KKBA DER TEKNOLOJS DERS NOTLARI Koyunun kkeni ve Snflandrlmas Gnmz itibariyle dnyada yetitirilen toplam 1.

2 milyar koyundan, yllk 6,1 milyon ton et ile toplam dnya yllk et retiminin % 4, yllk 8,6 milyon ton st ile de toplam dnya st retiminin % 2si karlanmaktadr. lkemizin koyun mevcudu 43 milyondur. Bu koyunlardan yllk et retimimizin % 32s i, st retimimizin ise % 22si salanmaktadr. Trkiyede koyun eti, st ve st rnleri, dier hayvanlardan elde edilenlere oranla daha ok sevilmekte ve tercih edilmektedir. KOYUNUN KKEN: Evcilletirilen ilk hayvanlardan biri olan koyunun, M.. 9000 yllarnda Mezopotamyada, M.. 7000lerde Anadoluda, M.. 5000 sralarnda ise Msrda yetitirildii bilinmektedir. Gnmzde yetitirilen koyun rklarnn byk bir ounluunun, yabani Muflon Koyunu, Urial Koyunu ve Argali Koyunundan kken aldklar kabul grmektedir. Bu eski rklardan Muflon Koyunu halen Korsika ve Sardinya adalarnda yabani olarak yaamna devam etmektedir. Urial Koyununun kalntlar Trkistan ve Anadoluda, Argali Koyununun ise Hazar Denizinin dousunda bulunmutur. Koyunlarn Snflandrlmas 1 Verimlerine Gre Koyun Irklar : * Eti Koyunlar Suffolk, Oxford, Soutdown, Hampshire * Yapac Koyunlar: Merinos, Rambouillet * Eti Yapac Koyunlar : Colombia, Targhee, le de France, Corriedale * St Koyunlar: vesi, Dou Frizya, Sakz, Lahghe * Kombine Verimli Koyunlar: Morkaraman, Akkaraman, Romanov, Dal, Fin Koyunu, Dal * Krk Koyunlar: Karagl 2 Yapa Tiplerine Gre Koyun Irklar: * nce Yapal Koyunlar: Merinos, Rambouillet * Orta ncelikte Yapal Koyunlar: le de France, Soutdown, Shropshire * Kaba ve Uzun Yapal Koyunlar : Border Leicester, Lincoln * Melez Tip Yapal Koyunlar : Colombia, Targhee, Corriedale * Kaba Kark Yapal Koyunlar : Morkaraman, Akkaraman, vesi, Dal, Sakz, Karayaka * Kl Koyunlar : Nijer, Kamerun, Senegal Koyunlar. 3 Kuyruk Yaplarna Gre Koyun Irklar:
1

* Ksa Kuyruklu Koyunlar : Fin Koyunu, Romanov * Yasz Uzun Kuyruklu Koyunlar : Karayaka, Merinos, mroz, Kvrck * Yal Kuyruklu Koyunlar : Morkaraman, Akkaraman, Karagl, Dal, vesi * Yar Yal Kuyruklu Koyunlar : Kamakuyruk, Sakz * Uyluu Yal Koyunlar : Turki, Tuj Kkba hayvan derilerinin yapsal zellikleri Kkba evcil hayvan grubunu vcut yaplar pek byk olmayan koyun, kei, domuz gibi eitli hayvanlar oluturur. lkemiz hayvanclnda zellikle koyun ve kei yetitiricilii nemli bir yer tutmaktadr. Domuz yetitiricilii yok denecek kadar azdr. Kkba hayvanlar stleri, etleri, yapalar iin yetitirilirler. Koyun derileri bata giysilik olmak zere, astarlk, ayakkab yzlk, eldivenlik ve gderi vb. in ilenirler. Kei derileri yapsal zellikleri bakmndan daha ok ayakkab yzlk (glase) olarak ilenirler. Ayrca astarlk, antalk vb. Gre ilenirler. Koyun derilerinin yaplar Dnyann her yannda yetiebilen bir hayvan trdr. Pek ok koyun rk mevcuttur. Koyun derilerinin yapsn etkileyen balca faktr kl rtsdr. Kl kklerinin deri iindeki yerleme dzenleri byk nem tar. Homojen yapl, ince, yumuak ve ayn uzunlua sahip kllarn kkleri deride ok derine inmedikleri gibi, sk bir ekilde birbirine yakn derinlikte yerlemi olurlar. Kaba ve kaln kllarn kkleri deri iinde daha derinlere kadar sokulur. Bunlarn yannda yer alan ksa kl kkleri ise bu kadar derine inemez. Kaba ve kark kllarn birim alanndaki saylar fazla olmadndan deride daha seyrek yerlemi olurlar. Bu durum deri yapsnda yer alan lif demetlerinin, kl damarlarnn, sinir ularnn, hcreler aras temel maddelerin dallarn ve yaplamalarn, kl folikllerine gre uygun ekilde ve younlukta olmasn zorunlu klmas, derinin esas tabakas olan coriumun yapsn etkilemi olur. Buna gre; koyun derilerinin yapsal zellikleri ile yn rts arasnda ters orantl bir bantnn bulunduu bile ileri srlmektedir. Koyun derilerinin histolojik yaps Epidermis Toplam deri kalnlnn % 0.8-2.5 kadarn oluturur. Boyun ve srt izgisi dier ksmlara oranla daha kalndr. Koyun rklarna gre de kalnlnda farkllklar sz konusudur. zellikle kl tipi koyunlarda daha kaln olup epidermis katmanlar daha belirgindir.

Corium Papillar kat eitli hayvan derilerine gre daha kalnca bir yer igal eder (%45-75). Boyun blgesi ve srt izgisi evresi papillarn en kaln olduu blgelerdir. Kl koyunlarnda papillar daha kalndr ve kollagen lif demetleri de daha iyi bir rg olutururlar. Kei derileri ile karlatrldnda koyun derileri genellikle daha gevek yapldrlar. Termostat katnda daha ok ter ve ya bezleri bulunur, ki bu durum koyun derilerini dier hayvan derilerine oranla daha gevek ve sngerimsi fakat daha esnek klar. Koyun derilerinin srt izgisi boyunca zellikle de boyun blgesinde ya birikintileri daha youndur. Papillar ile retikular katlar arasndaki ya hcreleri de bu iki tabakay birbirinden ayrrm gibi bir izlenim yaratmaktadr. Retikular tabaka tm deri kalnlnn % 35-55ini oluturmaktadr. Kalitesi iyi olan derilerde kollagen lif demetleri tabakalar aras gei yaparlar. Retikular tabakada lif rgs papillara oranla daha sk yapldr. Bu yap kl koyunlarnda daha salamdr. Retkular lif demetleri arasnda, hayvann rkna gre nitelikleri ve nicelikleri deien, ya hcreleri de bulunur. zellikle yn tipi koyun derilerinde ya birikimi fazla olduundan ya alma ileminden sonra bu ksmlar bo gzenekler halini alarak derinin sngerimsi ve olduka yumuak bir tutum kazanmasna neden olur. Elastik lifler dier derilerdekinden farkl deildir. Miktar olarak biraz daha fazladrlar, bylece koyun derilerine hem esneklik hem de yeterince salamlk kazandrlm olur. Elastik lifler kollagen lif demetleri gibi papillar ile retikular arasnda gei yaparlar. Bu ekilde iki ksm arasndaki balantnn daha kuvvetlendirilmesine ve corium tabakasnn btnln korumasna yardmc olurlar. Hipodermis tabakas Olduka gevek yapl kollagen lif demetleri ile bunlar arasnda paketlenmi ya hcrelerinden oluurlar. Esnek yapldrlar. Yn tipi koyun derileri Genellikle daha ince ve daha zayf yapl derilerdir. Yn kalitesi iyi olan koyun rklarnda derideki kllar sk olduundan birim alana den folikl says da fazla olmaktadr. Bu folikller deri ierisinde hemen hemen ayn derinlie yataklanmlardr. Ayrca, kl folikllerine bal ya bezlerinin says da fazla olduundan yal derilerdir. Bu durum; Derinin fbrllar yapsndaki kollagen lif demetlerinin ve elastik liflerinin gerek kl folikll eri gerekse kan damarlar ve sinir telleri arasnda daha seyrek ekilde dalm olmasna Ve lif rg ann ise daha esnek bir yap kazanmasna neden olur. Hcreler aras ve demetler aras doku maddesi de fazladr. Bunun sonucu olarak corium tabakasnn papillar blmnn daha ince ve esnek, genelde ise deri yapsnn dier koyun rklarna oranla daha zayf olduu

grlr. Bu tip derilere rnek olarak merinos derileri verilebilir. Merinos derileri olduka zayf yapl ve hatta krk ciltlidirler. Kl tipi koyun derileri Kl rts primer ve sekonder folikllerde oluan kllardan oluur. Bunlarn birbirlerine oran koyun rklarna gre deiik olur. Bundan dolay baz koyun rklarnda yn lifleri homojen bir topluluk gstermez. Bu durum genellikle kaba-uzun ya da kark yapal koyun rklarnda grlr. Bundan nedenle, kl koyunlarnda kaba ve uzun kllarn oran daha yksektir ve bu kllar deri ierisinde daha derine yataklanmlardr. Bunlar evreleyen ince kllar ise bu kadar derine inmezler. Buna bal olarak kaln bir papilla tabakas olumutur. Kl tipi koyun rklarnda kl younluu fazla deildir. Yn rk koyunlara gre kl yaplamas olduka seyrektir. Bu yzden, kollagen lif demetleri deri ierisine daha iyi yaylrlarken buna bal olarak oluan lif rgs ve bunlara elik eden elastik lifler sayesinde yn tipi koyun derilerinden daha salam yapl deriler elde edilmi olur. Hayvanlarn yetitii yksekliinde deri kalitesi zerine etkileri vardr. Yksek yerlerde yetien koyunlarn yapalar alak vadilerde yetienlere gre daha kaba yapal ve salam sral olduklar grlr. zetleyecek olursak kl tipi ve kark yapal deriler ;

daha sk bir yapya, salam ve dzgn bir cilde sahiptirler. bu tip derilerde kollagen lif demetleri kk alarla uzanm olmakla birlikte olduka sk bir rg a olutururlar. bu derilerin lif demetleri daha dolgun ve dayankldrlar. Elastik lifler daha ince olmakla birlikte saylar daha fazladr. Bu nedenle gerekli esneklii gstermektedirler. ya hcrelerinin says az olduundan ya ierikleri de daha dktr.

Yerli koyun rklarnn zellikleri eitli verimleri, arlklar ve vcut yaplar bakmndan farkllklara sahip olsalar da yerli rk koyunlar esas farkllk kuyruk biimlerinde grlmektedir. Buna gre: 1- yal kuyruklu koyunlar (karaman ve dal rklar) 2- yasz kuyruklu koyunlar (kvrck) Karaman koyun derileri Tipik Anadolu koyun rkdr. Kurak, olduka sert iklimin hkm srd, seyrek ve fakir otlakl yaylalarda yetitirilirler. Yal olan kuyruklar sayesinde ala ve kt hava koullarna dayankldrlar. Akkaraman ve morkaraman olmak zere iki ayr tipi vardr.

Akkaraman derileri Olduka homojen bir yapya sahiptirler. Kark yapal bir kl rts vardr. Asl ya birikimi kuyruk ve kuyruk evresinde toplanmaktadr. Boyun ve srt blgelerinde ya miktar nispeten azdr. Ya bezleri vcudun her yerinde normal ekilde gelimitir. Ter bezleri ise iyi gelimitir. Ya bezlerinden daha derine yataklanmlardr. Kl folikllerinin derinlikleri ise kln kabalna ve inceliine gre deiir. Papillar tabaka iyi ve kuvvetli gelitiinden toplam deri kalnlnn % 60-70n oluturur. Sralar kaba grnmldr.

Ya ve ter bezleri iyi gelitiinden kollagen lif demetlerinin ve rgsnn gevek bir ekilde kalmasna, ayn ekilde lif ve demetlerin papillardan retikulara ya da tersine olan geilerinde balarn zayf kalmasna neden olmaktadr. Retkular katnda kollagen daha kalnca demetler halinde, daha sk doku rgs olutururlar. Elastik lifler retikular katnda dank iplikikler halinde; papillar katnda ise daha dzgn bir dalm gsterirler. zetle; akkaraman derileri olduka kaln olmasna karn tabakalar aras balantlar biraz zayf kalmakta, dokusal yaplar ise gevek, ciltleri de kaba grnmldr.Giysilik derilerin retimine uygun derilerdendir. Genel olarak 8-12 ayakkakare deriler vermektedir.

Norduz Koyunu Genel olarak beyaz renge sahip olan bir koyun rk olan Norduz Koyun Irk yksek yapl vcut yaps ve yal kuyruklar ile dikkat eken bir rktr. Van ili, Grpnar ilesinde yetitiricilii yaplmaktadr.

Beyaz renk dnda kl rengi, gri beyaz renk veya kahverengi beyaz renk kombinasyonlarna sahip olan bir rktr. Norduz koyunlarnn vcutlarnn eitli yerlerinde siyah lekeler bulunmaktadr. paral bir kuyruk yapsna sahip olan bu rkn ortadaki paras daha uzundur. Yan paralar ise biraz daha ksa bir yapya sahiptir. Kolarn tamam, koyunlarn ise yaklak % 50si boynuzludur. Akkaraman Koyun Irknn bir varyetesidir. Kombine verimli bir koyun rkdr. Malya Koyunu Akkaraman Koyun rknn Alman Et Merinoslar ile melezletirilmesi sonucu elde edilen koyun rkdr. Bu koyun rkna ulaabilmek iin akkaraman merinos kombinasyonundan 1. geriye melezler salanm, bunlar da akkaraman kolaryla dllenmek suretiyle Malya Koyunu elde edilmitir.

Melezletirme sonucu elde edilen Malya Koyun Irk canl olarak 45- 50 KG kadar gelen, ince bir vcuda sahip olan ve yapa verimi bakmndan Akkaraman koyun rkndan daha verimli bir rktr. Bu rkn vcuda genellikle beyaz renkte olmakla birlikte ba, boyun ve bacak ksmlarnda siyah lekeler bulunabilmektedir. Kuyruklar yarm yal bir yapya sahip olan Malya Koyun rk bir doumda ortalama olarak 1 zerinde yavru vermektedir. Ayrca byme hz da melezletirildii Akkaraman Koyun Irkndan daha hzldr. Bu rk retildii Orta Anadolu Maliya Tarm letmesinde ve evre blgelerde zellikle Akkaraman Koyun Irknn slahnda kullanlmakta olup yaylm devam etmektedi Morkaraman derilerinin kl rtsnn rengi kzl ve mor arasnda deiir. Kl rts kaba kark liflerden saylr. Kuyruk yaplar akkaramanlara benzer. Etek ve boyun blgelerinde bir miktar ya biriktii grlr. Srt blgesinde, sra ile coriumun gei blmlerinde benzer durumlar gzlenir. Morkaraman derileri Genelde olduka kalndrlar. Ya bezleri normalden biraz byktr. Vcudun her yerinde bulunurlar. Ter bezleri de kl kklerine oranla biraz derine yataklanmlardr. Pek ikin deillerdir. Kl foliklleri derinin olduka derinlerine gmlrler. Vcudun her yerinde dzgn bir dalm gstermezler. Papillar tabakas olduka kuvvetli gelimitir. Ancak paplasyon derinin her yerinde ayn dzgnlkte dalmazlar. Tm deriye oran % 40-70 arasndadr.

Kollagen lifleri olduka sk bir rg oluturmaktadr. Retikular yapsnda kollagen rg yaps daha skdr. Papillar ile retikular arasndaki gei balar pekiyi saylmaz. Elastik liflerin dalm ve yaps akkramanlara benzer. Sralar biraz sert ve olduka kaba grnmldr. Genel olarak bu deriler biraz kalnca, cilt grnmleri kaba ve tutumlar serttir.

Gney Karaman Koyunu Anavatan Trkiye olan Gney Karaman Koyunu Antalya, Mersin, Hatay ve Gaziantep blgelerinde yetitirilmekte olan bir koyun rkdr.

Kombine bazl bakldnda hem et ynnden hem de st ynnden olduka verimli bir rk olan Gney Karaman Koyun Irk doa artlarna kar olduka dayankldrlar. Sonbahar aylarnda kuzulayan bu rk genelde geceleri hava ne kadar souk olursa olsun basit bir barakada yatabilir. Doumlar da yine genelde souk hava altnda yaanmaktadr. Kuzey Toros Dalarnn eteklerinde yetitirilen bu rk bu sebeple 2000 2500 rakmlarda otlamakta ve yaamaktadr. Buna bal olarak olduka dayankl bir yaps olmasndan dolay zayiat vermemektedirler.

Grnm zellikleri: Kk yapldr. Beyaz, gri, kahverengi, kzl, siyah ve alacal renklileri bulunmaktadr. zellikle siyah olanlarda renk, ya ilerledike krllamaktadr. Erkekler boynuzlu, diiler nadiren boynuzludur. Yal kuyrukludur. Kuyruun ortasnda bir oluk yer almaktadr. Kuyruun u ksm parmak eklinde aa sarkar. Scak ve kurak iklime, uzun yol yrylerine dayankldr. Sr igds gelimitir Dal koyun derileri Vcuta orta byklkte olup kl rtleri karktr. Derinin genel yaps karaman derilerine benzer. Ancak daha homojen yapldrlar. Kuyruklar karamanlardan daha kktr. Srt ve boyun blgeleri ile gei blgeleri karamanlara gre daha yaldr.Corium tabakasnda da kmecikler halinde ya bulunur. Ya bezleri iyi gelimitir. Dzgn dalm gsterirler. Etek ksmlarndakiler biraz daha byktr. Ter bezleri iyi gelimitir. Kl kkleri ile ayn derinliktedir. Dal derilerinde papilasyon iyi gelimitir. Sralar dzgn grnmldr.Papillar oran % 50-60 arasndadr. Kollagen lif demetlerinin olduka sk bir rg oluturduklar gzlenir. Retikular yapda yer alan kollagen lif demetleri dk alarla rg olutururlar. Bu nedenle retikular olduka gevek yapldr.
9

Papillar ile retkular arasndaki lif demetlerinin geileri karaman derilerinden daha kuvvetlidir. Elastik lifler papillar ile retikular yaplarnda iplikikler halinde ince alar olutururlar.

Dal derileri genelde karaman derilerinden daha az yal, yaplar ince lifli ve gevek yapl, sralar ise dzgn grnmldr. Derinin boyun ksmlar ile srt ksm daha sert tutumludur. Genel olarak 8 ayakkare deriler vermektedir. Koryum iinde elastik liflerin varlndan dolay deriler daha esnektir. Kopmaya kar dayankldr. Raml Koyunu Raml Koyun Irk Rambouillet Kolarnn Dalk Koyunlar ile iftletirilmesi sonucu elde edilen, ifteler Tarm letmesi tarafndan ilk melezletirilme ilemleri yaplan bir yerli koyun rkdr. Orta irilikte olan Raml Koyun Irk yeleri dolgun yapl, salam ve kaln boyunlu bir yapya sahiptirler.

10

Gs yaplar yuvarlak ve derin olan bu rkn srt ve sar blgeleri orta uzunlukta, geni ve etli bir yapdadr. Butlar dolgun ve gelimi olan bu rkn genellikle renkleri beyaz ve beyaz tonlarndadr. Ba yapasz olan Raml Koyununun kolarnda boynuz bulunmaktadr. Diilerde ise boynuz yoktur. nce yapdaki bir kuyrua sahip olan bu rkn kuyruk diplerinde hafif bir yalanma meydana gelebilmektedir. Bacaklar ise orta uzunluktadr Prlak (Prt) Koyunu lkemizde yetitirilen koyun rklarndan birisi olan Prlak (Prt) Koyunu genellikle Ktahya, Afyon, Uak, Manisa, Isparta ve Burdur illerimizde grlen bir rktr. Genellikle dalarn eteklerinki kovuklarda yaayan bu rkn koyunlar allarn da dalarn tepelerine yakn blgelerinde severler. Beslenme dnemleri k aylar dnda tamamen meraya dayaldr. Ger olarak da kullanlabilen bu rk yrme ve dayankllk noktasnda olduka baarl bir noktadadrlar.

11

Grnm zellikleri : Renk beyazdr. Gz, az etrafnda ve kulak ularnda siyah lekelere rastlanr. Ayaklar siyah lekeli olanlarna da rastlanr. Kulaklar yere paralel ve ileriye dorudur. Erkekler yanlara doru alan gl spiral boynuzlara sahiptir. Diiler genel olarak boynuzsuzdur. Kuyruk inceden yar yalya kadar farkllk gstermektedir. Kuyruk ya kitlesi, dip ksmndan uca doru azalan bir yapdadr. Kt evre artlarna ve hastalklara dayankldr. Eti lezzetlidir. Scak ve kurak iklim hayvan olmakla birlikte deiik evre koullarna adaptasyon yetenei iyidir. Yetersiz mera, barnak ve bakm besleme koullarnda yetitirilebilir.. Kvrck koyun derileri Eti, st ve yapa verimleri bakmndan nemli bir yerli rktr. Trakya ve Marmara illerinde yetitirilirler. Olduka ince kaliteli yapa verirler. Kl rts kark liflerden oluur. Alt ve st lifler arasndaki fark fazla deildir. Derileri dier rklardan daha incedir. Homojen yapl derilerdir. Ya bezleri vcudun her yanna dalmtr. Ya bezleri sra ve corium tabakasnda dank olarak bulunur. Ter bezleri kl kklerinin yaknlarnda derine yerlemilerdir. Papilasyon olduka kuvvetlidir. % 50-60n kapsar. Kollagen lif demetleri olduka incedir. Alar 0-20 arasndadr. Doku yaps olduka skdr. Bu doku retikular katnda daha iyi ve daha skca ekilde olumutur. Elastik lifler ise gerek papillar gerekse retikular ksmlarnda daha seyrek bir dalm gsterirler.

12

Kvrck derileri pek kaln olmayan, ter ve ya bezlerinin deri iinde dzgn bir dalm gsterdikleri, ya kmeciklerinin de byk birimler oluturmadan dalmlardr. Yumuak tutumlu giysilik iin uygun deri trleridir.

Trkgeldi Koyunu Ana vatan Trkiye olan Trkgeldi Koyunu Krklareli Lleburgaz ilesinde bulunan Trkgeldi Tarm letmelerinde melezletirilmi ve ismini buradan almtr.

Tahirova, Kvrck ve D.Friz koyun rklarnn eitli oranlarda birka kez meleletirilmeye tabi tutulmas ile elde edilen Trk Gedi koyunu Trakya Blgesinde gelime, st ve kuzu veriminden dolay olduka youn bir ekilde tercih edi,len bir rk halini almtr. Yap gerei Trakya Blgesi ile uyuan bu rk dier blgelerde pek fazla grlen bir rk deildir.

Trkgeldi Koyun Irk Grnm zellikleri: Vcut, bas ve bacaklar beyazdr. Orta boylu, uzun boynu, uzun ve sall bir vcudu vardr. Ko ballk egemendir. Yksek bacakldr. Koyunlar boynuzsuzdur, kolarda boynuzlulara rastlanabilir. Kuyruk, ince ve uzundur.

Tahirova Koyunu Tahirova Koyun Irk Dou Friz Koyun Irk ile Kvrck Koyun Irknn melezletirilmesi sonucu elde edilen bir rktr. Tip olarak %75 orannda Dou Friz, %25 orannda ise Kvrck Genotipi iermektedir. Vcutlar beyaz ve lekesiz bir grnme sahiptir. nce ve uzun bir kemik yapsna sahiptirler.

13

Grnm zellikleri : Vcut, beyaz ve lekesiz. ince ve uzun kemik yapldr. Yz plak ba koba seklindedir. Kuyruk ince ve yapaszdr. Boy (cidago ykseklii) 65- 70 cm vcut uzunluu 65-70 cm Gs uzunluu 95-100 cm dolayndadr. Koyunlar boynuzsuzdur. Kolarda boynuzlulara rastlanr.

Kama Kuyruk Koyunu Grnm zellikleri ve verimli yaps ile Kvrck koyun rkna benzeyen yaps ile Kama Kuyruk Koyunu Balkesir, Bursa, anakkale ve zmir illerimizde grlen bir rktr.

Kama Kuyruk Koyun rknda dip ksmdan balayarak u ksma doru azalan bir ya yapsna sahip kuyruk bulunmaktadr. Kuyruk yaplar bir koniyi andrr. Bu ekildeki yaps sayesinde Kvrck rkndan kolaylkla ayrt edilebilmektedir.
14

Kama Kuyruk Koyununun Kvrck Koyun Irk ile Dal Koyun Irknn melezletirilmesi ile ortaya kt konusunda grler bulunmaktadr. Derileri kvrck derilere benzer zelliktedir. Merinos koyun derileri 1 cm2sinde 2600-3200 arasnda ince ve stn kaliteli kl bulunan derilerdir. Ya ve ter bezleri de sayca fazladr. Papillar tabakas dier derilerden daha gevektir. Kollagen lif demetleri hem ince yapl hem de seyrek dokuludur. Ya bezleri vcudun her yanna dalmtr. Ter bezleri ya bezlerinden daha derine gmldrler. Retikular tabaka lifsel dokusu papillardan daha iyidir. Lif demetleri birbirine paralel uzanmaktadr. rg alar dktr. Bu yzden sk ve kuvvetli bir yapsal doku oluturamazlar. Gei blgelerindeki lif demetlerinin balar da pek kuvvetli saylmaz. Fazla ya ierdiklerinden ya alma ileminden sonra merinos derileri adeta sngerimsi bir hal ve gevek bir tutum kazanm olur. Ancak bu vcudun her yannda ayn ekilde olmaz.

Srt blgesinde ve boyun evrelerinde ya birikimi daha fazladr. Bu blgelerde elastik lifler de fazlacadr. Elastik lifler derinin her tarafna dalmtr. Melez merinos derileri daha iyi bir yapya sahiptirler. zenle ilendiklerinde giysilik deri retimine uygundurlar.

Anadolu Merinos Koyun Bu merinos tipi 1950 ylnda Alman Et Merinosu Kolar ile Yerli Akkaraman Koyunlarnn Konyada bulunan harada melezletirilmesi sonucu ortaya kmtr.

15

Verim ve byme noktasnda olduka baarl bir rk olan Orta Anadolu Merinos Koyun Irk uzun sreli bir seleksiyona tabi tutularak kendi ierisinde melezletirmelere devam edilmi ve gnmzde ska rastladmz, tamamen yerli bir koyun rk ortaya karlmtr. Yksek yapa ve et verim zelliklerine sahip olan bu rk genellikle Ankara, Konya, Eskiehir illerinde ve evrelerinde bulunan meralarda grlmektedir.

Grnm zellikleri: Vcut tamamen beyaz renktedir. Kuyruk yasz , ince ve uzundur. Ko ve koyunlarda genellikle boynuz bulunmaz. Cssesi kk ald Akkaramandan ve yerli rklarndan daha iridir. Ban yz ksm ile bacaklar yapa ile rtl deildir. Genel olarak geni alan verimi verirler. Krk ilentisine uygundur. Giysilik deri retimine de uygundur.

Karacabey Merinos Koyun Adndan da anlalaca zere Karacabeyde retilen bir koyun rkdr. Melezleme almalar 1935 ylnda balamtr. Alman Et Merinosu kolar ile Yerli Kvrck Koyun rknn melezletirilmesi ile elde edilen Karacabey Merinos Koyun Irk lkemizde ilk kez Karacabey Harasnda elde edilmitir. evirme melezlemesi yntemi kullanm olup, 5. geri melezlemeden sonra rk sabitlenmitir.

16

Ayrca melezletirme sonrasnda yaplan eitli almalar ile olduka verimli bir Yerli Merinos rk elde edilmitir. Gnmzde yerli Karacabey Merinos Irk olduka fazla seviyede tercih edilen koyun rklarndan bir tanesidir. D Grnm Karacabey merinos koyunu tamamen beyaz bir yapya sahiptir. Vcudunda beyaz rengin dnda lekeler falan grlmez. Kuyruk yaps olarak ince uzun ve yasz bir kuyrua sahiptir. Koyunlarnn boynuzsuz olduu Karacabey Merinos Koyun rknn kolarnda ise boynuz grlme oran %10 %15 gibidir. Yapa elyaf incedir. Gmlekte st ve alt kllar eklinde bir ayrm grlmez. Gmlek bir rnek elyaftan oluur. Elyaf sk kvrmldr. Bacaklarn st ksm karn alt ve ban yz ksm dnda kalan ksmnda yapa ile rtldr. Yerli rklardan daha iri csselidir. Genel olarak geni alan verimi vardr. Ortalama olarak 10 ayakkare deriler verir. Krk ilemeye uygudur. Hasmer Koyunu Hasmer Koyun Irk Alman rkndan olan Siyah Ba ile Hampshire Down kolar ile Merino s koyunlarnn melezletirilmesi sonucu elde edilen bir koyun rkdr. evre artlarna iyi adapte olabilen bu koyun rk melezletirildii hayvanlarn zelliklerini bnyesinde barndrmaktadr. yi bir but yapsna sahip olmasnn yannda derin ve geni bir gs yapsna, salam ve iri yapl bir vcuda sahiptir.

Grnm zellikleri: Yerden yapl, gl, iyi gelimi, ar olup, mera ve besi hayvanclna uygundur. Yapas homojen olup, yerli rklardan daha kalitelidir. Erken gelimesi, besi performansnn yksek olmas nedeniyle zellikle eti bir zelliine sahiptir.
17

Derin geni bir gvde, geni ve gergin bir bele sahiptir. Vcut rengi genel olarak beyazdr. Ba ve bacaklar koyu kahveden siyaha kadar deimektedir. Kuvvetli ve koyunlar genel olarak boynuzsuzdur. Kuyruk ince uzundur.

