T.C.

ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ANABLM DALI SSTEMATK FELSEFE VE MANTIK BLM DALI

YTMSELLK SORUNU AISINDAN HEIDEGGERN KANT YORUMU

Doktora Tezi Zehra Gl Erdoan

Ankara-2007

T.C ANKARA NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS FELSEFE ANABLM DALI SSTEMATK FELSEFE VE MANTIK BLM DALI

YTMSELLK SORUNU AISINDAN HEIDEGGERN KANT YORUMU

Doktora Tezi Zehra Gl Erdoan

Tez Danman Do. Dr. Erdal Cengiz

Ankara-2007

NDEKLER

SAYFA NDEKLER ..... I NSZ.......... IV GR ......... 1

I.BLM: YTMSELLK SORUNU AISINDAN HEIDEGGERN AKINSAL ESTETK YORUMU.... 26 I.1. I.2. I.3. I.4. Mekan ve Zamann Metafizik Yorumu...... 31 Zamann Saf Sezgi Olarak Yorumlan............ 39 Sezginin Biimi ve Biimsel Sezgi Arasndaki Ayrm . 47 Mekan ve Zamann Aknsal Yorumlanmas.... 55

I.4.1. Bireimsel a priori Bilginin Olana Olarak, Zaman'n Aklan.......... 61 I.5. I.5.1. Saf Sezginin Biimi Olarak Zamann Mekana ncelii ....... 68 Grnglerin Evrensel Biimi Olarak Zaman ................................. 74

II.BLM:

KATEGORLER

VE

AKINSAL

MGELEM

YETS:

KATEGORLER VE L KPN BREMNN YTMSELLK SORUNU AISINDAN AIKLANMASI VE YORUMLANMASI........ 78

II.1. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal karsamann Probleminin Aklan 88

II.2. Saf Anlama Yetisi Kavramlarnn Ontolojik Temeli Olarak Yitimselliin Aklan..... 101 II.3. Kantn ematizm retisi ve Heideggerin Yorumu .... 112 II.4. Ontolojik Bilginin Olumasnda mgelem Yetisinin Merkezi Rol ve Zamansal Karakteri............................ 122 II.4.1.Sezgide Kavrayc Bireimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl Bireimi.. 130 II.4.2. mgelemde Yeniden retimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl Bireimi.. 138 II.4.3. Kavramda Tanmann mgelem Yetisindeki Zaman Bantl Bireimi. 145 II.4.4. Kavramda Tanmann n-tanma Olarak Yorumlanmas 154 II.4.5. l Bireimin Birbirleriyle Olan likisinin Yitimsel Karakteri..... 157

III.BLM: AKINSAL TAMALGI VE ZETKLENM KAVRAMLARININ YTMSELLK SORUNU AISINDAN YORUMLANMASI.. 166

III.1. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn aklanmas 170 III.2. Saf zetkilenim Olarak Yitimselliin Aklanmas.. 185

III.3. Ontolojik Bilginin Olana Olarak Zamann Aklanmas..197

SONU.204 ZET.213

ii

ABSTRACT......214 KAYNAKA....215

iii

NSZ

Bu almay yneten ve tezin tamamlanmasnda emei olan ok deerli sayn hocam Do. Dr. Erdal Cengize, Heideggerde zaman sorununa beni ynlendiren ve

almann biimlenmesinde emei olan sayn hocam Yrd. Do. Dr. Erturul Rufai Turana ve ngilizce evirilerde yardmn esirgemeyen sevgili arkadam Ahmet Cneyt Gltekine teekkr ederim.

iv

YTMSELLK SORUNU AISINDAN HEIDEGGERN KANT YORUMU

GR

Bu alma, yitimsellik (Temporalitt) sorunu asndan, Kant felsefesinin, zellikle Saf Akln Eletirisinde ortaya konulan dncelerin, bir ontoloji olduuna ilikin Heideggerin savlarnn irdelenmesi zerinedir. Heideggerin Kant ve

Metafizik Sorunu ve Kantn Salt Akln Eletirisinin Fenomenolojik Yorumu adl kitaplarndaki, Kantn zaman anlayna kar gelitirmi olduu temel

savlarndan hareketle amlayan almada, Kant felsefesini nasl yorumlad ve bu yorum balamnda nasl bir sonuca ulat zerinde durulacaktr. Bu balamda, Varlk ve Zamanda, zaman sorununu, Kantn ematizm retisi ve yitimsellik sorununun n aamas olarak, ele alacan1, taaht eden, Heideggerci sav temellendirmeye alan almann yant arayaca soru, Kantn zamana ilikin temel sorunlar tespit etme ve bu sorunlar yorumlama etkinliinde gerekli anahtar kavramlar oluturarak, Heideggeri nceleyip ncelemedii ve bylelikle de Heideggerin yitimsel zaman anlaynn, Kantn zaman anlaynn bir devam olarak, grlebileceimidir?

Zaman probleminin aklanabilmesi iin 20. yzyla kadar geerliliini srdren ve sklkla eletirilen Kantn zaman teorisinin aklanmas gerekir. Kant zellikle nesnel zaman kavramnn Newtoncu ifadesiyle ilgilenmesine karn ne
1

M. Heidegger, Sein und Zeit, Tbingen, 2001, s.39 .

zneli nesnelden, ne de nesneli znelden tretmitir2. Onda, zaman daha ok, eletirel, aknsal ilkeler iinde temellenir. Kant, zamana ilikin argmanlarn, Salt Akln Eletirisinin Aknsal Estetik blmnde amlamaktadr. Bu teorinin zsel uygulan ise, Aknsal karsama blmndedir. Kantn Newtonu merkeze alarak oluturduu, nesnel zaman anlay, deneyimin olanakllnn koulu olarak, znede temellenir. Zaman isel duyumun biimi olarak duyusal sezgi ve anlamann saf kavramlarnda (kategorilerde) temellenmektedir. Fakat Kant, bununla nesnel zaman ve ilikilerini znel yaanan zamanda temellendirmemi, znel zamann

olanaklln ve nesnel zamanla olan ilikisini aklamaya almtr. Ltterfelsin belirttii gibi, Kant, nesnel zaman teorisini, yaanan zamana geri gtrmtr. Kant znel zaman ad altnda zamann temellendirilmesini anlam, znel zamann

belirlenimleriyle ilgili bir teori gelitirmediyse bile, znel zamann yaplarnn olgularn gz nnde bulundurmutur3. Bu nedenle almada Kantn znel zaman anlayn tekrarlamadan ok, felsefi temellendirilmesi
2

zerinde duracaktr. Bu

Newton zaman kavram iin tpk mekan kavramnda olduu gibi yer ve hareket kavramn art komutur. Newton matematik zaman yalnzca grnen allm zamandan ayrt eder ki bu zaman, gnlk yaama ynelen zamandr. Matematik zaman Newton iin soyuttur. Eit biimde akan zaman bir byklktr ve bu byklk deimeyen sre olarak belirlenir. Kant Newtonun saf, alglanamayan soyut zaman dncesini kabul etmekte ve matematik zamann eit biimde aktn savlayan Newtonun grne katlmayarak, zaman sreyle eitlemektedir. Kant, zaman ve mekan kavramlarnn Newtondaki metafizik kullanmna kardr. Newton iin, soyut zaman ve mekan nesneldir. Zaman ve mekan, Tanrnn sonsuz trevleri olarak, deimeyen sre ve sonsuz alm olarak, ebedilikte (sonsuzlukta) temellenir. Kant iin de zaman sonsuzdur. Saf Akln Eletirisinde zorunluluun aknsal emasn sonsuzluk olarak gren Kant, bununla birlikte zamann sonsuzluunu Tanrnn sonsuzluundan ayrmaktadr. K. Dsing, Objektive und Subjektive Zeituntersuchungen zu Kants Zeittheorie und zu ihrer modernen kritischen Rezeption, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang , Berlin-New York, 1980, s.1-3. Ne zaman iindeyse daima oradadr fakat sonsuz deildir, nk nesne her zaman ya bulunur ya da bulunacaktr Kant burada nesne tarafndan doldurulan zamandan bahsetmektedir. I. Kant, Kritik der reinen Vernunft, Hamburg, 1990, s.20, 206. XVII, B 189, Sandbotheye gre Kantn Aknsal Estetii Newton fiziinin llebilir zaman kavramna baldr. Bu noktada Aknsal Estetik Aknsal Mantktan ayrlmaktadr. Aknsal ematizm, saf imgelem yetisi ve a priori zetkilenimin isel anlamnn zamansal analizinin tekrar yorumlanmas, Kantn gelecek gemi ve imdinin birlii olarak zamansall, Aknsal eler retisinin ikinci ksmnda amladn gstermektedir. M. Sandbothe, Stichwort: Zeit, Von der Grundverfasung des Daseins zur Vielfalt der Zeit-Sprachspiele, Heidegger-Handbuch, Metzler 2003, s.2 3 W. Ltterfels, Kants Metaphysik der Subjektiven Zeit, Wissenschaft und Weltbild, 28, Wien, 1975,s. 137-151.

felsefi temellendirme, baz temel sorularda Heideggerin eletirel Kant yorumunu iermektedir.

Belirli bir tarihsel problemden gelen Heideggerin Kant yorumu, Kantn znel zaman teorisinde temellenmektedir. Heideggerin zaman anlay, Greklerdeki gibi bir kozmolojiye demir atmamtr4. Heidegger iin, zamann ak ve zaman ls, yldzlarn akndan okunamaz. Tarihsel arka plan ve tartmasnn nesnesi, bir yandan varlk sorgulamasn ieren bat metafizii eletirisine, dier yandan bat metafizii ile tartmasnn bir blmn ieren Kant yorumuna tutunmaktadr.

Felsefi gelenek, kozmoloji, matematik ve fizikte zaman, varolanlarn ak iin deimeyen bir l olarak, almtr. Antika dnce ve felsefe geleneinin arka desenini oluturan eski Greklere ait zaman kavraynda zaman, deiimin, elikinin ve gelip geiciliin sorumlusu olarak grlm, zamansal olan bireysel olular alan dlanmtr. Grekler felsefeyi daha ok kuramsal theoria etkinlii olarak kabul etmi, insan eylemlerini de iine alan d dnyaya ynelik deney bilgisini gvenilmez, gelip geici bir bilgi tr sayarak nemsememi ve sadece insan deil; oluun hkm srd nesneler dnyasn da kozmik zaman ierisine yerletirmilerdi. Burada sz edilen zamann, farkl matematik ve fiziksel temel biimlerinin belirlenimlerine karlk gelen nesnel zamandr. 19.yzyln sonu ve 20. yzyln banda bu anlay yerini znel zaman anlayna brakt. Bu gelenek iin znel zaman anlay, tamamen yabanc olmasa da nesnel zamana kar bir ekilde kendini konumlandrd. Kkeni Aristotelese kadar uzanan yaanan zamann bu metafiziksel aklannn daha ak temsilcileri olarak Bergson ve bu yaklam devam ettiren Husserl gsterilir. Gerek Bergson gerekse de Hussell iin, zaman kavramnn kendisi, yaanan zamann vurgulanmasndan kaynaklanr. Nesnel zaman, buna karlk olarak, ya mekan ile zdeletirilmi ya da znel zamann trevi olarak, geerliliini srdrmtr. Heidegger iin ise zamann kkensel anlam, Varln ve olagelen Daseinn anlamasnn ufku olarak kendisinde bulunmaktadr. Heideggerin zaman anlaynn analizi bilimsel nesnel deil, varolusal ontolojiktir. K.Dsing, Objektive und Subjektive Zeituntersuchungen zu Kants Zeittheorie und zu ihrer modernen kritischen Rezeption, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang , Berlin-New York, 1980, s.1-3. Heideggerin 25 Temmuz 1924 te Marburg Tanrbilim Derneinde yapt Zaman Kavram balkl konumasndaki yorumuyla Augustinus, zamann varlna ynelik dncelerini u ekilde dile getirmitir: Sende, tinim, zamanlar lyorum; seni lyorum, bylece zaman lyorum. u soruyla karma kma: Nasl oluyor bu? Yanl bir soruyla gzlerimi senden baka yere evirmem iin yoldan karma beni. Sana ilikin olanlarn karkl ile kendi yolunu tkama. Sende, hep yeniden sylyorum, sende lyorum ben zaman. Karmzdaki gelip geici nesneler kendileri yitip giderken, seni kalclk tayan bir duruma getiriyorlar. Ben imdiki Varolmada bu durumun ortaya kabilmesi iin gelip geen nesneleri deil, durumun kendisini lyorum. Yineliyorum, zaman ltmde kendi bulunduum durumu lyorum. Heidegger, Zaman Kavram, ev: Saffet Babr, Ankara, mge Kittabevi, 1996, s69. Agusttinusun zaman problemine ynelik kavraynn metafizik dozu ne olursa olsun, sonuta, Eer Varolma ile, bizim insan yaam olarak bildiimiz, kendi varl iindeki varolan kastediliyorsa o zaman, Heideggerin de belirtmi olduu gibi Varlk sorusu, varolmaya ynelecek, dolaysyla varla iliki soru, zamana ilikin soruya dnecektir.

Bu balamda, Varlk sorgulamasn ieren zaman sorunu, Heideggerin Varlk ve Zamandaki btn projesi iin merkezi bir anlam tamaktadr.

Heideggerin almasnn amac, kitabn balndan da anlalaca gibi, Varlk sorgulamasn ieren, Varlkn anlam (die Frage nach dem Sein) sorusunun

aydnlatlmasdr. Buna karlk zamann yorumlanmas, varlk aydnlatmasnn (die Aufhellung des Seins) geici hedefidir5. Heideggerin bu hedefi dorultusunda zaman fenomeninin, her varlk anlaynn olanakl ufku olarak, yorumlanabilmesi iin, ncelikle Varln anlamna ilikin sorunun aklanmas (Die Exposition der Frage nach dem Sinn von Sein) ve Varlk sorusuyla zamann yitimsel yorumlan, arasndaki ilikinin gsterilmesi gerekir. Her ne kadar, Heidegger iin zaman sorunu Varlk sorusu karsnda ikinci planda olsa da zamann her olanakl varlk anlaynn ufku6 ve her olanakl Varlk anlaynn geici amac7 olmas, zaman sorununun Varlk sorusu karsndaki nceliini vurgulamaktadr. Bu noktada

Varlk ve Zamanda, zaman karsnda varla ncelik tanyan Heidegger, daha ok, Varln ufku olarak anlalan yitimsellik (Temporalitt) sorununa

younlamtr8. almamz asndan, yitimsellik sorununun belirgin klnabilmesi iin Varlk ve Zamandaki u pasaj dikkate alnacaktr: Eer Varlk, zamandan hareketle kavranacaksa ve Varln farkl kipleri ve trevleri, zamann kipleri ve trevlerinde temellendirilecekse, o zaman Varln kendisi, kendi zamansal karakterinde aa karlmaldr9.
5 6

Heidegger, Sein und Zeit, Tbingen, 2001, s.1 . Heidegger, a.g.e, s.1. Varlk gibi anlalan ufuk, zamandr. Heidegger, Die Grundprobleme der Phnomenologie, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1923- 1944, Band 24, Frankfurt am Main, Dritte Auflage, 1997, s.22. 7 Heidegger, a.g.e, 2001, s.1. 8 Biz Varlg, zamandan (tempus) hareketle yorumluyoruz. Yorum yitimseldir (temporale). Ontolojinin temel problemi, zamandan hareketle belirlenen Varlkn yitimselliidir (temporalit). Heidegger, a.g.e, 1997, s.22. 9 Heidegger, a.g.e, 2001, s.18.

Burada

Heidegger, Varlk anlamann tek olanann, zaman olduunun

altn izmektedir10. Eer zamansallk (Zeitlichkeit) insansal Daseinn varlk anlamn (Seinssinn) temelllendiriyorsa ve Daseinn varlk durumuna

(Seinsverfassung) varlk anlay (Seinsverstndnis) aitse, o zaman bu varlk anlay yalnzca zamansallk temelinde olanakl olmaldr11. Bu, ayn zamanda Varlkn kendisini yalnzca zamansal karakterde grnr kld anlamna gelmektedir.

nk, Daseinn varlk durumu, zamansallkta temellenmektedir12. Heidegger, Varlkn anlamnn zaman olduu varsaymna uygun olarak, Varlk sorusunun kkenini varolann ontolojisine geri gtrerek zmlemeye almaktadr. Heideggere gre, ontoloji, Varln bilimidir. Fakat Varlk, daima bir varolann varldr13. Buna gre Daseinn sonlu fakat aknsal varl, varlk anlaynn, ontolojik olanakllnn kouludur. yle ki, Daseinn sonlu varln imleyen yitimsellik varlk anlaynn olana olduu iin, varln konulatrlan aa karlmasna karlk gelen, ontolojinin olanadr. Bu noktada, Heidegger, znde zamansallk balantl bir sorunun, ortaya ktna iaret etmektedir. Ontoloji merkezli ve zamansallk balantl bu sorunu, Heidegger, yitimsellik problemi olarak adlandrmaktadr14.

Zaman ve Varlk bir arada adlandrmamza neden olan nedir? Varlk, zaman araclyla mevcudiyet olarak belirlenir. Bunun byle olmas, dnmeye dinmek bilmeyen bir huzursuzluk vermek iin yeterli olabilir. Bu huzursuzluk, zamann Varl hangi adan belirlediini dnmeye koyulur koyulmaz artar . Heidegger, Zaman ve Varlk zerine, ev:Deniz Kant, Ankara, A Yaynevi, ubat 2001, s14. 11 Heidegger, Die Grundprobleme der Phnomenologie, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1923- 1944 , Band 24, Frankfurt am Main, 1997, s.22. Varlk anlayn kavramak demek, varolan nceden anlamak iin, varlk durumuna varlk anlay ait olan Dasein anlamak demektir. M. Heidegger, a.g.e, 1997, s.322. 12 Heidegger, a.g.e, s.323. 13 Heidegger, a.g.e, s.22. 14 Heidegger, a.g.e, s.323-324.

10

Heideggere gre, yitimsellik kavram, yalnzca zamansalln evirisi olmasna ramen, zamansallk kavramyla rtmez15. Buna gre yitimsellik, varolusal analitikte, varlk olarak varolann varln anladmz ufkun, zamansal olarak nasl oluturulduunun gsterilmesine ilikindir16. nk, varolusal analitikte sorgulanan, Daseina ait sonlu varolmann zamanlandrlmas, varlk anlaynn ufkunu oluturmaktadr. Bu noktada almamzn konusunu oluturan yitimsellik sorununun belirginletirilmesi iin, yitimsellik ve zamansallk kavramlar arasnda Heideggerin yapm olduu ayrmn aklanmas gerekmektedir. Heideggere gre, zaman araclyla karakterize edilen yitimsellik, Daseinn sonlu varln imleyen zamansallktan farkl bir anlama sahiptir. () bir eyin gemesi (luft ab),

meydana gelmesi (es geschicht) olarak, zamanda gereklemesine, basit olarak, zamansal (zeitlich) diyorsak, bununla yitimsellik fenomeninin bir sre veya bir hareket olduunu, ve daha da az zamanda tamamlanma olduunu sylemiyoruz. Buna gre, zamanda geme olarak, zamansal, daha nce sylendii gibi, zaman araclyla karakterize edilen yitimsellikle zde deildir17. Bununla birlikte, Heideggere gre, varln yorumlanmasnda ierilen temel ontolojik grev, varln yitimselliinin (Temporalittinin) gelitirilmesini kendi iinde kapsamaktadr18. ayet biz zamansall, ontoloji ncesi (vorontologisch) olanaklln koulunda; ontolojik varlk anlaynda temellendirirsek, onu yitimsellik olarak adlandrrz19.

15 16

Heidegger, a.g.e, s. 324. Yitimsellik kavram, varolusal Analitikte zamansalln, varlk olarak anladmz, ufku (Horizont) oluturduunu gstermelidir. Heidegger, a.g.e, s. 324. 17 Heidegger. Logik II. Abteilung: Vorlesungen 1923-1944, Gesamtausgabe, Band 21, Die Frage nach der Wahrheit, Frankfurt am Main, 1995, s.199. Genelde Varln yorumu zerine temel ontolojik grev, buna gre, Varln yitimselliinin (Temporalittinin) gelitirilmesini kendi iinde kapsamaktadr. Heidegger, a.g.e, 2001, s. 19 19 Heidegger, a.g.e, 1997, s.388.
18

Bu noktada Heidegger, Varln yitimselliiinin gelitirilmesini, Varlk sorusunda ele alnan bir bak as olarak sunmaktadr. Bu, zaman sorununun, Varlk ve Zamann btn tasarmnda, temel ontolojik bir bak asyla ele

alnd anlamna gelmektedir. yle ki, Heideggerin amac, Varlk sorusunun yol gstericiliinde, ontoloji tarihi olarak adlandrdrd bat metafizii tarihinin geleneksel ieriinin yok ediliinin tarihine ynelerek imha etmeyi (Destruktion) iermektedir. Heideggere gre, varln kavramsal yorumunda ve yapsnda zorunlu bir imha etme bulunmaktadr. mha etme, gelenein Varlk sorusu temelinde ele alnmas araclyla, Varlk sorusunda gizlenmi olann, Varlk ve zaman arasndaki ilikinin aa karlmasn iermektedir. sorunu nclnde gerekletirdii, Bu nedenle, Heideggerin yitimsellik imha etme araclyla, ontolojinin Ontoloji

kavramlarnn gereklii fenomenolojik olarak, dorulanmaktadr20.

tarihinin, Varlk sorusu temelinde imhasn, Heidegger, Varlk ve Zamanda, yitimsellik sorunu erevesinde konumlandrmaktadr21. nk, Heidegger iin,

ontoloji tarihinde Varlk sorusu ile zaman fenomeninin yan yana getirilip getirilemeyecei veya ne lde getirilecei sorusu, varlk anlaynn ontolojik olarak oluturulmasn ieren yitimsellik sorununa baldr. Zamansallk, varlk anlaynn olanakllnn koulu olarak Varln zamandan hareketle anlalmas ve
Heidegger, a.g.e, s.31. Heidegger fenomenolojik ynteme ilikin, temel para belirlemektedir. Bunlar indirgeme (Reduktion), yaplandrma (Konstruktion) ve mha etmedir (Destruktion). Fenomenolojik yntemi oluturan bu e, isel olarak, birbirine aittir. Heidegger iin, imha etme, negatif bir anlam iermez. nk, felsefenin yaplandrlmas, ayn zamanda zorunlu olarak, bir imha etmedir, yani, tarihe geri bakta, gelenek zerine kurulu, eski alardan kalan gelenein, paralanmasdr. Bu paralanma, gelenein negasyonunu ve onaylanmamasn deil, onlarn dorudan ve pozitif anlamnda, kendilerine mal edilmesi anlamna gelmektedir. nk, yaplandrmaya imha etme aittir. Felsefi bilgi zne gre, ayn zamanda, belirli bir anlamda tarihi bilgidir. Heidegger, a.g.e, 1997, s.31. 21 Heidegger, a.g.e, 2001, s.22-23. Heideggerin amac, Varlk sorusu nclnde, Antika varlk biliminin geleneksel ieriinin yok edilii tarihine ynelerek, fenomenolojik bir yap-zmn gerekletirmektir. Bunun iin, Heidegger, zellikle Aristotelesin zaman kavram, Descartesn ego cogitosu ve tezimizin konusunu oluturan Kantn ematizm ve zaman yorumu zerine irdelemelerde bulunmaktadr.
20

kavranmasdr. Eer zamansallk bu ekildeki koulda temelleniyorsa, biz onu yitimsellik olarak adlandryoruz22. Dolaysyla Varln anlamna ilikin soru,

sonlu zn tarihsellii tarafndan belirlendiinden, Heidegger yitimsellik kavramyla, oradala frlatlm sonlu zn ekstatik-ufuksal varlna gnderme yapmaktadr23.
Heidegger, a.g.e, 1997, s.389. Heidegger, en genel anlamda, zamansallk kavram gibi, yitimsellik kavramn da, balangc ve sonu olan, sonlu bir zaman dilimine karlk kullanmaktadr. Fakat yine de,Varlk ve Zamanda, her iki kavram arasndaki ayrm belirleyicidir. Burada biz, varlk anlaynn ufku olarak, zamansall, yitimsellik kavramnn belirlenimi olarak iaretliyoruz. Heidegger, a.g.e, s.414. Heidegger iin zamansallk, basit olarak, bir eyin gemesi (luft ab), olmas (es geschicht) ve zaman iinde tamamlanmasdr (vollzieht sich in der Zeit). Buna karlk zamansallkla zde olmayan yitimsellik, zaman araclyla karakterize edilmesine karn znde, zaman belirlenimlerinin fenomenolojik aratrlmasn iermektedir nceden sylendii gibi, yitimsellik, zaman araclyla karakterize edilir. Eer biz, yitimsellik fenomenini sorgularsak, yitimsellik ne derece zaman araclyla karakterize ediliyorsa, onun yitimsel yaps iin ksaca; onun yitimsellii (Temporalitt) diyoruz. Heidegger, a.g.e, 1995, s.199. Heidegger, ekstatik kavramn, en genel anlamda insann olabildii ve alaca olanakllk ufkuna karlk kullanmtr. Dasein, olabilecei ve olaca bir ey (olarak) darda-durur (ausstehen). Heidegger, a.g.e, 2001, s.336. Heideggerde zamansallk, duraan bir yap deil, ekstatik bir sretir. Dolaysyla, zamansallk, genel olarak varolan bir ey deil, kendini ekstatik olarak oluturan; zamanlandran (sich zeitigen) bir eydir. Heideggerde bir eye doru, geriye ve ortasnda fenomenleri, zamansall, ekstatik olarak ortaya karrlar. Yun: Estatikon (), Ekstass (), dar karma, uzaklatrma sznden tremektedir. Zamansallk, kendinde ve kendi iin kkensel kendi ddr (Auer sich). Heidegger, a.g.e, s.328-329. Buna gre Heidegger iin, insann, ekatatik bir varolma olarak, dnyada olma olarak varoluu,varolanlara ak olmasnda temellenen, zamansallnn gemi, imdi ve gelecek ekstaslarnn birliinde temellenir. Dolaysyla, zamansallk z itibariyle, ekstaslarn birliinde, zamanlandrmadr (Zeitigung). Ekstaslarn sralanmasnda gelecek, ekstatik zamansalln kkensel birliinde ncelik tar. nsann, bir eyi beklemesinin olana olan, kendisini tasa ettii eyden anlamas veya olabilmesini (seinknnen) tasa ettii eyden beklemesi, ekstatik gelecek kipini tar. Unutan-imdikiletiren beklemede olma (vergessend-gegenwrtigende Gewrtigen) kendi bana ekstatik bir birliktir. Heidegger, a.g.e, s.339. Ekstatik varolu, gelecekseldir. nk o, yapt deil, olduu bir varolmadr. nsan ne ise o olmayan, ne deilse, o olan bir varolmadr. nsann, kendi-nnde (sich vorweg) ve bir henz deil (noch nicht) varl olmas, Heideggerin darda durmaolarak nitelendirdii Daseinn kendi nnde ve kendi sonuna doru bir varolma olmasn imler. Bu durumda, gemi, imdi ve gelecek, zamansalln kendisinin amasnn kipleridir. nsan zamansalnn l ekstas ierisinde sonsuz biimde kendi dnda durarak, varolanlara ynelir. Bu ynelmede karda-duran (Gegenstand) olarak, nesnenin belirlenimi sz konusudur. Ekstatik zamanda imdi, akstas, merkezi bir neme sahiptir. Gemi ve gelecek imdiye atfta bulunarak (gemi: artk olmayan, gelecek: henz olmayan) anlalr. P. Kaubaya gre de, imdide karlalan varolana karlk gelen Dasein, ekstatiktir. Yani, somut gelecek, imdide, henz olmayan, daha sonra olacak olan eydir: gelecektir. Ayn ekilde, gemi, artk olmayan olmuluk olarak, Daseinn kendisidir ve imdi, plak imdi deil, kendi gizlenmiliindeki varolann gz nne getirilmesidir. nsann bu ekstatik zaman btnl, Heideggerin Varln aa kt akln (Lichtung) ufku olarak nitelendirdii, oradaln (da) ufkunu aa karr. Varlk ve Zamandaki btn abas, bu aa kmann kendisi olan Heidegger iin, ekstatik zamansallk, kkensel oradal aydnlatr ve Dasein ad verilen varolan oluturur. P. Kauba, Der Sinn der Anwesentheit, http://66.249.93.104/Search?q=cache:QliA2KsbopES:www.cts.cuni.c2/reports/2003/C,2003s.2, Kurzmann ise, Daseinn ekstatik varoluu ile tarihsellii arasnda kkensel bir iliki olduunu savlamaktadr. Dasein ekstatik bir varolu olduu iin, kendisini dsallatran bir varlktr. Daseinn ekstatik olarak kendisini dsallatrmas onun, zamana yaylan bir varlk olarak zgl akcln oluturmaktadr. Kurzmanna gre bu olayn yapsnn kavranlmas tarihseldir. Daseinn tarihsel
23 22

Bu noktada Yunan kaynaklarna srtn dayayan Heidegger, Daseinn oradalna karlk gelen dnya iindeliinin anlamn, varla anlama kipinde ak olan, sonlu varln yitimselliinden hareketle aklamaktadr. Varla ilikin sorunun aknsal ufku olarak, yitimsellik (...) genel olarak, Daseinn, Varlk gibi bir eyi, rtk olarak, anlad ve yorumlad yerde, sz konusudur24.

Heideggerin szlerinden de anlalaca gibi, bir varlk anlaynn ufku olarak yitimselliin aklanmas, varla anlama olanakllyla ak olan Daseinn sonlu varlndan tretilmektedir. Dolaysyla, Dasein, bir bilince sahip olduu iin deil, varolusal bir belirlenime sahip olduu iin yitimseldir. Bu balamda Heidegger, insan Cogito ile snrlayan Descartesc anlaya kart bir tutum gelitirmektedir. Heideggerin insan tasarm, kendi varoluunu kendisine ynelttii, bir dncenin rndr. Bu nedenle onun insan portresi, insan Cogito ile snrlayan Descartesc gelenekten ayrlmaktadr25. Heidegger, Descartestan farkl olarak,

olmas, onun ekstatik bir varolu olarak dnya iindeliini imlemektedir. P. Kurzmann, Burkord. F.P. dtv Atlas; Philosophie, Deutscher Taschenbuch Verlag, 1991, s207 Heidegger, a.g.e, 2001, s.17. Ontoloji tarihi, varolan dnme biimiyle, Varlkn, insan varlyla kkl bana engel olmu ve bu ban gereklememesi, unutulmu olmas, modern a belirlemitir.Heidegger., Gesamtausgabe I. Abteilung: Verffentlichte Schriften 1910-1976 Band 9 Wegmarken, Frankfurt am Main, 1996, s.370. Metafizik sylemlerde, Varlk ve varolan srekli kartrlr. Bu kartrmann nedeni, Varln olagelme olarak, dnlmesidir...bu durumda,Varln insan varlyla olan temel bana engel olunur. Y.rnek,Martin Heideggerde Metafizik Problemi, Trkiye I. Felsefe Mantk Bilim Tarihi Sempozyum Bildirileri, Ank. lke.1991, s.12. Heidegger, Varlk sorusunda temellenen,Varlk ile insan varl arasndaki ilikiyi ortaya karma etkinliini, bu ilikinin, modern an, Ratio arlkl dnya gryle rtld savna paralel olarak gelitirmi ve Ratio arlkl epistemolojilere kar eletirilerini zellikle Descartes zerinde younlatrmtr. E.R.Turan Martin Heideggerin Aletheia Yorumu, Seminer Felsefe, Say.6, zmir,1989. Heideggere gre, ontoloji tarihinin imha edilmesi araclyla, geriye dn yolunun, ikinci dura olan, Descartes, ortaa skolastizmine bal kalarak, Varlk sorusunu ve anlan ontolojik analizini gz ard etmitir. Descartes, alglarmzn bizi yanltt dncesinden hareketle dnyorum metafiziine saplanarak, hem znenin kendi varoluunu, hem de d dnyann varln, Cogitonun, kendi zerine bklmesinden hareketle aklamtr. Descartesn varoluun kesinliini, ego Cogitoda bulduu aktr. nk o, dnce merkezli dnya kavraynda, dnyann varln,
25 24

benim

ve

varm

arasndaki

ba

yalnzca

varolma

kategorisiyle

ilikilendirmemi, ayn zamanda, Varlk unutan, Dasenn varlkn varolmasndan hareketle sorgulamtr. Bu sorgulamada, Varlk sorusu, Heideggerin, Daseinn zamansallndan Varln yitimselliiine doru izmi olduu yolda aa kmaktadr26. Yitimsel bir zaman teorisinin gelitirilmesi olarak grlebilecek bu yol, Daseinn znde sonlu bir olagelme (Ereignis) olmasna karlk gelmektedir.

Varlk sorusunda duran yitimsellik sorununu, Heidegger yeni bir soruya dntrerek deil, ontolojinin kkenine ait olan eski bir soruyu, Varlk nedir? sorusunu yeniden canlandrarak gerekletirir. Heidegger, Varlk sorusu iin Bat metafiziinin Varlkn en genel kavram olduuna ynelik genel tanmlamasn temel almaktadr. Heideggerin syledii gibi, her zaman bir varlk kavram iinde deviniriz. Tm bilme ve ne srmelerimizde, varolan-eylere doru her davranmzda ve her kendimizle olan ilikide, dilsel olarak dr ile imlenen ve Varla karlk gelen sradan ve bulank bir varlk anlayna sahibizdir27. Genel

zneye baml klmtr. Oysa Heideggere gre, dnyadan soyutlanm bir varolu, yalnzca aknsal (transendental) bir akl iin geerlidir. Heideggere gre, Dasein, zaten orada olan bir varlktr. Bir dnyada da (orada ) olmak, dnyann varlnn insann dnsel etkinliine indirgenemeyeceinin en ak ifadesidir. nsan, ego Cogitodan nce, ego Sumdur ve Suma karlk gelan vaolma, varln ontolojik sorgulanmasn da beraberinde getirmektedir. Descartes, varln ontolojik sorgulanmasnda temellenen ve gelecee ynelik deviniminde ortaya kan, bu olanaklln, tartmamtr. Nitekim ben dnyorum nermesi, bir olanakll dile getirmekten ok, onun, ne olduuna ilikin, bir belirlenimi, dile getirmektedir. Heidegger, Descartes hem suma gerekli vurguyu yapmad, hem de dnyorum daki umu dnceyle snrlayarak tzselletirdii iin eletirmektedir. Kukusuz Heidegger iin de, insan dnen bir varlktr. Bununla birlikte, varolma, dnceden nce gelmektedir. Heidegger, a.g.e, 2001, s.21-25. 26 Heidegger, Daseinn varln oluturan varolu tarzlarnn (Existenzialitt), anlamn,zamansallndan hareketle amlamak iin Daseinn yitimsel yapsna gndermede bulunmaktadr. Yitimsellik (Temporalitt), Daseinn varlnn geiciliini imlediinden, Daseinn varlnn temel ontolojik analizinin olanadr. Kendi varoluunu gerekletiren zamansal ve yitimli bir varlk olan Daseinn, varlk sorgulamas da zamansal ve yitimlidir. Bu balamda,Varlk sorusu araclyla varlk tarihine ynelen ve bu ynelmede Varlk arayan Heidegger, ontoloji tarihi olarak adlandrd bat metafiziini,Varlk sorusu asndan, yitimsellik sorunu nclnde yeniden deerlendirmektedir. Heidegger, Ontoloji tarihine ynelik, bu imha etmede, Varlk ve zaman arasndaki ilikiyi ve yitimsellik sorununu problem edinmektedir. Heidegger, a.g.e, 2001, s.22-23 . 27 Heidegger, a.g.e, s.1.

10

olarak var olmada ve yle olma da realitede, el-nnde-bulunuta, kalclkta, geerlikte, oradaki-varlkta, vardrda [es gibt] Varlk yatar28. Varlk, bir

varolan olmad iin zamanda deildir. nk zamanda olsayd, yitimsel de olmas gerekirdi. Oysa biz, varolanlar arasnda Varlk bulamyoruz. Eer Varlk en genel kavramsa, varolan olarak kavranan, her eyin tesindedir. Bu durumda Varlka ilikin yaplacak her tanm, varolana ilikin olacandan Varlk tanmlanamaz. Bununla birlikte, Heideggerin belirttii gibi, Varlk, yitimsel olan Dasein araclyla belirlenim kazanmaktadr. Bu birbiriyle eliik iki nermenin paradoksal nitelii aka gzkmektedir. Fakat bu tanmlanamama, Varlkn anlamn sorgulamaya engel deildir. nk, varolana ilikin her tutum ve sorgulamada ve varolan ifade etmede, Dasein, belirli bir Varlk anlayna sahiptir. Bu noktada, Heideggerin,Varlk ve Zaman birbirine aittir szleri, bizlere bir zm yolu sunmaktadr29. Heidegger, zme u ekilde ular: Varlk ve zamann bir arada dnlmesiyle, Varlk, dier varolanlar gibi, mevcut olma niteliini kazanr. Heideggerin szleriyle, Varlk kendisini, O, vardrdaki dr ekinde gsterir30. Dr eki, Varlk, varla getiren bir ek olarak, mevcut olma, mevcudiyete brakma, kendi gizini rtsn ama anlamlarna gelmektedir. Daha yaln bir

ifadeyle, varolanlar, dr eki araclyla kendi varlklarn varla getirirler; bir varolma kipi kazanrlar. Heideggerin sorusu, varla getirici bu dr ekinin Dasein tarafndan nasl aa karlacadr. Bylece aa kan Varlkn anlam -ki bu anlam zamandr- Dasein tarafndan, yitimsel olarak deneyimlenir.
Heidegger, a.g.e, s.7. Heidegger , a.g.e , 2001, s.17. 30 Ist Varlkn duruunu imler. Heidegger Identitt und Differenz, Zwlfte Auflage, 74383 Talheim, 2002, s.12. Kken olarak, ist-dr, durmaktan gelir. Durmak ise olmak (sein), srmek (whren),varln srdrmek (fortwhren), mevcut olmak (vorhandensein), bulunmak (anwesendsein) ve bir yerde olmak (da-sein) anlamlarna gelir. Heidegger, zdelik ve Ayrm, Ankara, 1997, s. 12, Dip not 1.
29 28

11

Heideggerin

buradaki

temel

argman,

Bat

metafiziinin

Varlk

sorgulamasnda, Varlk (Sein) ve varolan (Seiende) ayrmn dikkate almam olmalardr31. Oysa Dasein, belli bir varlk anlayna (Seinsverstndnis) sahip olduu iin, Varlkn anlam hakkndaki soruyu sorabilir32. Heideggere gre, Daseinn anlamasnda temellenen ve varolmasnn temel kipi olan varlk anlay, onun varolanlara ilikin tutumunu belirlemekte ve onun dier varolanlar arasndaki ayrt edici stnln oluturmaktadr33. lk stnlk ontiktir (ontisch). Daseinn kendi varolmas tarafndan belirlenmesidir. kinci stnlk ontolojiktir (ontologisch). Daseinn kendi varoluunu gerekletiremeyen dier varolanlarn varln anlama olanana sahip olmasnda temellenmektedir. Heidegerin nc stnlk olarak tanmlad, ontiko-ontolojik stnlk (ontisch-ontologische Vorrang) ise, soru
Heideggere gre varolan olarak varolan nedir? sorusuna verilen cevaplarda, varolandan nce hep Varlk tasarmlanmtr.Oysa metafizik varl kendi hakikatinde, hakikati aklk olarak ve akl da kendi znde dnemeyen metafizik, Varlk dile getirmekle birlikte, Varlkn hakikati hakkndaki soruyu yantlayamaz ve Varlktan sz ederken, Varolan olarak varolandan sz eder. Heideggere gre, metafizik gelenein bu tutumu, Varlk (Sein) ve varolann (Seiende) srekli olarak kartrlmasyla sonulanmtr. Heidegger, a.g.e, 1996, s.370. Heideggerin ontolojik ayrm (ontologische Differenz) olarak nitelendirdii varlk ve varolan ayrm, varln aknsal felsefesi olarak, adlandrd ontolojide merkezidir. varlk zsel olarak, varolandan ayrlmaldr. Varlk ve varolan arasndaki bu ayrm nasl ele alnmaldr? Bu ayrmn, olanakll nasl temellendirilir? Eer varlkn kendisi, bir varolan deilse, o halde varolann kendisine, nasl aittir? Bundan dolay varolan yalnzca varolanmdr? Varlk varolana aittir? Ne anlama gelir. Heideggere gre, bu sorularn doru cevaplandrlmas, varln bilimi olarak ontolojinin temellendirilmesi anlamna gelmektedir. Varln bilimi olarak ontolojinin temellendirilmesi ise, ontolojiyi yaplandran, ontololojik ayrmda aa kmaktadr. Heidegger, a.g.e, 1997, s. 22-23. 32 Bu durumda, varolan, varolan olarak (Seiende als Seiende) belirleyen ve hakknda soru sorulan, Varlk olarak tanmlayan Heidegger, soru sorma olanana sahip ve herhengi bir anda kendisi olan sonlu z ise, Dasein olarak adlandrmaktadr. Heidegger, a.g.e, 2001, s.7. Hem kendi hem de, Varlkn anlam hakknda, soru sorma olnana sahip olan Dasein, Varlk sorusu iin lttr. 33 Heidegger iin, anlama (Verstehen), bilmenin bir biimi deil, daha ok varoluun temel belirlenimidir. nk sonlu z yalnzca anlama araclyla (Veya Heideggerin terminolojisiyle varlk anlaynn nda), varolan olarak, varolanlarla karlaabilir. Eer anlama, varlk anlaynda duruyorsa ve bu varlk anlay, Daseinn varlk durumu iin kurucuysa, bundan kan sonu: o zaman, anlamann Daseinn varoluunun kkensel belirlenimi olmasdr. Bu balamda yalnzca bilmeye ait olmayan anlama, varoluun temelllendirilmesi anlamnda, varolua aittir. Heidegger, zellikle anlamann, varlk anlaynda durduunu belirtmektedir. Bu balamda varoluun temel bir belirlenimi olarak, anlama, Daseinn btn olanakl teorik ve pratik eylemlerinin olanadr. nk varolua ait anlama, Daseinn olma olarak, tasarm olanaklln aa kartmaktadr. Sonuta anlama, varoluu kurduundan zamansaldr . yleki onda (anlamada) Daseinn olagelmesi olarak, varoluu, kendi tarihinde zamanlandrlr. Heidegger, a.g.e, 1997, s. 390-394.
31

12

sorma olanayla belli bir varlk anlayna sahip olan Daseinn, varln anlam hakknda soru sorma olarak tanmlanabilecek ontolojinin olana olmasdr34. Heidegger, Daseinn ontiko-ontolojik olanaklln, onun ontoloji ncesi (Vorontologisch) bir varlk belirlenimine sahip olmasyla aklamaktadr35.

Dolaysyla ontoloji ncesi varlk anlayn, kendi ontiko-ontolojik yapsnda ieren Dasein analizini, Heidegger, dier tm ontolojilerin temeli olduu iin temel ontoloji (fundemental ontologie) olarak adlandrmaktadr36. Bylelikle Heidegger, Daseinn varla akln, anlamada; anlamay ise, Daseinn ontoloji ncesi bir varlk anlayna sahip olmasnda temellendirmekte ve Daseinn varolanlara ynelmesinin olana olan bu belirleniminin, kkensel yitimselliini oluturduunu dnmektedir.

Daseinn hem Varlka hem de varolanlarn varlna aklnn olana olan anlama, sonlu zn yitimselliinde temellenmektedir. Heideggerde sonluluk, bir sona ermeden ok, bir zamanlandrma kipidir. Dasein sonlu olarak varolur37. Daseinn zamansall tarafndan zamanlandrlan (zeitigt) bu sonlu z, kendini yitimsel olarak aa karmaktadr. Zaman (Zeit), zamansalln (Zeitlichkeit), zamanlandrlmas (Zeitigung) olarak, kkenseldir. Kkensel zaman (die

ursprungliche Zeit) ise sonludur38. Varlk ve Zamandan alnan bu alnt,

Daseinn ontiko-ontolojik yaps, onun, oradaki varlk durumunun varolusal yaplann tayan varolusallar (Existenzielitt) belirler. Heideggerin bulunu (Befindlichkeit), Anlama (Verstehen), Sylem (Rede), Bo konuma (Gerede), Merak (Neugier), Belirsizlik (Zweideutigkeit), Dmlk (Verfallen), Kayg (Sorge), Sulu-Varlk (Schuldigsein), Vijdann ars (Gewissensruf) ve Kararllk (Entschlossenheit) olarak adlandrd varolusallar, en genel anlamda, Daseinn kendisinin ve dnya iindeliinin, amlanmasna hizmet ederler. Heideggerin, zamana ynelik dncelerinin anlalabilmesi iin, Daseinn oradaln, oluturan bu yaplarn, ontolojik irdelenii, merkezi bir neme sahiptir. Heidegger, a.g.e 2001, s.134-175 35 Heidegger, a.g.e, 2001, s. 16 36 Heidegger, a.g.e, s. 13 37 Heidegger, a.g.e, s.329. Heideggerde Daseinn sonluluu, ontolojik sona ermeyi imler. Burada tamamlanma, bitmiliin temellendirilmi kipidir. 38 Heidegger, a.g.e, s. 331.

34

13

Heideggerin zamansallk ve yitimsellik kavramlar zerine zmlemelerini zetler niteliktedir. Yitimsellik, zamansalln, kkensel zamanlandrlmasdr

(ursprungliche Zeitigung)39. Heideggerin Daseinn varlna ilikin ontolojik bak, Daseinn zamansallnn zamanlandrlmasn (Zeitlichkeit der Zeitigung) ieren yitimselliine (gndelikliine ve en genel anlamda tarihselliine) bak da beraberinde getirmektedir40. Daseinn sonlu varlnda temellenen zamansall, onun aknsallnda (dnya-iinde-olmann kkensel ekstatik-ufuksal birliinde) temellenen yitimselliini aa kartmaktadr. Bylelikle, Dasseinn varl anlamasnda ve sorgulamasnda kklenen ontolojik analizi, znde, varl dnyaiinde-olmann kkensel ekstatik-ufuksal birliinde anlayan yitimsel Daseinn analizidir. Bu balamda varolmas zamansal, anlamas ise yitimsel olan Daseinn varolanlarn varlna akl zamanda gerekletiinden, zaman tasarm, her varlk anlaynn ufkudur. Yitimselliin Varlk sorusuyla balantsnn z, bu soruyu sorma olanana sahip Daseinn varlnda, zamansal olarak aa

kmaktadr. Dolaysyla, Varlk sorusu temelinde, Varlk ve zaman arasndaki ilikiyi ve bu ilikinin yitimsel yapsn aratran Heidegger iin, Varln anlam, bizim iin daha imdiden belli bir yolda el eltndadr41. Oysa, Heideggerin Varlk ve Zamanda Bat metafizii olarak adlandrd ontoloji tarihi, Varlk fenomenal
Heidegger, a.g.e 1997, s.429. Zamansalln zamanlandrlan (Die Zeitigung der Zeitlickkeit) yaps, Daseinn, kendini, kendi uruna dntrmesini (verwendet) iermektedir. Kendi tketmede Dasein , kendi kendini, edeyile zamann kullanr . Heidegger, a.g.e, 2001, s.333. 40 Bu noktada Heidegger, Daseinn, zamansallnn zamanlandrlmasn ieren, yitimsellik ile olaylarn meydana geli tarihinini, merkeze alan ve zamana gre sralann ieren, kronoloji arasnda, ba kurmaktadr. Heideggere gre kronoloji (Chronologie) yardmc bilim olarak, tarihte zaman hesaplamasnda kullanlrken, fenomenolojik kronoloji, fenomenlerin zaman belirlenimlerini ieren, yitimselliinin aratrlmasnda kullanlmaktadr. fenomenolojik kronolojinin devi, fenomenin, zaman belirleniminin onun yitimselliinin- aratrlmas ve bununla zamann kendisinin aratrlmasdr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 201. Kronolojik problem, yani Daseinn eylemlerindeki yitimselliin gsterilmesi, geleneksel zaman kavram braklrsa yerine getirilebilir. Bu zaman kavram Daseinn kkenselliini oluturmaktadr. Heidegger, a.g.e, s.203.
41 39

Heidegger, a.g.e, 2001, s.5. Heideggerin Varlk ve Zamanda belirtmi olduu gibi Varln anlamna ynelik sorunun zemininde zaman fenomeni bulunur

14

alann dnda arayarak tzselletirmi, bylelikle de, Varlk ve zaman arasndaki ilikide temellenen kkl ba grememitir42. Bu metafizik tutumun sonucunda Varlkn ii boaltlarak gizli kalm, Heideggerin terminolojisiyle sylersek, zeri rtlm ve Varlk unutulmutur43 .

Bununla birlikte, Heidegger, Varlk unutmasnn tarihi olarak nitelendirdii ontoloji tarihine ynelik eletirisinde, Yunan felsefesine zel bir yer ayrmaktadr. Heideggerin tezi, Varlk sorusuna, ilk olarak Greklerin cevap verdii ynndedir. Greklerde Varlk, zamann ufkunda dnlr. Grekler, varolan kendi varlnda ontolojik ve yitimsel mevcut olma (anwesen) olarak ele almlar ve varolann varlnn tecrbesini, orada-olann orada-olmas olarak edinmilerdir44. Orada
Varlk ve zaman arasndaki iliki sorununu Daseinn dnyadaki somut gerekliinden hareketle alm getirmeye alan Heideggerin, Varlk ve Zamandaki amac, Varlk ile insan varl olarak nitelendirdii Dasein arasndaki kkl ba ortaya karmaktr. Heidegger, amacn belirlerken, ayn zamanda Varlk ile insan varl arasnda, zamanda temellenen kkl bir ba olduuna ilikin, temel savna vurgu yapmaktadr. Heidegger, Metafizik Nedir?, (Was ist Metaphysik?), ev: Yusuf rnek. Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu yaynlar, 1991, s.12-13. Varlk unutmasn yurtsuzluk (heimatlos) imgesiyle dile getiren Heidegger, Varln anlamn bulmak iin bu zemine geri dn abasn ise yurda dn (Zurck zum Heimat) olarak nitelendirmitir. Burada sorulmas gereken soru, tekrar yurda dnmenin olanann ne olduudur? Yurda dnme (Kehre) olgusu, Varlk unutmasnda temellenen felsefenin metafizik ieriinden kurtularak kendi zne dnmesi olanan ierir. Varlka dn karar, lm iinde yaama tavr olarak gerekleir. Varlkn dnlmesini engelleyen unutma, Varlkn anlam sorusudur. Soru, felsefi dnmenin temel sorusu olup Heideggeri Varlk aratrmaya ynlendirmitir, nk Dasein, Varla ilikin unutkanlnn stesinden gelme olanana sahiptir. Varlk sorusunun ayrt edici yan (Die Auszeichnung der Seinsfrage) sz edilen sorunun bugn unutulmu olmasdr. Platon ve Aristotelesn almalarna soluk veren varlk Sorusu Heidegger iin keyfi bir soru olmaktan tedir.Varla ilikin sorunun gereksizliine ynelik nyarglarn kklerini Antika varlkbiliminde bulan Heidegger, varlk unutmasnn nedenleri olarak belirledii bu nyarglarn zeminine Antika varlkbiliminin geleneksel ieriinin yok edildiine ynelik temel savn yerletirir Varln anlamna ilikin soruya verilen yantlarn hem bulank hem de eksik olduu iin yeniden formle edilmesin gerekliliine deinen Heidegger, Varlk Sorusuna kendine zg bir alm kazandrarak yeniden tartmaya aar. Ona gre Varln anlamna ilikin soru geleneksel felsefe tarafndan bir zme balanmamakla kalmam, ayn zamanda unutulmutur da. Bizim iin burada nemli olan Heideggerin Varlkn felsefe tarihindeki tanmlaryla niin hesaplatdr. nk bu tanmlarda varlk zamanszdr. M. Heidegger, a.g.e, 2001, s.5. 44 Daseinn dnyada olmas, dnyasyla ili dl olmasdr O. Pggeler, Der Denkweg Martin Heidegger, Pfulingen, 1963/1983 s.53. nk, Daseinn z varoluundadr. Heidegger, a.g.e, 2001,s.42. Heideggerin terminolojisiyle varolann varl, orada-olan varla karlk gelen, Daseinn orada-olmasna, yani dnyada olmasna karlk gelen dnya-iindeliinden (in der Weltlickeit) hareketle deneyimlenir. Heidegger dnya-iinde-olmann olanakllnn koulunu
43
42

15

olmada (mevcut olmada), dnlmeksizin ve gizliden gizliye imdiki an ve srp gitme egemendir; zaman zn srdrr45. ise, Heidegger, Varln Yunan

dnmesinde

kendisini

gstermesini

hakikat

(aletheia)

kavramyla

karlamaktadr. Kant yorumunda, Heideggerin yitimsellik sorununa ilikin grlerinin anlalmasnda, aletheia kavramna vermi olduu anlam merkezi bir neme sahiptir.

Heideggere gre, aletheia olarak hakikat, Daseinn ekstatik olagelmesiyle kurmu olduu ve ancak Dasein ile birlikte varla geen oluumdur. Hakikat, hem Daseina ak olan hem de Dasein tarafndan deneyimlenen varolanlarn varlnn aklna karlk gelmektedir. Bu balamda hakikat, varolanlarn kendisini sonlu bilgi yetilerine at ve bu bilgi yetileri tarafndan aa karlarak (offenbarkeit) rtsnn kaldrld (Enthlltheit), ontolojik bilgiye karlk gelmektedir. Hem varolanlarn varlnn sonlu ze ald hem de bu akln sonlu z tarafndan deneyimlendii kesime noktasna karlk gelen bu yer dnyadr. Dnya, Daseinn dnyasallnn, ontik varlnn ve zaman zgn yaamasna karlk gelen otantik varoluunun olagelmesinin zeminidir46. Olagelen, sonlu zn, aletheia olarak kendisini aan varl deneyimlenmesidir. Bu deneyimin olana ise, Kaygdr (Sorge). Heidegger Varlk ve Zamanda, Kaygnn, gelecek karekterine

zamansalla balamaktadr. Eger Dasein dnya-iinde-varlk ise, ve onun, temel yasas, zamansallkta duruyorsa, dnya-iindelik, bir belirli zamansallktadr. Buna gre, dnya-iindeolmann paralara ayrlan btnlnn yaps, zamansallktan anlalr. Heidegger, a.g.e 1997, s. 413. 45 Heidegger, a.g.e,1996, s.376. 46 Daseinn dier varolanlardan fark, varolu (Eksistenz) olarak yaama olanana sahip olmasdr. Heidegger iin Var-olu yalnzca dnyada-olmay (in-der Welt-Sein) deil, ayn zamanda Ek-sistenz olarak dnyada-olmann dna kmay ve Varlka ynelmeyi imler. Mulhall, Heidegger ve Varlk ve Zaman, ev: Kaan ktem, I. Bask, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1998, s.72. Ek-siztenz olarak dnyada-olmann dna karak Varlka ynelme, Heideggere gre, Kaygda deneyimlenir. Kayg, en genel anlamda Eksistenz olma halidir. Kayg olarak insan, bo bir mekanda

16

ve imdiye ait tasarmsal bir yapya sahip olduuna vurgu yapmakta;

Kayg

kavramn sonlu zn yitimsel yapsnda temellendirmektedir. Daseinn varlnn kayg olarak amlanmas, onu, uydurma bir dncenin altna zorlamaz, fakat bizim iin, imdiden ontik ve varolusal olarak, aa serilmi olan, ontolojik olarak kavrama getirir47. nk Heideggere gre, bir Kayg varl olarak sonlu z, daima kendini dnya-iinde-bulan bir farkndalktr. Kayg, sonlu zn var-olma (Ek-sistenz) olanadr. Heideggere gre, Kayg veya dieri iin kayglanmay ieren Esirgemenin (Frsorge) birlii, yitimsel bir olanakllk ierisinde

olumaktadr. imdinin zaman kipi, gndelikliimizi ieren pratik varoluumuzda varolanlara ilikin bir bilgi verdiinden, yitimsel bir anlama sahiptir. Dolaysyla, Heideggerin aletheia olarak adlandrd Varlkn aklnda sonlu z, yitimsel bir aa serilmiliktir (Erschlossenheit)48. Yitimsellik, varolanlarn varlnn

anlalmasnn ufku olarak, karmza kmaktadr. Bu balamda, Heideggerin,

bulunmayan daima kendini dnya-iinde-bulan bir farkndalktr. Ek-sistenz olarak Kayg, iindeolmaklk tan k imlemektedir. Herkesin herkes olarak dnp eyledii gndeliklikten Varlka doru k yoludur. Heidegger Kaygnn yapsal yn olduunu belirtir: Dnyay nnde bulma (sich-vorweg), henz-iinde-olma (Schon-sein-in) ve evresinde-olma (sein-bei) . Heidegger Daseinn bu yapsal ynn kendi ekstatik- zamansallna gre ele almtr. Henz iinde olma olup, bitmilie Dnya iine atlmla, olgusalla gemie karlk gelir. Dasein, gemiin ekstas iinde belirlenen bir tarihsel varolutur. Gemii onunla birliktedir, Hibir eye yep yeni bir balang yapamaz ve kendisini gemite olduu eyden koparamaz. Bylelikle, yapt her ey, gemite ne olduuna gelecekte ne olaca ile ilgili tasarmna ve u anda ne olduuna baldr. Zamann ekstaslar, insan varoluunun geride braklamaz olanana lme-doru koarlar. Daseinn kendisini lme doru koma iinde kavramasyla zamansallnn farkndalna ular. Varolma olarak Dasein, dnyay nnde bulan, gelecee ynelmi tasarml bir varlktr. Kendi zgl olanaklar ierisinde kendisini gelecee frlatr. evresinde olma olarak dmlk ise insann yaamn tarihselliinden yoksun bir ekilde bugne uyarlamasdr. Heidegger, a.g.e, 2001, s. 324-331. 47 Heidegger, a.g.e , s. 196. 48 Daseinn kendisi altr (Lichtung).(..), Dasein kendi oradaln birlikte getirir ve bu oradaln yokluunda varlnn var olmas, salt olgusal olarak deil fakat genel olarak sz konusu deildir. Dasein kendi aa serilmiliidir. Heidegger, a.g.e, s.133. Daseinn ontolojik yitimselliinin, bu aa serilmiliini Heidegger, Lumen naturale olarak adlandrmaktadr. Fakat Heideggerin Lumen naturalesi varolusal, ontolojik bir yapya sahiptir. Lumen naturalenin Heideggerci alm, skolastik gelenekten farkldr. Skolastikte, insan usunun bilgi yetilerine karlk gelirken, Heidegger kavram, dnya-iinde-varlk olarak tanmlad Daseina karlk kullanmtr. Dasein en z varlnda, kapatlmamlk (Unverborgenheit) karakterini tadndan , oras zsel olarak aa serilmilie karlk gelmektedir.Bu aa serilmilik yoluyla Dasein, dnyann oradakivarl ile birlikte kendi iin oradadr. M. Heidegger, a.g.e, s. 132.

17

Varlk ve Zamann sunu aklamasnda varla ilikin soru ile bizim oradaki (dnya-iindeki) varlklarmz arasnda (Varlka ilikin sorunun bizim oradaki varlklarmz etkilediine ynelik) kurmu olduu kkensel ilikide, yitimsel-

ontolojik zaman anlayn, varlk sorusuna cevap olarak sunduu aa kmaktadr. Burada, Heideggerin ilgisi, yukarda belirtildii gibi, varolann varlnn, sonlu zn ontolojik bilgisine nasl geldiine ilikindir. Sonlu zn bilgisi her zaman iin sonlu olduundan, bu gelme yitimlidir; ontolojiktir. Ontolojik bilgi, insann yitimselliinin ufkuyla kuatlm olmasdr. Dolaysyla ontolojik bilgi, Daseinn saf aklda temellenen sonlu bilgi yetilerindeki sonluluu, eksiklii imlemektedir. Sonlu zn, varolanlarn varln aa karan ontolojik analiziyle, bu analizi

gerekletiren saf bilme yetileri arasnda koutluk kuran Heidegger, bu noktada, Kanta zel bir yer ayrmaktadr.

Varlk sorusunu zamandan hareketle temellendirmeye alan Heideggerin, kendisini, ontoloji tarihi olarak adlandrd Bat metafizii geleneinin dnda tuttuu gz nne alndnda, Kantn zamana ilikin grleri Heideggerin varlk sorgulamasnn tarihi olarak nitelendirdii, varlk unutmasndan dn

simgelemektedir. Heideggerin Kantn Salt Akln Eletirisindeki zaman anlaynn temel kavramlarna ilikin yorumu, onun, Varlk ve Zamanda planlad, fakat tamamlayamad, bat metafizii ile hesaplamasn ieren programnn bir parasn oluturmaktadr.

Heideggerin

yorumu,

Kantn

eletirel

metafiziindeki

yitimsellik

sorununun, yeri ve nemini gstermesi asndan nemlidir. Heideggerin temel

18

varsaym, Kant felsefesinin bir ontoloji olarak grlmesi gereklilii zerinedir. Heidegger, Kant yorumunda, saf bilgi yetilerimizi aratran Kantn metafizik sorgulamasyla, varolann varln aratran metafiziin olanana ilikin soruyu, ontolojiyi birbirine eitlemekte;

ontolojinin olanana ilikin soruya

dntrmektedir. nk, Heideggere gre, bir metafiziin temellendirilmesi olarak Salt Akln Eletirisi, ontolojinin i olanann aa kartlmasn iermektedir. Heideggerin bu savndan iki sonu aa kmaktadr: Birincisi, Salt Akln Eletirisinin metafizik bir temelllendirme olduu; ikincisi ise, bu metafizik temellendirmenin ontolojinin i olanana karlk gelen yitimsellii aa karttdr.

Heidegger, Kant yorumunda metafiziin temellendirilmesi ile ontoloji arasndaki ilikiyi, varolann varolan olarak sorgulanmasn ieren Genel metafizik (Metaphysica Generalis) ile varolann varln sorgulayan ontoloji arasnda ba kurarak oluturmaktadr. Heidegger, Aristotelesin varolan varolan ( : on he on) olarak aratran ilk felsefesinin ( : prote Philosophia) znde, ift anlama sahip olduunu belirtmektedir. lk felsefe, bir yandan varolan olarak varolann bilgisini, dier yandan ise, varolanlarn btnlk iinde

belirlendii, varolanlarn en stn alannn bilgisini iermektadir49. Kant ise metafizii, Baumgartenn kulland geleneksel anlamda, Metafizik Specialis anlamnda kullanmtr. Heideggere gre, Kant tarafndan, dogmatik metafizik olarak nitelendirilen bu metafizik kavram, insan bilgisinin ilk balang nedenlerini
Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt am Main, 1998 , s.7. Metaphysica adl kitabnda Baumgarten metafiziin konularn Ontoloji (Ontologia: Metaphysica Generalis),Kozmoloji (Cosmologia),Pisikoloji (Psychologia) ve Doal Teoloji (Theologia naturalis) olarak blmlere ayrr. Heidegger, a.g.e, s.5.
49

19

ierdiinden,

bilgiyi

deil,

varolann

bilgisini

hedeflemektedir50.

Bylece

Heideggere gre, bir metafizik bilginin olanann niin ontolojik sorunu iinde barndrd aklk kazanmaktadr. Heidegger, metafiziin temellendirilmesi ile ontolojinin i olanakllnn aa karlmas arasndaki ba kurduktan sonra, Kantn metafizii sorgulayan tavryla aslnda ontolojinin i olanaklln sorguladn belirtmektedir51.

Kanta gre, metafizik, insan aklnn doal bir yatknl52 olarak akln doal yapsnn rndr. Metafiziin olanaklln sorgulamak, onun gereklinden phe etmeyi gerektirir. Oysa Kant, metafizik ad verilen bilgi alannn varlndan hibir zaman phe etmemitir. Onun sorusu, bu alann bilgisinin bireimsel a priori nermelerle kantlanp kantlanamayaca sorununda temellenmekteydi. Dolaysyla, Kantn amac, metafiziin gvenilir bir bilgi olup olmadnn

dayanaklarn aratrp bulmakt. Eer metafizik bir bilimse nasl oluyor da dier bilimler gibi genel ve srekli bir tasvip kazanmyor? Yok, deilse, nasl oluyor da bilim kisvesi altnda durmadan bbrlenerek insann anlama yetisini hi snmeyen ama hi de gereklemeyen umutlarla oyalyor53.

Heidegger, Kantn metafizii sorgulayan bu tavrn, temel ontolojinin olanakll sorusuna dntrmektedir54. Bu dnm ayn zamanda, Heideggerin Varlk ve Zamanda gelitirdii ontolojik Dasein metafiziinde ierilen Dasein
50 51

Heidegger, a.g.e, s.8 . M. Heidegger, a.g.e ,1998 , s.8 . 52 I. Kant, Prolegomena, zu einer Jeden Knftigen Metaphysik, die als Wissenschaft wird Auftreten Knnen, (Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie) Ankara, 1995, s.117. 53 Kant, a.g.e, 1990, s.3.
54

Heidegger, a.g.e, 1998, s.14.

20

analizinin (Daseinanaliytik) olanadr. Heidegger iin de geri metafizik, insann temel bir yetenei olarak doasna aittir55. Fakat bu metafizik doa, Kantda olduu gibi epistemolojik deil ontolojik ilgilerle aklanabilir. Dolaysyla temel ontoloji, metafiziin zorunlu bir olanadr. Heidegger, Kant yorumunda, temel ontoloji

fikrini Salt Akln Eletirisinin aklnda gerekletirir ve bu gerekletirme, Eletirinin, znde, ontoloji olduu savn ierir. Bylece, bir metafiziin temellendirilmesi olarak, Salt Akln Eletirisinin yapsn, ontolojik olarak yorumlayan Heidegger, metafizik dizgenin tm yapsnn, ontolojik olanaklln aa karr56. Bu noktada Heidegger, Kantn Aknsal Estetik ve Aknsal karsama daki dncelerini yorumlamakta ve Kantn sylemek isteyip de syleyemediklerini aslnda kendisinin sylediini iddia etmektedir. Yalnzca Kant tarafndan deil, ayn zamanda, Kant sonras Yeni Kantlar tarafndan da sylenmemi olan ey ise, Saf Akln Eletirisinin znde bir epistemoloji deil; ontoloji olduudur57.

nsan animal rationale olarak kaldka animal metaphysicumdur. nsan kendini akll canl olarak grdke, metafizik Kantn deyimiyle insann doasna zg kalacaktr.Heidegger, a.g.e,1996, s.370. 56 Kant yorumunda analizinin amacnn bir metafizie temel hazrlamak olduunu aklayan Heideggerin sylemek istedii Salt akln Eletirisinin bir metafiziin temeli olarak yorumlanabilecei ve bu yorumun da temel ontoloji olduudur. Ontolojik bilginin olanakll sorusu Heidegger iin nemlidir. Kantda bilgi ben balyoruma karlk den zne ve yklemden oluan bir yarg edimiyken, Heidegger ontolojik kavrayn ne tr bir bilgi verdiini zmlemeye alr. Heideggerin buradaki temel sav sentetik a priori bilginin ontolojik olduudur. Heidegger, sentetik a priori bilginin olanaklln aklamak iin ona ontolojik bir ierik yklemitir. Bylece Heidegger sentetik a priori yarglarn nasl olanakl olduu sorusunu ontolojik bilginin nasl olanakl olduu sorusuna dntrmtr. Bilgi yetilerimiz ontolojik ilkelere gre alr. Heideggere gre ontolojik bilgi, deneyden kmayan, fakat deneyimin olanakllk koullarn iinde barndran bilgidir. Heideggerin Kant yorumunda ontolojik bilgi, Kanta genel olarak bakldnda zorunludur. nk btn olgusal deneyimlerimizin zorunlu kouludur. Kant deneyimlerimizi neyin olanakl kldn sorgulamakla ontolojik bilginin isel olanaklln sorgulamtr. Heidegger, a.g.e, 1998, s.16-17, 21 57 Kantn felsefesini temel alan Cohen, Windelband, Erdman, Rickert ve Cassirer gibi filozoflarn oluturmu olduu yeni Kant Okul (Margburger Schule):Yeni Kant Okul, Salt Akln Eletirisindeki problemlerle farkl bir ekilde ilgilenmilerdir. rnein Cohen, Aknsal tam algy, aknsal Analitikin merkezine yerletirmitir. baka bir deyile Cohen, zaman saf sezgi olarak, belirlerken, anlak kavram olarak mantksal kavramtr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.270. Natorpda ise Duyarlk ve anlan veya verilmi olmann (Gegebenwerden) veya dnlm olmann (Gedachtwerden) bu ikililii, saf dnme olarak, dnlm olanda mantkta, yani bilginin btn

55

21

Heideggerin eletirisi, Yeni Kantlarn Kant, yanl yorumlam olmalarnda temellenmektedir. Yeni Kantlar, Kant bilgi kuramna indirgeyerek Alman idealizmini amak istemilerdir. Oysa Kanta ontolojinin snrlar ierisinde ynelen Heidegger, Kant bilgiyi temellendiren bir bilgi kuramc olarak deil, metafizii, ontolojik olarak temellendiren bir varlk bilimci olarak tanmlamaktadr58. Yeni Kantlar ile Heideggerin diyaloa girmesindeki neden, Eletirinin bilgi kuramsal yorumlanmasdr. Heideggere gre, Yeni Kantlarn bu hatas, yalnzca Kanta ulamay engellememi, ayn zamanda Kantn Kopernik devrimine ilikin sylediklerinin bir slogana dntrlmesiyle sonulanmtr.

