonucu karr: Bizden balayan yol, kendinde-eylere ait olan isel doay bizim iin ak tutar. Bylece her eyin isel doasnn isten olduunu renmi oluruz. Mademki her ey dnyay yaplatrandr o halde dnyay isten olarak grmeliyiz. Schopenhauer iin isten, salt ussal kiilere ait deildir. sten her eyde, hayvanda ve hatta ruh tamayan eylerde bile bulunur. Aslnda, salt bir tek isten vardr ve her bir ey istencin zel bir tezahrdr. Schopenhauer, gerekliin tmne istencin almasn ykler. sten, tm ikin ve bilinsiz maddi ilevlerde bulunan bir etkendir. Organizma istenten baka bir ey deildir. Tm doal glerdeki etkin uyarm isten ile zdetir. Kendiliinden devinim ya da herhangi bir balatc g bulduumuz tm rneklerde isel zn isten olduunu kabul etmeliyiz. sten kendini milyonda bir olarak tek bir kavak aac olarak amlar. u hlde tm doada kar konulmaz bir g, enerji ya da Schopenhauern deyiiyle srekli ve kr bir itici g vardr. Ayrca o istenten sonu gelmez bir abalama olarak sz eder ve bu isten tm doa boyunca bilgi d olarak alr, sonul ama yaama istei olarak almasdr. Schopenhauer isten ya da isteme ile Kantn bilinemez olduklarn syledii SIRA SZDE kendinde eyler arasnda nasl bir iliki kurmakta ve kendinde eylerin bilinemezliklerini nasl amaktadr?
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Ktmserliin Metafizik Nedeni


Bu noktadan balayarak Schopenhauern ktmserliinin nedenini daha iyi anlaS O R U m olacaz. Onun isten kavram, tm doa sistemini her eydeki itici gce yant olmak zere devinen olarak resmeder, betimler. Her ey sanki iindeki isel DKKAT bir saatin devinimini ortaya koyar. En dk yapl varlk olan amipten en yksek yapl varlk olan insana dek her var olan ayn g, yani isten tarafndan srkSIRA SZDE lenir. nsan davrann reten kr isten, bitkileri byten ile ayn eydir. Her birey bir zorlanlm koulun mhrn tar. Bu ne srm insanlarn hayvanlara gre daha yksekte yer aldn gsterir, nk hayvanlar salt igdleri tarafnAMALARIMIZ dan kontrol edilirler. denebilir. Oysa Schopenhauer insanlarn ussal varlklar olduu tezini yadsm, insan aklnn da, hayvanlarn igdleriyle ayn dzeyde olacak tarzda, evrensel isten tarafndan biimlendirilir. Ayrca insan varolanlarnK T A P da akl ve isten iki ayr yeti olarak dnlmemelidir; tersine Schopenhauera gre akl, istencin bir sfatdr. O, ikincildir ya da felsefi anlamda ilinekseldir. Ussal aba zamann ksa periyotlar boyunca elde tutulabilir, gten der ve dinlenTELEVZYON meye ekilir, sonul anlamda bedenin bir ilevidir. Tersine isten kesintiye uramakszn yaam desteklemek ve elde tutmak iin devam eder. Ryasz uyku esnasnda akl ilevini yerine getirmez, oysaki bedenin tm organik ilevleri devam N T E R isten NET eder. Bu organik ilevler istencin tezahrleridir. teki dnrler zgrlnden sz ettikleri esnada Schopenhauer, Ben onun her eye gcnn yettiini kantladm. syleminde bulunur. Doann tmndeki istencin tm-gc insan varolanlar iin ktmser ierimler tamaktadr. Schopenhauer insanlarn sadece grnte nlerinde bulunanlar tarafndan ekildiklerini, fakat gerekte arkadan ne doru itildiklerini sylemekteydi.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

124
Schopenhauere gre doadaki birincil itki yaamn retilmesidir. Doa dnyas yaama istencinin srekli atmalar dourduu acmasz bir savam alandr.

Modern Felsefe-II

Bu itici g, kendisine yneldikleri yaam deil, fakat onlar ileriye doru srkleyen zorunluluktur. Doann tmndeki birincil itki yaamn retilmesidir. Yaama istenci yaam emberinin devam etmesinden baka bir eree sahip deildir. Schopenhauer doa dnyasn, yaama istencinin kanlmaz olarak srekli atma ve yok etmeyi douran acmasz bir savam olarak betimleme yoluna gitmitir. Schopenhauerin felsefi anlamda ktmser (pesimist) bir tutumda olmasnn metafizik neSIRA SZDE deni nedir?
D Neyden ELM stencin her yein olan gcnn yaratt klelikten bir ka ya da k yolu var mdr? Schopenhauera gre en az iki ka yolu var grnmektedir: Bu ka yollar ve ahlak alanlarnda olanakl olabilecektir. Bu noktada akS O Restetik U la gelen ilk soru, evrensel isten bylesine gl ve kapsayc iken ondan herhangi bir kan srekli olup olamayacadr. Schopenhauera gre estetik alanndaki DKKAT ka ksa sreli ve geicidir, bu balamda gzelliin estetik seyri bir sre iin kiiye istencin kleliinden ka yolu salamaktadr. Oysa ayn ka iin ahlakn SIRA SZDE sunduu yol ok daha kalcdr. Bunun nasl olanakl olduunu biraz sonra grmeye alacaz. Kukusuz bu alanda pek ok arzu ve tutkunun yadsnmas gerekecek. Burada sra bakmndan nce geici yolu ele almak daha sonra kalc olana AMALARIMIZ gemek daha ussal grnmektedir. u halde nce estetik ka yolunu grmeye alalm: Estetik Ka K T Yolu: A P nce estetik seyrediin genel zelliine deinmekte yarar vardr. Estetik seyirde kii seyrettii estetik objeye bir yarar ya da kar salamak iin ynelmez, tersine tmyle yarardan ve kardan arnm olarak ynelir. Tek amac estetik objeyi seyretmek ve bu seyirden haz duymaktr. Bir baka deyile esTELEVZYON tetik obje bir istek nesnesi olarak ya da istek iin bir uyaran olarak grlmemelidir. Gzel bir nesneyi dsal bir erek uruna deil, onun kendisini seyretmek bir erekmi gibi kabul ederek seyretmek bir zorunluluktur. Kant bu duruma estetik NTERN ET objenin ereksiz ereklilii demitir. u hlde estetik holanma ya da beenme, bir insann dikkatini saldrgan yaama istencini uyaran objelerden, onlarn yerine tutku ve arzu ile hibir ilikisi olmayan seyir objelerine younlatrmaya yneltebilir. Birisi bir sanat rnn seyrederken o bir isteyen zne olmaya kart olarak salt bir bilen zne durumuna gelir. Sanatta gzlemlenen ey ne olursa olsun genel ya da tmel bir gedir. Schopenhauer, burada estetik objeyi idea kavram ile iliki iine sokmu grnmektedir. Buna gre bizim bir kiinin resminde grdmz ey belli zel bir kii deil, insanln, tmmzn paylat belli bir grnmnn bir sunumudur. Schopenhauera gre estetik ve etik benzer bir ileve sahiptirler. nk her ikisi de dnyevi tutku dolu abadan istencin etkinliinin tesindeki bir dzeye doru bilinliliimizi yukarlara kaldrmaya hizmet ederler, bu dzeyde sknet iinde bir seyretme olarak en yksek edim gereklemi olur. Bu ekilde kii, istencin tutsa olmaktan istence boyun emekten bir sreliine de olsa zgrlemi olur. Artk ilikileri yeterli neden ilkesine uygun olarak izlemeyen ama ona baka herhangi bir nesne ile bantsndan ayr olarak sunulan nesnenin duraan seyrediinde dinginleen ve yiten ar isten-siz bir bilgi znesi olur (akt. Copleston, 1996: 42). Grld gibi bir sreliine de olsa istencin alanndan syrlarak tasarm dnyasnda soluk almak, kukusuz yine de seyir yoluyla olanakl olmaktadr. Schopenhauer trajediyi en stn sanat trlerinden biri olarak kabul eder. Ona gre trajedi, iiri ya da iirsellii yapsnda barndrmann yan sra insan yaamnn ger-

SIRA SZDE

DNELM
stencin hereyden stn olan S gcnden O R U kan iki yolu vardr; estetik ve ahlak.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

125
Mzik, istencin kendisini, kendinde-eyin i doasn sergiledii iin en yksek sanattr.

ek grnmne, dramatik bir biimde anlatlan dile gelmez acya insanln lna, ktln yengisine, hakl ve susuz olann geri alnamaz dne tanklk etmemizi salayan bir sanattr. Buna karn en yksek sanat dal deildir. Schopenhauera gre tm sanatlarn en yksei mziktir. nk mzik bir ideay ya da idealar, istencin dolaysz nesnellemesini sergilemez. stencin kendisini, kendinde-eyin i doasn sergiler. Bu yzden insan mzik dinlerken grnglerin altnda yatan asl gerekliin bir bildiriliini alr. Bu gereklii istencin basksndan uzak, nesnel ve karsz bir tutum ierisinde sezinler. Her eye karn estetik seyrediin gc istencin tiranlndan geici ya da ksa sreli bir katan fazlasna yetmez. Ahlaksal Ka Yolu: Schopenhauer istencin tiranlndan ok daha uzun sreli bir kan yolunu yaama istencinden vazgeme formlnde bulmutur. Eer ahlakllk olanaklysa ahlaksal ilerleme bu biimi almaldr diye dnr. Zira bir insann yaamn komplike hale getiren ve ac ekmeye neden olan ey, sonu gelmeyen arzular biiminde kendisini ifade eden ve sreklilik gsteren yaama istencidir. nsanda birtakm eylere kar duyulan istek ya da uyanan arzu saldrganlk, savam, yok etme ve ben-merkezcilik gibi ykc duygular retmektedir. Ksacas yaama istenci her trl ktln kaynadr. Schopenhauer insanlara sk sk unu anmsatr: nsan kkeni bakmndan korku yaratan yabanl bir hayvandr. Bu yabanl hayvan yaama istencinin dorudan anlatmdr. Bylece ahlak, eer olanaklysa istencin yadsnmasn iermelidir. Bu yadsma z-yadsma, ilecilik ve vazgeme anlamna gelecektir. Aslnda varoluun ve yaamn kendisi bir sutur. nk isten nesnelleir ve bu nesnellemesinde ac eker. Schopenhauer, sanki sulu olan istencin kendisiymi ve cezay deyen de isten olmalym gibi konuur. Bu nedenle istencin yadsnmas, bir bakma onun cezalandrlmas anlamna da gelecektir. stencin yadsnmas yaam yadsmak demek olacana gre acaba kii yaamna son mu vermeli diye akla gelebilir. Schopenhauer bunu kabul etmez. nk yaama son vermek istenci yadsmaktan ok, ona boyun emek olacaktr. Bu nedenle yadsma ve vazgeme intihardan baka bir biim almaldr. Ancak Schopenhauern felsefesinin erevesi iinde ahlak olanakl mdr? Bireysel insan, tek bir bireysel istencin bir nesnellemesidir ve bu nedenle eylemleri belirlenmitir. Schopenhauere gre bu belirlenmilik tutum deiikliklerinin olanan ortadan kaldrmaz. nk bireysellik fenomenaldir, numen tektir. rnein, bir kii zaman zaman dnce ya da bilinliliini cisimler dnyasnn zerinden daha yksek bir dzeye kaldrmay baarabilir. Bir bireyler okluu yalnzca fenomenal zne iin varolur. Ve bir insan kendisini bakalaryla ayn dzleme koyduu ve onlara hibir zarar vermedii lde bireysellik yanlsamasn grmeyi baarabilir. Ama bu noktadan daha da ileriye gidilebilir. Bir insan aslnda tm bireylerin bir olduunu grecek denli fenomenin arkasna geebilir. Tm de tek bir istencin fenomenleridir. te bu noktada karmza etik duygudalk dzlemi kar. Bakalarnn karsz olarak sevilmesi iyilik ya da erdemdir. Bir kii bir bireye kar duyduu youn arzudan tm insanla duyulan bir sempati duygusuna geebilir. Bu ekilde bakalarnn karsz olarak sevilmesi, iyilik ya da erdem adn alr. Gerek iyilik Kantn dncesinin tersine yalnzca dev uruna kesin buyrua boyun emek deildir. Gerek iyilik sevgidir, kendine ynelik erostan ayr olarak caritastr, yani teki insanlara duyulan sempati- duygudalktr. Bu dzeyde bir kii bizim tmmzn ayn doay paylatmzn farkna varr. Bu farkndalk, kibarlk-naziklik etiini dourabilir ya da gerek isel varlmz her yaayan canlda, benim kendi bilinliliimmi gibi birdenbire her yaayan canlda va-

Schopenhauere gre ahlak insana istencin tiranlndan daha uzun sreli bir kurtulu imkn salar ve ancak istencin yadsnmasyla baarlabilir.

Schopenhauere gre gerek iyilik, Kantn tersine yalnzca dev uruna kesin buyrua boyun emek deildir. Gerek iyilik sevgidir, teki insanlara duyulan sempatiduygudalktr.

126

Modern Felsefe-II

Schopenhauer, dnyann bizim tasarmmz olduunu syleyerek idealist, akl ya da dnceyi deil, istenci dnyann tz yaparak istemselci, tek bir bireysel istencin, kendisini deneyimin eitli fenomenlerinde belirten mutlak isten olmas anlamnda ise aknsal bir felsefe yapmtr.

rolur. Bu itiraf katl, acmaya-merhamete evirir, her bencil-olmayan erdem bu temel zerinde yatar ve onun pratik anlatm her iyi itir. Bu kanaat kibarla, sevgiye, merhamete mracaat etmeyi ynlendirebilir nk bunlar bize, hepimizin ayn bir varlk olduumuzu hatrlatr. Bununla birlikte Schopenhauer, bu noktada da kalmaz. nk isten, insan iinden ve onun yoluyla kendinin yle duru bir bilgisini elde edebilir ki dehet iinde kendinden uzaklar ve kendini yadsr. O zaman insan istenci herhangi bir eye balanmaya son verir ve insan ilecilik ve kutsallk yolunu izler (Copleston, 1996: 47). Bu son aklamalarla Schopenhauern Uzakdou, Hint-Maya felsefesinden nedenli etkilendiini aka grebilmekteyiz. Budaya ve Budist felsefeye duyduu yaknlk iyi bilinmektedir. Buradaki glk aka grlebilmektedir. Nasl olur da bir isten kendini yadsyabilir? Schopenhauer da buradaki gln farkndadr ve fenomende nesnelleen istencin kendini yadsmasnn, bir baka deyile yaama istencini yadsmasnn bir kendi ile elime durumu olduunu drste kabul eder. Grnrdeki bu elikiye karn, byle bir kktenci kendini yadsma eylemi ortaya kabilir. Ne var ki bu durumun kurald olduu kabul edilmelidir. Bir baka deyile ancak aziz dzeyindeki kiiler bunu gerekletirebilir. nk isten z bakmndan zgrdr ve yeterli neden ilkesine bal deildir. Schopenhauer, bu ekilde belirlenimcilik ilkesine bir kural dn kabul etmi olur. Fenomenin kendisi zaman iinde varolmay srdrrken, zgr metafiziksel isten fenomenin temelindeki doay ortadan kaldrarak fenomen ile elikisini ortaya koyar. nk fenomenin temelindeki istenci ortadan kaldrr. Schopenhauera gre, evet bu bir elikidir ama yeterli neden ilkesini amasnn doruluunu gsteren bir elikidir. Schopenhauera gre, istenci yadsyan insan dnyay yokluk olarak grr. Bu durumda lm olgusu da btnsel bir yokolma anlamna gelir mi? Schopenhauer aka belirtmese de istenci yadsm insan iin lmn btnsel yokolu anlamna geldiine iaret ediyor gibidir. Aslnda bir baka olanan varlndan da sz eder. Kendinde-eyin bilmediimiz ve bilemeyeceimiz yklemlere sahip olmas olana sz konusu olabilir. Eer byle ise isten kendini yadsdnda geriye bunlar kalabilir. Bu ekilde kendini yadsma yoluyla eriilen ve hilii nleyen bir koula ulalabilir. Bu bir bilgi durumu olamaz. nk zne- nesne ba fenomenle ilikilidir. Geriye gizemcilerin bulank terimlerle betimledii bakalarna iletilemez deneyim kalmaktadr. Ne var ki felsefe bu tr deneyimler zerine bir ey syleyemez. Felsefenin uzanabildii dzeydeki kendinde-ey istentir. stencin yadsnmas her eyin yadsnmas demektir. Eer isten kendine dner ve kendini ortadan kaldrrsa geriye yokluk kalr. Schopenhauern tm bu sylemlerinde felsefesinin ktmser ve yadsmac nitelikleri aka grlebilmektedir. Kendisinden sonraki yaama felsefelerinde ktmserlik gesi bir daha ortaya kmaz. Ama yaam ideasn felsefenin odana ektii ak bir gerektir. Kendisinden sonra Nietzsche ve Kierkegaard gibi dnrler bu noktann daha da fazlasyla zerine gidecektir. Schopenhauern felsefesi Fichte-Schelling-Hegel izgisindeki idealizme kart olmakta birlikte, idealizmin bir baka tr olarak karmza kar. Yorumcularn ifade ettiine gre Schopenhauern sistemini aknsal istemselci idealizm olarak betimlemek olanakl olmaktadr. Dnyann bizim tasarmmz olmas anlamnda idealizmdir. Us ya da dnce kavramndan ok istencin dnyann tz yaplmas anlamnda istemselci ve tek bir bireysel istencin kendini deneyimin eitli fenomenlerinde belirten mutlak isten olmas anlamnda aknsaldr (Copleston, 1998: 49).

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

127

Her eye karn Schopenhauern felsefesi ayn idealist zellii paylamakla birlikte, Fichte-Schelling-Hegel idealist izgisinin iine yerletirilemez. nk bu dnr onlar gibi usu deildir. Sz gelimi Hegelin sisteminde sonul gereklik ustur: gerek olan ussaldr, ussal olan gerektir. Oysa Schopenhauerda gereklik usd olduu kadar ussal da deildir, dnya kr bir gd ya da gcn beliriidir; bu g istentir. Ayrca Schopenhauern felsefesi idealist devinim ile bundan sonraki yaam felsefeleri arasnda bir kpr grevi de grmektedir. Her ne kadar yaamahayr deme gibi bir tutumu vurgulad sylenebilirse de Schopenhauern vazgeme ve yadsma kuramna, ilkin yaama istenci dncesini olumlayan bir felsefe ile ulalabilir.

NIETZSCHE Yaam ve Yaptlar


Hegelin en kktenci kartlarndan biri de modern felsefenin en ilgi ekici ve etkili filozoflar arasnda yer alan Alman Friedrich Nietzschedir (1844-1900). Felsefi grlerinden ok yaamyla pek ok yazar, psikolog ve psikiyatr iin ilgi ekici olmu ve dikkatleri zerine toplamtr. Hibir byk filozofun yaamna Nietzscheninkine olduu kadar ilgi gsterilmemitir. Bu abartl ilgi felsefi grlerinin gerek deerini belirlemede olumsuz bir etken olmutur. Yaamn ilgi ekici yapan balca nedenler kronik bedensel hastal, psikolojik rahatszl ve Richard Wagner ile olan inili kl ilikisidir. Nietzsche, 15 Kasm 1944 tarihinde, Prusyann Saksonya blgesinde bulunan Rockende dodu. Dindar bir Lutherci olan babasnn 1849 ylndaki lmnden sonra, annesi, kz kardei, bykannesi ve iki teyzesinden oluan dindar bir kadnlar grubu iinde bytld. 1854-1858 tarihleri arasnda bulunduklar yredeki bir lisede okudu. 1858den 1864e dek Pfortadaki nl yatl okulda renim grd. Klasik Grek dili ve kltr konusunda verdii eitimle sivrilen bu okulda Grek diline ve kltrne ilikin derin bir bilgi birikimi edindi. En beendii klasik yazarlarn banda filozof olarak Platon, trajedi yazar olarak Aiskhylos gelmekteydi. Nietzschenin bu okulda yaad bir baka ilgin gelime de 1861 ylnda en beendii air olan Hlderlin zerine duygu dolu bir deneme yazm olmasdr. O sralarda Hlderlin insanlarca pek tannmyor, tannmamaktayd ve yaamnn son on yln ciddi ruhsal bozukluklar iinde geirmiti. Nietzschenin yazd denemeden altm yl sonra Hlderlin, Goetheden sonra Almanyann en byk airi olarak kabul edilmi ve geni kitlelerce tannmtr. lgili dersin hocas Nietzschenin kd zerine u notu dmtr: Yazara, nazik bir ekilde daha salkl, daha ak ve daha Alman bir aire balanmasn nermeliyim (Kaufman, 1967: 505). Yirminci yzyln byk dnrlerinden Martin Heideggere gre de Hlderlin Almanyann en byk airidir. Nietzsche dhilik yolunda duyarlk ve igrsn daha genlik yalarnda yanstmaya balamtr. 1864 ylnda okul arkada Paul Deussen ile birlikte Bonn niversitesine gitti. Bir yl sonra klasik filoloji almalarn Ritschlin ynetiminde srdrebilmek iin Leibzige geti. Ritschl, o dnemin en byk klasik filologlarnn banda geliyordu. Nietzsche, Leibzigde Schopenhauern bayapt ile tanm ve yazarn ateist olmasndan etkilenmiti nk kendisi de o dneme geldiinde Hristiyanl oktandr terk etmi bulunuyordu. Rheinishes Museumda klasik filoloji konular arlkl olmak zere baz makaleler yaymlad. Bu srada Ritschlin hararetli tavsiyesiyle Baselde bo bulunan felsefe krssne profesr olarak atand. Henz doktora-

128

Modern Felsefe-II

sn bile vermeden niversitede profesr olmutu. 1869 ylnda Homeros ve Klasik Filoloji balkl al dersini vermitir. Baseldeki yaamnda Wagner ile dostluu balangta yaamna renk ve anlam katmtr. nk o sralarda ayn zamanda yakaland hastalk ile boumaktayd. 1872 ylnda Mziin Tininden Trajedinin Douu balkl yaptn yaymlamtr. Sokratesten nceki ve sonraki Yunan kltrn betimleyerek Sokratesten sonraki dnemin bir gelime deil d srecini gsterdiini ve ada Alman kltrnn de Sokrates-sonras dneme benzediini ne srm, Alman kltrne Wagnerin tini yaylabilirse bir dzelme olabileceini iddia etmitir. Bu yaklamyla zellikle linguistlerden ok fazla eletiri alm, bu yzden Nietzschenin klasik kltr ve dilbilim aratrmalarna insanlarn gveni azalmtr. Aslnda Nietzsche bir yaama ve ahlak filozofu olarak yapt ruhbilim irdelemeleriyle daha fazla ilgi ekmeye balam, dnyaya kendisini bu ynden kabul ettirmitir. Bu alanlarda yazd ok sayda yaptn her biri filozoflar kadar sradan insanlar zerinde de sarsc ama srekli etkiler brakmtr. 1876 ylnda Richard Wagner Beyrutta balkl yazs kt zaman, Nietzsche ve Wagner birbirlerinden kopma noktasna gelmilerdi. Bu ekilde Nietzschenin ilk yaznsal dnemi sona ermekte ve yeni bir dnsel dneme girmi olmaktayd. lk dneminde Sokratesi ve ussalcln knayc bir tutum sergilerken bu yeni dnemde dnr yceltici bir eilim iine girmitir. lk dneminde sanat ve sanaty kltrn taycs olarak grrken bu yeni dneminde, bilimi, iire yelemeye balamtr. Yine bu dnemde yerleik tm inanlar sorgulamaya balam ve stelik bunu Fransz aydnlanmasnn ussalc bak as altnda gerekletirme yolu tutmutur. Bu ikinci dnemin simgesi durumundaki yapt, nsan, ok-Fazlansan balkl almasdr. 1878-1879 yllar arasnda blm hlinde yaymlanan bu yaptta Nietzsche, pozitivist bir bak as ile metafizie saldrmakta, metafizik uslamlamalarn sonul anlamda maddeci izgide aklanabileceini savunmaktadr. Yine bu dnemde iyi ile kt arasndaki ayrm, baz eylemlerin topluma yararl, bazlarnnsa zararl olarak yaanmasnda bulmaktayd. Nietzsche, salnn giderek ktlemesi nedeniyle Baseldeki krssnden istifa etmek zorunda kalm ve bundan sonraki on yl svirenin ve talyann eitli yrelerinde dolap yazarak geirmitir. 1881de Gnn afan, 1882de Sevincin Bilimini kaleme almtr. Bu yaptta Hristiyanln yaama dman olduu dncesi ilenirken Tanr ld. bildirimi pek ok kiiyi oke etmitir. 1883-1885 aras yllarda Zerdt Byle Buyurdu isimli eserini blmler hlinde yaymlamtr. Yaptn son blmnde ncesiz-sonrasz yineleni kuram aklanr. Bu yaptta Nietzsche, vermek istedii dncelerini ranl bilge kii Zerdte syletir. Bu yaptta ilenen st-insan ve deerlerin yeniden deerlendirilmesi dnceleri, Nietzschenin dnsel geliimindeki nc evreyi betimlemektedir. Bu evrede Nietzsche, felsefi grlerini n-plana karan yinin ve Ktnn tesinde (1886) ve Ahlakn Soy Kt (1887) isimli eserlerini yaymlad. yinin ve Ktnn tesindenin alt bal, Gelecein Bir Felsefesine Giri eklindedir. Bu yaptta g istenci ve deerlerin yeniden deerlendirilmesi dnceleri ilenmektedir. Nietzsche, bundan sonra Wagner Davas ve Nietzsche Wagnere Kar (1888) isimli Wagner kart yazlarn yaymlad. Ayn yl Putlarn Alacakaranl, Antichrist (Deccal) ve bir tr otobiyografi olan Ecce Homo adl yaptlar birbirini izledi. zellikle bir tr otobiyografi olan Ecce Homoda eletirmenlere gre zihin saln yitirmeye balamasnn belirtileri aka grlebilmektedir, ar bir biimde kendisini yceltme yoluna gitmitir. Bundan sonraki srete zihinsel dengesini yitirerek son on yln yar bilinsiz bir biimde geirmi, 1900 ylnda yaamn yitirmitir.