Karagl koyunu Karagl koyunlar Rusya, Afganistan ve gney Afrika da yetitirilir. Trkiye de ise Tokat ta ve Antalya da devlet retme iftliinde yetitirilmektedir. Konya blgesinde karagl benzeri koyunlar mevcuttur. Astragan derileri renklerine gre e ayrlr. 1. Arabi (siyah) 2. Kamberi (kahverengi) 3. irazi ( Kuruni) ok az miktarda beyaz renkli derilerde kmaktadr. Genel olarak krklk amac ile yetitirilir. Kuzular doduunda kllar parlak kvrck ve buklelidir. Kuzular doduu gn kesilir ve konserveleme ilemi yaplr. Astragan derileri buklelerine gre deer kazanr. Bukle tipine gre e ayrlr. Deer srasna gre yledir, 1- Boru 2. Bakla 3. Tirbuon

Kuzu bydke renkleri alr ve bukleleri kaybolur. Yetikin bir karagl koyunun derisi Akkaraman koyununa benzer. Derileri 8 ayakkare (ft2 ) gelir. Kaln ve yal deriler verir. Ynleri ise karayaka koyununa benzer zellikler gsterir. Yn zellikleri uzun ve kabakarktr. Baz blgelerde kuzu doduktan sonra ynlerinin zerindeki yal madde silinmeden birka gn bir bez ile sarlarak bekletilir bylelikle deriden daha fazla alan elde edilir. Genel olarak 8 ayakkare deriler verirler. Derileri kaln yapldr. Derileri yaldr.
18

Sakz Koyunu Ege denizindeki sakz adasnda yaylmtr. lkemizde eme (zmi) blgesinde bulunur. Ancak Antalya ve Isparta blgesinde de bulunur. Bu koyunun ynleri beyazdr. Ba blgesinde siyah lekeler bulunur. Kuyruklar uzundur, yere kadar iner. Ynleri kaba karktr. Deri kalitesi bakmndan Kvrck koyun derilerinden iyi deildir. 8 ayakkare deri verirler. Sralar dzgndr. Kuzularnn derisi ok kalitelidir.

Snmez Koyunu Sakz Koyun Irkna ait kolar ile Tahirova Koyun Irkna ait diilerin iftletirilmesi son ucu elde edilen dllerin daha sonrasnda Tahirova Kolar ile iftletirilmesi sonucu elde edilen bir rk olan Snmez Koyun Irk %25 orannda Sakz, %75 orannda ise Tahirova Koyun Irkna ait genler tamaktadr. Genellikle koyunlar boynuzsuz olan bu rkn kolarnda ise kk yapl boynuzlar grlebilmektedir. Vcut yaplar ise lekesiz, yksek ve beyaz renktedir. Grnm zellikleri : Beyaz, lekesiz, yksek ve salkl bir vcut yapsna sahiptir. Koyunlar boynuzsuzdur, kolarda kk boynuzlulara rastlanabilir. Uzun ve geni srtl dolgun ve yksek sarldr. nce ve yasz kuyrukludur.

Karayaka Koyunu Dou Karadeniz Blgelerinde yetiir. Genel olarak ynleri beyazdr. Ayak ve boyun blgelerinde siyah lekeler vardr. Yapas kaba kark, kaln ve serttir. Ynlerinden yatak yaplr. Derileri dier rklara gre daha kaln ve salamdr. Ortalama 6-7 ayakkare deri verirler. vesi Koyunu Anavatan ve yaylma sahas Frat ve Dicle nehrinin dolat Mezopotamya blgesi olan ivesi koyunlar; yurdumuzda anl Urfa , Gaziantep illerinde, daha ok Suriye snr boyunca alak
19

ve l karakteri gsteren ovalarda yetitirilir. Koyun varlmzn % 1,8 ini olutururlar. Ba ve bacaklar kahverengi, vcudu ise beyaz olan iki renkli bir koyundur. Kahverengi bacaklar tamamen beyaz olanlar da vardr. vesiler yal kuyruklu koyunlardr. Kolar genellikle boynuzlu, koyunlar boynuzsuzdur. Yapas ( yn ) kaba yapldr. Yerli rk koyunlarmzdr. Deri kalitesi iyidir. Deri kalitesi iyi gelimitir. Yaklak 6-7 ayakkare deri verir. Derileri yaldr. Gkeada ( imroz ) koyunu mroz ( Gkeada ) adas ve ksmen anakkale evresinde yetitirilir. Beyaz yapal, ince uzun kuyruklu, kk csseli bir rktr. Ba, kulak ve bacaklarda siyah lekeler bulunmaktadr. Kolar genelde boynuzludur. Koyunlarda boynuz grlmez. Ana koyunlarda canl arlk 35-40 kg dr. Yapas kaba karktr. Tuj Koyunu Trkiyenin Kuzeydousunda Kars ili, ldr ilesi ve Ardahan,Idr llerinde kombine, et, yapa ve st iin yetitirilir. Trkiye deki says 120.000 alarak tahmin edilmektedir. Genellikle vcut kk yapldr. Ba kk, profili dz ve sarkk kulakldr. Alnn gze kadar olan ksm yapayla rtldr. Ban dier ksmlar genellikle plaktr. Vcut parlak beyaz renktedir. Burun, gz ve az etraf ile ayaklarda siyah pigment bulunur. Gz etrafnda, koyu renk tercih edilir. ncikleri siyah veya kahverengi olanlara da rastlanmaktadr. Trnakta koyu gri tondan siyaha yakn bir renk dalm gzlenmektedir. Trnak stnde siyah pigmentasyon grlr. Yapa kaba kark ve hal tipidir. Erkekler boynuzlu, boynuz ne doru helezoniktir. Diiler boynuzsuzdur, boynuzlulara da rastlanmaktadr. Oyluu yal bir rktr. Kuyruk ok ksa ve kuyruk omurlar orta ksmda yukarya doru bklm, ince ve yasz kuyruk ucu aaya doru ynelmitir. Bundan dolay kuyruun ynsz, plak alt taraf arkadan baklnca grlr.

Sr igds, analk igds ve yrme yetenei iyidir. Yapa incelik ve uzunluk bakmndan olduka bir rnektir.

20

Tuj Koyununun Yetitirme Koullar : Dalk, yksek rakml ve engebeli arazi artlarna sahip blgelerde yetitirilir. Meralar iyi deerlendirir. Stnde ya oran yksek olduu iin st daha ok peynir yapmnda kullanlr. Ana koyunlarda canl arlk 45-55 kg., Laktasyon St Verimi (kg) 45 Litre, kolarda yapa verimi 2.2 -2.5 kg.dr. Hemin Koyunu Dou Karadeniz blgesinde yetitirilen, Anavatan Trkiye olan bir koyun rkdr. Genellikle Artvin ve Rize illerinde sk rastlanlan bir rk olan Hemin Koyunu et ve st noktasnda olduka verimli bir yapya sahiptir. Bu sebeple kombine kullanmna ve retimine uygundur. Karadeniz iklimine uyum salam olan bu koyun rk hrn ve srye bal bir hayvandr. Islak ve nemli meralarda otlamaktan olduka zevk alan bu rk yrme ve trmanma noktasnda da olduka kendini gelitirmitir.

Grnm zellikleri: Vcut rengi genellikle siyahtan kahverengiye kadar deimekte ve kirli beyaz olanlarna rastlanmaktadr. Beyaz renkli olanlarda gz kenarlar, aln ve bacaklarda siyah lekeler bulunmaktadr. Yz ve ba genel olarak yapaldr. Arka bacaklar ince yapa ile kapldr. ounlukla boynuzsuzdur. Boynuzu olan erkeklerde boynuz byk ve helezonidir. Diilerde zayf boynuz grlebilir. Kuyruk yaps tek paradr. Vcut salam ve orta iriliktedir.
21

 Genel olarak boyun ksa, gs nispeten dar, sar ve bacaklar orta yksekliktedir. Kk kulakldr. Kulaksz koyunlar da bulunmaktadr. Yerli rklar iinde en uzun kuyruk yapsna sahiptir. Engebeli ve kayalk blgelerde yrme ve trmanma yetenei ok iyidir. Yksek rakml ve fakir meralar ok iyi deerlendirir. Dayankllk, yaama gc ve kt evre koullarna adaptasyon yetenei yksektir. Analk ve sr igds yksek, hrn tabiatldr. Yal ve nemli Dou Karadeniz iklimine iyi uyum salamtr. Yksek ve dalk blge meralarn ok iyi deerlendirir. Karl dnemlerde ak veya bir taraf kapal allarda barndrlr. Bu dnemde besleme kaba yem arlkldr. MUFLON KOYUNU

Muflon koyunlar dnyada birok tr ve alt tr olan yaban koyunlardr.. bugnk evcil koyunlarn atalar olduklar bilinmektedir. Avrupa muflonu ( ovis musimon ) bunlardan birisidir. Anavatan sardunya ve Kostarika olmamasna ramen bugn btn Avrupa'ya yaylmtr. Bu koyunlara Avrupa vahi koyunu denilmektedir. gnmzde hayvanat bahelerinde ve hayvan eitleri olan iftliklerde bulunmaktadr. Bu hayvan av turizmin de yaygn olarak avlanlmaktadr. Bu rkn derileri ince yapal yumuak, ksa ve kvrcktr. Uzun yllar eketleriniine astar olarak kullanlmtr. Ayrca eldivenlik olarak ta kullanlmtr. Botluk ayakkablarn iine kullanlan tyl deri veya suni metaryallerin ad miflondur. Bunun kelime bu koyunun adndan gelmektedir.

Bu trn alt tr Anadolu da yaban koyunudur. Trkiye aslnda bu alttrlerden birine daha ev sahiplii yapyor. Dou Anadolu blgesinde grlen Ovis gmelinii gmeliniinin Ovis gmelinii anatolicadan, yani Anadolu yaban koyunundan tek fark, diilerinin de boynuzlu olmas. Bu tr, k aylarnda rana g ederek baharda yeniden Trkiyeye geliyor. Anadolu yaban koyunu, Trkiyeye zg bir tr olmasnn yan sra, evcil koyunun atas olabilecei varsaymyla da dikkat ekiyor. Trk ve yabanc bilim adamlar, bu soruya bir
22

yant bulabilmek iin halen aratrmalarna devam ediyor. Diilerinde boynuz grlmeyen tek yaban koyunu tr olmas, bu olasl glendiriyor. Ancak onlar gene de evcil akrabalarndan ok farkl bir grnme sahip. Fiziksel zellikler Ksa tyleri, ksa kulaklar ve kuyruu, uzun ve ince bacaklaryla koyundan ok geyikgillere benzeyen Anadolu yaban koyunu, belki de bu nedenle halk dilinde ceren adn alm. zellikle grme duyusu gelimi olan yaban koyunlar, hemen hemen tm otoburlar da olduu gibi geni bir gr asna sahip. Duyma ve koku alma duyular da gelimi. Son derece evik ve hzl hayvanlar olan yaban koyunlar, n bacaklar arka bacaklarndan ksa olduu iin tehlike annda hzla tepelere koabiliyor. Yaban koyunlarnn diileri 80-90 santim boyunda ve 35-50 kilo olabilirken, kolar 105-140 santim ve 45-75 kiloya ulaabiliyor. Diileri genelde 1,5 yanda, erkekleri ise 3,5 yanda cinsel olgunlua eriiyor. Ortalama yaam sreleri ise 15-18 yl. Yaadklar araziyle uyum iinde olan postlar, onlara kamuflaj avantaj salyor. Tylerinin rengi, yalnzca mevsimsel olarak deil, zamanla da deiiyor. 2 yandan byk erkeklerin postlar daha koyu bir renk alrken, karnlarnn iki yanndaki sar denilen blgede oluan beyaz lekeler de yalandka daha belirginleiyor. Yine yalnzca kolarda grlen, boyun ve gs blgelerinde oluan siyah yele de yal kolarda daha uzun oluyor. Tylerin uzunluu 3,5 4 santimetreyken, yele uzunluu 9-10 santimetreyi bulabiliyor. Yal kolar bu nedenle genlere oranla ok daha etkileyici bir grnme sahip. Yabanc Koyun Irklar 1-Avusturya derileri Merinos ve merinos melezi koyun derileridir. Bu tr derilerin ynleri incedir. Derilerin mukavemeti zayf, ok yal ve damarl deriler verirler. Damarlanma boyundan balayarak tm deriyi kaplarlar. Yn incelii 30-80 S civarndadr. (Yn elyafta incelik 's derecesi eklinde ifade edilir. en dk 32's en yksek 80's olan bir sra yaplm ve bunlarn mikron olarak kalnlklar verilmitir. 's bydke elyaf incelir. 80 S 18 mikron-36 S 39 mikron ). Yn incelii 46 S altndaki yne sahip deriler giysilik deri retimine uygundur. Bu inceliin altndaki yn inceliine sahip deriler krk retimine uygundur. 2-ngiliz Derileri Bu derilerin ynleri uzundur. Geni capl deriler verirler. zellikle srt blgesinde yalanma fazladr. Yksek blgelerde yetien koyunlarn derileri daha az yal, ciltleri daha iyi ve daha dzgndr. Piyasada ynl veya pikle olarak satlrlar. Genel olarak 7-8 ayak deriler verirler. 3-Yeni Zellanda derileri Genel olarak ingiliz derilerin melezleridir. Derileri kaliteli orta apl deriler verirler. Deri kalnl fazla deildir, orta kalnlktadr. Damarlanma genel olarak boyunda bulunur. Ciltleri dzgn olduundan anilin deri retiminde kullanlr. Ciltlerinin ok temiz olmasnn sebebi geni meralar mevcut olmasdr. Derileri 5-6 ayak deriler verirler. Kesim zamanlar standarttr. Belirli aralklarla kesim yaplr. Derilerin ciltleri dzgn ve kalitelidir. Pikle ve ynl olarak pazarlanrlar. Yeni Zellanda merinos derileri cilt ciltlik mevcuttur. Bunun nedeni kllarn ok uzun olmas ve retukular tabakann ok kaln olmasdr. Bu yzden damarl grnrler.
23

Fransz derileri Yeri koyun derilerine benzer zelliktedir. Gney Afrika derileri Yeri koyun derilerine benzer zelliktedir. Dorsethorn Koyun Anavatan ngiltere olan Dorsethorn Koyun Irk bu blgede bilinen en eski koyun rklarndan birisi olmasndan dolay olduka nemli bir gemie ve sayya sahiptir. lk olarak 1892 ylnda birlii oluturulan Dorsethorn Koyun Irk daha sonrasnda Avustralyaya ithal edilmi ve dnya koyun rklar arasnda hzl bir ykselie gemitir. Gnmzde 2500 adetlik sr says ile Amerika Birleik Devletlerinin en fazla tercih edilen koyun rk olmay baaran Dorsethorn Koyun Irk dnya apnda 10.000.000 adetlik bir sayya sahiptir. ngiltere dnda Kuzey Amerika, Gney Afrika, Avustralya ve Yeni Zelanda gibi lkelerde yetitirilmekte olan Dorsethorn Koyun Irk srye dkn ve oklu douma elverili bir rktr. Senede 2 kez doum yapabilme yetilerine de sahiptirler.

Dorsethorn Koyun Irk Grnm zellikleri: Renkleri beyazdr. Yapalar ok beyazdr. Orta boyludur. Gl yapdadr. Ateli hastalklara dayankldr. oklu doum zellii bulunur. Annelik igds iyidir. Ylda 2 defa doum yaparlar. Srye uygun yaarlar. oban kpeine ihtiya bile duyulmaz..

24

Dorsetdown Koyun Anavatan ngiltere olan Dorsetdown Koyun Irk adn da ngilterede bulunan Dorset Vadisinden almtr. 18 yy. ortalarnda John ELLMAN ismindeki bir koyun yetitiricisi tarafndan Soutdown Koyun Irk ve Hampshire Koyun Irk melezlemesi sonucunda Dorsetdown Koyun Irk ortaya kmtr. Resmi olarak 1906 ylnda Dorsetdown Koyun Irk adn almay baaran rk 1921 ylnda da Yeni Zelandaya ilk olarak ihra edilmitir. Ancak bu ilk ihra ilemi sonrasnda btn ihra edilen koyunlar sebebi belli olmayan bir sorundan dolay telef olmutur. Daha sonra yine Yeni Zelanda tarafndan 1947 ylnda yaplan ihra ise bir anlamda Dorsetdown Koyun Irknn bu blgede resmi hkimiyet kazanmasna sebep olmu ve Yeni, Zelanda blgesinin en byk et koyun rklar arasna giri yapmasn salamtr. Dorsetdown Koyun Irk gnmzde Avustralya, Yeni Zelanda, ABD, Gney Afrika ve ngilterede yetitirilmektedir.

Dorsetdown Koyun Irk Grnm zellikleri: Ba, ayaklar, kulaklar siyah; yn rengi beyazdr. Orta boyludur. Gl yapya sahiptir. Yksek dl verimi. Erkek ve diileri boynuzsuzdur.

Dorper Koyunu Dorper Koyun Irk 1930lu yllarda Gney Afrika blgesinde Dorsethorn Koyun Irk ile Persian Blackhead Koyun Irknn (Somali Koyunu) melezletirilmesi sonucunda ortaya kan bir rktr. Bu sayede Gney Afrika blgesine rahat uyum salayacak yerel bir rk ile et zellikleri yksek olan yabanc bir rk melezletirilmi ve ortaya Dorper Koyun Irk gibi hem yerel zellikleri olan hem de et retimi noktasnda olduka baarl bir seviyede bulunan bir rk ortaya kmtr.

25

Dorper Koyun Irk Grnm zellikleri : Genelde siyah kafal ve beyaz renktedirler. Orta boylu ve salldr. Kuvvetli srt kemiine sahiptir. Ynleri ksa tip olduu iin yl iinde ara krkm yapmaya gerek yoktur. Ylda 2 defa ve ok kolay doum yaparlar. Kuzular ortalama 1.5 kg doum arlna sahiptir. Kuzular ok hzl geliir. Annelik duygular ok gldr.

Dou Friz (Mars) Koyunu Anavatan Almanya olan Dou Friz (Mars) Koyun Irk genellikle Nordrhein Westfalia Blgesi, Sachsen Blgesi ve Ems Blgesinde yetitirilmektedir. M. 3000 li yllardan beri varln srdrmekte olan Dou Friz Koyun Irk genellikle St retimi iin beslenilen bir rk olarak n plana kmtr. 1906 ylndan sonra Amerikann dier blgelerine de yaylmaya balayan Mars Koyun Irk o sene Hollandann dou blgelerinde de yetitirilmeye balanmtr.

Dou Friz (Mars) Koyun Irknn ilk resmi birlii ise 1912 ylnda kurulmutur.

26

Olduka dourgan bir yapya sahip olmas sebebiyle retiminin kolay olduu Dou Friz Koyun Irk ayrca Annelik gdleri en gelimi rklardan bir tanesidir. Dou Friz (Mars) Koyun Irk Grnm zellikleri: Beyaz ve siyah renktedir.(Safkan siyah koyunlar Almanya da 500 adet kalmtr.) ri ve gl yapldr. Erkek ve diileri boynuzsuzdur. Pembe burunludur. Ba ve bacaklar ynsz. Kulaklar byk ve ne doru dktr. En belirgin zellii uzun ve tysz kuyrua sahip oluudur. (San kuyruu tipli) ri meme yapldr. oklu doum zellii.(Genelde 3 z dourur) Genelde 12. aynda doum yapm olur. Dier et ve st rklaryla melezlemeye uygundur. oklu doum zelliini iyi aktarabilir.

Cotswold Koyunu Anavatan ngilterenin gney kesimleri olan Cotswold Koyun Irk 1640 yllarndan beri bilinen ancak 17802 ylndan sonra youn bir ekilde yetitirilmeye balanlan bir rktr. lk yllarnda genellikle melezletirmeler de kullanlan Cotswold Koyun Irk bu melezletirmeler sonucunda hem et hem de dourganlk noktasnda daha st noktalara talnm ve verimli bir yapya sahip olmutur. Cotswold Koyun Irk 1832 ylnda ABDye ihra edilerek ngiltere dnda da yaygnlatrlmaya balanmtr. Cristopher DUNN isimli bir yetitirici Cotswold Koyun Irkn Leicester Koyun Irk ile melezletirmi ve et kalitesini daha da arttran bir melez rk ortaya karmtr. Cotswold Koyun Irk ile Lincoln Koyun Irk grnm olarak birbirlerine benzemektedirler. Ancak aralarnda baz temel farklar vardr. Cotswold Koyun Irk Lincoln Koyun Irkna gre daha ufak bir yapya sahiptir. Cotswold Koyun Irk yn uzunluu Lincoln Koyun Irknn yn uzunluuna gre 8 10 CM daha ksa ve daha kaln bir yapdadr. Cotswold Koyun Irk iin 1892 ylnda Beyaz Cotswold, 1989 ylnda da Siyah Cotswo ld birlikleri kurulmutur. 1914 ylndaki verilere gre Amerika Birleik Devletleri ve Kanadada toplam Cotswold nfusu 760.000 olarak saylmtr.

27

Grnm zellikleri: Safkanlar beyazdr. Siyahlar grlr. Mutlaka beyaz yzldr. Az yemle beslenirler. Yz ksmnda kah kl eklinde yapa bulunur. Erkek ve diileri boynuzsuzdur. at yaps dar olsa da kuzular ufak tipli doduklarndan pek sorun olmaz. Uzun mrldr. Sakin ve uysaldr. St verimi iyi derecededir. Annelik igds yksektir.

Corriedale Koyunu Corriedale Koyun Irk 1880 yllarnda Avustralya ve Yeni Zelenda blgesinde Merinos Koyun Irk ierisine Lincoln ve Leicester Koyun Irkna ait Kolar katlmak sureti ile elde edilen bir rktr. 1902 ylnda resmi olarak Corriedale imini alan bu koyun rk genellikle et retimi ve yn retimi noktasnda tercih edilen bir rktr. Yn olduka deerli bir yapya sahiptir. 1916 yllarnda Corriedale Koyun Irk olduka popler bir hal almaya balamtr. Bu noktada dier lkelere de ihra edilmeye balanmtr. Bu popler dnemde Corriedale Koyun Irk Gney Amerika, Dou Amerika, Gney Afrika ve Asya gibi blgelerde de yetitirilmeye balanmtr. Gittii blgelerde Merinos Koyun Irkndan sonra en beenilen koyun rklarndan birisi haline gelmeyi baarmtr Corriedale Koyun Irk.

28

Grnm zellikleri: Yz, kulaklar ve ayaklar beyaz kllarla rtldr. Bazen siyah lekeler bulunabilir. Geni yuvarlak ve derin vcutlu Zor artlara kolay adapte olurlar. Her iki cinsiyet de boynuzsuzdur. Bazen kolarda boynuz yumrular grlebilir. Deniz ar koyun eti ticaretinde bu irkin nemli bir yeri vardr. Birim kilogram vcut arlna karlk, dier mera tipi koyun rklarna nazaran, en yksek kuzu ve yapa verimi retirler. Sr halinde gdlmeye uygundurlar. Ana koyunlar dl verimi ve st verimi bakmndan iyi kabul edilirler.

Cheviot Koyunu Anavatan tam olarak bilinmeyen Cheviot Koyun Irk 1372 ylnda kefedilmitir. lk grlme noktalar olan ngiltere skoya snrnda bulunan Cheviot tepesi sebebiyle de Cheviot Koyun Irk adn almtr. 1838 ylnda ilk kez skoya snrlarn aan bu rk Amerika Birleik Devletlerine gitmitir. 1938 ylnda ise bu sefer Avustralya bu rk kendi lkelerine gtrerek Merinos Koyun Irk ile melezletirme almalarna balamtr. Temel olarak yetitirilme sebebi et verimliliidir. Ancak bu rkn yapa zellii de dikkatlerden kamamaktadr. Zor artlara dayankl bir rk olan Cheviot Koyun Irk kolay dourmalar ve yksek dl verimi sayesinde de olduka hzl oalmaktadrlar.

29

Grnm zellikleri: Beyaz renklidir. Yznde ve bacaklarnda yapa bulunmaz. Kulaklar diktir. Burun ve trnaklar siyahtr. ok hareketli yapldr. Erkek ve diileri boynuzsuzdur. Zor artlara dayankldr. Yksek dl verimlidir. Kolay doum zellii Annelik i gds iyidir. Beyaz bal fakat olduka ksa yapal bir rktr. Orta iriliktedir ve yerden yapldr. Bir et rk olmakla beraber yapa kalitesi iyidir.

Charolais Koyunu Anavatan Charolais (arole) sr rknn da yetitirildii Fransann Saone-Et-Loire Blgesi olan Charolais Koyun Irk 19 YY. da melezletirme almalar sonucunda elde edilen bir rktr. ngilterenin Leicester Dishley rk ile birok koyun rknn melezletirilmesi sonucu elde edilen bu rk 20 yl kadar nce Fransa snrlarn aarak ngiltere ve Kanadaya ihra edilmitir. Et verimi noktasnda olduka st seviyede olan Charolais Koyun Irknn etleri olduka lezzetli ve tercih edilen etlerdir. Dourganlk noktasnda da olduka verimli olan bu rk bir anlamda oalmaya ve sr haline gelmeye meyillidir. Az saydaki Charolais Koyunu ile birka senede olduka byk bir sr elde etmeniz mmkndr.
30

Grnm zellikleri : Orta boylu ve ar yapldr. Ba ak griyi andrr ve ak pembemsi yn orta incelikte ve sktr. Hzl geliip iri yapya sahip olan kuzular vardr. Yksek dl verim zelliindedir. Annelik igds iyidir. yi bakmla 10 yl ve zeri yaarlar. Eti ok beenilen kalitededir.

Border Leicester Koyunu Anavatan ngilterenin Deishley blgesi olan bu koyun rk ilk olarak Robert BAKEWELL isimli bir yetitiricinin 1726 ile 1795 yllar arasnda Leicester Koyun Irk ile Lincoln Koyun rkn melezletirmesi sonucu ortaya kmtr. Melezletirme sonucu elde edilen koyun rk ilk dnemler Yeni Leicester Koyun Irk olarak anlm, sonralar Dishley Leicester ismini alm ve 1850 ylnda gnmzde bilinen ismi ile Border Leicester ismi ile anlmaya balanmtr.

31

Et verimi ile olduka nemli bir konuma ykselen Border Leicester Koyun rknn 1898 ylnda ilk birlii kurulmutur. Bir birlie kavutuktan sonra hzl bir ykseli dnemi yaayan bu rk halen gnmzde ngiltere, rlanda, Avustralya, Yeni Zelanda, Gney Afrika, skoya, Fransa, Portekiz, spanya, Kanada, ABD, Hindistan, Kolombiya, Japonya, ran, in, Yugoslavya, Rusya, Macaristan, svire ve Trkiye gibi lkelerde beslenmekte be yetitirilmektedir. Dier koyun rklar ile melezletirilmeye olduka msait olan bu koyun rk uzun yllarda daha yetitirilecek rklardan birisidir. Grnm zellikleri: Renk beyazdr. Ksa kuyruklu ve sall yapdadr. zellikle kemik yaps ok salam bir rktr. Kulaklar orta boyda ve diktir. En belirgin zellii burun dbkey yapdadr. Erkeklerin burun yaplar daha enlidir. Yn oran azdr ama kalitelidir. Erkek ve diileri boynuzsuzdur.

Bizet Koyunu Anavatan ngiltere olan Bizet Koyunu 1830 ve 1900 l yllarda Caussenard / Soutdown / Dishkey Leicestr koyun rklarnn aprazlama melezletirilmesi sonucunda elde edilen bir rktr. 1896 ylnda birlii kurulan ve bir anlamda resmi yetitiricilik alanna alnan Bizet Koyunu 2 ylda 3 doum yapan bir rktr.

Grnm zellikleri Ba siyah, beyaz izgi eklinde akmaldr. Vcut bej rengindedir. Bacaklar siyah renktedir. Erkekler boynuzlu diiler boynuzsuzdur. Yn orta uzunluktadr.
32

Churro Koyunu Orta ve Kuzey Amerikada ilk olarak ortaya kan bir rk olan Churro Koyun Irk asl olarak Kzlderili Kabileleri tarafndan yetitirilen bir rktr. Yani rkn temeli Kzlderili hayatna dayanmaktadr. O dnemde Churro Koyun Irk Kzlderili Kabileleri iin Et St ve Deri olmak zere 3 alanda yararlanlan bir hayvan tr idi. Zamanla spanyol ve Amerikallar tarafndan kefedilen bu koyun rk bu blgelerde yaygnlamaya balad. 1540 ylnda Francisco CORANADO ve 1598 ylnda Don Juan de ONATE ismindeki iki kii tarafndan spanyaya gtrlen Churro Koyun Irk bu blgede birok rk ile melezletirilmi ve geni bir aileye sahip olmas salanmtr. Churro Koyun Irk 1788 yl ile 1846 yllar arasnda Altn an yaam, dnyann birok blgesinde yetitirilen bir rk halini almtr. ok fazla melezletirme ilemine tabi tutulan Churro Koyun Irk zamanla Saf Irk kaybetmeye balamtr. Bu noktada hali hazrda bilinen ok az saydaki Saf Churro Koyun Irk yesi ABDde baz blgelerde yaamlarn srdrmektedirler. Dierleri ise zamanla melezletirmeler sonucu birok rka dnmlerdir. Son dnemlerde yaplan almalar ile rkn tamamen ortadan kaybolmas nlenmitir. Ama yaygnlk bakmndan yeniden yaygnlamas salanamamtr.

Grnm zellikleri : Renkleri beyaz, gm, gri, krmz ve siyahtr. Uzun bacakl, ince vcut yapldr. Erkek ve diileri boynuzludur. Boynuzlar 2 yada 4 boynuz eklindedir. Ar kurakla ve scakla olduu gibi souklara da (0 C ye kadar) dayankldr. Kolay doum zelliindedir. Kuzular abuk geliir. Annelik igds iyidir.