Heideggerin Kanta ynelmesindeki temel motif, Kantn Salt Akln Eletirisinin nsznde iddia etmi olduu, Kopernik devrimine e tuttuu devrimi gerekletirmesinde temellenmektedir. Kant, Kopernik devrimiyle, zneyi bilgi edinme srecinde merkeze yerletirerek nesnelerin grnlerine gre deil; bize nasl grnyorlarsa yle alglandklarn belirtmi ve dnyay tasarlay eklimizi tamamen zneye uyarlamtr. Burada, Kantn zneyi aknsal (transendental) olarak yorumlam olmas, zaman anlaynda merkezi bir neme sahiptir. Kantn bilgi kuramnn zn oluturan aknsal zne anlay, bilginin znenin kurgucu etkinlii ile gerekleen bir rn olduu dncesine dayanmaktadr. Kantn kendisi tarafndan da Salt Akln Eletirisinin nsznde, Kopernik devrimine e tutarak vurgulad bu dncesinin z, znenin bilgi edinme etkinliinde merkeze

kurucu belirlenimlerinin kkeni aknsal tam algda zme ulamaktadr Bundan dolay (Natorp iin) Salt Akln Eletirisinin yorumunda mantk kkenseldir . Heidegger, a.g.e, s.270. Heidegger ise Yeni Kant Okuldan farkl olarak, zaman, biimsel sezgi olarak, belirlemektedir. M. Heidegger, a.g.e, s.272.
58

Heidegger, a.g.e, 1998, s.17

22

alnmas ve bu etkinlii araclyla nesnesini kurmasdr. Kantn kendi terminolojisine ait kavramlarla ifade edecek olursak, akln doaya kendi kurallarn dikte etmesidir. Bu u anlama gelir: Akl, yalnzca kendi planlarna uygun olarak rettii eyi anlayabilir59. nk, gereklik bizim kurduumuz bir ey olarak zneye baldr. Bylece Kant, z bilince dayal deneyimin nasl mmkn olduunu sorgulamakla, zamana ilikin kavraymz, radikal bir ekilde deitirmekle

kalmayp, kendilik bilinci ile zaman arasndaki ilikiye gnderme yaparak, Heideggerin ontolojik zaman anlayna zemin hazrlamtr.

Kant, zamana ynelik kavraymzda iki noktayla zetlenebilecek etkide bulunmutur. lkin, bilgi edinme srecinde, zaman tm tasarmlarmz olanakl hale getiren a priori sezgi olarak nitelemekle, Heideggerin baya ( vulger) zaman olarak adlandrd niceliksel-saat zamanndan kopmay gerekletirmitir.

kincisi ise, nesneleri deneyimleyebilmemizin a priori olana olan zaman ile btn
Deneyimde verilen bilginin nesnellii ile deneyimden bamsz bilgi yetimizde verilen zorunluluk arasndaki alamayan uurumu Kant, her iki bilgi yetimiz arasnda kpr kurarak amaya alm ve bunu kopernikci dnm olarak adlandrmtr. I.Kant, Transzendentale Logik- Der umstndliche und konstruierte Dreisprung des transzendentalen Denksports, file://A:\Kritik brgerlicher Wissenschaft- Immanuel Kant Transzendentale Logik. htm. Dolaysyla Kant, etkisi ve sonular bakmndan, Kopernik devrimine e tuttuu devrimiyle Kopernikin yaptnn tam tersini gerekletirir. yle ki; Kopernik, Btn gezegenlerin Dnya da dahil olmak zere Gnein etrafnda dndn syleyerek, geosentrik dnya gr yerine heleosentrik dnya grn geirmi, bylece de insan, evrenin merkezinde olma ayrcaln yitirerek, evrenin merkezinden dna doru savrulmutu. Oysa Kant kendi bilgi kuramna k noktas olarak zamanna kadar etkisini srdrerek gelmi olan geleneksel felsefenin nesneyi nasl biliyoruz? sorusundan ok zne nesnesini nasl biliyor? sorusunu merkeze alm ve bilgi edinme srecinde znenin etkinliini vurgulayarak, insan yeniden evrenin merkezine yerletirmitir. Burada Kantn temel buluu, anln yasa koyucu bir etkinlie sahip olmasdr. Cassirere gre ise Heidegger, metafiziin temel sorusunu Platon ve Aristotelesin belirtii gibi varolann ne olduu? sorusunun oluturduunu sylemi ve Kantn btn metafiziini bu temel soruya balayarak devam ettirmitir. Fakat burada Cassirere gre Kantn Kopernikci dnm olarak adlandrd nemli bir fark bulunmaktadr. Bu dnm araclyla Varlk sorusu asla ortadan kaldrlmaz, ama Antik felsefedeki varlk sorusuna ilikin komplike yapy ierir. Dnm neyin iinde oluur? Bugne kadar bilginin nesneye yneldii kabul edilmitirFakat burada tam tersi sorulabilir. Eer bizim bilgilerimiz nesneye deilde, nesne bilgimize ynelseydi ne olabilirdi? Bu soruya gre, nesnenin belirlenimi bir nesnelliin varlk oluumundan nce gitseydi, her nesne bu varlk yaps ierisinde geerli olurdu. Heidegger, Davoser Disputation zwischen Ernst Cassirer und Martin Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt am Main, 1998, s. 295
59

23

bilgilerimize deimeksizin elik eden kendilikbilinci (Selbtbewusstsein) arasndaki ilikiyi temellendirmi olmasdr. Zaman, yalnzca zbilince dayal deneyimden tretilmemi, ayn zamanda onda ngrlmtr60. Heidegger, Kantn deneyim ve zbilin arasnda kurmu olduu ilikiyle balatm olduu, vulger zamandan bu kopuu, ivme kazandrarak gelitirmi ve Kantn Kopernik devrimi zerinde kendi ontolojik zaman anlayn ykseltmitir.

Bu balamda, tezin birinci blmnde, Kantn Aknsal Estetikte dile getirdii zamann metafizik yorumlanna ilikin grleri, akln insansall (Menschlichkeit; der Vernunft)) sonluluu (Endlichkeit) balamnda ele alnacaktr. Bylece, Heideggerin saf zaman olarak belirledii sezgiyi, ontolojik bilginin zsel belirlenimi olarak nasl yorumlad ve sezginin bireimsel bilgideki ilevinin ne olduu tartlacaktr. Bu blmn amac, Heideggerin, Kanttan farkl olarak insann ontolojik yapsn imleyen sonluluuna odaklanmasnn, yitimsellik sorunu ile balantsnn aa karlmas olacaktr.

kinci blmnn konusunu, yitimsellik sorunu asndan Kantn Aknsal karsamadaki dncelerinin ve ematizim retisinin Heidegger tarafndan yorumlanmas oluturacaktr. Kantn, Salt Akln Eletirisinin Aknsal Estetik

Kant, zaman, tm bilgilerimizi nceleyerek olanakl hale getiren, a priori sezgi olarak nitelemekle duyularla kavranan gerekliin, zorunlu koulu haline getirmitir. Zaman, onu alan bir bilin olmadka, gereklii olmayan, duyusal sezgimizin znel yaps ile ilgili olan ve bu yap olmadan, hibir nesneye yklenemeyendir. Duyularla kavranan gerekliin tek ve zorunlu kavranma koulu olan zaman, saf duyarlk kavram olarak, insann sezgi yeteneindedir. Kant, znel zamana ait olgularn belirlenimi ile znenin bilgi yetilerinin aratrlmasn, birbirine balamtr. K. Dsing, Objektive und Subjektive Zeituntersuchungen zu Kants Zeittheorie und zu ihrer modernen kritischen Rezeption, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang, Walter de Gruyter- Berlin-New York, 1980, s.19

60

24

ve Aknsal karsama blmlerinde zamana ilikin sunduu kavramsal atnn yardmyla, mgelem yetisi (Einbildungskraft) ve mgelem yetisinin a priori kiplerinin (kavramda ve tanma:Apprehension, imgelemde yeniden-retim: zmlemesi

Reproduktion

kavramlarda

tanma:Recognition)

kavramsal

yaplacaktr. Bu zmleme araclyla, Heideggerin bireimin kipiyle zaman arasndaki ilikiyi, yitimsel olarak, nasl kurmu olduu gsterilmeye allacaktr.

nc

blmde

ise,

Kantn

Aknsal

Tamalg

ve

zetkilenim

(Selbstafffektion) kavramlarnn Heidegger tarafndan nasl tanmland ve yorumland aklanmaya allacaktr. Bylece, Heideggerin znenin znelliini aa karan Daseinn olgusal-ontolojik aratrmasnn yol gstericiliinde,

Kantda nesnelliin tasarm ve birlik bilincinin a priori olanana karlk gelen zbilin kavramna nasl yitimsel bir ierik katt gsterilecektir.

25

I.BLM:

YTMSELLK

SORUNU

AISINDAN

HEIDEGGERN

AKINSAL ESTETK YORUMU

Bu blmde, Kantn tm tasarmlarmzn zamanda gerekletii ve zaman tarafndan belirlendii savnn Heideggerdeki almlar tartlacaktr. Sezginin ontolojik bilgideki ilevinin sorgulanmasnda temellenen, varolann deneyimlenebilir bilgisini evrensel olarak ortaya koyan saf bir sezgi var mdr sorusu ve bu soruya Heidegger tarafndan verilen yant, almann birinci blmnn konusunu oluturmaktadr. Hem Kant, hem de Heidegger iin, tm tasarmlarmz zamanda gerekletiinden, zaman tm tasarmlarmzn olana ve zsel belirleyicisidir.

Bununla birlikte, Heidegger, Kanttan farkl olarak saf sezgi olan zamana ontolojik bir ilev yklemektedir.

Heideggerin temel argman, anlarn birbirini izlemesi olarak aklad zamann, yitimsel bir yapya sahip olduudur. Bu balamda, Heidegger, Kanta kar, saf sezgi olarak zamann, varolanlarla karlamann olana olduunu

belirtmektedir. Heideggerin bu savna gre, mekansal ve zamansal olanla karlama, insann sezgisi iinde gereklemektedir. Dolaysyla, Heidegger iin, Varln sezgisel yolu, insann sonlu duyu organlarnda temellendiinden, yalnzca insann kendisi deil, ayn zamanda bilgisi de sonludur. Bu nedenle, sonlu bir z

Heideggerde ontolojik bilgi, bilgiyi oluturan saf akln saf gelerine (sezgi ve kavrama) karlk gelmektedir. Dolaysyla bu elerin bireimi sonucunda oluan ontolojik bilgi, varolanlarn varln aa karmaktadr. Bu noktada Heidegger, saf akl oluturan saf yetilerin aknsal ve ekstatik bir yapya sahip olduunu belirtmekte ve bu aknsal ekstatik yapnn, varolann varln belirleyen ontolojik zamana karlk geldiini sylemektedir. Bu nedenle, Heidegger iin ontolojik bilgi de, saf sezgi olarak iaretlenen zaman merkezidir.

26

olarak insan, mekansalla sahip olan eyi yitimsel olarak, deneyimleme olanana sahiptir. Burada Heidegger, zellikle sonlu zn, olgusal olagelmesinin ve bilmesinin duyu organlar araclyla gerekletiinin altn izmektedir. nk, sonluluun mekansal olarak deneyimlenmesine karlk gelen saf zaman sezgisi, kendiliin ortaya kabilmesi iin zorunludur. Bu noktada, Heidegger, bilmenin temelde sezgi olduuna ynelik Kantn dncesine katlmakla birlikte ondan farkl olarak, sezgi ile insann sonluluunu imleyen yitimsel yaps arasndaki ilikiye deinmektedir.

Mekan ve zamann metafizik aklannda, Kantn Aknsal Estetikte gerekletirdii, drt aamal incelemeye paralel bir inceleme gerekletiren Heidegger, zellikle Kantn sonluluktan ne anladn sorgulamaktadr. Heidegger iin, akln insansall, yani sonluluu zorunludur ve bu zorunluluk insann Heidegger,

bilgisinin de kkensel olarak sonlu olduu anlamna gelmektedir. bilginin bu sonlu zn, kavramyla aklamakta;

Kanttaki almna karlk gelen, sezgi (Anschaung) btn dnce ve bilgilerimizin zsel olarak sezgiye

hizmet ettiini, dolaysyla saf sezgi olarak zamann, tm bilgilerimizin olanakl koulu olduunu iddia etmektedir. Bylelikle Heidegger iin btn tasarmlarmz ya sezgi (intuitus) ya da kavramdr (Conseptus). Bununla birlikte nesneyle dorudan ilikiyi kuran sezgi olduundan, bilgide kkensel olan sezgidir. Bu noktada konuya aklk getirebilmek iin, sonsuz, orijinal sezgi (intuitus originarius) ve sonlu,

trevsel sezgi (intuitus derivatus) arasnda ayrm yapan Heidegger, sonlu sezginin, alc (hinnehmende) bir tasarm olduunu dnmektedir. Heideggere gre, sezgi,

27

sonlu olduu iin, alcdr ve alc olduu iin de, duyarlmzda (Sinnlichkeit) yer almaktadr61.

Bu noktada Heidegger, Kantn sezginin biimi ve biimsel sezgi arasnda yapm olduu, ayrma deinmektedir. Kantta sezgi, ift anlamldr. Yalnzca duyulara veya duyarla ait deildir. Bir taraftan duyarla, dier taraftan ise imgelem yetisine aittir. Kantn, sezginin birlii zerine sylediklerini eletiren Heidegger, syndosisin,synopsisin kendisi olduunu savlamaktadr. Kant,

sezgideki okluu synopsis kavramyla tanmlarken, Heidegger, mekan ve zaman, birlikte vermek, bir eyi ayn anda vermek anlamna gelen syndosis kavramyla tanmlamaktadr. Heidegger, Kanttan farkl olarak, syndosisin anlaa deil, saf sezgi olarak verilen zamana ait olduunu iddia etmektedir.

te yandan Heidegger, mekan ve zaman tasarmlarnn a priori bireimsel bilgilerin birliini nasl olanakl kldna aklk getirmektedir. Burada Heidegger iin, zaman kavramnn aknsal aklanmas, genel hareket retisi iin temel oluturmaktadr. Heideggerde, deiimin (Vernderung) ve devinimin (Bewegung) olana, Kantta olduu gibi zaman tasarmdr. Yer deiimini, bir eyin ayn yer ve zamanda mevcut olmas ve olmamas eklinde tanmlayan Heidegger, deiim kavramn, Platon da olduu gibi, elikili (kontradiktorisch) ifadeler araclyla belirlemektedir. Oysa Kant, hareketin kendi ierisinde tad bu atky

Heideggere gre sezginin alc (hinnehmen) olabilmesi iin, bilinenin yani varolann, kendini gstermesi gerekir. Bu noktada Heidegger alc sezginin, varolan kendi sezgisinde yaratamad iin, bir eye kendini yneltmesi (sich zu wenden zu) gerektiini belirtmektedir. Bylelikle Heideggerde sonluluk, bilinenin kendini gstermesi ve bilenin sonlu bilgi yetileriyle, bir eye ynelmesi anlamna gelmektedir. Bu ynelmede Heidegger, olanakl karda duran (Gegen-stand) nesne ile akta duran (Ent-stand), kendi varlnda grnen (Seiende an sich ) arasnda ayrma gitmektedir.

61

28

(Wiederspruch) kabul etmediinden, hareketin mantksal olarak kavranamayacan belirtmitir. Buna karlk hareketi, yalnzca art ardaln ufkunda, ayn eyin anlalmas olarak, tanmlayan Heidegger, yalnzca zamann ufkunda (Im Horizont der Zeit), bir eyin bir eye dnmnn kavranabileceini savlamaktadr. nk, Heideggere gre, zaman tasarm, varolann bilgisini olanakl klan ontolojik bilgiyi, aa karmaktadr.

Bireimsel a apriori bilgilerin olana olarak, mekan ve zamann aklanmasn ieren blme ilikin Heideggerin hareket noktas, bir bilim olarak, metafiziin olanann aratrlmasn ieren, Kantn metafizik temellendirmesi ile ontolojik bilginin olanann aratrlmasnn, ayn ey olduu, savdr. Heideggerin buradaki sorusu, metafiziin olanann aratrlmas ile ontolojinin olanann aratrlmas arasnda nasl bir ba kurulabileceidir? Kantn metafizik

sorgulamasnn ynnn, ontolojik olduunu ve ontolojik bilginin olana sorusunun, bireimsel apriori bilgilerin znn ne olduu sorusunda temellendiini savlayan Heideggere gre, Kant, bireimsel apriori bilgilerin olanaklln sorgulayarak, znde varolann varln aa karan saf akl tartmtr. Heidegger, saf akl aratran metafzik ile varolann varln aratran ontoloji arasnda kurmu olduu eitlikten hareketle, Kant felsefesinin znde, bir ontoloji olduunu, savlamaktadr. Burada Heidegger, Kantn btn bilgilerimizi, birincil sezgi olarak, aklamasna paralel olarak, bireimsel a priori yarglarn da birincil sezgi olduklarn, dolaysyla da, dorudan ontolojik olduklarn sylemektedir. Bu cmlenin Heideggerci alm sezginin, ontolojik bilgiyi temellendirmesidir. Ontolojik bilgi olarak, sezgi ise zamandr.

29

Grlecei gibi insann sonlu varlnda ve bilgi yetilerinde temellenen, ontolojik bilginin olana sorununu Heidegger, varolann varln aa karan, bireimsel a apriori yarglarn (sezgi ve kavram birlikteliini ieren ontolojik bilginin), olana sorununa indirgemektedir. Ontolojik bilginin olana ise, yukarda deinmi olduumuz gibi, bizdeki zaman tasarmdr Bu noktada Heidegger, metafiziin olanan, bireimsel a apriori bilgilerin olana, sorununa indirgeyen, Kantn metafizik sorgulamasnn, ynnn, ontolojik olduunu, sylemekte ve ontolojik bireim olarak, nitelendirdii sezgi ve kavram birlikteliinin, varolann varln, zaman olarak, aa karttn, savlamaktadr. Heideggere gre, isel duyum olarak, zaman, pasif fakat evrenseldir. Heidegger, pasif fakat evrensel isel duyumun, mekan tasarm karsnda, bir ncelie sahip olduunu, dnmektedir. D duyumun tm tasarmlar, mekansal olarak sezilirken, zne kendi isel durumunu, yitimsel olarak, gzlemleme olanana sahiptir. Fakat her ne kadar, d duyumun tasarmlar, mekansal olarak, sezilse de, bu tasarmlar, isel duyumda ierilirler. Heideggere gre, sel duyumdaki bu sonluluk, zaman tasarmnn kendisine aittir.

Bu noktada Heidegger, Kantn grng kavramn, sonlu bilgide, bilinebilir olandan, hareketle tartmaktadr. Heidegger, birinci blmn Grnglerin evrensel biimi olarak zaman baln tayan son alt blmnde, Kanttaki bilgi nesnesi ve kendinde ey ayrmnn, kkensel olarak ne anlama geldii zerinde durmaktadr. Kantn yapm olduu, fenomen ve numen ayrmndan hareketle, grng kavramn dar ve geni anlamda aklayan Heideggerin argman, Kantn

30

grng ve kendinde ey ayrmnn, sonlu ve sonsuz bilgi ayrmnda temellendiidir. Geni anlamda grng, Heideggerin sonlu bilmede, dnerek alan sezgi olarak, tanmlad, varolanlarn kendisine karlk gelirken, dar anlamda grng, dnmeden yoksun, deneysel sezginin ieriine karlk gelmektedir. Fakat Heidegger iin, her iki kullanmda da grngler, varolanlara karlk gelmektedirler.

I.1.Mekan ve Zamann Metafizik Yorumu

Kantn Aknsal Estetikte gerekletirdii metafizik inceleme, a apriori bilginin saf duyusal sezgi biimleri olan, mekan ve zamann genel olanakllna ilikindir62. Heideggerde metafizik inceleme ise, mekan ve zamann genel olanakllnn, ontolojik yapsnda temellenen, zamansal ve yitimsel yapsnn aklanmasdr. Heidegger, Kant yorumunda, Kantn duyarlln ilkelerinin bilimi olarak adlandrd, Aknsal Estetikte, a apriori bilginin, saf duyusal sezgi biimleri olan, mekan ve zamann, genel olanakllna ilikin, gelitirmi olduu, drt aamal incelemeye, paralele bir inceleme srdrmtr.

Negatif olan ilk basamakta, mekan ve zamann deneysel kavramlar olmad incelenir. Hem Kant, hem de Heidegger iin, mekan ve zaman, deneysel kavramlar deillerdir; bir tasarmdrlar (eine repraesentatio, eine Vorstellung). Mekan d deneyimlerden tretilen deneysel bir kavram deildir. Belli duyumlarn dndaki bir ey ile (.) ilikilendirilebilmeleri iin, ve benzer olarak onlar birbirlerinin dnda
62

Heidegger, mekan ve zaman kavramlarnn metafizik aklamas (expositio) altnda tasarmn, a priori verilen bir kavram iermesini anlamaktadr. G.Wohlfahrt, Ist der Raum eine Idee? Bemerkungen zur transzendentelen sthetik Kants, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant- Gesellschaft 71. Jahrgang , Berlin-New York, 1980 , s.137

31

ve dolaysyla salt ayr olarak deil, fakat ayr yerlerde olarak tasarmlayabilmek iin, mekan tasarm daha imdiden zemin olarak bulunuyor olmaldr63. Heideggere gre Aknsal Estetikten alnan bu alntda, Kant, unu sylemek istemitir: Diese vorstellung non abstrahitur a sensationibus externis: Bu (mekan) tasarm, d deneyimden karlamaz64. Dsal grngnn ilikilerinden deneyim yoluyla dn alnamaz; tersine, bu d deneyimin kendisi ilkin ancak sz edilen tasarm yoluyla olanakldr65. Buna gre, d grnglerin olana, bizdeki mekan tasarmdr66. Heidegger, mekan gibi zamannda (nesnel bir kavram olmad iin) nesnel bir gerekliinden sz edilemeyeceini belirtmektedir67. nk, Kantta olduu gibi, biz nesneleri olduu gibi deil, duyarllmza zg a priori

tasarmlama gc ile bilebiliriz68. Heideggere gre, birinci incelemede, negatif olarak sylenmek istenen, mekan ve zamann mevcut olan nesnel bir ey olarak bulunmamalardr. Mekan ve zaman, nesnel olarak varolan eyler deil, aksine varolan temellendirendir. Bunun pozitif anlam, mekan ve zamann mevcut olan temellendirmesidir69. D grnglerin olana olan mekan ve bir eyin farkl ve ayn zamanda (Zugleichsein) olmasnn olana olan, apriori zaman tasarm, insansal

Kant, a.g.e, 1990, s.67, B38. Wohlfahrta gre Kant, makandan (ve zamandan) a priori verilen bir kavram olarak szetmesine karn, bunu takiben 3. ve 4. mekan (ve zaman ) argmannda mekann ( ve zamann) kavram olmadn, sezgi olduunu sylemitir. G.Wohlfahrt, a.g.e, 1980 , s.138 64 Heidegger, Phnomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen Vernunft,, Frankfurt am Main,1987, s.114 65 I. Kant, a.g.e, 1990, s.67, B38 66 D duyum (ueren Sinn), tasarmlarmz bize gerek ve saf olarak veren tek yetidir D. H. Heidemann, Kant und das Problem des Metaphysischen Idealismus, Kantstudien Ergnzungshefte 131, Berlin; New York,1998,s.99. Heideggere gre Kant zaman kkensel tasarm olarak, B41de bir eyin tasarlanmas olarak, iaretlemektedir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.276. Zamann kkensel tasarm olmas ne anlama gelir? Kantta tasarm, duyudur; tasarm, bir eyin tasarmdr. Heidegger, a.g.e, s.277. 67 Heidegger, a.g.e, 1987, s.114 68 Zaman, (..).. nesnede deil ama kendisine nesnenin grnd znede aranmaldr Kant, a.g.e, 1990, A38 B55, s.81. 69 Burada Kantn mevcut olan kavramyla dnd arka plan olarak bir mevcut olma deildir. Mekan ve zaman, grng olarak mevcut olandr ve mmkn deneyimin kurucu gc ve saf biimi olarak, salt akldan tretilmi diskursiv kavramlar deillerdir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s.115.

63

32

sezgimizin sonlu (Endlich) olmasnda temellenen yitimsel yapsna baldr. Zaman nesnede deil, kendisine nesnenin grnd znededir70. tasarm, znede a priori olarak temelde yer almaktadr. Bu nedenle, zaman

Mekan ve zamann

a priori zorunlu tasarmlar olduunu kantlanmaya ncelemenin ikinci basamanda, mekan ve

alan ikinci basamak pozitiftir.

zamann, zorunlu a priori tasarmlar olduu zerinde durulur71. Mekan ve zaman tasarmlar, insan bilgisinin genel ve zorunlu kavray biimleri olarak duyularla kavranan gerekliin kavranma koullardrlar72. Heideggerin syledii gibi, duyum oyununun olana olarak zaman, tm grnglerin temelinde yer alan ve kendi iinde a priori olarak verilen saf bir sezgidir73. Mekan ise, Kantta olduu gibi, nesneler aras ilikilerden karlan bir ey deildir74. Mekansal ilikilerin nceden sezgisine sahibizdir. Heidegger iin de mekan tasarm, tm grnglerin olanann a priori kouludur75. Burada Heidegger, Kantn mekan tasarmnn, bizde,

Zaman yleyse yalnzca bizim (insansal) sezgimizin ki (nesneler tarafndan etkilendiimiz srece her zaman duyusaldr) znel kouludur, ve znenin dnda hibir eydir Kant, a.g.e, 1990. A 35 B52, s.78. Zaman, duyusal sezgimizin znel kouludur ve bu znel kouldan soyutlanacak olursa, zamann hibir gereklii yoktur. Dolaysyla zamann deneysel gereklii, zamann bizdeki duyusal sezgisinin znel koulunda temellenmektedir Kant, zaman, tm bilgilerimizi nceleyerek olanakl hale getiren, a priori sezgi olarak nitelemekle, zaman, duyularla kavranan gerekliin, zorunlu koulu haline getirmitir. Eer zaman tasarm znede a priori olarak temelde yer almasayd algmzda zamann, ne e zamanllndan (Zugleichsein) ne de ard ardalndan (Aufeinanderfolgen) sz edilebilirdi. I. Kant, a.g.e, B 46, s.74. 71 Geici olarak, bilgide bilinen, yani a priori ispatlanan nedir? Kartezyenci bir yorumlamayla, zneye ait olan nedir? (Sezgi). Sezgi olarak zaman ruhumuzda hazr bulunur. Heidegger, a.g.e,1995, s. 309. 72 Heidegger, a.g.e, 1987, s.115-116. 73 Zamandaki grnglerin tm olanakll, zamann a priori olarak verilmesinde temellenir. Kant, a.g.e,1990,B47,s.74, Wohlfahrta gre, Kantn buradaki mekan ve zaman argmann karlatrdmzda farkl ispat yollarna ramen, ama bir ve ayndr. Zaman, -tpk mekan gibikavram deil sezgidir. G.Wohlfahrt, a.g.e, 1980 , s.142 74 Kantta mekan, nesneler aras ilikilerden okarlan bir ey deil; tm d grnglerin temelini oluturan a priori zorunlu bir tasarmdr. Dolaysyla Kantn mekan tasarm, tm grnglerin olanadr. Kant, a.g.e,1990, B39, s.67 75 Mekan bir btn olduu iin, paralar kendi iinde kavranr. Buradan Kantn kard sonu:Grnglerin olanann koulu olarak mekan, grnglere baml bir belirlenim olarak

70

33

nesnelerden nce saf sezgi olarak bulunduuna; bu nedenle de,

nesne olarak

verilemeyeceine ynelik dncelerine katlmaktadr76. Heideggere gre, Kantta ki bu nceden grme, sezginin yapsal bir parasdr. nsan varolduu srece belli bir mekandadr ve bu mekan bir nesneye dntrmeden vardr. Dolaysyla mekanda varolma, nesneletirmeden bamszdr. Bylece nesne olmayan bir biimde

amlanan sezgi, deneysel sezgiyi olanakl klmaktadr. Sezgiye sahip olma, deneysel sezgiye sahip olmak demektir. Deneysel sezgi ise biimlendiricidir ve ideal bir gereklik olarak insann alg yeteneindedir.

Tekrar negatif olan nc basamakta, zaman ve mekann diskrsif (genel) kavramlar olmad zerinde durulur. ncelemenin nc basamann tezine gre, mekan ve zaman, diskrsif veya eylerin genel bir kavram deil; saf sezgidirler77. Heideggere gre, bu cmlenin aklanmas ve ayn zamanda anlalabilir klnmas iin, saf sezgi (intuitus purus) kavramndaki nemli olann ne olduunun gsterilmesi gerekir78. Kantta mekan, saf tasarmdr. Fakat bu saf mekan tasarm ile tek tek

deil, fakat onlardan bamsz a priori bir tasarm olarak, d grnglrrin temelinde yatar G. Wohlfahrt, a.g.e,1980, s.139. 76 Kant, a.g.e, 1990, s.67, B39. 77 Mekan, genel olarak eylerin ilikilerinin diskursif ya da , sylendii gibi, evrensel bir kavram deil, saf bir sezgidir. Kant, a.g.e, s.69, B40. Zamann tek bir boyutu vardr ve tpk deiik mekanlarn ardk deil fakat e zamanl olmalar gibi deiik zamanlarda e zamanl deil fakat ardktr. Kant, a.g.e, s.74, B47 . Doktora tezinde Kant, insann sezgisinin genel veya mantksal bir tasarlama olmadn bilakis duyusal eylerde dnlen tek bir tasarm olduunu, bu nedenle de, mekan ve zaman tasarmlarn ierdiini belirtmektedir. G. Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s.141. Dip not.30. Kantta tek bir tasarm olarak sezgi repraesentatio Singularis), genel tasarm olarak kavramdan (repraesentatio per notas communes) farkldr. Eer mekan, zaman gibi tek bir tasarm ise, sezginin biimi kavram deil, sezginin kendisidir G. Wohlfahrt, a.g.e, s.140. 78 Heidegger, a.g.e,1987, s.116. Heideggere gre, mekan ve zaman yalnzca sezginin biimleri olarak deil, saf sezgi olarak iaretlenirler. Bu saf sezgi (zaman), sezginin ilk modeli olma anlamnda orijinal deil, travseldir. nk bu sezgide sezilen aracldr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.276. Leidere gre Kant , mekan ve zamann a priori saf sezgi olduklarn, onlarn deneyimden kaynaklanan tasarmlar olmamalaryla, bilakis tm deneyimin olanakl koulu olmalaryla aklamaktadr. Mekan ve zaman , deneyimi olanakl klan zihnimizin a priori biimleridirler. Bununla birlikte mekan ve zaman, kavram deil, sezgi biimidirler. Leidere gre Kant, mekan ve zamann saf sezgi biimleri olduklarn, onlarn, tek ve benzersiz olmalarnda (Einzigartigkeit: de

34

mekan paralarnn ilikisinin nasl kurulaca sorunsaldr. Kantn zm nerisi bir ok mekandan sz edildii zaman bundan yalnzca bir ve ayn mekann blmleri(nin) anlalmas79 gereklilii ynndedir. Kantta mekann paralar, bir ve ayn mekann paralar olarak her deneyimden nce verilir. nk, mekann paralar yalnzca bir btnde olanakldr, fakat bir btn, paralar tarafndan olanakl deildir.O halde Kanta gre mekan, bir toplam (Summe) deil, btn (Ganzes) olarak adlandrlr80. eitli zamanlar ise, zamann kendisinin yalnzca paralardrlar. Heideggere gre de, her nceden verilmilik iin, mekan ve zaman saf sezgi olarak belirlenmelidir. Varolanlar, kendini ancak belli mekansal ilikiler iinde ve zamanda gsterebildiinden, mekan ve zamann insann sonlu bilgisinde varolandan nce olmas gerekir. Mekan ve zaman saf tasarmlardr fakat diskrsif deildirler81. Ayrca, nosyon olmadklar gibi kategori de deillerdir82.

Pozitif olan drdnc basamakta ise, mekan ve zamann sonsuz verilmi byklkler olduu tartlr. ncelemenin drdnc ve sonuncu basamanda Kant,

singularitate), sonsuz olmalarnda (Unendlichkeit; de infinitate) ve srekli (Stetigkeit; de continitatae) olmalarndan hareketle aklamaktadr. Burada sonsuzluk kavram, tanmlanamamay imlemektedir. Mekan ve zaman, kavramsal olarak hibir zaman tam olarak tanmlanamayacandan sonsuzdurlar. Dr. Habil. K. Leider, Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants, Hamburg, 1977, s.133-134. 79 Mekan saf bir sezgi olarak, tanmlayan Kant, bu saf mekan ile tek tek mekan paralarnn arasndaki ilikiyi sorun edinmitir. Kant bu sorunu, tek bir a priori mekan tasarmnn tm mekan kavramlarnn temelinde yatt dncesinden hareketle zer. Yani, tek tek mekan paralar znde bir ve ayn mekann paralardrlar. Kant, a.g.e, 1990, B 40, s.69, 80 Btn ve toplam arasndaki ayrm ve , yani btn ve toplam ,Platon ve Aristotelesten beri bilinen bir ayrmdr. G. Wohlfahrt, a.g.e,1980, s.139. 81 Genel olarak Kantn n se ve sub se arasnda yapm olduu ayrm arasndaki farkllk, mekan ve zamann, kendi paralarnn kendisinde olduklar ve tpk bir kavram olarak kendi altnda olmadklar anlamna gelmektedir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.118. 82 Heideggerin Kant yorumuna gre, kavramlar, belirlenmi teklikleri aralarnda bulundurduklarndan dolay nemli bir probleme neden olurlar. Bu problem, ontik kavram (rnein masa) olarak dnlen bir genel varolandr. Fakat ayn zamanda ontolojik kavram olarak kategoriler ve kavramlardr. Heideggerin Kanta sorusu, ontik genel kavramlarn ne ekilde ontolojik olduklardr ki bu soru, Heideggere gre, ematizm retisinde amlanr. Heidegger, a.g.e, s.118.

35

zellikle zamann incelenmesinde gemi incelemelerini tekrarlyor gibi gzkmekle birlikte, mekann, zaman gibi bir sezgi (repraesentatio sigularis) ve kavram (repraesentatio per notas communes) olmadn sylemektedir83. Bu, Kantta mekann kkensel tasarmnn a priori sezgi ve kavram olmad anlamna gelmektedir84. Bununla birlikte Heideggere gre, mekann incelenmesinde, mekan ve zaman olgusunun Kantn gstermi olduu yeni bir iaretlemesi bulunur85.

Heideggerin Kant yorumuna gre, mekan da tpk zaman gibi yle veya byle bir byklktr. Heideggerde mekan tasarm, bir btnl gstermektedir. Mekan, kendisinde sonlu olarak bir bykle (Gross) sahip olan, olanakl klan sonsuz bir byklktr. Bu sonsuz byklk, yle ya da byle bir byklk olan bir eyi; nicelii, olanakl klmaktadr. Dolaysyla mekann paralar, tek bir mekandan olumaktadr. Oysa Kant, mekan ve zamandan yle veya byle bir byklk olarak sz etmemitir86. Heideggerin byklk tanm geri Kant terminolojide de byklk (Grossheit) anlamna gelmektedir. Fakat Kant bunun iin, Latince bir terim

Kantta her sezgi bir repraesentatio singularistir. Fakat buna karlk kavram, bir repraesentatio yani, bir gz nne getirerek tasarlamadr (Sichvergegenwrtigen: bir repraesentatio per notas communes). Kavram, sezgiden genel karaktere sahip olan gz nne getiren tasarlama olarak ayrlr. (Bylelikle) kavram, bir genel tasarlamadr (allgemeine Vorstellung). Heidegger, Gesamtausgabe II. Abteilung: Vorlesungen 1919-1944, Grundbegriffe der aristotelischen Philosophie, Band 18, Frankfurt am Main, 2002, s.10. Sezgi tpk kavram gibi tasarmn birincil karakteridir. Tasarm olarak tasarm, bir nesneyle balantldr; bir nesneye sahiptir. Tasarmn belli bir biimi olarak sezgi, nesne balantldr ve nesne ile karakterize edilir. Tasarm olarak sezgi, nesnenin olanan aracsz verir. Heidegger, a.g.e,1995, s. 273. 84 Kant, a.g.e,1990, s.68, B40. 85 Kant, a.g.e, s.68, A25 86 G. Wohlfahrta gre Heideggerin genel olarak kaygs, Kantn saf sezgi olarak, zaman kavramn sonsuz verilmi bir byklk olarak zp zmedii sorusunda odaklanr. Heidegger hakl olarak, mekan ve zaman, anlak kavramlar olaral, ele almaya kardr. Bu nedenle Heidegger, mekan ve zaman, saf sezginin kavramlar olarak ele almasna ramen, saf sezgi olarak, mekan ve zamann gsterilmesinde byk bir karanln olduuna inanmtr. Mekan ve zamann anlak kavramlar m?yoksa sonsuz verilmi byklkler olarak, akl kavramlar m olduklar sorusunu Heidegger fazla irdelememitir G. Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s.144 .

83

36

olan Quantumu kullanmtr87. Kant, bykl nitelik anlamnda deil, genilik anlamnda yani igal ettii yer anlamnda kullanmtr. Heideggere gre, Kantta byk, byklk olarak geniliin anlalmasnn olanadr88. Mekan ve zamann sonsuz byklk olmas birleik bir btnl anlatr. Kant, zaman gibi mekann da sonsuz bir byklk olup olmadn sorgulamtr. Sonsuzluk (Unendlichkeit) kavram, burada bykln bir belirlenimi olarak karmza kmaktadr. Ne byk ne de kk olan bu belirlenim, sonsuz da deildir.

Burada sorulmas gereken soru, Heideggere gre, Kantn sonsuzluktan ne anladdr 89. Ksaca formle edilirse, btn mekan paras, btnn paras olarak asla nicelik deil, daima zseldir; sonsuz farkldr90. Btn kendi snrlarnn olanakllnn temeli olarak zsel farkldr. Heidegger bu farklln, Kant tarafndan, sonsuz kavram ile ifade edildiini dnmektedir. Sonsuzluk kavram, Kantta zsel olarak, ontolojik metafizikten farkl bir anlama sahiptir. Mekan ve zamann sonsuz byklkler olarak yorumlanan anlamlardr91.

Kantta, nicelik (Quantitt), kategorilerin bir snfnn incelenmesidir. Bu kategoriler: birlik, okluk ve genelliktir. Quantumun idesinde byklk yle veya byle rlatif byklk (kompararativ) anlamnda deil yle veya byle byklktr. Kanta gre, Quantum iinde btn nicelii tek bana belirleyen Quantum, mekan ve zamandr. Heidegger, a.g.e,1987, s.119. Mekann her paras niceliksel olarak farkl deil, kkensel olarak farkldr.Heidegger, a.g.e, s.120. Heidegger, a.g.e, s.120. Poppera gre Kantn zmeye alt dnyann sonluluu veya sonsuzlu sorunu (Endlichkeit und Unendlichkeit der Welt) mekan ve zamann sonluluu veya sonsuzluu sorununu iermektedir. Her ne kadar Einstein tarafndan Kant dme zm nerisi sunulsa da, -Dnya sonludur fakat snrszdr. Popper iin, zamansal olarak dnyann sonluluu veya sonsuzluu sorunsal, Kantta dnyann zamansal bir balangc olup-olmad sorusunda temellenen, bir antinomi karakteri tamaktadr. K. Popper, Immanuel Kant Der Philosoph der Aufklrung, Immanuel Kant zu ehren, Frankfurt am Main, 1974, s.338-339. Heideggere gre, Kant Antinomi retisinde dnyann olanakl oluumu problemini; dnyann yaratlmas sorununu, zaman problemi balamnda aklamaktadr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 270.
89 88

87

Heidegger, a.g.e, 1987,s.120. Ayn ekilde nitelik (Qualitt), modal kategorilerin emalar, bir kalc zamanda tasarmlarn srekli akdr. Nicelik emasyla Kant, bir saf zaman ilikisini belirlemitir. Fakat bu emada olgusal olan kapsanmamtr. Burada zaman kalc dzenleyici yasadr. Niceliin emas olarak btnlk, saf
91

90

37

Heidegger, mekan ve zamann

metafizik, aklannn drt basamakta

gerekleen yorumunda, Kantn Aknsal Mantkta syledii, mekan ve zamann sezginin saf biimleri olduklar dncesine katlmaktadr92. Mekan ve zaman, verilmi byklkler olarak saf sezgidirler. Heidegger, Kanttan farkl olarak,

mekan ve zamann, yalnzca zihinde deneyimden bamsz gerekleen sezginin biimleri olmadklarn, ayn zamanda bu sezgilerin, sezilmi olan bir eye sahip olduunu savlamaktadr. Bu ayn zamanda, mekan ve zamann, zihinde deneyimden bamsz olarak gerekleen, bir eye bakma yolu olmadklar anlamna gelmektedir. nk, bu sezgiler bir baklana sahiptirler. Aklamann nc ve drdnc basamanda gsterildii gibi, mekan ve zamann bir btnn birleeni olarak verilmesi demek, saf bir sezgide sezilen (angeschaut)93 olmalar demektir. Mekan ve zaman, yleyse ayn zamanda sezginin ve sezilenin z olarak, sonlu sezginin trevleridirler. Mekan ve zaman saf sezgi olarak orijinal sezgi (intuitus originarius) deildir. Ancak trevsel sezgi de (intuitus derivatus) deildirler. Etkilenimin belirledii bir karlama da deildir; bilakis trevsel sezgidirler ve bu sonlu znenin kkenselliinden geldiklerinden aknsal imgelem yetisinde

okluun saylabilirlii art ardaln dzeninde aksal olarak kurulur. Bylece oluan zaman dizisinin tasarm, Kant tarafndan saf zaman ilikilerinin zsel belirlenimi olarak ele alnmtr. Kant, a.g.e,1990, s. 201, B182 Kantn bu dip notdaki zaman ve mekana ait grleri Aknsal Mantkta bulunur. Burada zaman ve mekan, manta aittir. Zaman ve mekann sezgisi, dncenin biimi olarak kategorilere aittir. Ben eletirinin problemi ierisinde zaman dncesinin hangi balamda ele alnacan akladm. Zaman Kantn yorumlad gibi,yalnzca sezginin biimi vaya saf sezgi olarak deil, kategori olarak, kavranmaldr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.271. 92 Buraya kadar zaman zerine aadaki belirlenimleri kazandk: 1. Zaman, isel sezginin biimidir, 2. Zaman, sezgidir, 3. Zaman, sonsuz verilen bir byklktr., 4. Zaman, bilgi kaynadr . Heideggere gre, zamann bu belirlenimlerinden Kantn doa ve doa bilgisi iin zamana nasl bir merkezi rol verdii ve makan nasl aklad aa kmaktadr. Heidegger, a.g.e, s. 304. 93 Heidegger, a.g.e, 1987, s.121

38

kklenirler94. Heidegger, Kantn, mekan ve zaman deneyimden soyutlanan deneysel kavramlar olmadklar, fakat, her deneyim bilgisinin a priori zorunlu tasarmlar olduklarna ynelik tezini merkeze alarak, mekan ve zaman ens imaginarum olarak belirlemitir95. Heidegger iin de Kantn vurgulam olduu gibi, zaman ve mekan ontik bir varolan (sezilenin z olarak, ontik bilgi) deil; saf sezgidirler.

I.2. Zamann Saf Sezgi Olarak Yorumlan

Bir bilgi nesnelerle hangi kipte ve hangi ara yoluyla ilikili olursa olsun onlarla dolayszca ilikisini salayan ve tm dncenin ara olarak gz nnde tuttuu ey sezgidir96. Aknsal Estetie giriin ilk paragrafndan alnan bu alntda Kant, insann bilgisine zorunlu olarak neyin ait olduunu aklamtr. Kant, genel olarak bilgi ve bilginin birincil zsel karakteri ile ilgili yapm olduu bu aklamada, btn dncelerimizin yalnzca ara olduunu ve sezgiye hizmet etmede durduunu sylemektedir. Bize ne nesne olarak veriliyorsa, sezgi de verilmelidir. Bizim btn sezgilerimiz yalnzca duyu araclyla oluturulur, fakat anlak sezmez yalnzca yanstr97. Bu temel tezde ncelik, sezginin btn insan bilgisinin, olanann temel koulu olmasdr. Bu ise dnmenin znde sezgi olduu anlamna gelmektedir. Heidegger, Kantn, mekan ve zamann kkensel sezgiler olduu dncesine
Heidegger, a.g.e, 1987, s.121. Burada tasarm, Heideggere gre, zamann bilgi biimine gre, saf sezgi olarak iaretlenir. Heideggerde Sezgi tpk kavram gibi, tasarmn birincil karakteridir. Tasarm olarak tasarlama (Vorstellung qua Vorstellen), bir nesneyele balantldr, bir nesneye sahiptir. Kant tasarmn her iki biimini tanmtr. Tasarmn belli bir biimi olarak, sezgi nesne balantldr ve nesne ile karakterize edilir. Heidegger, a.g.e,1995, s.273.
95 96 97 94

Kant, a.g.e,1990, s.51, A19, B33. Kant, Kant Bravier, Hamburg, 1941, s.52,

39

katlmaktadr98. Kantn, sezginin bizi nesneyle dorudan ilikiye sokan bilme yetisi99 olduuna ilikin sylediklerine koutluk iinde, bilmenin temelde sezgi (Erkennen ist primr Anschaung)100 olduunu sylemektedir.

Heidegger Kanttan farkl olarak, sezgi ile insann yitimsel yapsn imleyen sonluluu arasndaki ilikiye deinmitir. Heideggere gre, ontolojinin i olanaklln ieren metafizik sorgulama iin, akln insansall (Menschlichkeit) yani sonluluu (Endlichkeit) zorunludur. nsann sonlu olmas, bilgisinin de kkensel olarak sonlu olmasn imler. Heidegger bilginin bu sonlu zn, bu zn Kanttaki almna karlk gelen sezgi (Anschaung) kavramyla aklamaktadr. Heidegger iin de, Kantta olduu gibi, btn dnce, bilgimizin birincil temel paras olarak, sezgiye hizmet etmektedir. Saf sezgi ise, sonlu olarak alc (hinnehmende) bir tasarmdr101. Kantta tasarm, bir eyin baka bir eyi bildirmesidir. Heidegger iin de bir eyin bildirilmi olmas (Gemeldetsein) ve bildirilmesiyle (gemeldet) ilgili bilgi tasarma aittir. Hem Kant, hem de Heidegger iin bilme, bilinte gerekleen bir
98

Niin mekan ve zaman saf sezgidirler? Kkensel olarak verilen nedir? Heideggere gre, Kant (Descartesa kar), fenomenolojik olarak,dnen bene ait olan, mekan ve zaman tasarmlarnn, her belirli mekansal ve zamansal belirlenimden nce kkensel verildiini ispatlamtr. yleyse, birincil ve kkensel swezilen sayesinde sahip olduumuz ey, znel sezgi anlamnda sezgi olmaldr ve bundan dolay kant, mekan ve zamann saf sezgi olduklarn sylemektedir. Heidegger, a.g.e,1995, s.278. 99 Kant, a.g.e,1990, s. 63, B33. 100 Heidegger, a.g.e, 1987, s.21. 101 Heideggere gre varolann bilgisini edinmek iin varolana ilikin her tutum, varolan karya alarak ona ynelme (Intentionalitt) ekilinde gereklemektedir. Bu ynelmede karya alnan ve ya karda-durann (Gegend-stand) yani nesnenin, nesne olarak belirlenimi sz konusudur. Burada Heidegger, nesnenin karya alnmas iin iki koul ne srmektedir. Bunlardan ilki, karda-duran olarak, varolann kendini gstermesi ki Heidegger bunu varolann kendi Varlkn gstermesi aa karmas anlamnda, hakikat kavramyla karlamaktadr. kincisi ise, kendini gsteren varolann, alnmasdr (hinnehmen). nsann kkensel eylemi olan karya-alma, sezginin alclna baldr. Yani Heideggerin terminolojisiyle sylersek zamansaldr. Sonlu bir varlk, varolana ynelimsellik olarak adlandrd ve sezginin alclna bal olan ve kendini nceden bu varolana ynelten bir karya-alma ediminde ynelir. Heidegger,a.g.e,1998, s.44. Ayrca Heidegger, verilmi olmann olanann koullarnn ne olduunu sorgulamaktadr. Bunun iin, Kantta deneysel sezgiyi, deneysel sezginin olanan ve deneysel sezgide duran, geici sezilenin ne olduunu aratrmaktadr. M. Heidegger, a.g.e, 1995, s.306.

40

tasarlamadr (Vorstellung). Bilinli tasarlama, tasarlamada kendini gsterenin tasarlanmasdr102. Bilen tasarlama ise, ya sezgi (intuitus) ya da kavramdr (conseptus)103. Bununla birlikte Heidegger iin nesneyle dorudan balanty kuran sezgi olduundan, bilgide kkensel olan sezgidir.104 Bylece Heidegger, felsefi bilginin kkensel olarak sonlu sezgi olduunu belirtmektedir105. nk, bilgi yetilerimiz, greceli ve balantldr. Buradaki soru, sonlu ze sahip insann genel olarak bilgi akl ve doruluk ile nasl bir iliki iinde olabileceidir?

Sonlu bir z (ein endliches Wesen), genel olarak sonsuz dorulua sahip olamayacandan, insan iin sonsuz ve zorunlu bir doruluktan sz edilemez. Kant, soruyu, kendisinin de gstermi olduu gibi, sonluluun nasl daha az zorunlu olmadan genel doruluu verebildii sorusunu ieren bireimsel a priori yarglarn olanakll
106

sorusuna gtrmtr. Kantta her sezgi, kendi iinde bir oklu

kapsar. Bu oklu (Manigfltige) birliktelik dncesinin nceden verilmesiyle

Heidegger, a.g.e, 1998, s.23. Kanta gre, btn bilgilerimiz; bilincimizdeki nesne balantl tm tasarmlarmz ya sezgi ya da kavramdr. Sezgi, tek bir tasarmdr (repraesetat. Singularis). Kavram ise genel (repraesentat.per notascommunes) ve ya dnen tasarmdr (reprasentat. Discursiva). Bilgi, Kavramlar araclyla dnmedir (cognitio discursiva) . Kant, Immanuel Kant Schriften zur Metaphhysik und Logik 2, Werksausgabe Band VI, Frankfurt am Main, 1982, s.521. Kavram nedir? Heideggere gre Latince bir szck olan kavram conceptusdur. Bu kavramn iinde Verbum Capere yani, ele geirme (zugreifen) ve birlikte-elegeirme (zugreifen) durur. M. Heidegger, Zollikoner Seminare, Protokolle Gesprche-Briefe, Herausgegeben von Medard boss, Frankfurt am Main, Vittorio Klostermen,1994,s.169. 104 M. Heidegger, a.g.e, s.23. M.Brascha gre de, Kant, Salt Akln Eletirisinde, genel olarak dncenin yapsn gelitirmekle birlikte, Aknsal Estetik ve Aknsal Mantkn her biri, bizim mekan ve zaman sezgimizin a priorisini aratrm ve matemetiksel, mantksal temellerini ispatlamaya almtr. M. Brasch, Immanuel Kant, Immanuel Kant zu Ehren, Frankfurt am Main,1974, s.152. 105 M. Heideger, a.g.e, s. 83. 106 Kant, Prolegomena, Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie, 1995, s.20. bireimsel a priori yarglarn nasl olanakl olduu sorusu, Eletirinin temel problemidir. Heidemana gre, Sentetik a priori yarglar, dar anlamda teorik bilincin yarg biimidirler. D.H.Heidemann, a.g.e,1998, s.102. O.Klpeye gre ise Kant!n bilgi teorisindeki amac, bilginin nasl olanakl olduu ve hangi koul ve artlara bal olduunu gstermektir. Bu aamada Kant, bizim bilgimizi genileten bilgilere bireimsel a priori yarg, adn vermitir. O. Kple, Festrede zur Kant-Feier der Wrzburger niversitt am 12. Februar 1904, Immanuel Kant zu ehren, Frankfurt am Main, 1974, s.152.
103 102

41

olanakldr. oklu, sezgi araclyla birlie getirilir. Kant, genelin bu tasarlamasna, kavramlardaki tasarlama (repraesentatio per notas communes), adn vermitir. Belirleyici tasarlama, bir sezginin kavramn aa karr. Buradan hareketle Heidegger, Kantta, yargy tasarmn tasarm olarak tanmlamaktadr107. Buna gre, Kantta yargda bulunma yetisini ieren anlama yetisine zg tasarlama, Heideggere gre, sezgiyi anlalr klmaktadr. nk, Heideggere gre, yargda bulunan belirleme (urteilende Bestimmung), nesneyle dorudan ilikiye geen sezgiye baldr. Yargda bulunan belirleme, sezgiye baml olduundan sezgi, dnme ile birlemektedir. Bylelikle nesne, bir dnen sezginin (einer denkenden Anschaung) birliinde, ak ve doru olmaktadr108. Heideggere gre, dnme, sezgiye baldr. Sezgi sonlu olduundan, dnme de sonludur. Bununla birlikte sonlu sezgi, anlama yetisi araclyla dolayl olarak belirlenmektedir. Bu belirlemede, kavramsal tasarm, sezgisel olarak tasarlanm bir ok eyin arasndan geerek, gidimli (diskrsif) bir ekilde nesneyi belirlemektedir. Heidegger iin, anlama yetisinin zne ait olan bu gidimlilik (Diskursivitt), -ayn zamandaanlama yetisinin sonluluunun

indeksidir.109

Heidegger Kant yorumunda,

mekan ve zamann, sezginin saf biimleri

olarak ne anlama geldiklerini, fenomenolojik olarak yorumlamtr110. Sezginin,

Kantta bilgi, bir kavram oluturan yargdr. Kavram ise nesnel gereklie sahiptir. Yani kavrama karlk gelen nesne, deneyimde verilebilir. Fakat tm deneyim, bir sezginin nesnesinden oluur. Sezgi araclyla nesnenin aracsz ve tek tasarm, bilgiye sunulur. Kant, a.g.e,1982, s. 396-397. 108 Heidegger, a.g.e,1988, s.28, 109 Heidegger, a.g.e, s.29-30,. Kant iin insann bilgisi, anlak tarafndan diskursivdir. Bilginin diskursiv olmas, insan bilgisinin tasarmlar araclyla oluturulduu anlamna gelmektedir. . Kant, Kant Bravier, Hamburg, 1941, s.49 110 Rombach, btn varolanlarn varlnn, yalnzca zamandan hareketle anlalabilecei argmann, Heideggerin fenomenolojik bir sav olarak, kullandn sylemektedir. Erken dnem Heidegger iin, sonu olarak, felsefenin konu edinilen nesnesi, Daseinn hermunitiinden kaynaklanan , evrensel, fenomenolojik ontolojidir. Bu evrensel fenomenolojik ontoloji,Heideggerin varln anlamnn

107

42

bireimsel bilgideki ilevi, Kantta olduu gibi, Heidegger iin de merkezi bir neme sahiptir111. nk, zaman sorunu asndan eletirinin temel problemi, sezginin ne olduu sorusunda ierilmektedir. Tm bilginin, ina edildii alan sezgi olduundan, Kantn terminolojisiyle sylersek, btn dnce sezgiye hizmet ettiinden, zaman tm bilgilerimizin olanakl kouludur.

Aknsal Estetikteki amac, duyusal sezgimizin saf biimleri olarak mekan ve zamann kullanmlarnn snrlarn belirlemek olan Kant iin, mekan ve zaman, tm alglarn a priori temeldir. nk Kantta bilginin olana, sezgilerin bilince katlmasyla gerekletiinden, btn bilgilerimiz birincil olarak sezgiye ilikindir.112 Bu ise dnmenin, znde, sezgi olduu anlamna gelmektedir. Heidegger, Kantn, mekan ve zamann kkensel sezgiler olduuna ynelik dncesine katlmaktadr. Kantta olduu gibi, bilgide ncelikli ve tayc zsel element olarak sezgi, zaman denilen eyle karlamann olanadr.

zaman olduu , temel sav , tarafndan tanr. Bu noktada zaman, Rombacha gre, varolanlarn anlalmasnn ufku olarak, hem Heideggerde hem de nesnelerin yaps olarak, Husserlde merkezi bir role sahiptir. Rombachn amac, fenomenolojiyi temellendiren her iki filozofun tasarmlar arasndaki ilikiyi aklamaktr. Bununla birlikte, Rombach, yntemsel olarak, Heideggerin refleksiv ve teorik olmayan Daseinn fenomenolojik hermunitiini, Husserlin bilincin refleksif, ve aknsal fenomenolojisinden ayrmaktadr. S.Rombach, Gegenstandskonstitution und Seinsentwurf als Verzetigung ber die zeitliche Konstitution der Gegenstandstypen bei Husserl und den zeitlichen Entwrf der Seinsarten bei Heidegger, Husserl Studies Universitt zu Kln, Kln Germany, 2004, s.26 Bu noktada, Heidegger iin Kantn mekan ve zamann saf sezgi biimi olduuna ilikin aknsal mantkta bulunan dipnot 26da sylemi olduklarnn, ne anlama geldiinin, aklanmas gerekir. Kanta gre mekan ve zaman yalnzca duyusal sezginin biimleri deil, ayn zamanda sezgilerin kendileridir.Dolaysyla mekan ve zaman, sezgilerin kendileri olarak onlardaki oklunun birliinin belirlenimi ile a priori tasarmlanrlar.mekan nesne olarak tasarmlandnda ()salt sezgi biiminden daha ounu, e deyile oklunun zetini kapsar; bu sonuncusu sezilebilir (anschauliche) bir tasarmda duyarln biimine gre verilmitir, yle ki sezginin biimi (Form der Anschaung) yalnzca okluyu verirken biimsel sezgi (formale Anschaung) ise tasarmn birliini verir. Kant, a.g.e, 1990, s.179a, B 161. 112 Kant, a.g.e, s.93, A116.
111

43

Kantta sezgi, nesneler ile dolayszca ilikimizi salayan yetidir. Sezginin olana, nesnelerin bize veriliyor olmas, baka bir deyile, anla belli bir yolda etkilemesiyle gerekleir. Nesnelerin, bizi etkileyi kipi yoluyla, tasarmlar alma yetisine Kant, duyarlk (Sinnlichkeit) adn vermitir. Duyarlk, tasarmlar alma yetisidir. Nesneler duyarlk araclyla bize verilir, anlak yoluyla ise dnlr113. Heidegger iin de sezgi, tasarmlar alma yetimiz olan, duyarlmza ilikindir. Dolaysyla sezgi, nesnenin bize somut olarak sunulduu aratr ve bu anlamda nesneyle karlamann olanadr. Kantta sezgi, zamann, nesnelerin tasarmna ait olmasnn zsel kouludur. Bunu anlayabilmek iin Kantn, zaman, duyusal sezginin a priori biimi114 olarak nasl nesnelliini ve evrenselliini kesinletirdiini gstermek gerekir. Kant iin bizim btn bilgilerimiz, bilimsel bilgiler de dahil olmak zere, duyusal yani zamansaldr. Bilginin zamansal (zeitliche Erkenntnis) olmasnn z ise bizim sonlu kurgusal bilgi olanamzda temellenir.

nsan bilgisinin sonluluu ile dnlen nedir? Bilginin sonluluu ne anlama gelmektedir? Kant, sonlu ve sonsuz sezgi arasndaki ayrm, aknsal estetikte aklamtr115. Burada Kant, ayrm aka ifade etmese de Heidegger iin sezgi, sonsuz sezgi (ntuitus originarius) ve sonlu sezgi (intuitus derivativus) olmak zere ift anlama sahiptir116. Geleneksel terminolojide sezgi, intuitusdur. Eski bir reti

Kant, a.g.e, 1982, s. 396-397 Kant, a.g.e, 1990, s.74, B47. 115 Kant, a.g.e, s.91, B71. Cassirere gre ise sonluluk, birincil olarak bilgimizin sonluluunun deil, frlatlmlmzn zsel sonucudur. Bu nedenle dnce zorunlu olarak, sezgiye hizmet etmede temellenmektedir. Heidegger, Zu Odebrechts Cassirers Kritik des Kantbuches, Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt am Main, 1998, s. 298 . 116 Heidegger, a.g.e, 1987, s.85. Heidegger, karda-duran (Gegenstand) ve akta-duran (Entstand) arasnda yapm olduu ayrm, sonlu ve sonsuz sezgi arasnda yapm olduu ayrmla aklamaktadr. Kantn fenomen ve numen arasnda yapm olduu ayrm, bu iki alann bilgisinin bir ve ayn varolanlara karlk geldiini syleyerek eletiren Heidegger, Kanttan farkl olarak, ayrmn, sonlu ve sonsuz sezgi arasnda olduunu belirtir. Bu noktada sonsuz bilgi iin varolan akta-durandr. Sonlu
114

113

44

olarak, Tanr bilgisine karlk gelir. Ortaa ve Yenia felsefesinde yalnzca Tanr, sezgi tarznda bilebilir. Bu sezgi, kken olarak origoyu da ierir. Buna gre, Tanrsal sonsuz bilgi, intuitus origanirusdur117. Buna karlk insan bilgisi, sonludur (intuitus derivativus). Kkensel deil, trevsel sezgidir ve insann sonluluuna ilikindir. Ayrca Heidegger, sonlu bilginin, yaratc olmayan sezgi olduunu belirtmektedir. Sonlu sezgi iin varolan, nceden zaten oradadr (schon vorhandenes Seiendes). Sezilmi olan, (Angeschaute) varolann kendisinden trediinden, sonlu sezgi tremi (abgeleitete) sezgidir. Sonsuz Tanrsal sezgi,

karsnda insann sezgisi sonludur. Sonlu olmayan sonsuz sezgisel bilgi, kendi sezgisinde, varolan yarattndan, dnmeye gereksinimi yoktur. Buna karlk, sonsuz olmayan bilgi olarak sonlu insan bilgisinin, yaratc olmad iin dnmeye gereksinimi vardr. Fakat dnmesi snrldr118. Yani ontolojiktir119. Heidegger burada ontolojik belirlenimiyle insan bilgisinin yitimsel yapsna gndermede bulunmaktadr. Heideggerde, ontolojik bilginin zsel belirlenimi olarak saf sezgi,
bilgi iin varolan ise karda-durandr. Sonlu sezgi, varolanlarn bilgisini edinebilmek iin kendisini bir eye yneltmek zorundadr (sich richten nach). Bu yneltme durumunda, varolanlar, zne iin bir karda-durandr. Burada varolanlarn bilgisini edinebilmek iin bir eye kendini yneltme, sonluluk anlamna gelmektedir. Oysa, sonsuz sezgi, varolan, kendi sezgisinde yarattndan varolanlara, kendisini yneltmeye gereksinimi yoktur. Heidegger, a.g.e,1998, s.31-32. 117 Heidegger doktora savunmasnda sonsuzluktan ne anladn aklamaktadr. Sonsuz burada ne anlama gelir?Bu sonsuzluu biz, nereden biliyoruz? Sonsuzluk yalnzca zaman anlamnda devamllk deilmidir? Bu sonsuzluk yalnizca, zamann kendisinin isel aknsall araclyla olanakl olan ey deilmidir?benim tm zamansallk yorumum u metafizik amac sorgular: Aknsal metafiziin btn bu balklar: a priori, , tesadfimidir veya nereden gelmektedirler?. Eer bu kavramlar sonsuzluktan sz ediyorlarsa, o halde onlar nasl anlalmaldrlar? Onlar yalnzca zamann znde (Im Wesen der Zeit) bir isel aknsallk olarak duran, bu aknsall olanakl klan eyler olarak deil, kendilerinde aknsal ufkun karakterine sahip olduklar dnlerek anlalabilir M. Heidegger, Davoser Disputation zwischen Ernst Cassirer und Martin Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, 1998, s.282 118 M. Heidegger, a.g.e, 1998, s.24-25. 119 Burada Heideggerin, insann sonlu bilgisi ile ontolojik yaps arasnda kurmu olduu zsel baa gnderme yaplmaktadr. Heideggerde ontoloji, en genel anlamda insan bilgisindeki eksiklii imlemektedir. nsann varlnn ontolojik yapsnda temellenen zamansall ile Varlkn temporal yaps, sonluluu tarafndan koullandrlmtr. Heidegger, insann, sonlu bilgisini olanakl klan ontolojik yapsn bir ama (Transzendental) olarak nitelendirmektedir. Bu, insann sonlu aklnn,varolan aan yapsnn, ontolojik olduu anlamna gelmektedir. Varolanlar aan bu ontolojik yapsyla (ki Heidegger bu amann ekstatik olduunu sylemektedir) insan, kendisi iin varolann deneyimini olanakl hale getiren ufku (zaman) kurmaktadr. Heidegger. a.g.e. 1998, s. 116-119,

45

varolann deneyimi olanakl klmaktadr. nk sezdiimiz ey, varolan bir eydir ve varolan eylerle karlamamzn olana ise zamandr.

zsel olarak, hem Kant hem, de Heideggerde, mekan ve zaman sezgileri, varolann tasarmlanmasnn olanadrlar. Fakat, Heidegger, Kanttan farkl olarak bundan ontolojik bir sonu karmaktadr. nsann nesneye ynelmesi ve ekstatik duruuyla oluturmu olduu bilgisi, ufuksal bir yapya sahiptir. Sonlu bir bilmede, dtan bakma (Hinaussehen zu) ve bir eyin dnda durma (Hinausstehen zu) zorunlu olarak yan yana bulunmaktadr. Bu zorunluluu, ekstatik kavramyla karlayan Heidegger, insann, bu bir eyin dnda durmasn imleyen ekstatik duruuyla nesnesini kurduunu ve kendisini bu ufkun ierisinde tuttuunu sylemektedir120. nk, Kanttan farkl olarak, Heideggerde bilgi, dorudan yalnzca nesneyi deil, ayn zamanda, karya-koymann ufkunu da ifade etmektedir. nsann sonlu sezgisiyle bir eye ynelen etkinlii, nesne olmann ufkunu kurmaktadr. Sezgide mekansal olanla karlama, insann sonlu, (sonlu olduu iinde) yitimsel sezgisi iinde gereklemektedir. Dolaysyla, Heideggerde varln sezgisel yolu, insann yitimli duyu organlarnda temellenmektedir. nk, insann, yalnzca kendisi deil, ayn zamanda bilgisi de ontolojiktir121. Bu nedenle o, mekansalla sahip olan eyi, deneysel olarak deneyimleme olanana sahiptir.

Heidegger, burada, insann olgusal olagelmesinin, duyu organlar araclyla gerekletiini vurgulamaktadr. Tm bilgilerimiz, duyarlmz araclyla sonlu

Heidegger, a.g.e, s.119. Heideggere gre ontoloji sonluluun dkmdr ve Tanr ona sahip deildir. nsan exhibitioya sahip olduu iin bu kat argmantasyon onun, sonluluudur. nk ontoloji, sonlu bir ze gereksinin duyar. Heidegger, a.g.e, 1998, s280.
121

120

46

sezgi olarak verilmitir. Sezginin bu sonlu, yitimsel yaps ise olgusal olarak etkilenim (Affektion) tarafndan belirlenmektedir122. Sonlu sezgi ile duyarlmz arasnda ba kuran Heidegger, bu ba, sonlu sezginin alc olmasnda temellendirmektedir. Sonlu sezginin alc olmas, onun alnacak olandan etkilenimi (Affektion) araclyla gereklemektedir. Duyarlk tarafndan sonlu ve etkilenim olarak belirlenen sezgi, alcdr. Alclk, alnacak olandan etkilenim araclyla gerekleir. Bu etkilenim iin duyu organlar ise zorunludur123. Grlecei gibi Heidegger, insan bilgisinin sonluluunu, sezgisinin sonlu olmasnda,

temellendirmektedir. Dolaysyla bilginin sonluluu, sezginin sonluluuna baldr. Bylece, Heidegger, Kanttan farkl olarak, sezginin sonlu olmasnda temellenen yitimsel yapsnn varolanlarla karlamann olana olarak sunmaktadr.

I.3. Sezginin Biimi ve Biimsel Sezgi Arasndaki Ayrm

Sezginin saf biimleri olan, mekan ve zamann kkensel bamszlklarn kesinletirmek iin, sezgini biimi (Form der Anschaung) ve biimsel sezgi (formaler Anschaung) arasndaki farka deinen Heideggere gre, Kantta sezgi, ift anlamldr. Mekan ve zaman, yalnzca duyulara veya duyarla ait deildir. Bir taraftan sezgiye, dier taraftan ise anlaa veya imgelem yetisine aittir124. Aknsal

Heidegger, a.g.e, 1987, s.87. Heidegger a.g.e, 1998, s.26. 124 Heidegger, a.g.e, 1987, s.134. Kant, zaman ikili bir biimde, sezgininin biimi ve biimsel sezgi olarak incelemitir. Bir yandan, mekan ve zaman, oklu tarafndan verilen sezginin aknsal biimleri, zorunlu koullardrlar. Dier yandan ise tasarmlarn oklusunun birlii tarafndan verilen, btn nesnelerin, saf bir sezgideki, a priori sezilen biimidirler. Kant, a.g.e, 1990, s.107, B160. Kantta mekan ve zaman tasarmlar, bizim tarafmzdan dorudan alglanamaz ve deneyimlenemez. Tam tersine, deneyimlenen eyler, mekan ve zamandadrlar. Zamann kendisi alglanmad iin, zamandaki nesnelerin varoluunun belirlenimi ancak genel olarak zamandaki balantlar yoluyla, ve dolaysyla ancak a priori bantlayan kavramlar yoluyla yer alabilir. Bu kavramlar her zaman kendilerinde zorunluluu da tadklar iin, deneyim ancak alglarn zorunlu balantlarnn bir
123

122

47

Estetikte bilinsiz sezgilerin biiminden, tasarmlarn bilinle balantsn ieren biimsel sezgiye nasl geilebileceini sorgulayan Kantta, biimsel sezgi, kkenseldir.

anlamann oluturucu esi olarak sezginin biimine gre daha

Biimsel sezgi, tasarmlarn birlikteliini verirken, sezginin biimi okluu verir125. Kant, tm kavramlar ncelediini dnd sezgideki okluun bu birliini, duyarla ait gstermekle birlikte, ayn zamanda, mekan ve zaman kavramlarn duyarla ait olmayan bir bireimin olanakl kldn belirtmitir126.