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

129

Erken Yazlar ve Modern Kltre Ynelik Eletirisi


Nietzschenin ilk eserlerinden olan Trajedinin Douundaki temel savlar unlardr: Yunanllar yaamn korkun, tehlikeli ve aklanamaz olduunu kabul etmelerine karn, ktmserlie teslim olmayp yzlerini daima yaama dnmler, bunu da sanat ortam yoluyla dnyay ve insan yaamn dntrerek baarmlardr. Dnyay estetik bir fenomen olarak grm, bunu da Dionisian ve Apollonian tutumlara karlk gelen iki yolla baarmlardr. Dionisios yaam aknn bir simgesidir. Dionysos ayinlerinde grlen ve hibir kural tanmayan taknlklar, cokulu eylemler yaam akn simgelemektedir. Buna karlk Apollon n, lnn, kstlamann simgesidir. Bireyleme ilkesini temsil eder. Nietzsche, Yunanllarn sanata, gzellie ve forma olan bu ballklarnn temelinde, drtnn, tutkunun nne kan her eyi silip spren karanlk ve biimsiz selini grr. Bu sele kaplp gitmemek yine olgusalln estetik dnm yoluyla olanakl olabilir. Bunun da yine Apolloncu ve Dionysosu yollar vardr: Olgusallk zerine estetik bir rt ekmek, ideal bir biim ve gzellik dnyas yaratmak Apolloncu yol olacaktr, bu yolun anlatm kendisini Olimpos mitolojisinde epik ve plastik sanatlar alannda bulur. kinci yol varoluu tm karanl ve rktcl iinde onaylamak ve kucaklamaktr, bu yol Dionysiosu tutumdur ve kendine zg sanat biimleri trajedi ve mziktir. Trajedi varoluu gerekten estetik bir fenomene dntrr. Bunu yaparken varoluun zerine bir rt ekmez, onu salt estetik bir biimde sergiler ve dorulam olur. Trajedinin Douunda Nietzsche, dorudan doruya Yunan trajedisinin kkenleri ve geliimi ile ilgilenir. Ama bu balamda ileri srlen grler iinde bizim iin nemli olan nokta, Yunan kltrnde Sokratik ussalclk tarafndan bozulmadan nce gerekletirilen stn baarlarn Dionysioscu ve Apolloncu elerin bir kaynamasndan olumasdr. Bu kaynamada Nietzsche, kltrel bir lt iin temelleri yakalar. Gerek kltr Dionysios gesi olan yaam glerinin Apolloncu tutumun nitelii olan biim ve gzellik sevgisiyle bir birliinin sonucu olarak ortaya kmaldr. Bu durumda eer varoluu estetik bir fenomen durumuna getirmek istiyorsak bu iki geyi uyumlu bir biimde birletirebilmek gerekmektedir. Nietzscheye gre bu en yksek kltr dzeyini sadece yaratc deha oluturabilir ve kendisi de Yunan dnyasnda ortaya kan kltrel parlakl byle bir yaratc dehann rn saymtr. Bu dncelerin nda Nietzsche, ada Alman kltrn eletirel bir deerlendirmeden geirir. Biz bu deerlendirmenin, Nietzschenin ge dnem dncesiyle balantl olan ynlerine deinmekle yetineceiz. Nietzsche, bu aamada, yaamn m bilgiye yoksa bilginin mi yaama egemen olmas gerektiini sorar. Bu ikisinden yaam, kukusuz ok daha yaygn ve belirleyici olduu iin Nietzsche, bilginin ve bilimin egemenlii altna giren on dokuzuncu yzyl kltrnn, canllk glerinin cne kar korunmasz brakldn ne srer. Bu canllk glerinin patlamasnn yeni bir barbarlk reteceini ngrr. Ona gre modern yaamn kabuu altnda yabanl, ilkel ve tmyle acmasz canllk gleri vardr. Kii bunlara sanki bir cadnn mutfandaki kazana bakar gibi korkulu bir beklentiyle bakar... bir yzyl boyunca dnyay titretecek sarsntlara hazr durumdayz (akt. Copleston, 1996: 159). Nietzsche bu szleriyle yirminci yzyln ilk yarsnda gerekleen ve Bat dnyasna byk aclar getiren iki byk dnya savan sezinlemi gibidir. On dokuzuncu yzylda ulalan kltrel dzeyden insanlarn honut grndn ama bir yandan da dehaya dman olan

Nietzscheye gre gerek kltr Dionysos esi olan yaam glerinin, Apolloncu eler olan biim ve gzellik sevgisiyle birliinden doacaktr.

130

Modern Felsefe-II

tekbiimli bir sradanln ne ktn, bunun da demokrasiye ve toplumculua ynelik devinimlerle aa ktn savunur. Yine de insann gizilliklerinin sona erdiini dnmek iin hibir neden yoktur. Tersine gizli, ykc glerin ortaya kmas insanln nde gelen bireyler biimindeki daha yksek rneklerinin ortaya kna yol aacaktr. Nietzscheye gre insan esnek bir varlktr. Kendini amaya, taze olanaklar olgusallatrmaya yeteneklidir. Bu nedenle bir gre, bir amaca, bir yn duygusuna gereksinim duyar. Bu gr ne empirik bilim, ne de Hristiyan dini salayabilir. nk her ikisi de olaylara tarih st deerlerle bakmaktadrlar. Geriye sadece insann kendisini amasnn olanaklar konusunda ak gr olan ve tehlikeli olmaktan da korkmayan felsefeci kalr. eylerin deitirilebilir olduuna karar verildikten sonra, felsefenin grevi, dnyann deitirilmeye ak olarak tannan yannn gelitirilmesi grevi olmaldr. Nietzsche bu yaamn yargc ve deerlerin yaratcs olarak felsefeci idealinde Zerdt ya da kendisini grr. Aslnda bu ikisi bir ve ayn eydir.

Nietzschenin Ahlak Eletirisi


Nietzschenin ahlak ayrntl olarak ele almaya balad yapt, nsanca, Pek nsanca adl yaptdr. alma sistemli bir inceleme olmaktan ok aforizmalardan oluan bir yap sergiler. Yine de Nietzschenin ahlakla ilgili szleri derlenip aralarnda iliki kurulduu zaman az ok tutarl bir kuram ortaya kmaktadr. ncelikle, ahlak, birincil olarak genelde topluluu korumann ve ykmdan uzak tutmann aracdr denilmektedir. Eer bu ama nedeniyle birey zerinde bir zorlama olacaksa bireyin tutum ve davranlarn toplumun karlarna uydurmasn salamak bakmndan olacaktr. Bu zorlamay gelenein zorlaycl izler ve toplumun otoriter sesi giderek vicdan adn verdiimiz biimi alr. Boyun eme, hazla ilikilendirme yoluna gidilerek ikinci bir doa hline gelebilir. Ahlaksal terimler eylemlerden ok bunlar gerekletirenlerin niyetlerine yaygnlatrlr ve bylece erdem ve erdemli insan kavramlar ortaya kar. Ciddi bir arlatrma sreci iinden geilerek ahlak giderek iselletirilir. Bu ekilde, yinin ve Ktnn tesinde adl yaptnda da geni bir biimde ele ald gibi, bir kle ahlak ve buna kart olarak bir efendi ahlak ayrmlatrmas ortaya kar. Daha yksek uygarlklarn tmnde de bunlarn kartn ve ayn insanda bu ikisinin elerinin bulanabileceini dile getirir. Yine de bunlar nitelikleri bakmndan birbirinden ayr ele alnmaldr. Efendi ahlaknda, bir baka deyile aristokratik ahlakta, iyi ve kt, soylu ve kmsenebilire edeer hle gelir ve bu nitelikler yine eylemlerden ok insanlara uygulanr. Kle ahlaknda lt, zayflarn ve gszlerin toplumuna yararl olan eyler olarak belirlenir. Bu topluma yararl eyler, duygudalk, iyi kalplilik ve alak gnlllk gibi niteliklerdir, bunlar erdemlilik olarak vlrler. Gl ve bamsz bireyler tehlikeli ve kt olarak grlrler. in ilgin taraf, efendi ahlaknn iyi insan, kle ahlak bakmndan kt saylmaya yatkndr. Ksacas kle ahlak sr ahlakdr, ahlaksal deerlendirmeleri de gereksinmelerinin bir anlatmdr. Bu bak as Ahlakn Soykt balkl kitabnda daha sistematik olarak ele alnmtr. Burada Nietzsche ierleme kavramndan yararlanr. Daha yksek dzeydeki insann kendi deerlerini yaamnn ve gcnn bolluundan yaratt ne srlmektedir. Buna karlk zayflar ve gszler, gllerden korktuklar iin srnn deerlerini mutlak imi gibi ne srerek glleri ya da soylular denetleyip evcilletirmeye alrlar. Kukusuz bu ierleme sr tarafndan aka kabul edilmez ve birtakm dolambal yollarla ifade edilebilir.

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

131
Nietzscheye gre Hristiyanlk, kle ahlaknn dayand deerlerin evrensellik dzeyine ykseltilmesi amacna hizmet etmitir.

Nietzscheye gre ahlak tarihinde grlen ey genelde bu iki ahlaksal tutum ya da bak asnn atmasdr. Eer, daha yksek hibir eye yetenei olmayan sr kendi deerlerini kendine saklamakla yetinseydi st dzeydeki insann bak asyla bir arada yaamak olanakl olabilirdi ama sr insan kukusuz deerlerini kendine saklamakla yetinmez, bunlar evrensel deerler olarak dayatmaya kalkr. Bat dnyas bunu en azndan Hristiyanlk ile yapmay baarmtr. Nietzsche, Hristiyan ahlaknn insann inceltilmesine anlatmn grr. Ayn ierleme, Nietzscheye gre, Hristiyanln trevleri olarak kabul ettii demokratik ve toplumcu devinimlerde de i bandadr. Bu yzden Nietzsche, evrensellik ve mutlaklk iddias tayan bir ahlaksal sistem kavramnn yadsnmas gerektiini ne srer. nk bu tr bir ahlak sistemi ona gre ierlemenin meyvesidir ve aaya doru eken bir yaam tarzn, bir baka deyile yozlamay temsil eder. Bu nedenle ayr ahlak tipleri arasnda bir rtbe derecelendirmesi kavram olmaldr. Bu durumda sr isterse kendi deerlerini tayabilir ama bunlar daha yksek insan tipine dayatma hakkna sahip deildir. Aslnda srden beklenen imdiki durumunu aabilmesini salayan deerlerini yaratmasdr. Bu yzden Nietzsche, iyinin ve ktnn tesinde durmaktan sz ettiinde, herkesi ortak bir dzleme indirgeyen, sradanl destekleyen ve daha yksek insan tipinin gelimesini nleyen sr ahlaknn zerine ykselmek gerektiini anlatmaya almaktadr. Ona gre bunu herkes baaramaz: iyinin ve ktnn tesine gvenle geebilen sadece daha yksek insan tipidir. Bu durum hem ykselen bir yaamn anlatm olacak hem de hem de insann stn-insan olma ynnde kendini aabilmesini salayacak deerleri yaratabilmek iin bunu yapar. Bu yeni deerlerin ierii konusunda Nietzsche, pek aydnlatc deildir. nk yeniden deerlendirildii ileri srlen bazlar eski erdemlere byk lde benzer olarak grlmektedir. Aslnda bilinen deerler deiik gdlere, tutumlara dayandrlarak aklannca deiik klnm olmaktadrlar. Nietzschenin burada yapmak istedii, insan doasnn tm yanlarnn olanakl en yksek btnln salamaktr. Ona gre, Hristiyanlk bedeni, drty, igdy, tutkuyu, zihnin zgr ve dizginlenmemi almasn ve estetik deerleri deersizletirmitir. Ama insan kiiliinin atan drtlerin ve dizginlenmemi tutkularn bir ynna dalmas arsnda bulunmad da bir gerektir. Buradaki sorun gcn bir anlatm olarak btnleme sorunudur. imdiye dek zayflk bilincine dayal korku gdsyle g paralanm ya da gten tmyle vazgeilmitir.

Nietzsche evrensellik ve mutlaklk iddias tayan ahlaksal sistemleri yadsr ve ayr ahlak tipleri arasnda bir rtbe derecelendirmesi nerir.

Ateizm ve Sonular
Nietzsche, en Bilimde Yakn zamanlarn en byk olay Tanrnn lmesidir. bildiriminde bulunur. Bunun anlam, Hristiyan Tanrya inancn inanmaya demez olmas dncesidir. Bu bildirim Avrupadaki belli bir kesim zerinde yapc bir etki yaratm, Tanrya inantaki gerileme insann yaratc glerinin gelimesi asndan tetikleyici olmutur. Hristiyan Tanr artk buyruk ve yasaklaryla durdurucu olamaz. nsanlarn gzleri olgusal-olmayan, doast bir te dnya varlna deil, bu dnyaya evrilmiti artk. Bu szlerden Tanrnn insan yaamna dman olduu gibi bir sonu kmaktadr. Nietzsche, Putlarn Alacakaranlnda bu inanc u szlerle pekitirir: Tanr kavram imdiye dek varolua en byk kar kt. Antichristte tanr kavram ile Doaya, yaama ve yaama istencine sava aldn ifade edilir ve Bu dnyaya ve br dnyaya ynelik her yalann tant olarak Tanrnn gsterildii sylenir. Geri Nietzsche, Hristiyan dininin belli evrelerinde g istencinin anlatm bulduunu kabul eder ama Hristiyan dininin Tanrsnn yaama dman olduunun

132

Modern Felsefe-II

Nietzsche demokrasiyi ve sosyalizmi Hristiyan ahlak sistemini laik dzlemde devam ettirmekle sulamakta, mutlak deerlere dayal nesnel ve evrensel ahlak yasas dncesinin daha st bir aama olan nihilizm aamas uruna terk edileceini ngrmekteydi.

ak olduunu, sz konusu istencin daha aa insan topluluklarnn istenci olduunu belirtir. Ancak gelinen noktada, g, dnsel zgrlk, bamszlk ve insann gelecei iin duyulan kaygnn, bir tanrtanmazl gerektirdiini savunur. Nietzschenin Hristiyanlktan honutsuzluu, Hristiyanln insan zerindeki etkisinin olumlu olmad grnden doar: ona gre Hristiyanlk insan zayf drr; boyun emeye, vazgemeye ve teslimiyete gtrr. Kendini aa grmesine, vicdan acs ekmesine yol aar ve kendini zgrce gelitirme yeteneini kreltir. stn bireylerin gelimesini engeller. Nietzsche, kimi insanlarn Hristiyan Tanrya inan ve Hristiyan ahlaknn ilke ve deerlerini kabul etme arasnda hibir zorunlu balant olmadn imgelediklerini belirtir. Buna gre Tanrya inan dncesi bir tarafa atlrken, ahlak ilke ve deerlerinin az ok zarar grmeden korunabilecei ngrlm olur. Hristiyan ahlak sisteminin nemli bir parasn teolojik kkleri olmakszn srdrmeye alan demokrasi ve sosyalizm gibi laiklemi Hristiyanlk biimlerinin sonul anlamda baarsz olacana inanmaktadr. nk bu aamay er ge mutlak deerlerin, nesnel ve evrensel bir ahlak yasas dncesinin yadsnmas aamasnn izleyeceine inanmaktadr. Byle bir aama ise nihilizm (yadsmaclk) aamasdr. Tm etik deerlerin yitirilmiliini anlatan nihilizmin bir edilgin biimi vardr, bir de etkin biimi bulunur. Edilgin biiminde deerlerin yokluunun ve varoluun amaszlnn ktmser bir kabullenilii anlatlr. Bunun dnda artk inanmadn ykmaya girien etkin nihilizmden sz edilebilir. Yeryznde imdiye dek hi olmam trden savalar olacaktr. biimindeki sylemi ile Nietzsche, ideolojik savalarda kendini gsteren bir etkin nihilizmin douunu ndeyilemi oluyordu. Nietzscheye gre, nihilizmin gelii kanlmazdr: Avrupann yozlam (decadent) Hristiyan uygarlnn da sonu gelecektir. Ayn zamanda bu, deerlerin yeniden deerlendirilmesi iin daha yksek bir insan tipinin douu iin kapy aacaktr.

G stenci ve st-nsan Kuram


G istenci kavram Nietzsche felsefesinin merkezinde yer alr. Kavram, aforizmatik yaptlarnda yer alan insan davrannn tm eitlerine ilikin deerlendirmelerinde karmza kmaktadr. Zerdt Byle Buyurduda, g istencinin insann temel gds olduu ve tm canl varlklarda etkili olduu sylenir. rnein hayvan igdleri arasnda birinci srada yer alan g istencidir. Sonraki yaptlarnda inorganik doada bile g istencinin etkili olduu ne srlr. Ksacas Nietzscheye gre dnya ve tm iindekiler g-istencinden baka bir ey deildir. nsan yaam batan sona gc istemekten baka bir ey deildir. Bu sylenenlerden anlaldna gre, bu kuram a priori metafizik bir sav olmaktan ok, geni kapsaml empirik bir varsaymdr. Nietzsche, stencin nedenselliine inanyorsak biricik nedensellik biimi olarak bu varsaymn yol gstericiliine inanmamz gerekir. syleminde bulunur. Gerekten de tm farkl fenomen snflarn bu varsaymn nda birletirme giriiminde bulunduu sylenebilir. Nietzsche, g istencini ncelikle bilgi ile ilikisi iinde ele alr. Ona gre bilgi her eyden nce bir g arac olarak ilev grr. Bu nedenle bilgi istei, bilmeye ynelme, g isteminden dolaydr. Bilginin amac mutlak gereklii, kendi uruna tanmak ya da bilmek deil, bilgi alanna egemen olmaktr. Duyumlar ve izlenimler kompleksini pratik gereksinimlerimizin gerektirdii lde emalatrarak onlara bir dzen ve biim dayatyoruz. Olgusallk olutan baka bir ey deildir, ancak oluun akna deimez yaplar dayatarak onu varlk hline getiren yine biziz. Oysa btn bu giriimler g istencinin bir yansmasdr. Bylece, Nietzscheye

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

133

gre Bilim, doaya egemen olmak amacyla doann kavramlara dntrlerek betimlenmesidir. Bilgi, canllk gereksinimleri temeli zerinde ykselen bir yorumlama srecidir ve oluun akna egemen olma istencini anlatr. rnein bir tz olarak ben ya da kendilik-self kavram oluun akna dayatlm bir yorumdur. Yine pratik amalarla gerekletirilmi bir edimdir ama Nietzscheye gre bir yorumun yararllndan karmda bulunarak onun nesnelliini karsama hakkmz yoktur. Nesnel gereklik ya da mutlak gereklik diye bir ey yoktur. Mutlak gereklik kavram olu dnyasndan tatmin olmayan ve kalc bir varlk dnyas arayan felsefecilerin icaddr. Nietzsche kimi kurgularn insan tr iin pratik adan yararl olduunu belirtir. Olutaki srekli ak zerine ey ya da tz kavramnn getirilmesi pratik bir zorunluluk idi. Bunun gibi, kalc eylerin olduu, eit eylerin olduu, nedensellik yasas ve en nemlisi mantk yasalar gibi eyler. Zorunlu doruluklar ya da gereklikler olarak kabul edildi. Oysa Nietzscheye gre, salt, kurgulardr. Kurgular yorumlardr yorumlarda sadece bak alardr. Bylece akln kategorileri denen eyler de mantksal kurgular ve bak alardr. Ama bak asna bal gereklik gr kukusuz ayrmlar kabul eder. Buna gre bazlar pratik adan yararl bazlar ise yararszdr. rnein, dnyay deiimin tesinde kalan ve gerekten gerek olan bir mutlakn bir fenomeni olarak gren felsefecinin ortaya koyduu bak as, olu dnyasnn olumsuz bir yorumu zerine dayanr. Nietzschenin gereklik kavramna bu yaklam tmyle pragmatist ya da arasalc olmaktadr. nk mutlak gerekiliinin taban diyebileceimiz temel mantk ilkelerini bile g istencinin anlatmlar olarak kabul etmektedir. Bu ilkeler, bu adan sadece insann oluun akna egemen olabilmesini salayan aralardr. Bu gereklik yaklamn doa dnyasna uygularsak, cisimlerin en kk parac olan her atomun bir g istenci oda olduunu ve gcn boaltmaya ya da yaymaya altn kabul edebiliriz. Bu adan doa yasalar da iki ya da daha ok partikl arasndaki g ilikilerini temsil ederler. Bunlar kavramak, snflandrmak ve denetlemek iin matematiksel formllere gereksinim duyulmaktadr. Bu durum nesnelerin yasalara boyun ediklerinin ya da g uygulayan tzsel eylerin varolduklarnn bir tant deildir. Varolan salt daha baka dinamik partikller ile g ilikisi iinde bulunan partikllerdir. Organik dnyaya gelirsek Yaam, ortak bir beslenme sreci tarafndan birletirilmi glerin birliidir. Organizma g duygusunda bir art iin abalayan karmak yapl bir sistemdir. Bu sistem g istencinin bir anlatm olarak birtakm engelleri amak ve baz eyleri kendine mal etmek ve zmsemek ister. Bunlar g istencinin davurumlardr. Biyolojik evrimi incelerken Nietzsche, Darwincilii de eletirmekten geri durmaz. Evrim srecinde Darwinin dsal koullarn etkisini ok fazla byttn syler. Oysa canllk srecinde zsel ge, biimlendirmek ve oluturmak iin organizmann kendi iinde bulunan g odadr. Tersine bu g evreyi kullanr ve smrr. Yine doal ayklanma da bir baka deyile trn gl bireylerinin yaamaya devam ettii ve tekilerin aykland varsaym da destekten yoksundur, Nietzscheye gre, yine yok olanlar tam da ok daha iyi rneklerdir, tersine yaam srdrenler ortalama olanlardr. Bireysel olarak ele alndnda ounluun yeleri daha aa dzeyde olabilirler ama bir araya geldiklerinde g kazanm olurlar. Nietzschenin g istenci kavram ile bilgi anlay arasndaki balanty SIRA aklaynz. SZDE
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

134

Modern Felsefe-II

Bu arada Nietzsche, insann hazz arayp acdan kanmasnn, insan davrannn en temel gdleri olduunu savunan hazclk (hedonizm) yaklamn da ne srld biimiyle yetersiz bulduunu ilan eder. Ona gre haz ve ac, gc artrmak adna ortaya konulan abaya elik eden fenomenlerdir. Bu adan haz, artm g duygusu olarak betimlenebilirken, ac g istencine kar bir engelin duyumsanmasndan doar ve g istenci iin bir uyar grevi grr. Her baar, alan bir engeli, yenilen bir zorluu varsayd iin, ac duygusuna salt bir ktlk olarak bakmak anlamsz olmaktadr. nsan yeniden g kazanmak ve baarnn dourduu yeni haz biimleri elde edebilmek iin, ayn zamanda ac gereksinimi iindedir. Bu balamda Nietzsche yceltme (sblimasyon) kavramna da nemli bir rol ykler. Kiinin kendini kontrol edebilmesinde, bir baka adan nefsini kreltmesinde ilkel acmaszln bir yceltilmesini bulur. Bu ekilde yceltmenin temeli yine g istencidir. Ayrca estetik eylemde ilkel canllk drt ve itkilerinin bir yceltilmesi sz konusu olabilir. Ksacas Nietzsche, her alanda g istencinin u ya da bu kla girmi, ak ya da rtk bir ileyiini bulur.

Aama Dzeni ve st-nsan


Nietzscheye gre yaama biiminde aama yapmak g istenci tarafndan belirlenir. Bu adan ykselen yaam temsil eden insan tipi ile yozlama (decadence), zayflk ve rmeyi temsil eden insan tipi arasnda sk bir ayrm yapar. Buna gre sradan ounluk bir araya geldiinde gl olsa bile, Nietzsche iin ykselen yaam temsil etmez. Yine de sradan olanlar gereklidir. nk kltrn gelimesi geni bir taban zerinde olanakldr. Aslnda demokrasi ve toplumculuk da bu geni tabann olumasna yardmc olurlar. Bu nedenle bunlara mutlak anlamda hayr demek zordur. Zerdtte sradan olmayan bireylerin geliimini engellemekle sulad ulusal devleti, yine de geni sradanlk tabann hazrlad iin onaylamaktan geri durmaz. nk bu daha yksek bir insan tipinin douu iin zorunlu bir kouldur. Ynlarn grevi dnyann yeni efendilerinin zerinde kendi yaamlarn srdrebilecekleri ve daha da yksek insan tiplerinin douunu olanakl klacak taban salamaktr. Bu nedenle Nietzsche, daha yksek insan tipini temsil etmek zere st-insan (der bermensch) kavramn ne srer. Buna gre hedef insanlk deil, st-insandr. nsan almas gereken bir eydir, hedef deil, hedefe vardran bir kprdr. Nietzschenin burada ne srd st-insan miti, kanlmaz bir sre yoluyla insann st-insana evrimleecei anlamnda deil, daha ok isten iin ulalmak istenen bir amatr, hedeftir. st-insan yeryznn anlam olacaktr. st-insanlar tm deerleri yeniden deerlendirme, eski deerler tablosunu krma, kendi zengin ierimli yaamlarndan yeni deerler yaratma yrekliliini gstermedike st-insandan sz edilemez. st-insann Nietzsche tarafndan tam bir aklkla belirlendii sylenemez, ama bu kavram, insan iin bir hedef ve uyar olacaksa ona belli bir ierik verilmesi gerekir. Nietzschenin sylemek istedii ey, Zihinsel gcn, karakter ve isten gcnn, bamszlk, tutku, beeni ve d grnn olanakl en yksek geliimi ve btnlemesi biiminde alglanabilir: st- insan, tutkularnn kaosunu dzenleyebilen, karakterine bir biim verebilen ve yaratc olan bir kiidir, yaamn korku odaklarnn farknda ve yaam ierlemeye dmeksizin onaylayan bir kiidir. Bu adan kadn ve erkek arasnda da bir ayrm yoktur. Ama Nietzsche, rnek olarak, st-insann tek bir kiide birlemi Goethe ve Napolyon ya da yeryznde ortaya kan Epikrosu Tanr olabileceine iaret eder. Baka bir yerde sann tinini tayan Romal Sezara st kapal olarak gndermede bulunur. Zerdtte terimi te-

Nietzscheye gre hedef insanlk deil st-insandr. nsan almas gereken bir ey, hedefe vardran kprdr. nsan kanlmaz bir srele st insana evrilmez, st insan isten iin ulalmak istenen bir amatr.

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

135

kil olarak (overman) kulland iin tanrnn bu dnyadaki bir modeli gibidir. Ama sonul anlamda Nietzsche bu kavramla insanl aa ve yukar olarak ikiye blmemektedir. Bu terim, herkesin az ok ama edinebilecei bir ideal insan kavram olarak dnlebilir. Buna gre, denebilir ki yksek kltrl, bedensel adan her konuda yetenekli, gcnden dolay hogrl, hibir eyi yasak olarak grmeyen, btnyle zgrlemi, yaam ve evreni olumlayan bir insan modeli st-insan anlatabilir.

Sonsuz Yineleni Kuram


Zerdt Byle Buyurduda ve en Bilimde Nietzsche, sonsuz yineleni (dng) dncesine yer verir. zellikle Zerdtte bu dnce, st- insan dncesiyle birlikte kitabn ana eksenidir. Bu dncenin ontolojik balamda zeti udur: Dnyamz gezegen olarak sona erdikten sonra, paracklarn gc tarafndan tpk daha nce olduu gibi yeniden yaplaacak, bir baka deyile yeniden varla gelecektir ve bu dnyada olup-biten her ey yeni batan ve aynen yinelenecektir. Szgelimi Nietzsche, tekrar 1844te doacaktr. stelik bu olgu saysz aralarla saysz kez yinelenecektir. Nietzschenin bu retiyi vurgulamasnn balca nedeni, felsefesindeki bir boluu dolduruyor olmasdr. Oluun akna varlk grn verdiini daha nce belirtmitik. Bunu evreni aan herhangi bir varlk kavramna dayanmakszn yapar. Ayrca bu kuram akn bir tanrnn getirilmesini bertaraf ederken ayn zamanda kamutanrcl (panteizmi), tanr kavramnn evren ad altnda st kapal yeniden getiriliini de nlemi olur. Kuram ayrca bir tedeki kiisel lmszlk dncesini de dlar ve bunun yerine bu dnyadaki yaamlarmzn sonsuz yinelenii dncesini koyar, bir yaamn tm ayrntlarla yinelenmesinin pek bir ekicilii olmasa da. Bu kuram Nietzschenin bu dnyasallk iin kararl bir istencini-seimini yanstr. Evren bir anlamda kendi zerine kapaldr ve gerekten gl insan, bu evreni kararllkla, cesaretle ve sevinle dorular. Zayfln bir gstergesi olan ka eiliminden uzak durur. Nietzsche, bu dnceyi, birey asndan grdmzde yaama evet deme yeteneinin bir snav olarak grr. en Bilimde yaamnn en kk ayrntlarna dek saysz kez yineleneceini kendisine syleyen bir Tini imgeler. Bu durumda zlmesi mi yoksa durumu gler yzle mi karlamas gerektiini kendisine sorar. kan anlam udur ki yaam olduu gibi kabul etme ya da gler yzle dorulama tutumu g istencinin de bir anlatm olacaktr. yinin ve Ktnn tesinde adl yaptnda, ise Nietzsche oyunun saysz kez yeniden oynanmasn isteyen ve oyuna deil ama oyunculara da yeniden diye seslenen bir dnya dorulayc insandan sz eder (Copleston, 1998: 174). Zerdtte en sradan insann bile yaamnn tm ayrntlaryla geri dneceini, ama insanlarn nedense bu dnceden holanmadn oysa kendisinin bu dnceyi buyur ettiini dile getirir. Nietzsche sonu olarak sonsuz yinelenme kuramndan hem ezici hem de zgrletirici bir kuram olarak sz etmektedir. Kukusuz zgrletirici gesinin bu dnya yaamnda din basksn ve dinlerin belirttii biimiyle te dnya fikrini telemesinden geldii aktr. Nietzschenin dn ve yazn dnyasnda etkisi ok ynl olmutur ve bu etkinin genelde dnceyi u ya da bu ynde uyarma biiminde gerekletii ifade edilmitir. rnein ahlak alannda kimilerine gre Nietzschenin birincil nemi, ahlakn naturalist bir eletirisini ortaya koymada yatar, kimilerine gre ise daha ok bir deerler fenomenolojisi yapmas nemlidir. Daha ok felsefe dndan olan
Nietzscheye gre dnyamz sona erdikten sonra, onu oluturan paracklarn gc sayesinde yeniden yaplaacak, dnyada olup biten herey yeni batan ve aynen yinelenecektir. Bu retiye sonsuz yineleni kuram denir.