33

Kei derilerinin yaplar Trkiye kei yetitiren nc lkelerden biridir. Ylda 6 milyon adet kei ve olak derisi elde edebilecek bir kapasiteye sahiptir. Kei aslnda bakm kolay, kra ve dalk blgelerde elverisiz koullara kolay adapte olabilen dayankl bir hayvandr. Etinden, stnden, kllarndan yararlanlmak amac ile yetitirilir. Birok tr vardr. Kei derilerinin histolojik yaplar dana derileri ile koyun derisi arasnda dokusal bir zellie sahiptir. Ancak hayvanlarn rklar, ya ve cinsleri dokusal yapsn etkiledii gibi beslenme, bakm ve zellikle doa koullarnn etkisi de deri yaplarnda baz ayrntlarn ortaya kmasna neden olabilmektedir. Kei derileri genelde koyun derilerinden daha az ya ierirler. Daha homojen yapl olduklar gibi sralar da daha dzgn ve daha belirgin grnmldr. Epidermis tabakas toplam deri kalnlnn % 1.0-2.6 arasndadr. Boyun ve srt izgisi blgelerinde daha kalndr. Kl rts kaba uzun kllar ile ince-yumuak alt kllardan oluur. Bu kl rts vcudun her yerinde ayn younlukta olmayp hayvan trlerine gre de deiir. Younluk 1250-2800adet/1cm2 arasnda deiir. nce ve kaba kllarn oran bu rtnin kabalk derecesini belli eder. Genellikle, kl tipi keilerde uzun kllar seyrek ama kaba tiftik keilerinde ise uzun lifler sk fakat ince ve uzun olur. Corium tabakas kl rtsn oluturan kllarn sklk ve kabalk durumlarna gre yapsal ve kalite ynnden az da olsa deiiklik gsterir. Bu farkllk kl ve yn tipi koyunlarn derilerinde grld kadar ak ve belirgin deildir. nce kllar da kaba kllar da deri iinde birbirine az veya ok paralel bir dizili gsterirler. Kllar 0.8-2.9 mm derinde yataklanmlardr. Kllar kvrmsz ve dalgasz olur. Ter ve ya bezlerinin saylar koyun derilerine oranla hem ok daha az hem de daha kk hacimlidirler. Koyun derilerinde geveklik ve sngerimsi yapy douran boluklar ve gzeneklerin bunlar da pek grlmemesinin 2 nedeni vardr:. 1- koyun derilerine oranla daha salam ve dolgundurlar. 2- kollagen lif demetleri daha kaln ve daha ok sayda lif ierirler.

Papillar yaplar olduka kaln ve etkilidir. Toplam deri kalnlnn % 25-55i arasndadr. But blgesinde % 25-40 Srt izgisinde ..% 26-55
34

Boyun blgesinde % 32-55 Etek blgesinde. % 27-45 Papillarn yaps koyun derilerinden daha sk ve daha dolgun ve daha salamdr. Ya ve ter bezlerinin az olmas, kollagen lif demetlerinin de bu blgelerde daha sk yer almas papillar yapnn olduka kuvvetli yaplamasn salar. Elastik liflerin daha youn ve daha kuvvetli bir a oluturmasnn desteklenmesi kei derilerine 2/3sinin elastik doku tarafndan oluturulmasn salamaktadr. Elastin miktar da koyun derilerininkinden fazladr. Boyun ve srt izgisi evresinde fazlaca bulunur. Hayvan kesildiinde kl kasnn kaslm olarak kalmas zellikle hafif derilerde cildin przl kalmasna neden olur. Corium tabakasndaki elastin miktarnn fazla olmas derinin yeterince gevetilmesinin nndeki nemli bir engeldir. Retkular tabakas iyi olumutur. Lif demetleri olduka kaln ve uzun olup salam yapldr. Oluturduklar rg ann salaml ile kei derilerinin dana derilerine yaklamasn salarlar. Toplam deri kalnlnn % 45-75ini oluturur. Tabakalar aras lif geileri dzgn olmas coriumu salam yapl klmaktadr. Lif demetlerinin rgtsel yaplar ve alar ile koyun derilerinden farkl ve daha uygun bir deri yzeyi oluturur. Bylece kei derileri daha sk ve daha dolgun bir tutum kazanm olur. Hipodermis tabakas derinin % 1-2sini oluturur. nemli miktarda ba doku hcreleri, ya birikintileri bulunur. Gevek yapl kollagen liflerine bal elastik liflerinin miktar da nemlidir. Kei derilerin zellikleri Ege blgesinde yetien kei derileri genelde ciltleri dzgn deildir, hastalkldr. Aydn ve skede yetien keilerin derileri daha iyidir. Antalya ve toroslar blgesinde bulunan keil erin derileri kalitelidir. Erzurum blgesinde yetien kei derileri en kaliteli olanlardr. Set deri retiminde olak derileri kullanlr. Tiftik keilerinin derileri yal olduundan giysilik deri retiminde kullanlr. Olak derileri ince kl yapsna sahipken, kei derileri daha kaln kl yapsna sahiptir. Kei derisinde yaplan giysilik deriler koyun derilerine nazaran kaln yapldr. Domuz derisi ve yapsal zellii Vcut yaplar ve ve arlklar bakmndan 3 gruba ayrlrlar. - ya domuzlar (100 kg ve zeri olan iri hayvanlar) - bacon (60-70 kg aras hayvanlar) - et tipi domuzlar (45-50 kg aras hayvanlar)
35

Obur hayvanlardr. Bakmlar kolaydr. Dokularnda ya depo ederler. Bu ya yemeklik ve sanayide kullanlr. Domuz yavrular doumdan 6 ay sonra kesim arlna ular. 10-12 ayakkare deri elde edilir (bu bir koyundan elde edilenin 1,5 katdr). Ham deri fiyat dier derilere gre olduka ucuzdur. Her tip deri retimine uygundur (ayakkab yzlk, astarlk, antalk, eldivenlik, giysilik, kitap ciltlii, mobilya yzlk, vb) En kaln yapl deriler olarak tanmlanr. stleri kllarla kapldr. Kllar olduka seyrek, kaba, kaln ve sert yapldr. Dier derilerdeki ayn yaplama gzlenir. Domuz derileri dayankl bir lif rgsne ve olduka sert bir sra yapsna sahiptir. Derilerin yal bir yapya sahip olmas ilentisindeki en byk zorluktur. Etlemesinin ve ya giderme ileminin zenle yaplmas gerekir. Kl foliklleri olduka byk yapldr. Domuz kllar kaba, kaln ve sert yapldr. l gruplar halinde oluurlar. Kl foliklleri epidermal alandan yal adipoz dokusuna kadar derine sokulur. Ter bezleri de kl soannn yaknlarna kadar sokulur. Ancak ya bezleri bu kadar derine sokulmaz. ri ve byk yapldrlar. Lif demetleri epidermal alanlara yakn yerlerde dk al olmasna karn olduka sk bir rg a olutururlar. Bu duruma sk kmeler halinde bulunan ya hcrelerinden dolay retikular tabakada tam olarak rastlanmaz. Bu yzden ya gidermeden sonra byk yapl boluk ve gzenekler kendini gsterir. Bunun sonucunda domuz deriler yumuak tutumlu sngerimsi bir zellik kazanrlar. Kllarn seyrek ve olduka derinlere yerlemi olmalar da kendilerine zg bir sra yaps ile ayr bir grnm kazanmasna yaram olur Tiftik (Ankara Keisi) sminden de anlayacanz zere anavatan Trkiyenin Ankara ili olan Tiftik Keisi insanolunun bilinen en eski kei rklarndan birisi olma zelliini de bnyesinde tamaktadr. 1534 ylnda V. Charles Holy Roman EMPEROR tarafndan ilk kez Trkiyeden Avrupaya gtrlen bu rk orada yaayamam ve zamanla telef olmutur. 1849 ylnda ise Tiftik Kei Irk o dnem Padiah olan Sultan Abdlmecit tarafndan Dr. James p. Davis isimli kiiye 7 adet hediye edilmesi ile ABDye ve 1838 ylnda ise Gney Afrikaya gnderilmitir. Gnmzde bu rkn bulunduu blge says Trkiye, ABD ve Gney Afrikadr. Ayn ekilde dnyann en kaliteli Tiftik retimleri de bu blgeden yaplmaktadr. lkemizde genellikle Ankara ve evresinde yetitirilmekte olan Tiftik Keisi en saf haldeki keilerin Ankarada bulunmasndan dolay biraz daha bu ilimiz ile zdelemitir. Ankara dnda Konya, Karaman, Eskiehir, Afyon, ankr, orum, Kastamonu, Krehir, Ktahya, Nide, Yozgat, Bolu, Siirt, Mardin, Bitlis ve Van illerinde Tiftik Keisi yetitirilmektedir.

36

Grnm zellikleri: Renk ounlukla beyazdr. Ankara yresinde yetitirilen saf Ankara Keilerinde ba ve ayaklar dhil tm vcut beyazdr. Konya ve yresi keileri krem ve sar renkli, Dou ve Gneydou illerinde yetitirilenler gmi gri, kahverengi ve siyah renktedir. Ufak yapl, ince ve zarif vcut yapsna sahip bir rktr. Saflk nianelerinden biri alnndaki boynuzlar aras mesafedir. Bu mesafe 1-1.5 cm olmaldr. Yz ve bacaklar dnda btn bedeni ince yumuak parlak ve lleli tiftikle rtldr. Alnnda kakl bulunan ve karn alt tamamen tiftikle rtl olanlarda tiftik verimi yksektir Sar omuzdan biraz yksektir, arka bacaklar nlerden biraz daha uzundur. Ban yandan grn diilerde hafif i bkey ya da dz, tekelerde ise d bkeydir. Erkek ve diileri genelde boynuzludur. Boynuzlar iyi gelimi kendi ekseni etrafnda kvrlm, geriye doru yatktr. Souklara dayankldr. Tiftik kalitesi beslenme ile doru orantldr. D parazitlere kar hassastr. Sakin yapldr.

37

Derileri kl keilerine gre daha ince yumuak deriler veriler. Giysilik deri retiminde kullanlr. Kl Keisi Kl Keisi Trkiyede en yaygn olarak yetitirilen kei rkdr. Trkiye'deki mevcut kei saysnn % 80 den fazlasn kl keisi oluturur. Halk arasnda kara kei olarak da bilinir. Masrafsz Kei yetitiricilii yapmak isteyen iftiler kl keisini tercih etmektedirler. Dalk ve tepelik yerlerde yetitiricilii yaygndr. Kl keisi, scak ve soukta toleransl yasz ve yksek aromal et veren, makiliklerden iyi yararlanabilen, hastalklara mukavim, dayankl, uzak mesafelere iyi yryebilen st ve et verimi yeterli, yksek kalitede deri veren iri vcut yapl bir kei rkdr. Anadolunun iklim, evre ve yetitirme koullarna dayankl iyi adapte olmutur.

Genellikle vcut orta irilikte olmakla birlikte, blgeden blgeye byk farkllklar gstermektedir. Rengin genellikle siyah olmas nedeniyle baz blgelerde kara kei olarak adlandrlmaktadr. Bununla birlikte gri, kahverengi, mavi alaca ve kr renkli olanlar da grlr. Tek renkli siyah bireylerde yzde iki tarafl aza kadar inen kahverengi veya beyaz lekelerle, bacak ular ve st aynas evresindeki renk almas yaygndr. Deri rengi koyudur. Erkekler ve diiler ounlukla boynuzludur. Boynuzlar erkeklerde gelimitir, boynuz ular arasndaki mesafe 60-70 cmye ulaabilmektedir. Boynuz, diilerde geriye doru kvrlmakta bazen bir iki kvrm yapabilmektedir ve erkeklerinkine gre daha zariftir. Boynuz kesiti oval veya yuvarlaktr. Anadolunun her trl iklim ve arazi koullarna adapte olmu, kt bakm ve besleme koullarnda yetitirilebilen, salam vcut yapl, hastalklara kar direnli, scak ve soua kar dayankl bir rktr. Fundalk ve makiliklerden en iyi faydalanabilen, yrme yetenei iyi, meyilli ve kayalk araziye iyi trmanabilen bir rktr. Yetitirme Koullar : Yln hemen tamamnda merada barndrlabilir. Genellikle yksek rakml orman ii ve orman kenar ky ve mezralarnda, blgelerinde bulunan fundalklar, al formundaki bitkiler,

38

orman ii meralar, anzlar ve nadasa braklm alanlardaki otlarla neredeyse masrafsz bir ekilde yetitirilir. Saanen Keisi isvirenin Bern blgesinde saanen vadisinde yetitirilmi ve bir ok lkeye ihra edilmi olan saanen keisinin vcudu beyaz renktedir. Saanen keilerinin kllar ksa ve sert olmakla birlikte srtndaki ve omuzundaki kllar daha uzundur. Zarif ve ince bir ba olan saanen keisinin boyunlarnn altnda iki adet kpe bulunmaktadr. Kpesiz olan saanen keisi de vardr.

Saanen tekeler genelde boynuzsuz ve ene alt sakalldr. Saanen keiler st keisi olarakta bilinmektedir. St verimi bakmndan olduka yksek kapasiteye sahip olduklarndan tipleri de st keisine yakr ekilde zarif ve incedir. Ortama uyumu yksek olan saanen keisinden yksek verimde st alabilmek iin ok iyi bir bakm ve besleme yapmak gerekmektedir. Kk Ba Hayvan Derilerinin Yzm Kesilmi hayvana kask blgesinde deri ve adale arasna meyilli olarak kesilmi ine batrlr. Hava sbabn aan kola baslarak, havann deri altna yaylmas, bylece deri ile adaleye balanan ba doku tabakasnn ksmen ayrlmas ve derinin yzlmesi kolaylatrlm olur. Kkbalarn elde yzm iin yumruktan baka bir metot uygulanamaz, tulum kartma ileminin bilinli ve eitimli kiilerce yaplmas gerekmektedir. Hayvanlar kesin olarak azla iirilmeyecektir. iirme ilemi tamamlandktan sonra; a) Kuyruk alt klsz deri ile kuyruk st kll ksmn birletii hattn 2 cm.ye kadar evresi iinde her iki taraftan yarmar daire eklinde deriye ak yaplr. Bu aktan tarsus mafsallarnn ak kemiine kadar bir ak daha yaplr. Kuyrua yaplan dairevi iki aktan (kuyruun sol tarafndan) balamak zere deri ile kuyruk ya arasndan (deride ya braklmadan) kuyruk gvdeye balant noktasna kadar yzlr ve bylece sol budun yzm tamamlanr. Kuyruun sa taraf ve budu da yukarda tarif edilen ekilde yzlr.
39

b) Yanlar alan kuyruk nce bakla sonra yumrukla deriden kurtarlr. c) Tarsus ekleminin, ak kemii gvdede kalmak zere eklemin etrafndaki deriye de dairesel bir ak yaplr ve sonra eklem ayrlarak paa koparlr. n ayaklarda ise arka ayaklarda olduu gibi paalar alnr. d) Grtlak meydana ktktan sonra, ansn nnden balayarak nahiyesinde son bulmak zere deriye bir ak yaplr. Bu aktan sonra, iki tarafl olarak nce at blgesi, sonra kask blgesi yzlr. Karnn arka ksmlar ve grtlak amndan sonra boynun yan taraflar yzlm bulunmaktadr. Bu yzlm blgeler aras birletirilerek yanlar tamamyla yzlm olur. Bylece deri srt ve ensede gvdeye yapk olarak kalr. Sonra gvde art ayaklarndan engellere aslr. e) Kuyruun yzlen derisinden arta kalan alt ksmndaki klsz deri (kuyruk kapa) yzlr, alnr. Meydana kan ansn etraf balantlarndan ayrlr. Bunu takiben kasap, kuyruk st ile belin deri yzmn kontrol ederek yzlmemi ksmlar yumruklayarak ii tamamlar. f) Yzlen deri, srttan el ayas, ba parmak ve yumruk darbeleri ile ekilerek balantlar dikkatlice ayrlarak boyna doru indirilir. Ense blgesinin yzm bakla tamamlanarak deri alnr. Kuzu derileri mutlaka tulum olarak karlacaktr. stenildii takdirde dier kk ba hayvanlarn da derileri tulum olarak karlabilir. Gvdelerden karlan deriler mezbahalarda fazla bekletilmemeli ve st ste konulmamaldr. Ham Derinin Korumaya Hazrlanmas, Temizlenmesi ve aretlenmesi Korunmaya alnacak derilerin kan, gbre ve akldak gibi yabanc maddelerinden arndrlmas iin yzmden sonra 25 C yi gemeyen suda ve gerekirse fra yardm ile her iki yznden fralanmak suretiyle ykanr ve sular szdrlr Et yznde kalan et ve ya paralar kt ulu bakla temizlenir. Koruma yaplacak yere gelen bykba ham derileri zelliklerine gre snflandrlmadan nce kafa derisi, kulaklar, boynuzlar, n ve arka bacaklar ile kuyruk kesilerek asl deriden (TSE 4877'ye uygun olarak) ayrlr. Ayrca yzm srasnda derinin i yznde kalan et ve ya paracklar kaznarak, derinin eteklerindeki ince ve zayf ksmlar, burumu, katlanm ve paralanm ksmlar ile meme, yumurtalk ve penis gibi organlar kesilmek suretiyle deriden uzaklatrlr. Bu ilemler srasnda deriye zarar verilmemesi iin gerekli zen gsterilir. Kkba hayvanlardan yzlen derinin, zerinde kalmas muhtemel derialt ya dokusu, kas dokusu artklar, kavaleto ba ile kaznr. Kaznan et ve ya paralar deerlendirilecekse zel kaplarda toplanr. Hayvanlardan yzlen deriler kesim yerinden karlmadan nce etlerin damgaland damga ile muayene veteriner hekimi tarafndan damgalanarak iaretlenirler. Ham derilerin mezbaha veya kombinada depolama ilemi yaplacaksa 3nc. ve 4nc blmlerde yaplan aklamalar dorultusunda ilemler yaplr. ayet deriler depolama tesislerine gnderilecekse tuzlanarak souk bir odaya alnr. Ham Derilerin Budanmas Konservasyon ilemine alnmadan nce ham derilerin ileride ie yaramayacak olan ksmlarnn uzaklatrlmas gereklidir. Bu ileme dericilikte "budama" denilmektedir. Mamul hale sokulacak tm derilerde uygulanmas gerekli grlen bu ilemin lkemizde genellikle 2 aamada yapld gzlenmektedir. 1. aama daha ok kk iletmelerde uygulanr ve sadece kt yzlm kafa derisi ile kuyruun bir ksmnn alnmas yeterli grlr. Bu durum ilerideki ilentilerde 2. bir budama yaplmasn lzumlu klmaktadr. 2. aamada; derilerin etek, kuyruk, kol ve bacak ile
40

meme, yumurtalk ve boynun sert ve kaln ksmlar burumu, katlanm yerleri gibi ie yaramayacak fazla paralarnn kesilerek uzaklatrlmalar salanr. Ham Derilerin Gruplandrlmas

Bu ksm derinin teki yanlarna gre; daha kaln, daha sk ve homojen yapl olup salam ve kullanlmaya en elverili blmn oluturur. Bunu ikinci derecede nemli olan boyun ksm izler. Vcudun karn blmn kaplayan ve kullanlmaya elverili olan ksm ise derinin ince ve olduka gevek olan yann oluturur. zellikle fazla doum yapm dii hayvan derilerinde bu durum kendini daha ak gsterir. Buna karn bacak derilerinin yaplar olduka salamdr, fakat bu deriler dar alanl olduklarndan kullanlabildikleri yerler kstldr. Ham Derileri Korumada Kullanlacak Tuzun zellikleri Ham derileri korumada kullanlacak tuz beyaz-hafif pembe veya beyaz-hafif gri renkte, topaklanmam, kuru arlk zerinden %98 sodyum klorr bulundurmal, derileri koruma ilemini olumsuz etkileyemeyecek saflkta olmal, bykba hayvan derilerinin tuzlanmasnda kullanlacak tuzun 2-4 mm, kkba hayvan derilerinin tuzlanmasnda kullanlacak tuzlarn 12 mm apnda tane byklne sahip olmas gerekir. Koruma etkinliinin artrlabilmesi iin kullanlacak tuzun antiseptik zellii bulunan Naftalin, borik asit ve sodyum karbonat ile aadaki oranlarda kartrlarak kullanlr:

100 Kg Tuz + 1 Kg Naftalin + 1 Kg Borik Asit 95 Kg Tuz + 5 Kg Borik Asit 100 Kg Tuz + 2 Kg Naftalin + 1 Kg Sodyum Karbonat Ham derilerin Snflandrlmas

41

Kkba hayvan derileri taze arlklarna gre; 1) Ar ( 3 Kg.dan ar) 2) Orta ( 2 - 3 Kg.) 3) Hafif ( 1,5- 2 Kg.) Koyunlardan elde edilen ham deriler ynllk derecelerine gre; 1) Tola : Srt ve bel nahiyesinde uzunluu 3 cm.ye kadar olan deriler, 2) Besi derileri : Kllarn uzunluu 3-5 cm.ye yakn olan deriler 3)Ynl deriler : Ynlerin uzunluu 5 cmden yukar olan deriler,

Koyunlardan elde edilen ham deriler kalitelerine gre; 1) Birinci nevi deriler : zrs, hastalksz. yrtksz ve zayf olmayan tam deriler, 2) kinci nevi deriler : Zayf, ispireli, iekli, hafif, uyuzlu, gne yankl deriler 3) Iskarta deriler : lk iki gruba girmeyen hastalkl ve para deriler

Koyun Derilerin Tuzlanmas Koyun ve kei derilerinin tuzlu ya konservelenmesi yntemine gre tuzlanmas, sr derileri kadar kolay deildir. nk bu derilerin uzun ve sk bir kl rts olduundan fazla rutubet ve s tutma zellii gsterirler. Bu nedenle kan ve pisliklerinden temizlenmeleri iin ykanamazlar. Zorunlu haller karsnda ykansalar bile ok iyi kurutulma gerei du yulur. Aksi halde kzmadan dolay zarara uram olurlar. Ayrca bu derilerde kesimden sonra vcut scakln normale drmek kolay olmaz. Hatta yn halinde iken snn daha da ykseldii gzlenir. Bu yzden koyun ve kei derilerinde kzma olay sk sk meydana gelir ve sonunda ortaya kan kzart hali derilerin zarar grmelerine ve deerlerinin dmesine neden olur. Kkba derilerin tuzlanmasnda kullanlan tuz miktar da biraz fazladr. nk bunlar daha yal derilerdir. Bu amala %40-50 orannda tuz kullanlr. Kkba derilerin tuzlanmas iin kristal bykl 1-2 mm olan temiz tuz kullanlmaldr. Bu tuz, derilerin alt yzne serpilir. Ayrca elle ovuturularak tuzlarn deri yzne dzgn bir ekilde yaylmas salanr. Buna ramen deri ynlarnda kzma olay ile sk sk karlalabilir. Bunun iin deri istif ykseklii 75-90 cm.den yksek tutulmaz. Ynlar arasnda en az 1 post geniliinde bo alan braklr, istif ykseklii fazla olursa alttaki derilerde snma ve kzma belirtileri grlebilir. Bunun sonunda kzart ve hamlama gibi hallerin gzlenmesinde derilerin aktarlmas salanmaldr. Bu nedenle koyun ve kei derileri konservelenmenin ilk aamalarnda kzma olup olmad daha sk kontrol edilir.
42

Deri ilentisinde ham derilerin ayrm /asort ilemi 1-leme alndan nce deriler ne tr deri retimi yaplacak ise ona gre seilmelidir. Farkl histolojik yapya sahip deriler ayn ilentide ilenirse ilemlerde homojenlik olumayaca iin yanl kararlar alnabilir. rnek olarak sama ileminde ilem sresinde farkllklar grlebilmektedir. 2-lentiye alnan derilerin rklar ve yresi ayn olmaldr. 3- Deriler bir araya getirirken dikkat edilecek dier husus konservasyon yntemleri ayn olmaldr. Hava kurusu, tuzlu salamura gibi 4- Yapa renkleri ayn olanlar bir araya getirilmelidir. 5- Gen, yal ve bakm zellikleri bakmndan benzer derler seilmelidir. Yal ve enerjili yemlerle beslenen hayvanlarn derileri yal olurlar. Protein arlkl beslenen hayvanlarn derileri dolgun yapl olur. 6- Yapa uzunluu ve temizlii ayn olan deriler seilmelidir. Hamderi Standartlar

Deri Kusuru spire Kesik Kzart Hamlak iek uyuz Nokra Yayflk Ptrak Yapa Islatma

Koyun derisi 1. Kalite Hafif olmamal olmamal olmamal olmamal olmamal olmamal olmamal olmamal Krklmam

2. Kalite 3 adet 5 cm 2 adet 5 cm hafif Yer yer hafif Yer yer serpme Yer yer 3 adet olabilir 10 adet Krklm

Kei derisi 1.Kalite Hafif 1 Adet3 cm hafif olmamal olmamal olmamal olmamal olmamal Olmamal Krklmam

2.Kalite 3 adet 3 cm 2 a det 3 cm ok Yer yer hafif Serpme Yer yer hafif 5 adet Hafif 5 adet krklm

Ham deriler ilentiye alnmadan nce tuzlar uzaklatrlp (rpma), arlk, cins, salamura ekli ve depolama srelerine gre gruplanr ve daha sonra budama, kanat kesme ve tartm ilemlerine tabi tutularak mmkn olduunca bir rnek partiler hazrlanr. Islatma deri ilentisinin ilk aamas olup daha sonraki ilemleri etkili bir ekilde yaplabilmesi iin slatmann etkin ve yeterli olmas gerekir. Islatma hatas daha sonraki ilemler ile tamamen giderilemez ve mamul deri kalitesini nemli lde drr. Islatma ile deiik teknikler ile salamura edilmi deriler yeni yzlm deri tutumuna getirilir. Islatma flotesinde kullanlan enzim, baz ve tuz ile dier kimyasallar suyun deriye ilemesini salamak

43

yannda suda znen sepileme ynnden nemsiz olan ve daha sonraki ilemleri zorlatran yaplanmam proteinleri deriden uzaklatrr. Islatma 2030 0C % 200-400 flotede uygulanr. Yksek scaklklarda slatlm deri daha yumuak ve dkml olmasna ramen, 20 0Cde slatlm deriler daha iyi bir tutum gsterir. Ham derinin bzme scakl 65 0C olmasna ramen pratikte 25 0Cnin zerinde flote ile allmaz. Islatma ileminin sresi derilerin durumu ve kullanlan kimyasallarn etkisi gz nne alnarak 4- ile 48 saatte tamamlanr. Islatma suyu scaklnn ykseklii orannda ve doladn dnme sresinin uzunluu orannda derideki tuzun ve zlebilen maddelerin slatma suyuna geii hzlanr, ancak bakteri faaliyetini arttrr. Bu durumda bakteri faaliyetini durdurmak iin biyositler kullanlr. yi salamura yaplm derilerdeki tuzun % 80inin uzaklatrlmas iin 23 slatma banyosu (flote) deiimi gereklidir. yi slatlm ham derilerde, taze derilerde olduu gibi, yaklak % 65 orannda su bulunur. Tuzlar rplm ham deriler % 150 flote ile n ve esas slatma yaplrsa tuz oran 3-4 Bye der ve bu su kirelemede kullanlabilir. Islatma ileminin banda mekanik hareket uygulanmaz. Kuru derilerin mekanik harekete maruz kalmas sonucunda derilerde krlma meydana gelir. Deriler bir biktar bnyelerine su aldktan sonra mekanik hareket uygulanr. Kkba derilerin slatlmas pervaneli teknelerde yaplr, bylelikle derilerin slatlmas, ykanmas daha kolay olur. Islatma etkinliinin arttrlarak slatma sresinin ksaltlmas iin enzimler, ntral tuzlar, az miktarda alkali kullanlmakta ve s arttrlabilmektedir. Derilerin dolap ve pervanelerde evrilmesi, slatma srasnda mekanik ilemlerden zarar grmeyecek derecede slatlm ham deriye etleme ilemi uygulamak slatma etkinliini arttrp damar oluumu azaltr. Islatma ileminde az miktarda kullanlan bazik maddeler deri yalar ile sabun tekil ettiklerinden; anyonik ve noniyonik slatclarla birlikte kullanldklarnda derinin slanmasn kolaylatrrlar. znebilir proteinler alkali ortamda daha iyi uzaklatrlr. ok yal sr derilerinde % 0.1-0.3 orannda slatma yardmc maddesi, % 0.1-0.4 sodyum hidroksit veya % 0.2-1.0 orannda soda esas slatmada kullanlabilir. Alkali ilavesi ile slatma flotesinde pH 10.5in zerine klmamaldr. Fazla alkali derinin iki yznde de ime meydana getirerek kirelik maddelerinin deriye ilemesini zorlatrr ve boyamada mat ve nubuk grnml bir sra oluur. % 0.3 orannda kullanlan Sodyum tetra slfit (Na2S4 ) slatma flotesinde pH 9.2de tutmakta ve deri imesi meydana gelmeden kl dipleri daha iyi gevetilebilmektedir. Islatma ilemi srasnda soda kullanmak istenirse en fazla % 0.5 orannda kullanlarak kire lekelerinin olumas nlenmelidir. Soda tampon zellik gstererek srada ime meydana getirmez. Sodyum hidroksitten daha emniyetlidir. Eer esas slatmada soda kullanlm ise kireleme ileminden nce bir ykama flotesi alnarak deriler 15 dakika ykanmaldr. Islatmada slatc, ya emlsiye edici ve ykama etkisine anyonik veya noniyonik yzey aktif maddeler kullanlarak daha iyi bir slanma, kir zme ve yalarn emlsiye edilmesi salanr; slatma sresi ksaltlr. Baz slatma yardmc maddeleri antibakteriyel maddeler ihtiva ettikleri iin ayrca antibakteriyel madde kullanlmas gerekli olmamaktadr. Ya alc ve slatc maddeler; slatc ve ya giderici, slatma ve kirelik yardmc malzemesi, solventsiz ya giderici, kompleks aktif tensid gibi slatma etkisi yannda emlsiye etme ve ykama etkisine sahip slatma yardmc maddeleri olup derideki tabii yalarn nemli bir ksmn uzaklatrlmas, geri kalan tabii yalarn deride homojen dalm, kimyasallarn deri kesitinde homojen dalmas ve oluabilecek metal sabunlarnn da deriden uzaklatrlmasn
44

salar. Noniyonik ykama maddeleri; deriye balanmadklar, yksek slatma ve yzey temizleme ile ykama zelliklerinin yannda geni pH aralklarnda kullanlabilme zelliklerinden dolay slatma, kirelik, kire giderme ve sama, pikle ilenti aamalarnda kullanlabildii gibi son sepileme ncesi Wet-Blue derinin yzeyinde kalan az tabii ya ve krom sabunlarnn uzaklatrlmas amacyla da kullanlr. Noniyonik ykama maddeleri sentetik ve tabii tanenlerle ayn banyoda kullanldklarnda tanen miktarna bal olarak kmeye yol aabilmektedir. Enzimler; lifler arasnda yer alan kolagen dokusunda olmayan znebilir proteinleri paralayarak deriden uzaklatrr, deri liflerinde yeni hidrofil gruplar oluturarak slatmay hzlandr ve epidermis tabakas ve kl diplerini geveterek kirelikte temiz, ak renkli tolalar verir, ayn zamanda mamul derinin daha yumuak olmasn salar. Islatma ve kirelik pH geiini kolaylatrmak iin zayf bazik ortamda etkili enzim preparatlar mevcuttur. Bu enzimler pH 9-11 arasnda 28-30 oCde etkilidir, pH ayarlamas iin soda veya sodyum hidroksit kullanlr. Enzim kullanlarak tuzlu salamura deriler 4 saatte, kuru deriler 12-48 saatte slatlabilir. zen gerektiren deriler 20-25 oCde, hzl slatlmas gereken derilerde 2530 oCde slatma yaplr. Islatma yardmc maddesi olarak polifosfatlar, ntral aromatik slfonik asitler, alkil-ol aminler ve kkrt ihtiva eden organik bileiklerde kullanlmaktadr. Alkil aminler mamul derinin su almasn nemli lde arttrmakszn yumuatma suyunun deriye nfuziyetini tevik eder. Tuzlu salamura derilerin 25-30 oCde tehlikesiz ve kesitte homojen olacak ekilde birka saatte yumuatlmasn temin eder. Islatma ileminin pratikte yapl Deriler byklk, meei (kaynak/ kken) yn uzunluu gibi zellikleri dikkate alnarak parti oluturulduktan sonra deriler zerinde varsa toynak, boyun, boynuz gibi paralar kesilerek ayrlr. Tulum halindeki deriler karn tarafndan alrlar. Deriler pervaneli teknelere atlrlar. zerlerine 300-400 kat gelecek su doldurulur. Bir saat hareketsiz kalacak ekilde bekletilir. Derilerin zerindeki kirliliklerin uzaklamas iin 1-2 saat sresi iinde aralklarla ykanr. Pervane suyu temiz grnme ulanca ykama ilemi tamamlanr. Derilerin durumuna gre enzim, ykayc madde, bakterisit ilave edilir. Deriler tamamen slanncaya kadar saat ba 510 dakika dndrlr. rnek slatma ilemi