Kant, bireimin farkllna iaret etmek amacyla sezgideki okluu, synopsis kavramyla karlam; sezgi oklusunun a priori zorunlu bireimini synthesis Specioso, anlaksal bireimini ise synthesis intellectualis127 olarak adlandrmtr. Fakat her iki bireim de, a priori bilgilerin olanan

temellendirdiklerinden aknsaldr. Kanta gre, saf sezgi de, bir btn olarak

tasarm yoluyla olanakldr Buradaki zorunluluk, anlan bireimsel ilevi araclyla gereklemektedir. Bu ilev yardmyla i ve d duyumun biimi, mekan ve zamann, belirlenmi saf sezgisine yaylmaktadr. Kant, a.g.e, s.230-231, B219, B220 ayrca bkz: B225, B233. imgelem yetisi, estetik sezginin (dnmenin) ve saf sezginin balaycsdr. Bu balamda Kantn n eletirel Estetii hatrlanrsa, gzelin biimi, duyarln saf biimlerinde temelenmektedir. Kantn kendisi burada biimsel sezgi (estetik) ve sezginin biimi (saf akl) arasndaki bantya dikkat ekmitir. G. Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s. 150. 125 Heidegger, Kantta sezginin biiminin dorudan zaman anlamna gelmediini belirtmektedir. Bir eyin tasarlanmas olarak, sezgi,bir eyin sezgisidir. Fakat bu bir ey karda-durandr (Gegen-stand). Karda-duran (nesne) (ise) biim ve ierik araclyla belirlenir. Heidegger, a.g.e,1995, s.277. Heidemanna gre Kantta ki sezginin biimi ve biimsel sezgi arasndaki iliki, Anlak ve sezgi arasndaki ayrmda temellenen soruya ilikindir. Her iki sezgi biimi de mekan ve zamann a apriori oklusunu hesaba katarak balar. Bu balanty gsterebilmek iin Kantn zetkilenim kavramnn isel duyum ierisine sokulmas zorunludur D.H.Heidemann, a.g.e,1998, s.102. 126 Bir taraftan zaman, sezgi olarak anlak duyarl belirlediinde verilir ve bu a priori sezginin birlii, anlan kavramlar olan kategorilere deil, zamana aittir. Dier taraftan ise mekan ve zaman sezgileri araclyla, oklunun bireimli birlii, a priori verilir. Bu birlik, ayrca kategorilerle de uyumludur. Bylelikle algnn kendisini de olanakl klan tm bireim, kategoriler altnda durur Kategoriler deneyimin olanann koullar olarak tm deneyimin nesneleri iin geerlidirler. Kant, a.g.e,1990, s.196-197, B137-138, Heidemanna gre, Kantta isel deneyimdeki nesnelerin tasarmlarnn mekansll da kapsayp kapsamad ve nesnelerin mekandaki tasarmlarnn imgelem yetisinin bir rn olup olmad sorunu, birbirinden ayrlmaldr. lk sorun, Kantn mekan ve zamana ynelik grlerine ilikinken, ikincisi, isel duyunun etkilenimi teorisine karlk gelmektedir. D.H.Heidemann, a.g.e, 1998, s.98-99. 127 Kant, a.g.e, 1990, s105, B151

48

paralar birletirerek veren kkensel bir birlik durmaktadr Bu birlik, Heideggere gre, syndosisin birliidir.

Heidegger, zaman ve mekan, birlikte vermek (zusammengeben) ile vermek (mitgeben); bir eyi ayn anda vermek (etwas mit zugleich geben) anlamna gelen syndosis kavramyla aklamaktadr128. Mekan ve zamann, nceden verilmi

birlikteliini ieren Syndosisin bu birlii, anlaa deil saf sezgiye aittir. Dolaysyla syndosisin bu birlii, kategorilere ait bir birlik deildir. Daha ok, kkensel sezilen syndosisin birlii, kategorilerin bireimsel birliinin zorunlu kouludur. Dolaysyla Syndosisin birlii, her anlalabilir bireim balamnda her birliin kouludur. Yani, saf sezgi olarak sezginin biimi, biimsel sezginin olanakllnn kouludur129. Bylelikle Heidegger, bununla, saf sezgiler olan mekan ve zamann bamszlklarn akladn dnmektedir. kkensel

Bu noktada Kantn biimsel sezgi ve sezginin biimi arasnda yapm olduu ayrm gren, fakat kendisi de bu ayrma, yeterli bir aklk getirmemeyen Heidegger, Aknsal Estetiin problemine ilikin neyi dikkate alacamza ynelik, Kantn B 161de sylediklerini, nemli bulmaktadr130. Heideggere gre burada
Heidegger, a.g.e, 1987, s.135. Kant, dnen sezgi olarak bilgideki bireim ile syndosisi uzlatrmtr. 129 Sezginin biim olarak mekan ve zaman, btn belirlenimlerden nce verildiinden, mekansallk ve zamansallk olarak da adlandrlabilirler . M. Dilger, Die reine Anschaungsformen Raum und Zeit in der transzendentalen sthetik der Kritik der reinen Vernunft, Tbingen, 1997, s.5. 130 Heidegger, a.g.e,1987, s.132, 264 Bylece d duyusal sezginin yalnzca biimi, mekan, henz bir bilgi deildir; yalnzca olanakl bir bilgi iin a priori sezginin oklusunu verir. Ama mekanda herhangi bir eyi, rnein bir izgiyi bilmek iin, onu izmem ve dolaysyla verili oklunun belirli bir bileimini bireimli olarak ortaya karmam gerekir, yle ki bu edimin birlii ayn zamanda bilincin birliidir (bir izginin kavramnda olduu gibi) ve ilkin bilincin birlii yoluyladr ki bir nesne (belirli bir uzay) bilinir. Bilincin bireimli birlii yleyse tm bilginin nesnel bir kouludur. Yalnzca bir nesneyi bilmek iin benim kendi gereksindiim bir koul deildir; ama her alg bana bir nesne olmak iin onun altnda durmaldr, nk baka trl, ve bu bireim olmakszn, oklu kendini bir bilinte birletiremez. Kant, a.g.e,1990, s.215, B161.
128

49

ilk olarak, duyusal sezginin biimleri olarak mekan ve zaman sz konusudur. kinci olarak, mekan ve zaman saf sezgidirler. nc olarak, saf sezgiler olarak, repraesentationes singulares purae olarak mekan ve zaman, kendi birliine gre belirlenmi olan bir okluk ierir. Drdncs, art ardaln ve yan yanaln bu okluu, metafizik aklamada gsterildii gibi, kendi iinde bir btndr; deneysel olarak nceden bir araya getirilmemitir. Bu btnlk kendi bana birdir; ve bu birlik bu okluun zgn ve kkensel birlikteliinin bireimidir. Bu birliktelik, sral bir birletirmenin yeni bir rn deildir. Daha ok, bu btn, kendi bana ve paralarn nceleyen birdir131.

Heideggerin, Kanta kar temel argman, syndosisin,synopsisin kendisi olduudur (Syndosis ist Synopsis selbst). Syndosisin birlii anlaa deil, mekan ve zamana aittir132. Dolaysyla syndosisin bu birlii, kategorilere ait bir birlik deildir. Daha ok, kkensel sezilen syndosisin birlii, kategorilerin bireimsel birliinin zorunlu kouludur133. Heideggerin de sylemi olduu gibi, saf sezgi, Kantta, kkensel bir birlikteliktir. Bu birlikteliin kkensel birliini Kant, zsel olarak bireime ait gstermitir. Nitekim bireimi ieren synopsis kavram, kkensel birlikte verme olarak, karlamann birlikteliini iermektedir. Kant,

Prolegemanada, belirli mekan nesnelerinin ve ilikilerinin belirli snrlamasndan sz etmi ve anlan kavramsal belirleniminin bireimi zerinde durmutur. Burada

Heidegger, a.g.e,1987, s.134 Kant, bireim kavramndan, bir dizi farkl olguyu birletirmeyi anlar. Onda, birliin syndotik birlii, btnln kkensel bir araya getirilmesidir. Kant, btn anlak belirlenimlerini, sezginin kendisinde temellendirmi ve onlar duyarla ait gstermitir. Duyarla ait mekan ve zaman tasarmlarnn birlii, sezginin kendisine aittir ve sezgi, bir bireimin birlii olarak zorunludur. 133 Heidegger, a.g.e,1987, s.135.
132

131

50

dnce tarafndan belirlenen ve biimsel sezgiyi veren bu birlik, bireimseldir ve kendi bana sezgide verili olan Syndosisin birlii temelinde olanakldr134. Heidegger ise, saf sezginin oklusunun bu kkensel birliini, bireimsel olarak, imgelem yetisinin kkensel birliinde aklamtr.

Bununla birlikte, Heidegger iin, Aknsal Estetiin nesnesi, sezginin biimi olarak deil, biimsel sezgi olarak zamandr. Bu fark, Aknsal mantn 26 nolu dipnotunda bulunmaktadr135. Bu dipnotda Kant, zamann, bir anlak kavram deil, fakat sezgi olduunu sylemektedir. Nesne olarak tasarmlanan mekan kavram, sadece sezginin biiminden daha fazla bir anlama sahiptir. Sezginin biimleri olarak mekan ve zaman, duyarla sunulan, oklunun tasarmnn birliinin, biimsel sezgisini vermektedir136. Bu birlii, Aknsal Estetikte duyarla ait olarak gsteren Kant, duyarla ait olmayan bireimin ise imgelem yetisi araclyla olanakl

olduunu belirtmektedir. okluu bir araya getiren yeti olarak imgelem, algnn zorunlu bir bileenidir. Tasarmlarmza sadece alcl deil, ayn zamanda onlar

Saf sezgi olarak, mekan ve zamann verilmiliinden sz eden Kant, biimsel sezgide duran ve duyulara ait olmayan birliin, bir bireimi art kotuunu belirtir. H. Wagner, Der Argumentationsgang in Kants Deduktion der Kategorien, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang, Berlin-New York, 1980, s. 359. 135 Kanta gre mekan ve zaman yalnzca duyusal sezginin biimleri deil, ayn zamanda sezgilerin kendileridir.Dolaysyla mekan ve zaman, sezgilerin kendileri olarak onlardaki oklunun birliinin belirlenimi ile a apriori tasarmlanrlar.mekan nesne olarak tasarmlandnda ()salt sezgi biiminden daha ounu, e deyile oklunun zetini kapsar; bu sonuncusu sezilebilir (anschauliche) bir tasarmda duyarln biimine gre verilmitir, yle ki sezginin biimi (Form der Anschaung) yalnzca okluyu verirken biimsel sezgi (formale Anschaung) ise tasarmn birliini verir. Kant, a.g.e, 1990, s.179a, B161. 136 Heidegger, Kantta, Aknsal Estetik balamnda mekan ve zamann, sezginin biimi anlamnda, saf sezgi olarak belirlendiini belirtmektedir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.309. zaman mekan gibi sezginin biimi olarak yorumlanr. Analizimizin sonucunda biim, konulatrlamayan, geici tasarmlanan okluyla karlama (begegnenlassen) anlamna gelmektedir. M. Heidegger, a.g.e, s. 280.

134

51

birletirecek bir ilev ykleyen Kantta imgelemin ilevi, sezginin oklusunun ayrmsama ve tasarmlama etkinlii tarafndan bir imge ierisine getirilmesidir137.

Dnen sezgi olarak, bilgideki bu bireim ile synopsisi uzlatran Kanta gre, saf sezgi de, bir btn olarak, paralar birletirerek bize veren kkensel bir birlik durmaktadr. Bu birlik, Heideggere gre, syndosisin birliidir. Dolaysyla Syndosisin birlii, her anlalabilir bireim balamnda, her birliin kouludur. Yani, saf sezgi olarak sezginin biimi, biimsel sezginin olanakllnn kouludur. Bylelikle Heidegger iin, mekan ve zamann saf sezgi olarak kkensel bamszlklar aydnlatlmaktadr.

Buraya kadar ki aklamalarmzdan grlecei gibi, Heidegger, Kantn sezginin birlii zerine sylediklerini eletirmektedir. Heideggere gre, Kant, sezginin biiminin, Aknsal Estetike indirgenen anlamn, a priori aklam ve sezginin biimi altnda, mekansal ve zamansal ilikilerin saf sezgisini irdelemitir. Zamann kendisi, sezginin birlii ierisinde tasarmn nesnesi ile ilikilendirildiinde, zaman, biimsel sezginin konusu olmaktadr. Bu durumda zaman, oklu tarafndan verilen ve saf sezilen kurall birliktir. Sezilen ve dnlen bu kurall birlik oluturulmadan, zaman biimsel sezgide tasarlanamaz ve dnlemez. Buna karlk, sezginin biimi olarak zaman, oklunun kkensel verilmiliidir. Burada zaman, Dsinge gre, saf anlama yetisi kavramlarndan tretilmemekle birlikte, sezginin nesnesi olarak, daima zamann belirlenimleriyle birlikte dnlmelidir. Baka bir deyile ne bir ey, ne de deneyimlenen eyin bir zellii olan zaman, bir

137

Kant, a.g.e,1990, s.94, A 120.

52

bilgi ieriini temsil etmektedir. Bu noktada zaman, bu bilgi ierii zerinden deneyimin ve bilginin zorunlu koulunu ierdiinden, sezginin biiminin anlam, hem Kant, hem de Heidegger iin, Aknsal Estetie indirgenmektedir138.

Kant, mekan ve zamann Aknsal Aklamasnda, hem sezginin biiminden hem de biimsel sezgiden bahsettii halde, biimsel sezgiyi kkensel tasarm olarak adlandrmtr. Kantn yapm olduu bu belirlenimden hareketle, Heidegger, biimsel sezginin kkensel tasarm olarak sezginin biimine karlk tretilen bir tasarm olup olmadn sorun edinmektedir139. Soruya Dsing tarafndan verilen yant, anlama yetisi tasarmlarnn bireimsel birliinin, biimsel sezgideki saf okluun sezgisini, nasl belirlediine, Kantn sistematik olarak yant vermedii ynndedir. Dsinge gre, Kant, biimsel sezgide, saf anlama yetisinin kavramlarnda dnlen olgusall gz ard etmitir. Aknsal zaman belirlenimleri olarak kavramlarn emas, zaman ve onun ilikilerini zorunlu klmasna ramen, Kant bunlarn, biimsel sezgide nasl belirlendiini aklayamamtr140. Kantta nesne, alg gibi bilincin dnda bulunmaktadr. Dolaysyla nesne, arm (Assoziationen) ve znel alg yaantlar araclyla oluturulan kurallar tarafndan dnceye getirilmektedir. Bu durumda, bireimsel birlik, sezilen oklunun bireimi araclyla kavramlara balanmakta, fakat bireimsel birliin kendisi saf kendilik

Kant, aknsal Estetikte sezginin biimi altnda mekansal ve zamansal ilikilerin saf sezgisini ele alm ve sezginin biiminin bilgi teorisine indirgenen anlamn apriori yorumlamtr. K. Dsing, a.g.e,1980s.8-11 139 Heidegger, a.g.e, 1987, s.131- 132. 140 Kalclk, sonu, e zamanllk, sre gibi biimsel sezgideki zamann belirlenimleri, nesnel zaman ilikilerinin koullar olmalarna karlk, Kant, bu zaman belirlenimlerinin yalnzca grngler iin nesnel bir geerlilie sahip olduunu belirtmitir. Burada Kantn, znel zaman zerine syledikleri, ikincil kalmaktadr. Kantta gzlemlerimizdeki znel zaman yaantlar ile grnglerin, nesnel zaman belirlenimleri birbirleriyle rtmez. nk grngler, a priori biimsel sezgi olarak alglanamazlar. Tam tersi, zaman ilikilerinin, nesnel belirlenimlerinin olana, grngler altnda ve kategorilerin aknsal karsanmas tarafndan temellendirilir". K. Dsing, a.g.e,1980, s.10.

138

53

bilincinde temellenmektedir. nk, nesne dncesi, saf ben tarafndan zorunluluun tasarmlara getirilmesidir. Kant bir sylemle, nesne, sezgisel okluun birliindeki yasann tasarmlanmasdr141.

Kantta biimsel sezgideki zamann belirlenimleri a priori ve zorunludur. Buna gre, zamandaki grnglerin zaman ilikileri ve durumlar tam algnn birliinde temellenen kurallara uygunsa nesnel olabilir. Bu kurallar ise kavramlardr142. Kantn zaman tasarm, kavramsal (kategorial) bireimin olanadr. Buna karlk, Heideggerin zaman tasarm sezgisel bir ufka sahiptir ve bu ufuk ierisinde zaman sezginin biimi olarak iaretlemektedir. Sonu olarak, Heidegger, Kanttan farkl olarak, biimsel sezgiyi kkensel olarak deil, tretilen bir tasarm olarak belirlemektedir. Sezginin biimi ve biimsel sezgi arasndaki ayrma ilikin Heideggerin temel yargs, sezginin biiminin biimsel sezginin koulu olduundan, biimsel sezgiye indirgenemeyecei ynndedir143.

Dsinge gre, Kantta tasarm, oklunun altnda toplanr (subsumieren). Kalclk ve deiimin tasarm btnl, tz ve ayrlmazln kurall ilikileri tarafndan, kurall birlie ve zamansal paralara sahiptir. Bu zaman dilimlerinin ieriinin anlam, bir btn olarak, sezginin biiminde sunulur. Bylece, zamann farkl paralar, art ardaln aamalarndaki evreler olarak, zamann btnlnde bulunurlar. yle ki tasarm, nesne iin zamana sahiptir, biimsel sezgidir ve diskursiv bir kavramdr. Bu ekilde paralanan bilgi kaynann teorisi, sezgide, daima oktan tasarlanan birliine ramen, srdrlr. K. Dsing, 1980, s. 9. 142 Verilen nesnel eyler ve durumlar ve onlarn ilikileri, birlikte, nesnel zamann belirleniminde, dzenlenir. Bunlar, ayn zamanda, kategorilerin kurall birliinin, altnda dururlar. Heidegger, a.g.e,1987, s.132. 143 Heidegger, a.g.e, 1987, s.132.

141

54

I.4. Mekan ve Zamann Aknsal Yorumlanmas

Mekan ve zamann metafizik aklannn yorumunda, mekan va zaman tasarmlarnn saf sezgiler olduunu kantlayan Heidegger, aknsal aklamada, bu tasarmlarn bireimsel a priori bilgilerin birliklerini nasl olanakl kldn gstermeye almaktadr144. Heidegger iin, mekan ve zaman tasarmlar, saf sezgide ve deneyimden nce tm bilgilerimizin a priori kayna olarak verilir. Burada, Heidegger iin, zaman kavramnn aknsal aklamas, genel hareket retisi iin temeldir.

Kant mekan ve zaman, Aknsal Estetikte saf

bilgi kaynaklar olarak

gstermektedir145. Onda, ard ardaln saf sezgisi olarak zaman, deiim (Vernderung) ve hareket (Bewegung) kavramlarnn olanadr146. Zaman tasarm, kart yklemlerin bir ve ayn nesnede birlemelerinin olanaklln kavranabilir klmaktadr. Kanta gre, alglarn dzenlenmesi zaman tasarm araclyla

gerekletirilir. Alglar zamandan hareketle dnldnden, zaman tasarm, dncede ierilir. Kant iin, zaman ne belirli bir ey ne de deneyimlenebilen belirli bir nesnedir. Bu noktada,Kant, bir yandan zamann bir genel zellik olarak deneyimlenen bir fenomen olduuna ilikin Leibnizi dnceyi, dier yandan is Newtonun soyut zaman dncesini yadsmaktadr147. Kantn, Newtonun metafizik tezine kar k, Salt Akln Eletirisinin devamnda netlik

M. Heidegger, a.g.e, s.139. Kant,a.g.e, 1990, s.80 A38 , B55. 146 Kant^ta Bir ve ayn eyin bir ve ayn yerde varl ve yokluu zaman tasarm araclyla kavranabilir. Kant, a.g.e, s.80, B49. 147 K. Dsing, a.g.e, 1980, s.3.
145

144

55

kazanmaktadr. Kanta gre, hareket ve deiim tasarmlar, art ardaln tasarmn zamanda zorunlu klmaktadr148.

Kant,

aknsal

aklamada,

zellikle

art

ardaln

(Zeitfolge)

ve

ezamanlln (Gleichzeitigkeit) birbirleriyle olan ilikisini sorgulamtr149. Kantn bu sorgulamasna gre, farkl zamanlar e zamanl deil, fakat yalnzca art arda olabilir. Art ardalk ve ezamanllk olarak zaman belirlenimleri birbirlerini snrladndan, zaman ak halinde bir boyuta sahiptir. Dolaysyla Kantta, zaman iinde ak zaman tasarmn olanakl hale getirmektedir. Heideggerde ise, zaman cmleleri, geometrinin alann oluturan mekan cmleleri gibi deil, saf hareket retisinin apriori temel paralar olarak, oluturulabilirler. Buna gre hareket, deiimin (Vernderung) belirli bir kipidir ve bu kip, Kantta olduu gibi, zamanda, yer deiimidir (Ortsvernderung)150.

Bu noktada, mekan ve zamann bilginin iki saf kayna olduunu deiim ve devinim kavramlarndan yola karak tartan Heideggerde, deiim ve devinimin olana (Kantta olduu gibi) zaman tasarmdr151. Yer deiimini, bir eyin, ayn yer ve zamanda mevcut olmas ve olmamas eklinde tanmlayan Heidegger,

deiim kavramn, Platon da olduu gibi, elikili (kontradiktorisch) ifadeler

Kant, a.g.e, 1990, s.75, B, 48 Duyarln karlalan okluu, plak ard ardalk, zamandr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 275. Heideggere gre, her duyu alannn okluu, ard ardalk tarafndan, yani e zamanllk tarafndan belirlenir. duyarla sunulan oklu, kendi ard ardalnda dzenlenir, snrlanr, birbirinden ayrlr (ve) saylr. Heidegger, a.g.e, s.274. 150 Heidegger, Aristotelesin Fizik, Kitap4, 219bdeki zamann,nce ve sonradaki saylabilir hareket olduuna ilikin tezini merkeze almaktadr. Aristoteleste yer deiimi, maddenin kendini bir yerden, dier bir yere aktarmasdr . Aristoteles devinim ve zaman birlikte ele almakla birlikte zaman ve hareket arasndaki ilikiyi aporatik olarak yorumlamtr. Bir yandan zaman hareket temelinde aklarken, dier yandan hareket araclyla zaman aklanmaya allmtr. Heidegger, a.g.e,1994, s.23, 43.
149 151 148

Kant, a.g.e, 1990, s.82, A41, B58. Zamann kendisi deil zamanda olan bir ey deimektedir.

56

araclyla belirlemektedir. Oysa Kant, hareketin kendi ierisinde tad bu atky (Wiederspruch), kabul etmediinden hareketin, mantksal olarak

kavranamayacan belirtmitir. Hareketi, yalnzca art ardaln ufkunda ve ayn eyin anlalmas olarak tanmlayan Heideggere gre, yalnzca zamann ufkunda (Im Horizont der Zeit), bir eyin bir eye dnm kavranabilir152. Zamann saf art ardal, varolanlarla karlamamzn olanadr. Bu olanan temellendii, hareket ise zaman iin kkensel anlamda kouldur153.

Sonuta Heidegger iin, hareket bir eyin d varlnn ve belirlenimlerinin ardklnn olanadr. Biz zaman ardk olarak tasarmlarz. nk, znenin bir edimi olarak hareket ardkl iermektedir154. Kantn zamann a prioriliine ilikin temellendirmesinde ise, zaman tasarm btn alglarmzn, ezamanll ve art ardalnn tespiti iin zorunludur. Bununla birlikte, zaman tasarm alglarn karlatrlmasna baml deildir. Alglardan bamsz olarak dnlen zaman tasarm, alglarn sralann ve dzenlenmesini (ezamanlln) olanakl klmaktadr. Kant, zaman tasarmn btnyle aklamakszn kabul etmektedir. Zamann kendisi, ne art ardalk ne de e zamanllktr. Daha ok, her ikisinde
152

Pavel Kaubaya gre, nerede bir zaman kipinin sonland ve dierinin balad ve zellikle ne iinde aktn, dolaysyla gemi, imdi ve gelecekten nasl bir dizi olutuunu, art ardalk tasarm olmakszn syleyemeyiz. Heidegger zamansalln btnnde, bu zorluu varolan akc klarak amayaalmaktadr.P.KaubaDerSinnderAnwesentheit, www.cts.cuni.c2/reports/2003/C Heidegger, a.g.e, 1987, s154 Heideggere gre, deiim, deneyimin olmazsa olmaz kouludur. Varolanlarla i ve d deneyimin ufkunda karlalr Burada sezginin sonluluu, sezgide, nesne olarak karlalan fakat retilemeyen, sonluluktan olumaktadr. Tezin nc blmnn, saf zetkilenim olarak zaman alt balyla, aklanan alt blmmde, Heidegger, zaman bizimle ilgili bir etkilenim; zetkilenim olarak aklamaktadr. Deneyden bamsz olan, bu etkilenimde , anlarn birbirini izlemesi olayyla karlalmaktadr. 154 Heidegger, Aristotelesin hareketin drt farkl trn tandn sylemektedir.Bunlar: 1. Oluum, almak, gemek (yitmek), kaybolmak. 2. oalma (Vermehrung), gelime (Wachstum), zlme (Verfall). 3. Deiim (Vernderung) rnein: yeil bir bitkinin, yaprann kahverengiye dnm, 4. tama; bir yerden dierine nakletmedir. Heidegger, a.g.e,1994, s.201.
153

57

temellenmektedir155. Dolaysyla Kantta, art ardalk ve azamanllk ilikilerini ieren devinim, nesnenin deil znenin belirlenimidir. nk, bir eyin devinebilir olmas, deneyim yoluyla belirlenebilmekte ve yalnzca i duyum olan zamanda retilebilmektedir. Bu retim, zaman etkiledinden, tasarmlarn deneysel bilincini nceleyen zamann kendisi, ardklk, e zamanllk, ardk ve e zamanl olma ilikilerini kapsamaktadr.

Kant, zamann bu yapsn, Deneyimin Anolojisinde aklamaktadr. Anoloji, deneyimin gereklemesi iin alglarn zaman iinde bir dieriyle ilikisini ve birbirleriyle zorunlu balantsn iermektedir156. Grnlerin zaman iinde ve bir dieriyle ilikisini gz nnde bulunduran Kant, anlama yetisinin deney nesnelerine ilikin rettii anolojiyi, zamann kipinden hareketle belirlemektedir157. Zamann kipi kalclk (Beharlichkeit), sonu (Folge) ve e zamanllktr (Gleichzeitigkeit)158. Dsinge gre, Kantn zaman tasarm, zaman belirlenimlerinin (kiplerinin) sallantl belirlenimlerinden dolay bulanktr. Kant, kipi geleneksel metafiziin kulland anlamda tz olarak kullanmamtr. Zaman, Kant iin bir tz deil, bir eyin mantksal zn oluturan genel bir tasarmn ieriidir.

Kant, a.g.e, 1990, s.74, B 46. Deney sadece alglarn zorunlu bir bantlama (Verknpfung) tasarm araclyla olanakldr. I. Kant, a.g.e, s.230, B219 157 Kant Anolojileri e ayrmaktadr. Birinci Anoloji: Grnlerin her deiiminde tz kalcdr; ve onun miktar (Quantum) doada ne artar ne de azalr. Kant, a.g.e, s.235, B225. kinci Anoloji, Her deime, neden ve etkinin balantl (Verknpfung) yasasna gre gerekleir . I. Kant, a.g.e, 1990, s.241, B233. nc Anoloji, Uzamda ayn zamanda alglanabildii srece her bir tz bir dieriyle batan sona etkileim halindedir. Kant, a.g.e, s.259, B257. 158 Kant, a.g.e, s.230, B219. Heidemanna gre Kantn belirlemi olduu bu anoloji ierisinde en nemlisi, kalclktr. Ona gre btn zaman belirlenimleri kalcl gerektirir. Fakat kalclk, yalnzca mekanda olabilir ve dmzdaki nesneleri bize verebilir. deneyimin birinci anolojisinde Kant, kalcln dnda kalcl zaman ile temsil edilen tz olarak, kabul etmim, bylelikle, dealizmin rtlmesinde, kalcln isel sezgiye verilmediini ispatlamaya almtr. D.H.Heidemann, a.g.e, 1998, s.97.
156

155

58

Kant, zamann kipleri zerindeki bilgisini deitirmi; kalclk yerine zaman kipi olarak sreyi (Dauer) geirmitir. Sre, kalcln zorunlu kouludur. Daha sonra, Kant, zaman kipi olarak, art ardal ieren, deiimi ve ezamanll geirmitir. yle ki, kalclk ve e zamanllk, zaman kipi bile deildirler. Geriye zaman belirlenimi olarak art ardalk ve sre kalr ki, Kant sreyi zamann kendisi olarak gstermektedir159. Kantta zamann kipi, grnlerin, zamanda ki btn ilikilerini ieririrler. Heideggerin terminolojisiyle, Kantn zaman kipleri olarak belirledii kip, grngleri (varolanlar) zaman asndan belirler.

Heideggere

gre,

her

deneysel

nesne

zamann

kipleri

tarafndan

belirlenmelidir. nk nesnenin nesnellii, saf zaman belirlenimleri araclyla kurulmaktadr. Saf zaman belirlenimlerindeki zaman ilikileri, Heideggerin direnlilik olarak adlandrd, a priori nesnellie karlk gelmektedirler160. Bu noktada Heidegger, ontolojik olduklarn iddia ettii Kantn Anolojisi zerinde durmakta ve yitimsel belirlenimlerini aa karmaktadr. Birinci Anoloji, tzn kalclnn temel yasasdr. Tm grngler, kalc olan (tz), nesnenin kendisi olarak deiebilir olan, ve onun salt belirlenimini nesnenin bir varolu kipi olarak kapsarlar161. nk, grnglerin btn deiiminde, tz kalcdr162. kinci Anoloji,

K. Dsing, a.g.e, 1980, s.5-6. Bu saf zaman belirlenimlerinde zamann yorumlar direnlilik anlamnda yani a priori nesnellik anlamnda kendini ifade eder Heidegger, a.g.e, 1987, s.427. 161 Kant, a.g.e, 1990, s.235, A182, Dip not 2. Kant, (her zaman iin,) zamanda kalan, kalc olann ne olduunu, yani tz sorgulamaktadr.
160

159

162

Heidegger, a.g.e, 1987, s.427. Tz nedir? zaman duyusalln kendisi olarak, kalclk olarak, tzde tasarmlanr. Heideggere gre burada zaman, tzn emasdr. Zaman olarak (qua) kalclk, tz olarak, doann; varolann belirlenimini aa karr. Bu noktada Heidegger, kalcln, ematizm olarak gerekleen duyusallatrmann kural olduunu iddia etmektedir. Heidegger, a.g.e,1995,s. 354.

59

nedensellik yasasnn olana olan art ardaln temel yasasdr163. Olan (olmaya balayan) her ey, bir kurala gre , ardndan geldii bir eyi ngerektirir164. nc Anoloji ise, etkileim yasasnn bir arada olmasnn temel yasasdr165. Tm tzler, a zamanl (Zugleich) olduklar srece batan sona ortaklk (yani birbirleri ile

etkileim) iinde dururlar166. Bylece Heideggere gre, kalclk, zamansal art ardalk ve ezamanllk, kkensel zaman ilikileri olarak doann nesnelliinin ontolojik kuruculardrlar. Bunlar ve dier ontolojik yasalar, Kantn bireimsel a priori yarg bal altnda somut olarak gz nnde bulundurduudur167.

Heideggere gre Kantn aknsal olarak belirledii zaman ilikileri, nesne ilikilerinin olanadr. Heideggerin bu belirlenimine gre, Kantta bireimsel a priori yarglar, einimin a priori kurallarna karlk gelirler. Saf zaman yasalar, ayn zamanda aknsal zaman belirlenimleridir. Bu noktada Heidegger, Kantn B49da saf sezgi biimleri olarak mekan ve zamann ontolojik ve a priori tasarmlar olduuna iaret ettiini ve bununla bireimsel a priori bilgilerin olanan aa kardn dnmektedir. Heidegger iin, bireimsel a priori bilgilerin, ontolojik bilgisinin olanakll sorunu, Eletirinin temel probleminin zmnde merkezi bir rol oynamaktadr. Heideggerin ontolojik bireim olarak adlandrd (sezgi ve

Ayrca bkz. Tez. II. Blm. II.2. Kantn ematizm retisi ve Heideggerin Yorumu. Zaman kalclktr. Kalclk, ard ardalk ve a zamanlln yani srenin olanadr.Heidegger, birinci anoloji olan, tzn kalclndan hareketle, zaman ve ben dnyorum balantsna dorudan olmasa da aklk getirmeye alr. Heideggerin dncesi, kalclk olarak zamann alglanmamakla birlikte temelde olduu ynndedir. Yani zaman, subcektum olarak, hypekemenondur. Bu anlamda Heidegger zaman, subcektum olarak, ben dnyorum ile zdeletirmitir. Burada ben, benn znellii anlamnda deil, subcektum olarak, temelde duran, yklemi olmayan anlamndadr. Buna gre zaman, znenin kalc zetkilenimidir. zne kkensel olarak zaman tarafndan etkilenir ve her zaman balirlenimi, ben dnyorumun bireimiyle balantldr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 354-355. 163 Heidegger, a.g.e, 1987, s.427. 164 Kant, a.g.e, 1990, s.241, A 189, Dip not 1. 165 Heidegger, a.g.e,1987, s.427. 166 Kant, a.g.e, 1990, Dip not 4, s.259. 167 Heidegger, a.g.e, 1987, s.428.

60

kavram birlikteliini ieren), bireimsel a priori bilgilerin olana ve ilevi, Salt Akln Eletirisinin, btnnde, yitimsellikle olan kkensel balantsnda aa kmaktadr168.

I.4.1. Bireimsel a priori Bilginin Olana Olarak Zamann Aklan

Heidegger, Kant yorumunda Eletirinin merkezi probleminin bireimsel a priori bilgilerin nasl olanakl olduu sorusunda ierildiini belirtmektedir169. Ona gre, ontolojik bilginin olana, bireimsel a priori bilgilerin znn ne olduu sorusu zerinde ykselmektedir. Heideggerin sorusu saf bilgiyi amaladndan, varolann varlk yapsnn tesinde, dnda durmasn ieren ekstatik varoluuna ve bu amann yapsn ortaya karan aknsal felsefeye aittir170.

Heidegger, Kantn Salt Akln Eletirisinde gelitirmi olduu, temel kavramlara ilikin eletirel bir tutum taknmaktadr. Heideggerin bu eletirel tutumunda, Kantn metafizik sorgulamasnn ynnn ontolojik olduu sav, merkezidir171. Bu sav, bireimsel a priori bilgilerin olanakllnn sorgulanmasnn, znde, saf akl ve saf akl oluturan bilgi yetilerinin aratrlmasn ieren

Heidegger, a.g.e, 1987, s.144. Metafiziin temel problemi, ontolojik olarak anlalrsa, o zaman probleme somut a priori bireimsel yarglarla balanabilir . Heidegger, a.g.e, s.428. 169 Heidegger, a.g.e, s.84. 170 Eletirirel temellendirilen Metafizik, yalnzca grng olarak Daseinn aknsal idealitesi araclyla olanakldr ve bundan dolay felsefe, metafizik olarak deil aknsal olarak, kavranmaldr. K. Leider, a.g.e, 1977, s. 61.
171

168

Heidegger, temel ontoloji olarak, metafizik sorununu aa karmak iin, Eletiriyi bir metafiziin temellendirilmesi olarak yorumlamaktadr. Aadaki aratrmann grevi, temel ontoloji olarak, metafizik sorununu aa karmak iin, Kantn Salt Akln Eletirisini, bir metafiziin temelllendirilmesi olarak, aa karmaktr. Heidegger, a.g.e1,998, s.1.

61

Heideggerci dnceye tutunmaktadr172. Heidegger, saf bilme yetilerimizi sorgulayan bu aratrmay, varolann varlk yapsn aratran ontoloji ile eitlemektedir. nk, Heideggerde ontolojik bilgi, saf akl bilgisidir; saf akln sorgulanmas ise varolann varln varolan olarak aratran ontolojik bilgiyi aa karmaktadr173. Dolaysyla, Kantn bilgi yetilerimizin olanakllna ynelik metafizik sorgulamas, ontolojinin olanakllnn sorgulanmas olarak bireimsel a priori yarglarn olanakll sorusunda temellenmektedir.

Kantn metafizik sorgulamas, metafiziin olanana ilikindir. Kant, Leibniz-Wolff felsefesiyle kemikleen geleneksel metafizie kartlk iinde, bir bilim olma iddiasndaki metafiziin olanan sorgulamtr. Burada metafiziin temellendirilmesi, bir bilim olarak metafiziin, olanann aratrlmasn

iermekteydi174. Bu noktada Heidegger, bir bilim olarak metafiziin olanann aratrlmas ile ontolojik bilginin olanann aratrlmasnn ayn ey olduunu sylemektedir175. Heidegger, metafiziin olanann aratrlmas ile ontolojinin olanann aratrlmas arasnda nasl bir ba kurmaktadr? Sorunun cevab Heidegger iin, bireimsel a priori bilgilerin olana sorusunda dmlenmektedir.
Kant ontolojinin olanakll sorusunu bireimsel apriori yarglarn nasl olnakl olduu, sorusuna getirir. Bu sorunun formlnn masaya yatrlmas aklamay keskinletirir. nk Salt Akln Eletirisi olarak, metafiziin temelllendirilmesi gerekleir. Heidegger, a.g.e, s.13. 173 Temel ontoloji, sonlu insan znn ontolojik analizidir. Bu analiz, insan doasna ait metafizik iin temel oluturmaldr. Temel ontoloji, insan Daseinnn zorunlu metafiziine yol aan metafiziin olanadr. temel ontoloji idesi, bir metafiziin temellendirilmesi olarak, Salt Akln Eletirisinin aklnda saklanmal ve aklanmaldr. Heidegger, a.g.e,, s.1. 174 Kantn bilgi teorisindeki devi, bilginin aklanan biiminin hangi koullara balandn aaratrmaktr. Bilgimizi genileten bu bilgiler bireimsel yarglardr. Bu ekilde Kantn devi u ekilde formle edilir: bireimsel a priori yarglar nasl olanakldr? K.Leider, Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants, Hamburg, 1977, s.185. 175 Haefnere gre de Heideggerin Kant yorumunun tek amac, metafiziin zn oluturan varlk ve sonlu aknsallk arasndaki ilikiyi aydnlatmaktr. Bu noktada Haefner, Heideggein, Saf Akln Eletirisinde ki metafiziin temellendirilmesini, metafizik bilginin kaynann, yani bir prensip yetisi olan akln, aydnlatlmas olarak, grmektedir. Haeffner, Heideggers Begriff der Metaphysik, Mnchen, 1981, s.25.
172

62

Heideggerde temel ontoloji, sonlu zn yitimsel varoluunun ontolojik analizidir. Bu nedenle temel ontoloji, insan doasna ait metafizik iin bir temel oluturmaktadr176. Dolaysyla temel ontoloji, insann zorunlu metafiziine yol aan metafiziin olanadr ki, Heidegger bu varsaymn, Varlk ve Zamanda Dasein zmlemesi olarak gerekletirmitir177. Bylece, Kant yorumunda ontoloji ile metafizii eitlemeye alan Heidegger, metafiziin temellendirilmesi olarak bir temel ontoloji idesini, Eletirinin aklnda yorumlamaktadr178. Ona gre, bir metafiziin temellendirilmesi olarak Eletirinin amac, doal bir yetenek olarak btn insanlarda bulunan metafizik doann analiz edilmesine yneliktir. Burada, Heidegger, insann zne ait grd metafizik doa ile metafiziin isel olanann aa karlmas olarak yorumlad ontolojiyi eitlemektedir179. yleyse, burada yantlanmas gereken soru, metafiziin kkeninin kkenselliini aa karan bu isel doann ne olduudur?

Eer metafizik insann doasna aitse, bu kken ontolojik olmaldr. nk yukarda deinildii gibi, Heideggerde ontoloji, en genel anlamda, sonlu z olarak

Burada nce temellendirmenin znde ne olduu aa karlmaldr. fade anlamn, kendi yapsnn alannda anlalr hale getirir. Metafizik mevcut olmayan bir yap deil, fakat doal bir yetenek olarak, btn insanlarda gerektir. Heidegger, a.g.e,1998, s.1. 177 Temel ontoloji, insan Daseinnn zorunlu metafiziine yol aan metafiziin olanadr. O, (Temel ontoloji)i temelde Antropolojiden ayrlr. Ayr olarak, bir temel ontoloji idesini konumlandrmak: zorunluluk gerei ortaya konan ontolojik Dasen zmlemesini aa karmak demektir. Heidegger, a.g.e, s.1. 178 temel ontoloji idesi, bir metafiziin temellendirilmesi olarak, salt akln Eletirisinin aklnda saklanmal ve aklanmaldr . Heidegger, a.g.e, s.1. 179 Metafiziin temellendirilmesi btnnde, ontolojinin isel olanakllnn aa karlmas demektir.Heidegger,a.g.e,s.12.Bununla aklk kazand ki, geleneksel metafiziin temellendirilmesi, ontoloji olarak, isel bir olanaklln sorusunda aa kmaktadr. Fakat niin bu temellendirme Salt Akln Eletirisidir?. Heidegger ,a.g.e, s.13. Ontolojinin znn akl olarak metafiziin temellendirilmesi, Saf Akln Eletirisidir. Heidegger, a.g.e, s.15.

176

63

nitelendirdii insann sonluluuna aittir. nsann sonluundan, Heidegger, yalnzca insann sonlu varoluunu deil, ayn zamanda bilgi yetilerininde sonlu olmasn anlamaktadr. Bu noktada Heidegger, insan bigisini imleyen ve insan bilgisinin olanakl deneyimin stne kp kamayaca sorusunda temellenen Kantn saf akl kavramn yardma armaktadr. Heideggere gre, saf akl sonludur. Fakat varolann varlk yapsn belirleyen, yani varolan aan aknsal yapsyla, varolanlara ilikin bir anlaya sahiptir180. Dolaysyla varolanlarn varlnn aa karlmasnda aknsal (transzendental) bilgi ve bu bilgiyi aa karan saf akl merkezidir181. Bu noktada Heidegger, Kantn varolann varln, meydana getiren bilgiyi, bireimsel olarak adlandrmaktadr182. Bylelikle Heidegger, saf akl oluturan, saf bilgi yetilerimizin aa karlmasnn, bireimsel a priori bilgilerin kaynak, kapsam ve snrlarn aa karlmasyla olanakl olabileceini gsterek, metafiziin olanann aratrlmas ile ontolojinin olanann aratrlmas arasndaki ba bireimsel a priori bilgilerin olanakllnda temellendirmektedir183.

Heideggere gre, saf akl tarafndan oluturulan varolann varlk tasarm, sonlu zn ontolojik anlamda anlalan aknsallna aittir. yalnzca Daseinn varlk biiminde olan varolanlar, aknsaldr, yleki varlk aknsal olarak karakterize edilir. Heidegger, Die Grundprobleme der Phnomenologie, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1923- 1944 , Band 24, 3. Auflage, Frankfurt am Main, 1997, s. 425. 181 Ontolojik bilgi, buna gre deneyimsel yarglarn deil, temelin ( ilkelerin) renilmesidir. O halde Kant, bizim yetilerimizi ilkelerden apriori olarak, tantr, yani Saf akl olarak adlandrr. Saf akl, (Kantta) bir eyi a apriori bilme ilkelerini kapsayandr. Buna gre ayet, saf akln iinde bulunan ilkeler, a priori bir bilginin olanaklln oluturuyorsa, o zaman ontolojik bir bilginin olanakllnn akl, saf akln znn bir akl olmaldr. Heidegger, a.g.e, 1998, s. 14. 182 Kant varolann ieriini meydana getiren bir bilginin ve ya varolann yapsn aa karan bilgiyi bireimsel olarak adlandrr. yleyse ontolojik bilginin olanakll sorusu, bireimsel yarglarn znn a priori sorunudur. Heidegger, a.g.e, s.14. Ontolojik bilgi, yani a priori bireim Eletirinin btn znn orada olmasdr. Metafiziin temellendirilmesinin yol gsterici sorununun saptanmasnda , bu bireimin belirlenimi ivedidir. Kant bu ifadeyi, aslnda oklu anlamnda deil, dorudan metafiziin temellendirilmesinin zm formlnde birbirine gemi olrak, kullanr. Heidegger, a.g.e, s.15. 183 Soru, bireimsel a priori yarglarn olanakllna ynelmektedir. imdi her yarg, oktan ben balyorumdur.; zne ve yklemdir. Yarg olarak, zmleyici yarglar, her ne kadar zne-yklem balants, direkt olarak, znenin tasarmnda duruyorsa da bireimseldir. Heidegger, a.g.e, s. 15.

180

64

Kant bireimsel a priori

bilgilerin olanan, akln snrlarnn izilmesini

ieren ve bizim bilme yetilerimizle ilgili olan aknsal felsefe ierisinde ele almtr184. Heidegger, saf bilme yetilerinin aratrlmasnn, bireimsel bilgi olarak, adlandrlan ontolojik bilgiyi Kant tarafndan, aa kardn

dnmektedir185. Bu cmlenin

Heideggerci alm sezginin, ontolojik bilgiyi

temellendirmesidir. Heidegger iin, ontolojik bilgi olarak sezgi, zamandr. Eer biz Kanta geri dnersek, Kantta, genel olarak bilginin ve buna paralel olarak varolann deneyimlenmesinin olanakl temeli olarak sezginin ne olduu sorusunun nemli bir problem alann oluturduunu grrz. Heidegger, Kant yorumunda, Kantn btn bilgilerimizi birincil sezgi olarak aklamasna katlmakta ve bireimsel a priori yarglarn da znde birincil sezgi olduklarn belirterek, dorudan ontolojik olduklarn savlamaktadr186. Heideggerin bu sav, bireimsel a priori bilgilerin olanann yitimsel zaman tasarm olduunu gstermesi asndan, merkezi bir neme sahiptir.

Aknsal felsefe, Kantn sylemi olduu gibi nesnelerle ilgili deil, nesneleri a priori bilme tarzmzla, onlar nasl bildiimizle ilgilidir . Kanta gre byle bir kavramlar dizgesi aknsal felsefe olarak, adlandrlabilir. Kant, a.g.e, 1990, s.56, B26. 185 M. Heidegger, a.g.e, 1998, s14. Bireimin zn iigilendiren aratrmay Kant, bir aknsallk (Transzendental) olarak, tanmlamaktadr. Ben btn bilgiyi aknsal olarak, adlandryorum, yalnzca nesnelerle deil, bilakis bizim bilgi biimimizin nesneleriyle ilgilidir. yle ki, bu a priori olmaldr. Aknsal bilgi yleyse, varolann kendisini deil, geici varlk anlaynn olanan, yani varolann varlk tasarmn aratrmaldr. O (Aknsal felsefe), varolanda, saf akln kendini (aknsal) amasyla ilgilenir. yleki, bu aknsallkta her eyden nce, olanakl nesnenin deneyimi talep edilir.(Dolaysyla) Ontolojinin olanakllnn sorun olmas demek, olanakll, bu varlk-anlaynn aknsallnn z olarak sorgulamaktr. Aknsal felsefe yapmaktr. Bu nedenle Kant, ontoloji sorununu (Genel metafizik (Metaphysica Generalis: ontoloji)) iaretlemek iin, sembol olarak, aknsal felsefeden yararlanmtr. Buna gre Kant, eski aknsal felsefedenkonuurken, bu geleneksel ontolojiden sz etmitir. Heidegger, a.g.e, s.15-16. 186 Heidegger, a.g.e, 1987, s.83. Kantta zaman, bireimli bilgilerin a priori olarak tretildii bir bilgi kaynadr. Zaman, duyusal sezginin saf biimi ve bireimsel a priori bilgilerin olanadr. Kantta bireimsel a priori bilgiler, olana, nesnel a apriori sezgi olan matematiksel bilgilerdir. Bu noktada Heideggerin de sylemi olduu gibi Aknsal Estetik btn eletiri sz konusu olduunda merkezi bir neme sahiptir. Heidegger, a.g.e, s.8.

184

65

Bu balamda Heideggeri ilgilendiren, bireimsel bilgideki sezginin ilevidir. Kantn sadece dnmenin deil, bilginin de dnen sezgi olduuna ilikin aklamasna katlan Heideggerin Kanta kar sorusu, bireimsel a priori bilgilerin a priori olanakllna ilikindir. Soru, bilginin, bilgi olarak ayrt edici zelliinin ne olduuna ilikin daha genel bir soruya iaret etmektedir. Heideggerin belirtmi olduu gibi, sonlu bir z (ein endliches Wesen), genel olarak, sonsuz dorulua sahip olamayacandan, insan iin sonsuz ve zorunlu bir doruluktan sz edilemez. Kant, soruyu, kendisinin de gstermi olduu gibi, sonluluun nasl daha az zorunlu olmadan genel doruluu verebilecei sorusunu ieren bireimsel a priori bilgilerin olanakll sorusuna gtrmtr. nk, Kant iin, bu bilgiler kendi ieriinde hem sonlu hem de genel olarak zorunludurlar.

Heideggere gre, Kant, bireimsel a priori bilgilerin olanakll sorununu matematik rneklerle aklasa da matematiin olanakllnn ispatn vermemi ve soruyu kkensel teorik bir soru olarak Prolegemenada ilemitir. Heidegger iin, buradaki sorun, matematiksel doa bilimleridir. Genel olarak metafiziin olanakl olup olmadn sorgulayan Kant, bunun iin matematie dayanan doa bilimlerini kendisine k noktas almtr. Heideggere gre, Kant, genel olarak varln teorisini aram, genel doa ontolojisi olarak doa bilimlerinin nesnesinde duran ontolojiyle ilgilenmitir. Oysa kendisinin gstermek istedii doa bilimlerini ieren doann bir ontolojisi deil; metaphysika generalis olarak genel ontolojidir187.

Heidegger, Kant yorumundaki bu belirleniminin, Kant tarafndan Prolegemenada genel olarak metaphysika generalisin nasl olanakl olduu sorusunda ilendiini
Bu nedenle Kant, geleneksel ontolojinin sorununutanmlayabilmek iin, genel felsefeyi -ontoloji(Metaphysika Generalis) aknsal felsefe olarak, iaretlemitir. Heidegger, a.g.e,1998, s.16.
187

66

belirtmektedir. Ontik bilgi iin, varolanlarn kendi varlk yapsnn bilgisini ieren, ontolojik bilgi zorunludur. Metaphysika Specialisi temellendirme denemesi, kendi iinde, Metaphysika Generalisin z hakkndaki soruyu aa karmaktadr188. Buna gre, varlk anlaynn zn oluturan ontolojik bilgi, ontik bilgiyi ncelemektedir189. Bylelikle Heidegger, ontik bilginin olana hakkndaki sorunun zerinden, bu bilgiyi olanakl klan ontolojik bilginin olana hakkndaki soruya ynelmektedir.

Heideggerde bilgi, Kanttan farkl olarak, insan bilgisine deil, insan bilgisince bilinene karlk gelmektedir. Bilinen, yani nesne, kavramn sezgi ile ilikisi araclyla bilinir. Nesne, dnen sezginin birliinde aa kmaktadr. Heideggerde bilgi, sezgi ve anlama birlikteliinden olusa da, karlkl bamllk iinde olan bu iki yeti arasnda oncelik sezgidedir. Bilgi kkensel olarak sezgi olduu iin, bireimsel a priori bilgi de sezgiseldir; ontolojiktir. Sonlu insannn varln konu edinen ontolojik bilgi saf bir bilgidir. nk, insan bilgisinin sonlu ve saf elerini iermektedir. Bylelikle Heidegger, sonlu insan bilgisinin, saf elerinin bireimine karlk gelen, bireimsel a priori bilgileri (veya kendi terminolojisiyle ontolojik bireimi) tm tasarmlarmzn taycs olan yitimsel zamanda temellendirmektedir.

Heidegger, Kant yorumunda, bireimsel a priori bilgilerin znn, Kantn ematizm retisinde, gerek anlamn bulduunu, dnmektedir. Heidegger iin
Heideger, a.g.e, s. 83. Varolann akl (ontik hakikat) varolann varlk durumunun akl (ontolojik hakikat) etrafnda dner; fakat ontik bilgi kendisi iin asla nesnelere ynelemez. nk o, ontolojik olmadan, bir kere bile bir olanakllk kazanamaz Heidegger, a.g.e, s.13.
189 188

67

bireimsel a priori bilgiler, ematizmin bir sonucudur. nk anlama yetisi, yalnzca emalar araclyla sezgiye balanmaktadr. Heidegger, kavramlarn

duyusallatrlmasn ieren ematizmde, bireimsel apriori bilgilerin olanan, aknsal zaman belirlenimlerine uygun olarak aa karmaktadr. Bu nedenle ematizm, insann (sonlu zn), ontolojik bilmesinin i olanana karlk gelen ve Heidegger tarafndan en yksek bireimsel ilke olarak nitelendirilen bireimsel a priori bilgileri (sezgi ve kavram birlikteliinden oluan bilgileri) kapsamaktadr.

I.5. Saf Sezginin Biimi Olarak Zamann Mekana ncelii

Kant, zamann bilgideki ilevini, mekana gre daha geni tutmaktadr. Mekan ve zaman arasnda, ncelik zamandadr190. nk, ister d isterse de i tasavvurlarmz olsun btn dncelerimiz, ruhun belirlenimleri olmalar asndan, i durumumuzla ilikilidirler ve zamana baldrlar. Heidegger, Aknsal Estetikte Kantn zamana mekan karsnda tand bu ncelie (nk zaman, d mekansal eylerin de kouludur) katlmakta ve saf sezgi olarak zamann ontolojik bir ileve sahip olduunu savlamaktadr. Kanta gre
Bu noktada Heidegger, sonlu insan bilgisinde temellenen bireimsel a priori bilgilerin olana sorununu, deneyimin olana sorununa indirgemektedir. Hedeggerde deney, varolann sezgisel bilgisini iermektedir. Kantta ise varolann bilgisi, bilme yetilerimiz tarafndan gerekletirilir. Kantta bilme, ben dnyorum tasarmn ierir. Ben dnyorum tasarm, dndmzn bilincinde olduumuzu imler. Dolaysyla ben kendi dncesini nesne edinmektedir. Bununla, Kant bilmeyi, bilme yetilerimizle snrlandrmtr. Biz sadece fenomenal alann, yani zamanda olann zamansal bilgisine sahibizdir. Oysa Heidegger varolann bilgisini, sonlu insan bilgisinde temellenen ontolojik bilginin olana sorununa indirgemektedir. 190 Heidegger, a.g.e, 1998, s.49. Kanta gre d dnyann emprik sezgisi mekan, kendiliin emprik sezgisi ise zamandr. Mekan va zaman birlikte oklunun sezilmesinin olanadrlar. Heidegger, a.g.e,1995, s.306. D.H.Heidemanna gre ise, Kantta deneysel sezgi, isel duyumun grnglerini kapsadndan, Kant isel duyuma mekan karsnda bir ncelik tanmtr. Bu noktada Heidemann, Kantn isel deneyim olarak, iaretledii zaman, zbilin olarak, yorumladn iddia etmektedir. zellikle Kant Eletirinin ikinci basksnda, (idealizmin rtlmesinde), mekandaki nesnelerin varoluunun ispat iin, d eylerin mekandaki gerekliini, deneysel zbilinten karmtr. nk Heidemanna gre deneysel bilin, benin kendisini, zaman iinde belirlemesinin olanadr. D.H.Heidemann, a.g.e, 1998, s.96.

68

kaynaklar ne olursa olsun, ister dardaki eylerin etkileri yoluyla isterse i nedenler yoluyla ortaya km olsunlar; ister a priori isterse deneysel bir yolda grngler olarak retilmi olsunlar, tasarmlarmz ansal deiiklikler olarak i duyuya aittirler. Bylece tm bilgilerimiz en sonunda i duyunun biimsel koulunun, e deyile zamann altnda dururlar ve onda toplu olarak dzenlenmeleri, balanmalar ve iliki iine getirilmeleri gerekir191. Burada Heideggere gre, Kant, zamann, grnglerin evrensel biimi olduunu belirtmektedir. ve d sezginin evrensel biimi olarak, zaman, genel olarak tm grnglerin a priori kouludur192. Kanttan alnan bu alntda, dorudan isel sezgiye vurgu yaplmaktadr. Heidegger iin, Kantn isel sezgiye vurgu yapan bu baknn z, deneyimleyen znede temellenmektedir. Her iki sezgi biimi, ayn ekilde ve kendi znellii zerinden hareket etmekle birlikte, isel duyunun biimi olan zaman mekandan daha zneldir. nk, saf sezgi olarak zaman, ruhsal yapmzn mekansal biim tamayan durumlarna aittir193.

Biz yalnzca kendimizde olann, yani dsal nesnelere ilikin tasarmlarmzn, dolaysz bilincine sahibizdir. Kantta i deneyim, zamandaki d varlmzn bilincinde olmamzn olanadr. yle ki, i deneyime ait bu bilinlilik, d varlmzn deneysel bilincine karlk gelen nesnelere ilikin bilincimizle de zdetir. Bu balamda, Kantta dsal duyumu isel duyuma birbirinden ayrlmacasna balayan ey deneyimdir. Burada aa kt gibi, dsal olan i
Kant a.g.e, 1990, s:142a-143a , A98, A99. Kant, a.g.e, s.77. 193 K. Dsinge gre de, zaman, ruhsal yapmzn mekansal biim tamayan durumlarna aittir. Aknsal Estetikte ki Kantn btn zaman yorumunun temelinde Leibnizin zamann plak ilikileri ierdiine ilikin dncesi bulunur. Buna gre zamansal olarak, sezilen kendinde deil yalnzca olgu olabilir. yleyse ben, kendi isel durumunu zamansal ilikilerden hareketle sezebilir. Bylece ben kendisini grng olarak dorudan doruya tanyabilir. K. Dsing, a.g.e,1980, s. 24.
192 191

69

duyum olan zaman ile birbirinden ayrlmacasna balayan ey ise deneyimdir. Daha yaln bir ifadeyle duyumdur. Kantn btn bilgilerimizin deneyimle baladna ilikin hibir kukusu yoktur. Zamana gre bizde hibir bilgi deneyimi ncelemez ve tm bilgi deneyimle balar194. Deneyim, bilgi yetimizin nesneler yoluyla uygulamaya geirilmesidir. Bu noktada Kant, d varlmzn bilincine varmada anlama yetisine ncelik tansa da (nk tam alg, anlamaya aittir), yine de varlmz i sezgi araclyla bilebiliriz. Dolaysyla Kantta tam algnn olgusall i duyuma bal olduundan, kendimizin zamanda olduunun bilincindeyizdir.

Heideggerde ise yalnzca i durumumuza ait tasarmlar arasndaki ilikiler deil ayn zamanda tm tasarmlarmz zamanda gerekleir195. Heidegger, Kanttakine benzer bir bak felsefe tarihinde daha nce Aristotelesin Fizik kitabnda bulduumuzu belirtmektedir196. Heideggere gre, Aristotelesin bu

yorumu karanlk olmakla birlikte, felsefe tarihinde zamana ynelik tartmalar iin byk bir bulu olarak merkezi neme sahiptir197. Zamann, btn grnglerin biiminin kkensel koulu olmas, kkensel olarak zneye ait olmas demektir.
Kant, a.g.e, 1990, s.77. Heidegger, a.g.e, s.48. 196 Ruh olmasayd, zaman olurmuydu?. Aristoteles, Fizik, Kitap 4, stanbul, 2001, s.211, 223a. Heideggere gre Aristoteles, zamann insan zyle olan ilikisini, ruh ve zaman olarak, ruhun saymas eklinde dile getirmiitr. Ksaca zetlenirse, ruhumuz olmasayd, zamanda olmazd. Burada ruh, insann znn kusursuz taycs olarak, tanmlanmakta ve modern felsefedeki, benin zne veya bilin olarak, tanmlanmasna karlk gelmemektedir. Heideggere gre, daha ok Grek dncesi, insann, iitme (das Vernehmen) ve sylemini (Das Sagen), entbergenin zsel nitelii olarak tanmlamtr . Heidegger, a.g.e, 1994, s.47. Volpiye gre, Heidegger, Aristotelesin doal zaman tasarm ile eletirel bir tartmaya girmitir. Heidegger, Aristotelesin Fizik kitabnda zaman ve ruh arasnda kurmu olduu banty, ruhun ontolojik belirlenimlerinin ne olduu sorusuna gtrmtr. R. Capurro Heidegger und Aristoteles, (Rezension von : Franco Volpi Heidegger e Aristotele, Daphne Editrice, Padova 1984), Schopenhauers Aktualitt, Ein Philosoph wird neu gelesen. Schopenhauer Studien 1/2, Zuerst erschienen in Wien, Pasagen Verlag, Hrsg. W. Schirmacher, 1988,file://A:/Heidegger e Aristotele.htm, s.3
195 197 194

Heidegger, a.g.e, 1987, s.150.

70

Heidegger iin, zamann bu ift karakteri, zneye, bene, kendiliimize kkensel olarak mekandan daha ok ait olduu anlamna gelmektedir198.

Kantn

B50de vurgulam olduu gibi,

zaman ne bir ekle ne de bir

konuma sahip olmadndan grnglerin bir belirlenimi deildir. durumumuza ait tasarmlar zaman araclyla belirlenmekle birlikte, isel sezgi belli bir biime de sahip deildir. Bu zamann, Kantn da sylemi olduu gibi, kendimizin ve i durumumuza ait sezginin biiminden baka bir ey olmad anlamna gelmektedir. Dolaysyla, kkensel znellik olarak zaman btn grnglerin biimidir. Heideggere gre, burada Kantn zaman z etkilenim olarak, aklam olmas, zamann, mekana nceliini destekler niteliktedir. Kantta zaman, nesnelerden nce a priori tasarlanmakla birlikte, ne kendi iinde kalc bir eydir ne de eylerin nesnel bir belirlenimidir. Eer zaman, kendi iin kalc olsayd bir nesne olmakszn da edimsel olmas gerekirdi. Ya da zamann nesnelere bal bir belirlenimi olsayd, nesneleri a priori belirleyemez ve bireimli nermeler araclyla da a priori

bilinemezdi199. Burada Heidegger, Kant gibi, zamann mekana nceliini, zamann btn i ve d grnglerin temellendirmektedir. nk, a priori biimsel koulu olmasnda biimsel

mekan yalnzca fiziin (d duyumun)

olanayken, zaman hem fiziin (d duyumun) hem de ruhun (i duyumun) olanadr.

198 199

Heidegger, a.g.e, s.150. Heidegger, a.g.e, s.76.

71

Bu noktada, Heidegger Kantn mekan karsnda zamana verdii ncelii sorgulamaktadr200. Kant, Sal Akln Eletirisinde, zamana ilikin ilk

aklamalarnda, zaman tasarmnn d grnglerin bir belirlenimi olduu tezini kabul etmemitir. Oysa, Heidegger iin doadaki devinim ve deiimin alglanabilmasinin olana zaman tasarmdr. rnein, doadaki deiimler, oluma, geliim, k ve olagelme zaman iinde gerekleirler. Doadaki bu deiimler iin, Heidegger, zaman-iinde-olma (in-der-Zeit-sein) kavramn kullanmaktadr.

Heidegger iin, fiziksel eylerin zaman belirlenimi ile zaman-iinde-olmann nasl uzlatrlabilecei sorusu nemlidir. nk, Kant bir yandan zamann btn grnglerin a priori biimi olduunu belirtirken, dier yandan, zamann d grnglerin a priori biimi olmadn iddia etmitir201. Bu noktada Heidegger, Kantn birbiriyle eliik gibi gzken bu iki varsaymndan nasl bir zme ulalabileceini sorun edinmektedir. Heideggerin sorunu, ncelemesinin ne anlama geldii ve belirlendiidir202. zamann mekan

mekansalln isel zaman tarafndan, nasl

Heidegger, a.g.e, s.147. Kant, a.g.e,1990, s.77, A34, B50. 202 Heidegger, a.g.e,1987, s.147-148. Heidegger, mekann d grnglerin a priori biimi olduuna ilikin Kantn sylediklerini tekrar etmekle birlikte onu asl ilgilendiren isel zamanllkn (Innerzeitigkeit) ne anlama geldiidir. Kant tarafndan aklanan fakat Heidegger tarafndan baka bir balamda yorumlanan, zaman ve isel zamanllk arasndaki fark nemlidir. Zaman ilikileri, Kantta sallantl bir belirlenime sahiptir. Zaman ilikileri zamann kendisinde sonsuz byklkler olarak bulunur. Bu ilikiler zaman ii olduundan zamann kendisinin zselliini aklamada yeterli deildir. Buna karlk isel zamanlln, belirlenimi zorunlu olarak temelde zamana ve zaman paralar olarak zamann tmne aittir. likiler yalnzca kendi zgn anlamnda zamandan tretilemez. Bununla birlikte ak zamana ait deildir. Kanta gre zaman karakterize etmek, belirlenmemi oklunun zaman ve zamandaki ilikileri araclyla dzenlenirse olanakldr.
201

200

72

Kant sorunun zm iin, isel algnn retisinden yararlanmtr

203

sel durum, tasarmlarn zamansal ilikisi araclyla belirlenmekte ve grng olarak kendi anlamn kazanmaktadr. Buna karlk d duyumun tm tasarmlar mekansal olarak sezilmektedir. ve Heideggere zamandaki gre, Kant burada, znenin mekan

tasarmlarnn

deiiminin

benliinin

belirleniminin,

tasarmnda verilen kalcln (Beharlichkeit) bilgisi araclyla olanakl olduunu sylemektedir204. Heideggerin dncesi, isel duyumda yaanan zaman

belirlenimlerinin, i ve d duyum arasndaki balantya tutunduuna ilikindir. D duyumun tasarmlar mekansal olarak sezilmekte ve isel duyumda ierilmektedirler. nk zne, kendi isel durumunu yitimsel olarak gzlemleme olanana sahiptir. sel duyum olarak zaman, pasif fakat evrenseldir. Bu noktada Heidegger, pasif fakat evrensel olan isel duyumun pasifliine karlk gelen alclna gnderme yapmaktadr. sel duyumdaki bu alclk (hinnehmend), sonlu zn btn

tasarmlarnn sonlu olduunun gstergesidir. Heideggere gre, isel duyumdaki bu sonluluk zaman tasarmnn kendisine ait olmasna ramen Kant zaman tasarmnn sonluluu zerinde fazla durmam ve zamann yitimsel yapsn gzden

karmtr. Oysa, Heideggere gre, gemi, imdi ve gelecein zaman ufkunun aa karlabilmesi iin, sonlu zn sonlu varlnda temellenen zamansalln
Heideggerin Daseinn yitimsellii olarak amlanan zaman teorisinin arka plannda Kantn isel duyum dncesinin merkezini oluturan pasif zne anlay bulunmaktadr. Kant zaman, kkensel duyarlmzla ilikisi balamnda, pasif zne ile zdeletirdii isel duyum olarak aklamaktadr. sel duyum, Kant iin d duyumun tasarmlarn almak iin bir yatknlktr. Verilenler i duyum araclyla bilince getirilmektedir, fakat, isel duyum pasif olduundan, kendi tasarmlarnn ieriini retememektedir. Pasif zne, yalnzca verilen ya da sunulan tasarmlar alabildiinden Kant, isel duyumun anlamn, saf etkin tam algdan ayrmaktadr. Kant, a.g.e,1990, s.150a -154a, A 106 , B139. 204 Kanta gre, isel duyumda, tasarmlarn ortaya k ve akndaki kalc olmayan deneyimlenir. Madde, retici olmayan i duyumun tasarmna d duyumdan gelmektedir. Kant, a.g.e, s.150a -154a, A23, B39. D. H. Heidemanna gre, Kant i ve d duyum arasndaki ilikiyi kalclk kavramyla aklamaktadr. Kant deneyimin birinci Anolojisinde , kalcl zaman ile temsil edilen tz olarak, aklam ve bylelikle idealizmin rtlmesinde, kalcln isel sezgiye verilmediini kantlamaya almtr. Btn zaman belirlenimleri kalcl gerektirmesine ramen, kalclk yalnzca mekanda varolabilir ve bizim dmzdaki nesneleri bize verir. D.H.Heidemann, a.g.e,1998, s.96.
203

73

nasl zamanlandrdnn; nasl bir zaman kipi (Tempus) verdiinin, aklanmas gerekir.