136

Modern Felsefe-II

baz kiilere gre ise deerlerin yeniden deerlendirilmesi yaklam en fazla ne kan grdr. Kltr felsefesi alannda kimileri onu nazizme gtren baz grler uruna demokrasiye ve demokratik toplumculua saldryor olarak gsterirken, kimileri de onu tam bir Avrupal ya da byk bir kozmopolitan olarak gsterir. Din alannda kimilerine gre kktenci bir tanrtanmaz iken, bazlar da Hristiyanla saldrsnn arlnda kendisinin tanr sorunu ile kiisel kaygsnn tantlarn grmek istediler. Freud gibi kimileri ruhbilimsel zmlemelerini ok ne kard. Thomas Mann gibi kimileri de Dionysiosu ve Apolloncu tutumlar arasnda yapt ayrmdan etkilendiler. Kimileri de Alman dilinin gizilliklerini gelitiren bir yazar olarak ycelttiler. Ayrca, Coplestona gre, yaamnn ve dncesinin btn karmaklnn tad imleme varoluu bir yorum getirme olana da vardr. Bu nokta gerekten hakl grnyor. Sonu olarak Nietzsche, tm ok ynllkleri ile gerekten dahi bir yazar ve zgn bir dnr olarak yeri bir daha doldurulamayacak bir biimde dn tarihinde yerini almtr.

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

137

zet
A M A

Schopenhauerin grlerini balca kavramlar ve sorunlar nda tartmak. Schopenhauern metafizik sistemi, yaam ve gereklik zerine ktmser bir bakn metafiziksel bir hakl karln amlamak esasna dayanr. Gerekliin tm boyutlarnn bir hesabn vermek istemi, bunu gerekletirebilmek iin de ncelikle yeterli neden ilkesini ele almtr. Yeterli Neden lkesinin drt formu unlardr: fiziksel nesneler, matematiksel objeler, soyut kavramlar, ben bilgisi. Schopenhauer btn bu alanlarda zorunluluun geerli olduunu grerek derin bir ktmserlie yneldi. Kantn ayr ayr ele ald duyarln formlar ile anlama yetisinin kategorilerini birletirdi ve nedensellik kategorisini, zaman ve mekn, tasarm olarak dnya bilgimizin zorunlu koullar olarak kabul etti. Felsefe anlay Dnya benim tasarmmdr. cmlesinde zl bir ifade buldu. Yani tm varolanlar ve bir btn olarak dnya, bilgi asndan, sadece zne ile iliki iinde bir objedir, alglayann algsdr, tek szckle tasarmdr. Dnya kendisini obje olarak bir zneye sunar ve biz zne olarak sadece algladmz dnyay biliriz. Bu ekilde objelerin tm dnyas btnyle ve sonsuza dek zne tarafndan belirlenmitir. Schopenhauerin felsefesini belirleyen ikinci kavram isten-istemedir. Her birimizin kendi istencimize-istememize sahip olduumuz yolundaki deneyimimiz, Kantn asla bilinemeyeceklerini syledii kendinde-eylerin (numen) isel yapsna nfuz etmemizi salayacak biricik dar kapdr. Biz kendimiz kendinde eyiz ve bu kendinde ey istentir, isten edimidir. Bu da dorulua giden biricik kapdr. Bizden balayan yol, kendinde-eylere ait olan isel doay bizim iin ak tutar. Bu isten sadece insanda deil, dnyadaki her eyde bulunur. Schopenhauer gerekliin tmne istencin almasn ykler. u hlde tm doada kar konulmaz bir g, enerji ya da srekli ve kr bir itici g vardr. Evrendeki her ey isten tarafndan srklenir ve insan akl da hayvanlarn igdleriyle ayn dzeyde olacak eklide, evrensel isten tarafndan biimlendirilmitir. Schopenhauera gre doadaki birincil itki yaamn retilmesidir. Doa dnyas yaama istenci-

nin srekli atmalar dourduu acmasz bir savam alandr. Bu da Schopenhaueri ktmser bir belirlenimcilie iter. Fakat istencin her eyden stn olan gcnden kan iki yolu vardr, estetik ve ahlak. Estetik istencin tiranlndan ancak ksa sreli bir kurtulu salarken ahlak daha uzun sreli bir kurtulu imkn salar ve ancak istencin yadsnmasyla baarlabilir. sten, insan iinden ve onun yoluyla kendinin yle duru bir bilgisini elde edebilir ki dehet iinde kendinden uzaklar ve kendini yadsr. O zaman insan istenci herhangi bir eye balanmaya son verir ve insan ilecilik ve kutsallk yolunu izler. Schopenhauera gre, istenci yadsyan insan dnyay yokluk olarak grr. Kendinde-eyin bilmediimiz yklemlere sahip olmas mmkndr ve bu yzden isten kendini yadsdnda hilii nleyen bir koula ulalabilir. Bu bir bilgi durumu olamaz. nk zne- nesne ba fenomenle ilikilidir. Geriye gizemcilerin bulank terimlerle betimledii bakalarna iletilemez deneyim kalmaktadr. Ne var ki felsefe bu tr deneyimler zerine bir ey syleyemez. Schopenhauer yaam ideasn felsefenin temeline yerletirmitir. Dnyann bizim tasarmmz olduunu syleyerek idealist, akl ya da dnceyi deil, istenci dnyann tz yaparak istemselci, tek bir bireysel istencin, kendisini deneyimin eitli fenomenlerinde belirten mutlak isten olmas anlamnda ise aknsal bir felsefe yapmtr. Nietzschenin dncelerini tarihsel geliim seyirleri iinde izleyip deerlendirmek. Nietzsche erken dnem eserlerinde Yunanllarn trajik andan esinlenerek ada Alman kltrn eletirmi, gerek kltrn Antik Yunan dnyasnda hkm sren Apolloncu ve Dionysosu gelerin uzlamndan doacan savunmutur. Dionysos gesi yaam glerini Apolloncu ge ise biim ve gzellik sevgisini temsile eder. Bunlar varoluu estetik bir fenomen hline getirecektir. On dokuzuncu yzyl kltrnn, canllk glerini bastrdn ama bu glerin yeniden patlayacan ngrmtr. Ne empirik bilim, ne de Hristiyanlk insann kendisini amasna yardmc olamazlar nk olaylara tarih st

A M A

138

Modern Felsefe-II

deerlerle bakmaktadrlar. Geriye felsefe kalmaktadr. Felsefenin grevi, dnyann deitirilmeye ak olan yannn gelitirilmesidir. Ona gre ahlak, topluluu korumann ve ykmdan uzak tutmann aracdr ve bireye, davranlarn toplumun karlarna uydurmas yolunda zorlamada bulunulur. Bu zorlama zamanla vicdan ilevi grmeye balar ve boyun eme esasl kleci bir ahlak doar. Kle ahlaknda lt, zayflarn ve gszlerin toplumuna yararl olan eylerdir. Bunlar duygudalk, iyi kalplilik, alakgnlllk gibi niteliklerdir ve erdemlilik olarak grlp vlrler. Nietzscheye gre Hristiyanlk, kle ahlaknn dayand deerlerin evrensellik dzeyine ykseltilmesi amacna hizmet etmitir. Oysa evrensellik ve mutlaklk iddias tayan ahlaksal sistemleri yadsnmal, ayr ahlak tipleri arasnda bir rtbe derecelendirmesi yaplmaldr. Demokrasi ve sosyalizm de Hristiyan ahlak sistemini laik dzlemde devam ettirmektedir ve mutlak deerlere dayal nesnel, evrensel ahlak yasas dncesi daha st bir aama olan nihilizm uruna terk edilecektir. Nihilizmin gelii kanlmazdr ve Avrupann decadent Hristiyan uygarlnn da sonu gelecektir. Dnya g istencinden baka bir ey deildir. G istenci a priori metafizik bir sav deil, geni kapsaml empirik bir varsaymdr. Bilgi de her eyden nce g aracdr ve bilme istei g isteminden doar. Bilgi, canllk gereksinimleri temeli zerinde ykselen bir yorumlama srecidir ve oluun akna egemen olma istencini anlatr. Mutlak gereklik kavram olu dnyasndan tatmin olmayan ve kalc bir varlk dnyas arayan felsefecilerin icaddr. Doa yasalar da iki ya da daha ok parack arasndaki g ilikilerini temsil ederler. Bunlar kavramak, snflandrmak ve denetlemek iin matematiksel formllere gereksinim duyulur. Haz ve ac, gc artrma abalarna elik eden fenomenlerdir. Haz, artm g duygusu iken ac, g istencinin engellenmesinden doar. Nietzscheye gre yaama biiminde aama yapmak g istenci tarafndan belirlenir. Bu adan ykselen yaam temsil eden insan tipi ile yozlama (decadence), zayflk ve rmeyi temsil eden insan tipi arasnda sk bir ayrm yapar. Hedef insanlk deil st-insandr. nsan almas gereken bir ey, hedefe vardran kprdr. nsan kanlmaz bir srele st insana evrilmez, st insan isten iin ulal-

mak istenen bir amatr. st-insan yeryznn anlam olacaktr. Dnyamz gezegen olarak sona erdikten sonra, paracklarn gc tarafndan tpk daha nce olduu gibi yeniden yaplaacak ve bu dnyada olup-biten her ey yeni batan ve aynen yinelenecektir. Sevincin Biliminde yaamnn en kk ayrntlarna dek saysz kez yineleneceini kendisine syleyen bir Tini imgeler. Yaam bu hliyle olduu gibi kabul etme ya da gler yzle dorulama tutumu g istencinin bir anlatm olacaktr. Yani sonsuz yinelenme kuram hem ezici hem zgrletirici bir kuramdr.

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

139

Kendimizi Snayalm
1. Schopenhauere gre aadakilerden hangisi yeterli neden ilkesinin temel formlarndan biri deildir? a. Fiziksel nesneler b. Matematiksel objeler c. Ben bilgisi d. Soyut kavramlar e. Canl formlar 2. Aadakilerden hangisi ben ile onun isten edimleri arasndaki ilikinin bilgisini yneten ilkedir? a. Gdlenme b. mgelem c. Zihin d. Tasarmlama e. Saduyu 3. Aadakilerden hangisi Kant ve Schopenhauerin doru kabul ettii nermelerden biri deildir? a. nsan deneyiminin tesinde yer alan eylerin bilgisine eriilemez. b. nsan zihni d dnyann edilgin alcs deil, onu ekillendirip dzenleyen etkin bir gtr. c. Fenomen-nomen ayrm salkl bir felsefe iin gereklidir. d. Uzay ve zaman anlama yetisinin balca kategorileridir. e. Uzay ve zaman dnya bilgimizin zorunlu koullarndandr. 4. Schopenhauerin dorulua giden biricik dar kap olarak grd ey aadakilerden hangisidir? a. Estetik haz salayan dahiyane sanat eserleri b. Tanrsal iradenin ussallmz gdleyen balca g olduuna ilikin duyumumuz c. Her birimizin kendi istencimize-istememize sahip olduumuz yolundaki deneyimimiz d. Kendinde eylerin bilinemezliine ynelik kesin kabulmz e. ileci pratiklerle yaamn bir btn olarak yadsnmas 5. Aadakilerden hangisi, Schopenhauerin dnya benim tasarmmdr ifadesine dayandrd sonulardan biri deildir? a. Sadece algladmz dnyay biliriz. b. Her zne btnyle dndaki dnya tarafndan belirlenmitir. c. Dnya kendisini zneye obje olarak sunar. d. Kimse dnyay teki insanlarn bildiinden daha gerek olarak bilemez. e. Dnya bana, anlayan bir zne olarak nesnel ve empirik bir sunumdur. 6. Schopenhauerin ktmserliinin metafizik nedeni aadakilerden hangisidir? a. Nomen b. Fenomen c. sten d. Tanr e. Akl 7. Nietzschenin bilgi anlay hakknda aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Bilgi bir g arac ilevi grr ve bilmeyi istemenin temelinde g istenci yatar. b. Bilim, doann, ona egemen olmak amacyla kavramlara dntrlp betimlenmesidir. c. nsan zihni duyum ve izlenimler kompleksini pratik gereksinimlerin gerektirdii lde emalatrr. d. Bilgi, canllk gereksinimleri temeli zerinde ykselen bir yorumlama srecidir. e. Bilginin amac mutlak gereklii tanyp bilerek oluun akna egemen olmaktr. 8. Nietzscheye gre st-insan hakknda aadakilerden hangisi sylenemez? a. Yeryznn anlamdr. b. Yaam ve evreni olumlar. c. nsanlarca ama edinilemeyecek bir yceliktir. d. Hibir eyi yasak grmemesi anlamnda tmyle zgrlemitir. e. Bedensel konularda yeteneklidir. 9. Aadaki grlerden hangisi Nietzscheye atfedilemez? a. Evren yok oluunun ardndan ayn ekilde sonsuza dek yeniden doacaktr. b. Haz ve ac gc artrma abalarna elik eden fenomenlerdir. c. steyen kle ahlakna, isteyen efendi ahlakna uygun yaayabilir. d. st insan ideali sadece erkeklerce gerekletirilebilecek bir idealdir. e. Mutlak gereklik, olutan rahatsz olan ve deimez bir varlk dzeni arayan dnrlerin yanlgsdr. 10. Aadakilerden hangisi Nietzschenin kulland kavramlardan biri deildir? a. Dolaylama b. erleme c. Yceltme d. Yozlama e. Sonsuz yinelenme

140

Modern Felsefe-II

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Yantnz doru deilse nitenin Yeterli Neden lkesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Canl formlarn, yeterli neden ilkesinin drt temel formu arasnda yer almadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Yeterli Neden lkesi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ben ile onun isten edimleri arasndaki ilikinin bilgisini yneten ilkenin gdlenme yasas olarak adlandrlabileceini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Schopenhauerin Bilgi retisi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Her iki dnrn de zaman ve mekn dnya bilgimizin zorunlu koullar olarak grdn ama Kantn onlar duyarln formlar, Schopenhauerin ise anlama yetisinin kategorileri olarak deerlendirdiini ve bu bakmdan iki dnrn birbirlerinden ayrldn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin sten ve Tasarm Olarak Dnya balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Her birimizin kendi istencimize sahip olduumuz yolundaki deneyimimizin Schopenhauer tarafndan bizi kendinde-eyin zne nfuz ettirecek, dorulua alan biricik dar kap olarak ortaya konduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin sten ve Tasarm Olarak Dnya balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Tam tersine znenin dnyay btnyle ve sonsuza dek belirlemi olduunu ve bu yzden Schopenhauerin dnya benim tasarmmdr dediini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Ktmserliin Metafizik Nedeni balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Schopenhauerin ktmserliinin temelinde dnyada tmyle istencin hkm srmekte olmasnn yattn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin G stenci ve st-nsan Kuram balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Nietzschenin mutlak gerekliin varln yadsdn ve bu yzden mutlak gerekliin bilinmesi gibi bir ama gtmediini greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Aama Dzeni ve st nsan balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Nietzschenin insanlar alt ve st olarak kesin biimde ayrmadn ve st insan, herkesin az ok ama edinebilecei ideal bir insan olarak dndn greceksiniz. 9. d Yantnz doru deilse nitenin Aama Dzeni ve st nsan balkl ksmn yeninden gzden geiriniz. Nietzschenin st insan ideali bakmndan kadnla erkek arasnda ayrm yapmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Nietzsche ile ilgili ksmlarnn tamamn gzden geiriniz. Nietzschenin yozlama (decadence), yceltme (sublimation), ierleme ve sonsuz yinelenme kavramlarna nemli ilevler yklediini ama dolaylama gibi bir kavram kullanmadn greceksiniz.

2. a

10. a

3. d

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Schopenhauerin sistematik felsefesinin merkezi temasn ya da zn oluturan isten-isteme terimi Kantn kuramndaki kendinde-ey (numen) kavramnn deitirilmesinden duyduu honutsuzluu yanstr. Hatrlanaca zere Kant, kendinde eylerin asla bilinemeyeceklerini sylemiti. Kanta gre bizler kendinde eylerin daima dndayzdr ve onlarn isel yapsna nfuz etmemizi salayacak bir bilisel donanma sahip deilizdir. Oysa Schopenhauer hakikate, yani kendindeeylerin zne bizi vardracak tek bir dar kap bulunduunu savunur. Bu da her birimizin kendi istencimize istememize sahip olduumuz yolundaki bilgimiz ya da deneyimimizdir. Bilinliliimiz iinde kendimize ilikin bildiimiz ey, salt bilen bir zne olmadmz, ama bir baka adan bilinebilir ikin bir doaya sahip olduumuzdur. Bundan kan sonu, biz kendimiz kendindeeyiz, bu kendinde ey istentir, isten edimidir, yani kendinde-eyin en belirgin en sk tezahrdr. u hlde bu, dorulua giden biricik dar kapdr; yani istencin her bir kiinin z olduunun kefidir. Schopenhauer, baka her eyin sonsuza dek dnda olduumuz esnada, kendimizin bilinebilen isel bir doaya ait olduumuza ynelik kefinden u sonucu karr: Bizden balayan yol, kendinde-eylere ait olan isel doay bizim iin ak tutar. Bylece her eyin isel doasnn isten olduunu renmi oluruz. Sra Sizde 2 Schopenhauerin ktmserliini anlamann yolu onun isten kavramn anlamaktan geer. sten kavram, tm doa sistemini her eydeki itici gce yant olmak zere

4. c

5. b

6. c

7. e

8. c

5. nite - Hegel Kartlar: Schopenhauer ve Nietzsche

141

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


devinen bir yapya dntrr. Her ey sanki iindeki isel bir saatin devinimini ortaya koyar. En dk yapl varlk olan amipten, en yksek yapl varlk olan insana dek her var olan, ayn g, yani isten tarafndan srklenir. Dolaysyla her birey bir zorlanlm koulun mhrn tar. Akl dahi istencin bir sfatdr. Doann tmndeki istencin tm-gc insan varolanlar iin ktmser ierimler tamaktadr. Schopenhauer insanlarn sadece grnte nlerinde bulunanlar tarafndan ekildiklerini, fakat gerekte arkadan ne doru itildiklerini sylemekteydi. Bu itici g, kendisine yneldikleri yaam deil, fakat onlar ileriye doru srkleyen zorunluluktur. Zorunluluun ya da istencin doa ve insan olaylar zerindeki bu ezici belirleyicilii Schopenhaueri felsefi anlamda karamsar bir tutuma itmitir. nk insan byle bir yapda, kendi iradesiyle belirledii hibir ama koyamaz ve hibir amac kesin bir gvenle sonuna dek izleyemez. Yine de bu zorunluluk kskacndan kurtulmann baz yollar vardr ve Schopenhauer bunlarn estetik ve ahlak olduunu syler. Sra Sizde 3 Nietzsche g istencini a priori metafizik bir sav olarak deil, geni kapsaml empirik bir varsaym olarak gryordu. Bunun balca sebebi bilgi isteini, bilmeye ynelmeyi g istemine balamasyd. Ona gre bilgi hereyden nce g aracdr ve bilme istei g isteminden doar. Canllk gereksinimleri temeli zerinde ykselen bir yorumlama sreci olan bilgi, doadaki oluun akna egemen olma istencini anlatr. rnein bir tz olarak, ben ya da kendilik-self kavram oluun akna dayatlm bir yorumdur. Nietzsche temel mantk ilkelerini bile g istencinin anlatmlar olarak kabul eder. Bu ilkeler, insann oluun akna egemen olabilmesini salayan aralardr. Doa yasalar da iki ya da daha ok parack arasndaki g ilikilerini temsil eder. Bunlar kavramak, snflandrmak ve denetlemek iin matematiksel formllere gereksinim duyulur. Canl organizmalar alannda da ayn durum geerlidir. Canllk srecinde zsel ge, biimlendirmek ve oluturmak iin organizmann kendi iinde bulunan g odadr. Bu g evreyi kullanr ve smrr. Btn bu bilgiler nda g istenci, Nietzschenin bilgi anlaynn temeli hline gelir. Ajdukiewicz, K. (2007). Felsefeye Giri. ev. Ahmet Cevizci, stanbul: Say Yaynlar. Cooper, D. E. (1999). Epistemology: The Classic Readings. Great Britain: Blackwell Publishers. Copleston, F. (1998). Felsefe Tarihi: Nihilizm ve Materyalizm. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Gardiner, P. (1967). Schopenhauer, Arthur. (Encyclopedia of Philosophy) edt. Paul Edwards, New York: The MacMillan Com & The Free Press. Kaufmann, W. (1967). Nietzsche, Friedrich. (Encyclopedia of Philosophy) ed. Paul Edwards, New York: The MacMillan Com & The Free Press. Kaufmann, W. (1997). nsan Anla(ma)mak: Nietzsche, Heidegger, Buber. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Magee, B. (2001). Byk Filozoflar. ev. Ahmet Cevizci, stanbul: Paradigma Yaynlar. Marx, K. & Engels, F. (1966). Din zerine. ev. Murat Belge, stanbul: Gerek Yaynlar. Nietzsche, F. (1963). Yunanllarn Trajik anda Felsefe. ev. Nusret Hzr, stanbul: Elif Yaynlar. Nietzsche, F. (2007). Eitici Olarak Schopenhauer. ev. Mustafa Tzel, stanbul: thaki Yaynlar. Nietzsche, F. (2001). Ahlakn Soykt stne. ev. Ahmet nam, stanbul: YorumYaynevi. Nietzsche, F. (2000). Putlarn Alacakaranl. ev. Hseyin Kaytan, stanbul: Tmzamanlar Yaymclk. Nietzsche, F. (2002). Ecce Homo. ev. Can Alkor, stanbul: Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Nietzsche, F. (1965). Tragedyann Douu. ev. smet Zeki Eybolu, stanbul: Ata Kitabevi. Nietzsche, F. (1995). Byle Buyurdu Zerdt. ev. A. Turan Oflazolu, stanbul: Cem Yaynevi. Sahakian, W. (1997). Felsefe Tarihi. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Schopenhauer, A. (1998). Yaam Bilgelii zerine Aforizmalar. ev. Mustafa Tzel, stanbul: Kabalc Yaynevi. Schopenhauer, A. (1963). Akn Metafizii. ev. Selahattin Hilav, stanbul: Olu Yaynlar. Stumpf, S. E. (1994). Philosophy: History & Problems. North America: McGraw-Hill, Inc. Tanyol, C. (1998). Schopenhauerda Ahlak Felsefesi. stanbul: Genda A.. Thilly, F. (2007). Felsefenin yks-II ada Felsefe. ev. brahim ener, stanbul: zdm Yaynlar.