LEM n slatma

g/l 1/70 Deri/ Su 0.2 1/70 0.5

MADDE Su Bakterisit Szlr Su Islatma yardmc maddesi

SICAKLIK 25c

SRE

30 120 25c 120

Islatma

45

Islatma ileminin kontrol Islatma-yumuatma ilemi iyi yaplm bir deri salgn grnm kazanr. Derinin hibir blgesinde sertlik ve kkrdams bir tutum kalmaz. Deride alansal ve hacimsel olarak bir art gzlenir. Et tabakas (hipodermis) kayganlk kazanr. Deri canldan yzld andaki yumuakla ulamaldr. Derilerde kokuma ve yn vermediine baklr. Derilerin kesiti tamamen beyaz renkli olmaldr. Islatma ileminde nelere dikkat edilmelidir. Islatmay hzlandrmak iin slatma hzlandrc maddeler kullanlmaldr. Kullanlan su temiz ve ok sert olmamaldr. Islatma suyu scakl 20-30 derece arasnda olmaldr. Mekanik hareket deriye zarar verecek derede olmamaldr. Uzun sren slatma ileminde kesinlikle bakterisit kullanlmaldr Islatma ilemin mmkm olduu en ksa srede tamamlanmaldr Islatmadan Yumuatmadan Kaynaklanan Hatalar Ar Islatmadan Protein kayb Hamlaklk Boluk Yetersiz Islatmadan Yetersiz kirelik Kl diplerinin grlmesi ve tamamen kmam kllar Yetersiz tabaklama Sertlik ve kimyasal maddelerin ilememesi Abraj ve finisajda emi farkll neriler Ksa bir n slatma Temiz ve yumuak su zel stclarn kullanlmas Bakterisit kullanlmas Islatmann ksa srede tamamlanmas Hafif mekanik etki

46

Kirelik Kireliin amac

Derinin epidermis tabakasna etki ederek kl ve yn lifini ve derinin en st tabakas olan epidermisi uzaklatrmak, Deri proteininin su almasn salayarak etkili ve homojen imeyi salamak, Deri yalarn sabunlatrarak ksmen uzaklatrmak, Deriyi daha sonra yaplacak ilemlere fiziksel ve kimyasal olarak artlandrmak, Tabaklama maddelerinin ba yapaca aktif karbonsil (COOH) gruplarnn saysn arttrmak, Kollagen molekl zincirini bir arada tutan aprazbalar bir dereceye kadar paralayarak deriye yumuaklk kazandrmak, Eriyebilir proteinlere kimyasal olarak etki ederek znmelerini salamak.

Uygulanan kirelik metodu elde edilmek istenilen derinin zelliklerine uygun olmaldr. ou kirelik metotlarnda kl giderme ile birlikte tola da yeterli derecede gelitirilir. Derinin (tola, blze) gelitirilmesindeki ama; suya geen proteinlerin uzaklatrlmas, polipeptit yan zincirleri arasndaki balanmalarn ksmen ayrlmasnn salanarak sepi maddesi ve dier kimyasallarn balanabilecei ilave aktif gruplarn oluturulmas, lifiklerde ksmi paralanma ile kolajen lif dokusunun gevetilmesiyle gerekli yumuaklk ve esnekliin salanmas ve sra tabakasnn epidermiz artklar ve kl diplerinden temizlenmesidir. Temizleme etkinliinin kontrol yapmak iin, kl giderme ileminin sonunda; sra taraf ba parmak trna ile kl ynne kaznr. Bu ekilde kl diplerinden, sabun ve yalardan oluan krem kvamnda bir madde grlr. Bu maddelerin kolaylkla deriden ayrlyorsa temizleme etkinlii iyidir ve takip eden kire gidermede pH 5in altnda allmazsa; kire giderme ve sama ilemi ile kl kkleri tamamen uzaklatrlm olur. Bu ilem ile birlikte derinin tutumunun yumuak dolgun, esnek olup olmadna, sra tane yapsnn yatk, ak, ince, kabarklk durumuna, belirgin sra ekmesi-bzlme, damarlanma ve eteklerin durumu ile tolann rengi de kontrol edilir. Derinin imesi 25 oCde 10 oCye gre nemli lde azdr. 20 oCnin altnda allmamaldr. Tola fazlaca ier fakat tola gelii yetersiz kalr. 2533 oC kirelik temparatrnde almak faydaldr. Daha yksek temparatrlerde kolajen paralanmas ok fazladr ve sra boluu ile etek boalmas meydana gelir. Uzun sre depoda bekletilmi derilerle, salamuras iyi olmayan deriler 20-24 oCde kirelik yaplarak deriler korunmaldr. Etek boluu birinci derecede deri yapsna baldr. Bununla birlikte ar tola geliimi, fazla dolap hareketi ve ikinci kirelik etek boluuna neden olabilir. Kirelikten sonra etleme, ham deri ve kirelikten nceki etlemeye gre etek boluunu arttrmaktadr. ime flote miktar ile de ayarlanabilir. % 60-80 flotenin altnda dolap badanas etkisi grlmektedir. % 20 flotede pratik olarak hi ime yoktur ve kullanlan kimyasallar yksek konsantrasyon oluturarak deri kesitine iler. Dolap badanas; dk flotede kirelik yapldnda ortamda derilerin iebilecei kadar su bulunmamas esasna dayanr. Flote fazla ise, kirelik ilemi balangcnda sra tabakas imekte ve kimyasal maddelerin deriye ilemesi zorlamaktadr. Dk flote ile alldnda ise deri rengi koyulamakta ve tola

47

geliimi iyi olmamaktadr. Bu nedenle kirelik kimyasallar derilere tam olarak iledikten sonra yarm aralklar 3-4 defada % 100-200 28 oC flote ilave edilerek tola geliimi salanr. Dolap badanasnda kl giderme yarm saatte tamamlanr; geri kalan 2-3 saatte kimyevi maddeler deriye iler. Ayn oranda kimyasal madde kullanldnda % 100-330 flote aralnda tolann imesi ve sertlemesi ayn kalmakta ve kullanlan kimyasallarn konsantrasyonundan ziyade % olarak kullanlan miktarlar kirelik etkisi zerinde rol oynamaktadr. Kl giderme ve tola gelitirme ilemi slatmadan sonra eer etleme ve ak gibi mekanik ilemler uygulanmayacaksa veya slatma ileminden sonra alkalama ilemi yaplmyorsa; tuz oran 3-4 0B olan slatma flotesinde uygulanr. Genelde slatma ve kirelik 24 saat ierisinde tamamlanmaktadr. 24 saatlik alma temposunda en fazla 6 saat slatma iin ayrlabilir. 6 saat sren ksa slatmada 28-32 oC flote scakl salanr ve slatc yardmc maddeler kullanlr Kllarn eritildii kirelik metotlarnda tola cildinin temizlenmesi iin dolap hareketi gereklidir ve 15-20 saat uygulanan bir kirelik ileminde aralklarla 1-2 saatlik dolap hareketi yeterli olmaktadr. Fazla hareketin tola geliimine olumlu etkisi olmad gibi gereinden fazla mekanik etki ile etek ekmesi ve sra zedelenmesi meydana gelir. Dolap dnerken, flote miktarna bal olarak ar srtnme meydana gelen blgeler zedelenir. Boyanm derilerde bu blgeler mat ve nubuk grnmndedir. Kirelik balangcnda kimyevi maddeler dolaba verildiinde dolap 20-40 dakika dndrlerek iyi bir dalm salanr. Kirelik ilemi boyunca 1-2 saatte 5-10 dakikalk dolap hareketi yeterlidir. Dk flotede dolap ar ykl ise deri yzeyinde przlenmeler olur. Bu izler, genellikle srt izgisine paralel dar uzun eritler halindedir. Zrnk ve sodyum slfihidrat keratin tabakasna hzla balanrken kolagene balanmaz. pH 11in stnde konsantrasyon artna bal olarak zrnn kl gevetme ve paralama etkisi artar. Sodyum slfihidrat imeyi azaltc ve kl diplerini gevetici etkiye sahiptir kullanm yzdesi kadar zrnk miktar azaltlr. Kire; kirelikte hidroksil iyonu vererek hidroliz ilemi devam ettiren en ideal maddedir ve ll bir ime yapt iin tola geliimi zerine olumlu etkileri vardr. Kirecin znrl 25 oCde 1.5 g/ L ve pH deeri 12.6 olan orta kuvvette bir bazdr. Hidroksil iyonlar sarf edildike kelti olarak bulunan kire znerek srekli ve sabit bir ekilde hidroksil iyonu verir. Pratikte zrnk ile kirecin birlikte kullanlmas bu zellie dayanr. Kireleme yardmc maddesi olarak kullanlan alkil aminler karm; kireleme ileminde kullanlan kimyasal maddelerin deri ilerine homojen bir ekilde nfuz etmesini kolaylatrr. Kendisini zellikle dk scaklklarda fazlasyla hissettiren zrnk ve kostik (Sodyum hidroksit) gibi ilavelerin tolay iirici etkisini azaltr. Ayn zamanda normal scaklkta uygulanan kirelemede ve scak olarak yrtlen kireleme ileminde kllar, kl diplerin ve dada kolay uzaklatrlarak temiz tola (blze) elde edilmesini salar. Bu arada damarlarn belirginlii azalr ve cildi daha temiz, ince ve sk sral dzgn yzeyli bir tola elde edilir. Kullanlacak miktar tuzlu salamura arln % 0.5-1.0 civarndadr. Kireleme aamasnda kullanlmak zere hazrlanm; sert sulara ve kirelikte kullanlan kimyasallara dayankl anyonik/ noniyonik zel tensitlerin karm yardmc maddeler kireleme maddelerinin derinin btn ksmlarna hzl ve muntazam bir ekilde nfuz etmelerini salar. Derinin et tarafndaki ya paralarn emlsiye eder. Kl torbalarnda kalm artklar, ter ve ya belerini bertaraf eder. Derilerin kirelikten temiz ve ince bir sraya sahip kmalarna yardmc olur Pratikte; sabah erken dier ilemlere balayabilmek iin gece kirelik yaplr. Kirelikten sonra tolann temizlenmesi ve kolay allabilmesi iin ykama yaplr. Ykama ilemi 20-25 oCde % 100-200 su ile yaplr. Su scakl fazla olursa deriler yumuar, souk
48

olursa ykama etkinlii iyi olmaz. Etleme yaplacaksa veya deriler yarlacaksa derilerin ikinlii ykama ilemi ile fazla azaltlmamaldr. Aksi takdirde tolann etlenmesi ve yarlmas zorlar. Kireliin Pratikte yapl Kkba derilerin ynleri deriden ayrmak iin nce derilerin et tarafna kirelik badanas uygulanr. Badana zeltisi ZIRNIK + SU ZIRNIK + SU + KRE ZIRNIK + SU + KRE + KAOLN 16 18 Be 26 28 Be 30 32 Be

Scak havalarda reaksiyon hzl olacandan Be drlr. Souk havalarda ise reaksiyon yavaladndan derilerin st naylon ile rtlr. Hazrlanan badana zeltisi derinin et yzeyine fra veya slfrleme makinesiyle srlr. Badana zeltisi derinin et yzeyine homojen bir ekilde srldkten sonra derinin et yzeyi i tarafta kalacak ekilde katlanr ve 2.5 3 saat beklenir. Derinin boyun ve srt ksm yn vermeye balamsa yolma ilemine balanr. Boyun ve srttaki ynler kolaylkla yolunmayabilir bu durumda zorlamamal aksi halde deri cildi zarar grebilmektedir. Daha sonra deriler kirelik ilemine alnrlar

Kirelik ilemi LEM Kirelik % 250 3 5 MADDE Su Zrnk kire SICAKLIK 25c 45 Saat ba 10 Toplam sre 20 H SRE

Yumuak olmas istenen derilere ikinci kirelik uygulanr kinci kirelik; kl giderme ilemi yaplm ve genellikle kirelii de yaplm tolann, birka saatten birka gne kadar deien srelerle kirele muamele edilmesi ilemidir. ok aamal olarak uygulanan kirelik yntemlerinde 2-5 saat sren kl giderme aamasnda kire kullanlmaz ve kirecin tamam ayn floteye veya yeni flotede verilir. Normal kirelik yaplm tolalarda ise ikinci kirelik yumuak deri tiplerinin retiminde uygulanr. kinci kirelikte % 2-5 kire 20-28 oCde yksek flotede uygulanr. Tola bu durumda mekanik etkilere kar hassas olduundan az hareket ettirilir. 30 oCde 3 saat sren ikinci kirelik, 20 oCde bir gece sren ikinci kirelikle ayn etkiye sahip olduu iin zellikle yaz aylarnda su scaklnn kontrol altnda tutulmas kalite ynnden ok hassas bir ayrntdr.
49

Kl giderme Kirelik ileminin kontrol

Kllar, kl kkleri ve epidermis tabakas deriden tamamen uzaklamaldr. Kirelik ilemi bitmi deriler yere serildiinde yere tamamem yapmaldr Derilerde damarlanma olmamaldr. Kirelik leminin sonunda derinin phs 12-13 olmaldr, ve bu phnn altnda olmamaldr Derilerin kesitine bakldnda grimsi ve effaf olmaldr. Kirelik ilemine scaklk 28 dereceyi gememelidir.

Kirelik leminde Meydana Gelebilecek Hatalar

Yetersiz kirelik: kl kkleri deri iinde kalr, bu yzden deri kk gzkr. Deriler yeterince imediinden derinin lifleri almaz. Dier ilemlerde deriye verilecek kimyasallar deriye ilemez. Ar kirelik: Deri iindeki lifler ar imeden dolay kopar ve kirelik uzun srer ise erimeye balar. Bundan dolay deriye mukavemet kayplar mevdana gelir. Bo ve sngerimsi bir deri meydana gelir. Ar mekanik hareket: Kirelik ileminde dolapta uygulanacak mekanik hareket fazlal deride damarlanmaya neden olur. Kirelik lekeleri(kire/ slfr): Deriler pervanede veya dolapta uzun sre haraketsiz kald anlarda veya derilerin dolaptan veya pervaden dkld anlarda uzun sre havann oksijenine maruz kalrsa kirelik lekeleri meydana gelir. Kire lekeleri kendini deri zerinde olumu kire taalr eklinde belli eder. Bu lekeler derinin ileriki ilemlerinde sorunlara neden olur. Slfr lekeleri ise kireliderinin demir iyonlaryla veya demirden yaplm bir makine ile karlamasyla meydana gelir. Kendini koyu yeil lekeler eklinde belli eder.

Kirelik ileminde nelere dikkat etmeliyiz

Kirelie iyi slatm bir deri ile balanmaldr. Kirelie mmknse etle ilemi yaplarak balanmaldr Kirelik ileminde kullanlan dolap ve pervanenin hzlar yava olmaldr Kire ve zrnk gereinden fazla olmamaldr Kirelik ileminde znrl artrc ve kullanlan kimyasallarn askda kalmasn salayan kimyasal maddeler kullanlmaldr.

Kirelik ileminden sonra etleme ilemi yaplr

50

Kire Giderme

Kirelikten sonra deriler Ph 12-13 gibi kuvvetli alkali bir zellie sahiptir. ileminden sonra deriler kire; 1-liflerin arasnda serbest halde 2-Deriye bal halde (karboksil grubuna bal halde) 3- Deri yalarn sabunlatrm halde bulunur.

Kirelik

Kirelik ileminden sonra deriden kireci uzaklatrmak, derinin phsn 8-8,2 getirilmesi zorunludur. Aksi durumda deriye daha sonraki ilemlerde krom, boya, ya gibi maddelerin deriye girmesi zorlar. Kire giderme ve samann amalar 1-Kirelik ilemiyle derileri ikinlii artar. Kire giderme ilemiyle derilerin ikinlii azaltlr. 2-Sama ileminin uygun (optimum) ph aralna getirilir. Bylelikle sama enzimlerinin etkinlii artar. 3-Dier ilemlerle giderilemeyen ekilsiz proteinler deriden uzaklatrlr. 4-Derinin iinde kalan kl kkleri, derinin iinde yer alan deriye renk veren pigmentleri ve epitel kalntlar uzaklatrmak Kire giderme ileminin yapl

Kire gider ilemi ve sama ilemi ayn banyoda uygulanr. Kire giderme ilemi nce yzeysel giderme yapma iin % 200-300 35 0C derece su dolaba alnr, 10 dakika dolap dndrlerek bir yzeysel bir kire giderme yaplr. Daha sonra asl kire giderme ilemine geilir. Daha sonra 30-35 0C derecede %100-150 su alnr. Kireci ntralize etmek iin zayf organik asitler veya asit tuzlar ilave edilir. Pratikte %2 -3 amonyum slfat veya bu amala hazrlanm ticari karmlar ilave edilir. Yaklak 45 dakika sonra derilerin kesiti fenol ftalein ile konrol edilir. Eer derilerin kesiti renksiz ise ilem tamamlanm demektir. Sama enzinleri dolaba ilave edilebilir. lemin sonunda sama enzimlerin alt 8-8,2 phya getirilir. Derilerin trne gre %0,5-2 orannda sam enzimi ilave edilir. Kei derilerin yaps koyun derilere gre daha sk olduu iin gerekirse daha fazla enzim ilave edilebilir. Kire giderme 25-35 0C arasndaki banyo scaklnda uygulanr. Daha dk temparatrlerde tolann imesi tam giderilemez ve kire giderme hz azalr. Yksek temparatrlerde kire znrl azalr, byk yzeyli zedelenmeler scak su ve buhardan ileri gelebilir. Fazla imi tola 35 0Cden fazla scak sudan zarar grr. Scak su etkisi ve iyi olmayan bir kire giderme sonucu zor znen tuzlarn deri iinde birikmesi ile yrtlma mukavemeti ve sra esneklii azalr, sra boluu ve etek boalmas meydana gelir. Ayn miktarda kire giderme maddesi ile dk flotede daha hzl kire giderilir. En hzl ve en etkili kire giderme susuz yaplandr. Susuz veya dk flotede kire giderme ilemi yaplrsa pH 8-9 aralnda yksek miktarlarda aa kan hidrojen slfr gaz
51

zehirlenmelere neden olur. Bu nedenle zellikle susuz kire giderme ilemlerinden nce tolalar mutlaka iyi bir ykama ilemine tabii tutularak zrnk miktar nemli l de azaltlmaldr. Flotesiz veya ok dk flotelerde alma srasnda kolay zlen kalsiyum tuzlar meydana getiren maddeler kullanlmaldr. Bylece sra tabakasndaki kire giderilerek al oluumu ile srann przl bir hal almas nlendii gibi; daha sonra slfat, borat, sitrat, slfit kullanlrsa meydana gelen zor znen kalsiyum tuzlar srada birikmez ve deri iinde homojen dalr. yi uygulanmayan kire giderme, deri iinde kalsiyum tuzlarnn birikimi ve ar sama etkisi sra boluu ve etek boalmasna neden olur. Kire gidermede srada zor znen kalsiyum tuzlarnn birikmesi, samann srada etkin olmamas, sama sonras souk su ile ykamada souk oku kaba sra yaps ve daha sonra uygulanan kimyasallarn deriye ilemesine engel bir yap oluturur. Kirecin toladan yeterli bir ekilde uzaklatrlabilmesi iin kompleks aktif kire giderme maddeleri kullanlr. Di ve poli karbonik olan bu maddeler alkali ve ntral ortamda kolay znen kalsiyum tuzlar meydana getirir. Bu maddelerin, sama enzimlerinin etkin olduu zayf alkali ortamda tamponlama zelliklerinin olmad gz nnde tutulmal ve pH istenilen dzeyde tutabilmek iin malzeme dolaba kontroll olarak verilmelidir. Kire gidereme esnasnda pH 6nn altnda allrsa kl dipleri yeterince uzaklatrlamayaca gibi asit etkisiyle sama enzimleri de aktifliini yitirir. zellikle yarma ilemi uygulanmam derilerde zaman kazanma asndan flotesiz kire giderme uygulanrken, pH 5in altnda alldnda srtnmeden bal olarak zedelenmelerin oluaca unutulmamaldr. Tolay iirmeyen asitler baznda kompleks tekil edici bu tr kire giderme maddeleri, zayf asitlerin aksine deri proteinlerine kimyasal olarak balanm kireci uzaklatrabilirler. Kire lekelerini zer ve metal tuzlarn rnein krom tuzlarn maskelerler. Kl dipleri ve yalarn daha iyi uzaklatrlmas iin noniyonik yzey aktif maddeler tavsiye edilmektedir. Yal derilerde bu emlgatrler enzim etkinliini arttrr. Burada slfate ykama maddelerinin enzim etkinliini azaltt dikkatten uzak tutulmamaldr. Salamura hatal ve srtnmeye kar hassas olan derilerde susuz veya dk flotede alldnda, kayganlatrc madde yannda antibakteriyel maddeler kullanlr. Hidrojen slfr gaz oluumunu azaltmak iin bu amala hazrlanm rnlerin yan sra kire giderme ncesi iyi bir ykama faydal olur. Kire giderme maddeleri; bir gram kirecin ntralize edilmesinde kullanlan kire giderme maddesi miktar olan kire giderme deeri, pH 8.5-10.5 arasndaki tampon kapasitesi ve meydana getirdii tuzlarn znrlk says ile deerlendirilir. n grlen kire giderme sresi sonuna doru tolalarn kire giderilme oran kontrol edilir. Bu kontrol; derinin boyun, etek ve kuyruk ksmndan alnan paralarn kesitine fenolftalein damlatlarak yaplr. Tolann kesiti fenol-ftaleinle renksiz, en fazla % 30 pembekrmz olmaldr. Bu durumda pH aral 8.3-10.0 arasdr. Gerekli kire giderme dercesine ulaldktan sonra flote ykseltilerek sama ilemine geilir. Sama ilemi ile ncelikle kolagen yapsnda olmayan proteinler, keratin deriden uzaklatrlr, sonra yaplanmam kolagen uzaklatrlarak kolagen fibril yzeyleri temizlenir. Deri yzeyinde kapl blgeler oluturarak kimyasallarn deriye ilemesine engel olan bu artklar, kl dipleri, yalar etkili bir kire giderme ve sama ile deriden uzaklatrlr. Bylece sepi, dolgu ve ya maddelerinin deriye ilemesi iyiletirilir, deri boyamasnn homojen olmas salanr, deri kururken deri liflerinin birbirine yapmas nlenerek yumuaklk salanr.

52

Kire gidermede kullanlan maddeler deriye iyi ilemiyorsa, derinin kesitinde farkl kire giderilmi blgeler varsa sra ve etekler ar sama etkisi grr ve sra ve etek boluu oluur. Ar sama etkisi ile daha nce deride bulunan hatalar daha belirgin hale gelir. Sra ve etek boluu, sra kavlamas, nubuk grnml sra ar sama etkisi ile meydana gelir. Tolann kirelikte ar imesi, enzimlere kar duyarlln artmaktadr. Tola ntralize edilip ikinlii giderildikten sonra da bu duyarllk devam etmektedir. Sama ilemi Sama ilemi deri ilentilerinin en kritik ilemidir. Bu ilem srasnda bitkilerden, hayvanlardan(pankreas), mantarlar ve bakterilerden elde edilen enzimler kullanlr. Bu enzimler derinin lifleri arasnda yer alan ekilsiz (lif yapsnda olmayan) proteinleri deriden uzaklatrlr. Sama sresi; sama maddesi miktar, deri kalnl, tola geliimi, deri cinsi ve ham deri trne gre ayarlanr. Sama sresi sonuna doru kire giderme derecesi ve sama etkisi kontrol edilir. Gerekli hallerde kire giderme maddesi ilave edilir. Salamura hatal derilerin sama ilemi ok dikkatli uygulanmaldr. Byle derilerde sama ilemi 32 oCnin altnda, yksek flotede ve ksa sreli yaplmaldr. Salamura hatas fazla ise kire gidermeden sonra sama yaplmamas uygun olur. Enzimler et tarafndan, sra tarafna gre deri kesitine daha fazla ilemektedir. Derinin gevek blgelerinde, srta gre daha fazla derine iler. Bu zellik srenin azaltlmas ile az etkilenmekte, derinin gevek blgeleri kesit olarak daha fazla sama etkisine maruz kalmaktadr. Sama ilemi srasnda 30-34 oC aralnda almak emniyet asndan uygun olmakta, 35-36 Cde olduka kuvvetli etki grlmektedir. Salamura hatal derilerde, uzun sre beklemi derilerde, a ve sra sabitlii istenilen derilerde 25-30 oCde allarak deriler korunmaldr. letme artlarna gre 20-22 oCde gece boyu sama yaplabilmektedir.
o

Kire giderme ilemi sama enzimlerinin etkin olduu pH deerine uygun olarak ayarlanmaldr. Pratikte pH 8-9 aralnda sama yaplmakla birlikte kullanlan sama enziminin etkin olaca pH deerleri salanmaldr. Kullanlan enzim miktarnn etkisinin pratik sama da anlam ; ayn miktarda sama maddesi kullanldnda flote miktarna gre farkl sama etkisinin meydana gelmesidir. Ortamda enzim konsantrasyonu artka enzim etkinlii azalr. Flote azaldka herhangi bir zamanda, balangta gzlenen aktivite art tersine dner, sama etkisi daha kt olur. ok yksek madde konsantrasyonunda protein paralanma rnleri, ntral tuz miktar ok ykselir ve enzim aktivitesinin azalmasna bal olarak sama etkisi de azalr. Susuz veya dk flotede bir kire giderme ilemini takiben 32-34 oC % 80-100 flotede sama yaplr.

lem kontrol Belirlenen sama sresinin sonuna doru deri yzeyi kaygan bir tutum alr. Deri yeterli sama etkisi ile dkml bir hale geldiinde; ba parmak ve iaret parmaklar arasnda sktrldnda meydana gelen iz o derece belirgindir ve uzun sre kalr. Bu ileme olumlu ba parmak bastrma testi ad verilir. Tola durumunda hava geirgenlii ince derilerde gzlenir. Kkba derilerde sra taraf dar gelecek ekilde balon yaplr ve basn uygulanr. Yeterli sama etkisi ile hava yava veya hzl bir ekilde dar kar. Yetersiz sama etkisinde hava ya ok zor kar veya hi kmaz. Son olarak ba parmak trna ile kl diplerinin, ya ve sabun artklarnn sradan kolayca ayrlp ayrlmad kontrol edilir. Bu
53

ilem ba parmak trna ile deri sras hafife kaznarak uygulanr. Deri yzeyindeki bu artklar kolay uzaklaabilir durumdaysa temizleme etkinlii iyidir ve boyama homojen olur. Kire giderme ve sama ilemlerinden sonra dolap szlr; sama enzimlerinin etkilerinin sonlandrlmas, oluan kalsiyum tuzlarnn uzaklatrlmas iin ykama yaplr. Bu ykama akar su ile szme kapaklar ak ekilde uygulanr. Pikle ncesinde sama sonunda tolann ykanmasnda 15 oCden souk su kullanlmas souk imesine neden olur ve tola bu iki n durumu ile sepilenerek sabitleir. Kaba ve ak sra yaps yan sra derinin sk yapl blgelerinde sra atlamas meydana gelir. Sama leminin Deri zerine Etkileri Mamul derinin salaml, dolgunluu, yumuakl ve elastikiyeti zerine etki eden en nemli ilem basamaklarndan biri de sama ilemidir. Epitel kalntlar zerine etkisi; Kl giderme ve kirelik ileminden sonra deri zerinde kalan kl kkleri, pigmentler, yalar ve dier kalntlar deriden uzaklatrc etkisi de vardr. Bylece daha temiz ciltli derilerin elde edilmesi mmkn olmaktadr. Eriyebilir proteinler zerine etkisi; Sama enzimleri hem deri bnyesinde bulunan globular proteinlerin uzaklamasn salamakta hem de kollagen lifleri zerine etki ederek bu lifleri daha kaygan, yumuam ve kendini salm hale getirmektedir. Bu etki sayesinde daha yumuak ve esnek deriler elde etmek mmkn olmaktadr. Lipitler/yalar reine etkisi; Sama enzimlerinin dier bir etkisi de deri bnyesinde bulunan ve samaya kadar olan ilem aamalarnda bir ksm uzaklatrlm lipidler zerinedir. Sama enzimleri zellikle ya hcrelerinin etrafnda bulunan retiklin yapsndaki zara etki ederek deride bulunan lipidlerin etkin bir biimde uzaklamalarna ve deri iine homojen ekilde dalmalarna yardm etmektedir. Bylece, zellikle yksek doal ya ieriine sahip koyun derilerinde problem olan ya alma ileminin etkinlii artm olmakta ve dolaysyla mamul deride doal yadan kaynaklanan sorunlar azaltlm olmaktadr. Kire Giderme ve Sama Hatalar Kire giderme ilemi yeterli deilse ncelikle sama ilemi aksar ve daha sonra yaplacak olan pikle ileminin dengesi bozulur ve krom tabaklama bundan olumsuz ynde etkilenir. Eer kire giderme ar olarak yapldysa zellikle baz koyun derisi tiplerinde bolua sebep olabilmektedir. Sama ileminin yetersiz olmas durumunda globular proteinlerin tam olarak uzaklatrlamamasna, deri yzeyinin epidermal kalntlardan tam olarak temizlenememesine ve enzimlerin deri yalar zerine tam olarak etki edememesine neden olmaktadr. Bunun bir sonucu olarak, sert ve sk tutumlu, temiz ciltli olmayan deriler elde edilmektedir. Sama ilemi ar olarak yapldysa deri gereinden fazla boalmakta, gevemekte ve mukavemet zelliklerinde bir d meydana gelmektedir. Samann fazla yaplmas durumunda ortaya kan bu hatalar daha sonraki ilemlerde dzeltmek mmkn deildir. Bundan dolay sama ilemi uygun bir ekilde yaplmaldr.