I.5.1. Grnglerin ( Erscheinungen) Evrensel Biimi Olarak Zaman

Salt Akln Eletiriside, grng bir nesnenin sezgideki tasarmdr205. Deneysel bir sezginin belirlenmemi nesnesini grng olarak niteleyen Kanta gre, sezgimiz ile ilikili tm nesneler grngdrler. Grngler yalnzca zaman araclyla grlenebildiklerinden, zaman, nesnelerin sezgide grng olarak verilebilmelerinin ve deneysel olarak sezilebilmelerinin olanadr206. Bu balamda grngler, duyarlmzn biimsel koulu zaman ile badamak zorundadr. Zamann bizim sezgimizin znel koulu olduunu ve znenin dnda bir gereklii olmadn belirten Kant, zaman tasarmn nesnenin tasarmlar olan grnglere ait gstermektedir207. Heideggere gre, burada Kantn ne kard, nesneye grng olarak biimini veren eyin, znde, znel doamza ait zaman tasarm olduudur. Kant, deneysel sezgiyi, kendinde ey ile ilgisi olmayan grng olarak

Kant, a.g.e, 1990, s. 63, A20, B34. Kantta, tm sezgimiz grngnn tasarmndan baka bir ey deildir. Kant, a.g.e, s.3, A42 . Kantta sezdiimiz eyler kendilerinde onlar sezdiimiz gibi deillerdir. Kendi znemizi ortadan kaldracak olursak zamann kendisi de yiter. nk grngler olarak eyler kendilerinde deil ama yalnzca bizde varolabilirler. Kant, a.g.e, s. 83, A42. Tm grngler, yani duyularn tm nesneleri zorunlu olarak zaman ilikileri iinde bulunduundan zamann yalnzca grngler asndan nesnel bir geerlilii vardr. Eer kendi kendimizi isel olarak sezme ve bu sezgi araclyla tm d sezgileri tasarm yetisinde (Vorstellungskraft) ele alma kipimizi soyutlarsak nesneleri kendilerinde olduklar gibi alrsak, zaman hibir eydir. Kant, a.g.e, s76, A33. 207 Kant, a.g.e,s.115,A77. Burada Kantn Leibniz-Wollf felsefesine ynelik eletirisi yanksn bulmaktadr. Leibniz-Wolff felsefesinde duyusal olann anlksal olandan ayrm mantksaldr. Oysa ayrm Kant iin nemlidir. Duyarlk yoluyla kendilerinde eylerin doalarn bilmemiz sz konusu deildir. Onlar hibir ekilde bilemeyiz. Kendi znel doamz dnda duyusal sezginin ykledii zelliklerle birlikte nesne kavram da yiter. Kant, duyusal sezgimizin nesneleri olarak grnglerin zamanda olduklarn, saf a priori sezginin bir oklusunu kapsayan zamann ise alclmzn koullarna bal olduunu belirtmektedir.
206

205

74

tanmlamaktadr. Fakat grngnn nesne ile olan ilikisi aknsaldr208. Heideggere gre, Kant, znenin aknsall sorununu nesnede aklanmam olarak brakmtr. Bunun ak grnm, grngnn znel bir kavram olmasdr ki, bu aklamaya gre grngler ayn zamanda znenin kendisinin psiik durumlardrlar.

Kant, grngnn z ve biimi arasnda ayrm yapm; grng oklusunun belli ilikiler ierisinde dzenlenen tm birliine, biim (form), duyuma karlk deni ise ierik (madde) olarak, adlandrmtr. Heideggere gre, Kant, grng kavramyla ilgili yapm olduu bu ayrmda, her iki grng kavram arasnda karar verememitir. Kant, nesne kavramn grngleri aklamak iin kullanm; grngy, eylerin kendisi olarak adlandrmtr. Oysa Heidegger, Kanttan farkl olarak, grngden varolanlarn kendisini anlamaktadr209.

Heidegger, Kantn sonlu bilgide, bilinenin doasn aa karabilmek iin bilgi nesnesi ve kendinde ey ayrmnn, kkensel olarak ne anlama geldii zerinde durmaktadr. Kantn, grng ve kendinde ey ayrmnn, temelinde, bilgideki

sonlu ve sonsuz ayrm bulunmaktadr210. Kendinde varolan ile sonlu bilginin nesnesi olan varolan, zde bir ve ayn varolann eleridirler. Heidegger iin, grng, varolann kendisine karlk gelmektedir. Kantn yapm olduu ayrmdan hareketle, grng kavramn dar ve geni anlamda kullanan Heidegger, zsel ayrmn, sonlu ve sonsuz bilgi ayrmnda aa ktn belirtmektedir. Daha genel anlamda, grngler, nesnelerin tarzlardrlar. Heideggerin, dnerek alan sezgi olarak tanmlad sonlu bilmede aa karlan, varolanlarn kendisine karlk
208 209

Kant, a.g.e,s.86, A46. Heidegger, a.g.e, 1998, s.31. 210 Heidegger, a. g.e, s.31.

75

gelmektedir. Buna karlk, dar anlamda grng, dnmeden yoksun deneysel sezginin ieriine karlk gelmektedir. Fakat Heidegger iin, her iki kullanmda da grngler, varolanlara karlk gelirler211.

Heidegger, Kant yorumunda, Kantn, grng kavramn, sonlu bilgide bilinebilir olandan hareketle tartmaktadr. Sonlu bilgide bilinen (nesne), sonlu bilgi tarafndan yaratlmamtr. Dolaysyla sezginin, bilinebilir olan (nesneyi) alabilmesi iin, bilinebilir olann kendisini gstermesi zorunludur. nk Heideggere gre, sonlu bilgi, sezgisel olduundan yaratc deildir. Bu nedenle, sonlu bilgide varolanlarn kendisini ak bir ekilde gstermesi -Kantn terminolojisiyle, grn olarak gstermeleri- gerekmektedir. Heidegger, sonlu ve sonsuz bilgi ayrmnda, sonsuz bilgiyi, varolan kendi sezgisinde yaratan bilgi olarak tanmlamt. Sonsuz bilgi ile kartl ierisinde, sonlu bilginin temel zellii varolan kendi sezgisinde yaratamadndan varolan bir eye kendisini yneltmesiydi. Burada Heidegger, bir eye kendini yneltme kavramyla bilginin sonluluuna vurgu yapmaktadr. Nitekim sonlu olmayan bilgi iin, varolanlar kendi varlnda akta durandr (Entstand). Kendinde ve kendi varlnda grnendir. Sonlu olmayan bilgi ayrmnda, sonlu bilgi ise karda durmay (gegen-standt) imlemekte ve nesne kavramna karlk gelmektedir. Dolaysyla nesne olduu iin, alnabilmeye ve

belirlenebilmeye aktr. Bylece Heideggerin, grng kavramn Kanttan farkl olarak sonlu bilginin (sezgisel bilgi) nesnesi anlamnda kulland aa kmaktadr. Heideggerin Kantn grng kavramna ilikin yapm olduu bu belirlenim sonucunda, Kantn fenomen ve numen ayrm geerliliini yitirmekte; bir ve ayn

211

Heidegger, a.g.e, s.31-32.

76

varolann farkl iki grnm haline gelmektedir. Sonuta, Kantn grng kavram, Heidegger iin olanakl deneyimin nesnesine karlk gelmektedir.

77

II.BLM:

KATEGORLER

VE

AKINSAL

MGELEM

YETS:

KATEGORLER VE L KPN BREMNN YTMSELLK SORUNU AISINDAN AIKLANMASI VE YORUMLANMASI

Heideggere gre, varolann varlnn aa karlmasna karlk gelen ontolojik bilginin olumas iin, sezginin kavram tarafndan belirlenmesi

gerekmektedir. Heideggerin bu argmanndan hareketle, tezin birinci blmnde, Heideggerin saf sezgi olarak bilginin birinci esini oluturan zamana, nasl bir ontolojik ilev ykledii zmlenmitir. almann bu blmnn Heideggerin ontolojik bilginin ikinci esi olarak iaretledii konusunu, kavram anlak

oluturacaktr. Heideggerin ikinci blme ilikin temel argman, saf

kavramlar olan kategorilerin, kkensel olarak zamandan hareketle aklanabilecei savnda temellenmektedir. Heidegger, Kant yorumunda, saf anlama yetisi

kavramlarnn duyarllk ile ilikisini ve nesnel geerliliklerini sorgulayarak, saf sezgi olan zamandan nasl kaynaklandn gstermeye almaktadr. Bu balamda tezin ikinci blm, Heideggerin, Kanttaki sezgi ve kavram arasndaki uurumu, saf anlama yetisi kavramlarnn sezgisel temelini oluturan yitimsel zaman kavramna ieret ederek, nasl kapattn, gsterme abas iinde olacaktr.

Heideggerde kavram, farkl tasarmlar bir bilinte tasarmlayabilen ve kendi ieriklerini a priori olarak kendilerinde tayan, saf nosyonlara karlk gelmektedir. Nosyonlarn, anlama yetisinin ilevlerinden nasl kaynaklandn aratran Heidegger, bu balamda Saf anlak kavramlarnn karsanmas olarak Aknsal karsamann, Kantta nasl gerekletiini ve gerek anlamn oluturan, ontolojik

78

zn sorun edinmektedir. Heideggerin amac, varolanlarn varln ifade eden yklemler olarak kavramlarn ontolojik yklemler olduunu kantlamaktr. Heidegger, kavramlarn ontolojik yklemler olduu savn, zaman ve kavramlarn kkensel olarak nasl birletirilebilecekleri sorusunda temelllendirmekte ve Aknsal karsamay, bu soruya yant olarak sunmaktadr. Aknsal karsama, saf sezgi olarak zaman ve saf dnmede dnlen kavramn, sezgi ve kavram birlikteliini ieren ontolojik bireime (ontologische Synthesis) karlk gelmektedir.

Heideggerin

Kategorilerin

Ontolojik

Temeli

Olarak

Zamann

Aklanna ilikin temel argman, Aknsal karsamann, kavramlarn ontolojik znn aklanmasn oluturan ontolojik bilginin i olanann aa karlmasna hizmet ettii ynndedir. Heideggerin Kant yorumundaki balang argmanna dnersek, ontolojik bilginin zdeki birliinin i olanann aydnlatlmas, saf anlama yetisi kavramlarnn znn snrlandrlmasdr. Heideggere gre, ontolojik bilginin zdeki birlii, saf sezgi ve saf kavramn birlikteliini gerekletiren veritatif bireimde aa kmaktadr. Heideggerde bireim, sezgi ve kavram birlikteliidir. Bu nedenle, Heidegger, sezgi ve dncenin bireimini ieren veritatif bireim ile ilgilidir. nk, ontolojik bilginin olumas iin birinci blmde akladmz, duyu araclyla sunulan oklunun saf toplann ieren syndosis ile kavramn birlemesi gerekmektedir. Burada bireimin birletirici ilevi, bilginin her iki gesine de (sezgi ve kavram) aittir. Fakat Heideggerin zellikle vurgulayarak ne kard, syndosis olarak sezginin birlikteliidir. Kant saf anlak kavramlarn olduu gibi yarglardan trettiinden, mantn etkisi altnda kalm ve kavramlarn birletirme ilevinden nasl trediini (kavramlarn, saf sezgi olan zaman ile balantsnn, ontolojik zn)

79

gsterememitir. Sonuta Kant,

kavramlarn sezgiyle olan ilikisini ieren ve

zamanda temellenen aknsal ilevini atlamtr. Bu noktada Heidegger, Kanta kar saf anlak kavramlarnn saf sezgi olarak zamana ait olduklarn iddia etmekte ve dncenin birliini ieren kavramlar, imgelemin l kipi araclyla ematizm olarak kurulan yitimsel zamann birliinde aklamaya almaktadr.

Heidegger, sonlu zn sonlu olduu iin, ontolojik olan bilgi yetilerinin (sezgi ve kavramn) yitimsel yapsn aa karmaktadr. Ontik kavramlar olarak kategoriler nasl oluyor da ontolojik bir kavram olan zaman tasarmnn altna girebiliyor? Heidegger sunmaktadr. Kantn bu soruya, Kantn ematizm retisini yant olarak

ematizm retisini yorumlayan Heidegger, saf bilgi

yetilerimizin duyusallatrlmas olarak gerekleen ematizmin, ontolojik bireime hizmet ettiini savlamaktadr. Bu blmle ilgili olarak Heideggerin temel argman, ontolojik bilginin zn oluturan saf akln aknsal yapsnn ematizm tarafndan aa karlddr. yle ki: Yukarda aklad gibi, zsel anlamda ematizm, kavramlarn duyusallatrlmasn, yani kavrama bir imge verilmesini ierdiinden (ve saf imge de zamana karlk geldiinden), Heideggerin ama olarak nitelendirdii ekstatik-ufuksal ve aknsal bir yap iermektedir. Birinci blmde belirtildii gibi, Heidegger iin, varolann varln ortaya karan ontolojik bilginin olana, sonlu bir z olarak insann, varolan karsna alarak (entgegenstehen), ona ynelmesiydi. Bu bir eyi karya alarak ynelme edimi, Heideggerin

terminolojisiyle, ekstatik dta duru (hinausstehen zu), durduu yere gre, nesnesini kurabilecei bir hareket alan oluturmaktayd. Heidegger, bu hareket alannn amann ufkuna karlk geldiini savlamaktadr. nk, kendini varolana ynelten

80

sonlu z olarak, kendisine sunulmu varolann grnmn (Anblick), kendindeki zaman tasarmndan hareketle kurmaktadr. Bylelikle, kavramlarn sezgisel klnmasn ieren duyusallatrma, sonlu zn, ekstatik-ufuksal bilgi yetilerinde temellenen yitimselliini oluturmada kkenseldir. Heideggerin terminolojisiyle, ontik bilginin olana ontolojik bilgidir212. Heideggerin burada ne kard, sonlu insan bilgisinin bir eyi emalatran bir n bakla olanakl olduudur. Bylelikle, kavramlarn duyusal klnmasyla, kavramn kendisine karlk gelen zamann bir ufku ile birlemesini anlayan Heideggger, ontolojik bilginin kkensel znn ematizmde aa ktn savlamaktadr. Bununla birlikte saf zaman belirlenimleri ve saf emalar arasndaki ilikinin Kant tarafndan pek dikkate alnmadn dnen Heidegger, zaman belirlenimlerinin ontolojik anlamn kendi buluu olarak kabul etmektedir .

kinci blmn Ontolojik Bilginin Olumasnda,

Aknsal mgelemin

Merkezi Rol ve Yitimsel Karakterinin Aklanna ilikin alt blmnde, Heidegger saf anlak kavramlarnn duyusallatrlmas olarak ematizmin, yitimsel bir yapya sahip olan aknsal imgelem ile ilikili olduunu savlamaktadr.

Heideggerin temel argman, aknsal imgelem yetisi ve zaman kavramlarnn ontolojik bilgide merkezi bir neme sahip olduklardr. Aknsal imgelem, ontolojik bilgideki kurucu (Mitte) aracdr. nk ontolojik bireim, imgelem yetisi araclyla gerekleen sezgi ve kavram birlikteliini iermektadir. Heideggerin
Heideggere gre, Varln bilimi olarak ontolojinin temellendirilmesi ontolojiyi yaplandran, ontololojik ayrmda aa kmaktadr. Heidegger, a.g.e, 1997, s. 22-23. Buna gre sonlu zn, varlk tarzlar asndan stnl vardr. Ontik stnl, sonlu zn, kendi varlnca belirlenmesine karlk gelirken, ontolojik stnl, soru sorma olanana sahip Daseinn kendi varln anlayabilmesinde temellenmektedir. Soru sorma olanayla belli bir varlk anlayna sahip olan sonlu zn, belli bir tarzda soru sorma olarak tanmlanan ontolojinin de olana olmas ise, ontiko-ontolojik stnln oluturmaktadr.
212

81

Kant, yorumunda sklkla syledii gibi, sonlu zn ontolojik varoluu ekstatik bir amadr. Sonlu zn, sonluluunda temellenen ekatatik aknsalln ieren bu ontolojik yap, sonlu zn bilgisinin saf elerinin birliini iermekte ve imgelem yetisinde kklenmektedir. mgelem, sonlu zn ufuksal-ekstatik aknsalln aa karan yitimsel zamansallnda kk salmaktadr. Bylelikle Heideggerin ontolojik bilgiyi oluturan saf sezgi ve saf kavram birlikteliini, niin imgelemin bu kkensel saf birlikteliinde gstermeye alt aklk kazanmaktadr. mgelem yetisi ve zaman arasndaki isel ilikiye odaklanan Heideggere gre, zaman imgelem

yetisinde kk salmaktadr.

Heideggere gre, Kant imgelem yetisinin merkezi nemini vurgulam, fakat daha sonra, kendi koymu olduu bu temel karsnda geri ekilmitir.

Heideggerin szleriyle znenin znelliinin ontolojik analizini eksik brakmtr. nk, Kant imgelemin merkezi roln anlama yetisine aktararak, bireimi anlama yetisinin ilevine indirgemitir. Heidegger, Kantn bu geri ekiliinin nedenini, Kantn aknsal karsamada yapm olduu ayrmda bulmaktadr. Kant aknsal karsamay nesnel ve znel olmak zere ikiye ayrmtr. Nesnel karsamada Kant, amay ieren ontolojik bilginin i olana erevesinde, olanakl nesnenin nesnelliini ieren nesne olma ufkunu aa karrken, znel karsamada ontolojik znenin znelliine vurgu yapmtr. Heidegger, Kantn yapm olduu bu ayrma kar birletiren bir tutum sergilemektedir. Nesne, zne tarafndan gerekletirilen ve karya-alma ediminde ortaya kan bir ey olduu iin, aknsal imgelem hem nesnel, hem de zneldir. Fakat sonuta, her ikisi de, amay ieren ontolojik bilgiyi hedeflemektedir. Aknsal imgelem, zneldir; nk, nesne varolan karya alma ve

82

ona ynelme etkinliinde aa kmaktadr. Nesneldir, nk, sonlu zn varolan karya alan ynelmesinde, nesne karda-duran (Gegen-stand) bir eydir. Sonuta, sonlu zn karda-durana ynelme ediminde, karda-duran aa karmas

(Offenbarkeit) ve karda-durann kendini hakikat olarak gstermesi (aletheia), zorunludur. Bylelikle znel ve nesnel karsama olarak, varolana (nesneye) ynelme ve varolann (nesnenin) kendisini ak klmas edimi, varolanlarn (nesnelerin) yitimsel olarak kavranmasna karlk gelen ontolojik bilgiyi oluturmaktadr

Kant, aknsal imgelemin aklannda, imgelemin, her biri zamann bir boyutuna karlk gelen, saf imge oluturucu kipinden sz etmektedir. Bunlar: Sezgide kavramann (Apprehension) bireimi, mgelemde yeniden-retimin bireimidir.

(Reproduktion) bireimi ve Kavramlardaki tanmann (Recognition)

Heidegger, Kanta paralel olarak, imgelemin bu kipine zamann boyutunun karlk geldiini belirtmektedir. mgelemin kipi: bir eyin biimini karma (facultas formandi), sonradan kurma (facultas imaginandi) ve nceden kurmadr (facultas praevidendi). Bunlar srasyla, imdi, gemi ve gelecek olarak zamann boyutuna karlk gelmektedirler. Heidegger, Kant yorumunda, imgelemin bu kipinin, zaman ilikili yapsn sorgulamaktadr.

Sezgide Kavramann Bireiminin (Apprehension)

mgelem Yetisindeki

Zamana Baml Bireimine ilikin Heideggerin argman, duyularn sunduu oklunun bireimi araclyla, retilen sezgide kavramann bireiminin mekan ve zaman tasarmlarnn olana olduudur. Heidegger, kavramann ne olduu ve

83

imgelem yetisinin bir kipi olarak nasl temellendirilecei ile ilgili dncelerini imdinin analizi ile gerekletirmektedir. nsann sonlu sezgisi, imdide ve

imdiki zamanda varolanlar ilgilendirdiinden, saf kavrayc bireim imdiye ilikindir. Sezgide kavramann bireimi, imdinin kendisidir. Buna gre kavrama veya ele geirme olarak saf bireim, genel olarak imdide sunulan yitimselliin oluturucusudur. Heideggerin Kanta kar buradaki sorusu, kavramann kipinde bireimin, ne derece sezgide yitimsel olarak temellendiidir.

mgelemde Yeniden-retimin (Reproduktion),

mgelem Yetisindeki

Zamana Baml Bireimine ilikin Heideggerin argman, imgelemde yenidenretimin tm deneyimin olanann zeminini, dolaysyla da yitimselliin

tasarmnn olanan oluturduudur. Heideggere gre, birbirini izleyen ve elik eden tasarmlarn bir araya toplanarak balant ierisine getirilmeleri, bylelikle nesnenin yokluunda bile retilmelerini ieren yeniden-retim yasas, deneysel yaratcla gnderme yapmaktadr. Heideggerin bu kavram ile dnd, bir kez ne getirilmi olann yeniden ne getirilmesidir. Burada sz konusu olan, bir okluun kavrama araclyla daha nce ne getirilmi birliinin, yeniden ne getirilmesidir. Bylesi bir yeniden-ne-getirme veya kavramn Kant alm olarak imgelem, daha nce tasarlanm olann, yeniden tasarlanarak, birlikte getirilmesini ierir ki; bu ayn zamanda, kavramann bireiminin (Apprehension), yeniden-

retimin (Reproduktion) bireimine ait olduu anlamna gelmektedir. Heideggere gre, saf imgelemin yaratc bireiminde zaman kendisini gemi olarak sunmaktadr. Yaratc bireimin olana, yeniden-retici bireimde, zihnin dnceden tekrar-gerigetirmeyi kaybetmemesidir. Heideggere gre de, zihnin, zaman ayrt etmesi

84

araclyla, nce ve daha nce bir baka sahip olmasnn nedeni nceden deneyimlenen eylerin zihinde bulundurulabilmesidir. Bu bulundurulabilirlik, yeniden-retim kipindeki deneysel bireimin olanadr. Yeniden-retim araclyla, imdi-artk-olmayan btn deneyimden nce tekrar-geri-getirilerek, her bir imdi ile birletirilir. imdi-artk-olmayan olarak nceden deneyimlenen bir eyin bu yeniden ne getirilmesi, zihnin geriye kavraynn (Rckgreifen) olanadr. imdinin ufkunu ak tutan, bu saf geriye kavrama araclyla, zaman bir saf sezgi iin yalnzca imdi olarak deil, imdi-artk-olmayan olarak aa karlr. Bylelikle imdinin bu ak ufku, gemiin ne getirilmesinin olanan iinde tamaktadr. Heidegger, Kantn imgelemde yeniden-retimi, aknsal imgelem olarak

adlandrdn belirtmektedir. Heideggere gre, Kantn bu adlandrmas yanltr. Kantn imgelemin ikinci kipinin aknsal imgelem yetisi ile zde olduuna ilikin szleri ak deildir. Burada soruna aklk getirebilmek iin, Heideggerin,

imgelemde yeniden-retimin, imgelemin yalnzca tek bir edinsellii m yoksa kipi mi olduuna ynelik sorusu tartlacaktr.

Kavramlarda Tanmann (Recognition)

mgelem Yetisindeki

Zamana

Baml Bireimi ne ilikin Heideggerin temel argman ise dndmz bir eyin, daha nce dndmz eyle ayn olduu bilinci olan kavramlarda tanmann (Recognition), gelecee karlk geldiidir. Buna gre, kavramlarda tanma, sezgide kavrama ve imgelemde yeniden-retimin bireimiyle zsel olarak balantldr. bireimin birbirleriyle olan isel balln, nesnenin karda durma olanakll sorunu ynnde temellendiren Heidegger, bu sorunun olanakllnn ne derece ve ne ekilde yitimsel olduunu, sorgulamaktadr.

85

Kavramlarda tanmann bireimi araclyla sezgide kavranan eyler, imgelemde yeniden-retilmekte ve tek bir tasarm altnda birletirilmektedir. Bu ayn zamanda, kavramlarda tanmann, kavram ve nesnelerin bilgisinin zorunlu koulu olduu anlamna gelmektedir. zsel olarak, aknsal eyleyen znede ve onun saf sezgi balantl anlamasnda temellenen kavramlarda tanmann zemininde, kategorilerin ontolojik z bulunmaktadr. Buradan Heidegger, tanmann, nesnel bir gereklie sahip olan saf a priori kavramlarn zn oluturduu sonucunu kartmaktadr. Buna karlk Kant, nc bireimin, zamanda temellenen zaman balantl yapsn yanl yorumlam ve kavramlarda tanmann bireiminin zaman balantl belirleniminin nemini grememitir. Heideggerin szleriyle, nc bireimdeki zaman balants, yanl bir yorum araclyla saklanmtr. nk Kant, imgelemin bu nc kipinin zaman balantl olmadn sylemi ve buna paralel olarak kavramlarda tanmann aklamasn, imgelemde yeniden-retimin bireimine yerletirmitir. Dolaysyla Kant, bireimin nc kipinin aknsal tamalg olduunu iddia etmitir. Bu noktada, Heideggerin, aknsal tamalgnn, bireimin yannda, drdnc bir fenomen mi olduu yoksa onlarla balantl olarak onlarn kkensel temelini mi oluturduu? sorusunun yantlanmas, nem kazanmaktadr

Bilmeyi ileride sahip olunan olarak tanmlayan Heidegger, Kavramda Tanmann (Rekognition) n-tanma ( Praecognition) Olarak Yorumlanmasn ieren dier alt blmnde, tanmann bireimini, n-bilmenin bireimi olarak

gstermenin, konunun sorununa daha uygun olacan dnmektedir. Heidegger, kavramann bireiminin imdiye; imgelemde yeniden-retimin, gemie; ve nbilmenin (Prae-cognition) bireiminin ise gelecee karlk geldiini savlamaktadr.

86

Bu noktada Heidegger, Kantn

tanmann bireimi tarafndan gerekletirilen

bilincin bu edimini yeterli derecede analiz etmediini bu nedenle de, bilincin bilgisinin bu ediminin bize gizli kaldn savlamaktadr. Oysa Heideggere gre imgelemin ilk iki kipine ait olan tanmann bu edimi kkenseldir ve zaman balantl olduu da aktr.

kinci blmm mgelemin l Bireiminin Birliinin, Yitimsel Karakteri baln tayan son alt blmde Heidegger, bir nesne balantsnn znel koullar olarak kipin, birbirine zaman balantl olarak bal olduklar sonucunu

kartmaktadr. mgelemin kipi, zaman balantl ve bu ekilde eit bir ekilde kendi aralarnda balanarak, zamann kendisinde temellenirler. Heidegger iin, kipin zaman balants merkezi neme sahiptir. Buna karlk Kant, imgelemin l kipinin aknsal temelini grmesine karn, bu aknsal birliin temelindeki zaman balantsn karanlkta brakmtr. l bireimin Kant yorumu ile kendi Kant yorumunu karlatrmal olarak tartan Heideggerin temel argman, imgelemin bireiminin kipinin, z gerei yitimsel olduklar ve zamann ekstaslarnn btnlne karlk geldikleridir. Kant, l bireimin birliini vurgulamakla birlikte onda, sezgi bir tarafta, kavram ise dier tarafta durur. Her ne kadar bireim znenin eylemleri ise de, yalnzca ilk ikisini oluturan kavrama ve yenidenretim, sezginin, yani imgelem yetisinin eylemleridirler. Ayrca Kant, bireimin nc kipine karlk gelen, tanmann ise anlaa ait olduunu sylemektedir. Buna gre, Kantta yalnzca ilk iki bireim, kavrama ve yeniden retim, kesin olarak zaman balantldr. Heideggere gre, Kantn probleminin temelindeki isel krlma, tam da burada aa kmaktadr: zamandan bamszlk ve aknsal tamalg.

87

Kantta her ikisi de zneye aittir. Kant, hem saf sezginin, yani zamann birlii ile, hem de ann imdisini oluturan ben dnyorum ile ilgilenmitir. Dolaysyla Heideggere gre Kant, zaman ile ben dnyorumun birliini, yalnzca bireim araclyla dile getirmi; fakat, bu bireimin ortak bir kk olan zamandan nasl kaynaklandn gsterememitir. Oysa ben dnyorumun birlii kendisini zaman biiminde dzenlemekte ve aa karmaktadr. Aknsal tamalgnn zamanda kklenen bu aknsal birlii, almann nc blmnde ayrntl olarak incelenecektir.

II.1. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal karsamann Probleminin Aklan

Kant, anlamaya zorunlu olarak neyin ait olduunu sorgulam; anlamann, a priori kkeninin olanan aratrmtr. Kantta saf anlamann olana, kkensel olarak saf bilgideki rolnn amlanmasna ilikindir. Bu amlama, Aknsal Analitiin, Saf Anlak Kavramlarnn karsanmas blmnde Kantn iaret ettii, Quaestio juris sorusunda aa kmaktadr213.

Kant, biimsel mantk balamnda, hak nedir (quaestio juris) sorusunda, saf anlamann kavramlarnn, aklanmasn ieren nemli bir problem grm ve tm deneyimden btnyle bamsz saf a priori kavramlarn nesnelerle a priori ilikilendirilmelerini, aknsal karsamalar (transzendentale Deduktion) olarak

Kant, a.g.e,1990, s.126, A84, B117. Kant, burada hukukcularn, hukuksal bir davada, hak nedir (Quid juris) sorusunu, olguyu ilgilendiren sorudan (quid facti) ayrdklarn belirtmektedir. Her iki soru da, kantlama gerektirir. Fakat, olgusal kantlama iin, deneyim yeterliyken, tzel istemi bildiren, hak nedir sorusu iin, karsama gereklidir.

213

88

adlandrmtr214. Burada Aknsal karsama, kavramlarn anlamann yaps ierisinde zorunlu olarak nasl olanakl olduunu gstermeye yneliktir. Kant, hukuksal bir soruda deneyimden kmayan, fakat sonuta tahminen deneyimden ayrlm, saf kavramn deneyime nasl uygulanabileceini sorgulamtr. Kantn cevab, bu nsel varsaymlarn saf kavramlar olarak, deneyime

uygulanabilecekleridir.

Heidegger,

deneyimin

aklannda,

Kantn

znelliin

roln

nemsemesini onaylamaktadr. Buna karlk, (genel iinde, olas bir deneyimin koullarnn, ayn zamanda, deneyimin nesnelerinin de koullar olduunu ieren) saf kavramlarn nesnel gereklii sorusuna, uygun cevabn, btn hukuksal sorunun temelini rttn, Kantn grmediini iddia etmektedir. Kanta gre saf

kavramlar deneyime uygulanr. nk onlar deneyimi meydana getirirler. Oysa Heidegger, kavramlarn yeri konusunda, baz belirsizliklere sahip olduundan, Kantn varsaymnn, Aknsal karsamay zmekte baarsz kaldn

dnmektedir215.

Burada Kant (Aknsal karsamada), temel kavramlarn, anlaktan nasl kaynaklandn ve kavramlarn olanakl birliinin, anlaktan nasl ktn, gstermektedir. Heidegger, a.g.e,1995, s.319.. Heidegger, Kantn aknsal karsamann sorununun zmne ynelik, kavramlarn nesnel gerekliinin ispat iin, verdii quid juris sorusuna Phnomenologische Interptetation von der Kritik der reinen Vernunftun ikinci ana blmnn ikinci blmnde 25. f)de Aknsal znellik ve Kategorilerin Ontolojik z bal altnda aklama getirmektedir. Saf anlamann kavramlarnn yeri konusundaki belirsizliklere ramen, Heidegger, zm olarak, Aknsal karsamann sorununu dikkate almtr. Kategoriler, tam algnn birlii olan, saf kavramlardr. Heidegger, Kantta saf kavramlarn, deneyimi olanakl hale getirdikleri iin, deneyime uygulandklarn belirtmektedir. Fakat Heideggere gre, Kantn varsaym, orijinal znelliin terimleri iinde, Aknsal karsamay zmekte baarszdr. Kavramlar, dncenin bireiminin kurallar olduklarndan, ilevleri iin, bir birlik gereklidir. Bu birlii, Heidegger, aknsal tam alg olarak, iaretlemektedir. almann nc blmnde aklanaca gibi, tam alg, dncenin temel koulu olarak, ontolojik kavramlar da ieren, tm kavramlarn, temel kouludur. O, dier 12 kategorinin yannda farkl bir kategori deildir. Dierlerinin temeli olarak onlara hizmet eden birincil kategoridir. Saf kavramlar olarak, kategoriler nesnelliin temel aklamalar olduundan, tam alg, nesnelliin, olgusal temelidir. Bu noktada aknsal tam alg, kavramlarn tm ilevleri iin, kkensel birlik salamaktadr. Bunun anlam, bizim
215

214

89

Heidegger in Aknsal karsamaya ynelik sorular, Kantn genel olarak aknsal mantkta dnmeyi nasl belirlediine ilikindir. Aknsal Mantkta Kant, anlamann saf kurallarnn tretilmesi iin mantk biliminden yararlanmtr. Kantta bilgi sezgidir, fakat anlama sezgisel deildir. Bu durumda, devreye aknsal imgelem yetisi girmektedir. Kantta anlan bir yetisi olan dnme, dolaymsal bir tasarm olarak sezgisel, yani yitimsel ve sonludur. Kantn temel varsaym, yarglardaki birlik ilevlerinin sergilenmesiyle, anlama yetisinin ilevlerinin aa karlabilecei ynndedir216. Anlama -sezgi yetisi olmad iin- kavramlar araclyla gerekleen, diskrsif ve yasamac bir bilme yetisidir. Kavram ise, nesne ile

dorudan balantl ve

sezgiden farkl olarak, nesnenin tasarmnn tasarmn

iermektedir. Kavram, ortak bir zelliin tasarmland genel bir tasarmdr (allgemeine Vorstellung). Biz nesnelerin okluunu deil, bu oklua ait ortak olan eyleri tasarmlarz. Bylece Kant, ortak olan veya ortak olana ait olan eyi, saf kavramlar (kategoriler) olarak, adlandrmaktadr217.

kavramlar iinden, bireimin birliini, dndmzdr. Kendimize ilikin, tm sunumumuzun kkensel dnces,i tam alg tarafndan oluturulmaktadr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.399-403. 216 Kant, a.g.e, 190, s.73, A69, B94. 217 Kant, Metafiziksel karsamada kavramlarn, a priori kkenlerini, Aknsal karsamada ise, kavramlarn olanann, sezgi olduunu, gsterir. Kant, Aknsal Estetikin Aknsal karsama blmnde deneyimin a priori olanan oluturan, saf anlama kavramlarn aratrmtr. Bu blm ile ilgili olarak, Kantn, temel argman, deneyimin olanan salayan kavramlarn, a priori koullarnn, anlama yetisinin etkinliinde (Spontanitt), a priori olarak bulunan l bireimin birliine (Sezgide-kavrama: Apprehension, mgelemde yeniden-retme: Reproduktion ve Kavramdatanma:Recognition), bal olduudur. Heideggere gre, Kant iin, kavramlar, saftrlar. Kant, kavram, sezgi balantl olarak, sezgi ve kavram birliktelii olarak, anlamamtr. Bu nedenle Heideggere gre, kavramlarn z, iki ekilde anlalmaldr. Kavramlarda zorunlu bir sezgi balants dururken zamann saf sezgisinde de zorunlu bir a priori durmaktadr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.399

90

Heideggere gre de kavram, eylerin okluuna atfedilen, ortak ve genel zelliklerdir. Dnce kavram yoluyla bilgidir218. Fakat, kavramn nesneyle ilikisi, aknsaldr. Kavramn olgusal ierii, bir gereklik olarak

belirlenmektedir219. Kantta ise kavram, dnmsel tasarmdaki bir dnm, temsil etmektedir. Bu, Kantta, kavramn yarg ile bantl olduunu gstermektedir. Kant yargdan, kendi ierisinde, tasarmn tasarmn ieren bir birletirme ilevi olarak sz etmektedir. Kantn sorunu, anlamada, znel (ruhsal ve psikolojik) sreler olarak gzken eylerin, znde nesnel olduklarnn gsterilmesidir220. Dolaysyla tasarmlarmza birlik ilevini ykleyerek, anlama yetisinin tm edimlerini yarglara indirgeyen Kant, anlama yetisini btnnde bir yarglama yetisi olarak tasarlamtr. Ona gre, anlama yetisinin kavramlar, deiik tasarmlar tek bir ortak tasarm altnda dzenleyen ilevler zerine dayanmaktadr221. Kanta gre, bizler deneyim yoluyla birok yasa reniyor olsak da (Kant da yasa, nesnenin bilgisine zorunlu olarak baldr) bu yasalar, daha yksek yasalar olan anlan yasalarnn altnda dururlar ve deneyimden kmadklar halde deneyimi olanakl klarak grnglere yasallklarn verirler222.

Heidegger, Kantn bir tasarmn tasarm (Vorstellung einer Vorstellung) olarak, aklad saf kavramlarn ontolojik bilgideki ilevini sorgulamaktadr.
Heidegger, a.g.e, s.242. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 242. 220 Bununla Kant, kavramlarn, saf a priori zellikte olduuna, iaret ederek, nesnel geerliliklerini, kantlamak istemektedir. Oysa, Heideggere gre kavramlar, plak nosyonlar olarak deil, zaman ve tam algnn zorunlu balantsnda , saf sezgi ve saf dncenin zorunlu birliinde gn na karlrlar. Heidegger,a.g.e, s.402. Kavramlar, nesnelerin deneyimlenmesinin, olanakl temelleri, olmalarna karlk, deneyimin olanann koullarndan tremezler. Eer onlar, deneyimin nesnesini olutururlarsa, kendileridirler. Deneyimin olanann zsel paralardrlar. Bu nedenle Kant, bir olanakl a priori deneyimin koullarnn, ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann koullar olduunu sylemitir Heidegger, a.g.e, s 401. bkz. Kant, a.g.e, 1990, A 111 s.162a. 221 Kant, a.g.e,A68, B93, s.108. 222 Kant, a.g.e, s.96 -97, A126.
219 218

91

Heidegger iin kavramsal tasarm, Kantta olduu gibi, tasarmn tasarmn iermektedir223. nk, kavramlar araclyla dnmenin olana olarak tasarm, anlamaya (Verstehen) karlk gelmektedir. Anlamada ise, nesnenin nesnelliini aa karan kavramlar devreye girmektedir. Bu durumda, Heideggere gre,

bilinte mevcut olan bir eyin kendini gstermesine (Prsentieren) karlk gelen sezgi ve anlama, znde tasarmdrlar. Sezgisel ve dnsel tasarm arasndaki en nemli fark, sezgisel tasarmn dolaysz bir etkilenim (Affektion) olmasdr. Buna karlk dnsel tasarm, dolaymsal deildir. Etkin (spontan) olarak, ortaya kan genel bir tasarmdr. Bir eyi, genel olarak, tasarlamak ise, kavramdr. Kavramn formu (biimi), spontan bir dnce olarak, diskursiv bir tasarmdr (eine diskursive Vorstellung, repraesentatio discursiva). Heideggere gre, Duyarlk yetisi,

izlenimlerin alnmasna balyken, anlama yetisi, dncenin etkin (spontane) yapsna baldr. Bu balamda, mekan ve zaman birliktelii olarak, sezgi tek bir tasarmdr (eine einzelne Vorstellung, eine repraesentatio singularis)224.

Heideggerde sezgi, tek eylerin tasarmdr. Dolaysyla sezgide, daima tikel olan, sz konusudur. Sezgide dnya btnselliinde tasarmlanarak, tek bir birliktelik olarak bize sunulurken, nesnelerin tasarmna ilikin kavramlar araclyla gerekleen dnme ise, bireysel eylerin btnlnde dnlmesidir.

Grlecei gibi Heideggerin tartt, Kantn anlamay, kendi ierisinde kapal bir sistem olarak sunup sunmaddr. Bunun iin, Kantn Aknsal Analitikteki dncelerinin izinden yryen Heidegger, anlama yetisini, ontolojik

Heidegger, a.g.e, 1987, s. 224. Daha nce belirtildii gibi Heidegger, bu tasarm, syndosis olarak adlandrmt. Bkz. Tez, I. Blm, I.2.1. Sezginin Biimi ve Biimsel Sezgi Arasndaki Ayrm
224

223

92

bilginin gerekletii yer olarak, yorumlamakta ve zamanda temellendirmektedir225. Heideggere gre, saf dncenin belirleniminin tablosu olarak, kavramlar zaman ile olan ilikilerinde, ontolojik yklemlere dnmektedirler. Heideggerin ontolojik bireim olarak nitelendirdii bu birliktelik, anlamann yapsn aa kartmaktadr.

Ontolojik bireimin zaman olarak nasl gerekletiini, gsterebilmek iin, burada ncelikle Heidegger ve Kantn bireim (Synthesis) kavramndan ne anladklarnn aklanmas gerekmektedir. Kantta bireim, deiik tasarmlar, birbirine ekleme ve onlardaki okluu tek bir bilgide kavrama edimidir. Heideggere gre de, kavramlar, btn tasarmlarmz nesneye getirdikleri iin bir birliktelik ilevine sahiptirler. Bilgimizin ilk kaynan oluturan ve sezgimize ilikin olan tasarm, bilgimizin ikinci kaynan oluturan kavram ile birleerek daha yksek bir seviye olan bireimi oluturmaktadr. Heidegger iin, bireimde, Syndosisin bireiminden farkl olarak, anlamann, kendiliindenlii (Spontanitt) sz

konusudur. Fakat, yine de bu anlamann kendiliindenlii sezgiden tamamen bamsz deildir. Heideggere gre, tasarmn tasarm olarak kavramsal yarglar, sezgiye bamldrlar ve bu bamllkta sezgi ile birlemektedirler.

Btn bilgi ve bilgi yetilerimizi dizgesel bir birlik ierisinde sunan Metafizik, aknsal felsefe ve saf akln fizyolojisinden olumaktadr. Aknsal felsefe, genel olarak nesnelerle ilikili olan, fakat verili olan nesneleri varsaymayan, tm kavram ve ilkelerin bir sistemi ierisinde, anlak ve akl irdelemektedir, ki bu Kanta gre, ontolojidir (ontologia). Kant, 1990, s.758, A845, B873. Heideggerin Varlk ve Zamanda kulland Dasein analizi, Kantn Eletiride kulland analitik kavramnn bir devam niteliindedir. Heidegger,a.g.e,1994, s.149. Heideggere gre Kant, Analitikde aknsall, ontolojik anlamda, ontikten ayr olarak, kullanmtr. Kantn Analitik kavram, anlak yetisinin analiz edilmesini ierir. Bu analizin temel karakteri, elerin zmlenmesini deil, varolanlarn varlnn ontolojik olanakllnn birliidir. Kant anlamda, deneyimin nesnesinin nesnelliidir (Gegenstndlichkeit) Analitiin amac, yleyse Kantta anlak yetisinin ilevlerinin kkensel birliini aa karmaktr. Heidegger, a.g.e, s.149-150. Heideggere gre ise Analitiin amac, ontolojik koullarn biliinin btnln grne karmaktr. Heidegger,a.g.e,s.149.

225

93

Heideggerin aa rneinde gsterdii gibi, yarglamada, sezgisel olarak verilenin daha st dzeyde tasarlanmas sz konusudur226. rnein, hlamur, kayn ve am daha genel bir tasarma gtrlerek, aa olarak tasarmlanmaktadr. Buradaki diskrsif, kavramsal yapnn ortak bir e altnda toplamas, Kantn A 71 ve A 72de sylemi olduu bir snrlamay beraberinde gerektirmektedir227. Heideggere gre, dnmenin yeri olarak anlama, kavramlar yoluyla yarglamann da yeridir. Yargda farkl tasarmlar ortak bir tasarm altnda dzenleyen eylemin birlii ierilmektedir. Bu birlik, anlamann a priori saf kavramlarnn ilevine baldr. Kantta, kavramlarn ilevi, farkl tasarmlar ortak tasarm altna getirme etkinlii olarak bir birletirme etkinliine karlk gelmektedir. Bu kavramlarn, birliinin birlii (Einheit dieses Einen), kavramadan nce tasarmlanmaktadr228. Kantn, nosyonlar olarak adlandrd bu birliin birlii, yargda birlemeyi olanakl klmaktadr. Dolaysyla yarglar, (bir birletirme edimi olarak), tasarmlarn birliini ierirler.

Heidegger bu birletirme edimini, veritatif (doru, ak yapan) bireim olarak adlandrmaktadr. nk dnme ve sezginin birlii olarak, veritatif bireim, bu yetilerin bireimine karlk gelen varolan, nesne olarak aa karmaktadr229.

Heidegger,a.g.e, 1998, s.52. Heidegger kavramsal tasarmlamann yapsn aklamak iin tek tek grlen eylerin aslnda hepsi iin geerli olabilecek ekilde tasarlandn belirtir. 227 Kanta gre, akl yrtmelerde tekil yarglar,evrensel yarglar gibi ele alnabilir. Buna gre bir tekil yargnn yklemi, yalnzca zne ile snrl deildir. Ayrca mantk asndan yarglar, bilginin ierii asndan snrlaycdrlar. Kant, a.g.e,, 1990, s.111, A71-72. 228 Heidegger, a.g.e,1998, s.52 229 Heidegger, a.g.e, s.29 Yargnn belirlenmesi, temel olarak sezgiye yneldii srece, dnce ona hizmet etmek iin her zaman sezgiyle birleir. Bylesi bir birlemede (sentez) dnce, bunun araclyla nesneyle ilikilendirilir. Sezgi dnmedeki birlikte (unity) kendini doru olarak gstermektedir. Buna gre dnce ve sezginin bireimi, karlalan varln bir nesne olarak kendini gstermesini salamaktadr. Buna gre doru olarak gstermeye (true-making) veritatif bireim deriz. M. Weatherston, Categories and Temporality, Heideggers Interpretation of Kant, Chapter Sewen, 1997, http://www.esu.edu/phil/muthesis/ct-pref.html.

226

94

Heidegger, Kant yorumunda tr bireimden sz etmektedir. Bunlar: doru ve ak yapan veritatif bireim, kavramlarn birletirici birliinin tasarlanmasn ieren predikatif bireim ve zne ile yklemin bireimini ieren bildirsel (apophantisch) bireimlerdir. Heidegger, sezgi ve dncenin bireimini ieren veritatif bireim ile ilgilidir. nk ona gre, sonlu bilginin zn oluturan ontolojik bilgide saf Heideggerin ontolojik

veritatif bireim, nemli bir ileve sahiptir230. Burada

bilginin zdeki birliinin veritatif bireim tarafndan oluturulduuna ynelik merkezi argmanna gelinmektedir231.

Yukarda akland gibi, Kantta bireim, en genel anlamda anla sunulan deiik tasarmlar birbirlerine ekleme ve onlardaki okluu tek bir bilgide kavrama etkinliidir. Bilginin zmlenmesi olarak bireim, bilgimizin ilk kayna olan duyu
Heidegger, a.g.e, 1998, s.29. Veritatif bireim nesnenin ne olduunu aa karr. Bununla birlikte eer veritatif bireimi zel olarak dncenin bir edimi olarak incelersek, iki bireim tr daha ierdiini grebiliriz. Bu iki bireim de yarg olarak dnceye aittir. Bu bireim trlerinden birisi, okluun birletirilmesini temsil eden predikatif bireimdir: Veritatif bireimde kendisini sezgiyle birletiren dnce kendisi asndan dier bir anlamda, yarglama olarak, bir birletirmedir. Kant ta yarg: Farkllaan tasarmlara ilikin bilincin birliinin tasarmdr, ya da bir kavram oluturduklar srece bunlarn ilikisinin tasarmdr. Yarglar predikat karakterinde kavramn birletirici birliinin tasarm olarak birliin ilevleridir. Bu birletirici tasarmlamaya predikatif bireim denir. Predikatif bireim kavram araclyla yargnn birliini temsil eder. Son bireim zne ve yklemin birlii olarak yargy sunan apofantik bireimdir: Predikatif bireim, zne ve yklemin bileimi olarak, sunulan birletirme ile zde deildir. zne ve yklemin bu son bireimine apofantik denir. Apofantik bireim zne ve yklemi birlikte gsterir ve bu birlii birlik olarak sunar. Buna karlk predikatif bireim birletirir ve bu birletirmeyi gsterir. Heideggerin burada apofantik terimini kullanmas, Varlk ve Zamandaki kullanmna tam olarak uymaktadr, burada terim bir eyin grlmesine izin veren sylemin bir yn olarak tanmlanmaktadr. Predikatif bireim znenin birliini salamakta, apofantik bireim ise zne ve yklemi birlikte sunmaktadr. Bu bireimler veritatif bireimde yapsal bir birlikte birbirine balanrlar. O halde veritatif bireim salt (pure) bilgi tartmasnda bir ncelie sahiptir. Weatherston,a.g.e,1997,http://www.esu.edu/phil/muthesis/ct-pref.html 231 Heidegger, a.g.e,1987, s.60. Ontolojik bilginin zsel birlii sorunu salt veritatif bireimle ilgilidir. Bu salt evrensel sezgi (zaman) ve salt dncenin (nosyonlar) orijinal birlii sorunudur. Salt ontolojik bilgi tartmasna bal bireim, salt veritatif bireime benzemektedir. Salt veritatif bireim, sezgi ve dncenin a priori birliinden olumaktadr ve sezgi syndosis (ya da synopsis) dnce ise, reflektif ya da predikatiftir: Sezginin dnce (thought) ile birletii veritatif bireimde salt sezgi ve salt dnce zerine a priori olarak uygulanr. Yani bu a priori veritatif bireim, sezgiyi synopsis(ya da syndosis) olarak, dnceyi de salt refleksiyon olarak birletirir:Salt veritatif ya da ontolojik bireim sorunu, salt synopsis ve salt veritatif bireimin orijinal (veritatif) bireiminin neye benzedii sorusunu sormaldr.Yani salt veritatif bireim sezgi ve dncenin salt bireimlerini birletirme ontolojik grevini yerine getirmektedir. Ve gnoseolojik bireime edeerdir. M. Weatherston, a.g.e, 1997.
230

95

verilerinin okluunun; eitliliini toplama ve belli bir ierie gre birletirme etkinliinde ortaya kmaktadr232. Kant, aknsal imgelem ve tam alg arasndaki ilikiyi anlama yetisinde temellendirdiinden, bireim, aknsal imgelem yetisinin ilevlerine aittir. Dolaysyla bireim, bilginin olmazsa olmaz kouludur. Bununla birlikte onun ancak nadiren bilincindeyizdir233. Kanta gre bilginin oluabilmesi iin, anlak kavramlara bu bireimi getirmelidir. Dncemizin kendiliindenliinin bilgi oluturabilmesi iin oklu tarafndan sunulan bilgilerin, sezgi tarafndan, zmsenmesi, balanmas ve sorgulanmas gerekmektedir234. Kantn bireim

olarak adlandrd bu etkinlik, kavramlarn nesneler ile a priori bantl olma yollarnn aklanmasn ieren Aknsal karsamaya, yani, anlama yetisine aittir.

Heideggerin Kant yorumunda, bireim kavramn aklayabilmek iin Kantn anlamann ilevlerine ait gsterdii anlamann mantksal ilevlerine younlamakta ve bu noktada, bireimin, Kanttaki gibi, anlama yetisinin bir etkinlii olup olmadn sorgulamaktadr. Eer bireim, anlamann mantksal

etkinliiyse, dnme ve anlama birliktelii olarak pek anlaml deildir. nk Heidegger iin, kavramlar, dorudan saf anlak kavramlar deil, zaman balantl tam algnn ve onun temelindeki saf zaman balantl kiplerin birliindeki kkensel kavramlardr235. Heidegger anlamann saf kavramlarnn kkenini anlamak iin, anlamaya birletirici bir ilev yklemekte ve kavramlara ilikin bize bilgi veren bu ilevi, bireim olarak adlandrmaktadr. Aknsal Estetikte ise, bireim, mekan ve zamann birlikte ve btnsel olarak (syndosis) veriliini iermektedir. Heideggerde

232 233

Kant, a.g.e, 1990, s.116 ,B 103 Kant, a.g.e, s.116-117, 234 Kant, a.g.e, s.72 , A 77. 235 Heidegger, a.g.e, 1987, s. 402.

96

ontolojik bilgi, sezgi ve dncenin birlikteliini ierdiinden, ontolojik bilginin gereklemesi iin syndosis ve bireimin birlemesi zorunludur. Bireimin birletirici ilevi bilginin her iki esine de (sezgi ve kavram) aittir. Fakat Heideggerin ne kard syndosis olarak sezginin birlikteliidir. Heidegger, anlamann birletirici mantksal bir ilev olmas dnda, nesne ile olan ilikisine odaklamakta ve bu balamda, sezgi ve dnmenin sezgi balantl ve nesne balantl bir bireim olarak nasl ortaya kt ile ilgilenmektedir.

Bu noktada Heidegger, dncenin nesneyle ilikisini ieren saf sezgiye ynelmektedir. Kantn algsz kavramlar botur sz, burada yanksn bulmaktadr. Eer sezgisel ierik yoksa, kavram botur. Heideggerin amac, dncenin saf kavramlarnn temellendirilmesiyle, sezgi ve anlamann bilinmeyen ortak kkn aa kartmaktr. Burada Heidegger, Kantn kavramlarn nesnelerle a priori ilikilendirilmesini ieren quid juris sorusunda yapmak istediini

gerekletirmektedir. Bunun iin, Heidegger, Kantn yapm olduu gibi deneyimden kmayan, fakat sonuta (hukuksal bir soruda ) tahminen deneyimden ayrlm saf kavramlarn, deneyime nasl uygulanabileceini sorgulamaktadr. Bylelikle Heidegger, kavramlarla varolanlar arasnda ba kurmakta ve Kantn kategori tanmn yarglardan tretmektedir236. Heideggerin buradaki temel kaygs, kavram ve yarglarn, sezgiye olan balantsnn gsterilmesidir. Dncenin birliini, sezginin birliiyle aklamak isteyen Heidegger, Kanttaki yarglarn
Heidegger, a.g.e, 1987, s.166. Burada Heidegger, geleneksel ikililie kar Kantta niin l bir yarglamann sz konusu olduunu sorgulamtr. Heideggere gre buradaki sorun, tipik mantkontoloji ilikisinin sorgulanmasdr. Heideggerin sorusu, Kantn drtl gruplara ayrlm yarglarnn mantksal olarak m, yoksa aknsal olarak m elde edilebilecei ynndedir. Heidegger iin bu sorunun cevab nemlidir. Kantn da sylemi olduu gibi, yapm olduu ayrm ak deildir. Drt grubun l ekilde olmas, aknsal-mantksal ve sentetik bir ayrmdr. Bu ayrmn dolayl olarak ayrtna varrz.
236

97

biimlerini

ieren

her

drtlnn,

btn

olas

yarg

biimlerinin

nasl

oluturulduunun gsterilmesinde yeterli olmadn dnmektedir237.

Kantta saf anlak kavramlar, dncenin ilevleridir. Kant, kavramlar yarglardan tretmi ve kavramlarn deneyle olan ilikisini ieren, aknsal ilevini atlamtr. Oysa Heidegger, sonlu zn sonluluunda temellenen ve sonlu bilme yetilerine karlk gelen ontolojik bilginin nasl gerekletiini sorgulamakta ve Kanttaki, aknsallk kavramn tartmaya amaktadr238. Heidegger iin,

kavramlarn sezgiyle olan bantsnda ierii nemlidir. Kavramlarn sezgi ile olan ilikisini aa karmak iin, bireimsel a priori olduklarn gstermek gerekir ki, Heidegger yorumunda, bunu, mantksal olan aknsal olana tayarak

Heidegger, Kantta yarg ve kategorilerin birbirini nasl karladna ilikin bir tablo gremediimizi belirtmektedir. Ona gre Kant, tabloyu kkensel bir temellendirme yapmadan,oluturmutur. Burada Kantn saf anlama kavramn bize nasl gsterdiini sorgulamak gerekir. Kantn biimsel ve genel manta ilikin formlasyonunda, nesne ile ilikiyi gz ard etmitir. Oysa, Heideggere gre, her aknsal tartmada yarg, bir birletirme ilevidir. Yarglar listesi ile kategoriler listesi arasnda ne olduunu aratran Heidegger, kategorilerin yarglardan karlmas iin anlamann saf kavramlarna younlamaktadr. Heidegger, a.g.e, s 262-263. 238 Fischer, Kantta bizim bilgilerimizi aan ve onu art koan ey arasnda byk bir ayrm olduunu sylemektedir. Bu balamda Kant, a priori ve aknsal ifade edilen kavramlar arasnda ayrma gitmitir. Aknsallk kavram Kantta, hem deneyimi aan koullar, hem de bunun zerine kurulu aratrmay ifade eder. Birinci anlamda a priori, ikinci anlamda ise eletirel bir anlam vardr. Bu nedenle eletirel felsefe, aknsal felsefe olarak adlandrlr ve akl eletirisinin her blmnde, aknsallk kavramna bavurulur. K. Fischer, Die hundertjhrige Gedchtnifeier der Kantischen Kritik der reinen Vernunft, Immanuel Kant zu ehren, Frankfurt am Main, 1974, s. 130-131. Nesne, bu eletirel aratrmada bilgi faktrdr, yani, bilgi yetimizdir. Bunun iin kantn aratrmas, bir Akl eletirisidir. K. Fischer, a.g.e, 1974, s. 130. nsann z aknsaldr. Yani bir btnde varolana ve kendisine aktr. Heidegger,a.g.e,1998,s.291. Heideggere gre zne, varolann varln kuran bir yaratc yetiye sahiptir. Bu yarc yeti ile Heidegger, kkende Kantn saf akl olarak, belirledii eyden farkl bir ey anlamamakta ve aknsallk kavramn kullanmaktadr. Heideggerin belirttii gibi, Varolann varl aknsal olarak, kurulur. Bu cmledeki kurma doru olarak anlalmaldr.Yaratma zerine veya varln konumu zerine dnme aknsallk araclyla gerekletirilir. Buna paralel olarak, Kanttaki btn bireimsel yarglarn en yksek ilkesi olan deneyimin olanakllnn koullarnn, ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann koullar olmas Heideggerde aknsalln tm zn ereveler. Tm aknsal yapnn zsel birlii, kardadurann ufku olarak, karda-durana ynelmede aa kmakta ve aknsallk, varolann varln kurmaktadr A. Fischer, Existenzphilosophie Martin Heideggers, Darlegung und Wrdigung ihrer Grundgedanken, in Leibzig, 1935 , s.9.

237

98

gerekletirmektedir239. Heideggere gre, Kant, kategorilerin birletirme ilevinden nasl trediini gsterememitir.

Kant deneysel ve aknsal karsama arasnda ayrm yapmaktadr240. Duyarlmzn a priori biimleri olan mekan ve zaman sezgilerinin karsanmas, anlama yetisinin a priori kavramlarnn karsanmasndan farkldr. Bu farkllk, bir sezgi nesnesinin dnlebilmesinin olana olan kavramlarn aknsal olmalarnda temellenmektedir. Kavramlarn karsanmas, deneyimden bamsz olduu iin

aknsaldr. Bu noktada Heidegger, anlama yetisinde, ama olarak gerekleen bu aknsalln, ontolojik bilginin i olanann aa karlmasnda merkezi olduunu dnmektedir241. Ontolojik bilginin bu i olanakll, saf akln yitimselliini

imleyen ekstatik-ufuksal (ekstatische-horizontale) yapsdr. Dolaysyla, kavramlarn duyusallatrlmasna karlk gelen ve ematizm tarafndan ama olarak

gerekletirilen bu i olanakllk, zamanda kklenmektedir. Aknsal karsamann amac, sezgi ve anlama birlikteliini ieren sonlu bilgi yetilerinin ontolojik yapsnn, nasl gerekletiini gstermeye yneliktir. Saf sezgi ve saf kavramn, ontolojik

Bireimsel a priori yarglar, bylece a priori sezginin biimsel koullarn, imgelem yetisinin bireimini ve bu bireimin aknsal tamalgdaki zorunlu birliinin genelde olanakl bir deneyimin bilgisi ile ilikilendirildiinde (genelde deneyimin olanann koullar ayn zaman da deneyimin nesnelerinin olanann da koullardr), nesnel geerlik kazanrlar. Kant, a.g.e, 1990, A157, B198, s.213. Heideggere gre burada Kant tarafndan, kategorilerin, saf zaman balantl bireime zorunlu balants aklanmaktadr. Kategoriler, nesnelliin kurucu karakterinden baka bir ey deillerdir. Fakat bu nesnellik, zaman balantl saf bireimin, temelinde kurulmaktadr. Bundan dolay kategoriler, zamanda zorunlu bir kkensellie sahiptirler. Heidegger, a.g.e,1987, s. 402. 240 Kant, a.g.e, 1990, s.126, A 85, B117. Kant, kavramlarn nesnelerle a priori bantl olabilme yollarnn aklanmasn ve aklanmasn ieren karsanmalarn, aknsal karsama olarak adlandrrken, kavramn , deneyim ve deneyim zerine dnme araclyla ve aklanmlarndan farkl olarak kazanlmalarn ieren olgusal karsanmalarn ise deneysel karsama olarak adlandrmaktadr 241 Heidegger, a.g.e,1998, s.76. Aknsal karsama, Aknsal Analitikin birinci devidir. Bu anlak yetisinin kendisinin paralara ayrlmasdr. Burada ama, saf anlak kavramlarnn doum yerinin aratrlmasdr. Anlak yetisinin paralara ayrlmas, zne ve onun znellii olarak, aknsal tamalgya gtrlmelidir. Heidegger, a.g.e, s. 403.

239

99

bireimin (ontologische Synthesis) aa karlmas amacna hizmet etmektedir242. Dolaysyla, anlama yetisinin zsel anlam, ontolojik bireimin ikinci esini oluturan kavramn, birinci esini oluturan zaman kmaktadr243. ile olan ilikisinde aa

Saf sezgi ve saf kavramn bireim araclyla bir araya

getirilmesinin olana ise, sezginin alclnda temellenen ve kendini nceden varolana ynelten bir karya-alma (Gegenstehenlassen) ediminde gereklemektedir.

Heideggerde ontolojik bilginin olana, sonlu zn karsna ynelebilecei bir eyi alabilmesi (entgegenstehen) olananda temellenmektedir. Sonlu varln bir eye ynelmesinin (entgegenstehenlassende Zuwendung-zu) olanan ieren bu etkinlii, kkensel ynelimselliini oluturmaktadr. Bu ynelimsellik ierisinde, sonlu z, yneldii eye karlk gelen (korrespondieren) bir hareket alanna tutunmakta ve oluturduu bu hareket alannda, nesneleri (varolanlar) zamann ufkunda kavramaktadr. Heideggere gre, sonlu zn nceden byle bir hareket alann oluturmas, varolana ilikin sonlu tutumunu belirleyen amaya karlk gelmektedir244. Bu balamda, Heidegger sonlu zn aknsal yapsyla, bu yapnn ematizm araclyla ama olarak gerekleen yaps arasnda ayrma gitmektedir. Bu ayrmda, aknsallk, saf akln varolann tesinde, dnda durmasn imleyen
Ontolojik bilgi yani a priori bireim. Btn eletirinin orada olmasdr. Heidegger, a.g.e,1998, s.15. Metafiziin temellendirilmesi, a priori bireimin isel olanakllnn tasladr. Bu sonlu z, varla ynelik kendi varlk durumuna gre varl bu ekilde deneyimden bamsz varolann varlk durumuna nasl getirebilir, yani bir ontolojik bireim (ontologische Synthesis) nasl olanakldr?. Ontolojik bireim, bireimseldir. Saf bilginin, saf elerin, (saf sezgi ve saf dncenin) aa karlarak temellendirilmesidir . Heidegger, a.g.e,1998, s.38-39. 243 Kategoriler, ontik kavramlar deil, ontolojik kavramlardr. Kategoriler, bilginin her iki gvdesinin birliine aittirler, yani ontik bilginin a priori temelini olutururlar. Heidegger, a.g.e,, 1987, a.g.e, s 402. 244 Sonlu bir varlk olarak insan, varolan aan bir yapdadr. Heidegger, a.g.e,1998, s.70. Heidegger iin ontolojik bilgi, temporal ve zamansal bir belirlenime sahip ve sonlu bir varlk olarak, insann, varolan karsna alabilmesinin olanadr. Sonlu bir z olarak insann, bir eyi karsna alarak ona ynelmesi ve bu ynelmede yneldii eye karlk oluturduu hareket ufku (horizont), varolanlara ilikin sonlu bir tutumu belirleyen amay oluturmaktadr. M. Heidegger, a.g.e, s.71.
242

100

ekstatik yapsna karlk gelmektedir. Varolann bilgisini edinme anlamnda aknsallk, bir tr ama olarak aa kmaktadr. Bu balamda, ama, sonlu zn varolanlarla karlaabilmasinin olanadr. Heidegger, sonlu zn bu olanan, onun, ontoloji ncesi (Vorontologisch) bir varlk anlayna sahip olmasnda temellendirmektedir. Ayrca, ontoloji ncesi bu varlk anlay, sonlu zn ontikoontolojik varlnn temel belirlenimi ve tm varolanlara ilikin tutumunun yn vericisidir. Bylelikle Heidegger, sonlu zn aknsal yapsnda temellenen ama edimiyle, bilmenin yapsn ve bu yapnn nasl gerekletiini aratran Aknsal karsamay eitlemektedir. Aknsal karsama, ontolojik bilginin i olanan oluturan zamann aa karlmasdr245. Heideggere gre, zaman olarak aa kan ontolojik bilginin aknsal olanakllnn temellendirilmesi iin, kavramlarn zaman ile olan ilikisini; bu ilikide aa kan sonlu anlamay; sonlu anlamann nesneyle olan ilikisinde aa kan ontolojik bilgiyi ieren aamal bir sorgulama gerekmektedir246. Bu sorgulama, alt blmn konusunu oluturmaktadr.

II.2. Saf Anlama Yetisi Kavramlarnn Ontolojik Temeli Olarak Yitimselliin Aklan

Heidegger iin, Aknsal karsama, Aknsal Estetikten farkl bir ileve sahiptir247. Aknsal Estetikte, saf sezginin metafiziksel ve aknsal aklann
Heideggere gre yleyse, Aknsal karsamann temel sorunu, saf sezgi ve saf dnce olarak nosyonlarn kkensel olarak nasl birletirilecei sorusudur. Soru, saf toplana karlk gelen Synopsis ve saf refleksiyonu gerekletirmeye karlk gelen predikatif bireimin, veritatif bireime karlk gelen ontolojik bireimde nasl gerekleecei sorusunda temellenmektedir. Heidegger, a.g.e, s.5960. 246 Heidegger, a.g.e, 1987, s.217. 247 Heideggere gre Kant Eletiride Aknsal Analitii, kavramlar ve ilkeler olmak zere ikiye blmtr. Heidegger iin Kantn yapm olduu buradaki ayrm ak deildir. nk kavram ve yarglarn bir birliktelii olarak kavramn analitii, anlamann hem kavram, hem de yarglarna
245

101

merkeze alan ve

mekan ve zamann ontolojik bilgideki ilevini sorgulayan

Heidegger, Aknsal karsamada, anlama yetisinin saf kavramlarnn imgelemin zaman balantl l birliinde ematizm olarak gerekleen zn sorgulamaktadr. Kant, Aknsal karsamada mantn kesin kavramlarnn zaman ile olan ilikisini ve a priori nesnel geerliliini sorgulamtr248. Heideggere gre de, Aknsal

karsama btn nesnelerin deneysel belirlenimini ieren bilgilerin uymas gereken kurallarnn aklanmasn iermektedir. Saf anlama yetisi kavramlarnn duyarlk ile olan ilikisini ve nesnel geerliklerini sorgulayan Heideggerin amac, kavramlarn sezgiden, dolaysyla da zamandan nasl kaynaklandklarn gstermeye

yneliktir249.

Bu balamda, Kantn anlama yetisine ait gsterdii saf kavramlarn ileyiini aklamaya alan Heideggerin Aknsal karsamaya ynelik sorusu udur: Anlama yetisinde, bu kavramlarn, varolup olmad sorusuna paralel olarak, aknsal

ilikindir. Kavramlarn analitii, dnmenin kavramlaryken, ilkelerin analitii (deneyimin olanakllnn zorunluluunu ierdiinden) ontolojik bir bilgi sunmaktadr. M. Heidegger, a.g.e, s. 210. 248 Kant, a.g.e, 1990, s. 82, 96, A126, A127, A128, B119. Kant, Aknsal Analitikte anln a priori biimleri olan kategorilerle ilgilenmitir. Bilginin olumas iin zorunlu kavramlar olan kategoriler, en genel anlamnda anln balayp birletirme biimleridirler. levleri, sezgideki okluun birliini salamaya yneliktir. Kategoriler olmakszn nesneler, grngler olarak bizim dmzda yer alamazlar. oklunun tasarm olarak grngler, tm deneyimin biimsel ve bireimsel ilkeleri olan kategoriler araclyla anlaa balanrlar. Dolaysyla anlan yasalar altnda biim kazanan grngler, biimsel olanaklarn anlaktan alrlar. Kategoriler, grnglerin bireimli birliini, deneyimin biimi asndan olanakl klarlar. nk Kant, grnglerin, sezgi olarak duyarlkta olmalarna karlk, ayn zamanda olanakl deneyimler olarak anlakta olduklarn belirtir. Bylelikle kategoriler, ayn zamanda doadaki biimsel birliin ve doa yasalarnn kaynadrlar. Kanta gre Kategoriler anlama yetimizde bulunan deney olanann koullar, btn bilgilerimizin temelidirler. Her trl bilgimize ncel olan kategorilerin bilginin olumasndaki rol merkezidir. yle ki Kant, kategoriler olmakszn evrenin, bizim iin bir kaos olacan sylemektedir.. Kantn kavramsz alg krdr sylemi, dnmenin bu balayc biimleri olmasayd, alglarmzn rya bile olamayacan imlemektedir. Kantn sylemi olduu gibi, anlama yetisi yasalarn doadan almaz, onlar doaya buyurur. Kategoriler, anlama yetimizde bulunan deney olanann koullar, bilgilerimizin temelidirler. 249 Heideggere gre, yalnzca anlama yetisine deil, sezgi araclyla duyarlk yetisine de ait olan saf anlama yetisinin kavramlar, kkensel olarak, zamandan hareketle aklanabilirler. Heidegger, a.g.e,1987, s. 211.

