Aratrma

R
Abdulkadir Baran*

yy sonlarndan itibaren Newton, Paton, Myres ve Judeich gibi aratrmaclar tarafndan, Byk Menderes ve Dalaman ay arasnda kalan antik Karia blgesinde zellikle Leleg toplumu ve kltrel izlerine ait yaplan almalar, 20. yy iinde blgede uzun sreli aratrmalar yapm olan Bean, Cook ve Radt gibi bilim adamlar devam ettirmilerdir. W. Radt tarafndan hazrlanm olan "Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos" bu toplum ve onlarn maddi kalntlar zerinde hazrlanm en kapsaml yayn olarak dikkat eker, ancak uzun sreli yzey aratrmalarn temel alm olan bu almann arkeolojik kazlar ile desteklenmesi gerekmektedir.1 Hellenlerce Leleges olarak adlandrlan bu toplum, Karia'da, Kar olarak anlan toplumun yan sra yerleik bir halk olarak karmza kmaktadr. Leleg isminin aklanma giriimlerinde en dikkat ekici olan Luwice lulahi (barbar) ile badatrlmasdr,2 ancak bu durum henz bir kesinlik kazanmamtr. Antik kaynaklarda Leleg halknn varl Strabon dnemine dein izlenebilmesine ramen Karia'da ya da baka bir yerde Karca olarak anlan dilin3 haricinde Leleg dili olarak tanmlanabilecek herhangi bir yazt bulunmamtr. Bu durum Leleglerin de Karca konutuklar eklinde yorumlanmaktadr.4 Bununla birlikte ele gemi olan az saydaki Karca yaztn zmlenmi5 olmakla birlikte henz tam anlamyla bilim evresinde kabul edilmemi oluu, ilerde bu yaztlarda Lelegler ile ilgili bilgilerin ortaya karlmas olasln sakl tutmaktadr. Homeros,6 Troia yandalar arasnda sayd Leleglerin kral Altes nderliinde Troia'nn gneyinde Satnioeis nehri kysndaki Pedasos ehrinde yaam olduklarn aktarr.7 Troia sava sonrasnda ise getikleri yerlerde birok iz brakarak8 gneye inmi ve Karia blgesindeki Halikarnassos (Bodrum) civarna yerlemi olduklar kabul edilir. Troia sava srasnda ve sonrasnda daima Karlarla birlikte anlm olan Lelegler, Karia blgesinde 8 kent kurmulardr. Kent-lerden birisi ise daha nce kuzeyde oturduklar

19.

Altes'in ehri Pedasos'un bir yansmas olarak Pedasa adn tamaktadr.9 Bodrum yarmadasnda youn olarak tespit edilebilen kalntlarn gsterdii zere Leleglerin kendilerine zg bir mimari gelenekleri bulunmaktadr ve bu nedenle de Leleg kentleri byk oranda tespit edilebilmektedir. Karlar ve Lelegler her zaman birbirleriyle balantldrlar. Antik yazarlar onlarn hem Troas'da hem de Karia'da birlikte yaam olduunu aktarrlar.10 Herodotos,12 Kar ve Leleg halklarnn ayn halk olduunu belirtirken, Strabon, genelde Kar'lar Leleglerden ayr tutmakla13 birlikte bir yerde bunlarn ayn halk olduundan bahseder,14 ancak burada da bakasnn yargsn aktaryor grntsndedir. Leleg ve Kar toplumlar hakknda verilen bilgilerde Lelegler her zaman ikinci planda gsterilmilerdir. Pausanias, Leleglerden "Karia soyunun bir blm" olarak bahseder, Strabon ise Leleglerin Karia'ya asker olarak hizmet ettiklerini, ancak tm Yunanistan'a dalmalar sonucunda soylarnn yok olduundan bahseder.15 Leleg kentleri arasnda anlan Theangela'nn yerlisi olan Philippos ise Lelegleri, Kar'larn kleleri olarak adlandrmakta ve onlar Spartal Helotlara veya Tessalia'l Penestlere benzetmektedir.16 Nitekim Leleglerin kltrel adan da Karlarn gerisinde kalm olduklar, Leleg yaps olarak tanmlanan kalntlarn byk oranda yaam ve lmle ilgili konutlar ile mezarlardan olumasndan da anlalmaktadr.17 Plinius, (N.H.5,107) komu 6 Leleg ehrini skender'in Halikarnassos'a balam olduunu syler ve bu kentlerin adlarn da verir. Fakat, gnmz aratrmaclar tarafndan bu durumun bir hata olduu kabul edilmektedir. Bu noktada Plinius'un Mausolos'un yapt ii yanllkla skender'e yklemi olduu dnlmektedir. Bu durumun bir hata olarak kabul edilmesinde Strabon'un verdii bilgilerin yan sra, skender ayrldnda ehrin tamamen igal bile edilmemi oluu ve byle bir yerleimin gerekletii zaman skender'in Dou Seferinin tam ortasnda
23

ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

Aratrma

Resim 1
olmas gsterilmektedir.18 Strabon19 ise bu iin Mausolos tarafndan yaplm olduunu aka sylemektedir ki bu durum genel tarih akna ve Mausolos'un Hellenleme politikasna da uygun dmektedir. Strabon ise Leleg kentlerinden Myndos ve Syangela'nn isimlerini vererek onlarn haricindeki dier alt kentin Mausolos tarafndan Halikarnassos'a dahil edilmi olduunu aktarr. Plinius'un aktardna gre bu 6 kentin isimleri; Termera, Side, Madnasa, Pedasa, Uranium ve Telmessos'dur ve eitli syleni biimleri bulunmaktadr. Lokalizasyonlar halen tartmal olmakla birlikte20 genelde uzak ve ulalmas g alanlarda kurulmu ve M.. 4. yy'da Mausolos tarafndan halk boaltlm olan yerleimlerin kalntlar konumlar sayesinde gnmze ulaabilmitir.21 Mausolos, Myndos ve Syangela kentlerini yeniden ina ettirmi, Halikarnassos'u ise neredeyse tamamen yeni olarak Hellen tarznda ama iine zorla yerletirilmi Leleg ahalisi ile kurmutur. Bylece Bodrum yarmadasnda Hellen geleneinde kent oluturulmu ve bakent Halikarnassos, merkezdeki konumuyla adeta dier iki kent tarafndan korunur duruma getirilmitir.22 Leleg kenti Myndos'un yeri Gmlk'n 3 km. gney-dousundaki Bozda zirvesindeki kalntlarla bir tutulmaktadr. Kentte sur duvarlarndan ve zirvedeki byk bir kulenin kalntlarndan baka bir ey kalma24

mtr. Ele geen malzeme, burada erken dnemlerden M..4.yy'a dein bir yerleme bulunduunu gstermektedir. Gmlk'te yer alan kentin ise Mausolos tarafndan yeri deitirilerek yeniden kurulan Myndos olduu dnlmektedir.23 Bylece Myndos kentinin de yerinin deitirildii, ancak bu deiikliin kenti fazla uzak olmayan daha uygun bir konumda yeniden kurmaktan ibaret kald anlalmaktadr. Mausolos'un Halikarnassos ile birletirmedii dier Leleg kenti Syangela'dr. Ancak kent Myndos rneindeki gibi farkl bir yerde Theangela'ya dntrlerek yeniden kurulmutur. Daha nce Asarlk, Gkeler, Etrim veya Karada'da yer ald dnlen24 Syangela kenti, Bean tarafndan, Bodrum'un dousunda Alazeytin ky yaknna lokalize edilmitir. Syangela kentinin Delos birliine vergi dedii ve Pigres adnda bir yneticiye sahip olduu bilinmektedir. Kulelerle desteklenmi bir surla evrelenmi olan yerleimin ortasnda daha dzenli duvarlarla yaplm bir kule vardr. Bu kulenin Mausolos tarafndan, ksmen araziyi korumak ksmen de boaltlan ahalinin yeniden kente dnmesini engellemek zere yaplm olduu dnlmektedir. Sarn, kutsal alan, i kale, tapnak veya heroon olmas muhtemel bir yap ve konutlar yerleimde tespit edilen kalntlardr. Konutlar tm Leleg yerleimlerinde grld gibi birbirlerine bitiik
iDOL