6
Amalarmz

MODERN FELSEFE-II

Bu niteyi tamamladktan sonra; Marx ve Engelsin diyalektik materyalist grlerini balca kavramlar ve sorunlar nda tartabilecek, Benthamn empirist ve yararc grlerini deerlendirebilecek, Millin empirist ve yararc grlerini deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Diyalektik Materyalizm Yabanclama Proleterya retim likileri retici Gler retim Aralar Emek-Deer Art Deer Kleci Toplum Feodal Toplum Kapitalizm Mlkiyet Anamal (Kapital) Snf Savam Yararclk Genel Yarar lkesi Hazc Hesaplama Bireysel zgrlk sten zgrl

indekiler
Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

MARX VE MARXZM JEREMY BENTHAM JAMES STUART MLL

Modern Felsefe-II

Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill


MARX VE MARXZM Marx ve Engelsin Yaamlar ve Yaptlar
Karl Heinrich Marx (1818-1883) Hegelin geni kapsaml idealist evren siteminin diyalektik gesini alkoyarak maddeci temellerde yepyeni ve kuatc bir evren sistemi gelitirdi. Hegelin ba zerinde durduunu ne srerek onu ayaklar zerine oturtmann gereklikle badaan, doal bir giriim olacan dnyordu. Bu nedenle Hegelci sistemin idealist gesini tmyle bir tarafa brakarak diyalektik yntemi maddeci temeller zerinde uygulama yoluna gitti. nk maddenin geliim srecinin diyalektik yasalara uygun olarak ilediine bir biimde inanmt. Marxn en nl teorileri aslnda ekonomi politik alanna ilikindir. Bu teoriler onu ayrca byk bir toplumbilim kuramcs yapmtr. Bu incelemenin snrlar iinde Marxn tm alanlara ilikin kuramlarn amlamak olanakl deildir. Biz burada sadece felsefeyi dorudan ilgilendiren grleri zerinde amlama yapma yoluna gideceiz. Bu arada Marxist retiyi hemen hemen birlikte kotardklar kader arkada Engelse de balam iinde yer verilecektir. Karl Marx, Almanyada Trier de dodu. Yahudi bir avukatn en byk oludur. Babas 1816da Luthere hayranlndan dolay Protestan oldu, Marx 1824te vaftiz edildi. Babasnn dinsel kanlar genelde pek derin olmad iin, Kant ussalclk ve politik liberalizm gelenekleri iinde yetitirilmitir. Trierdeki okul eitiminden sonra, Bonn niversitesinde hukuk okumaya balad, bir yl sonra hukuk eitiminden vazgeerek, Berlin niversitesinde geip felsefe eitime balad. 1841de Jena niversitesinden doktora derecesi ald. Tez bal: Demokritos ve Epikrosun Doa Felsefeleri Arasndaki Ayrm zerinedir. Bundan sonra Marx, bir sre Doktorklub adl bir grubun yeliini yaptktan sonra, 1842 de Reinische Zeitungun yayma hazrlanmasna katkda bulunmaya balad. Bu grev, somut politik, toplumsal ve ekonomik sorunlar alannda hzla gelimesine yol at. Bu alandaki almalar onu felsefenin kuramsal olmaktan daha ok uygulamal bir etkinlik olmas gerektii noktasna getirdi. Bunun sonucu olarak, felsefecinin grevinin sadece dnyay anlamak olduu biimindeki Hegelci anlaytan daha imdiden uzaklam grnyordu. Tersine dnyay anlamak artk yeterli deildi, onu yine felsefe yoluyla deitirmek gerekiyordu. Yine edimsel durum zerine dnceleri Marx, Hegelin devlet kuramna ynelik eletirel bir tutum almaya yneltti. 1841-1843 arasndaki bu dnemde, Hegelin devlet kavra-

144

Modern Felsefe-II

mna kar bir eletiriyi Kritik des Hegelschen Staatsrechts bal altnda yaymlamtr. Hegele gre nesnel tinin diyalektik geliiminde aile ve yurtta toplumu sadece birer evre iken devlet, nesnel tinin en yksek anlatmdr ve bu nedenle znedir. Aile ve toplum da onun yklemleridir. Oysa Marxa gre bu, doal ak bozmaktan baka bir ey deildir. nk asl zne olan aile ve yurtta toplumudur. Bunlar insan toplumundaki temel olgusallklardr. Oysa devlet soyut bir tmel, insan yaamndan ayr ve onun stnde duran ynetsel ve brokratik bir kurumdur. Marxa gre, Hegel tarafndan kavrand biimiyle insan devlette kendi gerek doasna yabanclamaktadr. nk nsann gerek yaam devlette varoluyor. biiminde dnlmektedir, oysa Devlet bireysel insanlarn ve karlarnn karsnda ve stnde durur, bu nedenle kamusal ve zel karlar arasnda bir eliki sz konusudur. 1843 balarnda Reinische Zeitungun yayn yaamna yetkililer tarafndan son verilince yeni bir yaymclk giriimi amacyla Parise gitti. Burada pek ok nemli kii ile tanmasnn yan sra en nemlisi 1844 ylnda Engels ile karlamasdr. Bilindii gibi bu iki arkada diyalektik matertyalist retinin neredeyse aralarnda ayrm gzetmeden birlikte temsilcileridir. Marxa retilerini gelitirmekte madden manen yardmc olan Friedrich Engels (1820-1895) ise zengin bir sanayicinin oluydu. 1841 ylnda askerlik grevi iin Berlinde bulunduu srada nce Bruno Bauer evresi araclyla idealizmi benimsedi ama ok gemeden Feuerbachn yazlar araclyla idealizmden maddecilie doru evrildi. 1842de babasnn firmas adna Manchestera gitti. Burada toplumcu dnrlerin grleriyle ilgilendi. eitli alanlara ilikin baz nemli makaleler yaynlad. Marx ve Engels, 1844te karlamalarndan sonra 1845te Kutsal Aileyi birlikte yazdlar. Kitap Bruno Bauer ve yandalarnn idealizmine yneltilmiti. Dnce ve bilin zerine Bauer ve yandalar tarafndan yaplan idealist vurguyla kartlk iinde, Marx ve Engels, Devlet, yasa, din ve ahlak biimlerinin snf savann evreleri tarafndan belirlenmi olduunu savunmaktaydlar. 1845 ylnda Marx Fransadan snrd edilerek Brksele gitti. Orada Feuerbacha kar, Felsefecilerin dnyay yalnzca deiik yollardan anlamaya altklar, oysa gerek gereksinimin onu deitirmek olduu nl bildirimiyle sonlanan on bir tezini hazrlad. Engelsin de kendisine katlmyla 1932ye dek yaymlanmadan kalan Alman deolojisini yazdlar. Bu yaptn nemi, materyalist tarih anlayn zetlemesinden ileri gelir. Temel tarihsel olgusallk, doadaki etkinlii iindeki toplumsal insandr. Bilinci belirleyen insandr, tersi deil. Tarihteki temel etmen maddi ve ekonomik retim srecidir. Btn tarihsel sre diyalektik olarak proleter devrimine ve komnizmin geliine doru ilerlemektedir. Saltk tinin kendinin bilgisine ya da byle baka bir felsefi yanlsamaya deil (Copleston, 1998: 71). 1847de Marx, Proudhonun Sefaletin Felsefesine yant olarak Felsefenin Sefaletini Franszca olarak yaymlad. Burada da burjuva ekonomisinin sz gelimi mlkiyet gibi deimez kabul edilen kategorilerini eletirmekteydi. Marx, yine 1847de kominist Ligaya katld. Engels ile birlikte hareketin temel ilkelerini ve amalarn zetleyen bir bildiri yazmakla grevlendirildiler. Bu ekilde nl Komnist Manifesto ortaya kt. Marx eitli nedenlerle bir kez daha Parise gitmek zorunda kald ama 1849da Fransadan ikinci kez snr d edilerek yaamnn geri kalann geirecei Londraya gitti. Burada arkada Engelsden yardm alarak yaamn srdrd.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

145

1859da, Berlinde Ekonomi Politiin Eletirisine Katky yaymlad. Bu da Manifesto gibi maddeci tarih anlaynn bildirimi nedeniyle nemlidir. Marxn nl almas Kapitalin ilk cildi 1867de Hamburgda kt. Ancak teki ciltleri yayma hazrlamay tamamlayamadan 1883 ylnda yaamdan ayrld. kinci ve nc ciltler Engels tarafndan srasyla 1885 ve 1894 yllarnda yaymland. Daha baka el yazmalar blmler hlinde K. Kautsky tarafndan 1905-1910 yllar arasnda yaymland. Bu yaptta Marx, kapitalist sistemin uzlamaz bir snf kartln zorunlu olarak ierdiini savunmaktadr. Engels 1878de o zamanlar etkili bir Alman toplumcusu olan Eugen Dhringe kar yazm olduu makalelerden kimilerini Anti-Dhring bal altnda bir kitap olarak yaymlad, blmlerden biri Marx tarafndan yazlm olan bir yazdr. Engels, bu arada Doann Diyalektii zerine alyordu. Ancak bu yapt eitli nedenlerle 1925 ylnda Moskovada kana dek yaymlanamad. Engelsin baka yaptlar arasnda, Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni nemli bir yer tutar. Bu almada devletin kkenini ve snf ayrlklarn zel mlkiyet kavramndan tretme yolunu tutmutur. Yine bir dizi makalesi 1888 ylnda Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu bal altnda yaymlanmtr. Engels 1895de yaamdan ayrld. Engels ve Marx, diyalektik materyalizm retisini, teoride ve pratikte birlikte kotardklar iin kimi zaman ikisinin adn birlikte belirterek kimi zaman da isimlerini ayr ayr ifade ederek bir anlatm tarz tuturmak doaldr. Zaten birok baka yapt da bu yntemi uygulamak zorunda kalmtr.

Evrenin Tz Olarak Madde


Hegel mutlak tinin, zne yabanclam bir biimde de olsa kendisini doa olarak yanstan, sonra yine kendine tin olarak dnen ve bu ekilde kendi zn edimselletiren biricik tz olduunu savunuyordu. Burada zne yabanclama u anlama gelmektedir: Tin doaya dnr doada kendinin bilincinde olmakszn, doal zorunluluk klnda gizlenmi olarak yeni bir geliim srecinden geer ve sonunda insanda yeniden bilincine ular. Bu aklama olduka kafa kartrc tinsel bir varlk z maddesel olan bir varla nasl dnr? Marx ve Engels, Hegelin bu metafiziksel idealizmine kkenden kar karak evrendeki birincil olgusalln doa olduunu ilan ettiler. Doann kuma ya da tz maddeden baka bir ey deildir. Buna gre evrende hkm sren biricik tz maddedir. Tinsel olgularn ya da bilin edimlerinin kesinlikle tzsellii yoktur. O zaman bu tr tinsel olgularn varl nasl aklanabilir? Marx ve Engelse gre, tinsellik/ruhsallk dediimiz ey, madde tznn belli bir evrim sreci geirmesi sonucunda varolu kazanr, varoluundan sonra maddesel tze indirgenemez ama varln kesinlikle ona borludur. Bir baka deyile tinsellik maddi temeller zerinde varlk kazanr. Doa diyalektik yasalara gre ileyen bir evrimleme sreci iindedir. Marx ve Engels, her eyin diyalektik yasalara uygun olarak iledii konusunda Hegel ile uyuurlar. Bu nedenle diyalektik kavramn alarak tm evren ieriklerine uygulamlardr. Bu diyalektik ileyii daha sonra ele alacaz. u aamada madde tz zerinde tinsellik/bilin olgularnn nasl olutuunu genel izgilerle aktarma abas iindeyiz. Maddenin tarihsel geliim sreci iinde baz madde paracklar, belli bir evrimleme sreci sonunda yepyeni nitelikler kazanrlar. Kendisinde yalnzca fiziko-kimyasal srelerin ortaya kt balangtaki l ktle, bu srelerin yksek bir karmaklk dzeyine ulat belli baz paralarnda, aniden fiziko-kimyasal niteliklere indirgenemeyen yepyeni bir nitelik kazanr. Bu yaam denen eydir. ilk canllar bu ekilde ortaya kar.

Marx ve Engelse gre evrendeki birincil olgusallk doadr. Doann tz ise maddedir. O hlde evrende hkm sren biricik tz maddedir. Tinsellik maddi temeller zerinde anlam kazanr.

146

Modern Felsefe-II

Canl maddenin bundan sonraki geliim srecinde, onda ortaya kan fizikokimyasal-biyolojik sreler yeterince yksek bir evrim dzeyine ulat zaman, canlda bir kez daha yeni bir nitelik ortaya kar. Bu canl maddenin baz paralarnn bilin ya da ruhsallk dediimiz bir nitelik kazanmas ile hayvan ve insanlarda grlen bilinliliin/ruhsalln devreye girmesi sz konusu olur. Yine buradaki bilinlilik olgusu da bir nceki maddesellie indirgenemez. Ayn tarzdaki evrimlemenin bir sonucu olarak insan ad verilen varln ruhsallnda z-bilin olgusu da gerekleir ve devreye girer. Sz gelimi insann, kendi varl, yaam, tarihi, lm gereine ilikin bilinlilii kukusuz hibir hayvanda yoktur. Bu ekilde canl dnyasndaki evrim srecinde ruhsalln en st aamas olarak tinsellik devreye girerek ruhsallk olgusu tam anlatmn bulmu olur. Bu nitelik maddenin hibir biimine indirgenemez. u hlde doada bir tr tinsellik vardr ama bu dalizmin ne srd gibi maddeden bamsz bir tz olarak deil de salt maddenin bir fenomeni ya da bir yansmas olarak vardr. Madde ortadan kalktnda bu fenomen de varln yitirir.

Diyalektik Maddecilik
Doann ve toplumun diyalektik bir sre olarak geliimi dncesi Marx ve Engelsin maddeciliinde zsel bir noktadr. Bu nedenle bu maddecilik kendini teki maddeciliklerden ayrmak zere diyalektik maddecilik olarak ayrmlatrr. Marx ve Engelsin birincil kayglar kendi diyalektik anlaylarn Hegelinkinden ayrmak olmutur. Hegel bilindii gibi bu sreci mutlak dncenin z-geliim sreci olarak kabul etmiti. Byle olunca diyalektiin doadaki ve insan tarihindeki devinimi dncenin-ideann deviniminin yansmas ya da fenomenal anlatm olarak kabul edildi. Marx ve Engels bu yaklam doru bulmadlar. Onlara gre tersini dnmek gerekmekteydi, buna gre diyalektik devinim her eyden nce doada ve tarihte geerlidir. nsan dncesinin diyalektik devinimi sadece maddenin diyalektik deviniminin bir yansmasdr. Dnce ve maddesellik arasndaki bu evrilme ya da yer deitirmeyle Hegeli ayaklar zerine yerletirme iini gerekletirmi oldular. Onlar diyalektik yntem dncesini Hegelden aldklarn kabul ettiler ve maddeciliklerini de maddeci kuramn daha erken bir rneine geri dn olarak deil, Hegel-sonras maddecilii olarak nitelemekten kanmadlar. Marx, Feuerbacha katlarak doann zihinsellie ncel olmas dncesini onaylam fakat doay hep insan ile ilikisi iinde anlamlandrmtr. Bunun anlam udur: nsan kendini nce doadan ayrd ve yine de kendisi ile doa arasnda bir ilikinin olduunu anlad zaman doa varolmaya balar. Bilincin ve znenesne ilikisinin domasyla doa insan iin apayr bir varlk olarak anlam kazanr. Bu, hayvan iin sz konusu bile deildir, hayvan doann iinde ve doann bir paras olarak yaar. nsan olmak iin insan kendini doadan ayrt etmeli ve nesnellemelidir. nsan, kendisinden baka nesneler yoluyla salanabilen gereksinimleri olmas anlamnda, bu gereksinimleri karlayabilmek iin doaya ynelmitir. Bunun iin etkinlikte bulunmas ya da almas gerekir. Bu sadece herhangi bir eyi yapmas anlamnda deildir. Bir insan eilip rmaktan su iebilir, oysa bunu hayvanlar da yapmaktadr. alma, insan doal bir nesneyi gereksinimlerini doyurmak iin bilinli olarak dntrd zaman ve bunu yapmak iin aralar ya da aygtlar kulland zaman gerek anlamda sz konusu olan bir etkinliktir ve bu etkinlikle gerek anlamda insan olunur. u hlde insann doayla temel ilikisi retici etkinliidir. nsan temelde ekonomik bir varlktr. Bu ekonomik insandan baka bir ey olamayacan sylemek demek deildir.

alma, insann gereksinimlerini gidermek iin doal nesneleri eitli aralar kullanarak bilinli olarak dntrmesidir. nsann doayla temel ilikisi retici etkinliidir ve insan temelde ekonomik bir varlktr.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

147

Bununla birlikte insan ayrca toplumsal bir varlktr: kendi hemcinsleriyle iliki iinde olmas varlna zseldir. Bu yzden insann temel retken etkinlii doaya kar olduu gibi teki insanlara da kardr. nsann retken bir varlk olmas tm teki yetilerinin nnde yer alr. Bu nedenle Marxa gre, insan temel olarak dnen deil, etkin bir varlktr ve bu etkinlik birincil olarak, maddeye ilikin retkenlik etkinliidir. nsanla doa arasndaki ilikiler dinamik ilikilerdir. nsan gereksinimlerini doyurmak iin retim aralarn kullanr. Bu yzden yeni gereksinimler ortaya kar, bunlarn karlanmas retim aralarnn daha da gelitirilmesine yol aar. retim aralarnn gelimesinde her aamaya karlk den toplumsal ilikiler vardr. retim aralar ve bu toplumsal ilikiler arasndaki dinamik etkileim, tarihin temelini oluturur. nsanlk tarihinin diyalektik srecine gemeden nce doadaki diyalektik ileyie ksaca yer vermek, dncenin doal ak bakmndan uygun olacaktr. Buna gre Marx, ilk tarihsel olgunun insann gereksinimlerini giderebilmek iin gerekli aralarn retilmesi olduunu syler. Ama belirtildii gibi bu durum yeni gereksinimlere, bunlar retim aralarnda bir gelimeye, bu da yeni toplumsal iliki biimlerine yol aar. u hlde tarihin ilk nvesi, sz edilen bu ilk tarihsel olgudur yani retim aralarnn ilk retilii olgusudur. Tarih bu betimlenen biimiyle yukarda da belirtildii gibi diyalektik yasalara gre ileyen bir sre gsterir. Marx insann temelde ekonomik bir varlk oluunu nasl temellendirmi ve ekonomik etSIRA SZDE kinlii nasl toplumsal ve tarihsel olaylarn taycs haline getirmitir?
SIRA SZDE

Doadaki Diyalektik leyi

DNELM

DNELM S O R U

Engels bu konuyu Doann Diyalektii adl yaptnda amlamtr. Kukusuz bu grlerle Marxn da uyuum iinde olduunu kabul edebiliriz. Engels, ncelikle S O R U unu belirtir: Doada hibir ey deimez ve duraan deildir, tersine her ey devinim, deiim ve geliim iindedir. zellikle doada etmen i bandadr. BirinDKKAT cisi oalma ve ayrmlama yoluyla bitki ve hayvan bedenlerinin geliimini salayan hcrelerin bulunmas ikinci olarak enerjinin dnm yasas ve nc olaSIRA SZDE rak Darwinin evrim kuramna uygun olarak evrimleme srecinin varldr (Copleston, 1998: 79). Engels, bilimin verilerini de dikkate alarak doadaki saysz deiimlerin karmakl iinde hkm sren diyalektik devinim yasalarnn, tarihteki AMALARIMIZ olaylarn grnrdeki olumsalln ynetenlerle ayn yasalar olduunu ne srd. Bir baka deyile Marx ve Engels, doann ve tarihsel srecin diyalektik yasalar tarafndan ynetildiinin deneyim tarafndan dorulandna inanyorlard. K T A P

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

Diyalektik Yasalar
Engels, Doann Diyalektiinde diyalektik yasalar u ekilde dile getirdi: 1) NiceTELEVZYON lik deiimlerinin nitelik deiimlerine yol amas yasas, 2) Kartlarn birlii ve savam yasas, 3) Olumsuzlamann olumsuzlanmas yasas. 1. Nicelik deiimlerinin nitelik deiimlerine yol amas yasas: Bu yasa ol N T E R suyun NET duka iyi bilinir. rnein stlan suyun derecesi ykseldike scakl da artar. Ancak ss yz dereceyi bulan su moleklleri birdenbire sv halden buhar hline geerler. Tersi de sz konusudur. Yirmi derecelerden balayarak ss adm adm drlen suyun ss sfr derece civarna geldiinde su birdenbire buz ktlesi durumuna dnr. Ayrca bu evrimsel dnm birdenbire bir srama ile bir baka deyile devrim biiminde olmaktadr.
TELEVZYON

NTERNET

148

Modern Felsefe-II

2. Kartlarn birlii ve savam yasas: Burada Hegelin tez, anti-tez ve sentez basamaklanmas aka grlebilir: Bu yasa doadaki ve insan topluluklarnn dnyasndaki geliim srelerinin dinamizmine iaret eder. Buna gre bir olu srecinde, birbirleriyle savam iinde bulunan gler her zaman birlikte varolurlar. Olu srecinin her evresinde birbirleriyle savam iinde olan kart durumlar bir arada varolurlar. Bu kartlarn savamndan, bunlarn her ikisinden de olduka farkl yeni bir durum doar. Ancak bu nc durum bile srekli olarak varolmaz. Onu destekleyen gler, kart gleri devinime geirir ve bu sre bu ekilde sonsuza dek srp gider. rnein, skunet durumunda bulunan ve kendisine bir gcn etki etmeye balad bir cismi dnelim: Cisim bu gcn etkisi altnda ivme kazanmaya balar, onun balangta sfr olan hz yava yava artar. Cismin hznn bir sonucu olarak, harekete neden olan gce kar etkide bulunan srtnme ve hava direnci doar. Harekete neden olan gcn ve onu durdurmaya alan srtnmenin bu savam, sonuta g ve srtnme eit hle geldiinde, balangta ivme kazandrlm hareketin ani bir harekete dnmesini salar. Birinin ivme kazandrlm harekete, dierinin bir skunete (eylemsizlie) karlk geldii bu glerin savamndan, sanki onlarn senteziymiesine ani bir hareket doar (Ajdukiewicz, 2007: 116-7). 3. Olumsuzlamann olumsuzlanmas yasas: Bu konuda Engels tarafndan Anti-Dhringde baz rnekler verilmitir. rnein, imlendii ve kan bitki bymeye balad zaman, bir arpa tohumu olumsuzlanm olmaktadr; ardndan byyen bitki bir tohumlar okluu ortaya koyar ki bu durumda kendisi olumsuzlanr. Bylece olumsuzlamann olumsuzlanmasnn sonucu olarak, ortada yine ayn arpa tohumu vardr ama bu kez ilkinde olduu gibi sayca bir tek deil, belki otuz kat fazlasyla vardr ve yine bir trtl iinden kt yumurtay olumsuzlam olur, bir sre sonra kelebee dnr ve daha sonra lmyle kendisi olumsuzlanr (akt. Copleston, 1998: 80). Bu yasalarn hkm srd doa tamamlanm eylerin deil, akp giden srelerin bir karmakln yanstr. Salt doa deil, insan tarihi de ayn akp giden sresel karmak yap iindedir. Bundan kan sonuca gre, insan bilgisi de deimez ve mutlak bir gereklik sistemi ortaya koymaz. renilmesi ve kabul edilmesi gereken mutlak bir felsefe sistemi de yoktur. Hegel ile felsefenin bir sona ulat ne srlmt. Oysa mutlak bir felsefe olmad iddiasyla Hegel felsefesinin bu ynne de eletiri getirilmi olmaktadr. Bu yzden Marx ve Engels ncesiz sonrasz gereklikler dncesine kar karlar. ki kez iki drt eder. Bir genin as toplam iki dik aya eittir. Hibir ey yemeyen insan alktan lr. Tmcelerinde aktarlan gerekliklere dikkat eken Engels, byle gerekliklerin varolmalarndan, insanlk tarihi alannda sonsuz bir ahlak yasas, sonsuz bir yasa dncesi kmas sz konusu olmadka hi kimse bunlar sonsuz gereklikler san ile onurlandrmaz, biiminde bir ne srmde bulunur, daha dorusu bu tr gerekliklerle ilgilenmez, demek istemektedir. Bu yzden Marx ve Engels kendi felsefelerini speklatif bir felsefe olmaktan ok, bir bilim olarak kabul etmilerdir. imdi de bu bilimi diyalektik tarihsel materyalizm bal altnda tarih alannda grmeye gemek uygun olacaktr.

Diyalektik Tarihsel Maddecilik


Marxist tarih kuram, z maddi olan insann, yine tmyle maddesel yapl doa ile arasndaki bir iliki olarak betimlenmesi anlamnda maddecidir. Fiziksel etkin-

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

149

lii ile gereksinimlerini karlamak iin gerekli aralar reten de insann kendisidir. Buna gre Marx, ilk tarihsel olgunun, insann gereksinimlerini giderebilmek iin gerekli aralar retmesi durumu olduunu syler. Yukarda da belirtildii gibi bu durum yeni gereksinimlere, bunlar retim aralarnda bir gelimeye, bu gelime de yeni toplumsal iliki biimlerine yol aar. u hlde tarihsel sreci balatan ve belirleyen, retim aralarnn retilmesi olgusudur: retim aralarnn retilmesi birtakm retici gleri gerektirir. retici gler ile retim aralar arasndaki iliki retim ilikileri olarak adlandrlr. Bir toplumdaki retim ilikilerinin toplam, o toplumun ekonomik yapsn oluturur. Ekonomik yaam da toplumsal alt yapy oluturur. Toplumsal alt yap iinde Marx, zellikle maddi retici gleri ve retim ilikilerini vurgulama yoluna gider. En ilkelinden en karmana insan tarafndan yaplan tm retim aralar, doal gler ve her trl ilgili nesne maddi retici gler kapsamnda yer alr. Yaamlarnn toplumsal retiminde insanlar istenlerinden bamsz olarak zorunlu belirli ilikiler iine girerler, bunlar retimin maddi glerinin belirli aamasna karlk den olgusal retim ilikileridir. retim ilikileri retici glerin gelimesine ayak uyduramaz olursa toplumda atmalar ba gsterebilir. Marx tarafndan ayn zamanda retim tarz olarak da betimlenen ekonomik yapda baz tkanmalar ortaya kabilir. retim ilikileri terimi mlkiyet ilikilerine de gndermede bulunur. Mlkiyet ilikileri retim ilikilerinin hukuksal anlatmndan baka bir ey deildir. Ama genelde retim ilikileri emek-srecine katlm insanlar arasndaki toplumsal ilikilere gndermede bulunur. Bu ekilde bu ilikilerin retim aralarnn gelime aamasna baml olduu aka grlebilmektedir. Bu ikisi birlikte ekonomik alt yapy oluturur. Ekonomik alt yap zerinde toplumsal st yap olarak, insan topluluklarnn politik yaam, devlet ve hukuk dzeni, ahlak, din, sanat, felsefe gibi kltr etkinlikleri yer alr. Bu ekilde kltrel st yap, ekonomik alt yapya baml olarak varlk kazanm olur. Bir baka deyile ekonomik alt yap toplumsal st yapy koullandrm olur. Ne var ki bu koullandrmay mutlak biiminde almamak gerekir. Marx da, Engels de bu koullandrmay ekonomik yapnn kat bir yansmas olarak dnmediklerini belirtme yoluna giderler. Aslnda politik ve yasal yaplar, alt yap tarafndan din ve felsefe gibi ideolojik st yaplara gre daha dorudan olarak belirlenirler. Baz dncelerden etkilenmi olan kiiler onlar koullandrm olan alt yapya tepki gsterebilirler. Eer devrimcilik kabul ediliyorsa bu tr tepkilere de izin verilmesi gerekir. Tarih bu betimlenen biimiyle, yukarda da belirtildii gibi diyalektik yasalara gre ileyen bir sre gsterir. imdi bu srecin ok daha aka grlebildii tarihsel olgulara dnelim: Marxa gre, bir toplumun retim gleri gelimelerinin belli bir aamasnda, varolan retim ilikileri ile atmaya -Marxn terimiyle elikiye- girerler. Bu durum, retim glerinin gelimesine retim ilikilerinin, zelikle mlkiyet ilikilerinin ayak uyduramad ve hatta engel olmann st noktasna geldii zaman patlak verir. Bu olgu toplumun ekonomik yapsndaki elikiye iaret eder. Bu durumda bir devrim yani yeni bir ekonomik yapya nitel bir dnm, yeni bir toplumsal evre kanlmaz olarak gerekleir. Aslnda bu yeni evre eskisinin iinde gelierek kendini tam belirginletirdii bir koulda gerekleir. nk bir ey eliiini barnda tar. Bunun bir baka anlatm, kartlarn birlii ve savam yasasdr. Ayrca daha nceki nicel deiimler yoluyla olgunlamadka bu evrim ya da nitel deiim gerekleemezdi.

150

Modern Felsefe-II

Aslnda bu devrim ya da deiim koulu, betimlendii biimiyle mekanik bir sremi gibi kendiliinden gereklemez. Marx, devrime gtren koullarnn snf savamlar araclyla olutuunu ve bu yolla sonunda devrimin gerekletiini ne srer. Bir baka deyile bu diyalektik srete insan etkeni kanlmaz bir yere sahiptir.