54

Ya Giderme lemi Ya gidermenin amac 123456Derideki doal ya uzaklatrmak Daha sonraki kimyasallarn deriye nfuziyetini salamak Mamul deride derilerin ya kusmasn nlemek Bitmi derilerin kt kokmasn nlemek Abrajsz dzgn boyama salamak Finisajn dzgn yaplmasn salamak

Ya Giderme leminin nemi Derilerde bulunan doal ya hayvan canl iken enerji deposu oluturmak veya epidermis zerinde koruyucu bir tabaka meydana getirmek gibi grevleri stlenir ve hcreler ile dokular beslerler. Ancak deri teknolojisinde ham derilerde bulunan fazla yan uzaklatrlmas gerekmektedir. zellikle hafif mamul deri retiminde eer doal ya uzaklatrlmazsa finisajl derilerde bazs gzle grlebilen bazlar ise grlemeyen bir takm hata ve kusurlara neden olabilmektedir. Ya kusmas, dzgn olmayan boyama ve finisaj, apla (Al2SO4; alminym slfat) tabaklanm deride mumsu lekeler ve kromlu derilerde pembe lekelerin meydana gelmesi sklkla uzaklatrlamayan doal yala dorudan ilikilidir. Bu olumsuzluklar nedeniyle derilerde bulunan doal yan tabaklama ncesinde deriden uzaklatrlmas gerekmektedir. Bu amala yaplan ileme deri teknolojinde Ya Giderme veya Ya Alma denilmektedir. Bykba ve kkba hayvan ham derilerinde bulunan doal ya ierii hayvann cinsine, orjinine, cinsiyetine ve yana bal olarak deimektedir. Mevsimlere gre de deiim grlebilmektedir. n etlemesi yaplm sr derilerinde % 5-10 arasnda doal ya ierii gzlenirken domuz derilerinde bu ierik % 30lara kadar ulaabilmektedir. Koyun derilerinde ya ierii ise hayvann yetitii blgelere gre ok byk farkllklar gsterebilmektedir. rnein; Kuzey Afrika koyun derilerinde % 4, ABD koyun derilerinde % 6-30, Avustralya kuzu derilerinde % 10-15, Avustralya koyun derilerinde % 14-47, Fransz koyun derilerinde % 17 ve Yeni Zelanda koyun derilerinde % 38 dolaynda ya bulunabilmektedir. Yine doal ya derinin her tarafna homojen olarak dalmayp baz blgelerde younlamtr. Bu younlama zellikle derinin boyun ve omuz blgelerinde daha sonra da srt izgisinin her iki yannda grlmektedir.

Ya giderme yntemleri Enzimlerle Ya Giderme Ya giderme ileminde lipazlarn kullanlabilirlii ok eskiden beri bilinmesine karn, teknoloji yaygn biimde uygulanabilir olmaktan uzaktr. Genellikle lipazlarn yzey aktif maddelerle birlikte kullanlmas ve yalnzca trigliseritleri paralamas gerektii ve fosfolipidler, vaks esterleri veya serbest ya asitleri gibi dier ya bileenleri zerine dorudan bir etkiye sahip olmad dnlmektedir.

55

Ya giderici etkiye sahip yzey aktif maddelerle lipaz birlikte kullanlrlarsa bunlar birbirleri ile rekabete girerler ve bunun sonucu olarak lipaz ya daha az etkiler. Bundan dolay, lipazn yeterince alkali ile birlikte tek bana kullanlmas nerilir. Bu olayda lipazn alkalitenin etkisine dayanmas ve pH 8-11 blgesinde en yksek etkinlie sahip olmas nemlidir. Bununla birlikte ya giderici etkiye sahip yzey aktif maddeye yalnzca ok yal deriler ilenirken ihtiya duyulmaktadr.

Emlgatrlerle Ya Giderme Ya giderme ileminde kullanlan emlgatrler; yalnzca sulu ortamlarda ya da su ve bir veya birden fazla organik zcden meydana gelen sistemlerde kullanlrlar. Emlgatrlerin ticari ieriklerinde bir veya birden fazla emlgatr olabildii gibi az veya ok miktarlarda organik zcler de bulunabilir. Sulu ortamlarda kullanlan bu rnler daha nce de belirtildii gibi anyonik, katyonik ve nonyonik olmak zere gruba ayrlmaktadrlar. Ya alma ileminde anyonik olanlar kullanlr. Emlgatrler ile sulu ortamda yaplan ya giderme yntemleri giderek yaygnlk kazanmtr. zellikle, nonyonik emlgatrlerin kullanm en iyi sonucu vermektedir. Emlgatrler yalar uzaklatrdklar gibi, znm proteinleri ve karbonhidratlar da deriye zarar vermeden ortamdan uzaklatrmaktadrlar. Ya giderme ileminde kullanlan ya alc yzeyaktif maddeler yan hidrofob ksmna balanarak yalar iine ekerler. Emlgatrlerle yaplan ya gidermede rol oynayan nemli faktrlerden biri kullanlan miktardr. Kullanm miktarna derinin doal ya ierii de etki etmektedir. Yal derilerde emlgatr kullanm oran daha yksek olmakla birlikte az yal derilerde kullanlan emlgatr miktarnn artmasyla ya giderme oran deimemektedir. Bu aklamaya rnek olarak aadaki izelge verilmektedir. Deri Tipi % Doal Ya erii % Emlgatr erii 2 Yeni Zelanda 20 Pikle 4 6 2 Arjantin 14 Pikle 6 91 4 90 % Ya Giderme Oran 69 74 83 90

Organik zclerle Ya Giderme Ya gidermede kullanlan organik zc maddeler; alifatik, aromatik ve halojenli hidrokarbonlar olmak zere ana gruba ayrlrlar. Alifatik grubun en nemli temsilcisi test benzini veya kontrol benzini de denilen white-spirit ile benzin veya gazyadr. Aromatik grupta solvent naftalar, halojenli hidrokarbonlar
56

grubunda ise ya gidermede en fazla kullanlan kimyasal maddeler bulunmaktadr. Trikloretilen ve perkloretilen bu grubun en tannan ya giderme maddeleridir. zclerle ya giderme ilemi yaparken yzeyaktif maddeleri ile birlikte kullanlr. nk zclerin yangn tehlikesi vardr. Yukarda saylan organik zcler ierisinde alev alma tehlikesinin az ve ucuz olmas nedeniyle gazya ok yaygn olarak kullanlmaktadr. Gazya ile ya giderme ilemi aamadan olumaktadr:

(i) Sulu ortamda gazyann deri iine nfuz etmesi ve yaa ulamas (ii) Yan gazya yardm ile znmesi ve yan gazya iine yaylmas (iii) Deri lifleri arasndan znm ya ile birlikte gazyann uzaklatrlmas Birinci aamada gazya deri lifleri arasndaki boluklara girerek burada bulunan suyun yerini almaktadr. Gazya ve suyun yzey gerilimi farkndan dolay birbirine kararak bir emlsiyon oluturmas mmkn deildir. Bunu salamak iin ortama gazya ve suyu emlsiye edecek bir kimyasal maddenin yani bir yzey aktif maddenin ilave edilir.

Ya giderme ileminin pratikte yapl Gnmzde en ok emlgatrler+ gaz ya ile yaplr. Ya giderme ilemi genel olarak sama ileminden sonra yaplr. Pikle ileminden sonrada yapla bilir. Emlgatrler + gaz ya ile yaplan ya giderme ilemi susuz bir ortamda dolapta yaplr. Susuz ortamda yaplan ya giderme ileminde deriden daha fazla ya uzaklatrlr. Bu amala samadan sonra deriler iyice suzulur. Daha sonra deri arl zerinden derinin yallk durumuna gre %8-10 gaz ya, %2-3 ya alc emlgatr birlikte kullanlr. Yaklak 60 dakika dolap dndrlr. Derilerin yallk durumuna baklr. Derilerden yalar uzaklam ise %300 su (35 oC) ile ykanr. Derilerden ya uzaklamam ise ilem tekrarlanr.

Ya gidermenin kontrolu Pratikte subjektif (el- gz kullanlarak) olarak yaplr. El ile yaplan kontrolde derilerin yallk durumuna baklr. Gvenilir sonu ya tayini ile yaplr. Derilerde % 3 orannda kalmas yeterlidir. Ya giderme hatalar Derilerin %3 den fazla ham yan kalmas istenmez, aksi durumda derilerde bitmi deride ya kusmalar, kt koku, daha sonraki ilemlerde deri kimyasallar deriye ilemesi zorlar. Pikle Pikle, kireci giderilmi tolalar (blseleri) tabaklamaya hazrlamak amacyla yaplan katyonik yk kazandrma ilemidir. Eer deriler hemen tabaklanacak ise konservasyon amacyla yaplan pikleye gerek duyulmaz. Hemen tabaklanmayacak ise konservasyon amacyla
57

"Koruyucu Pikle" ilemi uygulanr. Koruyucu pikle ilemi H2SO4 ile yaplr ve genel olarak kkba derilere uygulanr. Pikle ilemi mineral veya organik asitler ve tuzla yaplr. Deriler pikle ilemi derileri krom atabaklamaya hazrlarken deride kirelikten kalan kirecide ntralize eder. Piklede kullanlan tuz derilerin asit kullanlmas dolaysyla oluacak imeden korumak amacyla kullanlr. S uda tuz oran %4 civarnda ise ime gereklemez. Ancak Pikle sonunda Banyonun Bomesi 6-7 b civarnda olmas istenir. Yumuak istenen giysilik derilerin phs 3,2 civarnda olmas istenir. Sk olmas istenen deriler phs ise 2,8 civarnda olmas istenir. Yumuak olmas istenen derileri flotte oran %100-150 Civarnda olmas istenir. Sk olacak derilerin su oran dk tutulur. Genellikle pikle ileminde enok kullanlan asitler slfirik asit ve formik asittir. Formik asit, organik asitlerdendir. Organik asitler pikle ileminde maskeleme zellikleri vardr. Organik asitler deriye dolgunluk verirler. Pikle ileminde slfite veya katyonik yalarda kullanlr Pikle ilemi krom tabaklama yaplacak tolalar iin gereklidir. Derilerin phs 3 civarnda ise krom tabaklamaya geilir. Krom tabaklama dier tabaklama metotlarna gre olduka basit, kolay ynlendirilebilir, hzl cereyan eden, rasyonel bir tabaklama metodudur. Krom sepilenmi deri kuru ve rutubetli halde scakla dayankllk, derinin gzenekli bir yaps nedeniyle havay ve su buharn geirmesi, yumuaklk ve esneklik, uygun yrtlma ve uzun kullanm dayankll ve anyonik boyalarla iyi boyanabilme zellii kazanr. Krom sepilenmi deri son sepileme, yalama, boyama ve finisaj ilemleri ile ok deiik tutum ve zelliklerde rnlere dntrlebilir. Krom sepileme aamada yaplr: 1-pikle 2- tabaklama 3- bazifikasyon. Krom tabaklamadan nce tolann pikle edilmesindeki ama; tolann asidik hale getirilip krom bileiklerinin yksek bazisiteye gemesini nlemektir. Bylece krom bileiklerinin kmesi ve yzeysel balanmas nlenmi olur. Pikleda ortama ilk olarak formiat, formik asit gibi kirecin meydana getirdii tuzlar suda kolay znen bir madde verilirse; kire gidermeden sonra tolada kalan kimyasal bal kire tamamen uzaklatrlarak tam kire giderme salanr. Tola gzenekleri ak kalaca iin pikle sresi ksalr ve krom sepi maddelerinin deriye ilemesi kolaylar. Tolann ikinlii piklede tamamen giderilerek ak renkli, yumuak ve dkml bir deri elde edilir. Pikle asiti verilmeden nce veya pikle deriler floteye verilmeden nce asit imesini nlemek ve tolann kirelikten gelen ikinliini gidermek iin uygun miktarda tuz ilave edilir. Tuz miktar hesap edilirken tolada bulunan suyun seyreltme etkisi dikkate alnmaldr. Bu seyreltme flote azaldka daha etkili olur. Ayrca piklede suda znm olarak ilave edilen maddeler rnein ya, n sepi maddesi vb. ile meydana gelecek olan seyreltme etkiside
58

dikkate alnmaldr. Pikleda tuz miktarnn hesabnda dikkate alnmas gereken dier bir nokta; sodyum klorr slfrik asit piklenda sodyum asetat veya sodyum formiat gibi tuzlar kullanlrsa, bu tuzlardan meydana gelecek olan sodyum slfat miktarnn hesap edilmesidir. Genellikle bu tuzlarn kullanm yzde miktar kadar, sodyum klorr miktar azaltlr. Bu ekil bir alma ile fazla tuz kullanm sonucu toladan su ekilmesi ve krom sepinin olumsuz etkilenmesi nlenmi olur. Tuz ilavesinden birka dakika sonra formiat ve dier tuzlar ilave edilir. Tuzun tola kesitine ileyerek asit imesini nlemesi iin tuz ilavesinden sonra dolap 10-15 dakika dndrlr. Pratikte kullanlan tuzlarn rutubet oranlarnn deiken olmas nedeniyle % tuz oran yerine Bome (oB) derecesi kullanlr. Piklede kullanlan asitler: Formik asit (%85), hidroklorik asit (%40), slfrik asit konsantre gibi tolay iirici asitler; sadece flotede 6 Bomeden yksek tuz konsantrasyonunda kullanlr. Slfrik asit ve dier kuvvetli asitler su ile kuvvetli reaksiyon verdikleri iin 1: 5 orannda su ile seyreltilerek soutulduktan sonra kullanlr. Bu asitler yalnzca tanklardaki yeterli miktardaki suya ilave edilerek seyreltilip soutulur ve sonra yavaa ve aralklarla dolap szdrlerek verilir. inde asit seyreltilen tank su ile durulanr. Az tuzlu sistemler iin kullanlan pikle asitleri veya tolay iirmeyen pikle asitleri de vardr. Pikle sresini ksaltmak ve tola kesitinde homojen pH dalm salamak iin formik asit ve formiat slfrik asit ile birlikte kullanlr. Uygulanac ak olan krom sepi metodunda olmas gereken pH deerine gre pikle asiti miktar ayarlanr, flote pH deeri llerek kontrol edilir. Pikle sresi yeterince uzun ise sre sonunda yaplacak kontrollerle gerekli pH dzeltmeleri yaplabilir. Pikle pHnda sapmalar olmamas iin kire giderme ve sama ilemleri kontroll yaplmal, bu ilemler sonunda yaplan ykamalar her parti tolada ayn olmas salanmaldr. Scaklk Piklede 30 oCnin biraz zerinde sra zedelenmesi, sra boluu, yrtlma dayanmnn azalmas gibi kalc zararlardan derinin tamamen paralanmasna kadar giden zararlar meydana gelir. Koyun derisi ile allyorsa 24 oC geilmemelidir. Pikleda dk slarda almak mahzurlu olup tolada souk imesi meydana gelir. Pikle ncesi sama sonund a tolann ykanmasnda 15 oCden daha souk su kullanlrsa tola ikin durumda sepilenerek sabitleir. Bunun sonucu zellikle sk yapl blgelerde sra atlamas meydana gelir. Kalitenin devamllnn salanmas iin, pikleda her zaman ayn slarda allmaldr. Mevsimlere gre, yazn ok scak getii blgelerde floteye buz ilave etmek ve kn sular hafife stmak gibi gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Pikle ssndaki deimeler, krom sepi sonu scakl deitirecei iin krom balanma orann etkileyerek partiler arasnda farkllklar meydana getirir. Bu hataya bal olarak partiler arasnda boyamada ton farkllklar meydana gelir.

59

Banyo oran Gnmzde genellikle % 40-70 flotede pikle yaplmaktadr. Bylece tolann asit balamas hzlandrlr, tola kesitinde homojen pH dalm iin gerekli sre ksalr ve tuz miktar azaltlm olur. Bu ekilde krom sepi maddelerinin balanma oran da arttrlr. ok dk flotelerde alma zel sepi dolaplar gerektirdii iin flote orannn tespit edilmesinde motoranzman sistemi deerlendirilmelidir.
Pikle sresi Sadece teknolojik zellikler ve deri kalitesine gre belirlenmez. Her iletme kendi alma

temposuna ve dolap kapasitesini kullanma oranna gre pikle sresini belirler. Pikle sr esi ksa tutularak deri kesitinde iyi bir krom dalm salanr, sra sabitlii olumlu etkilenir ve deri rengi daha ak olur. Pikle sresi genellikle asit ilavesinden sonra 60-150 dakikadr; daha sonra krom sepi maddesi verilir. Asitin tola kesitine ilemesi krom sepi maddesinden hzl olduu iin, sepilemenin ilk saatlerinde asitin tola kesitine ilemesi devam eder. Piklede gerekli olan asit miktar uzun bir pikle sresinde tespit edildikten sonra, dier partilerde bu asit oran kullanlr. Bu alma ynteminde her parti deride ayn etkinlikte, kontroll kire giderme sama yaplr ve bu ilemler sonunda yaplan ykamann ayn etkinlikte olmas gerekir. Bylece her partide ayn pikle pH ve dolaysyla ayn oranda krom balanmas temin edilir. Pikle leminin kontrolu Pikle ileminin kontrol iin u ilemler yaplr: sama veya gerekiyorsa bir ya giderme ileminden sonra 18-22 oC su ile ykama yaplarak tola pikle temparatrne soutulur. Asit verilmeden nce 6-7 oB tuz miktarnn saland Bome metre ile kontrol edilir. Pikle iin kullanlacak asitler 1:5 orannda seyreltilerek dolaba sznt halinde verilir. Pikle asidinin tola kesitine ilemesi brom-krezol yeili ile kontrol edilir. Uygulanan krom sepi sistemine gre pikle sonu pH deeri ve pikle temparatr kontrol altna alnr. Yaz - k s deiimlerine kar gerekli ayarlamalar yaplr.

Depikle

Pikle bozma depolama amal pikle koullarnn ortadan kaldrlmas ve tabaklama maddelerinin deri kesitine rahatlkla girebilmesine uygun pH koullarnn hazrlanmas iin yaplan ilemdir. Bu ilemde ncelikle deri bnyesine su kazandrarak deri yapsnn almas salanr. Daha sonra srayla derilerin pH deeri ykseltilerek yaplacak sonraki ilemlerde etkinlik salanr. Derinin bnyesindeki fazla doal ya mamul deride problemlere neden olmayacak bir dzeye indirilmelidir. Sama ilemi yaplmam derilerde asidik sama ilemi yaplmal ve derilerin pH deeri tabaklama iin uygun seviyeye getirilmelidir. lem srasnda pikle derilerin ilk aamada suyla dorudan doruya temas ettirilmemesi ve asit imesinin engellenmesi amacyla belli younlukta tuzlu su ile ileme balanmasna dikkat edilmelidir.
60

Tartlarak pikle arl belirlenen derilere, bu arln % 30-50si kadar bir arlk ilavesi yaplr. Bu ilave derilerin kuruluk derecelerine gre belirlenir. Bylece ilemlerde esas alnacak esas arlklar belirlenmi olur. rnein tartm arl 100 kg ise, derilerin kuruluk oranna gre % 30-50 ilave yapldnda yeni arlk 130 ile 150 kg arasnda olur. Ve bundan sonraki ilemlerde kullanlacak su miktar ve kimyasal maddeler 100 kg zerinden deil yeni arlk zerinden belirlenerek ilave edilir. Deri arl zerinden % 400-500 flotte alnarak tuz ilavesi ile 7-8Blik tuzlu su zeltisi hazrlanr. Deriler bu tuzlu suda 10 dakika evrilirler. Bu srada derilerde alansal ve hacimsel bir art gzlenir. Daha sonra flotteye sodyum formiyat, sodyum asetat, kalsiyum formiyat v.b. organik asit tuzlar ve NaHCO3 (sodyum bikarbonat=tatl soda), boraks (Na2B4O7.10H2O) ve Na2S2O3 (sodyum tioslfat) gibi alkalilerin ilavesi ile derilerin kesit pHs 6-7 arasna ykseltilir.

Piklenin Yapl Kl giderme ilemine tabi tutulmu derilerin pikle ileminde ise dolaplarda allr. % 50-100 arasnda flotte oranlar kullanlarak ksa sreli pikle ilemi uygulanr. Asit imesini engellemek iin % 6-7 tuz kullanlr. Baum deeri 6-7 arasnda olmas tercih edilir. Deriler bu tuz zeltisinde 15 dakika dndrlrler. Daha sonra 1:10 orannda suyla seyreltilmi (v/v) % 1.5 H2SO4 dolap gbeinden 15 dakika aralklarla parti halinde verilir. Yaklak 2 saatlik ilem sresi sonunda asidin nfuziyeti ve pHnn 2.8-3.2 arasnda olup olmad kontrol edilerek tabaklama ilemine geilir. lem sonunda piklenin gerekleip gereklemediinin baka bir deyile istenen pH deerlerine ulalp ulalmad kontrol edildiinde eer flotte pHs dk kesit pHs yksek ise deri kesitinde istenen pHya ulamak iin ilem sresi uzatlr. Eer hem flotte pHs hem de kesit pHs yksek ise bu durumda dolaba bir miktar daha asit ilavesi yaplarak istenen pHya ulalabilir. Pikle leminin Kontrol Pikle ileminin kontrolnde en nemli olanak derinin ve ortamn asitlii hakknda bilgi veren pH deeridir. Flottenin pH deerini belirlemede pH kadndan yararlanlr. Yine bu amala potansiyometrik yntemler kullanlabilir. Ayrca flotte pH deeri laboratuvarda titrasyon yntemiyle de belirlenebilir. Derinin pH deeri ise indikatr (belirte) kullanmyla belirlenir. Bu amala derinin en kaln blgesinden bir para deri kesilir ve kesik yzeye (deri kesitine) daha nceden hazrlanm indikatr zeltisinden bir iki damla damlatlr. Kesitin ald renge gre kolorimetrik olarak pH tayin edilebilir. Pikle pH deerlerinin belirlenmesinde kullanlan en uygun indikatrler timol mavisi ve dimetil sars indikatrleridir.

61

NDKATR Timol Mavisi Dimetil Sars Brom Krezol Yeili Brom Krezol Mavisi

pH BLGES 1.2-2.8 2.9-4.0 3,8-4,5 3,0-4,0

RENK GE Krmz-Sar Krmz-Sar Sar- Mavi Sar- Mavi

Bu iki indikatr ara pH deerlerinde ara renkleri ve dnm renklerini gstermektedir. Pikle Hatalar Derilerde Meydana Gelen Asit Zararlar Pikle ileminde kullanlan asitlerden zellikle slfrik asit kuvvetli bir asittir. Su ile seyreltilmeden deri ile ani olarak temas ettiinde deride geriye dnmsz asit yanklarna ve hatta paralanmalara neden olacaktr. Bu nedenle pikle flottesinin scaklnn kesinlikle 22Cyi amamasna dikkat edilmelidir. Buna ilave olarak, zellikle slfrik asidin seyreltilmesinde ortaya kan snn da deri zararlarna yol ama riski sz konusudur. Bu nedenle asit zeltisinin dolaba verilmeden nce bekletilmek suretiyle soutulmas gerekmektedir.

Paralanma ve Hidroliz Pikle deriler 2-3 hafta gibi bir sre scak ortamlarda bekletilecek olurlarsa deri proteininde hidroliz ortaya kabilir. Bu tip bir hata deride yapsal boalmalara neden olur. Deri cildi zayflar, atlar ve sonraki ilemlerde kabuk eklinde kalkmas ve syrlmas durumlaryla karlalabilir.

Asit imesi Pikle ileminde en fazla gzlenen hatalardan biridir. Bu tip bir hata derilerin kuvvetli asidik koullarda muamele edilmesi srasnda ortamdaki tuz konsantrasyonunun yeterli olmamas veya tuz ve asit miktarnn dengesizlii sonucu ortaya kmaktadr. imenin ok fazla olmas durumunda boyutlu kollagen lif dokusunun gerilmesi sonucu ortaya kan dikleme ve dirilik** deride mekanik zararlara yol amaktadr. Bunun sonucu olarak deri liflerinde kopmalar ve deride mukavemet kayplar ortaya kmaktadr. Pikle ileminde ar imenin engellenmesi amacyla ortamdaki tuz konsantrasyonu kontrol edilmeli ve gerekirse tuz ilave edilmelidir.

62

Kflenme Pikle derilerin uygun olmayan koullarda depolanmas sonucu kf geliimi ve kflenmenin ortaya kabilecei gz nnde tutulmaldr. Kf geliimi deri cildindeki liflenme ve leke oluumundan fark edilebilir. Pikle derilerdeki kf geliimi mamul deride birok olumsuzluklar da beraberinde getirmektedir. Bunlar istenmeyen lekelenmeler, boyama ve finisajda dzgnszlkler ve ya kusmasndan kaynaklanan ya lekeleridir. Bu nedenle, pikle aamasnda flotteye kf geliimini engelleyici fungusidler verilmeli ve depolamann yaplaca yerler dezenfekte edilmelidir. Eer deriler pikle banyosunda tabaklama ilemine alnacaklarsa fungusit ilavesi tabaklamann sonunda da yaplabilir.

Pikle Katk Maddeleri

FORMALDEHT derinin bazik guruplarna balanarak kesit piklajn hzlandrr. % 0,5-1,0 orannda kullanldnda sra yaps daha iyi olur, damarlanma daha az belirgin olur, ancak derinin tokluu biraz azalr. evre sorunlar nedeniyle formaldehit kullanm snrlanmaktadr.

GLUTARDALDEHIT ve trevleri formaldehit gibi derinin bazik guruplarna balanr. Piklaj pHnda deriye balanma hz azdr, deri kesitine iler. Glutardialdehit ve trevleri deri tutumunu ve dolgunluunu iyiletirir, krom balanma orann arttrr. Tola arl zerinden % 0,5-2,0 orannda glutardialdehit (% 50lik) kullanlr.

ALUMNYUM TUZLARI hidroliz olarak bazik alminyum tuzlar meydana gelir ve sra tabakas hafife sepilenir. Alminyum tuzlar piklajda kullanldnda sk yapl, ince taneli iyi bir sra verir, fakat derinin tokluu azalr. Bu nedenle pratikte ok nadir kullanlr. Maskelenmi alminyum tuzlar krom balanma orann arttrd iin piklajda kullanm tavsiye edilmektedir. Bylece kullanlan krom oran azaltlabilmektedir.

POLMER FOSFATLAR iyi bir sra yaps meydana getirdii ve krom balanmasn arttrd iin piklajda % 1-1,5 orannda kullanlmaktadr. Polimer fosfatlar ime yapmayan asitler gibi etki ettiklerinden piklajda kullanlan tuz miktarn da azaltrlar. Dk flotte alldnda kesit sepileme hzn azaltrlar.Bu maddeler deriye parlak yeil renk verdiklerinden dolap boyamasn nemli lde etkiler. Bu nedenle beyaz ve pastel renklerde kullanlmaz.

63

SENTETK SEP MADDELER NN deriye balanma hz dk ve asit-tuza dayankl olanlar piklajda ska % 0,5-2,0 orannda kullanlmaktadr. Bu maddeler sra tabakasn hafife sepileyerek sraya sk bir yap ve iyi bir grnm verirler. Sra tabakasnda krom birikimi olmaz, krom deri kesitinde homojen olarak dalr. Bu maddeler krom sepi ncesinde ve krom sepi srasnda kullanlabilmektedir. Sentetik sepi maddeleri dolap boyamasnda rengi aarlar,koyu renk boyamalarda bu etki dikkate alnmaldr.

ME YAPMAYAN ASTLERden naftalin slfonik asit piklajda tuz miktarn azaltmak iin kullanlmaktadr.zellikle slfrik asit-formiat piklajnda kullanldnda daha iyi sonu alnabilmektedir.