102

ierikleri ile birlikte kkenlerinin ne olduudur? Kanta gre, anlama, bir birlikteliin ilevidir, yani bu birliktelii oluturan, sezgi ve kavramlar yoluyla dnmedir. Kant gibi Heideggerde, dncenin bu ikili karakteri ile

ilgilenmektedir. Dnce, hem sezgi olarak nesnelerin belirlenmemi verilmesiyle, hem de znel ben dnyorumu ieren birletirici bir tasarma ilikindir. Kant, dncenin bu ikili yapsn; kavramlarn, nesnelerin deneysel sezgisine

dayanmamas, fakat olgusal bir ierii olmas, elikisini zmek iin bilginin, ayn zamanda nesneyle a priori ilikisini belirleyecek bir nosyon aramtr. Heidegger, bu kendi ieriklerine gre a priori verilen kavramlarn, Kant tarafndan, nosyon olarak adlandrldn belirtmektedir250. Heidegger, Kantn nosyonlar adn verdii bu kavramlarn kkenini, anlama yetisinin temel edimini oluturan, refleksiyonda bulmaktadr. Burada Heideggerin temel sav, kavramlarn, nesneyle a priori ilikisini belirleyen nosyonlarn kavramlar anlalr klddr. Heidegger savn, yapm olduu kavram tanmyla srdrr.

Heideggere gre, kavramlar refleksiyondan karlar. Btn kavramlarmz birliktelii, ortaklaal grne kard iin refleksiyon tarafndan oluturulur. Kavramn z, refleksiyonun salad bireimi ak hale getiren bir etkinliktir. Heideggerin yorumu, ierikleri btnyle birliktelik olan refleksiyon kavramlarnn da bir refleksiyona ait olmas gerektii ynndedir. Kavramlar, kendi ilerinde bir refleksiyonu temsil ettiklerinden, dnmsel tasarmlardr. Dolaysyla btn olas yarg trleri, bir birleimi salayan fonksiyonlar olarak, olas refleksiyon trleridirler. Refleksiyon, bir bileimdeki birliktelii ortaya karma etkinliidir. Bu etkinlikte

250

Heidegger, a.g.e, 1998, s.70-71

103

kavram, hem srecin rn hem de kendisidir. Heideggere gre, btn genel kavramlar, dnmsel tasarmlar olarak ortaklaa bir karaktere sahiptir. Bu ortaklaalk refleksiyon tarafndan oluturulmaktadr. nceki alt blmde belirtildii gibi bir tasarmn tasarmna karlk gelen saf kavramlarn ierikleri,

refleksiyonun biimine baldr (yani, ortaya kardklar ieriin birlikteliklerine gre belirlenmektedir). Deneysel olmayan, btnyle anlamann etkinliinden

ortaya kan refleksiyonun kavramlar ise a prioridir251.

Yukarda belirtilen Kant ve Heidegger arasndaki kesime, bir eyi nceden bilmenin, a priori yapda olduuna ilikindir. Heidegger iin, bu a priori yap, ontolojik bilginin temel elerinin aratrlmasdr ki, bu da kavram ve yarglara ilikin olan manta karlk gelmektedir. Kant ise, nesneyi dnmeyi konu edinen Genel Mant, Aknsal Mantk olarak deitirmitir. Dnmenin yapsn aklamak iin, Aknsal Mantkta kavram ve yarg arasndaki fark analiz eden Kant, dnmenin nesnelerle ilikisinin, saf a priori biimsel dnlnde temellenen saf sezgi ve saf dnce arasndaki ilikiye odaklanmtr. Kant, saf sezgi ve saf dnceyi, deneyimin olana balamnda irdelemitir. nk, nesnelerin bize verilebilmesinin olana, ayn zamanda, deneyimin de olanadr252. Bu durumda sezgi, kavramlar ve dnce ontik deneyime aitken, saf dnce ve saf sezgi ontolojik deneyime aittir. Heideggere gre, zellikle burada, saf dncenin ilevinin ne olduunun sorgulanmas gerekmektedir. Saf dnme, nesnelerle ilikili, fakat ayn zamanda deneyimden bamsz olarak nesnenin belirlenmesini ierir. Ontolojik bilgi, bilginin saf elerini (saf sezgi ve saf dnceyi) ierdiinden, saf
251 252

M. Heidegger, a.g.e,1987, s. 224-225. Kant, a.g.e, 1990, A111, s.161a

104

sezgi ve dnmenin a priori uygulama olanaklln aa karmakta; dolaysyla, olgusal bilgiyi de iermektedir.

Bu noktada, bilen bir varlk olarak sonlu zn sonlu ve saf bilme yetilerinde temellenen, aknsal olanakllna odaklanan Heidegger, sonlu zn bu

olanakllnn ontolojik yapsn oluturduunu dnmektedir. Bu aknsal olanakllk, bireimsel a priori bilginin iki saf gesinde; alg ve dncede temellenmektedir. Dolaysyla, Ontolojik bilginin bu iki saf gesi, anlan saf kavramlar araclyla saf bilgiye balandklarndan ve kkensel olarak sezgide temellendiklerinden ontolojiktirler253. Heideggere gre, kavramlarn sezgide temellenmesi, bilgimizin birincil olarak sezgiye ait olduu anlamna gelmektedir. Bilgi, dnen sezgidir. Bununla birlikte, Hiedegger iin, ontolojik bilme her iki bilme yetisinin karlkl ve birbirinden koparlamaz ilikisinde, bireimsel ve a priori olarak aa kmaktadr. Heideggere gre, saf anlama kavramlarnn zsel olarak kkeninin ne olduu sorusu, bireimsel a priori bilginin iki temel esinin

sorgulanmasnda temellenen aknsal bir ierie sahiptir. Heidegger, kavramlarn aknsal olanakll ve ieriklerinin a priori olarak nasl oluturulaca sorusuna, Aknsal Mantn cevap verdiini dnmektedir.

Heideggere gre, Aknsal Mantk, Salt Akln Eletirisinin, bilginin olanann temellendirilmesinin temel sorunlarn iinde

ontolojik barndran

blmdr. Heidegger, bilginin dnsel elerine ait olan Aknsal Mantkta, kavramlarn sezgiyle olan ilikileri balamnda yitimsel bir yapya sahip olduunu
Anlamann saf kkeninin aa karlmas olarak kavramlar, ontolojiktir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.402
253

105

gstermektedir.

Bu noktada, Genel ve Aknsal Mantk arasndaki ayrmn ne

olduuna ilikin Heideggerin sorusu, ayn zamanda, bu iki tr mantn birbirleriyle nasl bir ilikiye sahip olduunu da aa kartmaktadr. Soru, ayn zamanda, Heideggerin mantn ontolojide temellendirilmesi gerekliliine vurgu yapan merkezi argman stnde ykselmektedir254.

Genel Mantkta, bilginin tm ierii soyutlanarak verilen tasarmlar, zmleme yoluyla kavramlara dntrr255. Buna karlk, insann ontolojik bilgi yetilerinin aknsalln konu edinen, Aknsal Mantkn nesnesi, herhangi bir anda kendisi olan ve soru sorma olanana sahip, sonlu zdr. Aknsal Mantk iin Dasein, ontolojik yorumun nesnesi olarak durmaktadr256. Aknsal Mantn konusu, sonlu ze karlk gelen Daseinn yitimsel yapsnda temellenen ontolojik bilmesinin aa karlmasdr. Dolaysyla, Heideggere gre, ontolojik bilginin temellendirilmesi ve olanakllna ilikin soru
257

yalnzca Aknsal Manta ait

deildir. Bu soru, saf akl sorgulayarak ontolojik bilginin i olanan aa karan Salt Akln Eletirisinin kkenidir.

Heidegger, a.g.e, 1987,,s.167. Heidegger, a.g.e, s.192. Bilgi, belli nesnenin o nesnenin bilgisiyle uyum iinde olmasdr. Heideggere gre dnmenin biimsel kurallar nesneler iin geerlidir. Genel biimsel mantk dncenin kendi kendisiyle uyum ierisinde olmasnn mantdr. Tm bilginin biimsel yargs olduunda kanondur. Genel Mantk orgonon olarak dnldnde ise diyalektiktir. Byle bir orgonon, yanlsama mant ortaya karr. nk btn akl yrtmeler sadece dncenin yasalarna dayandrldnda diyalektiktir. Bu da, yanlsama zellii ortaya karyor. Dnme ne zaman diyalektiktir? Olgusal bir bilgiye sahip olduumuzda. Diyalektik, bo ve biimsel bir akl yrtme olarak aldatmacadr. Diyalektik yanlsama, dncenin yasalarnn kanon olarak deil, orgonon olarak dnlmesidir. Kant, dnmenin yasalarn anlatrken, bu yasalarn olgusal bilgiden uzaklamasn gstermek iin akln diyalektik yapsn irdelemitir. Bununla birlikte saf bilgi, Heideggere gre sezgiye baldr. 256 Heidegger, a.g.e, s. 219. 257 Heidegger, a.g.e , s. 242. Volpiye gre de, Heidegger, yitimsellik kavramyla insann yaam dnyasna (Lebenswelt) aklk getirmi; Aristotelesin ontolojisi ile Husserlin fenomenolojisinde ak kalan, insan yaamnn ontolojik yapsnn ne olduu sorusunu, znellik (Dasein) ve yitimsellik ilikisini aa karan ve znenin sonluluunda temellenen, Kantn saf anlama yetisi kavramlarna geri gtrmtr. R. Capurro a.g.e, 1988, s. 2-3.
255

254

106

Eletirinin arka desenini oluturduunu dndmz bu merkezi soru, hem Kant, hem de Heidegger iin bireimsel a priori bilgilerin olanakll sorusunda temellenmektedir. Duyum ve dncenin birlikteliini ieren bu bireimde, dnce, kavramlar tarafndan oluturulmaktadr. Heideggerin kavramlar, ontolojik

yklemler olarak nitelemesinin nedeni, kavramlar araclyla sezginin dncede ierilmesidir. Kavramlar araclyla saf sezgi olarak anlama yetisine tanan zaman tasarm, bu durumda, ontolojik bilginin zsel birliinin oluturucusudur 258.

Anlamann kendi ierisinde kendine yeterli bir yapya sahip olup olmadn aratrmak iin, Kantn Aknsal Analitikdeki dncelerinin izinden ilerleyerek Salt Akln Eletirisinin, arkitektoniini yorumlayan Heidegger, kavramn sezgi ile birlikteliinde ontolojik bilginin zsel birlikteliinin olutuunu dnmekte ve Eletiriyi ontolojinin alglanmas olarak yorumlamaktadr259. Saf dncenin

belirleniminin tablosuna karlk gelen kavramlarn, bilmenin ontolojik koullar olduunu iddia eden Heidegger, bu noktada ontolojik bilginin olanakllna ilikin sorunun znde a priori bilgiye ait olduunu savlamaktadr260. nk, saf sezgi

olarak zaman, kavramlar araclyla anlama yetisine katlmakta ve bylelikle dncede ierilmektedirler.

Sonuta Heidegger, sezgi ve kavram birlikteliinden oluan bilgiyi, zaman tasarmnda (sezgide) temellenen znenin deneyimsel etkinliine indirgemektedir.

Heidegger, a.g.e,1998, s.59. Kantn metafizik temellendirmesi, ontolojik bilginin zsel birliinin isel olanakllnn nedeninin sorgulanmasdr. Heidegger, a.g.e, s.195. 260 Heidegger, a.g.e,1987,s.208.
259

258

107

Heideggerin buradaki iddias, Kantn kendi duruunun farknda olmamasdr. Descartes gibi anlamay, z bilin etkinliine indirgeyen Kant, deneyimin znde bir etkinlik olduunu grememitir. Oysa, Kanttan farkl olarak anlamay, varolanlara yneldiimizde ortaya kan bir ey olarak yorumlayan Heidegger, sonlu z, nceden verilmi bir ey olarak deil, dnyaya atlmlk ve eylere ynelmilik iindeki bir olanakllk (etkinlik) olarak incelemektedir. Sonlu z, dnyaya atlmtr ve bu atlmlk onun aknsal ontolojisini oluturmaktadr.

Heideggerde sonlu zn kendisini dnyada bulmas olgusu, Kantn Salt Akln Eletirisinde gerekletirdii sorgulamada farkl bir bu fenomenolojik fenomenolojik

sorgulamay

beraberinde

getirmektedir261.

Heideggerin

sorgulamas, bilginin temelde znenin alclnda gerekleen bir etkinlik olduunu ilikin Kant argmana tutunsa da, znenin varolanlara ynelik bu alc sezgi tasarmnn arlk noktasn, nesne,bilinen oluturmaktadr. Sonlu zn, varolana ynelik alc tasarmnn olana, daha nce akland gibi, varolann karda-duran (Gegen-stand) ve karduran (entgegenstehen), direnlilik gsteren bir ey olarak alglanmasyla olanakldr. Bu durumda karda-duran, sonlu z tarafndan bilgisi edinilen, saf bir ufka (reinem Horizont) sahip nesneye, karlk gelmektedir. Heidegger, bir yandan Kant gibi bilme yetilerimizin kklendii saf akln sonlu olduunu belirtmekte, dier yandan ise, Kanttan farkl olarak, saf akla, bu sonluluunda temellenen ekstatik bir aknsallk yklemektedir. Saf akln sonlu fakat aknsal olmas, saf aklda temellenen bilgi yetilerimizin de sonlu ve aknsal
Heideggerde oradalk (da), bir yere deil, insann varolan aan yapsyla oluturmu olduu akla karlk gelmektedir. varlk ve Zamanda oradalk, varolan iin bir yer (Ortangabe) deil, aklk olarak, adlandrlr ve iinde varolanlarn, hem insanlar iin mevcut olduu hem de kendisi iin ve kendinde olduu yere karlk gelir. Oradalki, insan varlna iaret eder. Heidegger, a.g.e,1994, s.157.
261

108

olmas anlamna gelmektedir. Sonlu z, bu sonlu, fakat aknsal bilgi yetileriyle,varlk kavraynn olana olan Karda-durana (varolana; nesneye) ynelmekte; bu fenomenolojik ynelimsellii temelinde, Karda-durann yitimsel bilgisini edinmektedir.

Grlecei gibi, Heideggerde ontolojik bilginin oluumu, yitimsel bir karaktere sahiptir262. Heidegger, ontolojik bilginin bu yitimsel karakterinin olanaklln, sonlu zn varolan nasl atn imleyen aknsallnda

(transzendieren) temellendirmektedir. Heidegger, aknsallk sorununu, sonlu zn aknsalln oluturan sonluluunun yitimsel varlk tasarmndan hareketle aklamaktadr. Sonlu zn saf akl ve saf akla ait bilme yetilerinin bu aknsal yaps, varolann bilgisini edinmenin olanadr. Burada kullandmz olanakllk kavram, kurma anlamnda anlalmaldr. nk, varolanlarn varlklar zerine dnme, znde, bu kurucu olanaklla karlk gelen saf akln saf elerinin (sezgi ve kavramn) aknsal yaps tarafndan gerekletirilmektedir. Heidegger, buradan ontoloji adna nemli bir sonu karmaktadr. Ontoloji varln bilimidir; fakat varlk aknsaldr. yleyse ontoloji, aknsal felsefenin veya aknsalln felsefi aklandr. Her aknsallk olarak varln akl, aknsal bilgidir. Varln bilimi ontolojidir. Ontolojik bilgi ise, veritas trancendentalisdir263.

Heidegger, a.g.e, 1998, s.39. Burada saf sezgi, a priori olarak belirlenmektedir. Heideggerin sorusu, saf sezgi ve dnmenin kkensel zsel birliini ieren veritatif bireimin isel olanakllnn ne olduu sorusudur. Soru, saf bireimin znn aa karlmasna ilikindir. Saf bilginin zsel eleri ve birlii ve bu birlie karlk gelen ontolojik bireimin isel olanakllnn kkeni, ayn zamanda ontolojik bilginin tm zsel belirlenimini iermektedir. 263 A. Fischer, a.g.e, 1935, s.9 .

262

109

Burada sorulmas gereken soru, varolann varlndan Heideggerin ne anladdr? Varlk, saf akldr; Heideggerci bir sylemle aknsaldr ve aknsall da ontolojik olmasna karlk gelmektedir. Bu durumda varln bilimi olarak ontoloji, aknsalln isel olanakllnn aa karlmas olarak Salt Akln Eletirisidir. Kantta aknsal saf akl, duyarlmzn biiminin koullar (mekan ve zaman) ve dncenin temel yasalarna (kategoriler) karlk gelir. Burada

kategoriler ile ilgili problemler ayn zamanda ontolojiktir. Dolaysyla olann en genel anlamda belirlenmesi ile yarg arasnda bir iliki olduunu hem Kant, hem de Heidegger kabul etmektedir.

Sonuta, Heidegger iin bilginin ortak bir kkeni olmas gerekir. Bu ortak kkte, zaman, bilginin olumasnda ve bilme yetilerimizin arasndaki banty kurmada merkezi bir ileve sahiptir. Bir imdinin baka bir imdiye dnmesinin zellii olarak zaman, deneyimi olanakl kldndan, ontolojik bir ileve sahiptir. Heidegger, zaman kavramyla urarken, bilince ynelmitir. Fakat onun iin, ontolojik hakikat, bilinten ncedir. Bunun anlam, ontolojik bilginin, kavramlar ve emalar ncelediidir. Dolaysyla Heidegger iin, nesnelere ilikin saf bilgi, saf sezgiye baldr, yani yitimseldir. Fakat Kant, kavramlarn, bu yitimsel yapsn grememitir. Oysa, Heideggerde kavramlar, deneyimin iinde, kkensel balamda ontolojik olarak kendilerini gsterirler. Burada kkenine inme, Heidegger iin,

kkensel olan anlamadr. Yani, bir eyi yitimsel olarak deneyimlemedir ki, bu deneyimleme ontolojik bilgiyi olanakl klmaktadr. Bu durumda Heideggere gre kavramlar, sezgide temellenen ve nesneyle balantl a priori birletirme

110

ilevleridirler264. Fakat bu

ilevin gereklemesi iin kategorilerin sezgiye bir

referans olmak zorundadr. Heideggere gre Kant, imgelem yetisinin zaman ile ilikisini gsteremediinden, kavramlarn sezgiyle balantsnn ontolojik zn grememi ve birletirme ilevinden kavramlarn nasl trediini aklayamamtr.

Heidegger, Kant yorumunda, saf anlama yetisinin kavramlarnn sezgiyle olan ilikisinin ontolojik olduunu belirttikten sonra, bu ilikiyi aklamaya almaktadr. Kavramlar, sezgide verilen tasarmlarn bir kavram altnda dnlmesiyle oluturulur. Burada dnmenin ilevi, sezginin hizmetinde ve sezgisel olarak verileni anlalr klmaya yneliktir. Sezgilerin anlalr

klnabilmesinin olana ise, sezgilerin kavramlarn altna getirilmesidir. Heidegger, saf anlak kavramlarnn duyarllk ile ilikisini ve nesnel geerliliklerini sorgulayarak, kavramlarn sezgiden nasl kaynaklandn gstermeye almtr. nk ona gre, saf sezgi ve saf anlak kavramlar kkensel olarak zamandan hereketle aklanabilirler265. Kavramlar, sezgiye oturtmak isteyen Heidegger,

kavramlarn sezgisel temeline ieret ederek, Kanttaki kavram ve alg arasndaki uurumu kapatmaya almtr. Bu balamda Heidegger, kavramlarn, nesnenin nesne olabilmesinin olana ieren nesnel karakteri zerine durmu ve kavramlarn yapsal ve zorunlu zelliini zamanla ilgili saf imgesellikten aldn vurgulamtr. Kant, geleneksel ontoloji tarihi ierisine yerletirerek kavramlar tablosunu yorumlayan Heidegger, bylelikle, kavramlarn sezgi ile olan balantsnda aa kan aknsalln vurgulam, zaman ile olan ilikisini kurmutur. Ontik kavramlar olarak saf anlama yetisinin kavramlar, nasl oluyor da ontolojik bir kavram olan
264 265

Heidegger, a.g.e, 1987, s. 252 Heidegger, a.g.e, s. 211,

111

zaman tasarmnn altna girebiliyor? Heideggere gre, Kant, kavramlarn zaman tasarmnn altna yerletirilmesi sorununu, ematizm retisinde zmlemektedir.

II.3. Kantn ematizm retisi ve Heideggerin Yorumu

Heidegger, Aknsal Mantkta, Kantn ematizm retisinin ontolojik bilginin oluumundaki (ontik), merkezi ontolojik nemini bir vurgulamakta kavram olan ve anlamann saf nasl

kavramlarnn

zamanda,

konumlandrldn sorgulamaktadr266.

Bu balamda, Kantn Salt Akln

Eletirisinde ki ematizm retisini yorumlayan Heidegger, ematizmin, saf anlama yetisi kavramlarnn sezgiye uygulanmasn ieren, saf duyusallatrmaya

(Versinnlichung) karlk geldiini belirtmektedir267. Saf duyusallatrma, ontolojik bilgiyi oluturan sezgi ve anlama yetileri arasndaki ilikide, anlama yetisi kavramlarnn sezgiye uygulanmasn iermektedir. Bu uygulamada, kavramn sezgiye balann ieren emalatrma (duyusallatrma) araclyla, (karda-duran olarak) varolann bilgisi zamann imgesinde kurulmaktadr. Bylelikle saf

dnmede tasarlanm olan ematizmin emalatran yaps araclyla zamann

Kantn ematizm retisinin, Aknsal Mantkta merkezi bir ileve sahip olduunu belirten Heidegger, Kanttaki zamann felsefi yorumunun, Kanta kadar gelen zaman anlaylarndan farkl olduunu, belirtmektedir. Bu farkllk, Kantta zamann hem znenin, hem de doann dzenleyici yasas olmasnda temellenmektedir. zaman, dzenleyici ema tarafndan oluturulur. Buna gre zaman, genel olarak alrlmzda (Rezeptivitt), duyarlmza verilen oklunun (Mannigfltigkeit) dzenlenen belirlenimi ve dzenin emasdr. Baka bir deyile, zaman, dzenleyici ema olarak kavranr, snrlanr ve ve birincil olarak doaya balanr. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 203. 267 Heidegger, a.g.e,1998, s.102. Heideggere gre duyusallatrma, a priori anlak eylemlerinin, saf sezginin a priori biimi olan zaman ile balantsn iermektedir. a priori verilen a priori saf anlak kavramlarnn, a apriori duyusallatrlmas nasl olanakldr? eer bu olanakllk a priori ispatlanrsa , o zaman, saf anlak kavramlarnn grnglere balantsnn apriori olanakll onlarn (grnglerin) nesnel geerliliinin olanakll- ispatlanr. Heidegger,a.g.e,s.359. Burada Heidegger, kategorilerin nesnede duran, olanakl kullanmnn koulunun a priori sezgisel bir eyi; zaman ierirmesiyle olanakl olacan belirtmektedir. Ayrca zaman sezgisine karlk gelen bu duyusallk, kavramlarn nesnel kullanm iin zorunludur ve kavramlarn, duyarla uygulanm ise grngler tarafndan snrlandrlr. Heidegger, a.g.e, s. 359.

266

112

imgesinde sezgisel yaplmaktadr. Bu noktada Heidegger, sonlu bilgi yetilerimizin yitimsel yapsyla ontolojik bilgi arasndaki ilikiyi, ematizmde temellendirmekte ve varolann (karda-duran olarak) ontik bilgisinin, sonlu zn zaman imgesinde kendini gsteren ontolojik bilgisinde kklendiini savlamaktadr268.

Heidegger, Mantkta drt farkl duyusallatrma tarz belirlemitir. Bunlar, 1. Grnglerin duyusallatrlmas, yani emprik olarak sezilebilen nesnelerin

duyusallatrlmas; 2. Duyusal, empirik kavramlarn duyusallatrlmas; 3. Saf duyusal kavramlarn duyusallatrlmas; 4. saf anlama yetisi kavramlarnn duyusallatrlmasdr269. Heidegger, bu duyusallatrma tarzlarndan drdncsn oluturan, saf anlama yetisi kavramlarnn duyusallatrlmasnn, aknsal ematizmin konusunu oluturduunu belirtmektedir270. Heidegger, saf anlama yetisi kavramlarnn duyusallatrlmasnn, yani bir kavramn ierdii duyusalln, Kant tarafndan, saf anlak kavramlarnn emas olarak adlandrldn belirtmektedir. Bu noktada Heidegger, Kantn buradaki dncelerini aklamak iin, nce Kantta bir kavramn emasnn ne anlama geldiini aklamakta; daha sonra, Kantn ematizm retisinin ontolojik bilgideki nemini sorgulamaktadr

Kantta anlama yetisinin kavramlar, eitliliin saf bireimli birliini ierirken; i duyudaki okluun biimsel koulu olan zaman, saf sezgideki a priori eitlilii kapsamaktadr. Bu nedenle, Kantta (a priori ve genel olduklar srece)

Heidegger, a.g.e, 1998, s.91. Kkensel zaman, aknsalln saf oluumunu gerekletirir. M. Heidegger,a.g.e,s.197. Bu gerekleme Heideggere gre ematizm blmnde aa karlr. nk, Aknsallk, kkensel zamanda zamansallar (zeitigt). Bu nedenle ontolojik bilgiler, aknsal zaman belirlenimleridirler Heidegger, a.g.e, s.197. 269 Heidegger a.g.e, 1995, s.360-361. 270 M. Heidegger, a.g.e, s. 359.

268

113

aknsal zaman belirlenimleri (Zeitbestimmung), hem anlamann saf kavramlar hem de grngler ile ayn trdendir271. Burada Kant, saf anlama yetisinin kavramlarnn ilevsellii iin duyarln nemini vurgulamaktadr. Zaman, hem kavramlarn, hem de grngler ile ilgili tasarmlarn olana olduundan, anlama yetisinin ematizmi, kavramlarn grnglere uygulanmasn iermektedir. Kant, saf anlak kavramlarn zaman araclyla (aknsal zaman belirlenimleri olarak) grnglere

balamaktadr272. Anlama yetisi kavramlarnn emas olarak grnglerin kavramlarn altna getirilmesi ise, aknsal zaman belirlenimleri (transzendentale Zeitbestimmung) araclyla gereklemektedir273.

Kantta kavramlar, deneysel bir kullanma sahiptir. nk, kavramlarn nesneye uygulanabilmesi, nesneleri bize veren duyusallmzn biimsel koullarna, yani mekan ve zamana aittir274. Anlama yetisinin emas, duyusallmzn

biimsel kouludur. Bu balamda Kantta , kavramlarn duyusal klnmas, kavramn kendisine karlk gelen sezgi ile birlemesidir275. Kant, bu noktada ema (Schema) ve imgeyi (Bild) birbirinden ayrmaktadr276. Kantta ema, yalnzca imgelem

Kant, a.g.e,1990, s.198, A139, B178. Ne aknsalln ufkunu oluturuyorsa ,bunlar saf emalar olarak, aknsal zaman belirlenimleridir. Heidegger, a.g.e,1998, s.198. 272 Kristof. Nyiri, Kritik des reinen Bildes, Anschaung, Begriff, Schema, Vortrag gehalten in Rahmen der Konferenz Kant und das Problem des Wissens, Pecs (fnfkirchen), Vorlufige, noch vielfach zu ergnzende Fassung, Kristof Nyiri Kritik des reines Bildes.htm. 2004 , s.3. G.Wohlfahrta gre saf anlak kavramlarnn emas, diskursiv deildir. ema znde, fenomen veya bir duyusal kavram olarak, aknsal zaman belirlenimleridir G. Wohlfahrt, a.g.e,1980, s.153 274 Kantn Eletirideki, btn duyusal sezgiler kategoriler altnda durur cmlesini yorumlayan H. Wagnere gre, Kantn bu cmlesi, emprik sezgilere vurgu yapmaktadr. Her verilen sezgi, her bir ierilen okluu, zorunlu olarak, kategoriler altna getirir. H. Wagner, a.g.e, 1980, s. 357. 275 Saf anlak emalar olarak, zaman belirlenimleri, duyusal sezgileri ve saf anlak kavramlarn, dorudan birbirine balar.G. Wohlfahrt, a.g.e, 1980, s.153. 276 Kant ema ve imgeyi ayrmtr. Heidegger, bu somut ayrm balamnda, imge grnm ve emalatrmay sorgulamaktadr. mge ve ema, grnm ve ematizm ne derece bir araya getirilir? Onlarn ayrm birlikte nereye aittir? M. Heideggere gre imge ve ema sezgisel ve retilebilirdir. emalatrma, bir eyin sezgisel betimlenmesidir. Sezilende betimlenen duyusallatrlandr. Heidegger, a.g.e.1995, s. 359.
273

271

114

yetisinin rndr. ema, aknsal imgelem yetisi araclyla gerekleen bir birlii ierirken, imge tek bir sezgiye ilikindir. Kantn buradaki temel argman, bizim duyusal kavramlarmzn temelinde emalarn bulunduudur.

Heideggere gre ise, imge, kendini gsteren varolann bir grnmdr (Anblick). Her eyden nce imgeyi, aracsz grnm olarak yorumlayan Heideggerde ematizm problemi, bir imge problemidir277. Saf anlama yetisi kavramlarnn duyusallatrlmas iin, Heidegger, Kantn yapm olduu gibi, imge ve ema arasnda ayrm yapmaktadr. Genel olarak, bir grnm sunan imge,

imdide varolann kopyasn karan grnm (Abbild), mevcut olmayan varolan sonradan kuran grnm (nachbildend) ve retilecek olan bir varolan nceden kuran grnm (vorbildend) anlamlarn kendinde tamaktadr278. Burada Heideggerin sorunu, kavramn duyusallatrlmasn ieren kavrama bir imgenin nasl

verildiidir. Ona gre, bu imge verme ilemi bir eit kurma (Bilden) olduundan, kavramn duyusallatrlmas, ncelikle aknsal imgelem yetisinde

gereklemektedir.

Kantta duyusal kavram, dorudan doruya imgelem yetisinin emasna ilikindir279. Fakat kavram, deneyimde sunulan her hangi bir imgeyle snrl deildir. Kant, bu noktada imgenin, retici imgelem yetisinin (reproduktive Einbildungskraft) rn olduunu belirtmektedir. Duyusal kavramlarn emas, imgeleri olanakl klan saf a priori imgelem yetisinin bir rn; monogramdr ki, imgeler, ilkin bunun
277 278 279

Kristof. Nyiri, a.g.e, 2004, Kristof Nyiri Kritik des reines Bildes.htm saf oluumu, saf sezgi olarak, zamann kendisinin zdr M.

Heidegger, a.g.e, 1998, s.93. imdinin saf imgesinin Heidegger, a.g.e, s.193.

115

araclyla

olanakl

olurlar280.

mge,

kendi

bana

bir

kavramla

rtemeyeceinden, onlarla ilikili olan emalar araclyla kavramlara balanrlar. emalarn ilevi, imgeleri kavramlara balamaktr.

Kanta gre ema, kavramlara gre gerekleen imgelem yetisinin rndr281. Heideggerde ise, imgelem yetisi, ema kurucudur (ema-bildend) ve bu etkinlii ile amann ufkunun bir grnmn (imgesini) vermektedir. Dolaysyla, Heidegger iin duyusallatrma, bir eyin sezgisel yaplabilmesi iin, bununla ilgili imge salayabilecei bir tarz ifade etmektedir. Heideggerde ema-imge, kavramn imgesidir. Kavram, dorudan ema-imgeye bal olduundan, kavramsal tasarlama ematizm olarak gerekleir. Heideggerin burada vurgulamak istedii nokta, sonlu zn, sonlu bilgisinin bir eyi emalatran bir n bakla olanakl olduudur. Kavramn sezgiye uygulanmasn ieren ematizm, kavram ve sezgi birlikteliini aa karan ontolojik bilginin olanadr. ontolojik bilgi, Heideggere gre nk saf duyusallatrma aknsal ematizm olarak iinde

bir

gereklemektedir282.

Bu noktada Heidegger, ematizmin ema kurucu zelliine vurgu yapmaktadr. Aknsal ematizmin iinde duyusallatrma, ema-kurucu bir zellie sahiptir. Duyusallatrmann amac, kavrama bir imge vermektir. Dolaysyla,

Heideggere gre, imge ve ema-imge ayrmnda saf anlama yetisi kavramlarnn duyusallatrlmasn
280 281

ieren

kavrama

saf

imge

verme,

ema-imge

ile

Kant, a.g.e, 1990, s.205, B 188. Aknsal veya saf emaya ne aittir? Saf ema, bir a priori imgeye sahiptir. nk saf anlak kavramlarnn a priori tasvir edilebilmesi iin, a priori duyusallatrma zorunludur. Heidegger, a.g.e,1995, s.376. 282 Heidegger, a.g.e, 1998, s.102.

116

gerekletirilmektedir. Bu balamda, kavramlarn duyusallatrlmas iin kavrama verilen saf imgenin zaman olduunu belirtmektedir. Zaman, saf imge olarak, ema-imgedir283. Saf anlama yetisi kavramlar, aknsal imgelemin l birlii

araclyla sezgiye balandndan, Heideggerde, saf anlama yetisi kavramlarnn emalar zaman araclyla belirlenirler284.

Kant, zellikle emalarn saf anlama yetisinin kavramlaryla olan ilikisinde, zaman kavramna vurgu yapmaktadr. nk, her kategorinin emas, salt bir zaman belirlenimini kapsar ve (onlar) tasarmlanabilir klar285. Dolaysyla emalar,

Kanta gre, kurallara gre gerekleen a priori zaman belirlenimleridirler. Heideggerde, Kant gibi, emalar aknsal imgelem yetisinin rn olan aknsal zaman belirlenimleri olarak aklamaktadr. Bu kurallar, kategorilerin dzenine

gre, olanakl tm nesneler asndan, zaman dizisinde (Zeitreihe), zaman ierinde (Zeitinhalt), zaman dzeninde (Zeitordnung) ve en sonunda bir btn olarak,

zamanda (Zeitinbegriff) balanrlar286. Burada Kant, imgelem yetisinin aknsal bireimi araclyla gerekleen anlama yetisinin ematizminin, i duyudaki tm eitliliin birliinden ve bylece i duyuya karlk gelen tamalgnn birliinden, baka bir eyle sonulanmayacan belirtmektedir. Saf anlama yetisinin emalar,
Heidegger, a.g.e, s.104. Heideggere gre saf anlak yetisi kavramlar olarak kategoriler, duyusal imgeye sahip deildir. nk sezgide konulatrlamayan ve geici alclmza ait olan zaman, yani imge, yalnzca duyarln a priori olanadr. Bu noktada zaman, saf imge olarak kendini gstermektedir. Saf emaya ait olan aknsal zaman belirlenimleri, emay, saf anlak kavramlar olan, kategorilerin altna getirir. Bylelikle kategoriler, zamann imgesinde kendisini gsterir. ema, Speciosann bireimi, secundum Categoriam veya Kantn ksaca sylemi olduu gibi, Categoria phaenemenonfenomen-; kendini gsteren kategoridir. Heideggerden alnan bu alntdan anlalaca gibi, ematizm, zamann imgesinde kendini gsteren kategoriler iin, zorunludur. ema, Categoriae per speciem temporis;. Heidegger, a.g.e,1995, s.378. 285 Kant, a.g.e,1990, s.202, A145, B184. Heidegger, Kantn her bir kategorinin emasnn, salt bir zaman belirlenimini kapsayarak, kategorileri tasarmlanabilir kld dncesine katlmaktadr. Heideggere gre ncelikle zaman, speciosann bireiminde belirlenir ve ikinci olarak, ematize edilir. mge olarak zaman, saf bir kendini gstermedir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.377. 286 Kant, a.g.e,1990, s.202, B 184.
284 283

117

kategorilerin nesnelerle ilikisini salayan zorunlu kouldur. Heideggerde kategorilerin, nicelik, nitelik, bant ve kiplik kategorileri olarak blmlenmesine uygun olarak, saf zaman grnmlerini (Zeitanblick), zaman dizisi (Zeitreihe), zaman ierii (Zeitinhalt), zaman dzeni (Zeitordnung) ve bir btn olarak zaman (Zeitinbegriff) olmak zere imgelenebilirliin (Bildbarkeit) drt olanan gstermektedir287.

Kant, nicelik, gereklik ve tz (Substans) kategorilerinin saf emasn zmleyerek, kategorilerin deneysel kullanmndan baka bir kullanma sahip olmadklarn gstermitir. Deneysel kullanmnn olana olarak kategoriler, arac bir ileve sahiptir. Heidegger, Kantn zmledii bu kategorinin emalarndaki zaman ilikisini, irdelemitir288. Buna gre, niceliin emas say (Zahl), gerekliin emas duyum (Empfindung) ve tzn emas ise gerek olann, zamandaki kalcldr (Beharlichkeit)289.

Heideggerde say, zaman imgesinde kendini gsteren niceliktir. Varolan nicel olarak belirleyebilmenin olana olarak say, varolanlarn zaman araclyla saylabilmesinin olanadr. Heidegger iin, burada sz konusu olan nicelik
Heidegger, a.g.e, 1998, s.105. Aknsal zaman belirlenimleri olarak, emalar nasl anlalr? Heideggere gre Kantn buradaki aklamalar, zamann zamanlandrlmas olarak adlandrlan yitimsellik problemine aklk getirmektedir. Heidegger, zamann yitimsel ilevini, yitimselliin yitimsel yapsn yorumlayarak aa kartmaktadr. Bu noktada aknsal zaman belirlenimleri olarak, emalar yitimsellie karlk gelmektedirler. Dolaysyla yitimsellik, dzenleyici ema tarafndan oluturulmaktadr. Buna gre alrlmzda duyarlmza sunulan oklunun belirleniminde yitimsellik; zamann zamanlandrlmas, dzenleyici emadr. Heideggerin iddias, Kantn analiz etmi olduu, nicelik, gereklik ve tz kategorilerinin, emalarndaki zaman ilikisinin, yitimsellik problemine ait olduudur. Heidegger, a.g.e, 1995, s. 203, 206-207.
288 287

Nicelik (Quantitt, Gereklik (Realitt) ve Tz (Substanz) kategorileri emaya karlk gelirler. Niceliin emas, say (Numerus); gerekliin emas, duyum (Sensatio); tzn emas, kalclktr . Heidegger, a.g.e, s. 380.

289

118

kategorisinin

duyusallatrlmasdr. Niceliin saf imgesi ise sayya karlk

gelmektedir290. nk, Kantn terminolojisiyle duyarlmza sunulan, Heideggerin terminolojisiyle ise karlalan oklunun saylabilirlii (Zhlbarkeit), zaman araclyla kurulmaktadr. Say olarak zaman, saf anlak kavramlarna olanakl nesnenin balantsn vermektedir291.

Gerekliin emas, duyumdur. Heidegger, saf anlak kavramlarnn gerekliinin duyusallatrlmasnn ne anlama geldiini sorgulamaktadr. Gereklik Kantn B182de belittii gibi, bir duyuma karlk gelmektedir. Kantn buradaki aklamasndan, gerekliin zamanda (in der Zeit) mevcut olan gsterdiine ynelik bir sonu kartan Heideggere gre gereklik, zaman iinde bulunmadr

(Anwesend). Dolaysyla gereklik, mevcut olma olarak zaman imgesinde ve zamann imdi kipinde kendini gstermektedir. Heideggerin sylemiyle, zaman imgesinde kendisini gsteren varolann varl, bir mevcut olmadr ve hakikat olarak, imdiye karlk gelmektedir.292

Tzn emas ise, gerek olann zamandaki kalcldr. Kantta olduu gibi Heidegger iin de zaman, imdilerin saf dizisi olarak bir sreklilie sahiptir. Bu
Niceliin bu saf imgesi, kendi kavram karakterine gre, saf bir duyusal kavram ve say olarak bu saf duyusal kavram ise, bir duyusallatrmadr, Niceliin emas saydr, Nicelik kategorisi, zamann imgesinde saydr. Heidegger, a.g.e,s. 380. Numerus est quantitas phainemenon sc. Per Speciem temporis; say zaman imgesinde gsterilen niceliktir. Nicelikte kendini gsteren (ise) duyusal anlak kavramdr. Say, a priori kavram araclyla niceliksel verilenin, belirlenebilirliinin olanadr. Heidegger, a.g.e, s. 387. Varolann varlk imdiden niin ve nasl anlalabilir? Varlk mevcut olmadr. Hakikat imdididir. Mevcut olma ve imdi, imdi zaman kipini imleyen Prsenzin karakteri olarak, zamann kipleridirler. Bu analizde (yitimselliin analizinde) imdi fenomeni, mevcut olma ile balantsnda akland. Buradan varln ne derece mevcut olma (Anwesenheit), hakikat (Wahrheit) ve imdi (Gegenwart) olarak, greceli anlalmasnn olana aa kmaktadr. Heideggerde Gerekliin emas olarak, duyumun analiz edilmesi, zaman imgesinde kendini gsteren mevcut olmay; hakikat ve imdiyi aa karmaktadr. Heidegger, a.g.e, s.199, 207, 387-388.
292 291 290

119

sreklilik, zamann deien bir ey olmadnn gstergesidir293. Zaman gibi tzde, deimeyen bir ey olarak temelde-durmaya (Zugrunde-liegen) karlk gelmektedir. Bylelikle Heidegger, tzn emas olarak kalclk ile zaman arasndaki ilikinin, varolana karya-alma (Gegenstehenlassen) edimiyle ynelen sonlu varln ontolojik yapsn aa karttn belirtmektedir294. nk ona gre, aknsal ematizm, ontolojik bilginin i olanann temelidir295.

Bu noktada, Heidegger, insann ekstatik ufkunu oluturan zamann emalarla ilikili olduunu vurgulamaktadr. Ekstatik ufkun ak tutulmas, insann ontolojik yapsnn temelini oluturmaktadr. Bu ontolojik yap ise, ematizm araclyla varolanlarn varlk yapsnn belirlenmesinin olana olan ontolojik bilgiyi aa karmaktadr. Heideggerin terminolojisiyle, sonuta, ontolojik bilgi, ontik bilginin olana ve temelidir. Aknsal ematizm, ontolojik bilginin i olana olarak,

zamann saf sezgisini ieren imgesinde saf dnceyi kurmaktadr. Bu, zamann, aknsal ematizme ilikin olduu anlamna gelmektedir. Bu durumda, emalar, aknsal zaman belirlenimleridir. Bylece Heideggger, kategorilerin duyarlln koullarna, yani zamana bal olduunu gstererek, ontolojik bilginin znn ematizm ile birlikte ortaya ktn belirtmektedir.

Kantn sz ettii nc ema, tzn emasdr. Bu ekilde formle ettii emay Kant, kalclk veya daha dorusu kalc: (das Beharrliche)); das perdurabile olarak, ifade etmektedir. Kalc: kendinde tz gsterendir- kalclk, kategorinin zamansal imgesidir. Tzn emas olarak, kalclk, gerekliin kendini gstermesinin kuraldr. Bu kural ayn zamanda Heideggere gre aknsal zaman belirlenimine karlk gelmektedir. M. Heidegger, a.g.e, s.391.
294 295

293

Heidegger, a.g.e, s.386-387. Heidegger, a.g.e, 1998, s.108.

120

ematizm, Kantda olduu gibi, Heidegger iin de anlama yetisinin deneysel kullanmnn olanadr. Kant, ematizm retisiyle, imgelem yetisi olarak, kkte olann grnmesini (exhibitio origeneria) gstermitir296. Fakat bu orjinallik, Heidegger iin ayn zamanda yaratc imgelemde gerekleen bir gerekleme, bir aa kmadr297. Heideggere gre, Kantn ematizmi imgelem yetisinin kaynann, yani varln sergileniinin aa karlmasdr298. Bu noktada sezginin nesnesi olarak zaman belirlenimleri, saf anlak kavramlarnn emasndan ayrt edilmektedir. rnein, Tz kategorisinin emas, zamann temel anlam olarak kalc deildir. Zamandaki gerekliin kalcldr. Yani grnglerin deiiminde insan, zamann kalcln vurgulamaktadr299. Saf zaman belirlenimi ve saf emalar arasndaki bu ayrm, Kant tarafndan pek dikkate alnmamtr300. Heidegger de zaman belirlenimlerinin ontolojik anlamn kendi buluu olarak kabul etmitir. Heidegger iin zaman, znde kategorilerin emasdr. Bu ema iin zamann belirlenimi olarak kalclk ise zorunludur. Kategorilerin ontolojik znn temellendirilmesi olarak ematizm, zamansal bir nitelie sahip olan imgelem yetisi ile ilikilidir.

Heideggerde imgelemin retici ilevi, zamann kiplerine karlk gelerek, zamann uzanmn iine almaktadr. Saf zaman ilikilerinin kkensel birbirine uzanan birlii, buna gre, saf zamann kkensel anlatmdr. exhibitio originaria temporistir. Heideggere gre Biz bu ifade de, intuitus originariusu hatrlyoruz. Heidegger, a.g.e, 1987, s.416. 297 Eer aknsal imgelem yetisi, retici bir ileve sahipse (eer imgelem, sezgi ve dnce iin birletirici kkse), insann sonlu bilgisinin oluumunda,yani sonlu bilgide bir kkensel yeti durmaldr. Fakat bu kkensel yeti, intuitus originariusdaki gibi, varolann kendisini ilgilendirmediinden, ontik yaratcdr. Buna karlk, direnliliin ufku olarak, bamsz evrensel zaman ufkunu oluturan imgelemin retici bireimi (exhibitio originiaria), ontolojik yaratcdr, yani nesnelliktir. Bu bireim (imgelemin retici bireimi), btn doa alannn bamsz geiciliidir. Heidegger, a.g.e, s.417. 298 Heidegger, a.g.e, s.280. 299 Kant, a.g.e, 1990, s.201, 235, B 83, B225. 300 Heidegger, a.g.e, 1998, s.101. Kant aknsal ematizmin oluumunda, zamann kkensel z zerine her hangi bir almay elinde bulundurmuyordu. Bu nedenle, aknsal zaman belirlenimleri olarak saf emalarn aklanmas, ksa ve aydnlatlmam olarak kalmtr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.201.

296

121

II.4. Bilginin Olumasnda mgelem Yetisinin Merkezi Rol ve Yitimsel Karakteri

Heideggerin temel sav, aknsal imgelem yetisi ve zaman kavramlarnn, ontolojik bilgide merkezi bir neme sahip olduklardr. Aknsal imgelem, ontolojik bilgideki kurucu aracdr (Mitte)301. nk ontolojik bireim, aknsal imgelemin l kipi tarafndan oluturulan sezgi ve kavram birlikteliini iermektedir302. Heideggerin Kant yorumunda sklkla syledii gibi, insann ontolojik varoluu ekstatik bir amadr. Ekstatik amay ieren bu ontolojik yap, sonlu zn sonlu bilgisinin saf elerinin birliini (sezgi ve kavram) iermekte ve aknsal imgelem yetisinde kklenmektedir (verwurzeln). bilgiyi oluturduunu savlad sezgi Heidegger, Kant yorumunda, ontolojik ve kavram birlikteliinin, aknsal

imgelemdeki kkensel saf birlikteliinin, aknsal imglemde kklenen yitimsel karakterini aa kartmaktadr.

Heidegger, bu amacn gerekletirebilmek iin saf sezginin a priori biimi olan zamana ynelmektedir. nk ona gre, saf sezgi, kendi znde (im Grunde

Aknsal karsamann ift ynl aklamasnda yani, anlak ve duyarln balantsn len her iki yolun aklanmasnda, retici imgelem yetisi, ortak ve arac yeti olarak kabul edilir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.418. Bir ara yeti olarak imgelem yetisi, yalnzca kkensel birletirici bir ara yeti deil, ayn zamanda bu ara yeti, her iki daln kkdr. Heidegger, a.g.e,1998, s. 196. 302 Heideggere gre, Kant metafiziin temellendirilmesini, aknsal imgelem yetisine geri gtrmtr. mgelem yetisi, her iki daln, duyarlk ve anlan kkdr. Bu ekilde imgelem, ontolojik bireimin, kkensel birliini olanakl klmaktadr. Fakat bu kk, kkensel zamanda kklenmektedir (Verwurzelt). Bu temellendirmede aa kan kkensel temel ise zamandr. Heidegger, a.g.e, s. 202. D. Hennriche gre de, Heidegger zaman anlayn, zaman oluturucu aknsal imgelem yetisinde temellendirmekte; imgelemi, duyarlk ve anlamann ortak kk olarak, aklamaktadr. D. Hennrich, ber die Einheit der Subjektivitt, Philosophische Rundschau, 1955, s.55

301

122

seines Wesens) saf imgelemdir (Imaginitation)303. mgelem ise, her zaman iin duyusal olmak zorundadr. Bu, bilgide sezginin kkensel olduu ve anlama yetisinin zsel olarak sezgiye baml olduu anlamna gelmektedir. Heidegger, bilgiyi oluturan iki gvde olarak nitelendirdii sezgi ve kavram arasnda, her ne kadar sezgiye ncelik tansa da, her iki yetinin znde birbirlerinden yaltlarak ele alnamayacan belirtmektedir304.

Kant, Salt Akln Eletirisinde, bilgide duyarlk ve kavram olmak zere iki temel kaynak belirlerken, ruhun yetilerine karlk kkensel yeti belirlemitir. Kantta tm deneyimin olanan kapsayan bu kkensel yeti: duyu, imgelem yetisi ve tamalgdr. Bu kkensel yeti, oklunun duyu yoluyla a priori zetleniini (synopsiz); oklunun aknsal imgelem yetisi araclyla bireimini (Synthesis); son olarak, bu bireimin, kkensel tam alg tarafndan temellendiriliini iermektedir305. Kantta temel yetilerin l karsnda, temel kaynaklarn ikililii sorunu aa, kmaktadr. Bu sorunu, Heidegger, bilginin iki gvdesini ortak bir kkte; aknsal imgelem yetisinde temellendirerek amaya almaktadr306.

Heidegger, a.g.e, s. 143. Burada Heidegger, saf imgelemin, saf sezginin zn oluturan oklunun, duyu yoluyla a priori zetleniinin (saf synopsis) olana olduunu vurgulamaktadr grnglerin kendiliklerinden altnda durduklar saf bir kural bulunmasayd, hibir emprik yeniden-retim olmazd. yleyse grnglerin zorunlu bireimli birliinin a priori zemini olarak, onlarn bu yeniden retimini olanakl klan bir ey olmaldr.Ama grnglerin kendilerinde eyler deilde, yalnzca tasarmlarn birer oyunu olduklar ve sonunda i duyumun belirlenimlerine indikleri dnlr dnlmez, bu eyin ne olduu aa kar. Kant., a.g.e, 1990, s.147, A101. Heideggere gre Eletiriden alnan bu alntda Kantn da, imgelemi yetisini, varolann tasarmlarnn geri getirilmesinin olana olarak, gsterdiini sylemektedir. Heidegger, a.g.e, 1998, s. 198. 305 Kant, a.g.e, 1990, s.58, B29 306 Heideggere gre Kant, duyarlk ve anla, bir arac yeti olan aknsal imgelem ile birbirine balamtr. mgelem yetisi, Kantn yorumunda, duyarlk ve anlak olarak, iki bilgi dalnn kkdr. Buna karlk, (Heidegger iin) anlak ve aknsal tam alg, kendilerini kolayca imgelem yetisine kabul ettirir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.407.
304

303

123

Kant, Aknsal karsamada saf anlama yetisi kavramlarnn ematizmini, anlama yetisinin kavramlarn ve bunlarn sezgiye baml yapsn dikkate almtr. Ontolojik bilgiyi, sonlu zn sonlu bilgisinin saf eleri arasndaki ilikiyi gz nne alarak aklamaya almtr. Heideggere gre, burada Kant, emay, sonlu saf eler arasndaki ilikiyi kuran aknsal imgelemin rn olarak gstermitir.

Aknsal biim ve aknsal madde arasndaki kkensel kpr, imge yetisinin gcn iinde barndran aknsal imgelem yetisi araclyla birbirine balanr307. Heideggerde aknsal imgelem yetisi, duyusallk ve anlama yetisi arasnda, Kantta olduu gibi, bir ara yeti olmaktan ok nc bir temel yetidir308. nc bir temel yeti olarak amann zdeki birliinin olana ve tm bilgilerimizi oluturan iki saf enin; duyarlk ve anlamann kkenidir. Bu elerin bireimi, Heideggere gre, bireimi olanakl klan imgelem yetisinde gerekletirilir. Dolaysyla, bilgilerimiz, metafizik de dahil olmak zere bu kkte temellenimektedir. btn

Bu noktada Heideggerin aknsal imgelemi, ontolojik bilginin temeli olarak gsteren dncesi aa kmaktadr. Kantn metafizii temellendirmesini, ontolojik bilginin zsel birliinin temelinin sorgulanmas olarak gsteren Heidegger, ontolojik bilgiyi oluturan bu temelin, aknsal imgelem olduunu sylemektedir309. Aknsal imgelem, hem alc kendiliindenlik (rezeptive Spontanitt), hem de kendiliinden alrlk (spontane Rezeptivitt) olarak ontolojik bilgiyi oluturan, saf sezgi ve dnce birlikteliinin temelidir. Kkensel zaman, zsel olarak, kendiliinden alclk( spontane Rezeptivitt) ve alc kendiliindenlik (rezeptive
307

K.Leider, Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants, Hamburg, 1977, s.13. Heidegger, a.g.e, 1998, s.131-134. Heidegger, a.g.e, s.195

308 309

124

Spontanitt) olan aknsal imgelem yetisini olanakl klmaktadr310. Heideggerin ontolojik bireim olarak adlandrd saf sezgi ve saf dncenin bireiminde,

anlama yetisinin duyusallkla olan ilikisi ise merkezidir. Sonlu akl, duyarlk ve saf dncenin birlii araclyla kavranabilir311. anlama, aknsal imgelem yetisine Bir alc kendiliindenlik olarak aknsal imgelem,

bamldr. Bylelikle

Heideggerin sonlu benin z olarak dnd (amay ieren) ontolojik bilgiyi olanakl klmaktadr312.

Heidegger, insann aknsal imgelemde temellenen bu kkensel yaps karsnda Kantn geri ekilmi olduunu sylemektedir. Eletirinin ilk basksnda, Kant, aknsal imgelem yetisini ruhun onsuz olunmaz ilevi olarak aklamaktadr. Eletirinin ikinci basksnda ise Kant, imgelem yetisinin duyusallk ve anlama yetilerine geri gtrlemeyen bu merkezi ilevini anlama yetisine aktarmaktadr. Aknsal imgelem yetisi, ikinci baskda vurguland gibi, temel yeti olarak iaretlenmi ve onun ilevi plak kendiliindenlik olarak anlaa tanmtr313. Kantn bu tutumu, Heideggere gre imgelemin, anlama yetisinin ilevlerine indirgenmesiyle sonulanmtr314. Kantta, btn yaptn merkezi sorusu olarak aknsal imgelem yetisi, farkl btn ifadelerine ramen saf dncenin bir ilevidir315. Kant, imgelem yetisinin nemini vurgulam, fakat daha sonra kendi
310 311

Heidegger, a.g.e, s.196. Heidegger, a.g.e, s.197. 312 Heidegger, a.g.e, s.155.Aknsal imgelem yetisi, ontolojik bilginin bir temellendirilmesinin bir olanaklldr . Heidegger, a.g.e, s.197. 313 Heidegger, a.g.e, s.197. 314 Heidegger, a.g.e, s.160-161. 315 Heidegger, a.g.e,s.197. Heidegger, anlama yetisini konu edinen Aknsal Mant, Geleneksel Mantktan ayrmaktadr. Aknsal Mantkn kkenini, saf imgelem oluturmasna karlk, Geleneksel Mantk saf imgelem yetisi hakknda bir ey sylememektedir. Oysa Kant Aknsal Mantkta aknsal imgelem yetisini konu edinmitir. nk Kant, saf dnceyi yalnzca yarg ilevleri olarak deil, ayn zamanda bireimin yapay ve yaltlm eleri olarak da ele almtr.

125

koymu olduu bu temel karsnda

geri ekilmitir316. Heideggerin szleriyle

znenin znelliinin ontolojik analizini eksik brakmtr. nk Kant, imgelemin merkezi roln anlama yetisine aktararak ontolojik bireimi anlama yetisinin ilevine indirgemitir317.

Heidegger, yorumunda saf sezgi, saf imgelem ve saf akl (tamalg), saf bilginin esi olarak belirlediinin altn izmektedir. Heideggerin sorunu, bu saf genin, olanakl kkensel birliinin zn ieren ..saf ontolojik bireimdir318. Heidegger, ontolojik bireimin, saf bilginin bu saf esinin

dikkate alnarak aklanmas gereklilii zerinde durmaktadr. Ona gre, Kant Aknsal karsamada saf anlama yetisinin kavramlar ve ruhun temel yetisi (sezgi, imgelem ve tamalg) arasndaki ilkiyi aklamaktadr319. Burada Kant,

ontolojik bireimin, saf imge oluturucu (Imaginativen) kiplerinden sz etmektedir. Bunlar, sezgide kavramann bireimi; imgelemde yeniden retilmelerinin bireimi ve kavramlardaki tanmann bireimidirler320. Bireimin l yapsnn her biri, zamann

Heideggere gre, saf anlama yetisi, znde bir dzenleme yetisi olduu iin, anlama yetisinin tasarmlarndaki btnlk, akln ideleri araclyla gereklemektedir. Ayrca saf anlama yetisi, ben dnyorum (Ich denke) tasarmna karlk geldiinden, akln zelliine de sahiptir. Burada Heidegger, anlama yetisinin kullanm iin akln zorunlu varlna, vurgu yapmaktadr. Akl bantlar kuran bir anlama yetisi olarak, kural koyucu akln, idelerine bamldr. Dolaysyla anlama yetisi, kkensel anlamda kural koyucudur. 316 Heidegger, Kantn bu geri ekiliinin nedenini, Kantn aknsal karsamada yapm olduu ayrmda bulmaktadr. Heideggere gre imgelem yetisi, Kant tarafndan Eletirinin birinci basksnda bireim yetisi olarak adlandrlmtr. Bunun iin imgelem yetisinin isel zaman karakterini aa karabilmek iin Kantn bireimden (Synthesis) ne anladnn gsterilmesi gerekir. Heidegger, a.g.e,s.176. kinci baskda Kant,aknsalln oluumunda, zamann aknsal nceliini, aknsal imgelem yetisinden geri almtr, yani metafizii temellendirmesinin merkezi ekirdeini; aknsal ematizmi inkar etmitir . Heidegger, a.g.e, s.199. 317 Heidegger, a.g.e, s.164. 318 Heidegger, a.g.e, 1987, s. 336. 319 Kant , 1990, s.139a, A 97. 320 I. Kant, a.g.e, 1990, s.141a, A98. Heidegger, Kanttaki imgelemin kipinin bireiminin, farkl zaman belirlenimlerinde imgelemin bireiminin sonuland ve bu kipin, zamann zamansal ufkunu oluturduunu belirtmektedir. Buna gre, Kanta gre imgelem yetisi, ekil (Abbildug), kopya (Nachbildug) ve n bilgilerin (Vorbildung) tasarmsal armlar ayn zamanda imdi, gemi ve gelecein farkl zamansal ufkuna izleyecei yol iin modeldir. Ayn ekilde tpk imdinin

126

bir boyutuna karlk gelmektedir. Sezgideki kavrama, imdiye; imgelemde yeniden retme, gemie; kavramdaki tanma ise gelecee karlk gelmektedir. Heidegger, Kanta paralel olarak, imgelemin bu tarzna zamann boyutunun karlk geldiini belirtmektedir. mgelemin tarz: bir eyin biimini karma (facultas formandi), sonradan kurma (facultas imaginandi) ve nceden kurmadr (facultas praevidendi). Bunlar srasyla, imdi, gemi ve gelecek olmak zere zamann boyutuna karlk gelmektedirler321.

Kantta saf bilme yetilerinden birine karlk gelen imgelem yetisi, sezgi ve kavram arasnda arac bir ileve sahiptir. O, arac olarak madde ve biim arasnda balayc ileve sahiptir. mgelem yetisinin, imge kuran karakteri araclyla biim nesneyle ilikilendirilir322. Leiderin de belirtmi olduu gibi, Kantn ilgisi, saf akldaki bilme yetilerinin ilevlerinin aa karlmasna yneliktir. Kantta saf akl, en genel anlamda bilme yetilerinin btnldr. Bilme yetileri arasndaki ayrmlar, saf akl ierisinde ilevlerine noktada, gre ortaya konmaktadr. Heideggere gre, bu

aknsal imgelem, dier iki yetinin ortak kk olarak ontolojik bilgi

yetilerimize karlk gelen sezgi ve anlama arasndaki ilikiyi kurmakta ve yitimselliin kklendii aknsal imgeleme ontolojik bir ilev yklemektedir. Bunun Heideggerci alm, zaman ile saf akln eitlenmesi, yani zaman ile saf benin zdeletirilmesidir. mgelem yetisi ve zaman arasndaki isel ilikiye vurgu yapan

durumu gemii takip eder. Ayn ekilde gemi imdiyi takip eder. Bunlar imgelemin (Imagination) kurallarna gre gerekleir. Heidegger, Vorlesungen ber Metaphysik, Nachdruck: Darmstadt 1964, s.151 . Heidegger, a.g.e, 1998, s.174-175. K.Leider, Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants, Hamburg, 1977, s.13.
322 321

127

Heideggere gre, zaman, imgelem yetisinde kk salmaktadr323. mgelem yetisi ise, i duyunun biimi olan zamann koullarna baldr324. Dolaysyla, Heidegger iin, ontolojik bilgiye karlk gelen ve bireimin kkn oluturan aknsal imgelem ile zaman arasndaki iliki merkezidir325.

Bu iliki daha nce Kant tarafndan da vurgulanmtr. Kant, Aknsal karsamann Saf Anlak Kavramlarnn karsanmas blmnde, aknsal imgelemin zaman ile olan isel ilikisine deinmitir. Burada Kant, aknsal

karsamay nesnel ve znel olmak zere ikiye ayrmtr. Kant, nesnel karsamada ontolojik bilginin i olana erevesinde, olanakl nesnenin nesnelliini ieren nesne olma ufkunu aa karrken, znel karsamada, ontolojik znenin znelliine (subjektivitt) vurgu yapmaktadr326. Heidegger, Kantn yapm olduu bu ayrma karlk, birletiren bir tutum sergilemektedir. Nesne, zne tarafndan gerekletirilen ve karya-almada (Gegen-stehen) ortaya kan bir eydir327. Dolaysyla aknsal imgelem yetisi, hem nesnel, hem de zneldir. Fakat Sonuta her ikisi de amay ieren ontolojik bilgiyi hedeflemektedir. Heidegger iin burada imgelem yetisi, yalnzca ruhun bir yetisi deil, ayn zamanda kavramlara gre

gerekleen saf bireimin, emann da olanadr. Kantta emalatrma, hem bir

Kk olarak aknsal imgelem yetisinin temellendirilmesi, yani saf bireimin nasl her iki gvdeden olutuu, bu kkn kkenine, yani kkensel zamana geri gtrlr . Heidegger, a.g.e,1998, s.196. 324 Kkensel ve birletirici bir ara yeti olan, aknsal imgelem, kkensel zamandan baka bir ey deildir. mgelem yetisi, yalnzca zamanda kklenir.Bu kklenme sayesinde aknsal imgelem yetisi, aknsalln kkeni olabilir. Heidegger., a.g.e, s.196. 325 Kantn metafizik temellendirmesi, ontolojik bilginin zsel birliinin, isel olanakllnn nedeninin sorgulanmasdr. Bu neden, aknsal imgelem yetisidir. Heidegger., a.g.e, s.195. 326 Heideggere gre kategorilerin znn aa karlmas, duyarlk ve anlan arasndaki, a priori zorunlu bantnn aklanmas anlamnda iki yol ierir. Birinci yol, anlaktan, bilincin kkensel birlii olan aknsal tamalgdan hareket eder ve duyarlkta; zamanda sonlanr. kinci yol, alttan yukarya ykselir. Grnglerden balayarak en yksee gider. Her iki yolun gsterilmesi, yukardan aaya ve aadan yukarya, aknsal olarak, bireimin kipiyle ilikilidir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s.407. 327 Heidegger, a.g.e, 1998, s.165.
323

128

zaman belirlenimidir, hem de imgelemde, saf sezginin kkenidir. Kantn her iki argmann birletiren Heidegger, bununla, saf bireimin yitimsel yapsn gstermek istemi ve bu noktada imgelem yetisi ile zaman eitlemitir. Ona gre, mgelem, zamanda, zaman ise Daseinn ekstatik varlnn ufkunu oluturan yitimselliinde kk salmaktadr.

Sonu olarak, Heidegger iin aknsal imgelem yetisi ve zaman arasndaki kkensel ilikinin gsterilmesinin nemi aa kmaktadr. nk, Heideggerin

Kant yorumundaki merkezi argmann oluturan, bir ontolojinin olanakll olarak Salt Akln Eletirisinin temellendirilmesi, aknsal imgelem ve zaman arasndaki kkensel ilikide aa kmaktadr. Sonuta Heidegger iin aknsal imgelem, sezgi ve anlama arasnda sadece bir arac yeti deil, ayn zamanda, saf sezgi ve saf anlama birlikteliini ieren, ontolojik bireimin de olanadr. Burada saf bireim, imgelem yetisinin zaman ile olan isel ilikisini iermektedir. Dolaysyla, sezgi ve anlamann kk olarak aknsal imgelem ve zaman arasndaki isel iliki, Heideggerin

imgelem yetisinin metafiziin arad temel olduuna ynelik argmann destekler niteliktedir.

Kantn, imgelemin bir bireim yetisi olduuna, ilikin dncesine katlan Heideggeri bu nokta da ilgilendiren, bireimin yapsndaki zaman ilikileridir. nk bireim, nesnelerin okluunun, deneysel, fakat a priori olarak mekan ve zaman tasarmlar altnda sunulmasdr. Dolaysyla nadiren bilincinde olduumuz
Kantta (karlatrlan ve bantlanan tasarmlarn bir btn olarak), bilgi imgelem yetisinin bir bireiminin rndr. Eletiride bu bireimin niteliini sorgulayan Kanta gre imgelemin grevi, bireim ileviyle oluturduu saf elerinin (Sezgide kavrama, mgelemde yeniden-retme ve Kavramlarda tanma) bireimini, kavramlara getirmektir. Kantta imgelem bir bireim yetisi olduundan, bireimin tarzna, zamann bir boyutu karlk gelmektedir.

129

bireim, saf sezgi, anlama ve imgelemin kkensel olarak birletirilmelerini iermektedir. Bunun anlam, anlama yetisine ait kavramlarn ancak duyusal sezgi ile iliki iinde ve imgelem yetisi araclyla ortaya kabilecekleridir. Burada kavramlarn duyusallatrlmasn ieren ematizmin z aa kmaktadr.

Kavramlarn sezgisel yaplmas, sonlu bir z olarak insann bir eyi, sezgisel yapaca Heideggerin terminolojisiyle, bir eyle ilgili bir grnm (imge) salayabilecei bir tarz ifade etmektedir328. Heidegger, kendini gsteren

varolann grnm olarak adlandrd imgeyi, varolann suretini karan, artk mevcut olmayan varolan sonradan kuran ve retilecek olan varolan nceden kuran (Abbild, Nachbild, Vorbild) olmak zere e ayrmakta; Kantn Sezgide Kavray, mgelemde Yeniden-retme ve Kavramlarda Tanma olarak adlandrd imgelemin kipiyle ilikiye sokmaktadr. mgelemin l kipinin zamann kipi olarak aa kma olanakll ise, sonraki blmn konusunu oluturacaktr.

II.4.1. Sezgide Kavrayc Bireimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl Bireimi

Kanta gre kayna ne olursa olsun, btn tasarmlarmz zamana aittir. Tasarmlarmzn zamana ait olmasnn olana ise, anlama yetisinin, ardk izlenimler dizisinde zaman ayrt etmesidir. Saf anlama yetisinin zaman ayrt etme

328

Heidegger, a.g.e,1998, s.92.

130

ilevi araclyla her sezgi, kendi iinde, bir oklu olarak tasarmlanabilmektedir. Tasarmlanan bu okludan, sezginin birliinin doabilmesi iin, okluun bir araya getirilmesi zorunludur. Kant, sezginin sunmu olduu, bu oklunun, bir araya Bireimi (die Synthese der

getirilmesi edimini, Sezgide Kavramann

Apprehension im Anchaung) olarak adlandrmaktadr329. Daha yaln bir ifadeyle, Sezgide Kavrayc Bireim, okludan, sezginin birliinin domasdr330. Dorudan doruya sezgiye ynelen kavray (Apprehension), sezginin sunmu olduu oklunun birletirilmesi ve ayrtrlmasnn olanadr.