Aratrma
olarak ve dar caddelerle blnr ekilde yaplmtr. Hemen gney-batda ise yuvarlak mekanlar ieren bir grup yap vardr. Bunlardan yuvarlak planl mekanlarn hayvanlar iin, ona bitiik kare mekanlarn ise konut olarak kullanld dnlmektedir.25 Leleg kentleri ierisinde ulalmas en kolay olan Pedasa, Gkeler'de yer alr ve antik ismin 2 km. tedeki Bitez kynde varln korumu olduu kabul edilmektedir.26 Kentteki buluntular dier Leleg kentlerinin aksine Mausolos sonrasnda da yerleime devam edilmi olduunu gsterir. Kenti evreleyen surlar dzensiz bir ekilde kuru duvar tekniinde rlm, kuleler ise dier kentlerdeki rnekler gibi daha dzenli bir iilie sahip klnmtr. Kentin gney ve gneydousundaki srtlarda Leleg kentlerinin geleneksel mezar tipi olarak kabul edilen ok sayda oda-tmls bulunmaktadr. Bu mezarlar bir geitle girilen kemerli yuvarlak planl bir oda ve etrafnda zerine gevek talar ylan yuvarlak planl duvarlarla evrili bir alandan olumaktadrlar.27 Daha nceleri Karada veya Gl olarak lokalize edilen Telmessos, son aratrmalar nda Halikarnassos'un 11 km. gney-batsndaki Grice yaknnda bir tepe zerinde tespit edilmitir.28 Telmessos kentinde bir Apollon kutsal alannn bulunduu aktarlr ve gerekten de Mausolos tarafndan kentin boaltlmasndan sonra dini bir merkez olarak yaamn srdrmtr. Yerleim Leleg geleneini yanstan bir i kale ve onu evreleyen kuru duvar tekniinde yaplm ikinci bir d surla evrili daha byk bir alandan oluur. Zirvede bir kule ve evresinde mezarlar yer alan yerleiminin dinsel karakteri Bizans anda da srmtr.29 Delos birliine dedii ykl vergi ile yarmadann en nemli kenti olduu anlalan Termera, M..6.yy sonlarnda Tymnes, M..5.yy balarnda Histiaeus ve ayn yzyln ikinci yarsnda Tymnes adnda bir baka kralla ynetilmitir. Halk zorla srldkten sonra kentin Hekatomnidler tarafndan hapishane olarak kullanlm olduu sylenmektedir. Strabon'un verdii bilgiler nda kentin Aspat kyndeki bir tepenin zirvesinde olduu saptanmtr. Burada da Leleg geleneinde i kale ve etraf evrili d alandan oluan bir yerleim plan grlr. Yerleim evresinde Leleg geleneinde mezarlar bulunmaktadr.30 Madnasa kenti, Trkbk ve Aa Gl'n yukarsndaki bir tepede saptanmtr. Bir kule etrafnda kuru duvar teknii ile yaplm sur ile konut ve mezar yaplar grlmektedir.31

Resim 2
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

25

Aratrma
Side (Sibda veya Sibde) kenti Atinallarn vergi listelerinde bulunmayan tek ehirdir ve daha nce Alazeytin olarak tespit edilmi olan kent son aratrmalar neticesinde Karadan zerinde lokalize edilmitir. En ssz ve uzak Leleg kenti olan Side'deki uzun kent suru Leleg geleneini yanstan dzgn olmayan bloklardan ina edilmitir. Bir yap barndran i kale bu yerleimde de grlmektedir. Olduka iyi korunmu kalntlar barndran yerleimde M. . 4. yy sonrasna ait bir veri bulunmamtr.32 Burgaz'da yer ald kabul edilen Uranium kenti, bir kale, etraf evrili bir d alan ve iki kulesiyle Leleg geleneindedir. Klasik dnem sonras buluntu tespit edilmeyen alanda ok sayda oda-tmls bulunmaktadr.33 Leleg kentleri olduklar kabul edilen bu 8 yerleimin dnda, bu kentlerde belirlenebilen zgn zellikler sonucunda Lelegler ile badatrlan dier yerlemeler de bulunmaktadr. Kazlar sonucunda aa kan asos kentindeki konutlar ve Milas-Bafa arasnda yer alan Kalkhetor ile Hydai (Damlboaz) antik kentlerindeki akropolisi evreleyen duvarlar34 buna rnek gsterilebilir. zellikle ren civarnda Bozalan ky yaknlarnda, etkileyici bir konum ve geni bir territoryuma sahip olan ve Bargasa olarak tanmlanan antik kentin olduka dzenli sokaklarla blmlenmi ve surla evrelenmi yerleim alan (Resim 1, 2) muhtemel almalar sonucunda Karia blgesinin dip tarihi iin olduka nemli ipular verebilecek niteliktedir. Anlan yerleimler dnda, antik yazarlar tarafndan Leleg yerleimi ya da bir zamanlar Lelegler tarafndan iskan edilmi olduklar belirtilen baz yerlemeler de vardr. Bunlarn banda Strabon'un Psidia blgesinden Miletos'a dein tm Karia blgesinde Leleg mezarlar ve surlar bulunabileceini belirtmesi gelmektedir. Yaplan almalar sonucunda bu yerleimler byk oranda tespit edilebilmektedirler. Yine Strabon'dan rendiimiz zere Miletos'u kuranlar da adalardan gelen Karlar ve Leleglerdir. Ayrca Myus, Mykale civar, Ephesos, Smyrna, Antandros, Skepsis, Gargara ve Assos'un daha nce Leleg kentleri olduunu ve yine Samos ile Khios adalarnn da eskiden
26