SODYUM KLORT toladaki pigmentlerin oksitadif aartlmas iin kullanlmaktadr. Bu ekilde dolapta daha homojen bir boyama salanmaktadr. Sodyum kloritin fazlas krom sepi maddesi verilmeden nce sodyum bislfit veya tioslfatla paralanmaldr. Bu ekilde krom-III- tuzlarnn krom-VI- tuzlarna oksitlenmesi nlenmi olur. Sodyum kloritin tamamnn paralanp paralanmad potasyum iyodur-niasta kad ile kontrol edilmelidir (mavi renk meydana gelmeyecek ekilde). Krom tabaklama Gnmzde deriye verdii zelliklerden, teminin kolay olmas ve ucuz olmas nedeniyle tabaklamada en ok krom kullanlr. Krom tabaklamada bazik krom tuzlar kullanlr. Bazik krom tuzu denmesinin sebebi alt deerlikli krom tuzlarnn anyonik maddelerle bazik hale getirilmesidir. Su iinde zndrlen krom tuzlarnn phs 3,5 civarnda, +3 deerliklidir. Pratikte %33 bazik krom tuzu kullanlr. Bazik krom tabaklama maddeleri derinin karboksil gruplarna balanarak tabaklama etkisi meydana getirir. Krom deriye sk a yaps eklinde baland iin krom tabaklanm deri yksek slara dayankl bir yap arz eder. Krom tabaklamann 25 oCyi amayan pikle flotesinde uygulanmas iletme emniyeti asndan uygundur. Hazr olarak bulanan toz krom tabaklama maddesi ile almak kolay, rasyonel ve emniyetli olup ayn kalitede srekli olarak temin edilebildii iin tabaklama nedeniyle deri kalitesi zerinde olumsuz deiimlere neden olmaz. Klasik krom tabaklama metotlarnda tola arl zerinden % 2.5 Cr2O3 kullanlr. Pratikte tola arl zerinden en az % 1.5 Cr2O3 kullanlmaktadr. Bu ekilde tabaklanm deriye kuvvetli son tabaklama yaplmas ve son tabaklamada krom ihtiva eden son tabaklama maddesi kullanlmas gerekmektedir. Kural olarak bitmi deride arzu edilen % krom oksit miktarnn yars tabaklama srasnda kullanlr.

64

Tabaklamada etkili olan faktrler Scaklk Kromun tolaya balanmasn arttrabilmek iin; tabaklama scaklnn arttrlmas (tabaklama sonu 40-45 oC), tabaklama sonu pH deerinin ykseltilmesi (pH 4.0-4.2), flote orannn drlmesi ( % 60-80), tabaklama sresinin uzatlmas (8 saatlik bir tabaklamadan sonra derilerin dolapta tutulmas) ve kullanlan Cr2O3 miktarnn azaltlmas (% 1.5-2.0 Cr2O3 ) gibi tedbirler alnr. Tabaklama sonunda flote scaklk 42 oCnin biraz zerine ktnda deri rengi koyulamakta, sra yaps kabalamakta, derinin yzey verimi dmekte ve yrtlma dayanm azalmaktadr. Bu ekilde tabaklanm deri dolap boyamasnda dalgal bir grnm almaktadr. Ph Tabaklama sonu pH deeri deri kalitesine zarar vermeden bazifikasyon ile bir lye kadar ykseltilebilir. Krom tabaklama maddeleri pH 5 civarnda kmekte ve deriye yzeysel balanan veya ken krom srann bzlmesine, atlamasna, homojen olmayan dolap boyamasna ve finisaj tabakasnn deriye iyi balanamamasna sebep olmaktadr. Deri kalitesine bal olarak bazifikasyon miktar ayarlanr. rnein kaliteli dana derilerinde pH 3.4-3.6ya kadar bazifikasyon yaplr. Standart deri trlerinde pH 3.7-3.9, sra yaps nemli olmayan, derideki krom oran yksek ve boyanabilirliinin iyi olmas istenen derilerde pH 4.0-4.2 ye kadar bazifikasyon yaplr. Tabaklama flotelerinde scaklk art da bazifikasyon gibi etki ettii iin baz hallerde pH 3.7-3.8de tutulup scaklk art ile krom balanmas arttrlr. Flotte oran Bir lye kadar dk flotede almak faydal olmaktadr. Flote ok azaltlrsa veya flotesiz allrsa deriye balanmam olan krom miktar artmakta ve flote scaklk ar ykselmektedir. Tabaklama sresinin uzatlmas krom balanmasn nemli lde arttrmaktadr. Tabaklama srasnda dolabn gereinden ok fazla dndrlmesi sra boluu ve kaba sra yapsna sebep olmaktadr. Tabaklama sresi sonunda, alma temposu msait olduu lde, derilerin dolapta uzun sre tutulmas ve bu arada krom lekesi olumamas iin saatte 5 dakika evrilmesi faydal olmaktadr. Tabaklama sreci Krom kompleksleri pozitif yklenerek katyonik, negatif yklenerek anyonik veya yksz ntr halde bulunur. Farkl iyonlarn krom komplekslerine kar deiik affiniteleri olup, komplekse bal olan iyonu skerek onun yerine balanabilirler. Hidroksil ve oksalat iyonlar deriye balanm olan krom komplekslerini (kolajenat) deriden uzaklatrr ve bir geri tabaklama meydana gelir. Bu etki slfonat guruplar ihtiva eden bir ok sentetik tabaklama maddesi, boyalar, tabaklama ve boyama yardmc maddeleri yksek konsantrasyonlarda kullanldklar zamanda meydana gelir.
65

Bazik krom-III- tuzlarnn, yani krom komplekslerinde hidroksil iyonu bulunmas halinde tabaklama etkisi elde edilir. % 33-66 bazisite aras tabaklama ynnden nemlidir. Bazisite ortamn pHna bal olarak deiir. Belli bir bazisitede krom tabaklama maddesi asitli ortama verilirse (pikle) veya ortama asit ilave edilirse bazisite azalr. Ortamda bazik maddeler varsa veya ortama magnezyum oksit, bikarbonat gibi bazik maddeler verilirse (bazifikasyon) bazisite ykselir. Teorik ve pratik almalarn sonucunda elde edilen birikimler; deriye uygulanan kimyasallarn kesitte ve yzeyde homojen dalm ile kaliteli deri retimi arasnda ok yakn iliki olduunu gstermektedir. Krom kimyasallarnn, kendisinden sonra uygulanan kimyasallarn deri iindeki dalmn nemli derecede etkiledii bilinmektedir. Krom sonras kullanlan kimyasallarn kesitte ve yzeyde homojen dalmas iin kromun homojen dalmas ve deriye bal krom komplekslerinin aktivitelerinin uygun bir miktarda azaltlm olmas gerekmektedir. Krom tabaklama maddelerinin deri kesitine tam ve homojen olarak ilemeleri iin formiat, asetat ve slfat gibi asit anyonlar ile maskeleme yaplarak pozitif yklenmeleri azaltlp derinin karboksil guruplarna balanma hz drlr. Ayn anda alkali maddelere kar dayankl olmalar salanarak bazifikasyon esnasnda kmeleri nlenir. Maskelenmi krom tabaklama maddeleri flotede zndnde anyonik kompleksler halindedir, ortam scaklna bal olarak zamanla katyonik kompleksleri haline dnr. Magnezyum oksit krom tabaklama iin son derece iyi bir ekilde kendi kendini bazifize eden bir maddedir. Krom tabaklamasnn bazisitesini ayarlamak iin tamamen gvenli ve kendi kendine ileyen bir metot sunar, bylece bazifikasyon iin daha genel olan alkali kullanmndaki yakn gzlem gerekliliini ortadan kaldrr. Magnezyum oksit ya kromla birlikte yada hemen sonra ilave edilir. Tola arl zerine eklenen % 0.3-0.5 tabaklama baz, ok normal olarak karlalan pikle kromu ilemleri iin yeterli olacaktr. Uygun kullanm orann bulabilmek iin pikle asidi ve tabaklama baz miktar zerinde hafif dzeltmeler yapmak gerekebilir. Fakat bu bir kez elde edildikten sonra ilem ok az kontrol gerektirir ve kendi halinde gvenlikle ilerlemesinde izin verilebilir. Magnezyum oksit'in avantajlar aadaki gibi zetlenebilir 1) Normalde kalsiyum karbonat, dolomit ve kendi kendini bazifiye eden kromlu tozlarda karlalan hzl bir n ykselme olmakszn pH da azar azar bir art meydana getirir. Magnezyum oksit uygulanmas derinin iine kadar mkemmel bir krom dalm salar. 2) nce tanecik byklne sahip Magnezyum oksit cildin anma riskini ortadan kaldrr ve srekli gvenilir sonular almay garantiler. 3) Magnezyum oksit sadece zlr tuzlar verebilmek iin slfrik asitle birlikte reaksiyon gsterir. Kalsiyum bazl alkali, toladaki zlmez kalsiyum slfatla yksek artk seviyelerine yol aar, bunun derinin boyanmasnda zararl etkisi olabilir ve hatta boyanmam deri zerinde beyaz lekeler yapabilir. Magnezyum oksit kullanm przsz sralar ve homojen sra boyamas salar. 4) Yer yer krom kmesiyle meydana gelen yeil krom lekelerinin oluma rizikosu byk oranda azaltlmtr. 5) Zaman ve icilikten tasarruf salar nk bazifiye etmek iin gerekli olan srekli olarak kk miktarlarda alkali ilave etme zahmetini ortadan kaldrr.
66

Standart % 33 bazik krom slfat tabaklama maddesi ile alldnda, krom tabaklamann ynlendirilmesi pikle asiti tr ve miktar, bazifikasyon maddesi tr ve miktar, pikle ve krom tabaklama sonu flote scaklkl ve tabaklama sresi ile yaplmaktadr. Standart krom tabaklama maddeleri inorganik yntemle indirgenmi, slfat maskelenmi ve % 33 bazik krom slfat tabaklama maddeleridir. Toz halinde bulunan bu rnler % 25-26 Cr2O3 ve % 2325 sodyum slfat ihtiva ederler, pH yaklak 3.0tr. Bazifikasyon Bazifikasyonla birlikte krom moleklleri derinin bazik gruplarna balar. Standart % 33 bazik krom slfat tabaklama maddesi souk suda bile kolaylkla zlebilir olduu iin birinci ve ikinci kromlama aamasnda dolaba toz halinde verilmelidir. Bykba ve kk deri ilentisinde tola arl zerinden % 6-10, krk ilentisinde 15-25 gram/ litre oranlarnda gvenle kullanlabilir. yi bir kromlama ilemi iin; kullanlan krom cinsi ve miktarnn yan sra bazifikasyon, banyo miktar ve scakl, kromlama sresi gibi unsurlar kromlamann baarsn nemli derecede etkilemektedir. Penetrasyonu hzlandrmak, k scakln ve dolaysyla krom almn arttrmak iin iletme artlar izin verdii lde dk banyo miktar seilmelidir. Dk banyo scakl penetrasyonu tevik ettii iin, krom giri scakl 15-20 oC olmal ve kromlama srasnda mekanik etki ile scakln 35-40 oCye artmas salanmaldr. k scakl 35-40 oC olacak ekilde banyo miktar ve dolap devri ayarlanmaldr. Mikserde yaplan kromlamalarda stma imkan varsa scaklk kademeli olarak arttrlmaldr. Yaz k su ve ortam scaklk farkllklar dikkate alnmaldr. Deri cinsine ve kalnlna gre 0.5-1.5 saat sonra bazifikasyona balanabilir. Bazifikasyonda sodyum bikarbonat kullanlmas durumunda, kuvvetli bazifikasyon maddesi olmas nedeniyle en az 1:10 sulandrlmas ve partiler halinde yavaa verilmesi gerekmektedir. Bazifikasyonu doru ve pratik ekilde yapmak iin magnezyum oksit kkenli bazifikasyon maddeleri kullanmann nemli avantajlar vardr. yi bir krom dalmn salamak iin dolap en az 6 saat dndrlmelidir. letme artlar dolab boaltmay gerektirmiyorsa saat ba 5 dakika dnecek ekilde otomatie alnarak deriler gece boyu dolapta braklmaldr. Dolabn otomatiinin olmad durumlarda derileri rtecek kadar 45 oC su alnmal ve 15 dakika evirdikten sonra sabaha kadar dinlenmeye braklmaldr. Sabah 30 dakika evirdikten sonra boaltlarak istiflenmelidir. % 30-33 Cr2O3 bazik krom slfat tabaklama maddeleri, dk oranda tuz ile allan kaliteli derilerin retiminde kullanlr. % 42-50 bazik krom slfat tabaklama maddeleri ise yzeysel balandklar iin esas tabaklamada kullanlmaya uygun olmayp genellikle son tabaklamada kullanlr. Tabaklamada kullanlan krom tuzlar Organik maskelenmi veya indirgenmi krom slfat tabaklama maddeleri alkalilere kar dayankl olup % 30-33 Cr2O3 ihtiva eder ve % 33-42-50 bazisitedirler. Organik maskelenmi veya indirgenmi krom tabaklama maddeleri ncelikle sr derisinden mobilyalk ve giysilik gibi ince, yumuak deri cinslerinin retiminde kullanlr. Organik maskelenmi rnlerle
67

yksek flotede alld iin tabaklama srasnda srtnme etkisiyle s art olmaz. Bu ekilde yrtlma dayanm yksek ve fazla dolgun olmayan deri elde edilir. Ayrca kkba hayvan derilerinden giysilik ve eldivenlik deri retimi iinde organik maskelenmi rnler uygundur. Bu ekilde tabaklanm derilerin ince-yatk sralar vardr ve homojen bir ekilde dolapta boyanmas mmkndr. Kromlu deri ve Wet-Blue derinin son tabaklamalenmesi iin organik maskelenmi krom tabaklama maddeleri kullanmak uygundur. Bu tr bir son tabaklamada tamponlayc son tabaklama maddeleri birlikte kullanlrsa pH ayarlamasna gerek kalmaz. Kuvvetli organik maskelenmi, yksek tamponlama gcne sahip, % 24-30 Cr2O3 ieren ve alkali iermeyen % 50 bazisitede ki bazik krom slfat tabaklama maddeleri, organik maskelenmesi yannda slfat maskelemesine de sahip olup krom son tabaklamada uygulanr Bu tip rnler krom son tabaklamada homojen ve yksek miktarda krom alm salarlar Bazifikasyona ihtiya olmadndan bazifikasyon hatalar ortadan kalkar, bylece dzgn krom dalm, dolgun bir tutum salanrken parti ii ve partiler aras mamul derilerin benzer renk, tutum, dolgunluk, elastikiyete sahip olmalar ynnden nemli katklar salar. pH kontrol gerekmez. Sahip olduklar yksek tamponlama gc nedeniyle ntralizasyon ileminin daha emniyetli bir ekilde yaplmasna yardmc olur. Bykba yzlk deriler ve zig ilentilerinde, tral derilerin krom retenajnda 45 oCdeki banyolarda % 3-6 oranlarnda; krk ilentilerinin krom retenajnda ise 5-8 gram/ litre oranlarnda bazifikasyona gerek duyulmadan uygulanr. Flote pH 3.6-3.8 arasnda sabit kalr. 2 (iki) saat sonra banyo boaltlarak ntralizasyon ilemine geilir. Krom Tuzlaryla kompleks oluturan maddeler Ftalik asit, slfoftalik asit vb. aromatik dikarboksilik asitler kompleks tekil etme zelliine sahiptir. Aromatik dikarboksilik asitlerin krom ile tekil ettikleri kompleksler deriye kuvvetle doldurucu etki yapar. Bu nedenle bu maddeler ntralizasyon ve boyama yardmc maddelerinde katk olarak kullanlmaktadr. Bu asitler ayn zamanda krom balanma orann arttrarak ok dolgun deri verirler. A yapc maskelenmi krom tabaklama maddeleriyle alldnda; zellikle yarlmam sr derilerinde standart tabaklama maddeleri, kesit tabaklamay temin iin nce verilmekte, daha sonra alkali ihtiva eden a eklinde tabaklanm krom tabaklama maddeleri verilerek tabaklamaya devam edilir. Bu tr tabaklamada toplam % 1.5 Cr2O3 kullanlmakta balanma oran % 98-99 olmaktadr. Yksek bazisiteli krom tuzlar Alkali ihtiva eden krom tabaklama maddeleri yava ve hzl etki eden bazifikasyon maddeleri karm ihtiva eden standart krom slfat tabaklama maddeleridir. Bu rnlerin teorik bazisiteleri % 55-67 arasndadr. Alkali ihtiva eden tabaklama maddelerinin faydas bazifikasyon hatalarna ve dolaysyla kalite dmesine neden olmamasdr. Bu rnler ile alrken pikle pHnn tam olarak ayarlanmas gerekir. Bazifikasyon maddelerinin tamamen reaksiyona girmesi iin tabaklama sonuna doru flote scakl 35-40 oC olmaldr. Alkali ihtiva eden rnler ile alldnda, partiler arasnda farkllklar olmamas iin; ayn ekilde tam kesit kire giderme, sama ve ykama ilemi uygulanr. Pikle sonu pH deeri yarlmam tolada 2.9-3.2, yarlm tolada 3.3-3.6 olacak ekilde asit miktar ayarlanr. Pikle asitinin
68

belirlenmesinde esas l; krom tabaklama sonunda gerekli olan flote scaklna ulaldktan sonra pH 3.6-3.8 deerinin salanmasdr. Bu deerde sapama olursa daha sonraki partil erde gerekli ayarlamalar yaplr. Tola kalnlna gre pikle sresi genellikle 60-120 dakikadr. 1.5 mm.den ince tolalarda pikle sresi iin 30 dakika yeterlidir. Pikle flotesi % 30-50 arasndadr, sama veya ya giderme sonras ykamada dolapta kalan su miktar dikkate alnarak flote oran ve tuz miktar tespit edilir. Flotedeki tuz konsantrasyonu tuz ilavesinden 10-15 dakika sonra 6-7 oB olacak ekilde ayarlandktan sonra asit ilavesine balanmaldr. Tabaklama pikle banyosunda yaplr, tabaklama maddesi toz halinde bir defada verilir. Dolap sistemi akslar ak veya havalandrma ventili ile havalandrlabilir ekilde olmaldr. Tabaklama sresi olarak 6 saat yeterli olmaktadr. Tabaklama sonunda flote scaklk en az 36 oC olmaldr. Eer bu scakla ulalamazsa dolap birka saat daha dndrlr. ou zaman iletmedeki alma temposuna bal olarak tabaklamaya leden sonra balanr, gece tabaklama yaplr, 6 saat tabaklama sresinden sonra dolap sabaha kadar saatte 5 dakika dndrlr. Tabaklama sonunda pH deeri optimum olarak 3.6-3.8dir; pH deeri 3.6nn altnda kalr ise her bir 0.1 pH deeri iin % 0.1 soda ilave edilir. Bir sonraki partide pikle pH buna gre ayarlanr. Tabaklama balangcndan 3-4 saat sonra pH ok yksek ise % 0.1-0.3 formik asit 1:5 orannda seyreltilerek dolaba verilmelidir. Alkali ihtiva eden krom tabaklama maddeleri btn deri trlerinin tabaklanmasnda kullanla bilir. Krom tabaklamann kontrol pH kontrol; tabaklama sonunda flote pH deerinin tespiti en nemli kontroldr. Bu kontrol indikatr kad veya elektrikli pH lme aleti ile yaplr. lenen deri cinsi ve uygulanan tabaklama metoduna bal olarak nceden saptanan pH deeri salanr. Kaynama testi; krom tabaklama sonunda yaygn olarak uygulanr. Kanat derilerde srt izgisi boyunca kuyruk ksmna yakn blgeden, 1-2 cm eninde 5-10 cm uzunluunda bir para kesilir ve snrlar kaln bir kat zerine izilir. Kesilen bu para kaynayan suda 2 dakika tutulup souk su ile ykanr ve kat zerine nceden izilmi olan snrlar ile mukayese edilir. % 5den az bir ekme olmal, deri yumuak kalmal sertlememelidir. Kaynama testi negatif ise dolap 1-2 saat daha evrilmeli, tabaklama sonu pH deeri dk ise gerekli miktarda bazifikasyon maddesi ilave edilmelidir. Sonucun negatif olmas tabaklamada kullanlan Cr2O3 miktarnn yetersizlii sonucu da olabilir. Scaklk kontrol; uygulanan krom tabaklama metoduna gre tabaklama sonunda istenilen scaklk derecesine ulamak yeterli miktarda kromun deriye balanmas iin ok nemlidir. Dolap boyamasnda partiler arasnda ton farkllklar olmamas iin tabaklama sonu flote scakl hep ayn olmaldr. Krom tabaklamann pratikte yapl Krom tabaklama ilemi pervaneli teknelerde veya dolaplarda gerekletirilir. Pervaneli tekneler genellikle krk-sed ve krklk derilerin retiminde kullanlrlar. Dolaplarda ise kuvvetli mekanik etkinin nfuziyet zerine olan olumlu etkisinden faydalanmak amacyla giysilik, ayakkablk, mobilyalk ve saraciyelik v.b. deri tiplerinde kullanlmaktadr. Tabaklama ilemine ounlukla pikle flottesinde balanr. Eer yeni flottede allacaksa %
69

3-4 tuz ilavesi ile ilemin gvenli bir ekilde gerekletirilmesi salanr. zel bir ama yoksa, derilere tola arl zerinden % 2-5 kromoksit olacak ekilde sv veya toz formda krom tabaklama maddesi aralklarla 3 parti halinde verilir. Dolap son tabaklama maddesi ilavesinden sonra 4-6 saat kadar evrilir. Deriler gece flottede braklr. Daha sonra olasyon olayn gerekletirmek ve deri kesitine tabaklama maddesinin kollagene balanmasn salamak amacyla % 1-2 bazifikasyon maddesi aralklarla 3 parti halinde verilir. Bazifikasyon maddesi dolaba ilave edilmeden nce arlnn 10 kat suyla seyreltilmelidir. Son ilaveden sonra dolap 1 saat daha dndrlr.Tabaklama ilemi esnasnda dolaba % 2 kadar kroma ve elektrolitlere dayankl ya ilavesi derinin mukavemet deerlerini artrr ve depolama srasnda ar nem kaybn da nler. lem sonunda deri kesitinde pH kontrol yaplr. Bu amala em uygun indikatr brom kresol yeilidir. Giysilik deriler iin uygun kesit pHs 3.8-4.0tr. Kesite damlatlan brom kresol yeili bu pH deerlerinde sar-yeil renk verir. Daha sonra deriler dolaptan boaltlarak tra iin sehpalanr Krom tabaklama hatalar Gerek tabaklamadan nceki ilemlerin uygun ekilde gerekletirilmemesi gerekse tabaklamaya etkili faktrlerin kontrol altnda tutulamamas sonucu tabaklamann iyi yaplmamasna ve kalitesiz mamul deri eldesine sebep olabilmektedir. Tabaklamada ortaya kan hatalar; * homojen olmayan tabaklama * zayf (yetersiz) tabaklama * ar tabaklama * cilt krkl Homojen olmayan tabaklama Tabaklama maddelerinin penetrasyonlarnn yetersiz olmas ve blgesel olarak ylmalar sonucu ortaya kar. Deride ham ve beyaz grnmde blgelerin kalmasyla karakterize edilmektedir. Derinin cildi ve kesiti arasndaki ar pH fark ve Cr tabaklamadan nceki ilemlerin gerei gibi yaplmamas da buna neden olmaktadr. Piklede yetersiz asit kullanm, ilem sresinin yetersiz oluu ve kirelik kimyasallarnn deriden uzaklatrlmam olmas da kromun blgesel olarak kmesiyle sonulanmaktadr. Bu tr bir tabaklama hatas mamul deride cilt krkl ve blgesel sertlik eklinde kendini belli eder. Zayf (yetersiz) tabaklama Tabaklama ilemi srasnda; * srenin ksa tutulmas * yetersiz krom tabaklama maddesi kullanm * pH deerinin iyi kontrol edilmemesi sonucu derilerde zayf tabaklama hatas ortaya kmaktadr. Bunun sonucunda mamul deriler gevrek tutumlu olurlar ve yumuaklk olumsuz ynde etkilenir. Bunu nlemek amacyla deri baz yalama maddeleri ile yalanr ve uzu n sre
70

bekletilerek kuvvetli bir ban olumas salanr. Al-tabaklama maddeleri deriye ince ve yatk bir cilt zellii ile birlikte zellikle set derilere iyi bir set hav kazandrrlar. Boyamada daha parlak bir yzey renginin elde edilmesinde etkili olurlar Tabaklama sonras ilemler Deriler krom sepilemeden sonra paletlere istif edilerek 1-2 gn bekletilir ve bu sre iinde krom balanmas devam eder. Kaynama testi negatif olan deriler kaynamaya dayankl hale gelir. Deriler istifte bekletilirken deri kenarlarnn kurumamasna ve buralarda krom birikimi olmamasna dikkat edilmelidir. Bu tr izler dolap boyamasnda homojen olmayan grnme neden olur. Krom sepilemeden sonra, kromlu derilere skma ve tralama ilemleri uygulanr. Skma ilemi ile deride fiziksel olarak bal bulunan suyun bir ksm deriden uzaklatrlarak yarma ve tralama ilemi kolaylatrld gibi, bu ilemler srasnda deri kalnlnn hassas bir ekilde ayarlanabilmesi de salanr. Tralama ilemi ile derinin deiik blgelerindeki kalnlk farkllklar en aza indirilerek deri istenilen kalnl getirilir. Ya tralama ilemi derinin mukavemetini, yarma ileminden daha az oranda azaltr. Boyun damarlarn ksmen azaltr ve sra sabitliini olumlu ynde etkiler. Kuru tralama u ygulanan derilerde meydana gelen deri tozlarnn finisaj etkilememesi iin bir toz alma ilemi uygulanmaldr. Tralanm derilerde son sepi, boyama ve yalama ilemleri, bu tral arlk zerinden hesaplanr

Ntralizasyon

Ntralizasyon veya asit giderme ilemi ile kromla tabaklanm derilerin katyonik (+) yk azaltlr ve derideki asit uzaklatrlr. Ntralizasyon ilemi ile anyonik maddelere kar derinin balanma hz azaltlarak anyonik (-) karakterli retenaj maddeleri, boyama ve yalama maddelerinin daha yava balanarak deri kesitinde homojen dalmalar salanr. yi bir sra grnm, sra esneklii, yumuaklk, dolgunluk, iyi bir tutum ve kuru dolaplanabilme iin anyonik maddelerin deri kesitinde homojen dalmalar gerekir Retenaj ileminde krom, alminyum tabaklama maddeleri, asidik karakterli sentetik sepi maddeleri ve glutardialdehit gibi katyonik rnler kullanlacaksa, ntralizasyon bu maddeler kullanldktan sonra yaplr. Ntralizasyon ilemi yeteri kadar yaplmaz ise, daha sonra kullanlacak olan anyonik maddelerin deriye ilemesi zorlar, derinin depolanmas ve kullanm srasnda serbest asit oluarak derinin dayanklln azaltr. Ar ntralizasyon ise deride geri sepilemeye (tabaklama maddesinin geri sklmesi) neden olur ve derinin fiziksel zellikleri olumsuz etkilenir. Ntralizasyon ilemine balamadan nce krom tabaklanm ve tralanm derilerin tralanm arl tespit edilir. Bundan sonraki ilemlerde yaplan Ntralizasyon, retenaj,
71

boyama ve yalama ilemlerinin banyo su oran (flote) ve kimyasal madde miktarlar bu arlk zerinden hesaplanr. Ntralizasyondan nce krom talalar, tuz ve balanmam kromun uzaklatrlmas iin kapal dolap ykama yaplr. Wet-Blue deri allyorsa veya deriler bekletilirken kenarlar kurumu ise derilerdeki kat yerlerinin almas iin noniyonik emlsiyon malzemeleri kullanlarak iyi bir slatma yaplmaldr. Tralanm deri, tralama ileminden nceki skma ileminin etkinliine gre % 35 ile 45 orannda su ihtiva eder ve slatma srasnda su oran % 60a ykselir. Deriler scak ortamlarda tutulmu iseler, banyo su oran tespit edilirken derilerin arl arttrlarak hesap edilmelidir. Ntralizasyonda banyo su oran (flote) scaklk 25-40 oC arasdr. Krom derilerin retenaj ileminde bitkisel sepi maddeleri veya beyaz sepi maddeleri kullanlacaksa ykama suyuna % 0.2-0.5 orannda oksalik asit ilave edilerek bir geri sepileme yaplr ve ayn zamanda demir lekelerinin olumas nlenir. Beyaz deri retilecekse ntralizasyondan nce k hasl iyi olan beyaz sepi maddesi verilerek sra sepilenir. Ntralizasyonda flote oran deri cinsine gre tespit edilir. Deriler ne kadar ince ve byk yzeyli ise, derilerin yrtlmamas iin flote o oranda yksek tutulur. Ntralizasyondan nce deriler ykanmamsa flote oran % 50-70 daha fazla olmaldr. Ntralizasyon derecesi deri cinslerine gre farkllk gsterir. Yumuak deri tiplerinde, sk yapl-tok deri tiplerine gre daha yksek pHda homojen-tam kesit ntralizasyon yaplr. Ntralizasyon derecesi byk lde takip eden ilemlere bal olup; hangi miktarda retenaj uygulanaca, retenaj maddelerinin ne lde ntralizasyon etkisi olduu ve retenaj maddelerinin ortama ne kadar asit verdii dikkate alnmaldr. Son sepi maddelerinin cinsine gre ntralizasyon dereceleri arasnda 1-2 pH birimi fark olabilir. Ntralizasyon maddelerinin cins ve orannn tespitinde ar ntralizasyonun meydana gelmesi nlenmelidir. Ntralizasyon maddeleri deri zerindeki etkilerine gre kuvvetli ve hafif ntralizasyon maddeleri olarak gruplandrlr. Bikarbonat ve boraks kuvvetli ntralizasyon etkisi gsterir, deri kesitine ok az ilerler ve deri yzeyi ile kesit arasnda1 -2 pH fark meydana gelir. Bikarbonat kullanmak gerekirse hafif ntralizasyon maddeleri ile birlikte, ntralizasyon balangcnda kullanlr. Sodyum formiyat ve sodyum asetat hafif ntralizasyon etkisi gsterir, flote ve deri kesitinde pH 4-5 deerini salarlar; deriye balanm olan kromu deriden ayrmazlar. Baz deri cinslerinde pH 5 ve st pH deerlerine ulamak iin kuvvetli ntralizasyon maddeleri ile birlikte kullanlrlar. Kaliteli deri tiplerinde tamponlama kapasitesi yksek olan ntralizasyon maddeleri kullanlmaldr. Kuvvetli tamponlama etkisi olan ntralizasyon maddeleri ile birlikte bikarbonat kullanlabilir. Bu uygulama pH 5.5in zerinde ntralizasyon yaplan hallerde nemlidir. Ntral syntanlar ile birlikte, tamponlayc olan veya olmayan ntralizasyon maddeleri kombinosyon halinde kullanlabilir. Bu kombinasyon slfonik asitlerle de yaplabilir. Slfonik asitler ile alkali tuzlar (slfonatlar) slfrik asiti deriden uzaklatrarak onun yerine kollagenin bazik gruplarna balanr; az miktarda kullanldklarnda hafif etki ederler; k haslklar azdr. Bu maddeler sraya balanarak son sepi maddelerinin srada birikmeden deri kesitine ilemesini salar. Bu maddeler krom deriye yava balandklar iin deriyi aartc ve boyamada homojenletirici ve kesit boyamada yardmc olarak kullanlrlar; boyama kuvvetini % 50 orannda azaltrlar. Yksek konsantrasyonlarda balanm kromu deriden skerek deri zelliklerinin olumsuz etkilenmesine neden olabilirler. Ntralizasyon sepi maddeleri etkili ve homojen bir ntralizasyon yaparak sray koruduu iin nce verilmeli, 10-15 dakika sonra dier maddeler verilir k haslklar iyidir. Bu maddeler formiat, asetat ve bikarbonatla birlikte kullanlabilir. Ntralizasyon sepi maddeleri ve zel olarak hazrlanm ntralizasyon maddeleri ntralizasyon etkisi yannda balanmam kromu fikse etmektedir. Ar halde kullanlsalar bile ar ntralizasyon etkileri
72