Kantn Salt Akln Eleitirisinde, belirttii gibi, zaman tasarmlarn bilinte olma biimidir. Zaman araclyla verilen tasarmlar, mulaklktan bilince

getirilmektedir. Dolaysyla, zamann ve onun iindeki ilikilerin anlamnn ne olduu, oklunun bu bireimsel birliini bir araya getiren kavray olmadan belirlenemez. nk zaman, sezgide kavrayn a priori bireimine aittir331. Heidegger, Kant yorumunda, nesnelerin bilinmesinde kavrayn rolnn ne olduuna ynelik Kantn tartmasn srdrmektedir. Kant, sezgide kavray, saf zaman balantl ve aknsal imgelemin bir kipi olarak belirlemektedir. Heidegger
329

Kant, a.g.e, 1990, s. 144a, A 989. H. Wagnere gre, Sezgide kavramann bireimi, temel balayc edir. Emprik olarak, sezgide kavramann bireimi, yaln bir ekilde oklunun eleri olarak, bize gelen i ve d duyarlmza ait sezgilerin (mekan ve zamann) bir araya getirilmesidir (zusammennehmen) H. Wagner, a.g.e, 1980, s.361. 331 oklunun bireimsel birlii, sezgide kavramann bireimi ile imgelemin bireimsel rn olan speciosonun kouludur. Buna gre mekan ve zaman tasarm, imgelem yetisinin rndr. Dolaysyla mekan ve zaman, bir birlii iermektedirler.Kant, her grngnn, kendi ierisinde bir okluu kapsadn, dolaysyla da anlmzdaki deiik alglarn kendi ilerinde dank ve ayr olarak bulunduklar iin, duyunun kendisinde bulunmayan bir bireime gereksinim duyduklarn sylemektedir. oklunun bireimini salayan bu yeti, imgelem yetisidir. Kant, a.g.e, 1990, s.176a, A120. Buna gre sezgide, imgelemin bir bireimi bulunur. Kantta imgelem ile aknsal imgelem yetisi zdetir. Aknsal imgelem yetisinin saf bireimi, kkensel zaman balantsnda grnr hale gelir. Heidegger, a.g.e,1987, s.342. Bilginin temel esi olan saf duyusal sezgi, bireimsel birlik ve onun kurallar olmadan sunulamaz. Kant, bu problemi biimsel sezgi ve sezginin biimi arasnda yapm olduu ayrmda zmeyi denemitir.
330

131

iin de kavray kipinde bireim, aknsal imgelem yetisinin bir kipidir. Heidegger, saf kavrayc bireim ve aknsal imgelem arasnda kurmu olduu eitlikten hareketle, imgelemin zelliklerini kavrayc bireime aktarmakta ve bu niteliinden dolay sezgide kavrayc bireimin, zaman oluturucu (zeitbildend) bir nitelie sahip olduunu belirtmektedir332. Zaman oluturucu kavrayc bireim, bu niteliinden dolay, imgelem yetisinde, saf zaman karakterine sahiptir. yle ki saf imgelem yetisi, saf sezginin bir ierigidir (ingredinz) 333. Bu balamda Heidegger, aknsal imgelemin yitimsel zaman kiplerinin aa karlmasnda, saf kavrayc bireimin rolnn merkezi olduunu belirtmektedir.

Heideggere gre, en genel anlamda kavray, imgeletirici bireimin (imaginative Synthesis) bir eylemidir334. Sezgide kavrayc bireim, kavrama

kipinde bir bireimdir ve zne gre imgeletiricidir; zaman tasarmnn olanadr. Kant, her grngnn kendi ierisinde bir oklu kapsadndan, duyunun kendisinde bulunmayan bir bireime gereksinim duyduunu belirtmi ve oklunun bireimini salayan bu yetiyi, aknsal imgelem olarak nitelendirmitir. Kavray, sezgide verilen okluu birletiren imgleme ait olduu iin, Kant, bireimin bu kavrayc kipini sezgiye yerletirmitir. Heidegger iin de kavray ve imgelem, sezgiye

aittir335. Bu noktada, Heidegger, kavray ve aknsal imgelem arasndaki ilikiyi

Wagner, mekan ve zamann a priori olmalarna ramen sezgi olduklarn, ayn zamanda a priori olmalarna ramen de okluu ierdiklerini belirtmektedir. Wagnerin bu ekilde anlalan mekan ve zaman yorumuna gre, her iki sezgi biimi de oklunun a priori birliinin belirlenimi ile tasarmlanrlar. Dolaysyla saf sezgi olarak mekan ve zaman, oklunun bireimsel birliinin olana olan, Sezgide kavrayc bireimin olanadrlar. Bu mekan ve zamann, Sezgide kavrayc bireimin olana olarak, a priori verildii anlamna gelmektedir. H. Wagner, a.g.e,1980, s.359. 333 Heidegger, a.g.e,1998, s.181. 334 Heidegger, a.g.e, 1987, s.341 335 Heidegger, a.g.e, s.341.

332

132

gsterdikten sonra, sezgi ve kavrayc bireim arasndaki ilikiye odaklanmakta ve kavrayc kipte bir bireimin ne derece sezgide temellendiini sorgulamaktadr.

Kantta, a priori, zaman ve mekan tasarmlar da olmak zere btn tasarmlarmzn olana kavraytr. Btn tasarmlarmz, saf kavrayc bireim tarafndan retilmektedir. Bununla birlikte, Kantta btn tasarmlarmz isel duyuya ait olduu iin, tm bilgilerimizin i duyum olan zamann altnda durmas ve onda toplu olarak dzenlenmeleri, balanmalar ve iliki iine getirilmeleri gerekmektedir336. Heideggere gre Kant, burada, her sezginin kendisinde bir oklu ierdiini ve tasarmda kapsanan bu oklunun olanann ise, saf kavrayn bireimi olduunu sylemektedir. Kantn kavray sezgiye yerletirmesinin nedeni, deneysel sezgide saf olan, yani zaman ama edinmesidir. Bu nedenle, Kantta btn sezgiler deneyseldir. Heideggerde ise her sezginin, kendisinde bir okluu iermesi ve bu oklunun da, duyusal etkilenim (Selbsaffektion) tarafndan verilmesi sz konusudur. Heidegger, Kantn bu aklamasnn kkensel bir sorunu iinde barndrdn dnmektedir. Bu kkensel soru, nesnel olmayan, fakat sezilenin, hem nesnel olan, hem de sezilen olarak nasl verilebileceidir?

Heidegger, bu soruda Kantn aknsal imgelem yetisinin imgeletirici bireiminin btn yorumunun temellendiini dnmektedir. Kavrayc bireim, duyularn sunduu oklunun bireimi araclyla retetildiinden, mekan ve zaman tasarmlarnn olanadr. Heideggerin belirtmi olduu gibi, her bilginin zsel paralarn oluturan sezgi ve kavramlara ait btn tasarmlarmz, zamana baldr.

336

Kant, a.g.e, 1990, s.87, A99.

133

Dolaysyla bu, aknsal imgelem yetisinin imgeletirici bireiminin de zaman balantl olduu anlamna gelmektedir. mgelem yetisi, yalnzca zaman balantl (Zeitbezogen) olarak olanakldr veya daha ak formle edilirse, imgelem yetisinin kendisi zamandr337.

Bu noktada Heidegger, Kant yorumunda, kavrayc bireimin ne anlama geldii ve imgelem yetisinin bir kipi olarak nasl temellendirilecei ile ilgili dncelerini, imdinin analizi ile gerekletirmektedir. zaman anlamnda, zamandan, zamann Heidegger, kkensel

zamanlandrlmasn (Zeitigung)

anlamaktadr. Zamansalln zamanlandran (Die Zeitigung der Zeitlichkeit) yaps, sonlu zn, kendini, kendi uruna dntrmesinde (verwendet) kendisine bir zaman kipi vermesine karlk gelmektedir. Kendini tketmede Dasein, kendi kendini, e deyile zamann kullanr338. Bu balamda, Heideggere gre sonlu zn

kkenselliini oluturan eylemlerindeki yitimselliin gsterilmesi, ancak, geleneksel zaman kavram braklrsa yerine getirilebilir
339

. Oysa, Kant, zaman saf sezgi

olarak yorumlamakla birlikte, yalnzca vulger anlamda aklamtr340. Kant iin zaman, saf sezgide verilen, imdi dizilerinin ard ardaldr. imdinin, imdi ve imdi ve imdi eklinde birbirini dzenli takip etmesidir. Bu sralamada imdinin genilii ve sresi geliigzeldir. Her imdi, kendi aracsz dzenli komuluunda, hem bir imdi-artk-olmayan (Jetzt -nicht-mehr), hem de bir henz-imdiolmayandr ( jetzt-noch-nicht)341.

337 338

Heidegger, a.g.e,1987, s.342. Heidegger, a.g.e, 2001, s.333. 339 Heidegger, a.g.e, 1995, s. 203. 340 Heidegger, a.g.e, 1987, s.425. 341 Heidegger, a.g.e, s.345.

134

Heideggerde ise zaman, bu, saf birbirini takip eden imdi oklusunun (Jetztmanigfltikkeit), tasarmnn evrensel biimidir342. Bir imdi araclyla ne geip gidiyorsa, o, zamandadr. imdi, imdi-artk-olmayan ve henz-imdiolmayan olarak zamanda olana karlk gelmektedir343. zaman tasarm, znede, olayn bir sreci olarak Bylelikle Heideggerde btn tasarmlarmz

belirlemektedir. Buna gre, znenin btn durum aamalar ve durumlar, imdi dizilerine baldr. Heidegger, bu tasarm balantlarn, zamanda gei anlamnda, isel zamanllk (innerzeitig) olarak adlandrmaktadr. Buna gre, aknsal imgelem yetisinin kkensel zaman balantsnda grnr hale gelen her znel durum, bir imdiye ynelmektedir. Sonlu zn, bir imdiye ynelmesiyle aa kan znel durumu, onun, ynelimine elik eden zaman tasarm araclyla

dzenlenmektedir344. Kantta aknsal imgelemin l bireimsel kipi, nesnelerin bilinmesinin olanadr.

Heideggere gre, Kant, Salt Akln Eletirisinde, l bireimin analizinden sz etmi ve her bir deneysel bireimin k noktasn, ona karlk den aknsallna aktarmtr. Bu noktada, Heidegger, Kanta, sezginin, bir nesne

olarak verilip verilemeyecei sorusunu yneltmektedir. Heideggere gre zihnimiz zaman, imdinin art ardaln ieren izlenimlerin sralannda ayrt etmelidir, yani zihin imdide, imdi ve imdiyi iermelidir345. Buradaki izlenimlerin sralan iin, zaman ayrm (Zeitunterscheidung) zorunludur. Oysa Heidegger, Kantn, bunun
Heidegger a.g.e, s.342. Klaus.Grochowiak.,DerZeit- &Zukunfbegriff file://A\:\Facharttikel-Zeit-und Zukunftsbegriff.htm 2005 344 Her znel durum, Aknsal imgelemyetisinin saf bireiminin, kkensel zaman balantsnda, grnr hale getirilir. Heidegger, a.g.e,1987, s.342. 345 Kantta da izlenimlerin sralannda zihin, zaman ayrd eder ve bylece btn izlenimler daima oktan her bir sylenen imdi ile imdi bu, imdi bu olarak ilikilendirilmelidir.
343 342

135

tam tersi gibi davrandn belirtmektedir. Her izlenim (Eindruck), tasarm olarak, ilkin, deimeyen bir imdi ilikisini ierdiinden, kendi iinde bir imdi ve annda imdi olan bir imdiye ynelmek, gerek kavrayn olanadr. imdiye ynelme, gerek kavrayn olanan oluturduundan, zaman tasarm gerek bir imdiye bal olmak zorundadr. Bu durumda, hem izlenimlerin sralan, hem de zaman, gerek imdinin aklnda dururlar ve dolaymsz imdinin karakterini tarlar. yle ki, Heideggere gre, bu imdi, kendisinde eklemlenmesinin olanan, kendi ierisinde barndrmaktadr. Heidegger, imdiye ynelen ve onun ufkunun birliini ieren bu kavray, ele geirme (Aufgreifen) olarak adlandrmakta ve deneysel sezgiye ait olduunu savlamaktadr346. imdi bir akla sahiptir. Bu aklk, ierisinde yer alan bir ok eyle ilintilidir. Bir imdinin birlii ierisinde bu okluun ylesine verildii bir ufuk grmekteyiz, bu tr bir birletirme ki ierisinde okluun bir utan te uca geebilen ve imdiye ynelmilik temelinde bir arada duran okluun olduu bu (tr) birliktelie Kant, kavray ya da ele geirme (Aufgreifen) adn vermitir347.

Kavrayc bireim, deneysel sezgiye ait olduundan, saf anlama yetisinin dnme ve soyutlamay ieren mantksal ilevlerine sahip deildir. Kavrayc bireim,bir oklunun ele geirilii olarak zaman sezgisindedir348. Sezgi olarak zaman, imdilerin saf okluunu iermektedir. Buna gre, saf zaman sezgisinin
Heideggerin, kavrayc bireimin, deneysel sezgiye ait olduu sav, Kantn aklamalarna dayanmaktadr. Saf zaman balantl kavray aratran Kant, zamann art ardalndaki kkensel verilmiliin, zsel olarak, deneysel kavraya bal olduunu belirtmitir. Heidegger, imdinin saf art ardal olarak dnd sezginin, saf syndotik sezgide ve a priori olarak verildiini belirtmektedir. Burada Heidegger, bireimden deil, syndosisden sz etmektedir. Kavramann bu bireimi saf syndosistir. Yani alrln bir kendi kendiliidir. Heidegger, a.g.e, 1987, s.342. 347 Heidegger,a.g.e, s.342. 348 Heidegger, a.g.e, s.347-348.
346

136

(Zeitanschaung) kendisinde, saf bir kavray durmaktadr. Bu saf zaman sezgisi, artk-imdi-olmayan (nicht mehr Jetzt) ile henz imdi olmayann (noch nicht Jetzt) birliini ieren, bir biraraya getirmedir. Bunun Heideggerci alm, bir zaman fenomeni olarak imdinin koparlm basit bir e deil, bir oklu olduudur. Saf zaman sezgisi, oklunun sahip olduu ele geirmeyi (kavray) tasarlamaktadr. oklu, saf zaman sezgisi olarak imdiye aittir. imdi ise, kkensel saf bireim anlamnda, saf kavrayc bireime karlk gelmektedir.

Heideggere gre, aknsal imgelemin zaman oluturucu l kipinden birincisine karlk gelen kavray, dorudan imdinin saf art ardal olan zaman oluturmaktadr. Zamann, imdilerin saf ard ardalnda deneyimlenmesinin olana ise saf kavraytr. Bu, deneysel kavrayn olanann saf kavray olduu anlamna gelmektedir. Saf zaman sezgisini nceden kuran kavray, ontolojik

bilmede, nesnenin bilinmesi ediminin; nesneletirmenin (Vergegenstndlichung) birinci aamasn oluturmaktadr. Nesneletirmenin birinci aamas araclyla, oklu olarak, verilen eyler, birlik haline getirilerek sezgiye sunulmaktadr. nk, birlik ve okluun kkensel balants, kavrayc bireim araclyla, imdide; zamanda oluturulmaktadr. nk, birlik ve oklunun kkensel balants, kavray araclyla imdide; zamanda kurulmaktadr. imdinin kendisi birlik ve okluun alc kkensel balantsdr349. Heidegerin belirtmi olduu gibi, bu a priori alclk sezilene yneldiinde, bir eyin suretini kartmaktadr. Bu bir eyin suretini karma olarak kavray, nesneletirmenin birinci aamas olan aknsal imgelemin zaman oluturucu birinci kipine, imdiye, karlk gelmektedir350.
349 350

Heidegger, a.g.e,1987, s.349. Buna gre kavrayn saf bireimi, zaman karakterine sahiptir. Heidegger, a.g.e,1998, s.180.

137

Sonu olarak, Heideggere gre, sonlu z, bireime sahiptir.

zorunlu olarak saf kavrayc

nk kavrayc bireim, imdi dizilerinden oluan zaman

tasarmnn ve nesneletirmenin olanadr. Kavray ve sezgi arasndaki ilikiyi bireim sezginin zel mlkiyetidir351 szleriyle dile getiren Heidegger, kavrayc bireim ile imdiyi eitlemekte ve bu eitlikten hareketle, sonlu zn ontolojik bilmesini (sonlu bilmesini) imdiye ve imdiletirmeye balamaktadr. Sezgide kavrayc bireim, imdinin kendisidir352. Sonlu zn, ontolojik bilmesi imdiye ilikin olduundan, yitimseldir. Buna gre kavray veya ele geirme olarak saf bireim, genel olarak imdide sunulan zamann; yani, yitimselliin oluturucusudur.

II.4.2. mgelemde Yeniden retimin mgelem Yetisindeki Zaman Bantl Bireimi

Heideggere gre, Kant, deneysel tasarmlardaki yaratc bireime iaret ederek balam ve deneysel retici bireimin zaman balantl olarak, imgeletirici imgelem yetisine ait olduunu belirtmitir. Heidegger iin yeniden-retimin

karakterinin bireiminde sz konusu olan, yeniden-ne-getirmedir (Wieder-vorfhren)353. Kavram, deneysel yaratcla gnderme yapmaktadr. nk burada, nitelii yaratclk olan ve mevcut olmayan varolan sonradan kuran; yeniden-negetiren, bir bireim sz konusudur. Heideggerin imgelem yetisinin bu kipi ile dnd, bir kez ne getirilmi olann yeniden ne getirilmesidir. Burada sz konusu olan, bir okluun, kavray araclyla daha nce sunulmu birliinin
351 352

Heidegger, a.g.e, s.179. Heidegger, a.g.e, s.180. 353 Heidegger, a.g.e, 1987, s.349-350.

138

yeniden-ne-getirilmesidir. Bylesi bir yeniden-ne-getirme veya kavramn Kant alm olarak imgelem, daha nce tasarlanm olann yeniden tasarlanarak birlikte getirilmesini ierdiinden, kavray, yeniden-retimin bireimine, aittir. Fakat, her iki bireim arasndaki ncelik, kavrayc bireimdedir.

Birbirini izleyen ve elik eden tasarmlarn bir araya toplanarak balant ierisine getirilmeleri, bylelikle nesnenin yokluunda bile retilmelerini ieren yeniden-retim yasas, Kantta grnglern zorunlu bireiminin birliinin a priori zeminini oluturmaktadr. mgelemde yeniden-retimin ilevleri araclyla, tasarmlarn oklusu, birbirinden ayrlmakta ve yeniden retilmektedir. Birinci blmde akland gibi, Kantta grng, bir tasarmdr; yani, nesnelerin i duyumuza karlk gelen zamann belirlenimlerine indirgenmesidir. Burada

imgelemde yeniden-retimin bireimi, tm deneyimin olanann zeminini, dolaysyla da zaman tasarmnn olanan oluturmaktadr. nk Kantta deneyim, grnglerin yeniden retilebilirliini zorunlu olarak,354 ierdiinden, yeniden-retim, tm deneyimin olanann zeminini oluturan zaman tasarmnn olanadr.

Bu noktada, Heideggerin Kanta kar ne kard ve tartt deneysel bir yeniden-retimin zerinden, saf bir yeniden-retime nasl gidilebileceidir? Heideggere gre, bizler gemiin ak ufkuna sahip olduumuz iin, zihnimiz, imdi-artk-olmayann boyutuna gitme olanana sahiptir. nk, deneysel olarak mevcut olma, ayn zamanda, bir a priori mevcut olmann olanaklln da

354

Kant , a.g.e, 1990, s.87, A 102.

139

iermektedir. Gemie gitme olanana sahip olduumuz iin, gemiteki deneysel alglarmz da tekrar geri getirme olanana da sahibizdir. Bu nedenle, Heidegere gre, ontik gemiimizi ieren imdi ilikisinin her tekrarnda, yeniden-negetirmenin olanakll ierilmektedir. Gemiteki imdinin, tekrar geri

getirilebilmesinin (wiederbringenknnen) olana ise (bu imdinin, henz imdi ve imdi olarak sunulabilmesine baml deildir) geen imdi ile oluturduu birleimdir.355

Burada, Heideggerin saf imgelemin yaratc bireiminde, zamann kendisini, gemi olarak sunduu sav ortaya kmaktadr. Heideggere gre, saf imgelemin retici bireiminde, zaman kendisini gemi olarak sunmaktadr. retici bireimin olana, yeniden-retici bireimde, zihnin, dnceden tekrar-geri-getirmeyi kaybetmemesidir. Kantnda sylemi olduu gibi, bylesi bir bireimde zorunlu bir kaybolmayan kaybolmayann (nicht verlieren) durmaktadr356. Heidegger, bu zorunlu

yalnzca, bir bulundurma olabileceini belirtmektedir. nk

nceden deneyimlenen eyler, zihinde yalnzca bulundurulabilirler357. Dolaysyla Heideggerde, zihnin, zaman ayrt etmesi araclyla nce ve daha nce bir baka sahip olmasnn nedeni, nceden deneyimlenen eylerin zihinde

bulundurulabilmesidir. Bu bulundurulabilirlik, ayn zamanda yeniden-retim kipindeki, deneysel bireimin olanadr.

355 356

Heidegger, a.g.e,1987, s.353 Kant , a.g.e, 1990, s.87, A 102. 357 Heidegger, a.g.e,1998, s.181.

140

Heidegger,

yeniden-retim

araclyla,

imdi-artk-olmayan

(mevcut

olmayan) eylerin btn deneyimden nce tekrar-geri-getirilerek, her bir imdi ile birletirildiini belirtmektedir. imdi-artk-olmayan olarak, nceden deneyimlenen bir eyin, bu yeniden ne getirilmesi, zihnin geriye kavraynn (Rckgreifen) olanadr. imdinin ufkunu ak tutan bu saf geriye kavrama araclyla, zaman, bir saf sezgi iin, yalnzca imdi olarak deil, imdi-artk-olmayan olarak aa kmaktadr. Bylelikle Heideggerde, imdinin bu ak ufku, gemiin ne getirilmesinin olanan iinde tamaktadr.

Kanta gre saf sezgi, imgelem yetisinin bir saf oyunudur. Saf imdinin geriye kavranan birlii, kendisini, saf zaman balantl imgelem araclyla sezilene balamaktadr. Zaman balantl yeniden-retim, bu anlamda, bir nesne balantsnn olanakllnn temelidir. Grnglerin kendisi, deneysel verilmiliini oluturan imdi durumlarndan baka bir ey deildir. Dolaysyla, Heidegger iin, kavrayn kendisi, yeniden-retim olmadan olanakl deildir358. Heidegger, sezgide kavrayc bireim ile imgelemde yeniden-retiminin kkensel eylemlerinin birbirine ait olduunu belirtmektedir. Bu birbirine ait kkensel eylemde, imdi ve imdi-artkolmayan da zaman, imdi ve gemi olarak aa kmaktadr. Buradan kan sonu, ele geirme olarak kavray ve imgelemde yeniden-retimin, saf sezgi olan zaman oluturduklardr. mgelemin her iki bireimi de, zaman oluturucu bir ileve sahiptir. Buna gre, kavrayc ve yeniden-retici bireim, zaman tasarmnn olanadr.

358

Heidegger, a.g.e, 1987, s.353.

141

Heidegger, imgelemin, kavrayc ve yeniden-retici bireimleri arasndaki zaman oluturucu ilikiyi aa kardktan sonra, yeniden-retimin, tasarmlarn nesneletirilmesindeki ilevini tartmaktadr. Heidegger, imgelem yetisinin ikinci kipi olarak iaretledii imgelemde yeniden-retimin, nesneletirmenin birinci aamasna karlk geldiini belirtmektedir. nk, yeniden-retim, btn

bilgilerimizin olanakllnn aknsal temelini oluturmaktadr. Heideggere gre, Kant, Aknsal karsamann ikinci blmne, imgelemin bireiminin kipinin iaretlemesi ile balamakta ve yeniden-retimin bireiminin aklanndan, aniden nesne altnda neyin anlalmas gerektiine gemektedir359. Heidegger, burada Kantn, kategorileri, yeniden-retimin aknsal temelleri olarak akladn belirtmektedir. Eer kategoriler, yeniden-retimin bireiminin aknsal temeline aitse, nesne balantsn olanakl klan ve saf bireim araclyla oluturulan aknsalln evresine aittir360. Bu durumda kategorilerin aknsal temeli, yeniden retimin dnda deil; onunla zdetir. Dolaysyla yeniden retimin z, dorudan nesnelliin oluumuna aittir361. Zihnin, aknsal etkinliine ait olan yeniden-retim, nesne olarak, karya almann btn olanakll iin temeldir.

Sezgide

kavrayc

bireimin

aklannda

Kant,

kavrayn,

tm

bilgilerimizin aknsal zeminini oluturduunu sylemekteydi. Yeniden-retimi de, anln bu aknsal etkinliine dahil eden Kant, bu noktada imgelemde-yenidenretimin bireimini, aknsal imgelem yetisi olarak adlandrmaktadr362. Kantn bu

Heidegger, a.g.e, s.422. Heidegger, a.g.e, s.400. 361 onun z, dorudan nesnelliin oluumuna , yani aknsal einime (Affinitt) aittir. Heidegger, a.g.e, s.400. 362 Kant, imgelem yetisinin yeniden-retici bireiminin , zihnin aknsal edimlerine ait olduunu sylemi ve bu yetiyi, aknsal imgelem yetisi olarak adlandrmtr. Kant, 1990, s.149a, A 102.
360

359

142

tutumuna karlk, Heidegger, imgelemde yeniden-retimi, aknsal imgelem yetisine indirgememektedir. Heideggere gre Kant, yeniden-retimi, aknsal imgelem yetisi olarak nitelemekle yanl bir adlandrma yapmtr. Ayrca, Kantn burada yenidenretimin, aknsal imgelem yetisi olduuna ilikin szleri ak deildir. yleyse, Heideggere gre burada saf yeniden-retimin, imgelem yetisinin yalnzca tek bir performans m, yoksa kipi mi olduu sorusunun cevaplandrlmas gerekmektedir363

Heidegger, soruya aklk getirebilmek iin, saf imgelem yetisinin zsel olarak retici olup olmadn tartmaktadr. Heideggerin sorusu, imgelem yetisine, retici bir bireimin nasl ait olduuna ilikin daha trevsel bir soruyu iermektedir. Bu durumda Heidegger, saf yeniden-retimin, retici yeniden-retim olup olmadn, sorgulamaktadr. Geriye kavray olarak, yeniden-retim retici yenidenretim midir? Heideggere gre, yukarda deindiimiz gibi, Kant, A 102de yanl bir adlandrma yapmtr. mgelem yetisi, yeniden-retimi olanakl kld iin reticidir. Bununla birlikte, yine de imgelem yetisi, bu reticilik ile zdeletirilmemelidir. Heideggerin zm, eer imgelem yetisi, yeniden retimi olanakl klyorsa (ki Heideggere gre klyor), o zaman reticiliin imgelem yetisine eklenmesi ynndedir. Yok klmyorsa, o zaman, saf imgelem yetisi, saf yeniden reticidir364.

mgelemde yeniden-retim, zaman oluturucu bir ileve sahiptir. mgelemin bu saf bireimi, imdiyi oluturur. Bu, saf imgelem yetisinin bireiminin kipine gre, zaman oluturucu (Zeitbildend) olduu anlamna gelir. mgelemin bu saf bireim
363

Heideggere gre eer, Kant, burada birincisini kabul ediyorsa, imgelem yetisi burada kkensel anlamda aklanamaz. Heidegger, a.g.e, 1987, s.354. 364 Heidegger, a.g.e, 1998, s.181-182.

143

yetisi, saf sonradan kurma (gemi) olarak adlandrlr. nk imgelem yetisi, olanakl sonradan gidiin (nachgehen) ufkudur. mgelem yetisi, imdiyi iine alr ve bu ekildeki sonrada bu ekilde oluturulur. Saf yeniden-retim, zsel olarak imdiyi kuran sezginin saf bireimi ile birleir365.

Heidegger, Kantn sezgide kavrayc bireiminin, yeniden-retimin bireimi ile ayrlmamacasna birbirine (unzertrennlich) bal olduuna ilikin dncelerine katlmaktadr366. Ona gre de her imdi, imdi oktan u anda (Jetzt schon Soeben) olan iine almaktadr. Bylelikle imgelemde yeniden-retimin bireiminin imdiki grnmn dorudan bir resmini verebilmesi iin, sezgide kavramann

bireimindeki btn aamalar ieren mevcut olan okluu bulundurmas gerekir. Sezgide kavrayc bireim, ayn zamanda yeniden-retimin saf bireimi

olmaldr367. Fakat kavrayc bireim, tpk yeniden-retim gibi aknsal imgelem yetisinin bir eylemi olduundan, bu eylem, ayrlmamacasna her iki kipte zsel bireimin yetisi olarak bireimsel temellenmektedir. Burada Heideggerin sylemek istedii, imdi ve gemiin birlii olarak her iki kipin bu kkensel birliinin, zamann kkeni olduudur. Eer imgelem yetisinin bireiminin her iki kipinin kkensel birlii olumasayd, mekan ve zamana ait en saf ve en ilk tasarmlar bile ortaya kamazd. Bu noktada, Heidegger, imgelem yetisinin iki kipinin kkensel birliini aklamak iin gelecek zaman kipine karlk gelen, kavramda tanmaya ynelmektedir. Eer zaman, imdi, gemi ve gelecein aamal bir btn ise, o zaman bireimin

365 366

Heidegger, a.g.e, s.183 Kant, a.g.e, 1990, s.89 A105. 367 Heidegger, a.g.e, 1998, s.183

144

bu nc kipi gelecei oluturmaldr368. Gelecei oluturan bireimin bu kipi, kavramda tanmann bireimidir.

II.4.3. Kavramda Tanmann mgelem Yetisindeki Zaman Bantl Bireimi

Aknsal imgelemin l kipleri, yalnzca birbirleriyle deil, ayn zamanda kendilerinde de zaman balantldr. Heidegger, nesne balantsnn znel koullarn oluturan ilk iki kipin (sezgide kavray ve imgelemde yeniden-retimin) birbirine balln ispatladktan sonra, nc kipin, kavramda tanmann da, zaman balantl olduunu iddia etmekte ve gelecek ile nasl bir balantya sahip olduunu tartmaktadr. Heideggere gre, yeniden-retici bireimin sonucu, ikinci kipin, birici kipi oluturan kavraya kkensel olarak bal olduudur. Heidegger, aknsal imgelemin ikinci kipini oluturan yeniden-retici bireimin, birinci kip olan kavraya ait olduu savndandan hareketle, nc kipi oluturan tanmann da kavraya ait olduunu belirtmektedir.

Heideggerin bu savnn temelinde, kipin, birbirlerine zaman balantl olarak bal olduklarna ynelik temel tezi durmaktadr. Oysa, Kant, kavramda tanmann zamanda temellenen zaman balantl yapsn yanl yorumlamtr. Heideggerin szleriyle, nc bireimdeki zaman balants, Kantn yanl yorumu araclyla saklanmtr369. Heidegger, Kantn bu yanl yorumunun, nc kipin adlandrlmasnda kendisini gsterdiini belirtmektedir. Heideggere gre, Kantn buradaki yorumu, tasadfi deildir. Kant, aknsal imgelemin nc
368 369

Heidegger, a.g.e, s.183. Heidegger, a.g.e, 1998, s.184.

145

kipiyle, yalnzca kavramda tanmadan deil, ayn zamanda, aknsal tam algdan sz etmitir370. Bu balamda Heidegger, Kantn, aknsal imgelemin nc kipi ve aknsal tam alg arasnda kurmu olduu zdelikten hareketle, aknsal tam algnn, l kipin yannda drdnc bir kip olduunumu? yoksa l kiple

balantl olarak, bu kipin kkensel temelini mi oluturduunu sorun edinmekte ve nc kipin, gelecek ile nasl bir ilikiye sahip olduunu tartmaktadr.

Kantta kavramda tanma, saf bilginin nc esini oluturan dnmeye ait olduu iin, zaman balantl deildir. Buna bal olarak, Kant, saf anlama yetisini ve aknsal tam algy zamana kar konumlandrmtr. Bu noktada Heidegger, Kantn, ben dnyorum ve saf anlama yetisini dorudan zaman ilikisine karlk temellendirmesi durumunda, saf dnce olarak, saf tam algnn beninin, nasl bir zaman karakterine sahip olduunu tartmaya amaktadr. Kanta gre, saf us, salt anlalr bir yeti olarak zaman biimine ve dolaysyla zaman dizisinin koullarna tabi deildir371. Heideggere gre, Kant, ematizm blmnn bitiminde, tm zmsel yarglarn en yksek ilkesi alt bal altnda salt mantksal bir ilke olan eliki nermelerinde, zamana ilikin birbiriyle eliik iki nerme ne srmektedir. Kant, bir taraftan zaman darda brakrken, dier taraftan nermelerin zaman tarafndan etkilendiini belirtmitir372. Bu nedenle Kant, nc kipin aklamasn aknsal imgelemin retici ikinci kipine; yeniden-retime
370 371

Heidegger, a.g.e, 1987, s.356. Kant, 1990, s.537, A551, B579. Bununla ilgili Kantn formlasyonu udur: eliki nermesi, bir eyin ayn zamanda olmas ve olmamasnn olanakszln ierir. Bir ey= A, ki birey=Bdir, ayn zamanda B-olmayan olamaz . Fakat Kantn vardii rnekten hareketle, her ikisi de ardarda olabilir. Bu rnee gre, gen olan bir insan, ayn zamanda yal olamaz; ama bir zaman gen ve bir baka zaman gen-olmayan, yani yal olan olabilir. Dolaysyla buradan kan sonu, salt mantksal bir ilke olarak eliki, nermelerinin zaman ilikileri tarafndan snrlanamayacadr . Kant, a.g.e, 1990, s.209, A.153, B192 372 Kant, a.g.e,1990, s. 208, A152, B 192.

146

yerletirmitir. Dndmzn bir an nce dndmz ile tam olarak ayn olduunun bilinci olmasayd, tasarmlar dizisindeki tm yeniden-retim yararsz olurdu373.

Kantta tanma, bilincin salad bir birlik olarak, tasarmlar oklusunun bir btn oluturabilmesinin olanadr. Tanma, dndmz bir eyin daha nce dndmz eyle ayn ey olduu bilincidir. Bu bilin, ayn zamanda, ikinci kipin olanadr; yani tanma, yeniden-retimi ncelemektedir. Kavramda tanma araclyla sezgide kavranan eyler, imgelemde yeniden-retilmekte ve tek bir tasarm altnda birletirilir. Bu, kavramda tanmann, nesnelerin bilgisinin zorunlu koulu olduunu gsterir. Kant, bu zorunlulua karlk gelen tanmay, bilgi ve nesnesi arasndaki banty vurgulamak iin kullanmtr. nk, dncemizde olan ve nesneleri a priori olarak belirleyen tanma, nesnenin kavramn oluturan birlii ne karmaktadr374.

Heideggere gre, Kantta, bireimin nc kipinin bir zaman karakteri tamamas artcdr. nk, yeniden-retim tarafndan alglanan eyler, kavramda tanma araclyla bir birlik ierisine getirilirler. Algmzdaki eylerin, bir birlik ierisinde ifade edilebilmeleri iin, zihnin gemie ve tekrar dorudan mevcut olan eylere geri dnmesi gerekmektedir. Bu noktada Heideggerin sorusu, bu geri dnmeden sonra, bir varolann ayn varolan olduunun nasl

Kant, a.g.e, s.149a, A 103. Kant, a.g.e, s.89 A105. Tasarmlarmzn oklusuna karlk gelen bu nesne tasarmna, bilincimizin biimsel birlii ekil verir ki, Heideggere gre, Kantn amac da sezginin oklusundaki bireimin bu birliini aa karmaktr. Kant, a.g.e, s.89 , A106 .
374

373

147

kantlanabileceidir?375.Burada Heideger, aknsal imgelemin kavray ve yenidenretici kiplerinin, birliine younlamaktadr. Ona gre, her iki kip de (sezgide kavrama ve imgelemde yeniden-retme) varolanlarn birliinin temellendirilmesinin olanadr. Aknsal imgelemin ilk iki kipine karlk gelen ve varolanlarn

temellendirilmesinin olana olan bu birlik, Kantta, nc kipe, kavramda tanmaya aittir. nk Kantta kavram, kendisinde, aknsal imgelemin l kipinin birliinin tasarmn iermektedir. Kavramda tanma olarak bu birimsel bilin () adm adm sezileni, okluyu, ve bundan sonra yeniden-retileni tek bir tasarma birletirendir376.

Heidegger, Kantn nc kipe verdii ncelie katlmaktadr. Eer nc kipin, deneysel oluumunun karakteristii analiz edilerse (ki bu karakteristik, Kantn hedefi deildir), nc kipe karlk gelen kavramda tanmann, dier her iki kipe ncel olduu grlr. nc kipte, nceden kavranm mevcut olann tannmas sz konusudur. Tanma, nceden mevcut olann tekrar-beraberinde-geri getirilmesini iermektedir377. Heidegger, Kant yorumunda, saf tanmada gerekleen, bu tekrarberaberinde-getirmenin olanakllnn nasl olutuunu sorgulamaktadr.

Tanmada, nceden kavranan bir eyin (bir mevcut olann) tekrar kavranmas sz konusudur. Bu balamda, Heidegger, saf tanmann, tekrar-beraberindegetirmenin olanaklln iinde tadn savlamakta ve bu olanaklln nasl

Yeniden-retilen bireim, zne gre yeniden retimin ncesi, an ve sonrasnda, alglarn nesneletirilmesinde deneyimlenir. Heidegger, a.g.e, 1998, s.185. 376 Kant, a.g.e, 1990, s.150a, A 103. 377 Heidegger bununla, kavranan ve yeniden-retilen bireimde, varolann bir ufku bulunmakta olduunu bu ufuk ierisinde varolanlar, bir araya getirilerek, karlatrldn belirtmektedir. Heidegger, a.g.e, 1998, s.186.

375

148

olutuunu sorgulamaktadr. Heideggere gre, kavranm olan bir eyin, tanma araclyla tekrar-beraberinde-getirilmesinin olana, zdeliktir. Saf tanma, zdeliin nasl aklanabileceinin olanakllna karlk gelmektedir
378

Tanmann zdelikte temellenen ilevi araclyla, varolanlarn devam etmesinin ufku oluturulur. Heideggerin iddias, sonlu zn, bu ufuk ierisinde varolanlarla karlatdr. Heideggere gre kavramda tanmann ufku, ileride olann (Vorhaften), saf kkensel oluturucusudur. Dolaysyla zaman oluturucu aknsal imgelemin nc kipi, gelecee (Zukunft) karlk gelmektedir. leride olann (Vorhaften) oluumu olarak saf nceden kurma (Vorbildiung), saf imgelem yetisinin bir edimidir379. Bylelikle Heideggere gre, Kantn nc kipe ilikin analizi, (Kant farkna varmasa da) dorudan yitimselliin kkensel zn grnr hale getirmektedir. nc kip, gelecek zaman karakterinde aa kmaktadr. Bu

balamda, mevcut olan, beraber-getirmenin olanan ieren tanma, dier iki kipe (kavray ve yeniden-retime) ncel olmakla birlikte, onlara zsel olarak aittir.

Heidegger, Kant yorumunda, aknsal imgelemin nc kipinin dier iki kipe balantsn konumlandrdktan sonra, kavramda tanmay, nesnenin kardadurma olanakll sorunu ynnde temellendirmektedir. Heidegger, karda-durma olanakll sorununu ieren nesneletirmenin (varolann varlnn, varolan olarak belirlenmesinin) ne derece ve ne ekilde saf sezgi ve zaman zaman balantl olduunu sorgulamaktadr. Bu sorunun zemininde, sonlu zn sonlu ve aknsal bilme yetilerini ieren saf anlama yetisi kavramlarnn, ontolojik z bulunmaktadr.

Heidegger, a.g.e, s.186. yle ki Kant, deneysel imgenin, bir eyin suretini karma (imdi), sonradan kurma (gemi) ve nceden kurma (gelecek) olarak kiplerini vermitir. Heidegger, a.g.e, s.186 .
379

378

149

Burada Heideggerin, Kanta kar temel iddias, kavramda tanmann, saf anlama yetisinin saf kavramlarnn kkensel zn oluturduudur380.

Heideggere gre tanma, hem deneyimin biimsel birliini, hem de genelde bir deneyimin biimi ile ilgili olan kavramlar kapsad iin, deneyimin en yksek olandr. Bu noktada, Kantn tanma olarak kavramada (im Begreifen) duran

bireimi, nasl karakterize ettiini sorgulayan Heidegger iin, sz konusu olan, kavramda bireimdir. Kantn kavrama verdii anlam, bu noktaya, kendiliinden bir aklama getirmektedir. birimsel bilin adm adm sezileni, okluu ve bundan sonra yeniden-retileni tek bir tasarma birletirendir381. Kant, kavrama, bir bilin atfetmekte ve bunu bilginin bir durumunu olarak deil, genel tasarm olarak nitelendirmektedir.

Kant, kavramda tanmay kullanrken, znel anlamda bilin kavramn kullanmtr. Heideggerde bilin, Kantta olduu gibi, genelin tasarlanm bilgisini ierse de, znde, bilinli bir bilmenin birliine karlk gelmektedir382. Heideggerin Kanta kar sorgulad, bilincin bilgisinin birliine nasl ve hangi aklk ve seiklikte sahip olabileceimizdir. Bu noktada Heidegger, aknsal imgelemin nc kipi tarafndan (kavramda tanma) oluturulan bilincin bu ediminin, Kant tarafndan yeterince analiz edilmediini; bu nedenle de bilgisinin bize gizli kaldna ynelik argmann tekrarlamaktadr. Oysa, Heidegger iin, dier iki kipe ait olan tanmann bu edimi, bilincin bilgisinin birliinin temeli olan zaman kavramn, olanakl klmaktadr. Heideggere gre, tanma, zne gre,
380 381

Heidegger, a.g.e, 1987, s.355. Kant, a.g.e, 1990, s.150a, A103. 382 Heidegger, a.g.e, 1987, s.360.

150

ne tekrar tanmadr (Wiedererkennen), ne de zdeletirmedir. Bununla birlikte, btnn yeniden-retiminde olgusal aa karlmann beklenen (Vorwegnehmen) tasarm, kavramda tanmann zaman balantl bireimine aittir. Heideggere gre, Kant tarafndan yrtlen nc kipin zaman balants, ak olmasna ramen, Kant, tanmann bireimindeki bu zaman balantsn grememitir. Dolaysyla, bilincin birliinin olanakl temeli olan tanma, Heideggerin, varolann karda-

durma olanakllnda temellendirdii nesneletirmenin (varolann nesne olarak belirlenmesinin) de olanadr. Heidegger, imgelemin nc kipi olan tanmay, Kantn yapm olduu gibi, dorudan nesne kavramyla ilikilendirmektedir. Tanma, sezilenin temsil edildii, karda-durmann esel durumu iin zorunludur.

Ayrca, Heideggere gre, aknsal imgelemin nc kipini oluturan kavramda tanmann analizi araclyla, zamann yitimsel yapsnn gsterebilmesi iin tanmann tekrar hatrlamay ieren (Wiedererinnerung) yapsnn gemie bal olduunun gsterilmesi gerekmektedir. Heideggere gre, gemiten sz

edebilmemizin olana, gemiin ufkuna sahip olmamzdr. Eer biz gemiin ufkuna sahip olmasaydk, bir kere bile gemiten bahsedemezdik383. Bir (bize

okluun birliinin kavrannn olana, daha nce ne getirilmi olann

sunulann) yeniden ne getirilerek alkonulmasdr. Fakat Heidegger iin, bu ne getirerek alkoymann oluturulmas, sunulann takibini gemie; dorudan daha nce olana doru devam ettirilmesiyle olanakldr. Bir eyi imdide

sezebilmemizin olana, sezdiimiz eyin, ayn ey olduu bilgisidir. Ayn ekilde, gemie akan eyleri, yeniden-retilen eyler olarak tekrar bilince getiremeseydik,

383

Heidegger, a.g.e, 1987, s.361.

151

yeniden-retim olanakl olmazd. yleyse sezgide kavrama, onun tanmlaycs olarak zorunlulukla yeniden-retime ve yeniden-retim de tanmaya neden olmaktadr384. Heideggere gre, sezdiklerimizi ayn ey olarak bilmemizde,

zdeletirme edimi (Identifizierung) merkezidir. nk, bir nesnenin kavram ile ilikisi, zdelik araclyla oluturulmaktadr.

Heideggerin, Kant yorumunda, bunun iin verdii rnek, aklamalarmz destekler niteliktedir385. Heideggere gre, burada, bilginin btnl sz konusu olduunda, Kantn da vurgulam olduu gibi, tanmann bireimine, yani tekrar tanmann bireimine (Wiedererkennen) ihtiya duyulur. Bilginin olumas iin, bu l kipin dorudan temellendirilmesi gerekmektedir. Kavray ve yenidenretmedeki nesne balantsn olanakl klan bu edim, zdeletirmenin

(Identifizierung) bir edimidir. Eer biz bir eyi, ayn ey olarak zdeletirmeseydik, daha nce alglanann yeniden ne getirilmesi gerekleemezdi. nce bir ey kavrayc (apprehensiv) olarak ele alnr; sonra yeniden-retilir; daha sonra, bu tekrar

Heidegger, a.g.e, s.361. Heidegger, bir kapal dinlenme salonunun tm detaylarn verir ve nce nesneleri kavrayc olarak ele alr. Nesneleri kendisine somut sezilen eyler olarak ; yaz tahtas, lamba, tebeir v.b. gibi gsterir. Bu durumda uzakta olan eyler, ne kadar yaknlasa da ilk grnen eyler, daha yakn gzkr. Fakat biz burada yeniden-retimin olanakllna sahibiz. Bir lambay, bir tebeiri grp alkoyabiliyoruz. Fakat burada grdm tebeir, nasl kendini gsterir?. Ben biraz nce salonda takma ait bu paray bir tebeir parasn grdm. Oturduum masada grmediim tebeiri, nasl gz nne getirebilirim? Gz nnde bulundurduum bu tebeirin, bu salona ait olduunu kim syleyebilir? Ben tebeirin yerine geri dnebilir ve onu ispat edebilirim. Fakat burada neyi ispat edebilirim? Burada bir tebeir paras durduunu ispatlayabilirim. Daha nce bu tebeir parasn algladm. Demek ki dinleme salonuna ait olan iki tebeir paras olabilirdi. Hayr kesin olarak yalnzca bir tebeir paras vardr. Daha nce gz nnde canlandrdm tebeir parasnn iki tane olmadn yalnzca bir ve ayn tebeir paras olduunu gryorum. Fakat bu kesin midir? Varsayalm, biz kavramay tanmlayalm ve ayn ekilde aklda tutalm. O zaman alglanandan daha ok sklkla nesneler aklda tutulur. Fakat btn farkl kavramalar ve yeniden-retilenler olarak bir ve ayn olarak gsterilen tebeir paras yeteri derece de basit kavrama ve yeniden-retimde temellenmez. Kavranan ve yeniden-retilmi olann neticesinde bir dayana ele almak iin biz, kavrama ve yeniden-retimin bireiminin dnda dorudan dayanmann (Durchhalten) olanakllna sahip olmamz gerekir. Heidegger, a.g.e, s.361362.
385

384

152

ne

getirilen, alglar ile

zdeletirilir386.

Heidegger, Kantn bu konudaki

anlaynn da buna yakn olduunu belirtmektedir. Kant iin de, eer biz batan bir ve ayn eyi alkoymasaydk, o zaman, yeniden ne getirileni, temsil edilen ile zdeletiremezdik. Kavrama ve yeniden-retmeyi olanakl klan bu zdeletirme, birliin kkensel ediminden yararlanmakla birlikte, birliin kkensel ediminin kendisi deildir. zdeletirme, kkensel birliin ediminden yararlanr. Btn zdeletirmeler, varolann, bir birliksel btnln ierir. zdeletirerek, yani kavrayarak ve yeniden-reterek varolann her bir birliine nceden sahip oluruz.

Heideggerde aknsal imgelemin l kipine ait zdelik, znenin zamanda temellenen anlamasn ve anlamann yitimsel yapsn aa karmaktadr387. Sonlu zn zamann zamanlandrmasn ieren yitimselliinin aklanmasnda, anlama merkezidir. Sonlu z, yalnzca anlama araclyla (veya Heideggerin

terminolojisiyle varlk anlaynn nda) varolan olarak varolanlarla karlaabilir. Eer anlama, Heideggerin belirtmi olduu gibi, varlk anlaynda duruyorsa ve bu varlk anlay, sonlu zn varlk durumu iin kurucuysa, bundan kan sonu; anlamann sonlu zn varoluunun kkensel bir belirlenimi olduudur. Bu

balamda, yalnzca bilmeye ait olmayan anlama, varoluun temelllendirilmesi anlamnda varolua aittir. Heidegger, zellikle anlamann, varlk anlaynda durduunu belirtmektedir. Bu balamda varoluun temel bir belirlenimi olarak anlama, Daseinn btn olanakl teorik ve pratik eylemlerinin olanadr. nk
Heidegger, a.g.e, s.363. emi, ayn ey olarak bu yeniden ne getirilmilii hatrlatr. Buna karlk tanmann geri gndermesi (Rckfhren) tarafndan zdelik ve bir blgesel btnln vaktinden nce gereklemesi zaman andr. Bu zaman an, yeniden-dnmenin bireimiyle balantldr ve bant da dorudan gelecee karlk gelmektedir. Heidegger, a.g.e, s.364.
387 386

153

varolua ait anlama, Daseinn olma olarak tasarm olanaklln aa karmaktadr. Sonuta anlama, varoluu kurduundan yitimseldir. Sonlu zn, kendi ve dier varolanlarn varln anlayan bir olagelme olmas, varoluunun zamanlandrlmasnda temellenen yitimselliini aa karmaktadr388.

II.4.4. Kavramda Tanmann n-tanma Olarak Yorumlanmas

Bilmeyi ileride sahip olunan bir ey olarak tanmlayan Heidegger, kavramda tanmay n-tanma olarak, yorumlamann, konunun sorununa daha uygun olacan dnmektedir. Kavramann bireimi, imdi ile balantldr; yeniden-retimin bireimi, gemi ile balantldr ve n-bilmenin bireimi de gelecek ile balantldr. Eer bireimin kipi, zaman balantlysa ve zamann bu anlar zamann birliinin kendisini oluturuyorlarsa, bu bireim, zamann kendisinin birliinin eit temelini olutururlar389.

Heidegger iin l kipin zaman balants, ontolojik bilginin aa karlmasnda merkezi bir role sahiptir. Heideggerin aknsal imgelemin l kipi analiziyle ulam olduu sonu udur: Kantn, anlama yetisine ait gsterdii kipin, kkensel olarak, sonlu zn ekstatik aan yapsn oluturan ekstatik-ufuksal, yani yitimsel yapsna bal olduudur. Heidegger, sonlu zn sonlu bilme yetilerinde temellenen bu ekstatik yapsnn, onun yitimselliini oluturduunu iddia etmekte ve sonlu zn yitimselliinin temellendii anlamay, aknsal imgelemin l kipi araclyla zaman balantl olarak aklamaktadr. yleyse, Heidegger
388 389

Heidegger, a.g.e, 1997, s. 390-394. Heidegger, a.g.e, 1987, s 364.

154

iin saf anlama yetisinde kklenen anlama, znde zaman balantl bir etkinliktir. Bu durumda, Kantn dnd gibi zamandan bamsz olmayan kendiliindenlik, zamann saf sezgisine sahiptir. Heideggerin burada Kanta kar zellikle ne karmak istedii, Kantn aknsal tamalg ad altnda nc bireim ynnde neyi gstermek istemise, onun kendi zne gre zaman balantl, yani yitimsel olduudur390.

Buna karlk, aknsal tamalgy kkensel yitimsellik olarak yorumlayan Heideggerde, aknsal tam algnn aklanmas, tanmann zsel devidir. Aknsal tamalgy yorumlayabilmek iin zdelik fenomenine younlaan Kant ise, aknsal tamalg araclyla, btn bireimin zn temellendirmek istemitir. Heideggere gre, Kantn bu ynelimi nemlidir. Bununla birlikte, Kant, bu grn arlk noktasn oluturan tanmann birincil gelecee ynelik belirlenimine

deinmemitir. nk, Kant, tanmann temel eyleminden ok, sezgiden hareket eden felsefi gelenekle uyum ierisindedir. Kant, dnceyi birincil olarak imdinin zaman faktrnde gsteren sezgide temellendirmi ve dnceyi sezginin hizmetine sunmutur. Buna paralele olarak da anlan eylemini anlama olarak imdi ile snrlandrmtr.

Heideggere gre, Kantn dorudan imdiye yapm olduu zdeletirme, anlama yetisinin temel ilevini ieren aknsal tamalgya karlk gelmektedir. Heideggere gre, Kant tanmann bireimini yalnzca kaba olarak karakterize
390

Oysa Kant, aknsal tamalgy dorudan zamana kar konumlandrmtr. Kantta aknsal tamalg ve zaman birbirlerinden bamsz yan yana durmalarna karlk, her ikisi de znededirler. Heidegger, a.g.e,1987, s.365.

155

etmekle kalmam; ayn zamanda, nceki iki bireimin analizine uygun olarak tenmann olanakl aknsal bireimini, dier ikisine stn tutmutur. Heideggeri ilgilendiren, deneysel yani kavramn biiminin bir genelliin birliini ieren ilikisi ile kavramn saf zn ieren saf kavramn ilikisidir. n kavray, bir eylemin tanmlanmasnn olanadr. Bu eylemde ben kendisini beklenen ey ile birlikte grmektedir. Bekleme olarak tanma, her bir nesnenin zdeliini olanakl klandr. Kavramn biimsel birlii, yani karlatrma (komparation), dnce ve

soyutlamann eylemini ayn nesne balantsnda oluturuyorsa, olanakldr. Ayn zamanda beklenen olarak tanmann bu saf bireimi, kavrama ve yeniden-retimin saf bireiminin birlii iin de tayc temeldir391. Heideggere gre, l bireimin birliinin bu eit tayc ve aknsal temelini, belirleyen Kant, belli bir zaman balantsn ieren gelecek balantsn, tanmann bireimi olarak adlandrmtr. Heideggere gre, Kant, aknsal birliin tayc temeli olarak aknsal tamalgy deil, kkensel olarak aknsal birliin tayc temelindeki zaman balantsn aa karmak istemitir. Burada Heidegger iin aknsal tamalgnn dorudan kavramda tanmann bireimi ile dier bireimlerden ne derece daha yakn balantda olduu nemlidir. Kantta aknsal tamalgnn l bireimin bieletirici zinciri mi olduu yoksa dorudan bu kip ierisinde temellendirilip temellendirilemiyecei aklanmam olarak kalr. Bu kip, zaman balantl ve bu ekilde eit bir ekilde kendi aralarnda balanarak zamann kendisinde temellenir.

391

Heidegger, a.g.e, s.357.

156

II.4.5. l Bireimin Birbirleriyle Olan likisinin Yitimsel Karakteri

Aknsal imgelemin l kipinin, Kant yorumu ile kendi yorumunu, karlatrmal olarak tartan Heidegger, l kipin birbirine aitliinin

(Zusammengehrigkeit) aknsal ontolojik temelini ve bu temelde kklenen yitimsel yapsn sorgulamaktadr392. Heideggere gre, eer ontolojik bilginin znn kkensel birlii, zaman tarafndan oluturuluyorsa ve saf bilginin olanakll, aknsal imgelem yetisinde temelleniyorsa, o zaman imgelemin kipinin kkensel birlii de, zaman olarak aa kmaldr. Heideggere gre, kavrayc sezgi, yenidenreten imgelem ve tannan kavramdaki yitimsel yapnn bir btn olarak aknsal imgelemin bireiminde kklendiinin gsterilmesi, alg, imgelem ve dncenin, ruhun temel yetisi olarak belirlenmesi iin zorunludur393. Bu temel yeti

arasnda, Heidegger ilevi, sezgi ve anlama yetileri arasnda araclk yapmak olan aknsal imgelem zerinde durmaktadr. Heideggerde imgelem yetisi, duyarlk ve anlan kkdr394. nk, Heidegger iin aknsal imgelem, l kipin yitimsel karakterinin aa karlmas anlamna gelen, sonlu zn bilgi yetilerinin ontolojik olduklarnn gsterebilmesi iin zorunludur. Bilgi yetilerimizin ontolojik

olduklarnn gsterilebilmesinin olana, onlarn, sonlu znn aa karlmasn

Bunun iin bireimin l kipinin Kantc analizinin, genel olarak, anlalmas zorunludur. Heidegger, l bireimin kkensel birbirine aitlii sorununu, drt alt bal iine alan ikinci blmde, deneyimin olanann a priori temelleri bal altnda nesne balantsnn olanakll sorununda tartmtr. Kantn B 197de sylemi olduu gibi, deneyimin olanakllnn koullar, ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann da koullardr. Buna paralel olarak Heidegger, bu iki koulun birlikte varln aknsallnn btnn zsel olarak erevelemesi gerektiini belirtir. Burada deneyim, ayn zamanda, deneyimin nesnesidir. En genel anlamda deneyimin nesnesi, duyusal algda temellenen bilginin nesnesi anlammda btnlndeki btne, doaya karlk gelmektedir. Yani mevcut olann kapal alannn doasdr. Heidegger iin burada sz konusu olan, ayrtrlm nesne ve alg deil, doann btn alann kapsayan okluun birlii sorunudur. Heidegger, a.g.e,1987, s 358. 393 Sezgi, imgelem ve kavramdaki deneysel bireim, dorudan bir btn olarak, saf zaman ilikili imgelem yetisinin, saf bireiminde kklenmektedir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 338. 394 Heidegger,a.g.e,1998, s.177. Oysa Heideggerin bu belirleniminden farkl olarak Kant, Eletiride, imgelem yetisini, yalnzca sezgi ve kavramn kk olarak aklamtr.
392

157

imleyen, yitimselliklerinin, aa karlmasna karlk gelmektedir. Dolaysyla Heidegger iin, aknsal imgelemin kipinin, isel zaman karakterinin, aa

karlmas, sonlu zn, sonlu bilgi yetilerinin ontolojik ve yitimsel olduklarnn gsterilmesi iin, zorunludur. Bunu gerekletirebilmek iin, Heidegger, btn

yetilerin, saf zaman ilikili imgelem yetisinin bireiminde temellendirilmeleri gerektiini belirtmektedir. Bylece aknsal imgelem yetisinin yorumu, her iki gvdenin kk olarak yalnzca olanakl deil, ayn zamanda zorunludur395. Heideggere gre, l bireimin birbirlerine ait olmalarnda, doann btn geniliini kapsayan, ontolojik birlii (oklunun birlii) temellenmektedir. Heidegger, bu ontolojik birliin, Kant tarafndan, bilgilerimizin yeniden retilmesini ieren deneyimde, ayr tutulmu sezginin dna karak belirtmektedir.396. gerekletirildiini

Heidegger, Kantn da vurgulam olduu, aknsal imgelemin l kipinin birliine ve bu birliin aknsal kkenine younlamaktadr. Eer nesnenin

nesnelliinin z, birlikte oluuyorsa ve sz edilen birliin l durumlar nesne balantlarnn olanakll iin temel oluturuyorsa, o zaman bireimin l durumlar kendilerinde birbirlerine ait olmaldrlar397. Kant, l kipin birliini

Heidegger, a.g.e, s.178. Heidegger, a.g.e, 1987, s.358. 397 Heidegger, a.g.e, s.357. Heideggere gre Kant, ilk nce, imgelem yetisinin kipinin, ne anlama geldiini sorgulamtr. Bu kip, Kanta gre, bir bireimi oluturmaz. Bunlar ya sezgide kavramann, ya imgelemde yeniden retimin, ya da kavramda tanmann karakterini olutururlar. Heidegger iin Kantn bu yorumu, u anlama gelmektedir: Sezgide kavrama (Apprehension), mgelemde yeniden-retme (Reproduktion) ve Kavramada tanma (Recognition) olarak bireim, sezgide kavranan, imgelemde yeniden retilen ve kavramda tannan olarak bireimdirler. Kant, bir taraftan, bireim yetisi olarak, bu l kipin bireiminden sz etmi, fakat dier taraftan, bireimin kiplerini, her bir paragrafta, tr ve z olarak aa karm ve bireimin bu kiplerini, deneysel sezgide, deneysel oluumda ve deneysel dncede temellendirmitir. Saf sezgi, saf imgelem yetisi ve saf dnce, saf sezgide kavrayc, saf imgelemde yaratc ve saf kavramda tanmlayc temellere sahiptirler.
396

395

158

vurgulamakla birlikte

sezgi ile kavram, ayr yerlere koymektedr. Bu noktada

aknsal imgelem ve l kipinin, Kant ve Heideggerci yorumlar arasndaki farkllk aa kmaktadr. Kant, saf imgelem yetisinde temellenen sezgi ve bilgideki

deneysel bireimi sorun edinirken, Heidegger, imgelem yetisinin, zaman ilikili bireiminin temel yapsn ve nesneyle olan ilikisinin a priori temellendirilmesini sorun edinmitir. Heideggerde bireimin kipinin yorumunun temel amac, onlarn isel ve zsel birliklerini saf bireimin znde oluturarak

temellendirmektir398. Kantta ise, her ne kadar l kip, znenin eylemleriyse de, yalnzca ilk ikisini oluturan kavray ve yeniden-retim, sezginin, yani imgelem yetisinin eylemleridirler. Kant, bireimin nc kipine karlk gelen tanmann ise anlaa ait olduunu sylemektedir. Anlan kendisi, aknsal tamalgda, kendi kkensel yetisine (Urvermgen) sahiptir ve yalnzca ilk iki bireim olan kavray ve yeniden retim, kesin olarak zaman balantldr.

Heideggere gre, Kantn sorununun temelindeki isel krlma, tam da burada aa kmaktadr: zamandan bamszlk ve aknsal tam alg, Kantta her ikisi de zneye aittir. Kant hem saf sezginin, yani zamann birlii ile, hem de ann imdisini oluturan ben dnyorum ile ilgilenmitir399. Dolaysyla, Heideggere gre Kant, zaman ve ben dnyorumun birliini, yalnzca bireim araclyla aklamakla birlikte, bu bireimin ortak bir kkten nasl kaynaklandn gsterememitir. Oysa Heidegger iin, ben dnyorumun birlii, kendisini zaman biiminde organize etmekte ve aa karmaktadr. ben dnyorum, daha ok znenin yapabilirlii olarak, kendi Daseinn da, deneysel olarak nceden
398 399

Heidegger, a.g.e, 1998, s.179. Heidegger, a.g.e, 1987, s.358.

159

verilmektedir400. Heidegger, bu ynde aknsal imgelemin nc kipinin zaman balantsnn dikkate alnmas gereklilii zerinde durmaktadr. nk, nc kip, l kipin zamandaki birliksel temelinin olanann aa kmas iin zorunludur. Bu noktada Heidegger, kavramda tanmann, kavray ve yeniden-retim karsnda ncelii olduunu belirtmekte ve bireimin nc kipinin analizi olarak tanmay, l kipin birliinin temeli olarak gstermektedir. Burada, Heideggerin zellikle vurgulayarak ne kard aknsal tamalgnn, imgelemin yetisinin kipinin

btnln kkensel olarak taddr.

Heidegger, l kipin birbirine aitlii sorununda, Kantn dna karak, bilginin her iki dalnn ortak kk sorununa zm nermektedir. Heideggerin zm, zaman ve ben dnyorumun kkensel ontolojik ve olgusal birlikteliinde dmlenmektedir. Ontolojik-olgusal ben dnyorum hem deneysel fenomenlerin hem de bilincin znel birliinin olanann kouludur401. Ayrca, ben dnyorum, nesneyi aa kardndan, saf anlama yetisinin kavramlar tarafndan da belirlenmektedir. nk ben dnyorum olarak kavramlar, zneye deil, nesneye uygulanrlar402. Heidegger, imgelem yetisinin bireimin kipinin, zaman balantlar araclyla birbirlerine ait olduklarn sylemektedir. Aknsal bireimin kipi aknsal kavray (Die tranzsendentale Apprehension) olarak ele geirme (das Aufgreifen), yeniden-retme (Reproduktion) olarak gemie uzanma (das Rckgreifen) ve nbilme (Praecognition) olarak ileriye

400

F. Kuemmel, Das Zeitbewusstsein als Einheit von Spontanitt und Rezeptivitt, Zur Begrndung der Objektivitt der Erkenntnis in der Kritik der reinen Vernunft, www. Friedrich- Kuemmel.de/doc/ Zeitbewusstsein.pdf, s.2. Heidemann, D. Hermann., a.g.e,1998, s.102. K. Leider, a.g.e, 1977, s.20.

401 402

160

ulama (das Vorgreifen), birbirlerine aittirler403. Aknsal bireimin kipinin her biri, zamann bir kipiyle balantldr. Kavrama imdiye, yeniden-retim artk olmayan imdiye ve n bilme ise, henz olmayan imdiye baldr404. Fakat Heidegger, bu zaman balantlarnn tesadfi olmadn belirtmektedir. Bir araya getirilen, ele geiriliin z olarak l bireim, kavray, geriye kavray ve nceden kavranan tanma olarak imdiye, gemie ve gelecee baldrlar. Bunlar balant iinde imdiyi, gemii ve gelecei aa karrlar405. Sonuta, Heidegger iin zamann zne ait olan imgelemin her bireimi, zamann ak bir ufkuna karlk geldiklerinden, zamann boyutunda, zamann birliinin ufkunu sunarlar406.

Heideggere gre bireimin

kipinin

kkensel birliktelikleri, nesneyi

dardan kavramalarnda (ausgreifen) temellenmektedir. Dardan kavrama, bireimin kipinin, zamann temel kipleri olarak, gsterilebilmelerinin olanadr. Heideggerin dardan kavrama olarak, adlandrd, bu kkensel birlik, zamann ak ufkuna karlk gelmektedir. Bu nedenle, dardan kavrama, zamann

boyutunda, zamann birliinin ufkunu sunmaktadr407. Bu noktada Heidegger, aknsal imgelemin l kipinin, dardan kavrama (ausgreifend) ve evreleyerek kavrama (umgreifend) anlamnda ekstatik saf zaman ve ekstatik saf zaman oluturan saf zaman ilikilerini oluturduklarn belirtmektedir408. Daha yaln bir ifadeyle, imgelemin, aknsal eyleminin bu l birlii, zamann aknsal

403 404

Heidegger, a.g.e, 1987, s.388. Heidegger, a.g.e, s.389. 405 Heidegger, a.g.e, s.389. 406 Heidegger, a.g.e, s.390. 407 Heidegger, a.g.e, s.390. 408 Heidegger, a.g.e, s.393.

161

yaplann ieren yitimselliini kurmaktadr409. Burada, Heidegger, imgelemin l kipinin oluturduu bu ufuk ierisinde, zamann birliinin birlikte bulunduunu ve znenin yitimselliinin temelini oluturan bu birliin, Kantn nesne olarak adlandrd eye karlk geldiini belirtmektedir. Kant, zamann bu birliini aklamada yetersiz kalmsa da, Heideggere gre, saf zaman olarak bu birlik, sonlu zn yitimselliini oluturmaktadr410.

Bu noktada Heidegger, Kantn gerek Eletiride, gerekse de Antropolojide, imgelem yetisinin l bireimlerini, say olarak l belirlemesinin nedeninin tesadfi olmadn belirtmektedir. Kantta imgelemin bireimin kipi, zamann l birlii olarak, gemi, imdi ve gelecee karlk gelirler ve saf bilginin zsel birliini olutururlar411. Kant, yaanan zaman olgularn, gemi, imdi ve gelecein somut balamnda grmtr. Bu nedenle onda, znenin zaman belirlenimleri, bir bireimi iermektedir412. Krgerin de altn izmi olduu gibi, Kantn

Heidegger, a.g.e, s.391. znenin ele geirilen bu darya kn biz onun ekstatisi olarak adlandryoruz Ortaya kn temel kipleri olarak, ekstaslarn birliinde, (darya kn temel durumunda) zne, ekstaslarn henz alm olan ufkunu snrlandrmaktadr. 410 Saf zaman olarak bu birlik, bizim yorumumuza gre zaman oluturur. Heidegger., a.g.e, s.390. 411 Heidegger, a.g.e, 1998, s.176-177. Kant, Antropolojinde, imgelem yetisinin bu kipinde zamann kkensel boyutlarn (Ursprunsdimension) aklamaya almtr. Antropolojide gemi, imdi ve gelecek zaman kiplerini kullanan Kant, bu kipleri nceden gr (Vorhersehung) yetisi olan hatrlama ile ilikilendirmitir. arm (Assoziationen) araclyla, imdi de mevcut olan, znenin gelecek ve gemi durumlar, birbirine balanr. Bu balama araclyla, znenin gnlk deneyimi olanakl olur. Kant burada, tasarml gemiin (vergangenen), gz nne getirilmesini ieren hatrlanmasn (Vergegenwrtigung), retici imgelemyetisinin etkinliinden ayrmtr. Gelecek balamnda Kant iin yalnzca ayn durumlarn beklentisi (Erwartung hnlicher Flle) ve n bekleyi (Vorhererwartung) vardr ki bunlar deneyim yasalarna (Erfahrungsgesetzen) dayanrlar. K. Dsing, a.g.e, 1980, s. 20. 412 Kant, insann gnlk yaamnda, yalnzca teorik tasarmlar retmediini, daha ok gelecee ynelik, amaca uygun tasarmlar rettiini ve gnlk eylemiyle de, urat amac, gerekletirdiini dnmektedir. Bu balamda Kantta hatrlama, gelecein, nceden tahmin edilmesiyle olanakllk kazanr. Kendimizi, imdiden hareketle grrz, fakat imdinin olana gelecektir. Gelecek beklentisi, Kant iin nemlidir. imdi, gemi ve gelecein belirlenimleri Kant tarafndan demonstrative, (iaret edici) rememorative (tekrar zihne getirici) ve prognostische (ndeyici) olarak ayrlmtr. Kantn dncesine gre prognostische pratik temellerinden dolay en ok dikkati zerine ekendir. G. Krger, ber Kants Lehre von der Zeit, Frankfurt,1934, s.190. Gnlk yaamda, zaman kipleri arasnda gelecek, gemie gre ncelik (Vorrang) tar. Fakat Kantn k

409

162

Antropolojisindeki imgelemin l bireimine ynelik bu belirlenimleri, zamann, saf bilginin zsel birliini oluturan bireiminin kipinde aa kt anlamna gelmektedir. Ayrca, zamanda kklenen bu ortak temel, onlarn, niin saf

bireimin z olarak birlikte olduklarn aklamaktadr413.