Tarihsel Dnemler
Marx ve Engels, tarihin balanglarnda insanln ilkel komnal bir evresinin yaandn ne srerler. Bu dnemde henz zel mlkiyetin ortaya kmadn, hibir snf ayrmnn bulunmadn, topran bireylere deil kabileye ait olduunu ve ortaklaa ilendiini dile getirmilerdir. Ancak zaman iinde zel mlkiyet belirdikten sonra ok gemeden bunu toplumun ekonomik snflara blnmesi izlemitir. Kukusuz uygar toplumdaki snf ayrlklar ok daha karmak bir yap gstermektedir. Marx ve Engels de bunun farkndadr ama onlar bu snf ayrlklarn smrenler ve smrlenler biiminde sunarak durumu yalnlatrmaktadrlar. Konuya bu adan baknca zel mlkiyetin bulunduu tm toplum biimlerinde snflar arasnda st kapal ya da ak bir uzlamazlk ve buna dayal bir savam olduu grlr. Bu nedenle Marx ve Engelse gre tm toplumun tarihi bugne dek snf savamlar biiminde sregelmitir. Bu srete devlet de egemen snfn organ ya da arac durumundadr. Bu hukuk sistemi iin de byledir. Egemen snf ayrca kendi ahlak kavramlarn da dayatmaya alr. lkel komnal toplum biiminden sonra tarih sahnesinde yerini alan toplum biimi kleci toplum olarak nitelenen ilka Grek ve Roma toplum biimlerini anlatr. Kleler ile zgr insanlar ya da efendiler arasndaki snf kartl ile nitelenen bu toplum biiminde ekonomik sistem klelerin emei zerinde ekillenmektedir. Bu toplum biiminde uzlamaz eliki kendisini kle isyanlar ile belirginletirir. Zaman iindeki geliim ve deiim sreci sonunda bu toplum biimi yerini feodal topluma brakr. Orta alar niteleyen bu toplum biiminde ise uzlamaz snflar feodal beyler-senyrler ve topraa baml kyller-serflerden oluur. Bunlara ek olarak bu dnemde bir orta snf-burjuvazi geliti. Dnyann eitli blgelerinde pazarlarn al ile birlikte, ticaret, gemicilik ve iletmecilik alanlarnda ok hzl bir gelime oldu. Yeni zenginlik kaynaklar ulalabilir bir duruma geldi. Dnya pazar geniledi. Yeni orta snf burjuvazinin gelimesi sonucunda lonca sistemi ykld. Buhar ve makineleme ekonomide devrimlere yol at ve bu ekilde, Ortaalarla birlikte feodal sistemin de sonu gelmi oldu. Feodal toplumdaki rgtlenme senyr beyler ve serfler ayrmlamasna indirgenemeyecek denli karmak bir yapya ulamt, ne var ki Marx tarihsel dnemlerin snfsal yapsn genelde bir dikotomi (ikili bir snflama) biiminde ele ald iin ayn yapy feodal sistemi izleyen kapitalist toplum yaps iin de uygulama yoluna gitti. Bu toplum yapsnda anamal (kapital) elinde tutan iverenler ile onlarn karsnda emeini pazarlayan ii snf yer alr. Bir baka deyile burjuva snf ve proletarya. retim ilikisi asndan grldkte, smrenler ve smrlenler birbirleriyle kyasya bir snfsal atma iinde iki snf birbirlerinin karsnda yer alr. Bu iki snf retim etkinliini paylamalarna karn, kkenden birbirleriyle eliki iindedirler, retim ktlarnn dalm her bir snfn retime yapt katkya gre dengesizlik gsterir. Bu anlamazln nedeni genelde emee denen cretin ok dk olmasdr. isteminde bulunan iilerin saysnn okluu cretlerin dk olmasna neden olur. Ancak kapitalin ok az kiinin elinde toplanmas kk esnafn da giderek proleterlemesi, sonucu bu toplum yapsnda mlkiyetin

nsanlk tarihsel srete u aamalardan gemitir: ilkel komnal toplum, kleci toplum, feodal ve kapitalist toplum.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

151

dalmnn zaten ok dengesiz bir durumda olmas bu toplum yapsnn sui generisidir. Buna karn retilen rnler, harcanan emekten ok daha pahal bir fiyatla satlmaktadr. Marx, bu aamada emek-deer zmlemesine girimitir: Bir rnn deeri onun iin harcanan emein miktar ile llr. Bu adan emein rn, emein fiyatndan daha fazlaya satlabildiine gre, buradaki fark kapitalist cebe indirmektedir. Marx bu farka art-deer adn verir. Art deerin varl kapitalist sistemde elikiyi derinletirir. Bu nedenle, Marx, smrnn kapitalist sistemde orada burada tek tk rastlanan bir olgu deil, her yerde ve daima karmza kan yaygn bir olgu olduunu ne srd. cret politikalarnn acmaszl bu smrye yaygn olarak yol ayordu. Bunun arz ve talep dengesinden geldiini sylemenin de hibir etik taraf yoktu. nk emee verilen deere gre belki de yarm gn allmas gerekirdi, oysa ii tam gn alarak patrona art deer salamaktan baka bir ey yapm olmuyordu. Bu ekilde ii bir gnlk emek gcnn iki kat deer retiyordu. Bu nedenle Marx kapitalist patronu lanetlemek yerine, iilerin bilinli ve gl bir grup olarak rgtlenmeleri gerektiini ne srd. Bu rgtleni, bu tr dzenlemelerin gerekleimini belirleyen tarihin maddi glerinin bir sonucudur aslnda. Geni alanl fabrikalar gerektiren byk lekli makineleme emei tutarl bir grup hline getirdi ve bu sayede emekiler birbirlerine bylesine yaknlatklarn grdler. Tarih kapitalist sistemi baka bir eyle eliki iine koyarak olmas gerektii ekilde oluturdu. Bu nedenle Marx, kapitalistten zr dileyerek, art-deerin elikisinin neden olduu snf atmas sonucunda mademki gidilmesi gereken nokta belirlenmi bulunuyor, tarihte bundan sonraki toplumsal aama sosyalizm ve nihayet komnizm olacaktr, biiminde bir ndeyide bulundu. Marx, snf mcadelesinin karakteristii olduunu belirtir: Birincisi kapitalizmde iilerinin durumu giderek daha da ktleecek, fakirler daha da fakirleecek, saylar daha da artacak, buna karlk zengin daha da zenginleecek, bu durum kitleler retim aralarn ele geirinceye dek srecek. Tarihsel bir olgu ki Marx bundan daha yanlgl bir duruma demezdi. nk yksek derecede gelimi kapitalist ekonomilerde iilerin koullarnn dramatik bir biimde gelimi olduu ak bir gerektir. Yine retim aralar bir avu kiinin elinde kald srece, Marxa gre, eliki zlnceye kadar snf mcadelesi amansz bir biimde devam edecek, bu arada, iilerin yaam, Marxn emein yabanclamas biiminde adlandrd ey tarafndan korkun biimde robotlatrlacak.

Marxa gre rnn deeri, rnn retiminde harcanan deerin miktaryla llr. rn emein karlk geldiinden daha yksek deere satldnda bir artdeer oluur.

Emein Yabanclamas
Marx, 1844 ylnda yazd Ekonomik ve Felsefi Elyazmalar adl yaptnda yabanclama kavram zerinde durmaktadr. Bir yabanclama kuram gelitiren ilk kii olmasna karn, bu kavrama ilikin grleri biriciktir nk kapitalizm eletirisinin temelini oluturan bu kavrama ilikin grleri onun zel ekonomik ve felsefi iddialarnn zerinde yaplanr. Eer insanlar yabanclam ise yani onlar uzaklam ve ayrlm iseler, bir eyden yabanclam olmallar. Marx bu nedenle yabanclamann drt grnmne dikkat eker. Onlar 1) doadan, (2) kendilerinden, (3) trsel varlklarndan, (4) teki insanlardan yabanclam olabilirler. ilerin emeklerinin rnyle olan temel ilikileriyle sze balar: Kkeninde insanlarn emeklerinin rnyle ilikileri, duyusal, dsal dnya ile doann objeleri ile zdetir. Doa ile bu iliki iten ve mahremdir nk insan inorganik doadan ayr olarak doa insann bedenidir; l-

152

Modern Felsefe-II

memek iin onunla srekli bir al veri iindedir. nsanlarla doa arasndaki, insanlarla doann objeleri arasndaki bu iliki doru bir ilikidir. iler doann dnda yaratamazlar. Yani duyularyla yneldikleri dsal dnyann dnda yaratamazlar. Dnya onlar iin emeklerini yatrm olarak koyduklar ham maddedir, onlar bu madde araclyla nesneleri retirler ve bu olmadan yaayamazlar. Ama kapitalizmde bu iliki krlr, insanlar doaya yabanclar, etkinliklerinin ya da almalarnn rnlerine yabanclarlar. Marxa gre, ada ekonomik etkinlikte, emein rn olan nesneler, imdi iiye yabanc bir varlk olarak dururlar. nsan emei bir objede cisimleir ve fiziksel bir nesneye dnr. Bu rn emein bir nesnellemesidir. Emein nesnellemesi objeye klelii yaratt gibi, iinin bir kaybn da temsil eder. Ksaca bu, imal ettii eyden iinin yabanclamasdr. Ayrca retim srecinde bir kiinin emei, fiziksel maddi eyler gibi alnp satlan bir nesne haline gelir. i daha ok nesne retir, daha az kii bunlara sahip olur ve yine daha by onun kaybdr. Bundan kan sonu udur ki iiler emeklerinin rnyle yabanc bir nesne olarak iliki iindedirler. rnde cisimleen, nesnelleen onlarn bir parasdr; onlarn emei artk onlarn deildir. Marxa gre ii emeini nesnenin iine koyar. Onun yaam artk kendisine deil, nesneye aittir. Nesne baka biri tarafndan sahiplenilir ve ona zg olur. Bu ekilde insanlk ve doa arasndaki kkensel iliki emeklerinin rnyle yabanclaan insanlar araclyla bozulmu olur. nsanlar sadece emeklerinin rnnden deil ama ayn zamanda retim sreci araclyla kendilerinden de yabanclarlar. Emein retimsel etkinliinin doas, insanlarn kendilerine yabanclamasna neden olur. Bunun nedeni almann dsal olmas ve alanlarn doasnn bir paras olmamasdr. Buradaki alma istenli olarak deil ama onlarn stne yklenerek gerekleir. Bu durumda kendileriyle bark olmak yerine bir zavalllk duygusu tarlar. Onlar kendilerini yadsmaldr. Fiziksel ve zihinsel kapasitelerini zgrce gelitiremezler, tersine fiziksel olarak tkenmi ve zihinsel olarak geriye gitmi hissederler. Sonu olarak iiler kendilerini yalnzca serbest zamanlarnda insan gibi hissederler. Hepsinden nemlisi, iilerin kendilerini ilerinden yabanclam hissetmelerinin nedeni, yaptklar iin onlarn kendi ii deil de bir bakasnn ii olmasdr. Bu anlamda iiler kendilerine deil bakalarna aittirler. Sonu olarak ii kendisini salt canllk ilevlerini-yemek, imek, ocuk yapmak gibi- yerine getirirken zgrce eylemde bulunuyormu gibi hisseder. Oysa bu tr eylemler srasnda hayvansal varlna indirgenmi durumdadr. nk bu tr eylemler gerekten insansal ilevler olmakla birlikte, teki insansal ilevlerden yabanclat ve ayrld zaman hayvansal ilevler haline gelirler. Halen bir baka dzeyde insanlar, trsel-varlklarndan yani gerek anlamda insansal doalarndan yabanclarlar. Herhangi bir trn karakteri onu yanstan yaam etkinlii tipinde yer alr. nsann trsel karakteri zgr bilinli etkinliktir. Tersine bir hayvan kendini etkinliinden ayrt edemez, hayvan etkinliinin kendisidir. Ama Marxa gre, bir insan yaam etkinliini istencinin ve bilincinin bir nesnesi yapar. Hayvanlarn ar, karnca ve kunduz rneklerinde olduu gibi yuvalarn ya da yaayacaklar yeri yapabildikleri dorudur ama bu tr eylerin retimi, onlarn ya da yavrularnn gereksinimi olduklar eyle kesin bir biimde snrldr. te yandan insanlk evrensel olarak retimde bulunur. Yani teki insanlarn anlayabilecei ve uygulayabilecei bir tarzda retimde bulunur. Yine hayvanlar sadece zel fiziksel gereksinimlerinin drts altnda retimde bulunurlarken insanlar en ayrt edici rnlerini, yalnzca onlar fiziksel gereksinimlerinde zgr iken retirler.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

153

Hayvanlar sadece kendilerini yeniden retirler, insanlar, btn bir dnyay, bir sanat, yazn ve bilim dnyasn retirler. Hayvanlar etkinliklerinde, ait olduklar trn standartlarna uygunlukla snrldrlar. te yandan, insanlk, her trn standartlarna uygunluk iinde nasl reteceini bilir. Bu nedenlerle, insan emeinin tm nesnesi, doa dnyasna, insann trsel yaamna, zgr, spontan ve yaratc etkinliine dayatmak suretiyle nesnelletirilir. Bu ekilde insanlar, salt fikir dnyasnda ussal olarak deil, ama ayn zamanda yaratm olduklar dnyada kendi yansmalarn grerek eylerin iinde kendilerini yeniden- retirler. nsann trsel yaamnn biricik karakteri emek yabanclat zaman kaybolur. Emein nesneleri artk onlarn olmad gibi, zgr, spontan etkinlik ve yaratclklarn da kaybederler. Onlarn bilinlilii yaratclktan saptrlarak, bireysel varoluun basit aralarna transfer edilmitir. Bylelikle yabanclam emek, insann trsel yaamna, yani yabanclam insan varlna dnr ve bu tr insanlar zihinsel yaamlarna ve insansal yaamlarna yabanclarlar. nsanlarn kendi emeklerinin rnnden, retimsel ya da yaam etkinliklerinden ve trsel yaamlarndan yabanclamas, onlar tm teki insanlardan yabanclamaya gtrr. nsanlarn kendi arkadalaryla ilikilerindeki krlma, emeklerinin objelerinden yabanclaan insanlarla yabanclama ile ayndr. Yabanclam bir emein evresindeki tm insanlar, teki iilere insan trnn tam bir yesi olarak deil de emekleri alnan ve satlan bir nesne gzyle bakan iilerin bak asyla bakar. u hlde insann trsel doasnn yabanclatn ya da onu aralardan uzaklatrdn sylemek, onun insann zsel doasndan ve teki insanlardan uzak dtn sylemektir. Marx unu sorar: Eer emein rn bana yabanc ise o kime aittir? Eski dnemlerde Msrda ve Hindistanda yaplan tapnaklarn tanrlara ait olduu dnlrd ama Marxa gre, emein yabanclam rn, sadece halkn kendisine ait olabilir. Eer o iiye ait deilse iiden daha baka bir kiiye ait olmaldr. Bylece yabanclam bir emein rn olarak, ii, emek ile bir baka kii arasnda yeni bir iliki imal etmi olur. Bu teki kii kapitalisttir. Yabanclam emein sonul rn zel mlkiyettir. zel mlkiyet hem yabanclam emein bir rndr hem de onun araclyla emek yabanclar. zel mlkiyetin gerektirdii cret sisteminde emek kendisini bir ama olarak deil ama cretlerin bir hizmetisi olarak bulur. stelik cretlerdeki zorlama bir art, ne iilerin durumunu ne de onlarn iinin insansal anlam ve deerini dzeltir. Sonul kurtuluun bir nerisi olarak, zel mlkiyetten toplumun zgrlemesi, iilerin zgrlemesini ve nihayet bir btn olarak toplumun zgrlemesini salayacaktr. Marx emein yabanclamas srecinden ne anlamakta ve kapitalizme SIRA ynelik SZDE eletirilerinde bu sav nasl kullanmaktadr?
D Nbaat E L M idelerine delerin Rol ve Kkeni: Marxa gre her tarihsel dnem kendi sahiptir. nsanlar ideleri din, ahlak ve yasa alanlarnda olutururlar. Marx her dnemin idelerinin, o dnemin maddi olgusal koullarnn bir yansmas S O R U olarak ortaya ktklarn iddia eder. Bundan dolay dnme, insanlarn zihnini etkileyen maddi dzenin arkasndan gelir. Bundan dolay insanlarn bilinleri onlarn varlDKKAT n belirlemez, tersine onlarn toplumsal bir varlk olmalar bilinlerini belirler. delerin-dncelerin kayna maddi dzende yer alr. Marxa gre iyilik, adalet ve SIRA SZDE hatta dinsel kurtulu gibi ideler, varolan dzeni rasyonalize etmenin eitli yollarndan baka bir ey deildir. rnein adalet, ekonomik adan baat snfn istencini ve retim ilikilerini her naslsa o ekilde dondurmak isteini temsil eder.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

154

Modern Felsefe-II

Bir toplumda verilen bir zamanda, fikirlerin atmas ekonomik dzenin dinamik doasna baldr. Kartlarn bir savam olan diyalektik sre, maddi bir grnme sahiptir ama ayn zamanda ideolojik bir yan da vardr. Bir toplumun yeleri, farkl snflara ait olmakla diyalektik srele ilikilidirler, onlarn karlar farkl olduu iin fikirleri de birbirlerine karttr. Ayrca Marxa gre en byk yanlg, daha nceki bir dnemin maddi dzenini yanstan fikirlerin bugn iin ilevsiz olduunu nk u anda herhangi bir maddi karl olmadn anlamakta gsterilen baarszlktr. nk u andaki styapnn onunla bir ilikisi yoktur. Eski fikirleri tutanlar u anda onlarn bir karl olmad iin, tutucu durumuna dmektedirler. Marxa gre diyalektik sre birtakm eylerin yok oluunu ve yeni eylerin douunu ierir. Bir tarihsel dnem kapanrken bir dierinin douunun nedeni de budur, bu sreci durdurmann hibir yolu yoktur. Bu nedenle adalet, iyilik ve doruluk gibi ncesiz sonrasz ilkelerin nesnel gerekliini iddia edenler, byle kavramlarn hibir gereklie iaret etmediini anlamazlar nk biricik gereklik olan maddi dzen srekli olarak deiim iindedir. retim ilikilerinin tm toplam toplumun ekonomik yapsn oluturur, yasal ve politik styaplar bunun zerinde temellenir ve yaamn toplumsal, politik ve tinsel srelerinin genel karakterini belirler. nk Marxa gre, deler-dnceler maddi dzenin balca bir yansmasdr. Marx idelere snrl bir rol ya da ilev ykledi: deler ekonomik gereklikle hibir ilikileri yoksa zellikle yaraszdrlar. Ona gre ideler tarihin ynn belirleyemez. Bu nedenle Marx, kapitalizme ilikin kendi dncelerinin etik bir knama getiremeyeceini dnd ve yine bu nedenle kapitalizm ya zayflktr ya da insan lgnldr diyemedi toplumun devinim yasasnn bir sonucu olduunu dnd. Sonunda, bir bilim insan olarak devinim yasalarndan soyutlanan nesnel gereklikle dncesini snrlam bir biimde zmlemesini ileriye doru tadn dile getirdi (Stumpf, 1994: 417).

JEREMY BENTHAM Yaam ve Yaptlar


On dokuzuncu yzyl Kta Avrupasnda, Marx ve Engelsin maddecilii bir yana, genelde Kant-sonras idealist felsefeler dn dnyasn ele geirmi durumdaydlar. Bu alanda Hegelin etkisi geni yaylml olmutu, lmnden sonra da sa ve sol Hegelciler miras devralarak etkinliklerini srdrdler. Buna karlk ada Avrupasnda David Humeun kukucu empirizmine Thomas Reid ve izleyicilerinin oluturduu sko Okulu gl bir muhalefet gerekletirmesine karn Humeun etkisi gl biimde devam ediyordu. Henz Hume yaarken dnyaya gelmi olan Jeremy Bentham (1748-1832) Humeun deneyciliini yararc ilkeleri n plana kararak canl bir biimde srdrmeyi salad. Kendisini izleyen James Mill ve olu John Stuart Mill bu yaklam iyice glendirerek daha ok yararclk (tilitarianism) ad altnda on dokuzuncu yzyl ngiliz felsefesinin akn belirlemi oldular. Bentham yazlarnn bir blmnn on sekizinci yzyln son otuz yl iinde yaymlanmas nedeniyle Hume felsefesi ile on dokuzuncu yzyl ngiliz empirizmi arasnda bir sreklilik salam oldu. Benthamn nemi bir bakma bu ynnden de gelir. Ayrca Hume felsefesinin baz elerine ball da srdrmtr. rnein Humeun uygulad indirgemeci zmleme yntemi, yani karmak yapl btnn paralarna, yaln ya da ilkel elerine indirgenmesi Bentham tarafndan srdrlmtr.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

155

Bu iki insandan gerekten de ok daha byk felsefeci olan Humedu. Ama Benthamn kendi buluu olmayan belli dnceleri yakalama, onlar gelitirme ve toplumsal reform iin bir silah ya da ara kalbna dkme yetenei vard. Dar bir anlamda Benthamizm ve genelde yararclk, gelenein arlna kar ve imdi sklkla Kodomanlar (Establishment) olarak adlandrlan eyin kazanlm karlarna kar orta snftaki liberal ve kktenci elerin tutumunu aklyordu (Copleston, 2000: 8). Marxn nl nesrm ile ifade edersek Hume birincil olarak dnyay anlamakla ilgilenirken Bentham, birincil olarak onu deitirmekle ilgileniyordu. u hlde, dnrlnn yan sra ayn zamanda bir reformist ile kar karya olduumuzu syleyebiliriz. Gerekte, Bentham ve Millin ahlak ve politika felsefeleri, bir yzyldan uzun bir sre iin ngiliz politik eylemini ve dncesini etkilemitir. ngiliz anayasasnn ve hukuk sisteminin modern ve sekler yaplamasnda bu dnrlerin tilitarianist bak alarnn pay byktr. Jeremy Bentham 15 ubat 1748 ylnda Londrada dodu. Sra d ussal kapasitelerinin iaretlerini ok kk yalarda gstermeye balamt. Henz drt yanda iken Latin gramerini renmiti. Sekiz yanda Westminster okuluna gitti. Oniki yanda Oxford niversitesinde Queen Collegea yazld. 1763 ylnda niversite eitimini tamamlad. Baro kariyerine hazrlk olarak Lincolns Inne girdi, Ancak hukuk zerine verilen baz konferanslar derin bir ilgiyle dinledikten sonra konumaclarn aklarn da yakalayarak, kendisini bu konularda kuramsal aratrmalar yapmaya ynlendirdi. zellikle yasa ve kurum kavramlarn yararllk gesi asndan incelemeye balad. 1766da doktora derecesi ald. Benthamn ilk yapt 1776da Hkumet zerine Bir Fragman ad ile yaymland. Bu yaptta Blackstoneun bir konferansta ele ald ve Benthamn baz elikiler yakalad Doal Haklar Kuramna ilikin eletirel bir inceleme sz konusudur. Benthamn en nemli almas 1789 ylnda kan Ahlak ve Yasama lkelerine Giri ( Introduction to the Principles of Morals and Legislation) baln tar. 1789da Politik Taktikler zerine Makaleyi, 1791de Anarchical Fallacies adl yazy yazmasna karlk bunlar ancak Dumont tarafndan 1816 da yaymlanabildi. 1791de Bentham, Panopticon denilen rnek bir tutukevi emas yaymlad. 1802de Dumont Traitts de lgislation de M. Jrmie Bentham balkl bir yapt yaymlad. Yaptta Benthamn daha nce Franszca yaymlad yazlar ve bir de Dumont tarafndan felsefecinin dnceleri konusunda hazrlanan bir inceleme yazs bulunuyordu. Bu alma zellikle kendi lkesi dnda Benthamn nnn birdenbire artmasn salad. Ardndan kendi lkesinde de giderek iyice tannr hle geldi. zellikle 1808 ylndan balayarak James Mill onun izleyicisi retilerinin yaycs oldu. Bunun sonucu olarak James Mill 1812 de kimi yazlarnn bir uyarlamas olarak Kant Gerekesi grne Giri balkl bir yapt yaymlad. Daha sonra James Milln almasn da ieren Yarg Kantnn Gerekesi be cilt halinde J.S. Mill tarafndan 1827 de yaymland. Parlamento Reformu zerine Sorular ve Yantlar 1817 de kt. Ayn yl Kamunun Bilgilendirilmesi zerine Yazlar kt. 1819 da Aklamalarla Kktenci Reform Tasars balkl bir yazs, 1823te de Bir Anayasa Dzenlemesinin Klavuz lkeleri balkl almas yaymland. Bu yaptn tm ciltleri toplu olarak lmnden sonra 1841 de yaymlanmtr. Eitim zerine (Chrestomathia) 1816da kmtr. Eylem Tarzlar Tablosu, 1817de James Mill tarafndan dzenlenerek yaymlanmtr. Grev Ahlak ya da Ahlak bilimi ise lmnden sonra 1834te yaymlanmtr. Burada sz edilmeyen daha baka yaptlar da vardr. Yazlarnn tam ve eletirel yaym henz gereklememitir. Bentham, 6 Haziran 1832de yaamdan ayrld.

156

Modern Felsefe-II

Bentham hazclk temeli zerinde bir etik reti gelitirmitir. lkada Epikros tarafndan ne srlen, 18. yzylda Fransada Helvetius, ngilterede Hartley ve Tucker tarafndan ele alnan bu yaklama Bentham, yeni ve unutulmayacak bir anlatm kazandrmtr: Bentham, Ahlak ve Yasama lkelerine Giri adl temel yaptna u klasiklemi szleriyle balar: Doa insanl iki stn efendinin denetimi altna yerletirdi.

Yararllk lkesi (Principle of Utility)


Benthamn felsefesi genelde bir ahlak felsefesidir. Bu nedenle ayrmlam bir epistemolojik ve metafizik konularndan sz etmek pek kolay grnmyor. Ayrca Benthamn genel ilgileri dikkate alnrsa buna gerek de yok gibidir. Bentham dava arkada James Mill (1773-1836) ile birlikte ngilterede dinsel etkilerin dnda, laik bir ahlak dzeni oluturmak istiyordu. Toplumun gereksinimi olan yasal ve toplumsal reform giriimlerini, oluturduu etik kuramn normlar nda gerekletirmek istemekteydi ve bunu, konu uzun erimli bir dzeyde ele alndnda byk lde baard da sylenebilir. Bentham iin her alandaki baarnn birincil koulu bilimsel olmaktan geiyordu. Bu nedenle etii ve politikay da bilimsel olarak dorulanabilir disiplinler hline getirmeye alm, bunun iin deerlendirme ltlerini, niceliksel ltler olarak formle etmek gerektiine inanmtr. Ortaya koyduu etik yaklam ile bu amac gerekletirmeye ynelmitir. Yapt i temelde bir insan doas zmlemesidir. Bu noktay Hume felsefesinden aldn daha nce belirtmitik. Bu adan indirgemeci zmlemeyi ok iyi baard kabul edilmektedir. Bu zmleme ile iyinin anlamn aydnlatmaya alt iin kuram byk lde metaetik bir almadr. Ama tilitarianizmin normatif bir yn olduunu da unutmamalyz. Benthama gre insan doasna bilimsel bir yaklam ister istemez ruhbilimsel bir hazclktan hareket etmeyi gerektiriyordu. Geri bu z bakmndan yeni bir yaklam deildi. lkada Epikros tarafndan ne srlen, 18. yzylda Fransada Helvetius, ngilterede Hartley ve Tucker tarafndan ele alnan bu yaklama Bentham, yeni ve unutulmayacak bir anlatm kazandrmtr: Bentham, Ahlak ve Yasama lkelerine Giri adl temel yaptna u klasiklemi szleriyle balar: Doa insanl iki stn efendinin denetimi altna yerletirdi: ac ve haz. Buna gre her insan, doas gerei haz elde etmeye ve acdan kanmaya abalar; bu nedenle insanlarn tm eylemleri hazza ulama istei ve ac ekme korkusu tarafndan gdlenir. Bu evrensel bir genellemedir. Tm yaptklarmzda, tm sylediklerimizde, tm dndklerimizde bizi onlar ynetirler. zerimizdeki egemenlikten kurtulmak iin gsterebileceimiz her aba yalnzca bunu belgitlemeye ve dorulamaya hizmet edecek. Bir insan szcklerde onlarn imparatorluunu reddediyormu gibi yapabilir ama gerekte her zaman onlarn uyruu olarak kalacaktr (akt. Copleston, 2000: 14). Benthama gre, bu terimlere keyfi ya da metafizik birtakm anlamlar vermeye hi gerek yoktur. Bunlar iin ne Platona ne de Aristotelese bavurmaya gerek vardr, bunlar gndelik dilde ne anlama geliyorlarsa odur. Haz terimi rnein yeme-ime hazlarn ierdii gibi gzel bir mzik dinlemeyi, ilgin bir kitap okumay ya da hoa giden bir eylemi gerekletirmeyi ve daha bunlara benzer pek ok eyi ierir. Benthamn bu saptamasna gre, biz insanlar iin bu iki efendinin daima evrensel olarak emrinde olma, bizim ne yapacamz belirledii gibi ne yapmamz gerektiine de iaret eder. Yani bir yandan neden ve etkilerin zinciri, te yandan eylemlerimizdeki doru ve yanln, bir baka deyile iyi ve ktnn lt bu

Benthama gre tm eylemlerimiz hazza ulama istei ve ac ekme korkusunca gdlenir.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