Lelegler tarafndan iskan edilmi olduunu sylemektedir. Byzantionlu Stephanus'a gre de Aphrodisias kenti Pelasglar-Lelegler tarafndan kurulmu ve balangta Lelegonopolis olarak adlandrlmtr. Ancak kent uzun sreden beri sistemli bir ekilde kazlmasna ramen burada Leleg yerleimini belgeleyecek herhangi bir arkeolojik veriye rastlanlmamtr.35 Leleg halknn izlerine antik kaynaklar araclyla Hellas anakarasnda da rastlanlmaktadr. Strabon'un (8.VI.15) belirttiine gre Yunanistan'da Argos ilinin kysndaki Epidauros ve Troizen kentleri Leleg yavru kentleriydi. Ayrca lyada'da geen Troas blgesindeki Pedasos kentinin ada bir kent de Peloponnesos'da Messenia blgesinin gneyinde yer almaktayd. Yine Naksos adasnn eski halknn da Lelegler olduu ve Yunanistan'da Leukas, Akarnania, Lokris ve Boeteia kentlerinde de Leleglerin yerlemi olduu aktarlmaktadr. Megara kentinin yukar kalesine Karia denildii, kentin eski krallarndan birisinin adnn Lelex (Leleg) olduu ve Messenia blgesindeki Pylos kentini kuranlarn da Megara'daki kral Lelex'in torunu Pylas nderliindeki Leleg gmenlerinin soyundan geldii aktarlmaktadr.36 Eldeki tm bu veriler incelendiinde Leleglerin Hellen a ncesine ait izler tam olduu ve Anadolu Kltr Mozaii ierisinde yer alan yerel halklardan birisi olduu byk bir olaslk olarak gzkmektedir. zellikle Karia sikkelerinde grlen iki tarafnda yuvarlak eklentiler bulunan gen biimli monogramn Hitit Hiyeroglif yazsnda Da anlamna gelmesi37 Hitit ve Luwi balants olarak yorumlanabilir. Ancak gzden uzak tutulmamaldr ki Leleg halk ile ilgili bir yazt veya kyaslama yaplabilecek dier arkeolojik veriler bulunmad srece, bu halk hakknda somut bilgilere ulamamz olanakszdr. Daha ok antik kaynaklarda verilen bilgiler ve yzey aratrmalar sonularna dayandrlan bu toplum hakkndaki bilgilerimizin arkeolojik kaz almalaryla desteklenmesi zorunluluktur. Bu nedenle Anadolu arkeolojisinde zm bekleyen dier sorunlarla birlikte Leleglerle ilgili sorunlarn da aydnlatlmas gerekmektedir.
iDOL