Sonuta, Heidegger, Kantn btn tasarmlarmzn zamana balantl olduunu grmekle birlikte, btn sezilen, imgelenen ve dnlen tasarmlarn, bireimin aamas tarafndan belirlendiini gzden kardn belirtmektedir. Oysa, Heidegger, yorumunda, srekli olarak, bireimin tarznn, kkende imgelemin rn olduunu ve zamansal bir zellik tayan aknsal imgelemin, zaman aa kardn vurgulayarak tekrarlamaktadr. Ona gre, imgelem yetisinin bireiminin zamansal karakteri, bireimi bir btn olarak birbirine baml

klmaktadr. nk Heideggerde imgelem yetisi, kkensel olarak, zamana karlk gelmektedir. ayet saf kurucu bir yeti olarak aknsal imgelem yetisi kendinde zaman kuruyorsa; onu aa karyorsa, o zaman aknsal imgelem yetisi

noktas, yaanan imdi durumlarnn, pratik belirlenimleridir. imdi bylece aktel u andaln snrlarna dayanr. 413 Genel olarak, Antropolojide gemi ve gelecein imgelem yetisi araclyla hatrlanmas olgusunu amlayan Kant, gemiin, gz nne getirilerek tasarlanmas olgusunu, hatrlama yetisi araclyla gerekletirmitir. Bu yeti, bir eyi gelecek olarak tasarlayan nceden gr yetisidir. her ikisi de (hatrlama ve nceden gr yetisi) duyusaldr, znenin gemi ve gelecek durumlarnn tasarmlarnn arm ile imdiye balanr ve yalnzca alglarn kendisini deil, alglarn zaman iindeki (in der Zeit) balantsna da hizmet eder. I. Kant, Antropologie in pragmatischer Hinsicht Jun. Stuttgart, 1983., s.106. nceden grme yetisi, Kant dier yetilerden daha fazla ilgilendirir. nk btn olanakl deneyimin ve amalarn kouludur. I. Kant, a.g.e, s.111. Yaanan zamann belirlenimleri, gnlk yaamn aktel olmayan gemi ve gelecekteki tasarmlar ile bunlarn armn ierir. Kantta gnlk yaantlardaki, zaman ufkunun farkl yaps iin, isel grnglerin ak temeldir. Bilincin zamansal aknda, yaanan sre, aamal olarak dnlr. Yaanan sre, hibir zaman sezginin oklusu olarak tasarlanamaz. Kantn da belirtmi olduu gibi, Eer zihin izlenimlerin art ardalndaki zaman birbirinden ayramasayd, zaman tasarmna, sahip olamazdk. Kant, a.g.e, 1990, s.142a-155a, A99, A107. Sonlu insan tasarmnda, oklu, daha ok zamansal ayrmada ve ardk yaantlarnda verilir. Kant, deneysel znenin zgn anlamn isel duyum olan zaman ile eitlemitir. nk zne, tasarmlarn verilenlere gre oluturmaktadr.

163

kkensel zamandr414. Bylelikle, Heideggerin, Kant yorumundaki aknsal imgelemin isel zaman karakterinin ispatlanmas devi, sonlu saf akln, zamansal bir yapya sahip olduu biiminde sonulanmaktadr.

Heideggerin zamann kipleri olarak l bireimin yorumunda, genel olarak, sezgide kavrama, imdiye; imgelemde yeniden-retme, gemiin tekrar-retilmesi olarak gemie; kavramlarda tanma ise, gelecein ncel kavran olarak, gelecee karlk gelmektedir. Fakat Heidegger, Kantn bireimin nc kipinin, merkezi olduu dncesine katlmamaktadr. Kant, bireimin nc kipinin saf biiminin, bireimin birliinin zemini olan tamalg olduunu sylemitir. Heideggerin Kanta kar k burada temellenmektedir. Heidegger, bireimin nc kipinin saf grn ile tam alg nn eitlenmesine kar kmakta; bunun yerine, bu a priori kipin, doann saf bir projeksiyonu olan nbilme olduu

dncesinde, srar etmektedir. Bununla birlikte Heidegger, bireimin nc kipinin, bireimin kipi iinde merkezi bir role sahip olduunu ve tamalg ile zsel bir ilikiye sahip olduunu onaylamaktadr. Heidegger, Kanta uygun olarak, nc kipin dier ikisine gre bir ncelie sahip olduunu kabul etmitir. Fakat, Kanttan farkl olarak, bireimin nc kipinin saf biiminin, tamalg ile zde olduuna ilikin Kantn tezine kar kmaktadr.

Heideggerin, zdelik, ya da nsel kavray olarak adlandrd tanma, Kantta oldu gibi, tamalg ile zsel bir ilikiye sahiptir. Fakat Kant, bunu grememitir. Tanma, dier iki kipe gre tamalg ile daha fazla ilikilidir ve

414

Heidegger, a.g.e,1998, s.174-175.

164

tamalgnn

dorudan

aklanmasn

vermektedir.

Heidegger,

tanma

ve

zdeletirmenin dnyorum olarak dncenin temel ediminin aklamasn verdiklerini; bu nedenle de, tamalgy tanmladklarn belirtmektedir. Sonuta, Heidegger iin bireimin nc kipi, tam alg ile zsel bir ilikiye sahiptir. Bylece l bireimin tanm, znedeki zamann kkensel birliinin ne olduuna ilikin soruda kklenen aknsal tamalgnn neliini artrmaktadr. Heideggere gre, aknsal tamalgnn ne olduu sorusu, insann ontolojik yapsnda temellenen yitimsel varlnn ne olduu sorusunu da iermektedir. Daha nce deinildii gibi, saf anlama yetisi kavramlarnn ontolojik znn aklanmas olarak Aknsal karsamann temel sorunu, sonlu zn ontolojik yapsnda temellenen yitimsel yapsnn yorumunu iermektedir. Heidegger, insann ontolojik yapsnn

aratrlmasnda kklenen ve znenin znelliini ieren bu yorumunu, tamalgnn aknsal rolnn aa karlmasyla tamamlamaya alr. Heideggerin znenin znelliini ieren aknsal tamalg ve zetkilenim yorumu, almann nc blmn oluturacaktr.

165

III.BLM:

AKINSAL

TAMALGI

VE SORUNU

ZETKLENM AISINDAN

KAVRAMLARININ YORUMLANMASI

YTMSELLK

nceki blmde ematizm olarak gerekleen aknsal imgelem ve l bireiminin Heideggerci yorumu, znede zamann orijinal birliini ieren aknsal tamalg ve zetkilenim (Selbstaffektion) sorunu ile ilikilidir. Bu blmn cevaplandrmaya alaca soru; zaman sorunu asndan, Heideggerin niin Kantn tamalg ve zetkilenim kavramlarna yneldiidir?

Heidegger iin anlak, znde zaman balantl bir etkinliktir. Bu durumda Kantn dnd gibi, zamandan bamsz olmayan kendiliindenlik, zamann saf sezgisine sahiptir. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn

Yorumlanmasnda, Heideggerin Kanta kar, zellikle ne karmak istedii, Kantn aknsal tamalg ad altnda ve nc bireim ynnde neyi gstermek istemise, onun kendi zne gre zaman balantl, yani yitimsel olduudur. Oysa ikinci blmde belirtildii gibi, Kant, aknsal tamalgy dorudan zamana kar konumlandrmtr. Burada Kant, nc kipin, imgelemin l bireimin birliinin zemini olan tamalg olduunu sylemitir. Buna karlk, Heidegger, Kantn, nc kipin merkezi olduu dncesine katlmamaktadr. Bu noktada imgelemin nc kipinin, tamalg ile eitlenmesine kar kan Heidegger, bunun yerine, bu a priori kipin, bir btn olarak, doann saf bir projeksiyonu olan nbilme olduunda srar etmitir. Bu noktada Heidegger, kkensel yitimsellik olarak yorumlad tamalgnn, imgelemin l bireiminin temeli olduunu savlamaktadr. mgelemin l kipi,

166

zamana baldr. lineksel olmayan bu ballk, Heideggere gre, zamanla iliki kurmann zn oluturmaktadr. Burada Heideggerin sav, zamann birliini

oluturan l kipin birliinin, tamalgnn birliinde temellendiidir. Saf sezgi olarak zaman, saf dncenin zn oluturan benin kendiliindenlii ile birletiren

Heidegger, bylelikle tamalgnn yitimsel karakterini ne karmaktadr. Bu balamda, nc blmn bu alt blmnde, znelliin her iki belirlenimini oluturan zaman ve ben-dnyorumun, znelliin kendisinde nasl bir araya getirilebilecei sorgulanacaktr. Bu balamda, Heideggerin saf sezgi olarak zamann kkensel a priori birliini, ben dnyorum olarak, aknsal tamalgda temellendirdii gsterilmeye allacaktr. nasl

Benin, kendisiyle karlamasnn olanann ne olduu sorusu, almann ikinci alt blmn oluturmaktadr. Bu alt blme ilikin olarak Heideggerin temel argman, saf sezgi olarak zamann,benin kendisiyle karlamasnn olana olduudur. Buradaki argmandan hareketle Heidegger, zamann, btn deneyimden nce kkensel saf zetkilenim olduunu savlamaktadr. Zamann niin bir zetkilenim olduu sorusu, Heideggere gre, zaman kavramnn, kkensel bir

aklamas temelinde gsterilebilir. Bunun iin, Kantn Eletirideki A77deki tezini kendisine referans olarak alan Heidegger, her etkilenimin (Affektion), duyularn nesnelerden etkilenmesi sonucunda gerekletiini belirtmektedir. Bu durumda etkilenim, bir anlamda varolann kendisini bildirmesidir (sich melden) ve bu

bildirmede zaman, i duyunun a priori biimi olarak nesnelere nceldir. Birinci blmde tartld gibi, Heidegger, zamann nesnelere bu nceliini saf bir almaya karlk gelen alclk kavramyla aklamt. Heideggere gre alclk kavram, isel

167

duyum olarak zamann,

pasif, fakat evrensel olduu anlamna gelmektedir. Bu

noktada Heidegger, pasif, fakat evrensel isel duyumun pasifliine karlk gelen alclnn, sonlu zn tasarmnn sonluluunu ve duyarlln oluturduunu belirtmektedir, Bylelikle Heidegger, sezgisel ve dnsel tasarm arasndaki en nemli farkn, sezgisel tasarmn dolaysz bir etkilenin olmasnda temellendiinin altn izmektedir.

nc blmn son

alt blmnde, Heideggerin

zaman, tamalg ve

zetkilenim olarak aklamasnn temelini oluturan zamann ontolojik olduu sav, aklanmaya allacaktr. Kant ve Heidegger arasndaki kesime, bir eyi

nceden bilmenin, a priori yapda olduuna ilikindir. Fakat bu a priori yap, Kantta deneyimin olana balamnda bilme yetilerimizin aratrlmasn ierirken, Heidegger iin, bu a priori yap, ontolojik bilginin temel elerinin aratrlmasn iermektedir. Heideggere gre, zellikle burada, saf dncenin ilevinin ne olduunun sorgulanmas gerekmektedir.

Saf dnme, nesnelerle ilikili, fakat ayn zamanda deneyimden bamsz olarak, nesnenin belirlenmesidir. Heideggere gre, ontolojik bilgi, bilginin saf elerini (saf sezgi ve saf dnceyi) ierdiinden, saf sezgi ve dncenin, a priori uygulama olanaklln aa karmakta, dolaysyla olgusal bilgiyi de saf bilme

kapsamaktadr. Bu noktada bilen bir varlk olarak insann sonlu ve

yetilerinde temellenen aknsal olanakllna odaklanan Heidegger, sonlu zn bu olanakllnn, ontolojik yapsn oluturduunu savlamaktadr. Bu aknsal olanakllk ise, bireimsel a priori bilginin iki saf esinde; sezgi ve kavramn

168

bireiminde temellenmektedir. Dolaysyla Heidegger iin, ontolojik bireimin olanakll sorusu, ilikindir. sonlu varln varolan nasl atn imleyen aknsallna

Hem Kant, hem de Heidegerde sonlu bir z olarak insan, aknsaldr. Fakat Heidegger, aknsallk sorununu, sonlu zn aknsalln oluturan sonluluunun yitimsel tasarmndan hareketle aklamaktadr. nk, gerek varolann varl, gerekse de Varln konumu zerine dnme, sonlu zn bu aknsall araclyla gerekletirilir. Varlk ve Zamanda Heideggerin syledii gibi, Varlk, aknsal bir olagelmedir. Heideggerin bu argmanndan bize gre ontoloji adna nemli bir sonu kmaktadr. Ontoloji varln bilimidir. Dolaysyla Varlk, aknsal

felsefenin veya aknsalln felsefi aklandr. almamzn sorunu asndan, yantlanmas gereken soru, Varlktan Heideggerin ne anladdr?

Heideggere gre Varlk, en genel kavramdr. Dolaysyla varolan olarak, kavranan her eyin tesindedir. Bu durumda yaplacak olan her tanm varolana ilikin olacandan, Varlk tanmlanamaz. Bu noktada, Heidegger, Varlkn bu tanmlanamazlna karlk, sonlu zn, varolana ilikin, her tutum ve davranna yn veren Varlkanlayn (Seinsverstndnis) yardma armaktadr. Sonuta,

sonlu z, belli bir Varlk anlayna sahip olduundan (ve bu anlayta varolu kiplerini aa karan yitimselliinde temellendiinden) Varl anlama ve sorgulama olanana sahiptir. Bylece varln bilimi olarak, ontoloji, sonlu varln kendi varlndan hareketle gerekletirdii aknsallnn isel olanakllnn aa karlmasdr. Sonuta, Heidegger, hem Varl, hem de varolann varln aa

169

karan sonlu zn aknsallnn bu isel olanakllnn, yitimsel olduunu iddia etmektedir.

III.1.Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn aklanmas

mgelemin saf zaman balantl l bireimi balamnda, Kantn aknsal tamalg kavramna ynelen Heidegger, imgelem ve tamalg arasnda kurmu olduu ilikiden hareketle, tamalgnn kkensel zaman olduuna ynelik nemli bir sonu karmaktadr415. Kant yorumunda, tamalgnn, zaman ile orijinal bir ilikiye sahip olmas gerektiini savlayan Heidegger, znelliin birlii olarak dnd bu ilikinin, yitimsel karakterini sorgulamaktadr. Heideggere gre, saf zaman balantl imgelemin l bireimi, zbilince karlk gelen tamalgda

temellenmektedir. Burada Heidegger, bir bireim yetisi olarak tanmlad imgelemi, sezgideki okluk ile anlama yetisinin birlik verici ilevleri arasna yerletirmektedir. Bu balamda Kanttan farkl olarak, imgelemin hem sezgiye, hem de anlaa ait olduunu savlayan Heidegger, imgelemin dorudan tamalg ile ilikili olduunu iddia etmektedir.

Kantn ematizm retisini, imgelem ve zaman arasndaki ilikiye saf imgelemin grlenebilir olann ufkunu oluturduuna ynelik dncesiyle aklk getirmeye alan Heideggerin amac, kavramlarn duyusallatrlmasn ieren

Heidemanna gre de ben dnyorumun doasnn temellendirilen belirlenimi, zaman kavramna iaret etmektedir. Ontolojik- olgusal ben dnyorum, hem deneysel fenomenlerin, hem de bilincin znel birliinin olanann kouludur D. H. Heidemann, Kant und das Problem des Metaphysischen Idealismus, Kantstudien Ergnzungshefte 131, Berlin; New York, 1998, s.102.

415

170

ematizmin, saf zaman balantl imgeleme bal olduunu kantlamakt.416. Yani, saf anlama yetisinin kavramlar olan kategoriler, zaman tarafndan belirlenmektedir. Buna gre, Heideggerin saf imge olarak belirledii zaman, anlama yetisi kavramlarnn bir grnm kazanabilmesinin, Heideggerin terminolojisiyle, kardaduran olarak varolanlarn alglanabilmesinin olanayd. Saf sezgide aa kan zamann, ontolojik bireimi gerekletiren imgeleme bal olduu argmanndan hareket eden Heideggere gre, bylelikle saf bireimde birleenler znde zaman ve tamalgdr417.

Heidegger, zamansall, kendinin birlii olduu kadar orijinal kavray ve orijinal kendiliindenlik olarak tanmlamaktadr. Saf ve sonlu kendilik olarak

insan, kendisinde zaman karakterine sahiptir418. Ancak, Heideggere gre, saf kendiliin zne gre yitimsel olduunun anlalabilmesi iin, saf kendiliin (reine

Heidegger, a.g.e, 1998, s.143. Heideggerde emalatrma, bir zaman belirlenimidir. mgelem, isel olarak zaman ile ilikili olduundan, zamann belirli niteliklerini kendinde tamakta; zamann boyutuna , imgelemin bireimi karlk gelmektedir. Bu balamda Heidegger, aknsal imgelemin, kendinde zaman kurduunu; aa karttn savlamakta ve bu nedenle imgelemin, kkensel zaman olarak anlalmas gerektiini belirtmektedir. Heidegger, a.g.e, s.187. 417 Bu balamda Heidegger, Kantn bireimin nc kipi ve tamalg arasnda kurmu olduu ilikiden hareketle, tam algnn eit ve zorunlu olarak, gelecee ait olmas gerektii anlamn karmaktadr. levi zdeletirme olan, nc kipin tamalg ile ilikisi kkenseldir. nk, zdeletirmenin kipinde kavrama ve yeniden-retim olanakldr. Kantta, her imdide olmayan baka bir eyin bana aitlii, onun nceki imdisinden bilinemeyeceinden, o, duran ve kalan kendilik tarafndan verilmek zorundayd. nk, benin kendi kkensel eylemine ait olan nc kip, nesnel balamda bana ait olan bir eyi olanakl klmaktayd. Dolaysyla tamalg ve bireimin nc kipi birbirine eittir. Heidegger, a.g.e,1987, s.362-363. Bylelikle sonuta Heidegger, imgelemin l kipinin btn birliinin aknsal tam algda , yani ben dnyorumda temellendiini iddia etmektedir. yleyse burada bizim iin, zamann ben dnyorumda belirlenebilirliinin olanann koullarnn ne olduuna ilikin bir soru olumaktadr geici olarak, bilgide bilinen, yani a priori ispatlanan nedir?Kartezyenci yorumlamayla zneye ait olan nedir?. Heidegger, a.g.e, 1995, s.309. 418 Heidegger, a.g.e, 1998, s.191. ben dnyorum zihnin kendiliindenliinin bir edimidir. yleyse soru, zaman olarak sezgi ve zihnin belirlenimi olarak, ben dnyorum balantsna dnmektedir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.309. Bir daha tekrarlyorum. Burada sz konusu olan, zaman ve ben dnyorumun birliinin olanann ne olduudur. nk, zaman oklunun biimidir ve her dnen belirlenim, burada temellenmektedir. Bu her iki para saf oklu ve saf birlik, belirlenen temel bir birliin saf a priorisidir. Bu problem Kantn aratrmasnda temellenmektedir. M. Heidegger,a.g.e, 1995, s.310.

416

171

Selbstheit) Kant tarafndan, aknsal tamalg olarak yorumlanan belirleniminin anlalmas gerekmektedir. Heidegger, Kantn zaman ve ben dnyorumun aknsalln radikal bir biimde yorumlayarak, kendi kkenselliklerinde bir araya getirdiini, buna karlk, zellikle Aknsal karsamada benin aknsalln olanakl klan ontolojik zn aklamada yetersiz kaldn dnmektedir419.

Heidegger, anlama ve duyarlk yetilerinin balantsn aklamaya alan Aknsal karsamann A ve B versiyonunun her iki yorumunda, imgelemi, ortak arac bir yeti olarak kabul ettiini belirtmektedir420. Bununla birlikte, Kant, ne retici imgelem yetisinin kkensel karakterini alrlk ve kendiliindenlikte (zaman ve aknsal tamalg) grm, ne de dier radikal adm olan kkensel ekstatik zamansall, retici imgelem yetisini tanmtr421. Oysa, Heidegger iin, yalnzca kkensel bir ara yeti deil, ayn zamanda her iki bilgi dalnn kk olan imgelemin, insann ontolojik yapsnda temellenen yitimsel bilgisindeki ilevi merkezidir. mgelem, kendi zne gre, saf sezgi ve saf dnceyi, saf alrlk ve saf
419 Kant, zaman ve ben dnyorum ile ayn zsel yklemi ifade etmitir M. Heidegger, a.g.e,1998, s.192. Heidemannda Heidegger gibi, Kantn, zaman ve ben dnyorumu kendi kkenselliklerinde bir araya getirdiini, bununla birlikte, zellikle Aknsal karsamada benin aknsalln olanakl klan ontolojik zn aklamada yetersiz kaldn dnmektedir. Kant, saf sezginin aklanmasn, tam algnn kkensel bireimsel birliine uygular. Aknsal karsamada , tam algnn kkensel bireimsel birliini bir yandan duyarlkla, dier yandan anlak ile ilikiye sokar. Bundan dolay, Kant, tam algnn kkensel bireimsel birliinin, iki biimde anlalan, bilgisel ve ontolojik-olgusal ben dnyorumu arasnda ayrma gitmitir. D. H. Heidemann, a.g.e, 1998, s.102. 420 Heideggere gre Kantn imgelemin aknsal birletirici ilevine ilikin aklamalar, olgularn ift karakterinin birliinde ifade edilir. Birinci yol, aknsal tamalgdan hareket ederken, ikinci yol, duyarlk ve grnglerden hareket eder. Heidegger, a.g.e, 1987, s.418. Birinci yolda, aknsal tamalgnn birliinden bireimin birlii oluur. Ayrca bu bireimin kendisi, kip anlamnda blmlere ayrlr. Bu aamal blmlere ayrlan, fakat ayn zamanda aknsal tamalgya ait olan bireim, reticidir. Yani a priori ve spontandr. Heidegger, a.g.e, s.418- 419. kinci yolda bireim, sezgi karakterine sahip olduu iin, imgelem yetisi, duyarla aittir. mgelem yetisi, dorudan spontan imge verme yetisidir (das Vermgen der spontanen Bildgebung) (- exhibitio originaria). Yani o, anlak ve sezgiye karlk kkenseldir. nk imgelem, nceden her ikisi olarak birliktedir. mgelem yetisi, gerek anlalan anlamda sonludur . Anlak da duyusal, yani sonludur. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 419. 421 Heidegger, a.g.e, s. 418.

172

kendiliindenlii kendinde birletirir veya daha dorusu her iki kk ierdiinden, znellik yetisinin kk ve znenin ekstatik temel yasasdr422.

Bu noktada, Heidegger, aknsal tamalgya karlk gelen, duran ve kalan ben (stehende und bleibende ich) tasarmnn, Kant tarafndan, benin zamanda olmadnn bir gstergesi olarak kullanldn; bunun sonucu olarak, Kantn, Aknsal karsamada, benin aknsalln olanakl klan bu zn grmediini belirtmektedir. Eletiride aknsal tamalgnn deimezliinden bahseden Kant, onun deimezliini zamanszlna balam423 ve her imdide, kendisiyle zde, fakat deneyimin iinde srekli olan basit bir kavram olarak alglamtr424. Bu balamda, Kantta, tamalgnn imdi balamndaki kendinde tanm, mevcut olan bir eyin nesnel tanmlanmas gibidir425. Heideggerin Kanta kar k tam da burada temellenmektedir. nk, Kantn imdi balamndaki tamalg yorumu, tamalgnn zamansalln inkar etmektedir. Burada Kant, ben dnyoruma ait olann kendisini olanakl klan eyin ne olduunu sorgulamakla birlikte, bilgiyi imdinin balamnda sezgi asndan yorumlayan ve kendini dnen bir ey olarak gren

Heidegger, a.g.e,, s. 417. Heidegger, a.g.e, 1998, s.192. 424 Aknsal Tamalg, tm deneyimi nceleyen ve olanakl klan kouldur. Bilincin tm sezgi verilerini nceleyen ve nesnelerin tm tasarmlar ile onlar olanakl klacak biricik yolda bantya giren birlii olmakszn, bizde hibir bilgi yer alamaz ve bilgilerin birbirleri ile hibir balant ve birlikleri olamaz. Bu ar kkensel deimez bilinci aknsal tam alg olarak adlandracam. Kant, a.g.e,1990, s.90, B107. Tamalgnn aknsal birlii, bilincin birliidir. Bilincin zorunlu birlii, oklunun sentezinin zorunlu birliini ierir. 425 Kantta dnen zne olarak ben, kendisini dnlen bir nesne olarak bilebilme olanana sahiptir. nk ben, kendisine sezgideki benin tesinde verilmitir. Kantn sorusu, genel olarak benin kendisine nasl nesne olabileceidir? Soru, benin i alglarn ve sezginin bir nesnesi olup olamayaca sorusunda temellenmektedir. Kendi kendimizi isel olarak, kendi kendimiz tarafndan etkilendiimiz srece sezebiliriz. sezgi sz konusu olduu srece, kendi znemizi ancak grng olarak biliriz, kendinde ne olduuna gre deil. Kant, a.g.e, s.106, B 156. Kantn sylemek istedii i duyumun, kendimiz tarafndan etkilendiidir. Tam algnn kkensel birliinde var olduumuzun bilincindeyizdir. Bu bir sezgi deil, dncedir.
423

422

173

Descartes gelenek ierisindedir426. Kant znelliin birliini ve bilginin snrl deneysel niteliini, olgusal olarak gz ard etmemi, fakat tamalgnn zamanszln ina ettiini dnmesine ramen, tamalgy imdinin balamnda kavramtr427.

Heideggerin belirtmi olduu gibi, alrlk (Rezeptivitt) ve kendiliindenlik (Spontanitt) olarak iki temel bilgi kayna olduunu kabul etmesine ramen,

znellik iinde bu iki bilgi kaynann temel birliinin detayl bir kantn vermeden uzlatrmaya almtr428. Buna karlk, Heidegger, her iki kavram da sonlu zn ontolojik bilgisinde temellenen yitimsel bilgisini gstermek iin kullanmaktadr. Heideggerin tartt ve Kanta kar savlad temel argman, sezgi ve anlamann bireiminin birliinin zorunlu olarak ben dnyorumun zelliini tad ve insann yitimsel bilgi yetilerinde yitimsel olarak kklendiidir429.

Kant, kartezyenci pozisyonu korumasna ramen, bana ait olann kendisini olanakl klan eyin ne olduunu sorgulamamtr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.324. 427 duyum, bilince, kendi kendimizi bile, ancak kendimize grndmz gibi sunar. kendimizi olduumuz gibi deil, isel olarak etkilenirken sezebiliriz. Kant, a.g.e, 1990, s.105, B153, B159. Kant, bununla i duyumun biiminin paradoksuna iaret etmitir. Tamalg yetisini Kant, i duyudan ayrt eder. Anlak i duyuyu belirler. Bunu, sezginin oklusunu, tamalgnn altna getirerek yapar. Anlak, bir sezgi yetisi deildir. Duyarlk olmadan, bir bireim yetisidir. Fakat duyarl isel olarak belirleme olanana sahiptir. Anlak imgelem yetisinin aknsal bir bireimi olarak zamanla balantldr. Tamalg ve bireimli birlii, zamanla bir deildir. Tamalgnn bireimli birlii, tm bileenlerinin yani sezgilerin oklusunun, kategorilerin ve duyusal sezgiden nce nesnelerle ilgilidir. Buna karlk i duyu olarak zaman, yalnzca sezginin biimidir. Zaman, sezginin biimini oklunun bileimi olmakszn kapsar. Oysa belirli sezgi, oklunun imgelem yetisinin aknsal ediminin (bu edim, anlan i duyu zerindeki bireimli etkisidir) belirleniminin bilinci yoluyla olanakldr. Bu edimi Kant, betisel bireim olarak adlandrr. Kant, a.g.e, s.106, B151. 428 Kant zaman ve ben dnyorum arasnda vurgulad balant zerine alm, fakat (bu balantnn) kendisini sorgulamamtr. Heidegger, a.g.e, 1995, s.311. Kant tarafndan alrlk ve kendiliindenlik, zaman ve tamalg arasndaki bant, Eletiride ontolojik olarak aklanmam ve temellendirilmemitir. Heidegger, a.g.e,1987, s.399. Heideggere gre Kant, Eletiride (A362) zamandan kendilie ait bir birliktelik olarak sz etmesine karn, bu aitliin trn karanlkta brakmtr. Kant, somut znelliin birlii sorununu zmemi, ayn zamanda yeterli derecede sorgulamamtr. Fakat btn sonular ve ak kalan sorularna ramen Kant, soruna bir zm sunmadan orada brakmtr. Heidegger, a.g.e, s.396. 429 Eer varolann varlnn olanakllnn koullar sorusu, zihnin her iki belirlenimi balamnda (saf sezgi olarak zaman ve kendiliindenliin edimi olarak, ben dnyorum) sorgulanrsa, bu sorgulama felsefi kavranmaldr. Fakat bununla varolann varlnn bu yorumlanmas, zaman ve ben dnyorumun temel devidir. (nk) varolann varlnn ne olduu sorusunda, varln ne olduu sorusuna cevap verilebilir. Heidegger, a.g.e,1995, s.311. Heideggerde Varln olanakll sorusu, zaman ve ben dnyorumun ne olduu sorusuna ynlenir. Heidegger. a.g.e, s.311.

426

174

Bu noktada Kantn btn bilgilerimizi ncelediini savlad duran ve kalan benin, ne anlama geldiini sorgulayan Heidegger, Kanttan farkl olarak, tamalgnn, dorudan aknsal imgelem ve l bireimiyle ilikili olduunu syleyerek, tamalgnn, yitimsel karakterine gnderme yapmaktadr430. Burada Heideggerin hareket noktas, saf imgelemin birletirici bir ileve sahip olmasdr. mgelemin l bireimsel birlii (Sezgide Kavray, mgelemde Yeniden-retim ve Kavramda Tanma) araclyla yeniden retilen tm sezgiler, imgelemin bireimsel birliinin bilincine karlk gelen tamalgya yklenirler431. Heideggere gre Kant, imgelemin aknsalln vurgulamak iin, imgeleme, retici bir ilev yklemitir432. nk Kantta deneyimin olana, grnglerin einimi (benzerlik) ve

armlarnn (Affinitt und Assoziation Erscheinungen) yasalara gre yeniden retilmesiyle olanakldr. Heidegger iin de, imgelem yetisinin aknsal ilevi araclyla nesnelerin kavramlar, bir deneyimi oluturmak iin bir araya getirilirler. Grnglerin armlar, yeniden retilmeleri ve bilince yklenmeleri,

imgelemyetisinin aknsal ilevi araclyla gerekletirilir. Bu gerekletirmede deimeksizin kalc bene karlk gelen saf tamalg, tm bilgimize elik etmektedir433. Kant, tamalgy anlaksal klmak iin, imgelem yetisiyle birletirmitir.
430

Yalnzca bu ekilde, ben, tpk sreklilik ve kalclk gibi kendiliin (Selbigkeit) ufkunu oluturur. Bu ekilde ufkun ierisinde nesnel olann deiimi deneyimlenir Bu kalc ve duran ben, benin, zamann kkensel oluturucusu olduu anlamna gelmektedir. Kkensel zaman, kardaduran (nesne) ve onun ufkunu oluturmaktadr. Heidegger, Kant und das Problem der Metaphysik, Frankfurt am Main,1998, s.193, 431 mgelemin l bireimi, tam algnn duran ve kalan beninin olanadrlar. nk duran ve kalan ben, olarak saf tam alg, btn tasarmlarmz oluturmakta ve bilince getirmektedir. Buna gre btn bilin, tpk btn duyusal sezginin saf isel sezgiye, yani zamana ait olmas gibi btn tasarmlarmzda saf tam algya aittir. M. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 423. 432 Heideggere gre, tamalg ile zaman birbirine balayan a priori yeti, retici imgelemdir. Fakat aknsal tamalg ile zaman, ne a priori olarak balyorsa, (O) retici imgelem yetisidir . M. Heidegger, Phnomenologische Interptetation von der Kritik der reinen Vernunft, Frankfurt am Main, 1987, s. 423. 433 Kant, a.g.e, 1990, s.95, A124. kendimi dnyorum, yani ben dnyorum, sum Cogitansdr. Her sezgi ve tasarm, bu ben dnyoruma (Cogito me rem Cogitontem) elik edebilir olmaldr. nk bylelikle (bize) verilmi bir eyin, verilmesi olanakl olabilir. Heidegger, a.g.e, 1995, s.323.

175

Buna karlk Heideggerde imgelem, okluu kendisinde birletirdiinden, her zaman iin, yitimsel bir karaktere sahiptir.

Bylelikle, tamalgnn, yitimsel bir yapya sahip oluunu Heidegger, imgelemin l bireimsel yapsna ve bu l bireimsel yapya karlk gelen zaman kipleriyle aklamaktadr. Sonuta, imgelem, aknsal ve yitimsel bir karaktere sahip olduu iin, tamalg da, hem aknsal, hem de yitimsel bir karaktere sahiptir434. Aknsaldr, nk zamann srekliliinde, kalc bir benin olanakll, benin, aknsal olmasyla olanakldr. Burada Kantn, zbilinci, aknsal olarak tanmlamasnn arkasndaki ana motif, zorunluluk dncesinin bize, deneyim

yoluyla verilemeyeceine ilikin dncesinde temellenmektedir. Yitimseldir, nk, ben dnyorum tasarm tm bilgilerimize elik etmektedir435. Heideggerin de vurgulam olduu gibi, eer tm bilgilerimiz, birincil olarak zamana aitse, ayrca anlama yetisine ait saf kavramlarn duyusallatrlmasn ieren imgelemin bireimsel birlii araclyla ve tamalg ile ilikisi yoluyla

oluturuluyorsa, bu, tamalgnn ontolojik olarak anlalmas gerektii anlamna gelmelidir.

Kant, tasarmlarmzn btn oklusunun birliinin aknsal ilkesini gz nne almaktadr. Bu ilke, aknsal tam algnn kavramndan tremektedir. Btn tasarmlar, bir bilinte alnmaldrlar. Bu, Kantta bir eyin tasarlanmasnn veya tasarlanabilirliinin, znenin kendisinde aknsal olmasna bal olduu, anlamna gelmektedir. Heidegger, btn tasarmlarmza ait olan, bu zorunlu olanaklln ilkesinin Kantta bilince ait olduunu belirtmektedir. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 408. 435 Bu noktada Kantn tamalg kavramnn, anlam bilimsel (semantische) yapsnn aklanmas gerekmektedir. Kant, kavram,1- bene (ich) karlk gelen tamalg (Apperzeption) olarak, 2-ben dnyoruma (Ich denke) karlk gelen, plak tamalg (blose Apperzeption) olarak, 3- isel anlamda (inneren Sinn) , deneysel tamalg (empirische Apperzeption) olarak ve 4- anlak (Verstand) olarak, (a) zde tamalg (identische Apperzeption), (b) Saf tamalg (reine Apperzeption), (c)Kkensel tamalg (ursprungliche Apperzeption), (d) Aknsal tamalg (transzendentale Apperzeption) olarak aklamaktadr. Prof.Dr.R. Henrch, Apperzeption in Kants Kritik der reinen Vernunft Kurzvotrag (im Forschungsseminar), 2005, http://www.fs.unimb.si/si/inst/iko/lio/desingn/izmenjava/kant_web/Apperzeption.htm .

434

176

Heidegger, tamalgnn yitimsel ve karakterinin aa karlmasyla, bilincin kendisini bilmesinde temellenen aknsal tamalgnn birlii arasnda bant kurmaktadr436. Kantta, znedeki oklunun birlii, bireimseldir437 . Heidegger iin, burada Kantn bir znede oklunun birliinin, nasl bireimsel olabileceine ynelik cmlesi nemlidir. nk tamalgnn birlii, znedeki oklunun birliinin bireimsel olanadr438. Tamalgda, imgelemin l bireiminin kkensel bireimi, zaman boyutlar olarak, birbirine uzanmaktadr. Heideggerci bir sylemle, bilincin birlii, kendisinde saf zaman balantldr439. Heideggerin bilincin birliinin yitimsel olduuna ilikin belirlemesi, znenin sonlu olduu anlamna gelmektedir440. Bu noktada, Heidegger, Kantn bilginin sonluluunu dikkate alarak ontolojik bilgi sorununu temelllendirdiini savlamaktadr441.

Salt Akln Eletirisini, sonlu insan bilgisini merkeze alarak yorumlamaya balayan Heidegger, bu sorunu, imgelemin l bireimine bal aknsal tamalgda sonlandrmaktadr. mgelemin l bireimi, tamalgnn kkensel aknsal birliinin
436 Tamalgy a priori, aknsal ve bireimsel olarak, tm tasarmlarmzn aknsal birlik ilkesi olarak tanmlayan Kanta gre her bilebilme, bilen bir znenin yani bir bilincin varolmas kouluna dayanmaktadr. Buna gre, her bilincin yapsnda bir kendini bilme vardr. Bu bilme, her bilgi fenomeninin temelinde bulunan bir olanaktr. Kant, dnmenin bu birliine tamalgnn aknsal birlii (die Einheit des tranzendentales Apperzeption) adn vermektedir. Tasarmlarmzn okluunu birlik haline getiren tam algnn birlii, tm olanakl algnn zorunlu koulu ve nesnel zeminidir. Kant, a.g.e,1990,s.94,174a. oklunun btn ball ve bizim mekan ve zamann saf sezgisinde karlatmz birlik, kategorilerde gerekleen, tam algnn aknsal birliinde gerekleir H. Wagner, a.g.e,1980, s.361-362. Heideggere gre bir eyin bene verilmesi, benin znelliinin temelini oluturmaktadr. Bu noktada Heidegger, verilenin bene aitliinin nerede temellendiini sorgulamaktadr. Heideggerin cevab, tamalgnn zdeliidir. Tamalgnn kkensel birlii, tm mantn, aknsal felsefenin en yksek noktasdr. Heidegger, a.g.e,1995, s.325. 437 yleyse saf tam alg, oklunun bireimsel birliinin ilkesini, btn olanakl sezgide ele verir. I. Kant, a.g.e 1990, ,A 116. 438 Bilincin birlii: Aknsal tamalg zne gre bireimseldir. Birlik ufku (Einheitshorizont) bireimseldir, yani bireimde a priori temelllendirilen birliktir. Aknsal tam algnn bu birliinin, bireimsel karakterinin zorunlu temelini Kant aka aklamamtr. nk o, znenin sonluluunu kkensel olarak, znelliin kendisinden gelitirmemitir Heidegger, a.g.e,1987, s. 410. 439 Heidegger, a.g.e, 1987, s. 410. 440 nsan bilgisinin sonluluu znel olarak zamansal, ekstatiktir M. Heidegger, a.g.e, s. 410. 441 Heidegger, a.g.e, s. 409.

177

olanadr. nk bu bireimsel birlik (aknsal tamalg), bir bireimi (imgelemin l bireimini) art komakta ve iine almaktadr. O halde tamalgnn aknsal birlii, imgelem yetisinin saf bireimine bir bilgideki okluun btn oluumunun bir koulu olarak baldr(Buna gre), imgelem yetisinin saf (retici) bireiminin zorunlu birliinin ilkesi, btn bilginin olanakl temeli olan tamalgdan ncedir442. Heidegger, retici imgelemin l bireiminin, btn bilginin olanakl temelini oluturan tamalgdan nce gelmesinin, ne anlama geldiini sorgulamaktadr. Heideggerde aknsal imgelem, temelin dzenlenmesi balamnda bir ncelie sahiptir. Bununla birlikte imgelemin ncelii, kkensel deildir. mgelem yetisinin l bireiminin, tamalgdan nce gelmesi demek, bireimin, bir anlamda, tamalgnn,ben dnyorumun gz nnde tamamlanmasdr443.

Ayrca, Kantn zaman ve tamalg arasndaki ilikiyi kategoriletiren bak asn aklamaya alan Heidegger, tamalgnn bir nesne olarak kendilik algsna karlk gelmediini sylemektedir. Tamalg, daha ok, bir kabiliyet olarak, znenin kendi ediminine ve yapabilirliine karlk gelmektedir444. Heideggere gre, znenin

Heideggere gre imgelemin tam algy ncelemesi, birinci yolun btn zetini oluturmaktadr. Saf imgelem yetisinin bu kkensel bireimi, bilginin olanann temelidir ve tam algdan nce gelmektedir. Kantn A124te belirtmi olduu gibi, Aknsal tam algnn bireimsel birlii, imgelem yetisinin saf retici bireiminin aknsal birliidir. Heidegger, a.g.e, s. 410 -411. 443 Heidegger iin, Kant, bu nceyi, zaman zaman mekansallkta veya ynelimsel anlamda (intentionalen Sinn) kullanmaktadr. Kant bu nceyi, coram intuitu intellectualinin kullanmnda A249 ve baka bir yerde sezginin ncesinin nesnesi anlamnda kullanmtr, A 287. Kant, nceden ieren ve nceden duran olarak, sezginin nesnesinden sz etmitir. Bylelikle Heidegger, Kantn saf zaman balantl imgeletirici bireimin kkensel nceden dzenleyici olarak, aknsal tam alg olduunu sylediini belirtmektedir. Kant, imgelemin aknsal ilevi araclyla grnglerin einimini yani nesnellii, ben dnyorumu olanakl kldn sylemitir.Ayn zamanda Kant, bu bireimsel birliin (aknsal tamalgnn) bir bireimi (aknsal imgelem yetisini) art kotuunu sylemektedir Kant, bu argmannda imgelemin aknsal tamalgda nasl ierildiinin fenomenolojik ispatn vermemitir. Aknsal tam algnn ncelii, anlan nceliidir. Heideggere gre Kant, aknsal tamalgy, imgelem yetisine kurban etmede ekimser kalmtr. Eletirinin ikinci basksnda aknsal tamalg, tekrar eski gcne ve en yksek konuma ular. Heidegger, a.g.e,1987, s. 410 -412. 444 Heidegger,a.g.e, s. 381. Heideggerde Ben tasarm, ben yapabilirimi imler ve ben dnyorum tasarm, benin Daseinm belirler

442

178

kendine sahip olma anlamndaki (Selbstbesitzt) bu farkndal, tamalgnn kkensel kabiliyetinin doasn oluturmakta ve aknsallk iinde yapabilirlik ve

olabilirliklerin toplamnn, gereklikten daha yksek olduunu gstermektedir. Bylece tamalgy, kendine sahip olma olarak tanmlayan Heidegger, kendine sahip olmann, bana ait olana (zu mir hin) karlk geldiini dnmektedir. Burada eylemlerimizin yapabilirlik karakterini imleyen yapabilirim znenin birincil varlk durumunu belirlemektedir445. nk, tamalgda dnce, kendine tekabl etmektedir. Yani, dncenin bir edimi olan tamalg, tm tikel dncenin zn oluturmakta ve dnyorum olarak aklanabilmektedir446. Bylelikle

Heidegger, aknsal tamalg ve ben dnyorumun, ayn anlama sahip olduklarn aa karmaktadr. Ben dnyorum tasarm, ben yapabilirim olarak ben tasarmn belirlemektedir447. Bu noktada Heidegger, Kantn, ben dnyorum

M. Heidegger, a.g.e, s375. Dnyorum tm tasarmlarma elik ediyor olmaldr. Kant, a.g.e,1990, s.98, B131. Kantta saf tam alg, kendiliindenliin edimidir ve dnyorum zbilince karlk gelmektedir. Kanta gre, sezgide verilen tasarmlarn benin tasarmlar olabilmesi iin, bir zbilince ait olmas gerekir. Buna gre, tasarmlara elik eden bilin ile znenin zdelii, bir tasarm bir bakasna birletirme ve bu birletirmenin bilincinde olmakla olanakldr. Sezgide verilen tasarmlarn tmyle bene ait olduu dncesi, onlarn tek bir zbilinte birletirilmesi, ya da en azndan birletirebilecei dncesine dayanmaktadr. Dolaysyla Kantta, tasarmlarn oklusunu, bir bilinte kavrayabilmemiz araclyla, onlar, kendi tasarmlarmz olarak adlandrabiliriz. Heideggerin burada Kanta sorusu, aknsal benin yitimsel olarak nasl kendi kendisinin farknda olabileceidir? Heidegger, Kantn aknsal beni, ben dnyorum olarak bilisel srelerden karttn belirtmektedir. Oysa Heidegger iin, ben dnyorumun aklanmas iin kendiliin kkensel ediminin zaman ile olan ilikisinin aklanmas gerekir. Heidegger, a.g.e,1995, s.327. Heideggere gre insan ilk olarak varolann bilgisini hedefleyen bir varlk deildir. nsan daha ok, Dasein olarak, daha nceden dnyaya atlm olan, yani yapay ve sonradan balayan bir ey deildir. ... Bilakis her zaman iin somut evresiyle (Zuhandenheit) ilikisiyle pratik bir iliki iindedir. Bu anlamda Heidegger Kanta kar unu savlamaktadr: Ben yalnzca dnyorum deil, bilakis ben bir eyi dnyorum M. Sandbothe, Die Verzeitlichung der Zeit, Grundtendenzen der modernen Zeitdebatte in Philosophie und Wissenschaft, Stuttgart, Darmstadt, 1998, s.112. Heidegger, Sandbothenin de vurgulam olduu gibi, Kantn Akn benini nesnelerle etkin bir praksis iinde kavramakta ve bu kavrayn zamansal ve yitimsel olduunu belirtmektedir.
446

445

447

Eylem olarak dnce, znde ben dnyorumun durumudur. Heidegger,a.g.e,1987, s.375.

179

tasarmn, dncem, tm tasarmlarma elik etmelidir eklinde, kendiliinden (spontan) olarak belirlemesinin nemine deinmektedir448.

Kantn kendiliinden ben dnyorum tasarmndan, Heidegger, zsezgi (Selbstanschaung) olarak zamann, ben dnyorum ediminden nce verildii sonucunu karmaktadr449. Heideggerin bu belirlemesine gre, zaman, ben tasarmn ncelemektedir. nk, varoluumuzu duyusal, yani, yitimsel olarak, belirleyen ve varoluumuza karlk gelen kendiliindenliimiz, zaman olarak belirlenmektedir450. Bylelikle Kantn zaman ve ben dnyorum arasndaki ilikiye yeterince aklk getirmediini belirten Heidegger, kendiliindenlik ve zaman arasndaki ilikiye aklk getirebilmek iin, tamalgnn

(kendiliindenliimizin) ne derece bilgimizin kkensel bir yetisi olduunu tartmaktadr. Bu noktada Heidegger, aknsal tamalgnn, nesne balantsnn i olana olup olmadn sorgulamaktadr.

Kant, a.g.e, 1990, s.171a, A117. Kendi kendimizin bilgisi iin dnce edimi, sezginin oklusunu tam algnn birliine getirir ve bunun iin oklunun verilmesini salayan sezgi gereklidir. D varlmzn belirlenimi de i duyuma baldr. Kantta dnyorum d varlmz belirleme edimidir. D varlmz verilmitir. Bunun iin duyusal ve belirlenebilirin alclna ait olan zaman yani z sezgi gerekir. Zaman, belirlenebilir olan verir. Kendimize ilikin kendimize grndmz gibi bir bilgimiz vardr. Kendi kendinin bilinci tam algdaki oklunun bireimi yoluyla genel olarak bir nesnenin dncesini oluturan kategorilere baldr. Nesnenin bilgisi iin nesnenin dncesi olarak kategoriler ve kategorileri belirlemek iin de sezgi gereklidir. Kendi kendiliimize karlk gelen ben, kendi birletirme yetisinin bilincinde olan bir anlktr. Kant, a.g.e, s.107, B159. Anlk, Kantn i duyu olarak adlandrd snrlayc koul altndadr. Anlk, kendini bir sezgi asndan kendi kendine grnd yolda bilebilir. 450 Heideggerin kendiliindenlik ve zaman kavramlar, kkl bir biimde, Kantn kendiliindenlik ve zaman kavramlarndan ayrlmaktadr. Kantta kendiliindenliimizin olana, zamann koullarnn dna kldnda olanakldr. Oysa Heidegger', srarla kendiliindenliimizin zsel olarak, zamanla ilikili olduunu sylemektedir. Bu noktada Heidegger, zgrlk ve zaman arasnda direkt bir iliki kurmaktadr. Geri, kendiliindenlik ve zgrlk arasndaki bu iliki, Kantn kendi zgrlk anlayna tamamen uymaktadr. Fakat Heidegger, temporal ve zamansal olarak, zaman ve kendiliindenlik arasndaki ilikiyi, zamann daha orjinal bir yorumuyla gstermeye almaktadr Heidegger, a.g.e, 1987, s. 380.
449

448

180

Heidegger, Kantta aknsal tamalgnn, nesnelliin z ile zel bir baa sahip olduunu dnmektedir. lk olarak Kant, tamalg tartmas erevesinde nesne kavramn aydnlatm ve nesneleri deneyimleyebilmemiz iin aknsal bir nesnenin saf bir kavramn varsaymak zorunda olduumuzu ileri srmtr451. Heidegger iin, Kantn sylemi olduu, deneyimin olanann deney nesnelerinin de olanann koullar olduuna ilikin yorumu nemlidir. Varolanlarn tm deneyimi, eitli duyumlar birletiren bir nesne kavramna bal olduundan, bir nesnenin a priori varsaym, Heidegger iin, ontolojik bilginin anlamndan baka bir ey deildir. nk deney edinmeyi olanakl klan ey, ayn zamanda denenebilir olan eyi de olanakl klmaktadr452.

Hatrlanaca gibi, Aknsal karsamada saf anlama yetisi kavramlar olan kategorilerin, ontolojik zn aa karan Heidegger, bu aa karl ile znellii ve olanakl a priori nesne balantsn gstermekteydi453. Bu noktada Heidegger, birincil kategori olan tamalgnn, genelde tm dncenin zn oluturduundan, a priori bir diren ierdiini dnmektedir. Kurallarn bir birimsel alan olarak doann bu saf projeksiyonu yoluyla tamalg, nesnellii ekillendirmekte ve doann benzemesini olanakl hale getirmektedir454. Dolaysyla aknsal tamalg, bir nesneyi

deneyimin olanann koullar ayn zamanda deneyimin nesnelerinin olanann da koullardrlar. Kant, a.g.e, 1990, s.212, A158, B197. 452 Heidegger, a.g.e, 1988, s.119. 453 Btn kategoriler, kendi zlerine gre a priori direnliliin (Widerstndigkeit) birliksel ufkunun ngrlen tasarmnda temellenir. Heidegger, a.g.e, 1987, s. 377. 454 Nesnelliin bu projeksiyonu, znenin kendiliindenliinin bir aklamasdr. Kendiliindenlik, esas olarak zgr bir edimdir. zne , zgr olarak bir nesnenin deneyimleri iinde birletirilen bir varln duyumlar vastasyla kendisine a priori bir kar koyma tasarlar. zne, zgrce kendisinin uymas gereken kurallar koyar ki, bu durumda deneyim olanakldr. Bu noktada nesne kavramnn aklanmas gerekmektedir. Heideggere gre nesne kavram, verilen bir sezgideki okluyla uyumludur. Heidegger, a.g.e, 1995, s 320. nk btn verilenler, saf sezgi olan, zaman araclyla ve ben dnyorumda verilebilirler. Zaman, empirik olarak, belirlenmelidir; yani, zaman verilmilikte gsterilmelidir. Heidegger, a.g.e, s 320. Zaman, zellikle Kant anlamda verilendir.

451

181

dnmenin kkensel koulu ve deneyimin aknsal zeminidir. Heidegger, bu noktada, Kantn olanakl nesne balantsn gsteren B197deki argmannda, sonlu bilginin znn ne olduu sorusunun, deneyimin olanakll erevesinde ilendiini dnmektedir. Konuya daha fazla aklk getirebilmek iin, burada

Heideggerin deney kavramndan ne anladnn aklanmas gerekmektedir.

Heideggerde deney, en genel anlamda varolann sonlu ve sezilerek alnan bilgisini iermektedir455. Heideggerin deney tanmndan, sonlu bir z olan insann, bilmesinin de sonlu ve snrl olduuna ilikin bir sonu kmaktadr. Bu durumda, bilginin olumas iin, varolanlarn nesne olarak belirlenmesi gerekmektedir. Varolanlarn nesne olarak belirlenmesi ise, sonlu varln, varolan karsna almas ediminde gereklemektedir456. Heidegger, varolanlarn bilinebilmesi iin iki koul ne srmektedir. Bunlardan ilki, varolanlarn kendini bildirmesi; ikincisi ise, sonlu bilgisinde varolan kendi sezgisinde yaratamayan sonlu zn kendini varolana yneltmesidir. Dolaysyla, Heideggerde, varolann kendini gstermesi (Aletheia)457 ve sonlu bir z olarak insann kendisini varolana yneltmesi, sonluluk anlamna gelmektedir. nk, Karda-durann karya alnmas, znde sezginin alclyla (hinnehmende) gerekletiinden, yitimseldir458.

Heideggerde verilen ise nesneye karlk gelmektedir. Verilen benim iin karda-duran; nesne (Gegen-stand) olabilir. M. Heidegger, a.g.e, 1995,s.323. Heideggere gre, Kanta girite bu verilmilii anlamak birincildir. Bu balamda Heidegger iin verilenle yani nesneyle karlamann olana zamandr. Kendiliin temel varlk biimi olarak, nesneye ynelme; nesneyle karlama, Kant sylemle bir etkilenmedir. Kendiliin geici ve konulatrlamayan alcl, verilmiliin olanadr. Heidegger, a.g.e, s ,348 455 Heidegger, a.g.e, 1998, s.116. 456 Heidegger, a.g.e, s.70-71. 457 Heidegger, a.g.e, s.118. 458 Sonlu bilgi alc sezgidir (hinnehmende Anschauung). Heidegger, a.g.e, s.71.

182

Heideggerde bir eye ynelme, nesne olmann ufkunu

kurmaktadr.

Heidegger, kendini bir-eye-yneltme ediminde, varolanlar karda-duran (Gegenstand) olarak belirlemektedir. Bu noktada, Heidegger, varolanlarn belirlenmesinin olana olan nesne tasarmnn, bir a apriori bir kar koyma olduunu sylemekte ve nesnenin bu a priori kar koymasnn, znenin kendiliindenliinin bir aklamas olduunu varsaymaktadr. nk, kendini bir eye yneltmedeki kendilik, ben olarak ortaya kmaktadr. Heideggere gre, ben tasarm, Kantta olduu gibi, tm tasarmlarmza elik etmek zorundadr. Ben tasarm, her bir eyin karya alnarak tasarlanmasnda ve her bir eye ynelmede bu ynelmeye katlmakta ve her tasarma, ben tasarlyorum olarak elik etmektedir. Buradan, kalc ve deimeyen benin, nesne olmann, Heideggerin terminolojisiyle sylersek, bir eyin karya alnmasnn olana olduu aa kmaktadr459.

Bylelikle Heidegger, dnyorum olarak tamalgnn, btn olanakl deiimlerde nesnelliin a priori kkensel ufkunun olana olduu sonucunu karmaktadr. znenin kendisinde bulunan bu ufuk, nesnellii olanakl klmakla birlikte, deneysel deildir. zne eylem olarak, kendisine nceden verilmi bu birlik ufkuna sahiptir. nk, kendi bilme tarznda, nesneyi nesne olarak belirleyen

tamalgdr. Heidegger, buradan, Kanttan farkl ontolojik bir sonu karmaktadr. Bu sonu; sonlu bir z olan insann ekstatik duruu ile varolan ulalabilir yapma olanana sahip olmasdr. Heideggerde sonlu bilgide zorunlu olarak dtan bakma (hinausgehen zu) ve dnda durma (hinausstehen zu) vardr. Bu ekstatik dta duru,

459

Heidegger, a.g.e, s.193-195.

183

sonlu bir z olarak insann, durduu yere gre nesnesini kurmasnn ve kendisini kurmu olduu bu ufkun iinde anlamasnn olanadr460.

Heideggere gre, imgelemin l bireimi tarafndan kurulan bu birlik ufku, aknsal tamalgnn, a priori bir olanaklldr. Dolaysyla ekstatik birlik ufku nesneye deil, zneye aittir. zne, eylem olarak, kendisinin bu birlik ufkunun (Einheitshorizont) nceden verilmiliine sahiptir. Birlik ufkunun nceden verilii olarak bu kkensel eylem, bir bene ait olan a priori olanakllktan baka bir ey deildir. Heidegger, burada bu birlik ufkunun direncin karakterine sahip olduunu belirtmekte; kendisinden kaynaklanan ve ayn zamanda kendisine gelen, bu direncin, nereye zaman tasarmna ait olup olmadn sorgulamaktadr.

Yukarda akladmz gibi, imgelemin dorudan tamalg ile ilikili olduunu dnen Heidegger, tamalgnn zamanla ilikisini gsterebilmek iin, imgelemin zelliklerini tamalgya aktarmaktadr. Buna gre, zamann boyutuna karlk gelen ve imgelemin l bireimi tarafndan kurulan, birlik ufku, ayn zamanda tamalgya aittir. Heidegger, tamalgnn btn olanakl deiimlerde, imgelemin l birliinin a priori kkensel ufkuna sahip olduu varsaymndan hareketle, tam algnn ekstatik bir yapda olduunu dnmektedir. nk bir ufuk olarak tamalg, direncin karakterine sahip olan nesnellii olanakl klmaktadr.

Heideggere gre, Kant, aknsal tamalgnn, nesnelliin ufku olduu dncesini, zaman aklamas karanlkta kalmasna ve kopuk olmasna ramen

460

Heidegger, a.g.e, s.119.

184

vermitir461. Ekstatik zamana, aknsal tamalgnn ilevlerini aktaran Heidegger, nesnellik tasarm ve birlik bilincine karlk gelen aknsal tamalgnn temel ilevlerinin, zamandan hareketle anlalabileceini kantlamaya almtr.

Heideggerde nesnelliin temeli, zaman tasarmdr. Zamann, nesnelliin temeli olduu tezini kesinletirebilmek iin, nesnelliin kendisine direnci nasl verdiini aklayan Heidegger, bununla, deneyimi nesnelletiren eyin znde zaman

olduunu vurgulamaktadr. Heideggerin bu iddias, Kantn tesine gemek iin nemli bir admdr. Bununla birlikte Heidegger iin, zamann bu direnci nasl salad ve nesnellii nasl oluturduu sorunsaldr. Bu noktada, Heidegger, Kantn zetkilenim retisine tutunmaktadr. Heideggere gre, en genel anlamda zetkilenim olarak zaman, znenin kendisini etkilemesi yoluyla olumaktadr. Dolaysyla bu etkilenimde zne, sonuta kendisine bir diren vermektedir. Heideggerin Kanta kar temel argman, zetkilenim olarak zaman kavramnn znenin kendisine nasl bir diren verdiine ynelik bir ipucu saladdr.

III.2. Saf zetkilenim Olarak Yitimselliin Aklanmas

Tamalgnn yitimsel olduunu kantlamak iin Kantn aknsal tamalgya ykledii ilevi yorumlayan Heidegger, Kantn duran ve kalan ben tasarmna

nk, zne zamann kiplerinden geerek kendi dndaki varlklara yaylmaktadr. Bireimin ediminde zne, kendi dna yaylmakta ve varl kavramaktadr. zne, bu nedenle ekstatiktir. Ekstatik, bir esriklii imlemez, daha ok, kendinin kendi dndaki duruudur. Bireimin l kipinin her biri, bir akstasa karlk gelir. Bireimin l kipinin ekstaslar birbirlerine aittir. Heideggerde bireimin kipi, zsel olarak temporal olduu iin onun birlii, ayn zamanda zamann kendisinin birliidir. zne, varolanlar kavrad iin zamann ekstaslar birbirine aittir. Kendi dna yaylan zne, kendinde zamann birlii olarak adlandrlan birlie referans iinde verilen eyi sentezleyebilir. Bu nesnelliin zamana yaylmasdr. Bu durumda genel iinde bireimin birliinin klavuzluunda zaman nesnelliin kaynadr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.391.

461

185

karlk, zamann kkensel znn saf zetkilenim olduunu savlamaktadr462. Heidegger iin Kantn zetkilenim teorisi, imgelemyetisinin anlamnn

oluturulmasnda merkezidir. Heidegger,

Kant tarafndan nemi aa karlan,

fakat tam olarak aklanamayan zetkilenim kavramn, isel duyuma karlk gelen zaman ve tamalg balamnda tartmaktadr. Onda isel duyuma karlk gelen zaman, tamalg ve zetkilenim, Kantta olduu gibi, farkl yetiler deil; znelliin yap talar olarak zamann kendisine karlk gelen belirlenimlerdir463. Bu noktada Heidegger iin, Kantn zetkilenim retisinin, anlan kendiliindenlii

(Spontanitt) ile sezginin alrl (Rezeptivitt) arasnda birletirici ilevi aa kmaktadr. Heidegger, saf tamalgnn kendiliindenlii ile isel duyumun alrln, bu ilevsel balam iinde, btn olarak aknsal znellie ait olduunu belirtmektedir. Heideggerin syledii gibi saf zetkilenim, bir ilevsel balam olarak sonlu kendinin aknsal kaynann yapsn vermektedir464.

Heideggere gre, Kantta zaman ve ben dnyorum balants, ayn nitelikte ayn olarak, ayn biimde dururlar. Heidegger, a.g.e, 1998, s.191. Kant, zaman ve ben dnyoruma ayn zsel yklemi vermitir (ifade etmitir). M. Heidegger, s.192 . Heideggere gre Kant, Deneyimin Anolojisi ve ematizmde zaman ve benin aknsal znn, kalc ve deimez olduunu, kantlamaya almtr. Kant, ematizmde zamandan zaman kalr ve deimez A182 B224 akmaz, dnmsz ve kalcdr A143, B183, eklinde bahsetmitir. Heideggere gre Kant, burada benin zamansal olmadn, veya zamann kendisi olduunu, ya da kendi zsel zne gre olanakl olup olmadn sorgulamaktadr ki, Kant, ben ve zamann zamanda olmadn vurgulamak istemitir. Heidegger, a.g.e, s.192. Heideggere gre, Kant Deneyimin Anolojisinde ise, zaman ve ben dnyorum arasndaki ilikiyi dorudan deil; genel olarak, aklamtr. Burada Kant, kalclk olarak zaman, alglanamayan ve temelde olan olarak, aklamtr. yani zaman subjectum olarak, hypekemenondur. Heidegger subjectum olarak, zaman ben dnyorum ile zdeletirmektedir. Heidegger iin, Bu ben; subjectum birincil benin znellii anlamnda deil, subjectum olarak, temelde duran ve yklemi olmayan anlamndadr. Heideggerin bu aklamasna gre zaman, znenin kalc zetkilenimidir. zne, zaman tarafndan kkensel ve dzenli olarak etkilenir ve her zaman belirlenimi, Heideggere gre ben dnyorumun bireimine dnmelidir.. Heidegger, a.g.e, 1995, s 354-355. 463 Heideggerde zaman fenomenini, aknsal tam algnn analiziyle bantya sokmaktadr. Aknsal tamalg, Daseinn, nesnenin, varolann nesnel belirlenebilirliidir. Aknsal tamalg, kendiliindenliin bir edimidir. Benin bu kendiliindenlii, yleyse, eit bir biimde kkensel, saf tamalg ve saf zetkilenim, saf ben dnyorum ve zamandr. Heidegger, a.g.e, s 342. 464 Heidegger, a.g.e, 1998, s.113. zetkilenimde zaman kendilii aa karmaktadr. M. Heidegger, a.g.e, 1995, s 340. ....zetkilenimin ilk tannan fenomeni, kendiliindenlikin kendisi; alrlk olmaldr. Kendiliindenlik, kendi varlnda bir eyle karlaabilmenin olanann kouludur. Heidegger, a.g.e, s 342. Heideggere gre, kendilik znde bir eyle karlamadr. Kantn B

462

186

Heidegger, isel duyum ve tamalg arasndaki ilikiyi zetkilenim araclyla, znenin birliini oluturan zsel yapsnda temellendirmektedir. Heideggere gre, kendilik yitimsel olduu iin, zetkilenim kavram benin zamansalln veya zamandan bamszln gstermek iin yol gstericidir. Oysa, Kant, Eletiride zaman kendilie ait gsterse de, basit olarak znede mevcut olan bu aitliin trn yeterince aklamamtr465. Dolaysyla, Heideggere gre, Kant somut znelliin birlii sorununa yeterli bir zm yolu bulamamtr. Kant duyarln bamszln vurgulamsa da sorunun geliimini merkezi olarak ortaya koyamamtr466. Buna karlk, Heidegger, Kantn Eletirinin ikinci basksnda, imgelem yetisinin geriye itiliini zetkilenim ile olan ilikisi araclyla aklamakta ve saf zamana karlk gelen imgelemin, zetkilenimin bir paras olduunu savlamaktadr467.

158de belirtmi olduu gibi, zaman, belirlenebilir olan vermektedir. Heidegger iin, bu verme, ayn zamanda benin edimine ait olduundan, etkilenimden deil, zetkilenimden olumaktadr. Bylelikle zaman, btn etkilenebilirliin olanann kouludur; yani, fenomenolojik olarak, olanakl bir varln dieriyle karlamasnn olanadr. Heidegger, a.g.e, s 340. 465 Kant, saf akl ve saf tam algnn benin zamansal karakterini tanmadndan, akl, zaman biiminin etkisi altnda deildir. Heidegger, a.g.e, 1998, s.194. Kant kendiliin zdeletirilmesini, yalnzca imdide ve benin her imdide ayn zdeletirme olabildii anlamda yapmtr. Kantta sz konusu olan, kkensel kendiliin zdeliidir. Bu kkensel kendiliin zdelii, ben yapabilirim tarafndan belirlenmektedir. Heidegger, Phnomenologische Interptetation von der Kritik der reinen Vernunft, Frankfurt am Main, 1987, s.395. Heideggere gre, zamann btn boyutlarnda kendiliin zdeletirilmesinin varolusal kavram olumaktadr. Buna karlk Kantta zdeletirme, mevcut olann nesnel zdeletirmesinin snrna gelmektedir. Kant, belirli snrlarda kendiliin bamszln, varolan zsel karakteri olarak grse de, kkensel fenomenin zdeletirmesini ele almada baarsz olmutur. zdeletirme probleminde Kant, Descartesn dndrc res Cogitansna tutunmakla birlikte, Descartesdan farkl olarak, benin etkinlii dncesini, dnen bir ey olarak, her zaman bu ekilde dnen bir ey olarak ele almtr. Oysa Heidegger iin kendilik, Daseinn kendisinin uzanmlar olarak, anlalmamaldr. Heidegger, a.g.e, 1987, s.396. Eer znenin varoluu, ncesi araclyla zsel belirlenirse, buna gre olabilme olarak ben yapabilirim gelecee ynelir. O zaman dorudan kendiliin bu karakteri, kendine sahip olma olarak, gerek zdeletirmeye dahil edilmelidir. Heidegger, a.g.e, s.397. Sonuta, Heideggere gre, Kant, alrlk ve kendiliindenliin birlikteliklerinin, ayn temelde kklendiinin ispatn verememitir. Kant iin daima tekrar alrlk ve etkinliin birliktelii ne kadar zselse de O, zsel birlikteliklerini bir temelde ispatlayamamtr. Heidegger, a.g.e, s. 396, 466 Heidegger, a.g.e, s. 397. 467 Heidegger, a.g.e, 1998, s.146.

187

Tezin birinci blmnde belirtildii gibi, sonlu sezgi ile duyusallk yetisi arasnda ba kuran Heidegger, bu ban zn, sezginin duyusal ve sonlu olmasnda; sezginin duyusal ve sonlu olmasn ise, alc (Hinnehmen) bir alrlk (Rezeptivitt) olmasnda temellendirmektedir468. nk, varolann bilgisini edinmek iin, Heideggerin terminolojisiyle, sezginin alcl iin, varolann kendini bildirmesi; kendini gstermesi zorunludur. Bu noktada, sonlu sezginin alc olmasn, onun alnacak olandan etkilenimi araclyla aklayan Heidegger, saf sezgi olarak zamann kendisinde saf bir etkilenimi ierdiini dnmekte ve zamann, kendi zne gre, byle bir etkilenimi nasl ierdiini sorgulamaktadr469.