157

egemenlie baldr. Etik ykmllk ve psikolojik zorunluluk bu ekilde eitlenince buradan haz, mutluluk ve iyinin e anlaml olduu ve yine ac, mutsuzluk ve ktnn de e anlaml olduklar ortaya kmaktadr. Bentham, bundan sonra, bu olgudan genel yarar ilkesini tretme yoluna gitti: Bir topluluun ortak ilgileri ya da yararlar bakmndan onlarn mutluluunu artran eylemleri ahlaksal olarak deerlendirmek, buna karlk mutluluu azaltan, bir baka deyile acy ya da mutsuzluu oaltan eylemleri ise ahlaki bulmamak, evrensel yarar ilkesi olarak karmza kmaktadr. Bylece birincileri doru ya da iyi eylemler, ikincileri yanl ya da kt eylemler olarak ifade etmek ok doal bir sonu olmaktadr. u hlde genel yarar ilkesi setiimiz eylem ve davranlarmzn sonular en byk sayda insann en byk mutluluunu ortaya koyabilmelidir. Ahlaksal iyi bundan baka bir ey deildir. Bylece Benthamn yararcl egoistik-bencil yararclk olmaktan karak evrensel bir eylem yararcl haline gelmi olmaktadr. Bir eylemin doruluu ya da yanll, bu eylemin ortaya kard sonularn ne kadar ok insana yarar, mutluluk veya iyilik getirdii ya da mutsuzluk veya ktlk getirdii ile llr. Ortaya konan eylem insanla ne kadar ok yarar bir baka deyile mutluluk salyorsa o kadar iyidir. Buradaki btn sorun hangi eylemlerin tekilere gre, en byk saydaki insanlar iin en byk mutluluu salayacak kapasitede olduunu grebilmek ve buna gre en uygun eylemi seebilmektir. Bentham, bu ilkenin en temel etik ilkesi olmas nedeniyle tantlanamayacan da ne srer. Tersine tm teki etik kuramlarn ilkeleri nnde sonunda byle bir genel yarar ilkesine indirgeneceklerdir. nk insanlara niin belli bir eylemi yerine getirmeleri gerektii sorulunca en sonunda yararllk ilkesinin terimleri iinde yant vermek zorunda kalacaklardr. Benthamn burada genelde gz nnde bulundurduu kuramlar sezgici ve ahlak duyusunu savunun kuramlardr. nk bu kuramlar iyiyi ktden a priori olarak ayrt edebileceimizi ve buna gre iyinin seilebileceini nerirler ama yi nedir? diye sorulduunda sonul anlamda kiinin ya da topluluun en byk mutluluuna ya da hazzna gitmek zorunda kalrlar. u hlde, doru ve yanln nesnel ltn ancak yararclk verebilir. Durumun bu olduunu gstermek, yararclk iin gereken biricik tant vermek olacaktr. Bu nedenle Bentham, bu genel yarar ilkesini gerekletirebilmek iin hazc hesaplama (hedonic calculus) denilen, hazlar ve aclar lmleme yolunu nermitir. Eer byle bir prosedr uygulanabilir olsayd etik yarglar tpk meteorolojik tahminler gibi bilimsel olabilecekti, hatta bu konuda dikkate deer bir yanlma pay olmasna karn bu da ierilen etmenlerin karmaklndan ileri gelmektedir. Benthamn hesaplamaya konu olan haz zmlemesi yledir: Bir eylemin dourduu haz ya da mutluluk, younluk, sreklilik, akrabalk, kesinlik, verimlilik, arlk ve uzam (etkilenen kiilerin says) etkenleri bakmndan analiz edilecektir. Bunlarn hi kukusuz en optimal bilekesini ortaya koyan eylem teki almaklara gre seilmesi gereken eylem olarak ne kmaktadr. rnein bir haz ok youn ama ksa sreli olabilir, bir bakas daha az youn ama nicel olarak ilkinden daha byk olmasn salayan bir dayanklk gsterebilir. Yine haz verici duyumlar reten iki eylemden hangisi tekine gre, daha te yeni hazc duyumlara kap ayorsa bu eylem verimlilik ltne uyar. Arlk ise kart trden duyumlar tarafndan izlenmemeye iaret eder. rnein bir mzik beenisinin gelitirilmesi nmzde dayankl bir haz alan aar ki bu, belli bir alkanlk yarayan ilalarn alnmas eyleminin sonucunda olduu gibi alnan karln azalmasna uramaz (Copleston, 2000: 16). Ama burada asl nemli olan etmen uzam olmaktadr. n-

158

Modern Felsefe-II

k Benthamn amac genel yarar yada ortak iyidir. Bu nedenle eylemin dourduu hazdan ne denli ok kii yararlanrsa o denli iyidir. nk buradaki ama olabildiince ok sayda insann olabildiince yksek dzeydeki hazzdr. Ancak, Benthamn haz olgusunda tmyle niceliksel geleri semi olmasna karn, bu lmleme pek ok dnrn de zerinde birletii gibi hi de kolay grnmyor. Haz gibi bir eyi lmek ya da tartmak nasl olanakl olabilir? Ayrca haz ya da mutluluk salt bedensel bir olgu mudur? Bu nedenle Benthamn, bu hazlar hesaplama ynteminin bir tarafa braklabilecei, buna karn retisinin genel olarak yararl ve yol gsterici olabilecei sylenmitir, gerekten retinin iyi kavramna ynelik olan zmlemesi doru ya da uygun olarak grlebilir ve bunun yan sra hedonik calculus-hazc hesaplama bir tarafa braklabilir. Ama Bentham, hakl olarak retisini salt bir zmleme denemesi olarak grmemektedir. Bu reti insanlara ayn zamanda bir eylem kural sunmaktadr. Byle olunca da Benthamn istese bile bir insann almak eylem yollarna karlk gelen olas haz niteliklerinin san bir matematiksel hesaplamasn yapamayaca olduka aktr. Eer kar sz konusu olan bir topluluksa pek ok durumda biri iin haz verici olan eyin baka biri iin haz verici olmad iyi bilinen bir olguyken olas haz toplamn nasl hesaplarz? (Copleston, 2000: 17). Bu noktada belli bir glk olduu aktr. Yine de eer bu hazc tilitarianizmi eylemlerimiz iin pratik bir kural salyor olarak gryorsak, san olmasa bile bir tr hesaplama gerekmektedir ve insanlar zaman zaman byle yzeysel hesaplamalar yaparlar. Bylece bir insan kendine kimi acl sonular getirmesi olas belli bir haz verici eylem yolunun izlemeye deyip deymediini sorabilir ve eer bu soruyu gerekten ciddi olarak irdelerse Benthamn kalklsnn kurallarndan birini kullanyordur(a.g.y. 17). u hlde eylemlerimizden doacak sonular ou zaman kendimizce lp bime yoluna gittiimiz de bir gerektir. Yine de Benthamn kuramndaki en byk kuramsal zorluk, bir eyleme karar verirken birisinin kendi haz ya da mutluluunu istemesi ile ounluk kuralna gre teki insanlarn mutluluunu istemesi arasndaki atmay nasl aabilecei sorunudur. teki insanlarn mutluluunu istemek keza doann bizi altna yerletirdii en byk ynetici midir? Bu arada unu da sorgulamak gerekir: Olabildiince ok sayda insann olabildiince mutluluunu salama konusunda devletin sorumluluu bireye gre ok daha geni kapsaml ve byk olduuna gre, yararllk ilkesinin hkumet yelerine de uygulanmas gerekmez mi? imdi burada kar sz konusu olan salt bir topluluktur. Ayrca topluluk yapay bir nesnedir, bir anlamda onun yelerini oluturuyor olarak grnen bireysel kiilerden oluur ve topluluun kar onu oluturan ok sayda yenin karlarnn toplamdr. Bu durumda yasamann ve hkumetin ortak iyisi onu oluturan yelerin toplamnn ortak iyisi midir? Bu noktada Bentham kendini dnen haz araycdan kendini kamuya adam bakacl (altruistic) tutuma beklenmedik ve temeli olmayan bir gei yapmakla sulanr. Ama Bentham tm insanlarn genelde bu terimin anlald anlamda bencil olmalarnn doalarndan gelen bir zorunluluk olduunu kabul etmez. nk toplumsal duygular da bunlarn ztlar gibi kabul eder. Bu yzden hazlar tablosunda yaln hazlar dedii eylerin arasna iyilikseverlik hazlarn da katar. Bunlar tm teki hazlarn yaanmasndan sonulanan hazlar olarak betimler. Her eye karn, yneticilerin pek ounun bakalarnn hazzndan haz duymaya tmyle yetenekli olsalar bile, kendi bana brakldklarnda kendi karlarnn peinde koan insanlar hline geldiklerini kabul ettii iin demokratik dnceleri benimsemeye doru ister istemez srklenmitir. Ama bu konuyu az ok siyasi grlerini aklama bala-

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

159

mnda en sona brakyoruz ve imdi hukuk ya da yasa konusuna ilikin grlerine ksaca bir gz atma yoluna gidiyoruz. nk Bentham kuramsal grlerin uygulanabilirlii konusunu daha ok bu alana uygun olarak grm ve bu alana ilikin reformist dncelere odaklanmtr. nk onun dncesine gre, yasalar karlrken toplum bireylerine total anlamda ne kadar yarar ve mutluluk getirebilecei hesaplanma ya da lp- biilme yoluna gidilebilir. zellikle yasa ve ceza konusu ile ilikili olarak, Bentham ne srd yarar ilkesini etkili hle getirmeye almtr. Yasa koyucunun ilevi baz eylemlerin gerekletirilmesine insanlar tevik etmek, bazlarndan da uzak durmalarn salamaktr. u hlde bu tr eylemleri nasl birbirlerinden ayrt ederek snflama yapacaz?

Yasa Konusunda Yararllk lkesi


Benthamn yasama yntemi her eyden nce eylemin verdii zarar lmek zerine kuruludur. Bu zarar eylem nedeniyle sonu olarak ortaya kan ac ya da ktlkten baka bir ey deildir. Kty reten eylemler konusunda insanlarn cesareti krlmaldr. Bentham yasa koyucunun dikkate almas gereken birincil ve ikincil ktlklerden sz eder. Birincil ktlk, bir hrszn, parasnn kaybna yol amasndan dolay kurbanna ektirdii acdr. kincil ktlk ise baarl bir hrszlk, hrszln kolay olduunu telkin etmi olur. Bu telkin ktdr nk zel mlkiyete kar saygy zayflatr ve mlkiyet gvenliksiz hle gelir. Yasa koyucu asndan, ikincil ktlk birincil ktlkten ounlukla daha nemli grlr nk hrszlk konusu tekrar ele alnrsa, kurbann somut kayb, bir btn olarak toplumdaki gvenlik ve istikrarn kaybndan akla yatkn bir biimde, pekala daha kk olabilir. Yasa, topluluun total mutluluunu artrmakla ilikilidir. Bunu kt sonular douran eylemlerin yaplmasn nleyerek salayabilir. Su oluturan bir eylem ya da saldr, tanm gerei aka topluluun mutluluuna zararldr. Gerekte, sadece zel bir yolda belli trden ac veren bir eylem bu ekilde zel bir birey ya da grubun mutluluunu azaltyorsa sadece byle bir eylem yasann ilgi alanna girmelidir. Hkumet genelde, yararllk ilkesinin kt olarak kabul ettii eylemleri gerekletirerek su ileyen insanlar cezalandrarak toplumun mutluluunu artracak konular gerekletirmeye bakmaldr. u hlde tilitarianizm u sonucu getirir; uygun olan ve olmayan davranlar belirleyerek dzenlemek iin bu davranlarn yeniden snflanmas gerekmektedir. Ek olarak Benthamn nerdii yarar ilkesi, yeni ve basit bir ceza kuramyla, sadece daha eski kuramlara gre daha kolayca dorulanmakla kalmayacak, daha etkili bir biimde cezann amalarn salam olacaktr.

Ceza Kavram
Benthama gre her eit ceza kendinde ktdr nk ac ve znt verir. Ayn zamanda tm yasalar ortak nitelikleri olarak topluluun toplam mutluluunu arttrmaldr. Eer ceza yararc bak asndan dorulanabilecekse gsterilebilmelidir ki ceza nedeniyle verilen ac, bir ekilde daha byk bir acy nlemeli ya da ortadan kaldrmaldr. Ceza bundan dolay, haz ya da mutluluun daha byk bir toplamn salamada yararl olmaldr. Eer onun etkisi halen topluluun acsn daha da artryorsa hibir biimde dorulanamyor ya da hakl karlamyor demektir. Bu nedenle tilitarianizm, sadece yarar ilkesi asndan bir cezay onaylama ya da onaylamama yolu tutar. Bu nedenle cezay tmyle yadsd sylenemez. Yararllk ilkesi zellikle Benthamn ellerinde, neden bir toplum kabahat i-

160

Modern Felsefe-II

leyenleri cezalandrr sorusunu yeniden sormas ve ceza iin karlalan ve karlalmayan durumlar yeniden snflandrmas iin arda bulunur. Bentham bu aamada cezalarn nasl olmas ve olmamas gerektii konusunda olduka ayrntl ve teknik konulara girmektedir ve hukuk bilimi terminolojisi de bu balamda arlk kazanmaktadr. Bu nedenle ceza konusunu burada brakyoruz. Buradaki amacmz Benthamn zellikle hukuk alanndaki yenileme gereksinimlerine ne denli duyarl olduunu ve bu adan felsefi temelleri ve gerekeleri amlamaya alma abalarn biraz olsun rnekleme yoluna gitmekten baka bir ey deildir.

Benthamn Kktencilii
Bentham yarar ilkesinin ngiliz toplum yapsnda ve yasal dzeninde uygulanamaz olduunu kefetmi bulunuyordu. Ama dncesine gre, nasl yldzlar ekim yasasna sk bir biimde uymaktadrlar, ayn tarzda yasal dzenin de yarar ilkesine uygun olarak ileyi gstermesi toplumun yararna ve mutluluuna olacaktr. Yani Sistematik dnceye sistematik eylemi eklemek istedi. Bylece her nerede olgusal, yasal toplumsal dzen ile yarar ilkesi arasnda bir uyumazlk grrse o alanda reformlara gidilmesinin gerekliliini dile getirdi. Yasal sistemdeki pek ok ktln izini srd. Yasalarn keyfi olarak tpk bir adamn kpei iin yasa karmas gibi karldn dile getirdi. Bu nedenle en acil reformlar yasal dzende gereklemeliydi. Bentham reformlar konusunda ylesine istekliydi ki bu konuda felsefi adan bir kktenci olmaya adeta zorland. Bentham, zamannn aristokratik toplum yapsna yarar ilkesinin uygulanamaynn nedenine kendince tan koydu. Neden, toplumsal bozukluklar ve yasal sistemdeki bozukluklar, en ok sayda insan iin en byk mutluluu retebilecek yeni davran yollar gsterildikten sonra da hlen srp gidiyor? Yant ok ak. Gc elinde bulunduranlar en ok sayda insann en byk mutluluunu istemiyorlar. Yneticiler kendi kiisel karlarna ok daha fazla ilgi gsteriyorlar. Bentham insanlarn brakldnda kendi mutluluklarnn peinden gittiklerinin kesin bir biimde farknda idi. Bununla birlikte, ynetimin grevi, en byk sayda insann en byk mutluluu elde etmesine ynelik olarak almaktr. Her nerede g salt bir snfn ya da kk bir grubun elinde ise onlarn kiisel karlar ynetimin gerek hedefi ile atma iinde olmutur ve olacaktr. Bu nedenle, bu atma ya da elikinin stesinden gelebilmenin yolu ynetenlerle ynetilenin zde olmasdr ya da ynetimi halkn ellerine vermektir. Eer ynetenlerle ynetilenler arasnda bir zdelik varsa, onlarn karlar-ilgileri de ayn olacaktr ve en byk sayda insann en byk mutluluu salanm olacaktr. Sonu olarak, Benthama gre, kar zdelii, tanm gerei monari ynetiminde salanamaz nk monark kendi karn ve evresinde gruplam zel bir snfn mutluluunu ama edinerek eylemde bulunur. Demokrasi ynetimi en byk sayda insann en byk mutluluunu gerekletirmeye uygundur. nk yneticiler halkn arasndan gelmi, halkn temsilcileri olarak seilmi ve en byk iyiyi elde etmeye ve srdrmeye sz vermilerdir. Yarar ilkesinin tam bir uygulan, Benthamn grd kadaryla monarinin ve onun tm benzerlerinin ya da uzantlarnn yadsnmasn gerektirmektedir. Bunun iin kral, aristokrasi ve kurumsal kilise ibandan uzaklatrlmaldr, Birleik Devletlerdeki gibi demokratik bir model yaplatrmak tercih edilmelidir. Mademki Tm ynetim biimleri kendinde ktdr. kty uygulamann tek hakll, daha byk bir kty nlemek ya da devre d brakmak iin olabilir.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

161

Benthamn kktencilii felsefi ilkelerini pratie geirmek amacyla byk toplumsal reformlar yapmak iin bir itici g olma arzusundan baka bir ey deildi ve onun reformlar en byk sayda insana en byk mutluluu salayacak olan toplum biimini ve hukuksal sreci yaplatrmaya ynelik olarak dnlmtr.

JOHN STUART MILL Yaam ve Yaptlar


John Stuart Mill (1806-1873) Londrada dodu. yandan 14 yana dek babas tarafndan sk bir eitim program uygulanarak yetitirildi. Otobiyografisinde belirttiine gre, yanda Yunanca renmeye balam, on iki yana geldiinde Yunan ve Latin dillerini yazn, tarih ve matematik konularnda inceleme yapabilecek dzeyde renmi bulunuyordu. Ayn dnemde, ekonomi politik zerine de yetkin bir eitim aldn belirtmektedir. Bu arada Adam Smith ve Ricardoyu da incelemekten geri durmam. 1820 ylnda Fransaya giderek Fransz dilini ve yaznn inceledi. Bu arada pek ok liberal dnr ve ekonomistle iliki kurdu. Ayrca Monpellierde kimya, zooloji, mantk ve yksek matematik derslerini izledi. 1821 ylnda Mill ngiltereye dnd ve John Austin (1790-1859) ile birlikte Roma hukukunu incelediler. Bunun yan sra Bentham felsefesi ile yakndan ilgilenmeye balamt. John Austin ve kardei Charlesn araclyla yararc evrelerle tant. 1822 de kendisi de bir yararc evre kurdu. yl boyunca bu evrede yararc etkinliini srdrd. 1823te Mill babasnn araclyla East India Companyde bir bro memurluuna yerletirildi. Burada uzun yllar altktan sonra 1856da iyi bir cret ile bronun bana geti. Ne babasn ne de kendisi hibir zaman iin niversitelerde grev alm deiller. Millin ilk nemli yaz denemeleri1824 ylnda Westminster Review kurulduktan sonra bu dergiye gnderdii yazlar ile yapt katklardr. 1825te Benthamn be ciltlik Rationale of Evidence (Kant Gerekesi) adl nemli yaptn dzeltmeyi stlendi, bu almas bir yl srdkten sonra, yapt 1826 ylnda yaymland. Bu arada bir zihin yorgunluu hisseden Mill bir sre dinlenmeye ekildi. Bu srada belki de konu deitirmenin kendisine iyi geleceini dnd iin Coleridge ve Carlyle gibi airlerin yaptlaryla ilgilendi ve Benthamn Tm iir yanlsamal sunumdur. deyiinden etkilenmi biri olarak neredeyse iiri dorulayc bir noktaya geldiini Otobiyografisinde itiraf etmitir. Ama yine de hibir zaman iin yararcln dnda kalan herhangi bir tarafta yer almad. 1830-31de Politik Ekonominin Kimi zlmemi Sorular zerine Denemeleri yazd. Ancak sayca be olan bu denemeler 1844 ylna dek yaymlanamamtr. 1843 ylnda nl Mantk Sistemi adl yapt yaymland. Bu yapt yazarken nl pozitivist Augusta Comtela yazma olana bulmutur. nk Comteun Pozitivist Felsefe zerine Dersler adl temel yaptnn ilk ciltlerinden yararlanmtr. 1848de Politik Ekonominin lkelerini yaymlad. 1859da zgrlk zerine, 1861de Temsili Hkumet zerine rdelemelerini, 1863te Yararclk (Utilitarianism) balkl almasn yaymlad. Sir William Hamiltonun Felsefesinin Bir ncelemesi balkl almas ve Auguste Comte ve Pozitivism balkl bir inceleme 1865 ylnda yaymlandlar. 1868de England and Ireland adl bir yapt yaynlad. Yapt rlanda dnda ilgi grmedi. nk ngiliz Hkumetinin rlanda politikasn knayan bir alma idi. Mill 8 Mays 1873 ylnda Avignonda lmtr. Savlar ve Tartmalar adl yapt 1859-1875 yllar arasna kmtr. Din zerine Deneme balkl yazs ve Otobiyografisi 1874te lmnden yaynlanmtr.

162

Modern Felsefe-II

Millin Yararc (tilitarianist) Etii


Millin felsefi grlerini Benthamn yararcln gelitirerek ileriye doru tad iin yararclk akmnn btnl iindeki ak bozmamak adna, etik alanndan balatmak uygun grlmtr. Allmam bir yol olmamakla birlikte mantk, yntem ve bilgibilim grlerine etik ve siyaset felsefesi grlerinin amlanmasndan sonra ksaca yer verilecektir. tilitarianism adl nl yazsnda Mill, Benthamn at yolda ilerleyerek, yarar ilkesini savunma iine giriir. Bu arada sklkla alntlanan bir tanmn ve betimlemesini de verir. Ahlakn temel olarak yararll ya da en byk mutluluk ilkesini kabul eden bildirim, eylemlerin mutluluu ilerletme ile orantl olarak doru, mutluluun tersini ortaya karma eiliminde olduka yanl olduklarn savunur. Mutluluk ile haz, bir baka deyile acnn yokluu imlenir, mutsuzlukla ac yani, hazdan yoksunluk imlenir. Mill retisine, Benthamn ele ald mutluluk ve haz gibi genel kavramlarla balasa bile ok gemeden ahlak grnde zellikle haz teriminin oynad rol bakmndan yeni birtakm noktalara ulamtr.

Niceliksel Yaklama Kart Olarak Niteliksel Yaklam


Bentham eylemin ahlaksalln dourduu haz miktarn lmek yoluyla belirlemekteydi. Mille gre ise hazlar ya da aclar byle bilimsel ekilde lmlemek mmkn deildir.

Bentham hazlarn birbirlerinden miktar bakmndan ayrlabileceklerini ne sryordu; buna gre bir eylemin ortaya kard haz miktar o eylemin iyi kabul edilmesi bakmndan bir lt grevi gryordu. Bundan kan sonu udur ki ayn miktarda haz reten tm davran tarzlar eit derecede iyidir. Bu adan Bentham bir eylemin ahlaksal oluunu test etme yolu olarak dourduu haz miktarnn bir lmleme yolu olmas gerektiini de dnmek zorunda kalmt ve bu adan hazc hesaplama (hedonic calculus) denilen lmleme yolunu nermiti. Nasl ki bir termometre eitli s derecelerini ler, ayn ekilde etik bir termometre de insanlarn mutluluk ve mutsuzluk derecelerini lebilmelidir. Bu analoji, iyiyi ve hazz ele al tarznda Benthamn nicelie yapt ei grlmemi vurguyu aa koymaktadr. Nasl ki odunu, kmr ya da petrol yaktmzda ayn scaklk ortaya kyorsa bir topa oyunu, bir iir ya da mzik paras da ayn hazz verir, nemli olan miktardr, yani fazla haz alp almamaktr. Bu nedenle haz miktarnn lmlenebilmesi nemli olmaktadr. Mill ncelikle hazlarn niceliini lmlemenin herhangi bir yolu yoktur, biiminde itirazda bulunur. Mill yle sorar: ki acdan en keskin olann, ya da iki haz verici duyumdan en youn olann belirlemek ne demektir? Millin bu soruya yant yledir. Her ne zaman iki haz arasnda bir seim yapmak zorunda kalsak sadece akllca bir tercih yaptmz sylenebilir. Bunun anlam Benthamn nerdii gibi somut ve bilimsel denebilecek trden bir lmleme yolunun olmad ya da olamayacadr. Millin Benthama asl eletirisi hazlarn sadece nicelik bakmndan ele alnmasnn yeterli olmayaca noktasndadr. nk ona gre sadece bedensel doyumu salayan hazlar deil ayn zamanda ussal, entelektel ve estetik hazlar da vardr. stelik bu hazlarla bedensel hazlar arasnda nitelik fark bulunduunu sylemek doru olur. Mill hazlar nitelik bakmndan ele alnca daha yksek hazlar ve daha aa hazlar biiminde ayrmlatrma yapmak zorunda kald. Daha aa hazlar Benthamn lmleme nerdii bedensel hazlardr. Daha yksek olanlar ise Millin nitelik olarak farkl grd salt insana zg olan, sz gelimi entelektel ve estetik hazlardr. Bedensel hazlar hayvanlarda da tpk insanlardaki gibidir. rnein bir sanat yaptn izlemekten alnan haz ya da matematik problemlerini zmekten alnan haz sadece insanlara zgdr ve daha yksek bir dzeyde, insanca bir dzeyde yer ald da aktr. Ayrca bu hazlar tekilere gre daha stn grlrler. Bu-

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

163

nun nedeni bunlarn yan daha yksek olarak nitelenenlerin daha kalc, daha gvenilir ve daha masrafsz olarak grlmeleridir. Daha aa ve daha yksek-stn hazlar arasndaki ayrm daha iyi grebilmek iin Millin u nl sznn yeri gelmi olabilir: Doygunlua ulam bir domuz olmaktansa, doygunlua ulamam bir insan olmak daha iyidir. Yine doygunlua ulam bir aptal olmaktansa doygunlua ulamam bir Sokrates olmak daha iyidir. Eer domuz ve aptal sorunu bu ekilde gremiyorlarsa bu, onlarn tek yanl baklarnn sonucudur; baka bir grup konuyu iki yanndan da grebilir ve durumun bu olduu anlalr. Millin bu syleminden haz ya da mutluluk kavramn salt bedensel-hayvansal dzeyde ele almann bu adan insan eksik deerlendirmek olaca sonucu kmaktadr. Mill, savunduu nitel hazc yaklam temellendirebilmek iin insan doas kavramna ynelir. Hayvanlar doalar gerei salt bedensel haz ve aclarn yaarlar. Oysa insan hayvana gre daha yksek yeti ve yeteneklere sahip bir canl olarak bu dnyada var olmutur. Bu daha yksek yeti ve yeteneklerine daha yksek hazlarn ya da mutluluklarn elik etmesi de doaldr. Ayrca insanlar arasnda da bu adan farklar olabileceini belirtir. Mill bu balamda insan doasnn iyiletirilmesi ve yetkinletirilmesi gereksinimine zellikle vurgu yapar. nk insan yine doas gerei gelimeye ak bir varlktr. Gerekte insann insan olarak ereinin kapasite ve glerini tam ve tutarl bir btne doru gelitirmek olduunu belirtir. Bu arada bireyselliin nemine de vurgu yapar. Ona gre bireysellik, z-gelime ile ayn ey demektir. Bireyselliin gelitirilmesi ile iyi gelimi insanlar karmza kacaktr. Kii bireysel olarak tm glerini uyumlu bir biimde birletirip btnletirme idealine doru geliim gsterdike, bireyselliini de gerekletirmi olacaktr. Mille gre bu bir ayrkslk sorunu deil, ama trllk iinde bir birlik sorunudur ve insana zg bir sorundur. nsann tm glerini uyumlu bir biimde birletirip btnletirme idealine doru geliebilen bir varlk olmas Mille gre baz haz trlerinin kimilerine gre daha istenilebilir ve daha deerli olmalarna yol amakta bu da yararllk ilkesiyle de badaan bir sonu ortaya koymaktadr. Oysa Benthama gre insan hazlara ve aclara ak, tm davranlarnda bir yandan z kar ve bencil olarak snflandrlan tutkular tarafndan, te yandan, teki varlklara ynelik duygudalklar ve zaman zaman kart duygular tarafndan ynetilen bir varlktr. Mille gre Benthamn insan doas anlay burada sona erer: Bentham insan hibir zaman iin tinsel yetkinlii kendi bilinliliine dayanan kendinde bir ama olarak istediini dnmez. Oysa Mill, haz retici etkinlikler arasndaki nitelik ayrmlarn belirlemek iin insan doas kavramna geri giderken bunu Benthamn Hi gerek yok. dedii Aristotelese geri giderek baarmaya almtr. zgrlk zerine adl makalesinde unu belirtir: Yararll etik sorularn son bavuru yeri olarak gryorum ama bu insann kalc karlarnda temellenen en geni anlamda bir yararllk olarak dnlmelidir. Mill, eylemlerin mutluluu artrma eiliminde olmalaryla orantl olarak doru, mutluluun tersini retme eiliminde olmalar lsnde yanl olduklarn daha iin banda grmtr. Ayn zamanda Mill, bu etik balamda mutluluun, tm insanlarla birlikte en byk miktar anlattn dile getirir ve genel mutluluun niin istenmeye deer olduunu sorarsak her bireyin ulalabilir olduuna inand lde kendi mutluluunu istemesi dnda, buna hibir neden gsterilemeyeceini belirtir. Bu yzden bireyin kendi mutluluu ve genel mutluluk arasndaki ilikinin aa karlmas da Mill etiindeki en temel noktalardan biridir.