yoktur, pH 6nn stne kmaz. Bylece sra boluu olumaz. 1.2 mm den kaln ayakkab yzlk derilerde sra sabitlii ve eteklerin dolgun olmas iin pH5 in altnda ntralizasyon yaplr, snrl pH ynlendirilmesi ile boyamada homojenlik salanr. nk kaln derilerde pH 5 in zerindeki ntralizasyon derecelerinde sra ve etek boluu meydana gelmektedir. Bu nedenle boyamaya pH 4.5-5.0 civarnda balanmakta boyama sonunda pH 3.5e indirilmektedir. Derinin boya maddesine olan doygunluk derecesinin ve boyann balanma hznn bu pH aralnda fazla deitirilmesi mmkn deildir. Bu nedenle doygunluk derecesi nansn msaade ettii lde, ntralizasyon ve boyamada anyonik yardmc madde kullanlarak ayarlanr. Yardmc madde ile derinin doygunluk derecesi azaltlp homojen boyayan boya maddesi seildiinde boyamada gerekli homojenlik salanabilmektedir. Ntralizasyon maddesi olarak bazik etki gsteren ok sayda dier anorganik ve organik maddeler de kullanlabilir. Bunlardan bazlar; sodyum adipinat, sodyum sitrat, sodyum laktat, aromatik karboksilik asitlerin sodyum tuzlar, sentetik sepi maddeleri ve tamponlayc karmlardr. Ntralizasyon sresi; Uygulanan krom tabaklama ekline, derinin kalnlna, istenilen kesit ntralizasyon derecesine bal olarak deiir. Ayrca flote temparatrne, flote oranna bal olup dk flote ve yksek temparatrde sre ksalr. Son sepileme maddelerinin dk flote ve temparatrlerde deriye yava balanarak kesite iledikleri ve yksek oranlarda balandklar gz nnde tutulmaldr. Tamponlayc ve kesite ileyen ntralizasyon maddeleri kullanlrsa, ntralizasyon sresi olarak 30-60 dakika yeterlidir. Yksek flote oran ve dk temparatrlerde sre biraz daha uzar. Ntralizasyon srasnda ara yalama ve son sepileme yaplacaksa , bu maddeler ntralizasyon balangcndan 15-30 dakika sonra verilebilir. Baz deri cinslerinin ntralizasyon dereceleri DER CNS FLOTE pH KEST pH Sr giysilik napa 5.5 6.5 5.5 6.5 Sr mobilyalk napa 4.5 6.5 4.5 6.5 Kei yzlk 4.3 4.8 4.3 4.8 Koyun giysilik 5.56.0 5.56.0 Ntralizasyonun kontrol; derini srt izgisinin kuyrua yakn blmnden kk bir para kesilip kesitine bromkresol yeili damlatlarak yaplr. Bromkresol yeili % 50lik alkolde % 0.1lik zeltisi halinde kullanlr. Bu indikatrler damlatldktan 15 saniye sonra renge baklr. pH Deeri 3.8 ve alt 4.0 4.5 5.0 5.5 ve zeri Kesit Rengi Sar Sar Yeil Yeil Yeil Mavi Mavi

73

Ntralizasyonun Pratikte Yapl

Ykama: % 300-400 Su

35C

10-15

(Yzeyde balanmam tala tozlar, tra artklar ve deri yzeyinde balanmam krom tuzlar uzaklatrlr. Deri yzeyinde krom lekeleri varsa, ak renk tonlarnda allacaksa okzalik asit gibi bir aartc ve anyonik kompleks aktif tensit bu aamada kullanlmas uygundur) Ntralizasyon: % 200-300 Su 30 -40C % 1 % 1 Na veya Ca formiyat 15 Na bikarbonat (1:10) 3X10+60 pH kontrol (brom krezol yeili ile) Ykama: % 400 Su 35C 10

(Deri bnyesinde oluan tuzlar deriden uzaklatrlr. Dolap szlr.

Ntralizasyon Hatalar

Yetersiz Ntralizasyon: mamul deri istenen yumuaklk ve tutuma sahip olmaz. Derilerin depolanma sreleri ve zellikle diki iplikleri ile metal ksmlarnn abuk tahrip olmasna neden olur. Ar Ntralizasyon: Kaliteyi olumsuz etkiler. Derilerde cilt boluu artar, cilt kabalar, sert ve bo tutumlu bir deri elde edilir. Kimyasallarn aniden dolaba verilmesi, Kuvvetli alkalilerin seyreltilmeden dolaba verilmesi, Kimyasallarn miktarlarnn yanl hesaplanmas derilerde cildin kabalamasna ve homojen olmayan ntralizasyona neden olur. Boyama Kkba derilerin birou boyanmak zorundadr. Boyama ileminde asidik, bazik, direkt ve metal kompleks boya gibi boyalar kullanlr. Boyama ileminde derilerin kesiti boyanr. Diki izleri belli olmamas iin kesit boyama yaplmaldr. Ancak baz derilerin yalnzca yzeyinin
74

boyanmas yeterlidir. Nubuk set gibi derilerin boyanmasnda kullanlan boyalarn ayrca k dayanmlarnn ve kuru srtme, ter dayanmlarnn olmas ayrca istenir. Derilerin tabaklanmasnda kullanlan tabaklama maddeleri eidi boyalarn deriye kar davrann etkiler. Kromla tabaklanm derilerin, krom tabaklama maddesinin fazla oranda aktif boya balama yerleri vardr. Bundan dolay kromla tabaklanm derilerin anyonik (asit , metal kompleks, direkt boya) boyalara kar balanma istekleri yksektir. Boyalar kromla tabaklanm derilere daha fazla balanma istei gsterir. Bitkisel ve aldehit tabaklama grm derilerin boya balama kapasiteleri dktr. Bunu sebebi anyonik boyalarn derimin amino gruplarna balanmas ve bitkisel ve aldehit tabaklama grm derilerin izoelektriki noktalarnn dk olmasdr. Boyama ileminde genel olarak azo grubu ieren anyonik boyar maddeler kullanlr. En ok asit boyalar kullanlr. Asit boyalarn dk molekll olanlarn deriye ilgisi yani balanma kapasiteleri dktr. Bu boyalar migrasyon (deriden baka eyaya veya deri iinde hareket etme) zellikleri olduundan dolay, bu boyalarla boyanm deriler baka giysileri boyarlar. Bundan dolay bu boyalar deriye balamak iin fazla oranda asit kullanmak gerekir, fazla asit karakterli deriler (ph 3,5 den dk) cildi tahri ederler. Anyonik ykl boyalar derinin amino gruplarna iyonik olarak balanrlar. Bu balanma art ykl hale gelen derilerin boyalar kendine tuz ba eklinde balamasyla gerekleir. Derilerin boyanmasnda suda znen boyar maddeler kullanlr, kullanlan boyalarn suda iyi znmesi istenir. Suda iyi znmeyen boyalar deri zerinde lekeler meydana getirirler. Derilerin boyanmas Normal olarak % 100-250 flote ile allr. Flote miktar yannda nemli bir faktrde banyo scakldr. Genellikle 30-60 0C de boyama yaplr. Boyama scakl dtke boyalarn deriye ilgisi azalr. Kesit koyama yapmak iin genellikle dk scaklklar seilir. Scaklk ykseldike boyann deriye balanma istei artar. 60 0C den fazla banyo scakl deriye zarar vermeye balar. Genellikle ntralizasyon ileminden sonra boyama yaplmaldr. Boyama ph s 5-6 ph aralnda olmaldr. Kkba giysilik derilerin boyanmasnda ntralizasyon ph s 5,5-6 ph aralnda olmas istenir. Bu ph aralnda kesit boyama yapmak ok kolaydr. Asit boyalar derinin kesitine sorunsuzca nfuz ederler. Boyama esnasnda amonyak verilerek derilerin phs anlk olarak ykseltilir, derilerin kesit boyamas garanti edilir. Kullanlacak boya maddelerinin balanma hzlar birbirine yakn olmal ve byk oranda balanabilmelidir. Boyama ilemi baladktan sonra 20-40 dakika sonra boyann keside ilemesine baklr. Boya kesite deri kesitine ilemi ise retenaj ilemine geilir. Retenaj ilemi tamamlandktan sonra boyann deriye balanmas salanr. Son aamada yaplan naslama (homojenletirme) ileminde kullanlan boyalarn deri yzeyini homojen boyamaldr. Susuz boyamada (dk banyo, %30 su orannda) kullanlacak boyalarn 20 0Cde znrlklerinin 30 gr/L den fazla olmas gerekir. Homojen bir boyama elde edilebilmesi iin 25 0C nin stne klmamaldr. Flotesiz boyama metodunun en nemli faydas, ortamda ok az flote olduu iin,toz halinde dolaba verilen boya nedeniyle konsantrasyonun ok yksek olmas ve dk scaklk nedeniyle boyann yzeysel balanmadan derilerde de hzl kesit boyamaya izin vermesidir. nce derilerde yrtlma olmamas iin derilerin birbiri zerinde kaymasn salamak iin az oranda
75

(%0,5-1) slfide yalar kullanlr. Derilerin boyanmasnda %3-5 orannda boya kullanlr. Set ve nubuk boyamalarda bu oran % 7-10 kadar kar. Kesit boyama salandktan sonra flote asitlendirilerek boyann balanmas salanmaktadr. Yalama ileminin sonunda yalarn formik asit ile balanmas salandktan sonra yeni banyoda katyonik reine ile anyonik maddeler fikse edilmektedir. Mikserlerde boyama yapldnda, boyamada 12-15 devir/dakika hzla allr. Toplam hacmin % 18-23 kadar ykleme yaplr. Retenaj Krom sepilenmi deriye farkl retenaj uygulanarak srekli deien moda akmlarna uygun retimi yaplr. Retenaj sepilemede eitli retenaj maddeleri kombinasyon halinde uygulanr, uygun yalama, boyama ve kurutma ilemleri ile istenilen zellikler deriye kazandrlr. Retenaj maddelerinin kullanm oran retilecek deri cinsine ve sepi maddel erinin zelliklerine baldr. Deride istenilen belirli zelliklerin retenaj ile salanmasnda deriye ve retenaj maddelerine etki edilir. Deriye etki ntralizasyon ile balar. Retenaj srasnda bir sepi maddesi nce verilerek, n veya ara yalama yaplarak, anyonik ve katyonik maddeler kullanlarak deriye etki edilir. Dispergatr ve yardmc maddeler kullanlarak retenaj maddelerine etki ederek retenaj ynlendirilebilir. Retenaj ilemi dolapta, mikserde ve Y blmeli dolaplarda yaplmaktadr. nce ve byk yzeyli derilerin ilem srasnda zarar grmemesi iin blmeli dolaplarda allmas faydal olur. Anyonik retenaj maddelerinin kullanm esaslar Genel bir prensip olarak; ilk olarak verilen anyonik retenaj maddesi derinin nihai zellikleri zerinde belirleyici rol oynar. Geri, daha sonra verilen retenaj maddelerinin etkileri de vardr, ancak fazla deildir. Derinin sra yaps boyanabilirlii, k hasl, bir lye kadar yumuakl ve tutumu ilk verilen retenaj maddesi tarafndan belirlenir. rnein nce beyaz retenaj maddesi sonra bitkisel tanen kullanlrsa deri yzeyi ak renk alr. nce bitkisel tanen sonra beyaz sepi maddesi kullanlrsa, deri yzeyi bitkisel tanenin verdii spesifik rengi alr. lk verilen madde deri yzeyindeki balanma yerlerini bloke ettii iin, daha sonra verilen madde balanacak yer bulamaz ve deri kesitine daha fazla iler. Retenaj ileminde bu zellikten deiik ekillerde faydalanlr. Ik hasl yksek, dolgun deri retilmek isteniyorsa; k hasl yksek olan retenaj maddesi nce verilir, doldurucu tanen daha sonra verilir. Sra yaps zerinde en iyi etkiyi yapan sepi maddesi nce verilerek sra korunmu olur. Retenaj maddeleri dk flote ve dk temparatrlerde deri kesitine daha kolay iler, homojen dalr ve daha yksek oranda balanrlar. Derinin dolgunluu artar, tutumu iyileir ve sra sabitlii olumlu etkilenir. Flote ve temparatr arttka yzeysel balanma artar, sra ar yklenir. zellikle kaln derilerde, dk temparatr ve dk flotede alarak, retenaj maddelerinin deri kesitine daha iyi ilemeleri salanr. Anyonik maddeler dk pH deerlerinde hzl ve yzeysel olarak balanrlar. Retenaj maddelerinin kesitte homojen dalabilmeleri iin tam kesit ntralizasyon yaplr. Ntralizas yon derecesi ve etkinlii ile anyonik retenaj maddelerinin balanma hz dzenlenir. Retenaj sresi uzadka retenaj ileminde kullanlan maddelerin balanma oran artar, homojen dalrlar ve derinin kesitine daha fazla ilerler. Dolapta dnme sresinin fazla uzatlmas sra boluuna neden olabilir, gnlk alma temposuna uymaz ve kapasiteyi drr. Retenaj maddelerinin kullanm oran retilecek deri cinsine ve sepi maddelerinin zelliklerine baldr. Kullanm yzde oran arttka deriye balanan miktarda artar fakat buna bal olarak flotede kalan
76

miktarda artmaktadr. Birden fazla madde kullanlmas halinde; retenaj maddeleri birka defada aralklar ile verilirse genellikle srada birikme olur. zel uygulamalar dnda mmkn olduu kadar ksa zaman aralklar ile ve bir defada kullanlmaldr. Retenaj ileminde kullanlan retenaj maddeleri deriye farkl ekilde balanr. Retenaj maddelerinin deri yzeyinde ve kesitinde homojen dalmalarn salamak iin yardmc madde kullanmak gerekir. Bylece homojen boyamalar elde edildii gibi deri yumuakl, dolgunluu ve sra zellikleri olumlu ynde etkilenir. Bu tr yardmc maddeler aromatik slfonik asitler gibi sepi maddeleridir. Anyonik retenaj maddeleri ile alldnda; renk verimi retenaj maddesinin zelliine bal olarak % 90 oranna varan derecelerde azalmaktadr. Retenaj ileminde srada en az biriken sepi maddesi ilk kullanlarak renk almas azaltlabilir. Retenaj maddeleri seilirken sepi zellikleri yannda boyama zellikleri de dikkate alnarak optimum bir zm aranmaldr. Retenaj maddelerinin seimi bitmi deride olmas gereken zelliklere gre yaplr. Dikkat edilmesi gereken noktalardan birisi, derinin krom sepileme srasnda yeterli miktarda krom oksit alp almaddr. Krom sepileme az veya yeterli deil ise, retenaj srasnda gerek sepileme etkisi olan rn veya rn grubu kullanlmaldr. Derinin sk veya gevek yapl oluuna gre, etek ve srtta doldurucu zellii olan retenaj maddelerinin kullanm oran tespit edilmelidir. Retenaj maddelerinin seiminde; yumuaklk zerine etkisi, sra yaps zerine etkisi, dispersiyon zellii, beyazlatma etkisi, k hasl, boyamaya etkisi, mukavemet zerine etkisi ve asitlii ile ntralizasyon etkiside gz nnde tutulmaldr. Retenaj maddelerinin seiminde, retici firmalarn teknik dkmanlar ve tavsiyeleri de zellikle dikkate alnmaldr. Retenaj rnleri ve zellikleri; retenaj maddelerinin renk ama ve koyulatrma zellikleri, retenaj uygulanmam derinin % 1 boyama maddesi ile boyanmasndan elde edilen renk % 100 kabul edilerek belirtilmitir. Mineral Tabaklama Maddeleri Krom tabaklama maddeleri ntralizasyondan nce kullanlr. Deiik krom tabaklamanm partilerinden gelen derilerde farkllklar gidererek bir homojenlik salar. Derilerin yumuakln, tutumunu, sra yapsn olumlu ynde etkiler. Derilerin daha iyi boyanmasn salad iin zellikle set derilerin retenaj ileminde zellikle kullanlr. Bu nedenle siyaha ve koyu kahverengine boyanacak setlerde fazla krom kullanlarak derinin yeil renk almas salanr, renk doygunluu ve k hasl salanr. Yeil renk ak renkleri matlatrd iin istemez. Bu nedenle ak renklere boyanacak derilerin ntralizasyonunda sodyum asetat kullanlr, tabaklamada fazla krom kullanlmaz. Deride krom oksit miktar arttka renk koyular, % 1 Cr2O3 iin renk verimi % 110dur, k hasl artar, boyama parlakln azaltr. Deriler yal ise krom sepiden nce ya giderme ilemi yaplr. Alminyum tabaklama maddeleri gevek yapl derilerde sklk verir, zmparalama zelliini iyiletirir. Bazik alminyum tabaklama maddesi krom tabaklama maddesi ile kombine olarak retenaj ileminde kullanlrsa boyamada ulalabilecek en parlak renk elde edilir, renk daha koyu olur, et taraf daha fazla boyanr, daha iyi zmpara yaplr. % 1 Al2O3 iin renk verimi % 125-130dur. Alminyum tabaklama maddeleri krom, glutardialdehit veya sentetik tabaklama maddeleri ile kombine sepilemede kullanlmaktadr. Bu uygulama nubuk ve sette iyi sonu verir. Bitkisel Tabaklama Maddeleri Bitkisel sepi maddeleri ok iyi doldurucu zellik gsterirler, derinin esnekliini azaltrlar. Artan oranda kullanldnda derinin dolgunluu artar ve sklar, deri esnemez.
77

zellikle derinin srt ve sar ksmlarnda birikirler. Bu nedenle etekleri doldurucu reine tanenlerle birlikte kullanlrlar. Sepileme maddesinin nfuziyeti ykselen pH deerlerinde artar. Difzyon (nfuziyet) hzndaki art pH 4n stnde gzlenir, ntral blgede zellikle yksektir. Retenajlemede yaygn olarak kullanlan bitkisel sepi maddeleri mimoza, katkl kestane, valeks ve sumaktr. Bitkisel sepi maddeleri deriye hzl ve yzeysel olarak balanrlar. Srada birikmesi istenmiyorsa, tam kesit ntralizasyon yaplp, dispergatr(datc) kullanlmal veya deride affinitesi yksek olmayan bir sentetik tanen nce kullanlmal, arkasndan bitkisel tanen kullanlmaldr. Srann korunmas ve daha iyi bir tutum iin bitkisel-sentetik retenajden nce elektrolit dayanm yksek bir yalama maddesi % 1-2 orannda kullanlr. Mimoza rengi aar, % 6 orannda kullanldnda renk verimi % 50dir. Ik hasl iyi deildir. Bitkisel sepi maddeleri deriyi bejden kzl kahverengiye kadar boyarlar. Bu renk kullanlan boya maddesinin rengini n emli lde etkiler. Bitkisel sepilenmi derilerin k hasl yetersizdir. Sentetik sepi maddelerinin kullanlmas ile k hasl ykseltilir. Bitkisel tanenlerle sepilemede sentetik tanenler n sepileyici olarak kullanlrsa derinin rengi alr, k hasl daha yksek olur. Kuvvetli bitkisel retenaj yaplm krom deri presle baslan deseni ok iyi muhafaza ettii iin sras hatal derilerde grnm kusurlarnn giderilmesi iin uygulanr. Sentetik Retenaj Maddeleri Retenaj ileminde kullanlan sentetik retenaj maddeleri genellikle kk molekll ve krom deriye affiniteleri (ilgi) fazla olmad iin kesite iyi dalan retenaj maddeleridir. Sentetik retenaj maddeleri retenaj ilemini kolaylatrrlar, kontroll bir retenaja imkan verir ve moda akmlarna uygun kalite ve grnmde retim yaplmasn salar. Sentetik retenaj bitkisel tabaklama maddelerinin yerine geebilen maddeler olmayp, onlar tamamlaycdr ve ok eitli teknolojik uygulamalara imkan salarlar. Sentetik retenaj maddeleri kimyasal yaplarna, retenaj etkilerine ve kullanm alanlarna gre gruplandrlrlar. Sentetik retenaj maddeleri kimyasal yaplarna gre aromatik sintan, reine retenaj maddeleri, reaktif retenaj maddeleri ve polimer retenaj maddeleri olarak gruplandrlrlar. Gnmzde kullanlan aromatik sintanlar anyoniktir ancak amfoter ve katyonik boyama yardmc maddeleri vardr. Aromatik slfonik asitler baznda, amfoter karakterde kondenzasyon rn sentetik tanenler bilhassa koyu ve canl renklerde boyanmas istenen kromlu derilerin retenaj iin tavsiye edilir. Dier sentetik tanenler ile de kombinasyon yaplabilir, ancak canl ana renkler boyanmak istendiinde sentetik tanen retenajnda tek bana kullanlmalar tavsiye edilir. Anyonik aromatik sintanlar; naftalin sintan ve fenol sintan olarak ayrlr. Bunun dnda difenil, terfenil,difenil eter ve ditolil eter esasl olanlarda vardr. Aromatik sentetik sepi maddeleri bitkisel sepi maddelerini disperge ederek difzyonu ve kesit sepilemeyi kolaylatrrlar. Ayr retenaj banyosunda kullanlabilecei gibi ntralizasyon banyosunda da kullanlabilirler. Ancak boyamadan nce ykama yaplmas veyahut ta en azndan yeni banyo alnmas uygun olur. Retenajn deriyi daha fazla doldurmas istendiinde; bitkisel tanenler, kombinasyon ve ikame sepi maddeleri ile birlikte kullanlrlar. Krom retenajlarnda da baar ile kullanlabilirler. Reine retenaj maddeleri; re, disiyandiamid ve melamin gibi kk molekll bileiklerin formaldehit ile kondenzasyon rnleridir. Reine retenaj maddeleri etek, kask gibi derinin gevek yapl blgelerinde doldurucu etki gsterir. Anyonik reine retenaj maddeleri krom derinin retenaj ileminde tek bana veya kombinasyon olarak kullanlr, deriye sk bir sra ve iyi zmparalanabilme zellii kazandrr. Disperge edici tanenler ile birlikte kullanlrsa molekl bymesi azaltlr, deri kesitine homojen dalmas salanr. Boyamay homojenletirir, rengi aar, % 6 orannda kullanldnda renk verimi % 50dir. Anyonik reineli tanen dispersiyonlar suda znmezler, anyonik znen reineli
78

tanenlerden daha iyi bir dolgunluk salarlar. Ayrca bitkisel veya krom sepilenecek derilerin n sepilenmesinde kullanlabilir. Katyonik reine sepi maddeleri, anyonik maddelerin fiksasyonunda veya iki anyonik madde arasnda kullanlarak sonra kullanlan balanmasn arttrmak iin kullanlr. Anyonik maddelerle kmesini nlemek iin banyo deitirilir; iyi ekmi ya banyosuna verilebilir. Boyama etkinliini % 25 arttrrlar. Yksek miktarlarda kullanlrsa sra yaps bozulur, boyama lekeli olur. Reaktif retenaj maddesi olarak; formaldehit, glutardialdehit, parafinslfoklorit ve byk molekll izosiyanat trevleri saylabilir. Aldehitler genellikle dier retenaj maddeleri ile kombinasyon halinde kullanlr. Bunlar; krom ve bitkisel tabaklanan derinin n ve retenaj ileminde, alminyum tabaklana maddeleri ile birlikte beyaz deri retiminde ve ya sepide kullanlrlar. Glutardialdehit ntralizasyondan nce kullanldnda deriye yava balanmakta, kk taneli yatk bir sra, yumuaklk ve yksek yrtlma hasl verir. Ter hasl ve ykamaya dayankll arttrr. Derinin younluunu fazla arttrmaz, k hasl ortadadr, rengi fazla amadan homojen boyama yapar. Modifiye tipleri ok az sararma yapt iin ak renklerde de kullanlr. Ntralizasyon sonra kullanldnda deriye balanma hz artt iin yzeysel balanr, deri rengini koyulatrr ve sra yapsn olumsuz etkiler. Kullanm miktar arttka derinin yumuakl artmakta fakat mukavemet azalmaktadr. Parafinslfoklorit yalayc ve yumuatc etkisi olduu iin yalama maddelerinde katk olarak, yumuak derilerin retenaj ileminde, yumuak ve beyaz deri retiminde sepi maddesi olarak kullanlr. Deriye salam balanr ve ortama tuz asidi verir. Bu asidin ntralizasyonu iin slfoklorit miktarnn % 10u kadar soda ilave edilmelidir. Doldurucu etki gstermez, k hasl ok iyidir, vasat bir boyama verir. Polimer retenaj maddeleri; akrilik asit ve metakrilik asidin polimerleri veya kark polimerleri olup suda znm veya disperge edilmi halde kullanlrlar. Polimer sepi maddesi olarak styrol ve maleik asitin kark polimerleride kullanlabilmektedir. Bu maddeler genellikle % 40lk dispersiyonlar halinde kullanlrlar. Akrilik polimerler retenaj ileminde kullanldnda deriye dolgunluk verir ve sra yapsn olumlu etkilerler, zmparalamada sk ve ksa lif (pel) verir (set ve nubuk), homojen boyama salar boya verimi % 50-90 arasnda olup k haslklar iyidir, mukavemeti arttrr, su almay azaltr. Polimer retenaj maddelerinin deri kesitine iyi ilemeleri iin, kesit pH 4.5-5.0 arasnda ntralize edilmelidir. Deri kesitine iyi dalmalarn temin iin dier retenaj maddelerinden 25-30 dakika nce kullanlr. Bitkisel ve sentetik retenaj maddeleri ile birlikte kullanlrsa doldurma etkisi artar. Fazla oranda polimer retenaj maddesi kullanldnda yzey verimi azalr ve termoplastik zellikte olduklar iin scak tleme srasnda deri liflerinin birbirine yaptrarak yumuaklk ve dolgunluu olumsuz etkiler. Poliretan dispersiyonlar retenaj maddesi ile boyama yardmc maddesi arasnda bir zellie sahiptir. Etekleri doldururlar, yumuaklk verirler, kuru dolaplanma zelliini iyiletirirler, set ve nubuklarn zmparalanmasn iyiletirirler. Homojen ve parlak boyama verirler. Boyamada rengi koyulatrrlar. Sentetik retenaj maddeleri sepileme etkileri ve kullanm alanlarna gre de snflanr. Retenaj etkilerine gre; yardmc retenaj maddeleri, kombinasyon retenaj maddeleri ve ikame retenaj maddeleri olarak ayrlr. Yardmc retenaj maddelerinin tabaklama etkileri yoktur, deriye balanp deri zelliini etkilerler, ar yksek oranlarda kullanlmazlar ise krom derinin zelliklerini etkilemezler. Bu maddeler genellikle naftalin slfonik asitin formaldehit ile kondenzasyon rnleridir. Yardmc sepi maddelerinin sepileme zellikleri yoktur, n sepi maddesi, retenaj maddesi, dispersiyon retenaj maddesi, aartma ve beyaz sepi maddesi olarak ve dolap boyamasnn homojenliini salamak iin kullanlrlar. Kesit boyamay kolaylatrrlar, rengi
79

ok aarlar ve k haslklar 2-4 arasnda deiir. Bitkisel tabaklama maddeleri ile birlikte kullanldklarnda dispergatr etkisi gstererek kesite ilemelerini salarlar. Sentetik yardmc retenaj maddeleri pH 2.5-7.0 arasnda deiik pH seviyelerinde hazrlanr. Asitlii fazla olanlar ntralizasyondan nce veya krom tabaklama sonrasnda kullanlarak derilerin makinelerde kolay ilenmesi yannda sra sabitlii salarlar. Kromlu derilerin bitkisel tanenler ile retenajnda; ntralizasyona yardmc olurlar, srada birikerek, daha sonra kullanlan retenaj maddelerinin derinin kesitine ilemesini kolaylatrrlar. Ntralizasyon aamasnda sodyum formiat, ntralizasyon sepi maddeleri veya dier mutat ntralizasyon maddeleri ile beraber ayn banyoda kullanlabilirler. Yardmc retenaj maddeleri valeks, mimoza ve kebrako gibi bitkisel tanenlerin byk molekll, debagat ilgisi yksek partikller meydana getirmesini azaltmak suretiyle derinin abuk ve homojen sepilenmesini salar, bu zelliklerinden dolay ok iyi bir dispergatr tanendirler. Kombinasyon retenaj maddeleri az sayda fenolik grup ihtiva ettiklerinden tabaklama etkileri ve doldurma etkileri snrldr. Genellikle bitkisel tabaklama maddeleri ile birlikte kullanlarak derinin rengini aarlar, deriye ileme ile kesit tabaklamay iyiletirirler ve bitkisel tabaklama maddelerini disperge ederek amurlamasn engeller. kame retenaj maddeleri tek bana yeterli retenaj etkisine sahip ve bitkisel tanenlerin zelliklerine benzer zellikler gsteren fenol kondenzasyon rnleridir. Tm bitkisel ve sentetik tanenler ile ok iyi badarlar ve tuzlara kar hassas deildirler. Bitkisel sepi maddeleri yerine ksmen veya tamamen kullanlabilir, bitkisel tabaklama maddelerinin kesite ilemelerini hzlandrr, bitkisel tabaklama maddelerinin amurlamasn nler ve derinin rengini aartrlar. Fenol bazl ikame retenaj maddeleri tek balarna kullanldklarnda beyaz bir deri vermelerine ramen genellikle bitkisel, sentetik ve madensel tabaklama maddeleri ile birlikte kullanlr. Bitkisel (vegetal) tabaklamada yksek yrtlma mukavemeti yannda ayn ekilde ak renkte deriler elde edilir. kame retenaj maddeleri ince ve sabit bir sra verir, bitkisel tanenlerden daha az doldurucu zellie sahiptirler, boyamada renk aarlar, k haslklar farkllk gsterir. Asitlii fazla olanlar krom skc etkiye sahiptir. kame sepi maddeleri bilhassa softy ve giysilik gibi yumuak deri tiplerinin retenajnda bitkisel ve yar bitkisel tabaklanacak derilerin tabaklamas iin kullanlr. Kombinasyon tabaklama gren derilerde kullanlacak toplam bitkisel tanen miktarnn te biri orannda kullanlabilirler. Bitkisel tabaklama grecek derilerde ise kullanlacak toplam aktif tanen miktarnn yarsnn ikame retenaj maddesi olarak kullanlmas tavsiye edilir. Kullanlacak miktar derinin yumuaklna, dolgunluuna ve rengine gre ayarlanr. Yumuaklk ve dolgunluk; derinin yaps ve sra skl etkilenmeksizin elde edilir. ok iyi zmparalanabilme zellii sayesinde bilhassa nubuk ve zmpara yaplacak derilerin retenajnda tavsiye edilir.
Retenajn Pratikte Yapl Retenaj ilemi ntralizasyon ileminden sonra yaplmaktadr. Boyama ve yalama ilemler inden nce veya sonra flotteye retenaj maddesi vermek mmkn olup pratikte retenaj ileminin saysz versiyonu bulunmaktadr. Giysilik derilerin yumuak ve dolgun olmas istenmektedir. Bu nedenle iyice ntralize edilmelidirler. Derilerin pH deeri 5.0-5.5 seviyesine karldktan sonra ksa bir ykamaya tabi tutulurlar. Daha sonra deriler 35-40 Clik % 200 flottede % 3 reineli tanen, % 3 fenolik sintan, % 3 aartc tanen ve bazen ok az bitkisel tanen ile retenajlanabilirler. Retenaj sresi toplam 1-1.5 saattir. Retenaj leminin Kontrol lem aamasnda kontrol yapmak zordur. Ancak flottede herhangi bir kelme olup olmad, verilen retenaj maddelerinin alnp alnmad ve flotte incelenerek kontrol edilebilir. 80

Retenaj Hatalar Retenaj ileminin hatalar genellikle ntralizasyonun iyi yaplmamasndan, pH deerinin kullanlan retenaj maddeleri ile uyumlu olmamasndan, birbiriyle uyum salamayan retenaj maddelerinin seilmi olmasndan, scakln ve mekanik etkinin yeterli olmamasndan kaynaklanmaktadr.