Burada, Heidegger, ayn zamanda Kanta kar savlad merkezi argmanlarndan birine, sonlu bilgiye ak varolanlarn zaman araclyla etkilendii varsaymna tutunmaktadr470. Heideggerin hareket noktas, zamann, nesnelere ilikin tasarmlarmzn kavramna her zaman etkide bulunduuna ilikin Kant argmanda temellenmektedir471. imdi, Heideggere gre, sezginin bir eyi almas iin, bu eyin (bilinenin) karya alma edimiyle, karda-duran olarak belirlenmesi ve karda-durann ise kendini gstermesi, amas zorunludur. Heideggerin buradaki temel argman, bilmeyi oluturan karya-alma ediminde, nesnenin zaman yoluyla etkilendiidir. nk bilme, alc sezginin alnacak olandan etkilenimi yoluyla gereklemektedir. Sonlu sezgi teklere ait olduundan, bu

468

Sezginin sonluluunun karakteri, buna gre alrlkta (Rezeptivitt) durmaktadr. Heidegger, a.g.e, s.25-26, 30-31. 469 Heidegger, a.g.e, s.26, 470 Heidegger, a.g.e, , s.26. 471 sonlu sezgi (reine Anschaung), etkilenime (Affektion) aittir. Heidegger, a.g.e, s.32.

188

etkilenim iin duyu organlar zorunludur472. Dolaysyla, etkilenim, duyularn nesnelerden etki almas ve varolann kendini bildirmesi temelinde olanakldr. znenin kendini bir eye ynelten ynelimsel (intentional) ediminde temellenen bu bilme etkinliinde, zaman, kendini bildiren varolanlara nceldir. Zamann,

varolanlara ncel olmas, deneyimin yardm olmakszn gerekleen saf bir alclk ve etkilenim olmas anlamna gelmektedir. Bylelikle Heidegger, zaman, kendi zne gre, kendi kendisinin saf bir etkilenimi olduunu belirtmektedir473.

Heideggere gre, Kant, saf bilginin zsel birliinin temellendirilmesinin ilk aamas olarak, nesnelerin tasarmlarnn zaman tarafndan her zaman etkilenmesi gerekliliine deinmekle birlikte, zamann nesnenin tasarmn etkilemesinin ne anlama geldiini yeterince tartmamtr474. Kant, zetkilenim araclyla saf kavrayn saf sezgi olarak bilinci meydana getirdiini gstermitir475. Dnce,

Heidegger, a.g.e, s.26- 27. Zaman, kendi zne gre kendi kendisinin saf etkilenimidir. Heidegger, a.g.e, s.189. 474 Kant, a.g.e, 1990, A 77, B102. Heidegger, a.g.e,s.188 . Zamann nesnenin kavramn ve nesnenin tasarmn etkilemesi ne anlama gelir?. Heideggerin bu yorumuna karlk, F. Kuemmel, Kantta ki, kendilik belirleniminin nemine deinmektedir. Kuemmel, Kantta, znenin kendi spontan etkinlii olarak, kendilik belirleniminin, alrlkta bakasnn etkisini iine aldn belirtmektedir. nk alrlktaki etkilenim, varolann olanadr. Dolaysyla, znenin kendilik belirlenimi zetkilenime baldr ve deneysel karlalan nesnenin belirlenmesinin olana, zetkilenimdir. znenin kkensel kendilik belirlenimi (Selbsbestimmung), zetkilenim (Selbstaffektion) biiminde olagelir. kendiliindenlik olarak, alrlk, kendilik belirleniminin, d olanadr. zetkilenimin kendiliindenliinde, nesnenin olanakll nceden verilir. F.Kmmel, Das Zeitbewusstsein als Einheit von Spontanitt und Rezeptivitt, Zur Begrndung der Objektivitt der Erkenntnis in der Kritik der reinen Vernunft, www. Friedrich- Kuemmel.de/doc/ Zeitbewusstsein.pdf, s.1.
473

472

Lohmara gre, ilk defa Kant, zetkilenimi, insan ruhunun bir olanakll olarak iaretlemi ve imgelemin araclyla duyarlmza sunulan eleri, sezginin iine listelemitir. Kant, zetkilenim olgusunu, Ba ars zerine bir deneme (Versuch ber die Krankheiten ber Kopfschmerzen(1764)) ve (in den Trumen eines Geistergebers ergnzt durch die Trume der Metaphysik (1766)) adl eserlerinde, yaratc iir yatknl ve airane imgelem yetisi balklar altnda tartmtr. Kant imgelem yetisini, duyarlkta bir eyi listeleme (tatma veya geici olarak hissetme) durumu olarak betimlemitir. mgelem yetisinde ne listelenmise, bize sanki o dardan bir etkilenim olarak grnmektedir. Lohmara gre imgelem yetisinin bu duygulanmsal-yaratc ilevinin Kant tarafndan (bir deliliin iareti olarak deil), duyarlmz tarafndan daima etkileniriz eklinde belirlendiini belirtmektedir. (rnein limon rneinde olduu gibi, grp fakat tatmadmz halde, ekiliin duygulanmn duyu alannn iine iaretleriz). D. Lohmar, ber

475

189

zetkilenim araclyla bilincimizin koullarn dzenledii iin, sezginin biimine ve kategorilerle iliki iinde olan biimsel sezgiye sahibizdir. Tamalg ile orijinal zaman eitlemeyi ama edinen Heidegger ise, zetkilenimi, Kanttan farkl bir anlamda kullanmaktadr. Heideggere gre z (self), etkilenim yansmal olarak dnmldr. Bu yansma, nesnelliin bir parasn oluturmaktadr. Kantta nesnelerin tasarmlar ve kavramlar zorunlu olarak, zaman tarafndan

etkilenmektedir. Bununla birlikte zetkilenimin ilevinden karlamayan zsel zamansal duyu, nceden oluturulan ilikilerin bireimi araclyla verilmektedir476. Heidegger iin, burada sz konusu olan zamann, bir ufuk vazifesi grmesidir. Bu ufkun ierisinde, duyunun her etkilenimi bizi ilgilendirdiinden, biz, zaman tarafndan etkilenmekteyizdir. yleyse, Eer zaman, bizi etkiliyorsa, nereden

gelmektedir?477.

Saf sezgi olarak zaman, ard ardal oluturmakta ve onu alclk olarak tutmaktadr. Bylelikle zamann a priori sezgisi olarak zetkilenim, anlarn ardkl iindeki deneyimi dzenlemeye, hizmet etmektedir478. Bu noktada

phantasmatische Selbstaffektion in der typisierenden Apperzeption und inneren Zeitbewusstsein, http:// www.ledenline.it//leitmotiv/ Leitmotiv-3/2003. s. 67-80. 476 Dsinge gre Kantta zaman, pasif isel sezginin biimidir. Kantn sorunu, bilincin bireimsel etkinlii araclyla, yaanan zaman ilikilerinin, isel pasif sezgi ile nasl badatrlabileceidir? Kantta, znel zaman belirlenimleri, saf zbilin (Selbstbewusstsein) araclyla ve isel duyumda verilen oklunun, dzen ve belirlenimlerinin zorunlu temelini oluturan, imgelemin aknsal bireimi ve zetkilenim araclyla nceden kurulmaktadr. Bylece Kantta bilisel srelerin gemii, imdisi ve gelecei veya sonucu, e zamanll ve greceli zamansal ilikilerinin deneyimi zetkilenim araclyla gereklemektedir. I. Kant, Kritik der reinen Vernunft ,Tbingen, 1990, s. 168a, B 153 477 Heideggere gre, etkilenim, mevcut olan bir varolann kendini bildirmesidir (sich melden). Fakat, zaman bir mevcut olan deildir. Heidegger, a.g.e, 1998, s.189. 478 zaman, bizi etkiliyorsa, nereden gelmektedir sorusu, zaman olarak zetkilenim; ve ben dnyorum olarak tam algnn hangi balantda aklanabilecei sorusunda temellenmektedir. Heideggere gre Kant, bu soruyu konulatrmamtr. Heideggere gre, zetkilenim, anlarn ardkl iindeki deneyimi dzenlemeye hizmet etmektedir, yani zetkilenim olarak, zamann ard ardalnda kendilik aa kmaktadr. Heidegger, a.g.e,1995, s343. Hatrlanaca gibi duyarln

190

Heidegger, zetkilenim olarak zaman ve nesnellik arasndaki ilikiyi, znenin snrllnn bir ardkl olarak grmektedir. Heideggere gre, zne snrl olduu iin, varolann olanakl deneyiminin zneye verilmesi gerekir. Burada nesnellik, mutlak verilmilik ile ilikili olmak zorundadr. nk, nesnellik kavrammz, snrl varlklar olduumuz iin, nesnenin verilmiliinin imdisini kapsayan zetkilenim tarafndan oluturulmakta ve zamann verilmiliinden geerek aa kmaktadr.

zetkilenim olarak zaman, nesnelliin oluturulmasnda deneyimin yardm olmakszn oluturulan sezilene ilikindir. Zaman, zne gre kendisinin saf etkilenimidir479. Bu balamda zetkilenim olarak zaman, nesnellii oluturan, fakat etkin olmayan bir etkilenimdir. Ayrca znenin sonlu zne ait olduundan, znelliin zsel yapsn oluturmaktadr480. Heideggerin Kant yorumunda belirtmi olduu gibi, zetkilenim, znenin alclna bal olduundan, kendiliin temelinde yalnzca sonlu bir z olabilir481.

Bu noktada, Heidegger, Eletirinin, ontolojinin i olanakll olarak yorumlanabilmesi iin, bilginin sonluluu probleminin merkezi bir neme sahip olduunu belirtmektedir. Bilginin sonluluu, sezginin sonluluuna yani alclna baldr482. Karda durann bilgisi olarak, saf bilgi, yani kavram buna gre, bir alclktaki alc sezgi olarak, deneyimden bamsz, kendi kendisinin etkilenimi anlamna gelmektedir. zetkilenim olarak, zaman sezgiye hizmet etmekte duran,
karlalan okluu, arda ardalk olarak, zamana karlk gelmekteydi. nk, duyu alanndaki oklu kendi ard ardalnda dzenlenmekte, snrlanmakta, birbirinden ayrlmakta ve saylmaktadr. 479 Heidegger, a.g.e, 1998, 189. 480 Heidegger, a.g.e, s.189. 481 Zaman, bu kar durann isel olanana aittir. zetkilenim olarak zaman, kkensel sonlu kendilii yani kendisini, kendilik bilinci gibi, ortaya karr. Heidegger, a.g.e, s.190. saf isel duyu saf zetkilenimdir, yani kkensel zamandr. Heidegger, a.g.e, s.198. 482 Heidegger, a.g.e, s.190.

191

saf kavram (anlama yetisini) tayan ve olanakl klan sonlu saf sezgidir483. Bylelikle Heidegger, yukarda aklanan saf zetkilenim idesinin, aknsalln isel zn belirlediini sylemektedir484. Heidegger, saf sezgide, anlarn art ardal olarak oluturulan eyin, saf sezilen zamana karlk geldiini sylemesine karlk, bu ekilde anlalan aknsalln kkensel temelinin, zaman deil, saf zetkilenim olduunu dnmektedir485.

Heideggerin argmanna gre, zetkilenim, tasarmlanan nesnelliin oluumunun olanadr486. nk, yukarda belirtildii gibi, Heideggerde duyu, biimi saf alclk olan sonlu sezgidir487. Buna gre, isel sezgi olarak zaman, dardan deil, kendisi tarafndan saf alclkta oluturulmakta ve saf kendilikten gelmektedir. Heideggerin terminolojisiyle, isel etkilenim, znde kendilii meydana getirmektedir488. Saf sonlu kendilik, kendisinde zaman karakterine sahiptir489.zetkilenim, saf ve sonlu kendiliin aknsal temelini oluturmaktadr490. Bylelikle zetkilenim ile tamalg arasndaki ilikiye vurgu yapan Heidegger, kendiliin olanakl temelini oluturan zetkilenimin, tamalgnn temeli olduunu
Heidegger, a.g.e, s.190. Heideggere gre insann kendisiyle ve dier varolanlarla bir tasarmda karlamas, yalnzca sonlu bir z iin olanakldr. Heidegger, a.g.e, s.198. 484 Heidegger, a.g.e, s.190. 485 Heidegger, a.g.e, s.200. 486 Herringe gre, Heideggerde aknsal zne, deneysel zne olarak, zetkilenim araclyla belirlenmektedir. Kantn zetkilenim retisini bamsz olarak, eletirel bir tutumla yorumlayan Heidegger, Etkilenimin, mekansalln ve zamansalln aknsal nesneye balamtr. zetkilenim de aknsal nesne, aknsal znedir H. Herring, Das Problem der Affektion bei Kant, Kant Studien, Ergnzungshfte 67, Kln, 1953, s.70-74 487 Heideggere gre, duyu sonlu sezgidir. Duyunun biimi ise saf alclktr. Heidegger, a.g.e, 1998, s.191. 488 B68de Kant, zetkilenimi, benin kendi kendini etkileme etkinlii olarak, tanmlamaktadr. Kantn amac, benin kendini nasl sezinlediini amlamaya yneliktir. Ona gre, benin kendi bilincinde olmas, benin basit bir tasarmdr. okluun i algs nceden zneye, zaman tarafndan verilmektedir. Kanta gre mekan ve zaman sezgileri, nesnelerin tasarmnn kavramn her zaman iin etkilemelidir. Burada etkilenim kavramn Kant, terminolojik olarak, ilgilendirmek veya belirlemek gibi bir anlamda kullanmaktadr. Ekilenim, bir ardklk olarak ortaya kmaktadr. 489 Heidegger, a.g.e , 1998, s.191. 490 Saf zetkilenim, bu ekilde sonlu kendiliin, aknsal kaynan verir. Heidegger, a.g.e, s.191.
483

192

iddia etmektedir. zetkilenim olarak zaman, saf tamalgnn yannda zihinde bulunmaz, tersine saf tamalgda kendiliin olanakllnn temeli olarak zetkilenim durur; bu, zihni zihin yapar491 .

Heidegger, kendilii, zamana bal (zaman iinde) olarak kavramaktadr. Saf duyarlk (zaman) ve saf akl, yalnzca ayn biimde deil, ayn zn birlikteliine birlikte aittirler ki; bu z, insann znelliinin sonluluunu zamann btnlnde olanakl klmaktadr492. Saf kkensel alrlk ve kkensel

kendiliindenlik olarak zaman, kkensel yitimsellik iinde kendiliin kkensel eylemini oluturmaktadr493. Heideggere gre bu yitimsellik, kendiliin kendizdeliini her zaman iin olanakl klmakta ve gelecekten, imdiye ve imdi zerinden gemie uzanan yitimsellie olanak vermektedir494.
491

Heidegger, a.g.e, s.191. Dsing, isel duyu ve saf tam algnn, yalnzca znenin z ilikisinin (Selbstbezglichkeit) kurucu temelleri olduunu dnmektedir. Burada Dsinge gre, zbilincin sistematik bir tarihinin balangc durmaktadr. Bu tarih idealistlerin vurguladklar gibi, znenin farkl performans ve yatknlnn zorunlu geliimini, znenin z ilikisinin srdrlen ilkesi sayesinde aklamaktadr. Bu kavram, Heidegger iin soyutun ufkunda veya soyutun kendisinde zsel olarak deil, belirli bir etkinlikte temellenir. Kavram, daha ok benin kendisi iin kolay bir ulalabilirliktir. yle ki benin kendisi, zde olarak bilinir. Varolandan kendisine geen bu kendilik balants (Selbstbezogenheit) ile daima varolanda karlalr. Bu tr varlk anlaynn ve kendilik anlaynn kombinasyonunda, znenin sonluluunun, spesifik vurgulanmas bulunur. Spesifik sorgulama ile Heideggerin Kant yorumu, idealist teorilere yakn durur. dealist teorilere karn Heidegger, kendilik ilikisinin (Selbstbeziehung) olanakllnda bir sorun grmez. K. Dsing, a.g.e, 1980, s. 11. 492 Heidegger, a.g.e, 1998, s.195. 493 Heidegger e gre, saf kkensel alrlk ve kkensel kendiliindenlik olarak zaman, Gelenein oktan onlar tanmlad gibi, duyarlk (aistesis) ve anlak (poesis)dir. Dncenin (res Cogitans) bu karakteristikleri alrlk ve kendiliindenlik- Kanta gre, znenin metafizik veya ontolojik karakteristiiyken, buna karlk sezgi yetisi ve anlak yetisi olarak duyarlk ve anlan belirlenmesi, mantksal karakterdedir. Heideggere gre, Kant bu ayrm Mantka girite yapmtr. yleyse, kendiliindenlik ve alrlk olarak znenin ontolojik karakterinde belirlenen varlk belirlenimi, sezgi yetisi ve anlak yetisi olarak, mantksal belirlenimi iermektedir. Fakat her ikiside, ncelikle kendi balantlarnda aklanamaz. znenin bu her iki varlk biiminin (kendiliindenlik ve alrlk) olana, varolann varlnn temel biiminden belirlenir. Heidegger, a.g.e, 1995, s343. 494 Heidegger, a.g.e,1987, s.395. Dsinge gre de Kant, zetkilenim teorisinin sistematik bir uygulan iin, znenin farkl anlam dzlemlerini, yaanan zamann zaman belirlenimlerinde; imgelem, tam alg ve isel sezginin biimi olan, zamanda vermektedir. znelliin bu farkl elerinin, sonradan dzenledii balamn dikkate alan Kant, zetkilenimi, imgelem ve saf tam algda temellenmekte ve bu balamda zetkilenim teorisini, znelliin yapsn temellendirmek iin kullanmaktadr. Kantn pasif isel duyunun teorisi, zetkilenime bamldr. Kantta znel yaam

193

Bu noktada, Heidegger, kkensel yitimsellik iinde, kendiliin kkensel eyleminin nasl olutuunu ieren zetkilenim kavramnda, zamann znel olup, olmadn znellik ve nesnellik balamnda tartmaktadr495. Heidegger, Kantn zellikle znel zamana ilikin dncelerini ieren, zetkilenim kavram zerinde younlamtr. nk Heidegger, Kantn znelliin birliini oluturduunu dnd zetkilenim retisinde, zamann ufuksal aklann grmektedir496.

Heideggerin zetkilenim yorumunun temelini, Kantn anlalmas zor olan Eletiride B 102deki argman oluturmaktadr. Burada Kant, zaman, kendi kendine bir etkilenim olarak tanmlamaktadr. Kantn terminolojisiyle, mulak tasarmlarn bilince getirilebilmeleri iin, Kantn zetkilenim olarak tanmlad bilincin ilevine gereksinim vardr. zetkilenim retisini mulak tasarmlara

yerletiren Kant, bununla isel duyumun, zsel olarak, pasif ya da Heideggerin terminolojisiyle alclk olarak etkilenim olduunu belirtmitir. nk, isel duyumun etkilenimi, yalnzca znenin kendisi araclyla ve kendi etkinliiyle gerekletirilmektedir.

Heidegger, Kant yorumunda, Kant olmayan eletirel bir tutum taknmakta ve etkilenimin yitimselliini aknsal zneye balamaktadr. zetkilenimde bu

deneyimleri, edimsel yaantlarda dmlenir. Bu yaantlardaki gemi ve gelecek tasarmlarnn armnda Kant, imgelem yetisini kullanr. mgelem yetisinin arm, yaanan zamann belirlenimleri bakmndan zbilincin birlii altnda durur. Zamansal benin yaam balam armlar araclyla kurulur. Gelecek, gemi ve imdinin zaman ufku, edimsel yaantlar olanakl klan sre, e zamanllk ve kalclk gibi zamansal belirlenimleri ierir. Kantta nesnel srecin gerekliinin belirlenmesi iin zamansal ve mekansal gerekliin algs zorunludur. K. Dsing, a.g.e, 1980, s.9. 495 Heidegger, a.g.e, 1987, s. 105. 496 Heidegger, a.g.e, 1998, s.171,338,400,269,391,150.

194

aknsal zne, deneysel zne olarak, zetkilenim araclyla deneyimlenmektedir497. nceden de belirtildii gibi, duyusal sezgi, duyarlmzn nesnelerden etkilenmesi araclyla olumaktadr. Burada kendi verisini, gerekliini zetkilenim araclyla oluturan zne, nceden bir tavra sahip olmay ve karlamay olanakl klmaktadr498. nesnelerin saf ardklyla

Heideggere gre, sorun, benin zamanla

karlamasnn deneyden

bamsz olup olmaddr. nk, ardklkta karlalan ey ne ise, bu karlama, beni aa karmaktadr. Dolaysyla, Heidegger iin, sz konusu olan tamalg ve bilinliliktir. zbilin, ben olarak kendinden kp kendine doru gelmedir ki, bu bir anlamda, kendisi olmay imleyen, otantik bene karlk gelmektedir (otantische ich). Kendi iinde, kendine geli olarak tanmlanabilecek benin kendisi, nesneye ynelmesinde (varolan karsna alma ediminde) nesneyi (karda duran) biimlendirerek, kendisine verme ediminde, saf zaman tarafndan etkilenmektedir. Bylelikle sezgi, dnme edimini ncelemekte ve kendi etkinliiyle kendini
497

Heidegger. zetkilenimdeki belirsizliin, Kantn, anlarn birbirini izlemesi olarak, aklad zamann, duyulara m, yoksa mekansalla sahip bir eye mi bal olduu, sorusunda temellendiini dnmektedir. Kant, zaman, (mekan ve zamann Aknsal aklannda) deneyden bamsz olduunu, dnsel olann iinde eriterek gstermitir. zaman, nesnelerin kendilerinde deil, ama yalnzca onlar sezen zneye aittir. Kant, a.g.e, 1990, s.50, A38, B54., Zaman, kendinde nesnede deil, ama kendisine nesnenin grnd znede aranmaldr ve gene de zorunlu olarak bu nesnenin grngsne aittir Kant, a.g.e, s.80, B55.Buna karlk, A 78de zamann, nesnel bir zellii olmadn belirtmitir. Eer oklu, deneysel olarak deil, fakat a priori verilmise- mekan ve zaman gibi- byle bir bireim saftr . Kant, a.g.e, s.116, A78. 498 Nesnelerin saf ardklyla karlamamz olanakl klan zetkilenim olarak zaman, varolanlarla karlamamzn olanadr. zaman, eylerle karlamann olanann kouludur. Bu koul olarak zaman, ard ardaln saf oklusunun geici konulatrlamayan ilk-bakta-almann (Hinblicknahme) sonsuz btnlne sahiptir, ve bu ilk-bakta-alma, znenin kendisini harekete geirme (sich selbstangehen) yapsna sahiptir. lk-bakta-alma, mevcut olanla karlamann temel biimidir,zaman olarak, kkensel bireimdir ve znenin verlnn yapsna sahiptir. Heidegger, a.g.e,1995,s.346. Heidegger, zaman ve ben dnyorumu bir ilk -bakta- alma olarak tanmlamaktadr. zaman ve ben dnyorum bir ilk-bakta-alma olarak, her ikisi de konulatrlamayandr. Zaman emprik olarak alglanamaz. Ben ise, nesne deildir;yklem araclyla belirlenir. Buna karlk her ikisi de geicidir ve znenin kkensel varlk kipleridir. Heidegger, a.g.e, s346. zaman ve ben dnyorum, her ikisi de konulatrlamayan, geici (vorgngig) ve a priori znenin varlk kipleridir. Heidegger, a.g.e, s.405.

195

etkileyerek, kendi tasarmlarn oluturmaktadr. Bu balamda, Heidegger, i sezginin edimsel biimi olarak zamann, i deneyim asndan znel bir olgusall olduunu belirtmektedir. En genel anlamda zihnin kendini, kendi etkinliiyle etkilemesi biimi olarak, zetkilenim, a priori olarak benden domakta ve saf zaman sezgisi olarak zneyi a priori belirlemektedir499. Bu noktada zetkilenim ile znenin yitimsellii arasnda balant kuran Heideggere gre, zamann zetkilenim olarak aklanmas, ayn zamanda, zetkilenimin yitimsel yapsn da aa kartmaktadr. nk, znenin

sonluluunda temellenen yitimsellik, zetkilenim araclyla verilen nesnelliin deneyiminin yitimsel olduu anlamna gelmektedir. Dolaysyla nesnelliin oluturulmasnda saf zamann, bir zetkilenim olarak devreye girmesi, Heidegger e gre, zaman yitimsel klmaktadr. Sonuta Heidegger iin, yitimsel sezgi araclyla gerekleen zetkilenim, zaman veren ardklkla karlamamzn olanana izin vermektedir. zetkilenim olarak zaman, varolann nesnelliinin yitimsel olarak

tasarlanabilmesinin olanadr.

Heidegger, zaman olarak zetkilenim ve ben dnyorumun balats sorununa cevap iin, arad yolu, Kantn aknsal aratrmasnda zamann oynad merkezi rolden karmaktadr. Heideggerin hareket noktas, varolann varln aa karan, saf akln kkensel eylemidir. Zihnin eylem ve yasalar her iki dala; duyarlk ve anlaa aittir. Burada Heideggerin sorgulad: Duyarln evrensel a priorisi olarak, zamann, hangi anlamda , anlan a priorisini oluturan tam algnn aknsal birliini belirleyebileceidir?. Heidegger, a.g.e, 1995, s345.

499

196

III.3. Ontolojik Bilginin Olana Olarak Zamann Aklanmas

Heideggere gre zaman, en genel anlamda, varln anlalmasnn ufkudur. Burada sorgulanmas gereken zamann, varln anlalmasnda, bir ufuk grevi grmesinin ne anlama geldiidir? Varln, zamandan hareketle

anlalabileceini savlayan Heidegger, sonlu saf bilgi yetilerimizi, Varlk sorgulamasnn merkezine yerletirerek, zamana ontolojik bir ilev yklemektedir. Bu balamda, Heidegger, Kantn Eletiride ortaya bir ontoloji gr koyduunu sylemektedir. Heideggere gre Kant, kendisinin Metaphysik Specialis olarak iaretledii geleneksel felsefeye kartlk iinde, bir bilim olarak metafiziin olanan aa karan sorgulamasyla, znde saf bilgi yetilerimizi aratrm ve bir bilim olarak metafiziin nasl olanakl olabilecei sorusunu, bireimsel a priori bilgilerin nasl olanakl olabilecei sorusuna indirgemitir. Bu noktada, Heidegger, Kantn bu metafizik sorgulamasnn, znde, ontolojinin i olanann aa karlmasna hizmet ettiini sylemektedir. nk, bireimsel a priori bilgileri ieren saf akln sorgulanmas, ontolojinin i olana olan varolann varlk yapsn aa karmaktadr. Dolaysyla Heidegger iin ontoloji, znde, saf akln ve saf akl oluturan bilgi yetilerinin sorgulanmasn iermektedir.

Kant, Metaphysik Specialise ynelik eletirisiyle, saf bilginin sistematik btnlne karlk gelen Metaphysik Generalisi aa karmtr. Heideggere gre bu aa kma, ontolojik bilgiye karlk gelmektedir. Bylelikle, Kant yorumunda Heideggerin, Metaphysik Specialisin temellendirilmesini, Metaphysik Generalisin olana sorusuna niin geri gtrd aklk kazanmaktadr. nk,

197

duyulur-st varolan hakkndaki bilginin olanakl olup, olmadn sormak, varolan olarak, varolann bilgisinin olana sorusuna geri gitmeyi gerektirir500. Bu, varolann varln aa karan ontolojik bilginin, varolann bilgisini ieren ontik bilgiyi nceledii anlamna gelmektedir. Burada, Heidegger iin sz konusu olan, ontik bilgi zerinden ontolojik bilgiyi olanakl klan eyin ne olduudur? Soruya Heidegger tarafndan verilen yant, saf akldr.

Ontolojinin olana sorusunu varolann varlk yapsn belirleyen saf akl ile zdeletiren Heidegger, bu noktada, bilgi yetilerimizin sonlu, ontolojik olduunu sylemektedir. Heideggerde ontolojik bilgi, sonlu bir z olarak insann bilgisindeki eksiklii imlemektedir. Dolaysyla, sonlu bir z olarak, insann yalnzca varl deil, bilmesi de sonludur; ontolojiktir. Bununla birlikte sonlu varln eksikliini oluturan ontolojik yaps, varlk olanaklarn iinde barndrmas anlamda aknsalln oluturmaktadr.

Aknsallk, sonlu bir z olarak insann, varolanlarn tesinde, dnda durmasna karlk gelen ekstatik yapsn imlemektedir. Burada, Heideggerin Kanta kar temel sav, varolanlarn varlk yapsn belirleyen ve bununla amay gerekletiren saf akln, aknsal (ekstatik) bir yapya sahip olmasdr. Heideggerin terminolojiyle, sonlu saf akln varolan aan ekstatik yaps, sonlu zn ontolojik olmasnda temellenen yitimsel yapsn aa karmaktadr.

. Trkylmaz, Heideggerin Ontoloji Tarihinde Kant Felsefesinin Yeri, niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt 21, Say.1, Ankara, 2004, s. 173

500

Hacettepe

198

Heideggerin ama olarak nitelendirdii sonlu zn ekstatik yaps, varolanlarn varlnn aa karlmasn ieren ontolojik bilgide kkenseldir. Bu, u anlama gelmektedir: Saf akl, Heideggerin ekstatik olarak nitelendirdii aknsal bir yap iermekte ve bu aknsal yap ise zamanda aa kmaktadr. Heideggerin bu belirleniminden, btn dncenin zamann belirlenimlerini tad sonucu kmaktadr. Bu noktada Heidegger, Salt Akln Eletirisinin son blmnde, Kantn tesadfen bahsettiini syledii aknsal, ontolojik zaman belirlenimlerinin, a priori bireimsel yarglara karlk geldiini belirtmektedir501. Tezin ikinci blmnde, amland gibi, Heideggerde saf emalar, aknsal zaman

belirlenimleridirler. Burada amann ufkunu kuran saf emalar (ematizm, en genel anlamda kavramn sezgisel klnmasdr), sezgi ve kavram birlikteliini ieren ontolojik bireimin rndrler. Dolaysyla, sezgi ve kavram birlikteliini oluturan ontolojik bireim, sonlu zn, ekstatik ama olarak gerekleen kkensel yitimselliini oluturmaktadrlar.

Yukardaki zmlemelerde belirtildii gibi, ontolojik bilgi, sonlu bir z olarak insann sonlu varln ve bu sonlulua ait saf bilgi yetilerini imlemektedir. Bilmenin gereklemesi iin, bu saf bilgi yetilerinin, Heideggerin ontolojik bireim adn verdii, birliktelikte, saf akln aknsal ilevleri araclyla birletirilmeleri gerekmektedir. Heidegger, burada, sonlu zn ekstatik yitimselliini, ontolojik bilgi yetilerimizin bireiminden hareketle aklamaktadr502. Bu noktada, Heideggerin karmak gibi grnen, argmanlarn amlayabilmek iin, onun, sonlu insan bilgisinin yapsn nasl akladnn anlalmas gerekmektedir.
501 502

A priori bireimsel yarglar aknsal zaman belirlenimleridirler Heidegger, a.g.e,1987, s.162. Heidegger, a.g.e, 1998, s.192.

199

Heideggere gre, Kantta ontolojik bilginin olana, bireimsel a priori bilgilerin olanann sorgulanmasnda temellenmektedir. Kant yorumunda

Heidegger, bireimsel a priori bilgilerin ne trden bir bilgi verdiinin aratrmtr. Hem Kantta, hem de Heideggerde bilgi, kendi bilme tarznda nesneyi nesne olarak belirleyen znenin etkinlii olsa da; bilgi etkinliimizi bilenebilirden hareketle aklayan Heidegger, Kanttan farkl ontolojik bir sonuca ulamaktadr.

Heideggere gre, ontik bilgide bilinen dorudan nesneyken; ontolojik bilgi, dorudan nesneye karlk gelmemektedir503. Ontolojik bilgide, bilinen hitir (Nichts)504. Hi, bir varolmama durumu deildir. Heidegger, terimi, daha ok, znenin hareket alann oluturan ufka karlk kullanmaktadr. nk, ontolojik bilgi, dorudan nesneye deil, bir eyi karya-koymann (entgegen-stehen) ufkuna karlk gelmektedir. Ve eer bilgi, varolann kavranmas (erfassen) demekse; ontolojik bilgi, bilgi deildir505. Sonlu bir z olarak insan bir eyi karsna alarak, ona ynelmekte ve bu ynelme sonucunda kurulan dnyadalk ilikisinde, yneldii eye karlk gelebilecek bir hareket alanna tutunmaktadr. Bu, bir eye ynelme (Sich-zuwenden zu), deneyimin olanann kouludur506. Byle bir hareket alann oluturmak ve ona tutunmak, varolana ilikin ontolojik bir tutum belirleyen znenin ekstatik aknsal yapsn oluturmaktadr. Aknsallk kendinde ekstatik-

ufuksaldr507.

503 504

Heidegger, a.g.e, s.120. Bu bilmede (Erkennnen) bilinen (Erkannte) nedir? Bir hi. Heidegger, a.g.e, s.120. 505 Heidegger, a.g.e, s.123. 506 Heidegger, a.g.e, s.118. 507 Heidegger, a.g.e, s.119.

200

Buna bal olarak, bilgi edinmeyi olanakl klan bu ynelmede, dndan bakma ve dnda durmay ieren ekstatik bir duru vardr508. Bu ekstatik darda duru, durduu yere gre nesnesini; karda-duran (Gegen-stand) ufuksal olarak, kurmakta ve kendisini bu ufkun iinde tutarak, nesnesine ynelmektedir509. Bylelikle, Heidegger, varolana ilikin her tutumun, varolan, karda-duran olarak karya alma ve kendini bir eye yneltme ediminde ortaya ktn belirtmektedir.

Saf sezgi ve saf dncenin bireime dayanan birliktelii, varolanlarla karlalabilecek hareket alannn ynelimsellik temelinde kurulmasdr510. Heideggerde, deneyimin olana olarak ynelimsellik, sonlu bilginin zn oluturmakta ve kendini bir eye ynelterek bir eyi karya alma, genel olarak, nesne olmann ufkunu kurmaktadr511. Heidegger, bu noktada Kanta

yaknlamaktadr. Her ikisinde de nesneyi nesne olarak belirleyen znenin kendisidir. Bununla birlikte Heidegger iin, zne ekstatik durua ve ufuksal bir yapya sahiptir. Ekstatik duru ve ufuksal yap, insann zsel olarak sonlu, ontolojik bir varlk olduunun gstergesidir. Bu ekstatik ufuksal yap ierisinde sonlu z, varolanlar kendisi iin ulalabilir yapmaktadr512.

Ayrca, Heidegger bu noktada ontolojik bilgi ile hakikat kavram arasnda balant kurmaktadr. Yukarda belirtildii gibi, ontolojik bilgi, varolann dorudan kavranmas (ontik bilgi) anlamnda bilgi vermediinden (ufuksal ve ekstatik bir yapya sahip olduundan), hakikati dile getirmektedir. Heideggere gre, varolana
508 509

Heidegger, a.g.e s.119. Heidegger, a.g.e, s.119 510 Heidegger, a.g.e , s.77. 511 Heidegger, a.g.e, s.119. 512 Heidegger, a.g.e , s.119.

201

ilikin her tutumun olana olan, nesneyi karya alma ve ona ynelme ediminde, nesnenin rtk olmamas (Unverborgenheit) gerekir. nk, karda-durana

ynelen sonlu bir zne iin, karda-durann bilinmesinin olana, varlnn rtk olmamas, yani bilinenin kendini gstermesidir513. Burada hakikat, karda-durann varlnn akl anlamna geldiinden, karda-durann bu aklnn aa karlmas (Offenbarkeit) veya rtsnn kaldrlmas, ontolojik bilgiye karlk gelmektedir. Ontolojik bilgi kkensel hakikattir514. Dolaysyla, ontolojik bilgiyi oluturan amann gereklemesi iin, ufkun ak tutulmas gerekmektedir. nk yalnzca hakikat olarak, varolann ufkunun ak olduu (varolann varln, bilinen olarak, bize gsterdii) yerde varolann varl grlebilir.

Bu

noktada

Heidegger,

kkensel

olarak,

imdide

aklad

ve

imdiletirmeye

balad

Kantn

grnen

zamansallatrma

kiplerinin,

verilmiliin (varolann kendini aletheia olarak amasnn) olana olduunu belirtmektedir515. Eer sonlu z, Heideggerin belirtmi olduu gibi, kendisini zde olarak imdinin kipinde aa karyorsa, bu, sonlu zn, varolanlarn varl ile karlamasnn olanann da (dnya-iinde-olma olarak) imdikiletirme kipinde gerekletii anlamna gelmelidir. Bylelikle Heidegger, kendini hakikat olarak

Heraklitin en eski felsefi okuma fragmanlarnn birindeaa karlan bu hakikat fenomeninin rtlml anlamnda (rtk olmams) anlalmas rastlantsalmdr? H. Feick, Indeks zu Heideggers Sein und Zeit von Martin Heidegger, Tbingen, (Mitarbeiter)Niemeyer, 2000, s.93. 514 Heidegger, a.g.e, s.123. 515 Varlk, imdiden niin ve nasl anlalabilir? Heidegger, a.g.e, 1995, s. 206. Bu teze gre: Varlk (Sein), mevcut olmadr (Anwesenheit); hakikat (Wahrheit) imdiye (Gegenwart) karlk gelir; mevcut olma imdiden anlalr; imdi (ise) zamann bir kipidir. Heidegger, a.g.e, s.205. Heidegger, imdi, fenomeninin analiz edilmesiyle varln ne derece, mevcut olma, hakikat ve imdi olduunu aa karmaktadr. Buna gre varolann varl, kendisini, imdide sonlu ze aar. Zamann zamanlandrlmas olarak imdi, karda-duran olarak, varolann varlyla karlamann ve bize nesne olarak verilmesinin olanadr.

513

202

gsteren varolann varlnn yitimsel deneyiminin, ontolojik olduu sonucunu karmaktadr.

Burada ontolojik bilgi, dorudan nesneyi deil, nesneyi karya-koymann ufkunu temsil ettiinden, hakikati dile getirmektedir. Ontolojik bilgi, karlalan eylerin ufkunun ak olmas anlamnda hakikattir. nk, karda-durann varlnn akl (rtk olmamas) anlamna gelen hakikat, ontolojik bilgiyi

oluturan ekstatik amann olanadr. Sonuta, ontolojik bilginin ama olarak ortaya kan insann ekstatik yapsna ilikin olduu aa kmaktadr. Ontolojik bilgi, aknsal zaman belirlenimleri araclyla kurulan ekstatik ufku aa karmakta ve bu ufuk ierisinde varolanlarla karlamay (begegnenlassen) olanakl

klmaktadr516.

Bu karlama, daha nce deinildii gibi, zetkilenim ile karakterize edilmektedir. zne, varolanlar ile karlamasnda kendisini aa karmaktadr. Fakat bu ama, teorik bir ierie sahip deildir. Sonlu zn, varolanlarla

karlamasnn temel yapsn oluturan sz konusu zaman, sonlu zn, dnya ile ilikisinde aa kan bir zamanlandrmadr (Zeitigung). nk sonlu zn varlnn temel yapsnn zaman olduu sav, onun imdikiletirme kipinde dnyaiinde-olma olarak mevcut olduu anlamna gelmektedir. Bu noktada sonlu z olarak insan, belirli eylem durumlarnn ufkuna dntren Heideggerin, Kantn zamana ilikin dncelerini, insann kkensel ontolojik yitimselliini aklamak iin kulland aa kmaktadr

516

Heidegger, a.g.e, 1998, s.124

203

SONU

Varlk ve Zamann genel yaps iinde, Heideggerin temel sorunu, Varlk ve zaman arasndaki iliki sorunudur. Heidegger, Varlk sorusu temelinde zaman sorununa ynelmekte; varlk ve zaman arasndaki ilikiyi kurmay amalamaktadr. En genel anlamda, Heideggerin, Varlkn unutulmasnn tarihi olarak, adlandrd metafizik tarihi (Heidegggerin terminolojisiyle ontoloji tarihi), Varlk sorgulamasnda, Varlk ve zaman arasndaki kkl ba gremeyerek, zaman unutmutur. Bu noktada, Kantn, Salt Akln Eletirisindeki zamana ait grleri, Heidegger iin, Varlk ve zaman arasnda yitip giden ilikide kklenen, varlk unutmasndan, dn simgelemektedir. Zaman sorusu temelinde, varlk tarihine ynelen, Heideggerin zellikle ilgisi, bu nedenle Kant zerinedir.

Kant, ontoloji tarihi olarak, adlandrd metafizik tarihi ierisine yerletiren Heideggerin, Kant yorumundaki temel argman, Kant felsefesinin, ortaya bir ontoloji gr koyduudur. Bu noktada, Kantn Salt Akln Eletirisindeki temel kavramlar, ontolojik adan deerlendiren Heidegger, Kantn temel sorununun, geleneksel metafizie kartlk ierisinde saf bilgi yetilerimizin aratrlmas olduunu belirtmektedir. Saf bilgi yetilerimizin aratrlmas ise, Kantn yapm olduu gibi, bir bilim olarak metafiziin sorgulanmasn iermektedir. Bilindii zere bu sorgulamay Kant, Salt Akln Eletirisinde, bireimsel a priori yarglarn olanakll sorununa indirgemekteydi. Bir bilim olarak metafiziin sorgulanmas, bireimsel a priori yarglarn sorgulanmas; bireimsel a priori yarglarn sorgulanmas ise, saf akl ve saf akl oluturan bilgi yetilerimizin sorgulanmasyd.

204

Kantn metafizik sorgulamasnn zeti olan bu karsamaya, Heidegger, ontolojik bir anlam yklemektedir. Heideggerin terimleriyle sylenirse, bireimsel a priori

yarglarn olanakllnn sorgulanmasn ieren metafizik temellendirme, ayn zamanda, ontolojinin i olanan oluturan, varolann varlk yapsn ve bu yapy belirleyen saf akl aa karmaktadr. Dolaysyla, Heideggger iin, metafizik yapmak, bilgi teorisi yapma anlamna gelmemektedir, Kant yorumunda belirttii gibi, i olanana gre, ontolojiyi sorgulama anlamna gelmektedir. Bu noktada, Heidegger, saf akl ve saf akl oluturan, bilme yetilerimizi aratran metafizik ile varolann varln konu edinen ontolojiyi eitlemektedir. Bu eitlikten, saf akl ve saf akl oluturan, saf bilme yetilerinin ontolojik olduu sonucunu karan Heidegger, saf bilme yetilerimizin ontolojik olduunu aklamak iin, Kantn bilgi yetilerimizi nasl ele aldn sorgulamakta ve bu sorgulamadan zamann ontolojik olduuna ilikin bir sonu karmaktadr.

Kantn bilgi yetilerimizi sorgulayan etkinlii, varolann varlnn ne olduunu aa kard iin ontolojiktir. nk ontolojinin i olana olarak metafiziin temellendirilecei kaynak, saf akldr. Bununla, Heidegger, bir metafizik temellendirmenin, akln insansallnn, yani sonluluunda temellenen yitimsel yapsnn gz nnde bulundurulmasyla olanakl olabileceini iddia etmektedir. Bu balamda, Heideggerin zaman sorunu asndan Kant felsefesini nasl ele aldn sorgulayan almada, Heideggerin bu iddias temelinde, Kantn zaman anlay zerinde kendi ontolojik zaman anlayn nasl ykselttii aklanmaktadr.

205

Heideggere gre, varolann varlnn aa karlmasna karlk gelen ontolojik bilginin olumas iin, sezginin kavram tarafndan belirlenmesi gerekir. Heideggerin bu argmanndan hareketle, tezin birinci blmnde, Heideggerin bilginin birinci esini oluturan ve varolanlarla karlamann olana olan, zamana, nasl bir ontolojik ilev ykledii gsterilmeye allmtr. Bunun iin, Kantn tm tasarmlarmzn zamanda gerekletii savnn, Heideggerdeki alm tartlm; Heideggerin sonluluktan ne anlad amlanmtr. Heidegger iin, Varln sezgisel yolu insann sonlu duyu organlarnda temellendiinden, yalnzca insann kendisi deil, ayn zamanda bilgisi de sonludur. Sonlu bir z olarak insan, mekansalla sahip olan eyi yitimsel olarak deneyimleme olanana sahiptir. Burada, Heideggerin zellikle ne kard nokta sonlu zn olgusal olagelmesinin ve bilmesinin, duyu organlar araclyla gerekletiidir. Hem Kant hem de Heidegger iin, bilme znde sezgiseldir. Bununla birlikte, Heidegger, Kantn, alrlmza (Rezeptivitt) ait gsterdii sezgiyi, alc sezgi (hinnehmende

Anschaung) olarak adlandrmakta ve alc sezgi temelinde sonluluk sorununu tartmaktadr.

kinci blmn konusunu Heideggerin ontolojik bilginin ikinci esi olarak iaretledii kavram oluturmaktadr. Bu blmde, Saf anlak kavramlarnn karsanmas olarak Aknsal karsamann, Kantta nasl ilendii ve bunun ontolojik yaps zerinde durulmaktadr. Bu balamda, Heideggerin, Kanttaki sezgi ve kavram arasndaki uurumu, saf anlamann kavramlarnn,sezgisel temeline iaret ederek, nasl at zmlenmeye allmtr. Ontik kavramlar olarak saf anlama yetisinin kavramlar, nasl oluyor da ontolojik bir kavram olan zaman tasarmnn

206

altna girebiliyor sorusuna Kantn ematizm retisini

yant olarak sunan

Heidegger, saf bilgi yetilerimizin duyusallatrlmas olarak gerekleen ematizmin, ontolojik bireime hizmet ettiini savlamaktadr. Heideggerin temel argman, ontolojik bilginin zn oluturan saf akln aknsal yapsnn, ematizm tarafndan aa karlddr. Heideggere gre ematizm, Kanttan farkl olarak ama

olarak nitelendirdii, ekstatik-ufuksal ve aknsal bir yap iermektedir. nk, varolann varln ortaya karan ontolojik bilginin olana sonlu bir z olarak insann varolan karsna alarak ona ynelmesidir. Bu bir eyi karya alarak ynelme edimi, Heideggerin terminolojisiyle, ekstatik dta duru, durduu yere gre nesnesini kurabilecei bir hareket alan oluturmaktadr. Burada, Heideggerin iddias, bu hareket alannn, amann ufkuna karlk geldii ynndedir. Dolaysyla, kavramlarn sezgisel klnmasn ieren duyusallatrma, insann ekstatik-ufuksal yitimselliini oluturmada kkenseldir. Heideggerin terminolojisiyle, ontik bilginin olana, ontolojik bilgidir.

Heideggerin, burada ne kard, sonlu insan bilgisinin, bir eyi emalatran bir n bakla olanakl olduudur. Ayrca, Heidegger, saf anlak kavramlarnn duyusallatrlmas olarak ematizmin, yitimsel bir nitelie sahip olan imgelem yetisi ile ilikili olduunu savlamaktadr. Heideggerin temel argman, aknsal imgelem yetisi ve zaman kavramlarnn ontolojik bilgide merkezi bir neme sahip olduklardr. Aknsal imgelem, ontolojik bilgideki kurucu aracdr. nk ontolojik bireim, imgelem yetisi araclyla gerekleen sezgi ve kavram birlikteliini iermektedir. Heideggerin Kant yorumunda, sklkla syledii gibi, insann ontolojik varoluu ekstatik bir amadr. Ekstatik amay ieren bu ontolojik

207

yap, sonlu insan bilgisinin, saf elerinin birliini iermekte ve imgelem yetisinde kklenmektedir. mgelem, zamanda; zaman ise bu sonlu zn ufuksal-ekstatik aknsalln aa karan yitimselliinde kk salmaktadr. Heideggere gre, Kant, imgelem yetisinin merkezi nemini vurgulam; ancak kendi koymu olduu bu temel karsnda geri ekilmitir. Heideggerin szleriyle znenin znelliinin

ontolojik analizini eksik brakmtr. nk, Kant, imgelemin merkezi roln anlama yetisine aktararak, bireimi anlama yetisinin ilevine indirgemitir.

Bu noktada, Heidegger, Kantn her biri zamann bir boyutuna karlk gelen saf imge oluturucu kipinden sz etmekte ve bu kipinin,zaman ilikili yapsn sorgulamaktadr. Heidegger iin, kipin zaman balants merkezi neme sahiptir. Buna karlk, Kant, imgelemin l kipinin, aknsal temelini grmesine karn, bu aknsal birliin temelindeki zaman balantsn karanlkta brakmtr. l bireimin Kant yorumu ile kendi Kant yorumunu karlatrmal olarak tartan Heideggerin temel argman, imgelemin bireiminin kipinin, z gerei yitimsel olduklar ve zamann ekstaslarnn btnlne karlk geldikleridir. Bu balamda, Heidegger, imgelemin l bireimiyle kkensel yitimsellik olarak yorumlad, tamalg arasnda, balant kurmakta; tamalgnn l bireimin temeli olduunu savlamaktadr.

mgelemin l kipi, zamana baldr. lineksel olmayan bu ballk, Heideggere gre, zamanla iliki kurmann zn oluturmaktadr. Burada Heideggerin iddias, zamann birliini oluturan l kipin birliinin, tamalgnn birliinde temellendiidir. Saf sezgi olarak zaman, saf dncenin zn oluturan,

208

benin kendiliindenlii ile birletiren Heidegger, bylelikle tamalgnn yitimsel karakterini ne kartmaktadr. Burada, Heidegger, Kantn metninin dna karak, bilginin her iki dalnn ortak kk sorununa zm nermektedir. Heideggerin zm, zaman ve ben dnyorumun kkensel, ontolojik ve olgusal birlikteliinde dmlenmektedir. nk ontolojik-olgusal ben dnyorum, hem deneysel fenomenlerin hem de bilincin znel birliinin olanadr. Bu belirleme, daha nce Kant tarafndan da yaplm, ancak bilginin her iki dalnn ortak kk sorununun Heideggerci zm biiminde ele alnmamtr. Bu almada ileri srlen nokta, bilginin her iki dalnn ortak kkeninin ne olduu sorusunda temellenen,zaman ve ben dnyorumun, kkensel ontolojik ve fenomenolojik birlikteliinin felsefe alanna Heidegger tarafndan tanddr.

Bu balamda, nc blmn konusunu, znelliin her iki belirlenimini oluturan, zaman ve ben-dnyorumun, znelliin kendisinde nasl bir araya getirilebilecei sorusu oluturmaktadr. Bu blmde Heideggerin saf sezgi olarak zamann kkensel a priori birliini, ben dnyorum olarak, aknsal tamalgda nasl temellendirdii tartlmakta; yitimsellik sorunu asndan, Heideggerin Kantn tamalg ve zetkilenim kavramlarna niin yneldiine yant aranmaktadr. Yitimsellik Sorunu Asndan Aknsal Tamalgnn Yorumlanmasnda, Heidegger aknsal tamalgy dorudan zamana kar konumlandran Kanta kar, tamalgnn znde yitimsel olduunu, savlamaktadr. Heideggerin temel argman, saf sezgi olarak, zamann,benin kendisiyle karlamasnn olana olduudur. Bu noktada benin kendisiyle karlamasnn olanan z etkilenim kavramyla aklayan

209

Heidegger, zamann niin bir z etkilenim olduunu, zaman kavramnn kkensel bir aklamas temelinde yantlamaktadr.

Heideggerde etkilenim, bir anlamda varolann kendisini bildirmesidir Bu bildirmede zaman, i duyunun a priori biimi olarak, nesneleri ncelemektedir. Heidegger, zamann nesnelere bu nceliini saf bir almaya karlk gelen alclk kavramyla aklamaktadr. Heideggere gre alclk kavram, isel duyum olarak, zamann, pasif fakat evrensel olduu anlamna gelmektedir. Bu noktada, Heidegger, pasif fakat evrensel isel duyumun, pasifliine karlk gelen alclnn, sonlu zn tasarmnn sonluluunu ve duyarlln oluturduunu belirtmekte; bylelikle, zamann, tamalg ve zetkilenim olarak aklamasn, zamann ontolojik olduu savnda temellendirmektedir.

Kant ve Heidegger arasndaki kesime, bir eyi nceden bilmenin, a priori yapda olduuna ilikindir. Fakat bu a priori yap, Kantta deneyimin olana balamnda, bilme yetilerimizin aratrlmasn ierirken, Heidegger iin, bu a priori yap, ontolojik bilginin temel elerinin aratrlmasn iermektedir. Heideggere gre, ontolojik bilgi, bilginin saf elerini (saf sezgi ve saf dnceyi) ierdiinden, saf sezgi ve dncenin a priori uygulama olanaklln aa karmakta; dolaysyla, olgusal bilgiyi de kapsamaktadr. Bu noktada bilen bir varlk olarak insann sonlu ve saf bilme yetilerinde temellenen aknsal olanakllna odaklanan Heidegger, sonlu zn bu olanakllnn, ontolojik yapsn oluturduunu savlamaktadr. Bu aknsal olanakllk ise bireimsel a priori bilginin iki saf esinde; sezgi ve kavramn bireiminde temellenmektedir. Dolaysyla, Heidegger

210

iin, ontolojik bilginin olanakll sorusu, sonlu varln, varolan nasl atn imleyen aknsallna; ekstatik yitimselliine ilikindir.

Hem Kant hem de Heideger iin, sonlu bir z olarak insan aknsaldr. Fakat Heidegger, aknsallk sorununu, sonlu zn aknsalln oluturan sonluluunun yitimsel tasarmndan hareketle aklamaktadr. nk, gerek varolann varl gerekse de Varln konumu zerine dnme, sonlu zn bu aknsall araclyla gereklemaktedir. Varlk ve Zamanda Heideggerin syledii gibi, Varlk, aknsal bir olagelmedir. Heideggerin bu argmanndan ontoloji adna nemli bir sonu kmaktadr. Ontoloji varln bilimidir; dolaysyla, felsefenin veya aknsalln felsefi aklandr. Varlk, aknsal

Sonu olarak, bu almann ele ald sorun asndan, Heidegger, Kantn zaman anlayn insann temel ontolojisi olarak gelitirmitir. almada Heideggerin Kanttan farkl olarak, zaman belirlenimlerine ontolojik bir anlam verdii aa kmaktadr. Kantn zaman anlayn, znelliin ontolojisi olarak temel ontolojiye aktaran Heideggere gre, zaman, varolanlarla karlamann olanadr. Bu karlama zetkilenim ile karakterize edilmektedir. zne varolanlar ile karlamasnda kendisini aa karmaktadr. Fakat bu ama, teorik bir ierie sahip deildir. Sonlu zn, temel yapsn oluturan sz konusu zaman, dnya ile ilikisinde aa kan zamansallnn zamanlandrlmasdr. imdide bulunan sonlu zn bu zamanlandrma kipi, varolanlarn varl ile karlamann olanadr. Zaman belirlenimlerinin temellendirilmesi Heideggerin ncelikli sorusu olmamakla birlikte, Heidegger, Kantn grnen zaman belirlenimlerini, sonlu zn sonlu bilme

211

yetilerinde

kkensel olarak aklam; imdide, imdiletirmeye balamtr.

Heideggerin terminolojisiyle imdide bulunan zamanlandrma kipi, verilmiliin (verileni varolan olarak anlamnn) olanadr. Eer sonlu z, Heideggerin belirtmi olduu gibi, kendisini, zde olarak, imdinin kipinde aa karyorsa, bu Kartezyenci bakn sarslmas anlamna gelmelidir. nk sonlu zn varlnn

temel yapsnn zaman olduu sav, onun imdikiletirme kipinde dnya-iindeolma olarak mevcut olduu anlamna gelmektedir. Heidegger iin, insan sadece bir mevcudiyet deil, somut dnya iinde eylemde bulunandr. Bu noktada Heidegger, sonlu z olarak insan, belirli eylem durumlarnn ufkuna dntrmektedir. Sonu olarak almada Heidegger Kantn zamana ilikin dncelerini, sonlu zn kkensel yitimselliini aklamak iin kulland ve Kantn zaman belirlenimlerinin anlamlarn deitirerek devam ettirdii, aa kmaktadr.

212

ZET

Bu alma, Heideggerin Saf Akln Eletirisi yaptnn ontolojik ierimlerini gstermek amacyla znenin znellii ve zaman kavramlar arasnda kurduu

ilikiyi amlamaktadr. Heideggerin Kant yorumu, akl ve anlama kavramlarnn yeniden okunmas zerine kuruludur. Heideggere gre Kant, anlama yetisini, duyusal sezgiden ayrarak, zneyi yalnzca ussal bir kategori olarak

konumlandrmamakta, akl kavramn znelliin temeli ve mutlak belirleyicisi olarak tanmlamaktadr. Ancak, Heidegger anlama yetisinin kavramlar ile saf akln idelerinin sezgi iinde temellendiini belirterek, bilme ve sezginin a priori temeli olarak, zaman kavramn ve dolaysyla kendisini zaman olarak kuran Dasein kavramn merkeze yerletirmektedir. alma, Heideggerin bu okumasn ayrtrarak, Kantn felsefesinin bir ontolojik ierimi olduunu ve bu ontolojik ierimin Kantn deneyim ve ematizm kavramlar balamnda aa ktn ileri srmektedir. Zaman kavramndan bamsz bir deneyim kavramnn

konumlandrlamamas, deneyimleyen znenin znelliin zaman iinde; yitimsel olarak kurulmasn gerektirmektedir. Bu nedenle, saf bir sezgi formu olarak zaman, sezgi araclyla gerekleen deneyimin kavramsallatrlmasnn znde

bulunmaktadr. Deneyim ve bilgi, bylece, yitimsel bir belirlenim iinde temellenen imgelemin ve anlamann kavramlarnn ilerlik kazandrd, imgelemin rettii ematizm ierisinde gereklemektedir.

213

ABSTRACT

This study tries to explicate Martin Heideggers interpretation of Kants Critique of Pure Reason to show that Kants philosophy has ontological implications in terms of the relation between the concepts of time and the subjectivity of subject.

Heideggers interpretation is founded on rereading of the concepts of reason and understanding. According to Heidegger, Kant defines reason as the basis of

subjectivity of subject and as the absolute determinant of subjectivity. By defining so, Kant formulates subject as a rational agent by separating understanding from sensible intuition. In contrast to Kant, Heidegger asserts that the concepts of understanding and the ideas of pure reason are founded in intuition, so that cognition and time as a priori basis of intuition are realized through Dasein which constitutes itself as time.

This work articulates Heideggers readings of Kant by asserting that ontological implications of Kants philosophy are basically founded upon the concepts of experience and shematism. Because the concept of time cannot be posited independently in the concept of experience, the subjectivity of experiencing subject can be constituted just in time. So as a priori form of intuition, time posits itself in essence of conceptualization of experience which realized through intuition Experience and cognition, therefore, take in imagination which is constructed in a temporal determination, and in schematism which is produced by imagination and also which is the framework in which the concepts of understanding function.

214

KAYNAKA

Aristoteles., 20001.

Fizik, ev. Saffet Babr, 2. Bask, stanbul, Yap Kredi Yaynlar,

Brasch, M., Immanuel Kant, Immanuel Kant zu Ehren, Herausgegeben von Joachim Kopper und Rudolf Malter, Suhrkamp Frankfurt am Main, Taschenbuch Wissenschaft, Suhrkamp Verlag, , 1974

Capurro R., Heidegger und Aristoteles, (Rezension von : Franco Volpi Heidegger e Aristotele, Daphne Editrice, Padova 1984), Schopenhauers Aktualitt, Ein Philosoph wird neu gelesen. Schopenhauer Studien 1/2, zuerst erschienen in Wien, Pasagen Verlag, Hrsg. W. Schirmacher,

1988,file://A:/Heidegger e Aristotele.htm

Dilger, M.,

Die reine Anschaungsformen Raum und Zeit in der

transzendentalen sthetik der Kritik der reinen Vernunft, Tbingen im Mi 1997.

Dsing, K.,

Objektive und Subjektive Zeituntersuchengen zu Kants Zeittheorie

und zu ihrer modernen kritischen Rezeption, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71 Jahrgang , Walter de Gruyter- Berlin-New York, 1980, s.1-34,

215

Feick, H., Indeks zu Heideggers Sein und Zeit von Martin Heidegger, Tbingen, (Mitarbeiter)Niemeyer, 2000.

Fischer, A.,

Existenzphilosophie

Martin Heideggers, Darlegung und

Wrdigung ihrer Grundgedanken, in Leibzig, Verlag von Felix Meiner 1935.

Fischer, K., Die hundertjhrige Gedchnifeier der Kantischen Kritik der reinen Vernunft, Immanuel Kant zu ehren, Herausgegeben von Joachim Kopper und Rudolf Malter, Frankfurt am Main, suhrkamp taschenbuch wissenschaft, Suhrkamp verlag 1974.

Grochowiak, K., Der Zeit- & Zukunftbegriff, download.rtf now. 2005

Haeffner., 1981.

Heideggers Begriff der Metaphysik, Mnchen, Berchauus verlag,

Heidemann, D. H.,

Kant und das Problem des Metaphysischen Idealismus,

Kantstudien Ergnzungshefte 131, Berlin; New York: Walter de Gruyter 1998. Heinrch, R., Apperzeption in Kants Kritik der reinen Vernunft

Kurzvotrag(imForschungsseminar),2005,http://www.fs.unimb.si/si/inst/iko/lio/desingn/iz
menjava/kant_web/Apperzeption.htm

Heidegger, M.,

216

Vorlesungen ber Metaphysik, Hrsg: v.C.H.L. Poelitz, Erfurt 1821. Nachdruck: Darmstadt 1964.

Prolegemena zur Geschichte Des Zeitbegriffs Vorlesungen 1923-1944,

II. Abteilung:

Gesamtausgabe, Band 20, 3. Auflage,

Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann, 1994.

Logik, II. Abteilung: Vorlesungen 1923-1944, Band 21, 1995.

Gesamtausgabe,

2. Auflage ,Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann,

Phnomenologische Interpretation von Kants Kritik der reinen Vernunft, Gesamtausgabe. II. Abteilung : Vorlesungen 1923 1944, Bd. 25, 2. Auflage, , Frankfurt am Main, Vittorio Klosterman ,1987.

Metafizik Nedir?, (Was ist Metaphysik?), ev: Yusuf rnek. Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu yaynlar, 1991.

Zollikoner

Seminare,

Protokolle

Gesprche-Briefe,

herausgegeben von Medard Boss, Klosterman, 1994,

Frankfurt am Main , Vittorio

217

Zaman Kavram, ev: Saffet Babr, Ankara, mge Kittabevi, 1996.

Gesamtausgabe I. Abteilung: Verffentlichte Schriften 1910-1976 Band 9 Wegmarken, 2. durchgesehene Auflage, Frankfurt am Main, Vttorio Klostermann 1996,

Die Grundprobleme der Phnomenologie, Gesamtausgabe, II. Abteilung: Vorlesungen 1923- 1944 , Band 24, 3. Auflage, Frankfurt am Main, Vittorio Klostermann, 1997.

Kant und das Problem der Metaphysik, herausgegeben von F. W. Von Hermann, 6. Auflage, Vittorio Klosterman GmbH-Frankfurt am Main 1998.

Davoser Heidegger,

Disputation Kant

zwischen und das

Ernst

Cassirer der

und

Martin

Problem

Metaphysik,

herausgegeben von F. W. Von Hermann, 6. Auflage, Vittorio Klosterman GmbH-Frankfurt am Main, 1998, s.274-297.

Zu Odebrechts Cassirers Kritik des Kantbuches, Kant und das Problem der Metaphysik, herausgegeben von F. W. Von Hermann, 6. Auflage, Vittorio Klosterman GmbH-Frankfurt am Main, 1998, s. 297-304.

218

Sein und Zeit, 18. Auflage, Tbingen, Max Niemeyer Verlag, 2001.

Zaman ve Varlk zerine, ev : Deniz Kant, Ankara, A Yaynevi, ubat 2001.

Gesamtausgabe

II.

Abteilung:

Vorlesungen

1919-1944,

Grundbegriffe der aristotelischen Philosophie, Band 18, Frankfurt am Main, Vttorio Klostermann 2002.

Identitt und Differenz, Zwlfte Auflage, 74383 Talheim, Gutmann & Co. GmbH, , 2002.

zdelik ve Ayrm, ev: Necati Aa, Yaynlar, 1997

Ankara, Bilim ve Sanat

Hennrich, D., ber die Einheit der Subjektivitt, Philosophische 1955 Herring, H., Das Problem der Affektion bei Kant,

Rundschau,

Kant

Studien,

Ergnzungshfte 67, Kln, 1953, s. 70-74

219

Kant, I., Kritik der reinen Vernuft, Nach der ersten und zweiten OriginalAusgabe, Hamburg, herausgegeben von Raymund Schmidt.Felix Meiner Verlag, 1990.

Prolegomena,

zu einer Jeden Knftigen Metophysik, die als

Wissenschaft wird Auftreten Knnen, (Gelecekte Bilim Olrak Ortaya kabilecek Her Metafizie), ev: onna Kradi Yusuf rnek,II. Bask, Ankara, Trkiye Felsefe Kurumu yay. 1995.

Antropologie in pragmatischer Hinsicht Jun. Stuttgart, Hrsg. Wolfang Becker, Philipp Reclam , 1983.

Immanuel Kant Schriften zur Metaphhysik und Logik 2, Werksausgabe Band VI, 4. Auflage, herausgegeben von Wilhelm Weischedel, Frankfurt am Main, SuhrkampTaschenbuch

Wissenschaft 189, 1982

Kant Bravier, Hrsg von Johannes Pfeifer, Marion von Schrder Verlag, Hamburg, 1941.

220

Transzendentale Logik- Der umstndliche und konstruierte Dreisprund des transzendentalen Denksports, file://A:\Kritik brgerlicher Wissenschaft- Immanuel Kant Transzendentale Logik. htm.

Kauba.P.,DerSinnderAnwesentheithttp://66.249.93.104/Search?q=cache:QliA2KsbopES: www.cts.cuni.c2/reports/2003/C

Kurzmann, P., Burkord. F.P. dtv Atlas; Philosophie, Deutscher Taschenbuch Verlag, 1991

Kmmel, F., Das Zeitbewusstsein als Einheit von Spontanitt und Rezeptivitt, Zur Begrndung der Objektivitt der Erkenntnis in der Kritik der reinen Vernunft, www. Friedrich- Kuemmel.de/doc/ Zeitbewusstsein.pdf

Krger. G., ber Kants Lehre von der Zeit, Frankfurt, Shrkamp Verlag, 1934.

Leider, K., Transzendentalphilosophische Briefe, Kritik an den drei Kritiken Kants, Hamburg, Drei Eulen Verlag GmbH, 1977.

221

Lohmar, D., ber phantasmatische Selbstaffektion in der typisierenden Apperzeption und inneren Zeitbewusstsein, http:// www.ledenline.it//leitmotiv/

Leitmotiv-3/2003. s. 67-80. Ltterfels, W., Kants Metaphysik der Subjektiven Zeit, Wissenschaft und Weltbild, 28, Wien, Europaverlag,1975,s. 137-151.

Mulhall, S., Heidegger ve Varlk ve Zaman, ev: Kaan ktem, I. Bask, stanbul, Sarmal Yaynevi, 1998.

Nyiri, K.,

Kritik der reinen Bildes, Anschauung, Begriff, Schema, Vortrag

gehalten in Rahmen der Konferenz Kant und das Problem des Wissens, Pecs (fnfkirchen), Ungarn, 21 Sept.2004 Vorlufige, noch vielfach zu ergnzende Fassung, Kristof Nyiri Kritik des reines Bildes.htm

rnek, Y., Martin Heideggerde Metafizik Problemi, Trkiye I. Felsefe Mantk Bilim Tarihi Sempozyum Bildirileri, Ank. lke.1991,

Rombach, S., Gegenstandskonstitution und Seinsentwurf als Verzetigung ber die zeitliche Konstitution der Gegenstandstypen bei Husserl und den zeitlichen Entwrf der Seinsarten bei Heidegger, Husserl Studies Klawer AcademiePublishers, Printed in the Netherlands. Husserl-Archiv, niversitt zu Kln, D-50923Kln Germany, 2004, s. 25-41,

222

Popper. K., Immanuel Kant Der Philosoph der Aufklrung, Immanuel Kant zu ehren, herausgegeben von Joachim Kopper und Rudolf Malter, Frankfurt am Main, suhrkamp taschenbuch wissenschaft, Suhrkamp verlag 1974

Pggeler, O., Der Denkweg Martin Heidegger, Zweite, um ein Nachwort erweiterte Auflage , Pfulingen, Verlag Gnther Neske, 1963/1983.

Sandbothe, M., Die Verzeitlichung der Zeit, Grundtendenzen der modernen Zeitdebatte in Philosophie und Wissenschaft, Einbandgestaltung: Neil McBeath. Stuttgart, Darmstadt wissenschaftliche Buchgesellschaft, 1998.

Sandbothe M., Stichwort: Zeit, Von der Grundverfasuung des Daseins zur Vielfalt der Zeit-Sprachspiele, Heidegger-Handbuch, hrsg. von Dieter Thoma Metzler 2003, s. 87-92

Turan, E. R., Martin Heideggerin Aletheia Yorumu, Seminer Felsefe Say:6, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn, 1989

Trkylmaz ., Heideggerin Ontoloji Tarihinde

Kant Felsefesinin Yeri

Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt.21, Say.1, Ankara, 2004, s. 165-181

223

Wagner, H., Der Argumentationsgang in Kants Deduktion der Kategorien, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang , Walter de Gruyter- Berlin-New York, 1980, s. 352-366.

Weatherston, M., Categories and Temporality, Heideggers Interpretation of Kant, Chapter Sewen, 1997, http://www.esu.edu/phil/muthesis/ct-pref.html .

Wohlfahrt, G., Ist der Raum eine Idee? Bemerkungen zur transzendentalen sthetik Kants, Kant Studien Philosophische Zeitschrift der Kant-Gesellschaft 71. Jahrgang , Walter de Gruyter- Berlin-New York, 1980, s. 137-154.

224