164

Modern Felsefe-II

Mill ncelikle Benthama uygun bir uslamlama ne srer. Her bir kiinin mutluluu bu kii iin iyidir ve bu nedenle genel mutluluk tm kiilerin mutluluunun bir toplam olmaldr. Buradaki glk udur: Eer genel mutluluk bireylerin mutluluklarnn toplanmasndan ortaya kan genel toplamdan baka bir ey deilse o zaman, genel mutluluk iin abalamakszn herkes kendi mutluluu iin alabilir. nk naslsa bireysel mutluluklarn toplam genel mutluluu ortaya koyacak. Oysa genel mutluluun bu ekilde salanamayaca aktr. nk zaman zaman bireysel haz araylar ile genel mutluluk akmamakta, tersine atmaktadr. Bu nedenle burada vurgu kiinin toplumsal doas zerine olmaldr. Mill dikkatli dnceyi daha ok bu noktaya doru ekmeye alr. Ona gre yararcln salam temeli insanln toplumsal duygularnda bulunmaktadr. Mill bu duygular kkende, bizimle ayn trden varlklarla birlik iinde olma istei olarak betimler. Bu istek insan doasnda gl bir ilkedir ya da zamanla gelitii iin byledir. Mill, toplumsal duygularn eitimin ve ilerleyen uygarln etkisi ile gelitikleri ve ne denli geliirlerse ortak iyinin ya da genel mutluluun o denli istenilebilir olarak abalanmas gereken bir ama hline geldiini belirtir. Bu ekilde Mill, Benthamizmden bir kez daha uzaklaarak insan kiiliinin daha uygun bir grne dayanan bir etik anlaya yneldii izlenimini brakr. Mill aslnda daha yksek dzeyden hazlar balamnda feragat, fedakarlk ve kendini feda etme gibi erdemlerin, toplumsal yararllk bakmndan doalar gerei daha deerli olduklarn ne srd. Ama daha sonra biz onlarn kendi hatrlar iin deerli olduklarna inanrz. Daha sonra da toplumsal olarak yararl olduklarn grp onlara daha ok hayran oluruz. Ahlaksal niteliklerin ortaya koyduklar sonulardan bamsz olarak deerlendirilmesi, sz konusu etkenin toplumsal gvenilirliini salar ve uzuv vadede zarardan daha ok yararly ya da iyiyi retir. kiinin toplumsal gvenilirliini salar ve uzun vadede zarardan daha ok iyiyi retir. Bu sylemiyle Mill eylem yararclnn tesine geerek etik ilkelerin yararc bir savunusunu yapm oluyordu. nk insanlar doal olarak kendilerine yararl olacak olan eylere doru bir ynelim gstermektedirler. Bunun bir baka anlatm yararl olan daima istenilebilir olandr; istenilebilir olann ltde yararllkta aranmaldr. Mill yararcln ilkelerini politik kurama uygulaynca demokratik kurumlar, devletin toplumsal yaama en az mdahelesini ve serbest ekonomik yarmay nerme yolunu tutmutur. Bylece bireysel ve toplumsal yararllk, birbirlerine ok byk lde yaknlam olarak dnlmtr. Yine bu alanlardaki sylemlerinden dolay Mill, daha ok kural koyucu tilitarianizmin bir savunucusu olarak grlmeye allmaktadr. Aslnda eylem yararcl ile kural-koyucu yararllk arasnda ak ve net bir ayrm olduunu sylemek de kolay deildir.
SIRA SZDE

Benthamn ve Millin yararcln, haz ve ac konusundaki grlerini de gz nnde buSIRA SZDE lundurarak karlatrnz.
D N E L M zgrl ve Hkmet zerine Grleri Millin Yurtta

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Millin bireyin kendini gelitirmesi dncesi yurtta zgrl ya da toplumsal zgrlk zerine dncelerinde merkez rol oynamaktadr. Yarar ilkesinden baS O R U msz bir ey olarak soyut hak kuramn yadsmada Hume ve Bentham izledii iin Mill gerekten de bireyin kendini zgr olarak gelitirebilmesi bakmndan bir DKKAT doal haklar kuramna bavurmaz ama yararllk ilkesinin, bakalarnn ayn zgrl kullanmalarna engel olmamas kouluyla her insann g ve kapasitelerini SIRAuygun SZDE olarak gelitirmesi bakmndan zgr olmas isteminde bukendi isteine
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

165

lunduunu dile getirir. Ona gre, bireysel kiiliin zgrce geliimi, insan mutluluunun bata gelen gelerinden biridir. Bireylerin zgrce geliimi toplumu da gelitirir ve zenginletirir. nce unu belirtelim: Mill iin bireysel zgrlk ve toplumsal zgrlk e anlamldr. ona gre Toplumsal zgrlk toplum tarafndan birey zerinde yasal olarak kullanlabilen iktidarn nelii ve snrlardr. (akt. elik, 1996: 9). Grld gibi bireyin zgrl toplum iinde kulland zgrlkten bakas deildir. Mill, birey adna z-geliimin deerini ne karrken zgrlk dncesini toplumsal uyumun varoluu ve korunmas ile tutarl olan en st dzeye dek ngrr. Ama bireyin zgrlnn bir snr da yok deildir ve bu snr Mill tarafndan u ekilde belirlenir: Baka insanlarn zgrln engellemekten ve bakalarn etkin biimde sua kkrtmaktan kanmas kouluyla bireyin zgrl kstlanmamaldr. Birinin davrannn topluma kar sorumlu olduu biricik yan bakalarn ilgilendiren yandr. Yalnzca kendini ilgilendiren yannda bamszl hak asndan mutlaktr. Birey kendisi zerinde, kendi bedeni ve anl zerinde egemendir (akt. Copleston, 2000: 40). Mill, soyut bir doal haklar kuramndan yana olmad iin ona gre bir ilke olarak zgrln, insanln zgr ve eit tartma yoluyla ilerlemeye yetenekli duruma geldii zamandan nceki durumlarna hibir uygulan yoktur. Ama uygarlk belli bir noktaya dek gelitiinde yarar ilkesi bireyin bakalarna zarar verme zgrl dnda tam zgrlkten yararlanmas gerektiini bildirir. Bu durumda bir zgrlk hakkndan, yarar ilkesinde temellenen bir haktan akla uygun olarak sz edilebilir. Bu yzden Millin genel sav uygar bir toplulukta bireye zor uygulamann tek hakl gerekesi bakalarna zarar engellemek dir. ster fiziksel ister ahlaksal olsun onun kendi iyilii yeterli bir gereke deildir. Ama bakalarna neyin zarar verdii ve vermedii arasndaki ve yine salt kendini ilgilendiren davran ve bakalarn ilgilendiren davran arasndaki snr nerededir? Bu glk Millin kendisi tarafndan grlr ve tartlr ve eitli alternatifler ele alnr. Bununla birlikte genel yant iin unlar sylenebilir: Ortak iyi bireye olanakl olduunca ok zgrlk tannmasn ister. Bu yzden bakalarna zarar konusu olanakl olduu kadaryla dar biimde yorumlanmaldr. Bireyler neyin yararl olabilecei konusunda hi de yanlmaz deildirler. Bu nedenle neyin iyi neyin kt olduu konusundaki dncelerini herkese dayatmaya kalkmamaldrlar. Topluluk Ya bir bireye ya da kamuya kesin bir zarar ya da kesin bir zarar riski olmas dnda kiisel zgrl kstlamamaldr. Ne var ki bu kez de kesin zarar ya da kesin zarar riski kavramlarndan ne anlalaca sorulabilir. Felsefeci asndan buradaki kuramsal glk tam olarak ortadan kalkm saylmaz ve kalkmas da zor grnyor. Yine de Bat demokrasilerindeki genel izlenim Millin bu genel ilkesini izleme ynndedir. Grld gibi Millin zgrlk uslamlamas, temelde tam bir bireycilik uslamlamasdr. Her birey bakalarna zarar vermemek kouluyla kendi istedii yolda zgrlnn peine debilir. Fikir alannda bile, insanlar dncelerini ve inanlarn zgrce ifade edebilmelidirler. nk yanll kantlarla rtme ans verildii zaman, doruluk en hzl bir biimde kefedilir. Bu ekilde Mille gre bilinen dorular ve zgrln tam bir kavram, insan doasnn tm yetilerini gelitirebilmek iin bir n koul grevi grecektir.

Hkmet zerine
Mill de tpk Bentham gibi toplumun sorunlar ile yakndan ilikilidir. En byk mutluluk ilkesi, kanlmaz olarak tm tilitarianlar birey ile ynetim arasndaki

166

Modern Felsefe-II

uyumlu ilikinin nasl olmas gerektii noktasna getirir. Bentham areyi demokrasiyi nermekte bulmutu nk ynetenlerle ynetilenler ayn olduu iin ilgilerinin ya da karlarnn da ayn olaca varsaymndan hareketle toplumsal ktlklerin bu yolla daha kolay ortadan kalkacana inanyordu. Mill de demokrasinin en iyi ynetim biimi olduunu kabul etmesine karn, zgrlk zerine adl yaptnda demokrasi ynetim biiminin ierdii belirli tehlikelere dikkati eker: Demokrasi ynetiminde insanlarn istencinin genelde ounluun istenci ile e anlaml olduunu ve ounluun da aznlk zerinde bask yapabileceini ve bunun da zaman zaman grldn ne srer. Yine bask kadar byk bir tehlike olarak bir demokraside dnce despotluu (tiranl) da bulunabilir. Bundan dolay bir demokraside bile insanlarn zgrln ve z-geliim gereksinimlerini yadsyan glere kar gvenlik nlemleri almak zorunludur. Bu nedenle toplumdaki aka grnen ktlkleri gidermek iin Benthamn reform iin arzusunu Mille de yansr. Ama Mill zellikle zgrl korumakla ilgili olduu iin ynetimin eylemlerine snrlamalar getirilmesinden yanadr. Bu konuda Mill u nl nermesini ortaya koymutur. Gvence altna alnan insan tr asndan birey olarak ya da topluluk olarak herhangi birinin ya da birilerinin davran zgrlne mdahele etme ile ilgili tek ilke, bireyin kendisini koruma (nefsi mdafaa) hakkdr. Sadece bu ama uruna, uygar bir toplumun herhangi bir bireyi zerinde bu kiinin istencine kart olarak, g kullanlabilir, bu da teki kiileri zarar grmekten korumak iindir. Kukusuz ynetimin yasal birtakm grevleri vardr ancak hibir ynetim Mille gre u konulara mdahele etmemelidir: (1) bir eylem zel kiiler tarafndan daha iyi yapld zaman, (2) ynetimin zel bireylere gre eylemi daha iyi yapabilme olasl bulunmasna karn, bireylerin geliimleri ve eitimleri bakmndan sz konusu eylemi yapmalar arzu edilebilir bir husus olarak grld zaman ve (3) ynetimin gereksiz yere gcnn artmasnn tehlike oluturduu zaman. Eer bu ilkelere bir ynetim tarafndan duyarllkla uyulursa tm yonetim biimleri arasnda demokratik ynetim biiminden daha iyisini bulmak da zor grnyor. Mill, demokrasinin stn eitici gcnden etkilenmi grnr, ayrca demokrasinin belli dzeyde bir eitim kazanlmln n gerektirdii de dorudur ve yine kiisel zgrl ve kiinin kendisini zgrce gelitirmesini de en fazla bu ynetim biimi dikkate alr denebilir. Uygulan tarz olarak ideal olan dorudan demokrasidir, ancak belli bir nfus geniliine ulam toplumlarda bunun uygulanmas nerede ise olanaksz olduundan temsili olanndan baka bir almak yok gibidir. Ne var ki bu ynetim biiminin tehlikelerini konuyu ele alrken belirttiimiz gibi, burada ounluun aznla bask yapmasn nlemek iin Mill, aznlklarn da etkin bir biimde temsil edilmeleri gerektii konusuna vurgu yapar. Ayrca toplumun tm kesimlerinin yaygn bir biimde temsil edilmesi, rksal ya da dinsel bir topluluun baskc ynetimini ya da bir ekonomik snfn karlar dorultusunda ynetim uygulanmasn da nleyecektir. Mill devletin ar brokratik uygulamalara sapmasn da eletirir. Bir brokrasi her zaman bir pedantokrasi (bilgi-erki) olma eilimindedir. Bu yzden Mill bireyin kendini gelitirmesi ve giriimciliinin deeri sz konusu olunca Devletin gnll kurumlarn ilevlerine karma ve bunlar bir devlet brokrasisine teslim etme ynndeki hibir eilimini onaylamaz. Gnll rgtlenmelerin ve devlet tarafndan denetlenmeyen giriimciliin deerine olan inanc ve bunu yan sra brokrasiye kar duyduu gvensizlik nedeniyle Mill refah devleti gibi dnceleri de pek inandrc bulmamaktadr. leri yllarnda ise az ok toplumcu bir izgiye doru kayarak zenginliin dalm zerinde

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

167

belli bir devlet denetimi dncesini gelitirmeye balamtr ama dncesindeki vurgunun bireysel zgrlk dncesinden ortak iyilik istemine doru kaydn grmek acaba bir tutarszlk mdr? Ne var ki Mill zgrlk deyince dsal denetimden uzak kalmay hibir zaman iin ngrmemitir. Birinin kendini tam anlamyla bir insan olarak gelitirmede zgr olmasn ve ortak iyilik tarafndan istenen bir zgrl dile getirmitir daima. Bu yzden z-geliimin nndeki engelleri kaldrmann toplumun ya da devletin ii olduunu dnmtr. Bu koul ayrca ortak iyilie ya da genel mutlulua hizmet etmi olacaktr. Mill, Benthamn tmyle bireyci demokrasi anlayndan yola kmakla birlikte, vurguyu nitelie, yani bireysel kiiliin geliimi zerine yapmakla, sadece haz arayan ve acdan kanan bireysel birim kavramndan, tm glerinin uyumlu ve btnletirilmi etkin geliimini arayan kii ya da kiilik kavramna gemitir. Bylece Millin yararcl toplumsal eyi de ister istemez devreye sokmu oldu. nk bireysel z-geliimin nndeki engelleri kaldrma asndan ve bireyin kiisel zgrln kullanrken bakalarna zarar vermemesi bakmndan ve beklide ona da zarar verilmemesi bakmndan devlet giriimi zorunlu bir koul hline gelmi oluyordu. Mill bu ekilde toplumsal yasamaya doru byyen devinimi kavram ve bunu bireysel zgrln deeri konusundaki kendi derin inanc ile uzlatrabildii lde onaylama yoluna gitmitir. Bunu da eer yinelemek gerekirse bireyin en tam z-geliiminin koullarn yaratmak iin bir tr yasal dzenlemelerin gerektii kansna dayandrmtr. Mill her eye karn bir bireycidir ve sonuna dek bireyci olarak kalmtr. nk gerekten varolan bireyden bakas deildir.

sten zgrl
Mill, Bir Mantk Sistemi adl yaptnn zihinsel bilimlerin mant bal altndaki blmn isten zgrl konusuna ayrmtr. Bu konuyu ele almasnn nedeni felsefede filozoflarn daima ilgisini ekmi olan isten zgrlnn toplumsal-bireysel zgrlk konusu ile ilikisini grebilmek iindir. sten zgrln savunan retinin yandalarna gre, isteklerimizin szcn doru anlamnda nedenleri yoktur, onlar nedensiz olarak ortaya karlar. nk isten o srada zgrce yani nedensiz olarak istemitir. Oysa Mill, tm isteklerin ya da isten edimlerinin nedenleri olduunu kabul ettii iin felsefi zorunluluk retisi adn verdii retiyi benimsemitir. Nedensellik ile deimez, kesin ve koulsuz ardkl, nceden tahminde bulunmaya izin veren bir ardklk dzenini anlar. Buna gre insan isteklerine ve eylemlerine uygulad, empirik bir nedensellik dncesidir. Bu balamda Mill iin, geerli olan nedenler, gdler ve karakterdir. Bu adan bir bireyin zihninde bulunan gdler verildiinde ve benzer olarak bireyin karakter ve eilimi verildiinde ne tr bir davran sergileyecei hibir yanlg olmakszn karsanabilir. Bu yzden Millin bir karakter belirlenimcilii kuramn benimsemi olduunu syleyebiliriz. Ancak Mill, felsefi zorunluluk konusunda konumasna karn zorunluluk ya da belirlenimcilik gibi terimlerin kullanlmasndan yana deildir. nk insan eylemleri bakmndan ilkece tahmin edilebilirliin isten zgrl savunucularnn usauygun olarak savunabilecekleri her eyle tam olarak badaabilir olduunu ne srer. Bu daha ok zgrl nasl anladmza ilikin bir sorundur. Eer zgrlk almak eylem yollar karma ktnda, karakter, istekler ve gdleri de iermek zere btn etmenlerin ayn olaca kabul edildiinde bile edimsel olarak yaptmdan ayr bir seim yapabileceim anlamnda alnrsa insann zgr olduu kabul edilemez. nk bu anlamda zgrlk il-

168

Modern Felsefe-II

kede tahmin edilebilirlikle badamaz olacaktr, bundan insan eylemlerinin nedensiz ve rasgele olaylar olduklar sonucu kacaktr ama insan zgrdr derken yalnzca eer karakter ve gdleri olduklarndan baka trl olsalard, gerekten davranm olduundan baka trl davranabilirdi ve karakterini ekillendirmede kendisine de bir pay derdi demek istiyorsak o zaman insann zgr olduunu sylememiz tmyle usa uygundur (Copleston, 2000: 48). Kukusuz Mill kendi insan zgrl zmlemesinin yararc etikle uyuumlu olduu inancndadr. nk karakterin biimlendirilebilir olduunu ya da ahlaksal eitimin istenilebilir olduunu dnmektedir. Ahlaksal eitimin doru istekler ve isteksizlikler gelitirmeye bal olduunu ne srer. Bunun iin yararllk ilkesi ile uyuumlu istekler ve kanmalar gelitirmeye bireyin ynlendirilmesi gerekir. nk ahlaksal eitimin amac istenci eitmektir. stenci eitmek ise salt istekler ve kanmalar kazanmak yoluyla gerekleebilir. Bu balamda cezann ilevine gelince Cezann sulunun kendisine yarar ve teki insanlarn korunmas gibi iki amac olabilir: Uygun ceza sulunun yanl yapmaya kar duyduu kanmay ya da yasaya uyma isteini glendirmeye hizmet edebilir. Bakalarnn korunmas asndan gereksiz yere ac verilmemesi kouluyla ceza, saduyusal olarak ngrlen arlkta olmaldr. Ama yine de zgr isten konusunda hangi konumu benimsersek benimseyelim, katillerin dokunulmazlk iinde sularn ilemelerine izin verilemez. Ne var ki konuya ister etik adan isterse de soyut bir isten zgrl asndan yaklalsn, kesin ve net bir sonuca ulalabildii sylenemez. nk bu konuda ya Millin nerdii gibi insan eylemlerinin kiinin karakteri dolaysyla ilkece tahmin edilebilir olduunu kabul etmek ya da zgr eylemlerin rasgele ve ansa bal olaylar olduklarn kabul etmek zorundayz. Ya da bir nc aklama yolu bulmak gerekir. Bu da zaten Millin terk etmek zorunda olduu yoldan bakas olabilir mi? Buna gre eylemin gerekten bir nedenin sonucu olduunu ama bunun bir istek ya da gdden baka bir ey olmadn syleyebiliriz. O zaman da bu istein ya da gdnn nedeni nedir diye sorulabilir, ardndan dile getirilen nedenin de nedeni sorulabilir, nedenler zincirinde geriye doru gitmenin bir sonu yoktur. Bu nedenle Mill, konunun banda belirttiimiz gibi bu sylemi brakm ve eylemlerin nceden tahmin edilebilirliine gemi idi. Mill tm bu irdelemeyi, eylemin rasgele, krlemesine seilmi olduu anlamnda bir isten zgrl yaklamna kart olarak ortaya koymutur. nk bu alma kabul etmek en zor olan gibi grnyor. Ne var ki belli bir belirlenmilik altndaki isteme-isten zgrl alma da her eye karn tutarllktan uzaklayor gibi grnmektedir. stelik bunun bir benzerini dinsel metafizikiler zaten ok nceleri ne srmt. Buna gre tanrnn tm insan eylemlerini nceden grdn hem de insann zgr olarak davrandn sylemekte bu tr metafizikiler hibir sknt grmemilerdir. Ve eer tanrnn n bilgisi isten zgrl ile badaabilirse, baka her n bilgi de badaabilir. Bu yzden ilkede tahmin edilebilirlii kabul etmek, insann zgr olarak davrandn sylememizi engellemez. Grld gibi Mill, isten zgrl konusunda belli ldeki bir belirlenmilik altnda gerekleen bir seme zgrln savunma yoluna gitmitir. u hlde bu alandaki sorunsal halen devam etmektedir diyebiliriz.

Millin Mantk ve Empirizm Grleri


Bu alt balk altnda Millin Bir Mantk Sistemi adl yaptndaki grleri zerine ok genel izgileriyle bir fikir verme yoluna gidilecektir. Ayrntl bir inceleme bu nitenin ngrlen kapsam ile uyuumlu olmamaktadr.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

169

Mill sz edilen yaptnda tmeverm mantn olduka ayrntl bir biimde incelemenin yan sra tmdengelimsel tasm mantna da bir yer vermektedir.Ayrca ahlaksal bilimler olarak adlandrd psikoloji ve sosyolojiyi de ieren bilimler iin de bir mantk gelitirmekle ilgilenir. Bunu yaparken fizik bilimlerinin deneysel yntemini bu bilim dallarna uygulama giriiminde bulunur. Bu ekilde David Humeun tasarlad ama her nedense uygulayamad bir insan doas bilimini gelitirmede deneysel yntemi kullanma programn Mill uygulam olur. Bu tutumuyla Millin bir empirist olduu dnlebilir ama Mill empirizmi de baz bakmlardan eletirirken kendisinin empirist olmadn ifade etmekten ekinmez. Ne var ki tm bilgimizin gerecinin deneyim tarafndan salandn belirtirken Lockeun yannda yer ald kesindir. Eer empirizmle sylenmek istenen sadece buysa Millin empirist olduundan kuku duyulmaz. ntuitionu (sezgiyi) bir bilgi yolu olarak kabul eder ancak intuitif bilgi Locketa da sz konusudur fakat Millin sezgi ile demek istedii daha ok bilin durumudur, duyumlarmzn ve duygularmzn dorudan ayrdnda olmaktr. Eer sezgi ile Descartesin dnd gibi bilincimiz dnda olan eyler konusunda tadmz kabul edilen a priori bilgi sylenmek isteniyorsa Millin tam da kar kt bir noktaya gelinmi olur. u hlde Millin Alman gr olarak adlandrd a priori bilgiyi tmyle yadsd dnlrse Mill gerekten bir empiristtir (deneyimci). Zaten yaptnda tuttuu yol da bunu kantlamaktadr. Yaptn genelde bir tmevarm mant amlamas olduunu bir kez daha vurgulamakta yarar vardr. Tmevarmc Uslamlama: Mill tmdengelimsel uslamlamay kendisi tmevarmn sonucu olan bir genel nermeyi yorumlama sreci olarak kabul eder. Bu nedenle asl nemli olan tmevarm sreci olmaktadr. Bu nedenle tmevarm en temel uslamlama biimi olmaktadr. Mill tmevarm genel nermeler ortaya karma ve tantlama ilemi olarak tanmlamaktadr. Buna gre ilkin tikel durumlardan uslamlamada bulunduumuzu ve sonra bunlar zerine genellemelere getiimizi ne srmtr. Tmevarm bizi bir snfn belli bireyleri iin doru olann btn snf iin doru olduu ya da belli zamanlarda doru olann benzer durumlarda da tm zamanlar iin doru olaca vargsna gtren sretir (akt. Sahakian, 1997: 197). rnein Tm insanlar lmldr, genellemesinde bulunmak iin, gzlemlediimiz her insann lml olmas olgusundan yola kmz ve bu genellemeye ulamzdr. Bylece gzlemlediimiz bu lml bireyleri hem insan snfna hem de lmller snfna yerletiririz. te bu nedenle kyas bilgimize yeni hibir katkda bulunmaz. nk nclleri daha nceden bildiimiz eyleri kapsamaktadr. Mill nesnelerin snflandrlmalarn salayan insan, lmller, canllar gibi terimlerin felsefi bakmdan tmeller olarak adlandrldn ve bunlarn trleri gsterdiini ne srd. Bunlarn nemi gerekten de nesnelerin snflanmalarn salamalarndan ileri gelir. Buradaki temel soru, gzlemlenen tikel verilerden hareketle evrensel bir genellemeye nasl oluyor da geilebiliyor? Mill burada doann biimdelii ilkesini ne srmektedir. Yani tm fenomenlerin genel yasalara uygun olarak yer aldklardr. Doadaki tm srelerin biimde olduu nermesi tmevarmn genel ilkesi ya da genel aksiyomudur. Bu ilke tm tantlama srelerinin temelinde Millin nitelemesiyle bastrlm ilk ncl olarak bulunmaktadr. Yoksa bir tantlamann ak ncl olarak yer alaca beklenmemelidir. Bir baka deyile karmn sonucunun ondan tretildii bir nerme deildir. Doada biimdelik olmadka bilimsel karm geerli olmayacaktr. Bu yzden doann aratrlmasna giritiimizde, ayrmnda olmasak bile, rtk olarak doada biimdelik olduunu kabul ederiz. Doadaki biimdeliin belirtik dncesi tikel biimdeliklerin bulunuu yoluyla ortaya kar ve denli ok byle biimdelikler bulursak o denli dncenin geerliliini ve bylece tm karmn rtk n savn tantlama eilimi gsteririz.

Mille gre tmevarm genel nermeler ortaya karma ve tantlama ilemidir ve en temel uslamlama biimidir.

170

Modern Felsefe-II

imdi eer doann biimdelii ilkesi, gelecein her zaman gemii yineleyecei anlamnda alnrsa ilkenin evrensel bir nerme olarak doruluu kabul edilemez. rnein hava durumu bu anlamda biimde bir gidi izlemez ne de kimse byle olmasn bekler. Tekil biimdeliklere ortak olarak doa yasalar denir. Bu durumda doann biimdelii ilkesi bilimsel aratrmalarn bir geerlilik koulu olarak varsaylan bir kouldur.