Yalama ilemi Yalama ileminin amalar Kopma mukavemeti, esneklik ve diki yrtlma mukavemeti gibi eitli fiziksel zelliklerin gelitirilmesi Yalama maddesinin fiziksel ve kimyasal zelliklerinden faydalanarak su geirmezlik yeteneinin arttrlmas Deri yzeyinin finisajda yalama maddesi ile kaplanmas suretiyle pull-up ve crazy horse derilerde olduu gibi s etkisi altnda kararma gibi deiik estetik grnmlerin kazandrlmas

Kkba deri retiminde kullanlan yalar Slfate Yalar Slfatasyon ilemi doymam ya asitli her hangi bir yan molekllerine H2S04 sokularak suda emlsiye olabilir duruma getirilmesidir. Slfate yalar kuvvetli asitlii ve tuz oranna dayankl olmadnda krom tabaklama ve pikle aamasnda kullanlmazlar. Genel olarak ntralizasyon ileminden sonra yalama aamasnda kullanlr. Tek bana kullanlmazlar. Yzeysel olarak deri yzeyini yalarlar. Gnmzde hayvansal, bitkisel, balk ve sentetik olmak zere eitli ham yalarn slfate rnleri elde edilmekte ve dericilerin kullanm iin piyasaya srlmektedir. Ticari adlar altnda alnan rnler ya tek bana veya dier ham yalarla veya slfate yalarla kartrlarak yalamada kullanlr Kartrma bu yalarn zelliklerine ve retilen derinin tipine gre deiiklik gsterir. Slfite yalar Bu yalar oksidatif koullarda sodyum metabislfit ile doal yalarn reaksiyona sokulmalaryla elde edilirler. Bunlar elektrolitlere kar slfate olanlardan daha stabildirler. Bu Yalarn emlsiyonlar asidik ortama, sert sulara, yksek tuz konsantrasyonlarna ve hatta krom tabaklama maddelerine kar stabildirler. Bunlar derinin i kesimlerine kadar penetrasyonu byk lde kolaylatran ve ok yksek bir yumuaklk kazandran olduka iyi misel emlsiyonlar olutururlar. Derilerin fiziksel mukavemet deerlerini arttrrlar. Ancak slfite yalarn kullanm oran sra boluu oluturmayacak ekilde tespit edilmelidir Genellikle slfite balk yalar kullanlr. Slfone yalar
81

Ham ya slfonik asit tuzlar, slfrtrioksit veya oleum (slfrik asit buhar) ile muamele edilirse slfone ya meydana gelmektedir. Slfone yalarn emlsiyonlar elektrolitlere kar dayankldr. Yksek asit ve tuz konsantrasyonlarnn bulunduu ortamlarda rahatlkla kullanlabilirler. Yalama ileminde kullanldnda yumuaklk, dolgunluk ve yzeyde ho bir tutum elde edilir. Slfone anyonik yalar; iyi bir dolgunluk ve tutum verir. Sentetik yalama maddeleri Bu yalama maddeleri hayvansal ve bitkisel dndaki kaynaklardan elde edilirler. Bu rnler esasen mineral yalardr. Bununla birlikte, trigliseritlerden elde edilen birok alkol ve ya aminleri de bu gruba dahildir. Bu yalarn birou slfatasyon, slfitasyon, slfoklorlama, etoksilasyon veya epoksidasyo n ile modifiye edilirler. Bu kollagenle emlsifikasyonu ve reaksiyonu mmkn klmaktadr. Bu yalama maddelerinden bazlar bunlarn deri ierisindeki dalmlarn nemli biimde iyiletiren tabaklanm deride kalan doal yalar zmektedir. Modifikasyon tipine derecesine bal olarak bu rnler suda iyi emlsiyonlar olutururlar ve iyi bir penetrasyon ve stabilite salarlar.

Katyonik yalar Genellikle katyonik ykl bir yzey aktif madde ve bir doal yan karmndan elde edilirler. Katyonik yalar ve bunlarn emlsiyonlar asitlere ve mineral tuzlara kar mkemmel bir dayanm gsterirler. Katyonik yalar kullanldnda dier anyonik yalarn, bitkisel tanenlerin ve anyonik boyarmaddelerin kme tehlikesi sz konusu olabilir. Bu nedenden dolay, deri retiminde ounlukla ikinci bir yalama flottesinde yzey yallnn ve tutumun gelitirilmesi amacyla kullanlrlar. Baz yalama maddesi karakteristikleri Yalamann pratikte yapl Tek banyoda retenaj ve boyama ile birlikte veya ayr bir yalama flottesinde gerekletirilir. stenen yumuaklk, yzey zellikleri, tutum, elastikiyet gibi unsurlar gznne alnarak Sfate, slfone ve sentetik yalardan zel bir ya kombinasyonu oluturularak Tra arl zerinden % 8-12 orannda 60cdeki 3 kat suyla iyice kartrlarak emlsifiye edilir. %100-150 flottede 50-55cdeki yalama flottesine ilave edilir.60 dakikalk mekanik etki sonunda % 0.5 formik asit ilave edilip 15 dakika fiksasyon iin dolap dndrlr. Ilk suyla 15 dakika ak kapak ykanp dolap szlr deriler sehpalanr. Yalama maddelerinin karm kullanm Kompozisyon Slfite doal sentetik rnler Karakteristikler nerilen rnler

ve ok yumuakve dzgn tutumlu ve iyi Hafif giysilik deriler, demelik dolgunlua sahip deriler retimek iin deriler, nappa deriler deri yapsna derinlemesine penetre
82

olurlar Slfite ve sentetik Elektrolitlere kar mkemmel doal rnler stabilite, yksek seviyede penetrasyon ve yumuaklk Modifiye ya alkol Yumuak ve ipeksi tutum, iyi esasl rnler dolduruculuk ve k hasl. Derinin fiziksel ve kimyasal zelliklerinde iyileme salarlar Kompozisyon Karakteristikler zellikle mobilyalk ve giysilik amal, yumuak nappa benzeri deriler Nappalar, demelik ve semikrom deriler

nerilen rnler

Modifiye lanolin bazl Dk younluklu, ho, ipeksi tutumlu peksi, ho tutuma ihtiya slfite doal ve yumuak deriler. Bu rnler . duyulan pekok deri tipi iin sentetik rnler Kromda, yalamada ve apre kat uygundurlar. olarak finisajda kullanlabilirler. Slfate doal sentetik rnler ve Dolgun ve ipeksi tutumlu deriler Yumuak ve orta tutumlu sk verirler ciltli deriler iin uygun Giysilik, demelik, nappa gibi yksek dzeyde yumuaklk istenen birok deri tipi iin uygundurlar

Modifiye parafin bazl Baz deri tiplerinin retiminde sentetik rnler kullanlrlar. Su geirmezlie katkda bulunurlar. Kadifemsi, ok yumuak bir zellik kazandrrlar. Yalama hatalar Ya kusmas: Deri yzeyinde beyazdan beyaz-gri buu eklinde grlr.

Genellikle mineral tabaklanm derilerde grlr. Yetersiz doal ya gidermeden dolay deri bnyesinde yksek doal ya bulunmas, Yksek miktarda doymu ve doymam ya asitlerini ieren yalama maddelerinin yalamada kullanlmas, Derilerin ekstrem scaklklarda depolanmas (scak/souk), Yksek nem ve mikrobiyal etki ya kusmalarna neden olur. Ya lekeleri Koyu, yal lekeler derinin tm blgelerinde grlr. Bykba hayvan derilerinde ounlukla bbrek blgelerinde, koyunlarda ounlukla boyun, srt, kuyruk ve kropon blgelerinde grlrler. Alt ilentilerde doal yan yetersiz dalm ve sabunlatrlmasndan, ya gidermeden ve yalamada stabil olmayan yalama maddeleri ile ilenmemi doal yalarn yksek miktarlarda kullanlmasndan kaynaklanr. Ya sabunlar
83

Yksek doal ya ierii veya sabun oluturmak iin metal tuzlaryla reaksiyona giren stabil olmayan yalama maddelerinin kullanlmas sonucu deri yzeyinde beyaz dzgnsz lekeler olarak grlrler. Bunlardan baka; ya oksidasyonu ve polimerizasyonu, ya krklar, ya ayrmas, ya benekleri, yan yzeye g, koku, k haslnda bozulma, ar yalama, syla sararma, yksek su emme Yalamaya Etki Eden Faktrler Kullanm Oran; retilen deri cinsine ve zelliklerine gre kullanlan ya oran kuru arlk zerinden saf ya miktar olarak % 4-16 arasnda deiir. Ticari yalama maddeleri ya ve emlgatr karm olup; karmda bulunan yalayc maddeler saf ya veya ya btn olarak ayrca belirtilir. Ya miktarnn fazla ykseltilmesi derilerin konfeksiyonu ve kullanm srasnda mahzurlar meydana getirmektedir. % 6nn zerindeki ya oranlarnda ayakkab imalatnda yaptrma zorluklar meydana gelir. Yksek scaklklarda yaplan vulkanizasyon gibi ilemlerde ya kusmas meydana gelir. Flote Miktar; pratikte yalama ileminde genelde % 50-200 flote ile allr. Flote azaldka deriye balanma hz artmakta, flote de daha az ya kalmaktadr. Flotenin azalmas ile scak su miktar azalmakta, ilem sresi ksald iin elektrik enerjisi tasarrufu salanmaktadr. nce ve geni yzeyli derilerde dk flotede alldnda yrtlma ve kopma olmamas iin blmeli dolaplarda allmaldr. Temparatr Etkisi; yksek slarda deriye ya balanma oran artmakta, banyoda daha az ya kalmaktadr. Temparatr arttka deride yzey kayb % 3e kadar kmaktadr. Kullanlan yan dk slarda emlsiyon stabilitesi ve znrl iyi ise; dk temparatrlerde yzey art gzlenmektedir. pH Etkisi; pH ykseldike derinin katyonik yk azalmakta anyonik yalama maddeleri deriye daha iyi ilemekte, iyi bir i yalama yaplmaktadr. Dk pH deerlerinde yzeysel balanma miktar artmaktadr. Katyonik yalama maddeleri pH deiiminden fazla etkilenmeden genellikle yzeysel balanmaktadr. Yalama ilemi sonunda flote asitlendirilerek yan deriye balanmas arttrlmakta fakat banyoda kalan ya deri yzeyine balanmaktadr. Ancak ticari yalarn ou asitlere kar dayankl olduu iin yzeye ya balanmas yeterli olmamaktadr. Yzey yalamas gerektiren durumlarda slfate anyonik ya, katyonik ya veya kombine ya kullanm uygun olmaktadr. lem sonuna doru floteye ilave edilen formik asit ile pH drlr ve kullanlan ya ve dier anyonik malzemelerin deriye fikse olmas yani balanmas salanr. Yan deri iinde fikse edilmesi ile deride ya lekelerine ve ya kusmasna neden olabilecek yalama maddelerinin migrasyonu yani yer deitirmesi engellenir. Ayn zaman fikse etme ile finisaj, yaptrma ve kuru temizleme ilemlerinde yalama maddelerinin deriden geri znmeleri nlenir. Ya lekelerinin olumasnn bir nedeni yeterli derecede ya giderme yaplmamas; dier bir nedeni de ar yalamadr. Derinin yalanmas srasnda flotede veya deri iinde fazla miktarda elektrolit varsa, elektrolit dayanm iyi olmayan yalarda tanecik bymesi ve ya kmesine bal olarak derinin baz blgelerinde ya lekeleri oluur.

84

Deri yzeyinde reine grnmnde ak sardan kzl kahveye kadar deien renklerde olan ya, balk ya gibi doymam trigliseridlerdir. Bu doymam yalar oksidasyon ve polimerizasyon reaksiyonlar sonucu srada gzkrler. Yzeyde rasgele dalm gri mavi renkli grnen maddeler krom sabunlardr. Esas ya kusmas beyaz kristal yapda bir tabaka meydana getirir. Bu tabaka hafif stmakla kaybolur. Bu tip ya lekeleri ya giderme veya yalama hatasdr. Boyama ve son sepi srasnda yksek oranda anyonik yardmc madde kullanlmas ya kusmasn arttrmaktadr. Derilerin ani soutulmas yan yzeye kmasn hzlandrr. Yalamada; ya karmna ilave olarak mineral ya (ntral ya) katmak faydal olmaktadr; ancak kesin zm deildir. Yalama Sresi; uygulanan metot ve ya yzdesine gre 20 ile 120 dakika arasnda yalama ilemi uygulanr. Temparatr arttka, flote azaldka, ya yzdesi arttka, deri ile yalama maddesi arasndaki yk fark arttka yalama sresi ksalr. Sre uzadka artan mekan ik etki ile sra zarar grebilecei iin kesit yalama yaplp banyoda ya kalmaynca sreyi daha fazla uzatmamak gerekir. Kkba giysilik deri retiminde dikkat edilecek noktalar Yumuaklk Ya ilemler srasnda deri yaps ne kadar iyi alrsa, lifsi olmayan maddeler (ekilsiz proteinler) deriden ne kadar fazla uzaklarsa deri o derece yumuak olur. Slfite yalar slfate yalara gre daha fazla yumuak deriler verir. Sentetik yalama maddeleri deriyi ok fazla yumuak yaparlar, ancak deriye kuru bir tutum verir. Tek bana yalama ileminde kullanlmamaldr. Dier yalama maddeleri ile kombine edilip kullanlmaldr. Slfite yalarn fazla kullanld durumlarda cilt boluuna neden olur. Su iinde emlsiyon kabiliyeti olduundan yzey aktif maddeler (sabun) gibi davranrlar. Mamul deriler deri eyas, mont olarak retilmeden nce depoda biraz bekleye bilirler, bekleme esnasnda ortam rutubet iyi ayarlanmaz ise derilerin rutubeti kaybolabilir. Bundan dolay yalama ilemi esnasnda rutubet tutucu waks temelli ester yalar kullanlmaldr. Pikle veya krom tabaklama esnasnda derinin yumuakln garati etmek, daha yumuak olmasn salamak iin sentetik yalar kullanlmaldr. Mukavemet /dayankllk Ham derilerin korunmas srasnda uygun olmayan konservasyon nedeniyle derilerde bakteri faaliyeti meydana gelirse derinin lif yaps zarar grr, ok fazla oranda deride yrtlmalar grlr. Islatma ileminin ok uzun srmesi ve fazla oranda enzim kullanlmas durumunda da derinin dayankllnda dmeler grlr. Kirelik ileminin uygun scakl 22-25 oC derece civarndadr. Yksek scaklklarda derilerin imesi deceinden, derilerin aktif balanma yerlerinde bir azalma grlr, bu sebeble deriler yeterince geliemez. Derilerin tabaklama maddelerini alma kapasitesi der. Bu durum derilerin yrtlmasnn artmasna neden olur.

85

Islatma ileminden kirelik ilemine bir miktar tuz tanr. Bu tuzlar kirelik ileminde kire ile birleerek CaCl2 (kalsiyum Klorr olmasna dene olur. Ortamda kaliyum klorrn olmas daha sonra derilerin yrtlma dayanmlarnda dmeler grlr. Ar ntralizasyon ilemi deriden krom ayrlmasna neden olacandan derilerin dmesine neden olur. Yetersiz ntralizasyon ilemi sonucunda derilerde asit kalmas alnlmazdr, bu sebeble derilerin protein yapsana asitler zarar verir ve derilerin yrtlma dayanmnda dmeler grlr. Pikle scaklnn 30 oC derecenin zerine kmas durumunda ortamn asitli olmasndan dolay derinin protein yaps zarar grr. Boyama, yalama, retenaj ilemlerinden sonra verilen formik asidin miktar fazla olmas durumunda derilerin diki yrtlma dayanm der. Cilt dzgnl Deriler hamderi esnasnda ok iyi korunmaldr. Derilerde grlecek mikro-organizma faaliyeti derilerin cildi bozulur. Deri ilentilerinde zellikle sama ileminden sonra ykamalar esnasnda ani scaklk dmesi sonucunda kl kas gerilir ve derilin cildi przl olur. Ani ph deimelerinden aknmak gerekir. Ani ph deimesi sonucunda banyoda fazla oranda kimyasal madde bulunuyorsa, banyodaki kimyasallar derilerin cildine yulrlar ve derilein cildini przl hale getirirler. Krom tabaklama/ bazifikasyon esnasnda derinin cildine krom kmesi de derilerin cildinin przl olmasna neden olur. Hafiflik Giysilik derilerin hafif olmas istenir. Yalama ileminde kullanlan doal yalar derilerin arln arttrr. Damarllk Damarl grnm giysilik derilerde istenmeyen durumlarda birisidir. Damarllk hayvann rkndan kaynaklanaca gibi kirelik ileminde yaplan hatadan da kaynaklanr. Kirelik ileminin scaklnn dk olmas durumunda derilerde istenmeyen dzensiz imeler grlr. Damarllk dolabn dn hznn fazla olmasnda da kaynaklanr. Boluklu deri Boluklu deri olumasnn sebebi ilentiler esnasnda fazla protein kayb olmasndan kaynaklanr.

Giysilik deri eitleri

Napa deri

86

Koyun, kei, dana gibi derilerden elde edilirler. Derinin cilt dzgnlne gre anilin, semi anilin veya rtc finisaj uygulanr. (finisaj ders notlarnda anlatlacaktr) Nubuk Sra yaps dzgn, deri yaps sk koyun, kei derilerin cildi zmparalanarak elde edilir. Zmparalama ileminden sonra deriler kadifemsi grnm ve tutumlu hale gelir. Zmparalama ileminde derilerin cildi tam giderilmez, cildin tam giderilmesi durumunda deriler set haline gelir. Cildin zerinden ok az miktarda alnr. Derilerin yzeyine baklrsa cild yaps ve kl dipleri grnr haldedir. Derilerin cildi nce 250-280 nolu zmpara ,ile daha sonra ise 400 600 nolu zmpara zmparalanr, tozlar giderildikten sonra kullanma hazr hale gelir. Nubuk ilentisinde dikkat edilecek noktalar Tabaklama ilemi esnasnda veya retenajda aluminyum iirekli mineral tabaklama ve retenaj maddeleri kullanlmaldr. Krom retenaj ilemi esnasnda fazla oranda oranda krom renetaj maddesi verilmemelidir. Derilerin zmralanmasn zorlatrr. Ntralizasyon ph s fazla yksek olmamaldr. Ntralizasyon phsnn yksek olmas derilerin yumuakl artracandan zmparalama ilemi zorlar. Ntralizasyon phs 5 civarnda olmaldr. Retenaj ileminde zmparala ilemini kolaylatran, cildi sklatran retenaj maddeleri kullanlmaldr. Bu maddeler alminyum, zirkonyum ve bitkisel retenaj maddeleri gibi maddelerdir. Alminyum retenaj maddeleri derilerin zmparalanabilirliini arttrr, sk kadifemsi yzey verir, mkemmel parlaklk verirler, ancak ince yatk deri verirler. Bu yzden alminyum tabaklama maddeleri retenajda fazla kullanlmaz. Alminyum deriye zayf balarla balanr bu yzden deriden ykamlarla kolay ayrlr. Derilerin kesit boyanmasnda sorun yaratrlar. Alminyum boyama yalama ileminden sonra fiksasyon aamasnda deriye parlaklk kazandrmas ve su geirmezlik salama iin kullanlr. Nubuk ilentisi direkt veya ara kurutmal olarak ilenebilir. Kuru tutum verdiinden dolay sentetik yalar tercih edilkir. Nubuk deriler giysilik olarak kullanlaca iin giyim konforu asnda yumuak olmas istenir. Zmralama ileminden sonra deriler tekrar yalama ilemine alnarak derilerin yumuakl tekrar fazla oranda ya verilerek yumuakl salanr. Yumuaklk iinm i yalama yapan slfite yalar ile, yzeyde kadifemsi tutumu ggelitiren ve yaz efektini gelitiren yzey yalama yapan yalar tercih edilmelidir. Formik asit verildikten sonra katyonik yalar kullanlarak yazma efekti gelitirilir. Set deri Ciltli olarak deerlendirilemeyecek deriler set olarak deerlendirilir. Set olarak ilenecek deriler kromdan sonra setine baklarak ayrlrlar. Deriler et yznde hata, kesit olmamamsna dikkat edilir. Deriler et yznde fazla hata varsa cilt yz tamamen giderilerek set olarak deerlendirilir. Set olarak ilenmi koyun derilerinin mukavemeti dktr bu yzden kei, olak veya dana derileri bu amala tercih edilir. Deriler nce 180 -220 gibi kaba dili zmpara kad ile zmparalanr daha sonra 300-600 nolu ince dili zmpara kad ile zmparalanr. Set iki trl yapla bilir, birinci yntem deriler retenaj, yalama boyama ilemi yaplr, daha sonra zmparalama ilemi gerekletirilir. kinci yntemde yanlzca yalama ve retenaj ilemi
87

yaplr. Deriler kurutulur,gergi ilemi yaplr zmparalama ilemi bu ilemlerden sonra yaplr. Dolaba tekrar atlan derilere yanlzca boya ve fiksasyon ilemi yaplr. Eer gerekiyorsa az miktarda retenaj ve yalama ilemide yapla bilir. Set ilentisinde kromdan sonra krom retenaj ilemi yaplr. Bu ilem derilere boya homojenlii ve mukavemet kazandrr. Set derilerin retenajnda zmparalama hasln arttrmak iin sentetik taneler, bitkisel tanenler ve reineli tanenler tercih edilir. Set derilerin ilentisinin yalamasnda cilde kuru tutum veren yalar tercih edilir. Genel olarak sentetik yalar tercih edilir. Sette yazma efekti elde etmek iin komplek aktif yalar tercih edilmelidir.

Gderi Gderi su emici zellii olan derilerdir. Cam silmeyen uygun deriler olup zel retilen derilerdir. Gderi suyu ok iyi absorbe eder. Alkalilere kar dayankl ykanabilir derilerdir. Genel olarak boyanmazlar. Bitmi haldeki gderi hafif sar renktedir. Yumuak tutumlu dkml derilerdir. letti aamalar Islatma Bilinen slatam yntemi uygulanr. Kirelik Set derilerin ilentisinde deriler uzun sre kirelie maruz braklr. Kirelik ilemi gderilerin en nemli ilem basaklarndandr. Uzun sren kirelik ileminde derilerin kollagen liflerinde kopmalar grlrler. Kirelik ilemi 3-15 gn srer. Kirelie alnan deriler nce eski kirelik zeltisine daldrlrlar. Etleme ileminden sonra tekrar kirelik ilemi uygulanr. Bylelikle deriler daha fazla imeye maruz braklr. Gderilerin zerinde cilt tabakas olmaz. Cildi ya kirelik aamasda yarma yaplarak veya kire giderme ileminden sonra tra ilemiyle alnr. Kire giderme ve sama Kire giderme ve sama ilemi bilindii gibi yaplr. Aldehit tabaklama Kire giderme ileminden sonra deriler %1-2 formaldehit ile n tabaklama yaplr. tabaklama ilemi bittikten sonra derilerin cildi tralanr. Ya tabaklama n tabaklamas bitmi deriler sularnn deriden uzaklamas iin beklenir. Eer deride su bulunursa yan deri iine girmesi zorlar. Daha nceleri derilerin iine yan girmesi iin topmakl teknelerde deriler tokmaklanrd ancak imdi dolaptada bu ilem yaplmaktadr. Ya ile tabaklamada iyot indeksi yksek balk yalar kullanlr. Balk ya ile slfoklorlanm yalar kullanlr. Balk ya ile kartrlan bu yalar deri iine daha kolay girmekte ve daha dolgun deriler verir. Su absorblama zellii artar. n

88

Slfoklorlu yalar derinin amino gurubuna balanr, ve aa HCl asidi kar. Ya ile tabaklamada kullanlan yalar doymam yalardr. Deride tabaklama srasnda balk yalar havann oksijenine maruz kalarak tabaklayc zellii olan akrolein ad verilen aldehit yap kazanrlar. Bu madde toksik bir maddedir. Ya tabaklamada kullanlan yalarn iyot ideksi -120-160 arasndadr. 120 den dk yalar ya tabaklama iin uygun deildir. 160 fazla olanlar ise deriye yzeysel balanrlar. yot indeksi yksek yalar doymam yalardr. Balk yalarnda pekok doymam ya asitleri ierirler. Tabaklayc zellii olan yalar. Derilerle ileme sokulduktan sonra, ya deriye tamamen iledikten sonra ss 40 oC olan odalara alnrlar. Yalar havann oksijeni ile oksitlendikten sonra yalar peroksitlere dnr. Peroksitler deriye balanmaya balarlar. Peroksitlerin bir ksm ketonlara bir ksm ise iki peroksit molekl birleerek polimerleirler. Peroksitlerin deri ile birlemesi amino guruplar zerinden gerekleir.
Ya tabaklama

Balk yalar ile ilgili bilgiyi deri yardmc maddeleri ders notlarnda bulabilirsiniz.

Ya ile tabaklamann yapl Ya ile tabaklamdan nce derilerin nem oran %40 n altna getirilir. Derilerin ph s 7 civarnda olmaldr. Derilerin cildi tralanr. Deriler dolaba atlr. Deri arl zerinden
89

%20-30 orannda ya kullanlr.( Balk ya+ slfoklorlu ya ) ya deriye nfuz etttikten sonra deriler oksidasyon ien 40 oC scakla sahip odalara alnrlar. Oksidasyon sresi 15 gn kadar srebilir. Asl ya ile tabaklama burada gerekleir. Oksidasyon s veren bir reaksiyondur. Derilerin baz blgeleri sdan dolay kuruyabilirler. Bunun iin derile kontrol edilir. Oksidasyonla birlikte derilerin rengi sardan kahverengiye dnr. Oksidasyon tamamlandktan sonra derilerin fazla ya uzaklatrlr. Derilerin baz blgeleri kurudu ise sacak su bulunan bir bidona daldrlarak tekrar slatlr. Derilerdeki fazla ya uzaklatrmak iin deriler sodyum karbonat ile ykanrlar. Bylelikle yazla yalar sabunlaarak deriden uzaklar. Tabaklama ileminin sonunda derilerin rengi kahverengi hal almasnda dolay renklerinin beyazlatlmas gerekir. Bu amala oksijenli su hidrojen peroksit kullanlr. Bu ilemin yan sra kkrt dioksit gaz ile kapal bir odada beyazlatma ileminede tabi tutulabilir, veya %5 sodyum bislfit verilerekte beyazlatma iilemi yaplr. Beyazlatma ileminden sonra deriler ykanr, ve kurutulurlar. eer istenirse gderiler modaya gre boyanabilirler.

90