Aratrma
DPNOTLAR * Ara.Gr.Abdlkadir Baran, A.. Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dal, 06100 Shhiye / ANKARA 1- C. T., Newton, - R. T., Pullam, A History of Discoveries at Halicarnassus, Cnidus, and Branchidae. 2 vols. London: Day & Son, 1862 ; Judeich, "Pedasa", AthMitt. 12 (1887), s.331-346 ; W.R. Paton, "Excavations in Caria", JHS VIII (1887), s. 64-82 ; W.R. Paton - J.L. Myres, "Karian Sites and Inscriptions, Part I-II", JHS XVI (1896), s.270 vd. ; G.E. Bean - J.M. Cook, "The Halicarnassus Peninsula", BSA 50 (1955), s.143 ; G.E. Bean - J.M. Cook, "The Carian Coast III", BSA 52 (1957), s.58-146 ; W. Radt, Siedlungen und Bauten auf der Halbinsel von Halikarnassos, stMitt/Beih.3, stanbul 1970 ; W. Radt, "Lelegische Compounds und Heutige Verwandte Anlagen", Studien Zum Antiken Kleinasien II, Asia Minor Studien Band 8, Bonn 1992, s.1-15 ; E. Varnlolu, "Lelegian Cities on the Halicarnassian Peninsula in the Athenian Tribute Lists", Studien zum antiken Kleinasien II, Asia Minor Studien Band 8, Bonn 1992, s.17-22. 2- G.E. Bean, Eskiada Menderes'in tesi, stanbul 2000, s.3. 3- S. Alp, Hitit anda Anadolu, Ankara 2000, s.34. 4- B. Umar, Trkiye Halknn lka Tarihi 1, zmir 1982, s.111-2. 5- P. Frei - C. Marek, "Die karisch-griechische Bilingue von Kaunos", Kadmos XXXVII (1998), s.1-18 Kaunos bilingual yazt Karca'nn zmnde nemli bir rol oynamtr. 6- Homeros, lyada, ev. Azra Erhat-A.Kadir., stanbul 1984, X,428-429 ve XXI,86. 7- Strabon, Antik Anadolu Corafyas, ev. Adnan Pekman, stanbul 1993, XIII.I.49, 50, 59. 8- Bean, 2000, s.3 ; Miletos'un Lelegeis olarak adlandrlmas bu duruma rnek gsterilmektedir. 9- Bean, 2000, s.3. ; Varnlolu, 1992, s.17 10- J. L. Myres, Who Were The Greeks ?, California 1930, 1930, s.96-7. ; Bean, 2000, s.102-123 ; 11- Varnlolu, 1992, s.17. 12- Herodotos, "Herodot Tarihi", ev. Mntekim kmen, stanbul 1991, I.171. 13- Strabon, XIII.1.58. 14- Strabon, XIV.2.27. 15- Strabon, XIII.1.59 ve Bean, 2000, s.3 16- Paton - Myres, 1896, s.270 ; Bean, 2000, s.3 ; Varnlolu, 1992, s.17. 17- Bean, 2000, s.3. ; Bean-Cook, 1955, s.143 18- Bean, 2000, s.102-3 ; Varnlolu, 1992, s.17. 19- Strabon, XIII.I.59. 20- Varnlolu, 1992, s.17 ; Bean, 2000, s.111 21- Bean, 2000, s.111-2. 22- Bean, 2000, s.123 ; ; Bean-Cook, 1955, s.143-4. 23- Bean, 2000, s.112 ; Varnlolu, 1992, s.18 ; ; Bean-Cook, 1955, s.145. 24- Varnlolu, 1992, s.18. 25- Bean-Cook, 1955, s.145-7 ; Bean, 2000, s.123. 26- Bean, 2000, s.115 ; Varnlolu, 1992, s.19 ; Kentin yeri daha nceden i Karia'da Karacahisar olarak belirlenmiti. Ancak son aratrmalarda Gkeler kabul edilmitir. 27- Bean, 2000, s.115-8 ; Bean-Cook, 1955, s.149-151. 28- Varnlolu, 1992, s.19 ; Bean, 2000, s.118. 29- Bean, 2000, s.118 ; ; Bean-Cook, 1955, s.151-155. 30- Bean-Cook, 1955, s.147-9 ; Bean, 2000, s.118-20 ; Varnlolu, 1992, s.18. 31- Bean-Cook, 1955, s.155 ; Bean, 2000, s.121 ; Varnlolu, 1992, s.18. 32- Bean-Cook, 1955, s.155 ; Bean, 2000, s.121-23 ; Varnlolu, 1992, s.18. 33-Bean-Cook, 1955, s.155 ; Bean, 2000, s.123 ; E. Varnlolu, "Uranion Kenti ve evresi/ Stratonikeia'daki Dionysos Suna", XI. Aratrma Sonular Toplants, Ankara 24-28 Mays 1993, Ankara 1994, s.199 : Sayn Varnlolu, bu kentin Bodrum yarmadas dnda ren'in batsn da Dikmenda Kenker tepesi zerinde bulunan kalntlarla bir tutulacan dnmektedir. 34- Bean, 2000, s.33, 66. 35- Strabon, XII.8.5 ; XIII.I.51,56,59 ; XIV.I.3,4,21, Varnlolu, 1992, s.17 ;Bean, 2000, s.235. 36- Umar, 1982, s.170. 37- K. Konuk, "The Early Coinage of Kaunos", Studies in Greek Numismatics in Memory of Martin Jessop Price, London 1998, s.206, pl.49:90 ve Alp, 2000, s.10.
ARKEOLOJ VE ARKEOLOGLAR DERNE DERGS

27