Nedensellik Yasas
Doa yasalar doada en yaln anlatmlarna indirgenmi biimdeliklerdir. Bunlar evrendeki tm biimdeliklerin tmdemgelim yoluyla kendilerinden karmlanabilecei en genel nermelerdir. Bilimsel doa aratrmasnn grevi, bu yasalar ve bunlardan da bunlara bal biimdelikleri kefetmektir. Tmevarmc mantn grevi ise byle bilgilerin kurulmasn salayan uslamlamalar yneten ilkeleri ve yasalar belirlemektir. Mill tmdengelimi-tasm tartrken karm srecinin nominalist-adc bir aklamasn verir. Tmevarm ele aldnda daha olgusalc bir konumu benimseyerek, doa biliminin kurduu yapda temsil edilebilecek kararl bir yapsnn olduunu varsayma eilimindedir. Bu varsaymada nedensellik yasasnn nemi byktr: Nedensellik zamansal ardklkla ilikilidir ve Bir balangc olan her olgunun bir nedeni olduu gereklii insan deneyimi ile e-zamanldr. Nedensellik yasasnn kabul edilmesi tmevarmc bilimin temel direidir. Tmevarmc bilim nedensel yasalar saptar ve her olayn byle bir yasaya uygun olarak yer aldn varsayar. Bu yzden tmevarmc bir kuram gelitirmede nedensellik dncesini mmkn olduunca ak olarak tanmlamak zseldir. Mill neden ve etki arasnda herhangi zorunlu gizemli bir ba kavram peinde olmadn belirtir. Doadaki her olgu ve onu ncelemi baka herhangi bir olgu arasndaki ardkln deimezliine ulamak iin gzlem tarafndan bulunan tandk gerekliin tesine gitmeye hi gerek yoktur. Buna gre doadaki tm fenomenler, nceki nedenler dizisinin koulsuz sonucudurlar. u hlde nedensellik yasasnn evrensel bir gereklik olduunu nasl tantlayabiliriz. Mill bunun kendiliinden ak a priori bir nerme olduunu sylemeye hazr deildir. Bu yzden tmevarmc karmn bir rn olduunu sylemekten baka bir yol grnmemektedir. Bu alanda ise yaln sralama ynteminin dnda baka bir yntem bu tantlamaya uygun deildir. Mill bir yandan nedensellik yasasnn bilimsel uslamlamay geerli klan evrensel ve kesin bir gereklik olduunu syler ve yaln sralama yoluyla tmevarmn gzlem alannn genilemesiyle orantl olarak daha da kesinletiini ileri srer. Ayrca neden-etki yasas bu kesinliini ondan karlabilecek tm baka tmevarmc nermelere de aktarabilir ama yaln sralama yntemiyle ayn zamanda bu yasa yanllanabilir de. nk kuramsal bak asndan evrenin tmyle insan deneyiminin dnda kalan blgelerinde onun yanlmakszn geerli olduunu sylemeye hakkmz yoktur. Ancak deneyim alanmz iinde hem gemi deneyimimizin bir kayd hem de neyi bekleyebileceimizin tahminidir. Bilimsel karm iin bir kural ya da forml grevi grr. Deneyim bu yasay imdiye dek yanllamamtr. Buna dayanarak varolmaya balayan her olgunun bir nedeninin olduu kesinlikle kabul edilebilir. nk tam bir ardklk sz konusudur. Eer evrenin nceki durumunun tamam yeniden ortaya kabilseydi bu yine imdiki durum tarafndan izlenirdi. Sonu olarak Mill nedensellik yasasnn evrenselliliine ve yanlmazlna pratikte kesin gzyle bakar. Ama kuramsal adan mutlak dorulama olanakl grnmyor.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

171

zet
A M A

Marx ve Engelsin diyalektik materyalist grlerini balca kavramlar ve sorunlar nda tartmak. Marx ve Engels, Hegelin metafiziksel idealizmine kar karak evrendeki birincil olgusalln doa olduunu ilan ettiler. Doann tz ise maddedir. O hlde evrende hkm sren biricik tz maddedir. Tinsellik maddi temeller zerinde anlam kazanr. Doa diyalektik yasalara gre ileyen bir evrimleme sreci iindedir. Bylece Marx ve Engelsin maddecilii diyalektik maddecilik olarak anlr. Diyalektik devinim her eyden nce doada ve tarihte geerlidir. nsan dncesinin diyalektik devinimi sadece maddenin diyalektik deviniminin bir yansmasdr. nsan, gereksinimlerini karlayabilmek iin doaya ynelir. Bunun iin etkinlikte bulunmas ya da almas gerekir. alma, insann gereksinimlerini gidermek iin doal nesneleri eitli aralar kullanarak bilinli olarak dntrmesidir. nsann doayla temel ilikisi retici etkinliidir ve insan temelde ekonomik ve toplumsal bir varlktr. nsan temel olarak dnen deil, etkin bir varlktr ve bu etkinlik birincil olarak maddeye ilikin retkenlik etkinliidir. lk tarihsel olgu insann gereksinimlerini giderebilmek iin gerekli aralar retmesidir. Bu durum yeni gereksinimlere, bunlar retim aralarnda bir gelimeye, bu da yeni toplumsal iliki biimlerine yol aar. Diyalektik yasalar u ekilde dile getirdi: 1) Nicelik deiimlerinin nitelik deiimlerine yol amas yasas, 2) Kartlarn birlii ve savam yasas, 3) Olumsuzlamann olumsuzlanmas yasas. Bu yasalarn hkm srd doa tamamlanm eylerin deil, akp giden srelerin bir karmakln yanstr. Tarihsel sreci balatan ve belirleyen retim aralarnn retilmesi olgusudur: retim aralarnn retilmesi birtakm retici gleri gerektirir. retici gler ile retim aralar arasndaki iliki retim ilikileri olarak adlandrlr. Bir toplumdaki retim ilikilerinin toplam, o toplumun ekonomik yapsn oluturur. Ekonomik yaam da toplumsal alt yapy oluturur. retim ilikileri terimi mlkiyet ilikilerine de gndermede bulunur. Mlkiyet ilikileri retim ilikilerinin hukuksal anlatmndan baka bir ey deildir. nsanlk tarihsel srete u aama-

lardan gemitir; ilkel komnal toplum, klece toplum, komnal toplum ve kapitalist toplum. Marxn grleri bundan sonra kapitalizmin bir eletirisine dnr. Marxa gre rnn deeri, rnn retiminde harcanan deerin miktaryla llr. rn emein karlk geldiinden daha yksek deere satldnda bir art-deer oluur. Art deerin varl kapitalist sistemde elikiyi derinletirir. Bu nedenle, Marx, smrnn kapitalist sistemde orada burada tek tk rastlanan bir olgu deil, her yerde ve daima karmza kan yaygn bir olgu olduunu ne srer. Kapitalist patronu lanetlemek yerine, iilerin bilinli ve gl bir grup olarak rgtlenmeleri gerektiini ne srer. Kapitalist dzen emein yabanclamasna ahit olur. i emeini nesnenin iine koyar, yaam artk kendisine deil nesneye aittir. Nesne baka biri tarafndan sahiplenilir. Bu ekilde insanlk ve doa arasndaki kkensel iliki emeklerinin rnyle yabanclaan insanlarca bozulur. nsanlar sadece emeklerinin rnnden deil ama ayn zamanda retim sreci araclyla kendilerinden de yabanclarlar. Eer emein rn bana yabanc ise o kime aittir? Emein yabanclam rn, sadece halkn kendisine ait olabilir. Eer o iiye ait deilse iiden daha baka bir kiiye ait olmaldr. Bylece yabanclam bir emein rn olarak ii, emek ile bir baka kii arasnda yeni bir iliki imal etmi olur. Bu teki kii kapitalisttir. Yabanclam emein sonul rn zel mlkiyettir. zel mlkiyet hem yabanclam emein bir rndr, hem de onun araclyla emek yabanclar. Her tarihsel dnem kendi baat idelerine sahiptir. nsanlar ideleri, dnemin maddi olgusal koullarnn bir yansmas olarak din, ahlak ve yasa alanlarnda olutururlar. Bir toplumda verilen bir zamanda, fikirlerin atmas ekonomik dzenin dinamik doasna baldr. Kartlarn bir savam olan diyalektik sre, maddi bir grnme sahiptir, ama ayn zamanda ideolojik bir yan da vardr. En byk yanlg, daha nceki bir dnemin maddi dzenini yanstan fikirlerin bugn iin ilevsiz olduunu nk u anda herhangi bir maddi karl olmadn anlamakta gsterilen baarszlktr.

172
A M A

Modern Felsefe-II

Benthamn empirist ve yararc grlerini deerlendirmek. Bentham Mill ile birlikte yararclk (tilitarianism) ad altnda on dokuzuncu yzyl ngiliz felsefesinin akn belirlediler. Benthamn felsefesi genelde bir ahlak felsefesidir. Benthama gre baarnn birincil koulu bilimsellik olduu iin etii ve politikay da bilimsel bakmdan dorulanabilir disiplinler hline getirmeye almtr. Yapt i temelde bir insan doas zmlemesidir. Benthama gre tm eylemlerimiz hazza ulama istei ve ac ekme korkusunca gdlenir. Bu evrensel bir genellemedir. Bunlar ne yapacamz belirledii gibi ne yapmamz gerektiine de iaret eder. Buradan haz, mutluluk ve iyinin e anlaml olduu ve yine ac, mutsuzluk ve ktnn de e anlaml olduklar sonucu kar. Eylemin doruluu ya da yanll, ortaya kard sonularn ne kadar ok insana yarar ve iyilik getirdii ile llr. Bentham, bu genel yarar ilkesini gerekletirebilmek iin hazc hesaplama (hedonic calculus) denilen, hazlar ve aclar lmleme yolunu nermitir. Bir eylemin dourduu haz ya da mutluluk, younluk, sreklilik, akrabalk, kesinlik, verimlilik, arlk ve uzam (etkilenen kiilerin says) etkenleri bakmndan analiz edilecektir. Bunlarn optimal bilekesini ortaya koyan eylem teki almaklara gre seilmesi gereken eylem olarak ne kar. Bu da bizi hazc tilitarianizme gtrr. Benthamn yasama yntemi de eylemin verdii zarar lmek zerine kuruludur. Birincil ktlk, bir hrszn, parasnn kaybna yol amasndan dolay kurbanna ektirdii acdr. kincil ktlk ise, baarl bir hrszlk, hrszln kolay olduunu telkin etmi olur. Bu telkin ktdr, nk zel mlkiyete kar saygy zayflatr ve mlkiyet gvenliksiz hle gelir. Yasa, topluluun total mutluluunu arttrmakla ilikilidir. Bunu kt sonular douran eylemlerin yaplmasn nleyerek salayabilir. Su oluturan bir eylem ya da saldr, tanm gerei aka topluluun mutluluuna zararldr. Ceza yararc bak asndan dorulanabilecekse, gsterilebilmelidir ki ceza nedeniyle verilen ac, bir ekilde daha byk bir acy nlemeli ya da ortadan kaldrmaldr. Ceza bundan dolay, haz ya da mutluluun daha byk bir toplamn salamada yararl olmaldr. Bent-

hama gre toplumsal dzenle yarar ilkesi arasnda uyumazlk grlen yerlerde reforma gidilmesi gerekir. Bentham dnemin aristokratlarnn en ok sayda insann mutluluunu gtmediklerini syleyerek dneminin yasalarna ynelik etkili eletiriler gelitirmitir. Millin empirist ve yararc grlerini deerlendirmek. tilitarianism adl eserinde Mill, Benthamn yolundan ilerleyerek yarar ilkesini savunma iine giriti. Mille gre eylemler mutluluu ilerletme ile orantl olarak doru, tersini ortaya karma eiliminde olduka yanltr. Bentham eylemin ahlaksalln dourduu haz miktarn lmek yoluyla belirlemekteydi. Mille gre ise hazlar ya da aclar byle bilimsel ekilde lmlemek mmkn deildir. Bunun yerine hazlar arasnda nitel ayrmlar yaplmaldr. Bylece daha yksek hazlar ve daha aa hazlar vardr. Aa hazlar bedensel, yksek hazlar entelektel ve estetik hazlardr. Mill insan doasnn iyiletirilmesi ve yetkinletirilmesi gereksinimine ve bireysellie vurgu yapt. Bireyselliin gelitirilmesi ile iyi gelimi insanlar karmza kacaktr. Kii bireysel olarak tm glerini uyumlu bir biimde birletirip btnletirme idealine doru geliim gsterdike bireyselliini de gerekletirmi olacaktr. Mille gre bu bir ayrkslk sorunu deil, ama trllk iinde bir birlik sorunudur ve insana zg bir sorundur. Mille gre her kiinin iyilii o kii iin iyidir ve bu yzden genel mutluluk tm kiilerin mutluluunun toplam olmaldr. Bireysel kiiliin zgrce geliimi insan mutluluunun bata gelen elerindendir. Uygarlk belli bir noktaya dek gelitiinde yarar ilkesi bireyin bakalarna zarar verme zgrl dnda tam zgrlkten yararlanmas gerektiini bildirir. Bu durumda bir zgrlk hakkndan, yarar ilkesinde temellenen bir haktan akla uygun olarak sz edilebilir. Demokrasi en iyi ynetim biimidir ama demokraside bile insanlarn zgrln ve z-geliim gereksinimlerini yadsyan glere kar gvenlik nlemleri almak gerekir. Yine de hibir ynetim Mille gre u konulara mdahele etmemelidir: (1) Bir eylem zel kiiler tarafndan daha iyi yapld zaman, (2) Ynetimin zel bireylere gre eylemi daha iyi yapabilme olasl

A M A

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

173

bulunmasna karn, bireylerin geliimleri ve eitimleri bakmndan sz konusu eylemi yapmalar arzu edilebilir bir husus olarak grld zaman ve (3) Ynetimin gereksiz yere gcnn artmasnn tehlike oluturduu zaman. Mill iin geerli olan nedenler, gdler ve karakterdir. Bu yzden Millin bir karakter belirlenimcilii kuramn benimsemi olduu sylenebilir. Ahlaksal eitim doru istekler ve isteksizlikler gelitirmeye baldr ve bu yzden yararllk ilkesi ile uyuumlu istekler ve kanmalar gelitirmeye bireyin ynlendirilmesi gerekir. Eylemin gerekten bir nedenin sonucu olduunu ama bunun bir istek ya da gdden baka bir ey olmad sylenebilir. Mill, Alman gr olarak adlandrd a priori bilgiyi tmyle yadsm olmas anlamnda gerek bir empiristtir. Ona gre tmevarm genel nermeler ortaya karma ve tantlama ilemidir ve en temel uslamlama biimidir. Doa yasalar doada en yaln anlatmlarna indirgenmi biimdeliklerdir. Bunlar evrendeki tm biimdeliklerin tmdengelim yoluyla kendilerinden karmlanabilecei en genel nermelerdir. Bilimsel doa aratrmasnn grevi, bu yasalar ve bunlardan da bunlara bal biimdelikleri kefetmektir. Tmevarmc mantn grevi ise byle bilgilerin kurulmasn salayan uslamlamalar yneten ilkeleri ve yasalar belirlemektir.

174

Modern Felsefe-II

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Marxn eserlerinden biri deildir? a. Ludwig Feurbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu b. Demokritos ve Epikrosun Doa Felsefeleri Arasndaki Ayrm zerine c. Felsefenin Sefaleti d. Ekonomi Politiin Eletirisine Katk e. Kapital 2. Marxa gre madde ve tinsellik ilikisi hakknda aadakilerden hangisi sylenemez? a. Doann tz maddedir. b. Tinsel olgularn tzsellii yoktur. c. Tinsellik maddesel tze indirgenebilir. d. Tinsellik varln maddi tze borludur. e. Tinsellik madde tznn evrimlemesinin bir sonucudur. 3. Marxa gre ilk tarihsel olgu aadakilerden hangisidir? a. evresel hakimiyet iin giriilen mlkiyet sava b. nsan gereksinimlerinin giderilmesi iin gerekli aralarn retilmesi c. Egemen devlet erkinin oluturulmas iin ilk politik admlarn atlmas d. Diyalektik srecin maddeden ilk tinsellik dzeylerini retmesi e. Farkl toplumsal snflar arasndaki ilk snf mcadelesi 4. Marxa gre aadakilerden hangisi doada ileyen diyalektik yasalarndan biridir? a. Snfsal savam yasas b. Mlkiyet mcadelesi yasas c. Doal olgusallk ve aktellik yasas d. Olumsuzlamann olumsuzlanmas yasas e. zgr isten yasas 5. Marx retim ilikileri ileaadakilerden hangisini anlatmak istemitir? a. Bir toplumdaki retim ilikilerinin toplamn b. retici glerle retim aralar arasndaki ilikiyi c. z maddi yapda olan insanla maddidoa arasndaki ilikiyi d. nsann gereksinimlerini gidermek iin gerekli aralar retmesini e. retim aralarn reten gleri 6. Marxa gre orta snf/burjuvazi aadaki tarihsel dnemlerden hangisinde ortaya kmtr? a. Kleci toplum b. Kapitalist toplum c. Proleter toplum d. Komnal toplum e. Feodal toplum 7. Mill ile Bentham arasnda yaplan aadaki karlatrmalardan hangisi yanltr? a. kisi de eylemin ahlaksal deerini salad mutlulua ve haza dayal olarak belirlerler. b. Bentham hazlar nicel bakmdan kyaslarken Mill nitel kyaslama yoluna gider. c. Bentham insan doas konusunda Aristotelese geri gitmeye gerek olmadn savunurken Mill bunu yararl bulmutur. d. Her iki dnr de hazlarn bilimsel bakmdan bir lmn, eylemin ahlaki deerinin belirlenmesi asndan gerekli grmlerdir. e. Her iki dnr de temelde empirist bir tutum iinde olmulardr. 8. Aadakilerden hangisi Benthamn politik bakmdan kar olduu kurumlardan biri deildir? a. Parlamento b. Kral c. Aristokrasi d. Kurumsal kilise e. Monari 9. Mill, trllk iinde birlik sorunu ile aadaki ikilemlerden hangisine gndermede bulunmaktadr? a. Madde-ruh ikilemi b. Doa-insan ikilemi c. Bireysellik-toplumsallk ikilemi d. Haz-ac ikilemi e. Teklik-okluk sorunu 10. Millin en genel nermeler ifadesiyle gndermede bulunduu ey aadakilerden hangisidir? a. Mantk ilkeleri b. Doa yasalar c. zgr isten ilkeleri d. Mlkiyet yasalar e. Hukuk yasalar

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

175

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. a Yantnz doru deilse nitenin Marx ve Engelsin Yaamlar ve Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ludwig Feurbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu isimli eserin Marxa deil, Engelse ait olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Evrenin Tz Olarak Madde balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Marxn, tinselliin varln maddeye borlu olduunu ama bir kez olutuktan sonra maddeye indirgenemeyeceini savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Diyalektik Maddecilik ve Diyalektik Tarihsel Maddecilik balkl ksmlarn yeniden gzden geiriniz. Marxa gre ilk tarihsel olgunun insan gereksinimlerinin giderilmesi iin gerekli aralarn retilmesi olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Diyalektik Yasalar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Marxa gre olumsuzlamann olumsuzlanmas yasasnn doada ileyen diyalektik yasadan biri olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Diyalektik Tarihsel Maddecilik balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Marxn retim ilikileri kavramn retici glerle retim aralar arasndaki iliki biiminde tanmladn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Tarihsel Dnemler balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Marxn, orta snf/burjuvazinin ilk kez feodal dnemde ortaya ktn ileri srdn greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Jeremy Bentham ve John Stuart Mill balkl blmlerinin ilgili ksmlarn yeniden gzden geiriniz. Millin, Benthamn hazlarn llmesi dncesine kar km olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Benthamn Kktencilii balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Benthamn kral, aristokrasi, monari ve kurumsal kiliseye kar olduunu ama parlamenter dzene ynelik eletirel bir gr belirtmediini greceksiniz. 9. c Yantnz doru deilse nitenin Niceliksel Yaklama Kart Olarak Niteliksel Yaklam balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Trllk iinde birlik ifadesiyle bireysellik ile toplumsallk arasndaki ilikiye gndermede bulunulduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Nedensellik Yasas balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Millin doa yasalarn en genel nermeler olarak nitelendirdiini greceksiniz.

2. c

10. b

3. b

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Marx insann temelde ekonomik bir varlk olduunu syleyerek kendisinden nceki dnrlerden farkllar. Bu elbette nemli bir iddiadr ve nasl temellendirildiine baklmaldr. Marxa gre insan, kendisinden baka nesneler yoluyla salanabilen gereksinimleri olmas anlamnda, bu gereksinimleri karlayabilmek iin doaya ynelmitir. Bunun iin etkinlikte bulunmas ya da almas gerekir. Bu sadece herhangi bir eyi yapmas anlamnda deildir. Bir insan eilip rmaktan su iebilir, oysa bunu hayvanlar da yapmaktadr. alma, insan doal bir nesneyi gereksinimlerini doyurmak iin bilinli olarak dntrd zaman ve bunu yapmak iin aralar ya da aygtlar kulland zaman gerek anlamda sz konusu olan bir etkinliktir ve bu etkinlikle gerek anlamda insan olunur. u hlde insann doayla temel ilikisi retici etkinliidir. Bu da insan temelde ekonomik bir varlk haline getirir. Elbette insan sadece ekonomik bir varlk deildir. Onun ayn zamanda toplumsal bir boyutu da vardr ama insann temel etkinliinin retim olduu ve bunun insann teki yetilerinin nnde yer ald gerei Marx insan temelde ekonomik bir varlk olarak tanmlamaya yneltmitir. nsan gereksinimlerini doyurmak iin retim aralarn kullanr. Bu yzden yeni gereksinimler ortaya kar, bunlarn karlanmas retim aralarnn daha da gelitirilmesine yol aar. retim aralarnn gelimesinde her aamaya karlk den toplumsal ilikiler vardr. retim aralar ve bu toplumsal ilikiler arasndaki dinamik etkileim, tarihin temelini oluturur. Marxa gre ilk tarihsel olgu da insann gereksinimlerini giderebilmek iin

4. d

5. b

6. e

7. d

8. a

176

Modern Felsefe-II

gerekli aralarn retilmesidir. Bu durum yeni gereksinimlere, bunlar retim aralarnda bir gelimeye, bu da yeni toplumsal iliki biimlerine yol aar. u hlde tarihin ilk nvesi, sz edilen bu ilk tarihsel olgudur, yani retim aralarnn ilk retilii olgusudur. Sra Sizde 2 Marxa gre herhangi bir yabanclama varsa, bu yabanclama bir eyden yabanclama olmaldr. Bu yzden yabanclamann drt grnm vardr: nsanlar 1) doadan, (2) kendilerinden, (3) trsel varlklarndan, (4) teki insanlardan yabanclarlar. Marxa gre, ada ekonomik etkinlikte, emein rn olan nesneler, iiye yabanc bir varlk olarak dururlar. nsan emei bir objede cisimleir ve fiziksel bir nesneye dnr. Bu rn emein bir nesnellemesidir. i emeini nesnenin iine koymutur. Yaam artk kendisine deil nesneye aittir. Nesne baka biri tarafndan sahiplenilir. Bu ekilde insanlk ve doa arasndaki kkensel iliki emeklerinin rnyle yabanclaan insanlarca bozulur. nsanlar ayn zamanda retim sreci araclyla kendilerinden de yabanclarlar. Bunun nedeni almann dsal olmas ve alanlarn doasnn bir paras olmamasdr. Fiziksel ve zihinsel kapasitelerini zgrce gelitiremez, kendilerini sadece bo zamanlarnda insan gibi hissederler. Kendilerine deil bakalarna aittirler. Eer emein rn iiye ait deilse iiden daha baka bir kiiye ait olmaldr. Bylece yabanclam bir emein rn olarak ii, emek ile bir baka kii arasnda yeni bir iliki imal etmi olur. Bu teki kii kapitalisttir. Yabanclam emein sonul rn zel mlkiyettir. zel mlkiyet hem yabanclam emein bir rndr, hem de onun araclyla emek yabanclar. Sonul kurtuluun bir nerisi olarak zel mlkiyetten toplumun zgrlemesi, iilerin zgrlemesini ve nihayet bir btn olarak toplumun zgrlemesini salayacaktr.

Sra Sizde 3 Mill, Benthamn at yoldan ilerleyerek, yarar ilkesinin bir savunusunu yapt ve eylemlerin mutluluu ilerletme ile orantl olarak doru, mutluluun tersini ortaya karma eiliminde olduka yanl olduklarn savundu. Bu adan iki dnr birbirlerine yakn bir noktada dururlar. Fakat Bentham hazlarn birbirlerinden miktar bakmndan ayrlabileceklerini ne srerek eylemin ortaya kard haz miktarn o eylemin iyi kabul edilmesi bakmndan bir lt kabul etmekteydi. Hazlarn nicel karlatrmalara uygun doada olduklar dncesiyle onlar bilimsel bakmdan karlatrabilmesine imkan salayacak bir tr haz lm ya da saym yntemi gelitirmeye alt. Mille gre ise hazlar ya da aclar byle bilimsel ekilde lmlemek mmkn deildir. Onlar belki nitelikleri asndan karlatrmak mmkndr. Bu durumda daha yksek ve daha aa hazlar bulunduu kabul edilmelidir. Aa hazlar Benthamn lmleme nerdii bedensel hazlardr. Daha yksek olanlar ise Millin nitelik olarak farkl grd salt insana zg olan, szgelimi entelektel ve estetik hazlardr. Bedensel hazlar hayvanlarda da tpk insanlardaki gibidir. rnein bir sanat yaptn izlemekten alnan haz ya da matematik problemlerini zmekten alnan haz sadece insanlara zgdr ve daha yksek bir dzeyde, insanca bir dzeyde yer ald da aktr. Mill, savunduu nitel hazc yaklam temellendirebilmek iin insan doas kavramna yneldi. Hayvanlar doalar gerei salt bedensel haz ve aclarn yaarlar. Oysa insan hayvana gre daha yksek yeti ve yeteneklere sahip bir canl olarak bu dnyada var olmutur. Bu daha yksek yeteneklere daha yksek hazlarn ya da mutluluklarn elik etmesi doaldr. Mill bu anlamda insanlar arasnda da farklar olabileceini belirterek insan doasnn iyiletirilmesi ve yetkinletirilmesi gereksinimini vurgulad.

6. nite - Diyalektik Materyalizm ve ngiliz Yararcl: Marx, Bentham ve Mill

177

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Copleston, F. (2000). Yararclk ve Pragmatizm. ev. Deniz Canefe, stanbul: dea Yaynevi. Copleston, F. (1998). Felsefe Tarihi: Nihilizm ve Materyalizm. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. elik, S. (1996). Liberal Toplumda zgrln Anlam. (Simurg Dergisi) ed. Eray Yaanak, Mersin: Mersin niversitesi Yayn. elik, S. (2009). yinin Varl ve Anlam zerine Etik Nesnelciliin ki Tr ve Eletiriler. (zne Dergisi) ed. Mustafa Gnay, Adana: ukurova niversitesi Yayn. Engels, F. (2006). Ludwig Feuerbach ve Klasik Alman Felsefesinin Sonu. ev. C. Karakaya, stanbul: Sosyal Yaynlar. Gkberk, M. (1990). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi Mill, J. S. (1960). On Liberty. The Subjection of Women, London: Oxford University Press. Mill, J. S. (1969) Autobiography. London: Oxford University Press. Mill, J. S. (1965). Faydaclk. ev. ahap Nazmi Cokunlar, stanbul: Milli Eitim Basmevi. Mill, J. S. (1956). Hrriyet. ev. M.Osman Dostel, Ankara: Maarif Yaynevi. Nielson, K. (1967). Ethics, Problems of. (The Encyclopedia of Philosophy). ed. Paul Edwards, New York: The Macmillan Company. Sahakian, W. (1997). Felsefe Tarihi. ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Stroll, A. & Popkin, H. R. (1962). Introduction to Philosophy. New York: Holt Rinehart and Winston, Inc. Stumpf, S. E. (1994). Philosophy; History and Problems. United States of America McGrow Hill nc. Thilly, F. (2007). Felsefenin yks-II ada Felsefe. ev. brahim ener, stanbul: zdm Yaynlar.

You might also like