..

lahiyat Fakltesi Dergisi Bahar 2010/ 1(1) 29-53

Demokratik Vatandalk ve Din retimi: Yeni Yaklamlar ve Trkiyede DKAB Dersleri Balamnda Bir Deerlendirme
Recep KAYMAKCAN* & Hasan MEYDAN**

zet- Devletlerin ynetim biimleri ve kltrel farkllklara bal olarak vatandalk kavramna yklenen anlamlar deimekte, bu deiim de vatandalk eitiminin yapsn, niteliklerini ve bu eitim araclyla renciye kazandrlmas dnlen tutumlar etkilemektedir. Vatanda ve vatandalk kavramlarnn alglan, vatandalk iin eitimin ierik ve metotlarn belirlemektedir. Son yllarda vatandalk algsnda meydana gelen deiimler vatandalk eitiminde de geleneksel minimal yaklamdan daha btncl bir yaklam olan maksimal yaklama geii iaret etmektedir. Okullarda deerler ve ahlaki alana ynelik olan eitimin nemli bir parasn oluturan din retimi; giderek daha btncl tarzda ele alnmaya balanan ve bireyin kabiliyet ve ynelimleri ile toplumsal dnce arasndaki dengeyi merkeze alan vatandalk eitiminde nemli bir yere sahiptir. Din derslerinde uygulanan eitim y ntemleri ve bu derslerde kazandrlmaya allan deerler rencilerin iinde yaadklar topluma v erimli birer vatanda olarak katlmalarn desteklemektedir. almamzda literatre dayanarak demo kratik vatandalk ve din eitimi arasndaki bu iliki ortaya konmakta ve lkemizdeki mevcut DKAB dersleri asndan deerlendirmesi yaplmaktadr. Anahtar kelimeler: Demokratik vatandalk, Din retimi, Din retimin demokratik vatandalktaki fonksiyonu, Demokratik vatandalk eitim trleri. Abstract -Democratic Citizenship and Religious Education: New Approaches and the Evaluation in the Context of Religious Culture and Ethical Knowledge Lesson- Meaning of citizenship concept is variable depending on type of governance and cultural diversity of the state. The understanding of citizenship makes an influence on the structure of the citizenship education, qualifications and attitudes in schools. A perception of the citizen and citizenship concepts determines contents and methods of education for citizenship. The changes acquiring in perception of the citizenship in recent years indicate a transition from the traditional minimal approach to citizenship education to the holistic approach. The religious education which is an important part of values and moral education in schools has an important place in the citizenship education which is more and more holistic manner dealt with the balance between the individual ability and tendencies of social thought. Training methods applied in this course and the values trying to teach the students are supporting the participation of students as effective citizens in society they live in. In this article, based on recent literature and development the relationship between democratic citizenship and religious education will be analyzed and evaluated in terms of Religious Culture and Knowledge of Ethics Classes in Turkey. Key words: Democratic citizenship, Religious education, Function of religious education in democratic citizenship, Types of education for democratic citizenship.

* **

Prof. Dr. Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi Din Eitimi Anabilim Dal retim yesi. Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Din Eitimi Bilim Dal Doktora rencisi.

30

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

Giri Eitimin politik ve sosyal amalar rencilerin mevcut toplumsal dz ene verimli birer vatanda olarak katlmalar iin onlar hazrlamay ve temel toplumsal deerleri reterek sosyallemelerini kapsamaktadr. Okullar ent elektel ve ekonomik hedefler ile birlikte bu amalar da gerekletirebilirlerse iyi vatanda yetitirme sorumluluklarn yerine getirmi olurlar. Bu grevin yerine getirilmesinde okullarda okutulan tm derslere zellikle de ahlaki gel iim, dini geliim ve hayata anlam verme gibi alanlarda eitim yapan din dersl erine roller dmektedir. Din dersleri bu zellikleri nedeniyle gemite ve gnmzde sklkla iyi vatanda, hayrl evlat yetitirme konusuyla ilikilendiri lmi hatta bu iliki ou zaman din dersinin meruiyetini kazanmasnda bir argman olarak da kullanlmtr. Kreselleme, demokrasi ve insan haklar alannda meydana gelen g elimeler vatandalk eitimi ile din eitimi arasndaki ahlak temelli olan ilik inin boyutlarn da geniletmitir. Artk din eitimi ve vatandalk arasndaki iliki katlmclk, insan haklar, verimlilik, hogr, toplumsal bilin gibi ala nlarda da deerlendirilmektedir. Bu dorultuda Avrupa Konseyi tarafndan 2007 ylnda yaynlanan Okullar in Referans Kitap dinin kltrel bir fenomen olarak toplum iindeki yerini ayrntl biimde ele aldktan sonra dini inanlar demokratik vatandal glendirecek tarzda retmenin yollarn tartmaktadr. (Keast, 2007) Ayn yl ierisinde dier bir uluslar aras kurulu AGT tar afndan yaynlanan Toledo Raporunda da din eitiminde dini meseleler ile toplumsal meseleler arasnda ilgiye vurgu yaplarak vatandalk eitimi ve din eitimi arasndaki baa iaret edilmitir. te yandan Avrupa Konseyi bu dorultuda daha ileri giderek din eitimini Demokratik Vatandalk Eitimi Proj esinin 8EDC) bir alt bal olarak ele almaktadr. Trkiyede 2005 ortaretim ve 2006 ilkretim din kltr ve ahlak bi lgisi programlarnda din retiminin yntemi ve rencilere kazandrlmak istenen deerler asndan nemli gelimeler yaanmtr. Din Kltr ve Ahlk Bilgisi Dersi retim Program'nda yaplandrmac yaklam, oklu zeka, renci merkezli renme gibi yaklamlar dikkate alnmtr. Yaplandrmac yaklama gre renme srecinde n bilgileri harekete geirme, geliim dz eyini dikkate alma, etkili iletiim kurma, anlam kurma, uygulama ve deerle ndirme nemli kavramlardr. renci merkezli renmeyi temel alan yaplandrmac yaklam, renme srecinde renci katlmna ve retmen rehberl i-

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 31

ine arlk vermektedir. Yeni programlar ayn zamanda dnceye, insan on uruna, kltrel mirasa sayg; bilimsellik, sorumluluk, hogr gibi nemli demokratik vatandalk deerlerini merkeze almaktadr (MEB, 2005; MEB, 2006). Programlarn getirdii bu yenilikler vatandalk ve din eitiminde uluslar aras alanda yaanan gelimelerin din kltr ve ahlak bilgisi programna yansmas olarak deerlendirilebilir. Uluslar aras alanda vatandalk eitimi ve din eitimi arasndaki bu y aknlama ile birlikte vatandalk eitiminde ciddi bir anlam genilemesinden de sz edilmektedir. Vatandalk olgusunun alglanndaki deiim vatandalk eitimi anlaynda da deiikliklere neden olmutur. Artk vatandal de vletlerin ekillendirici yorumundan uzak olarak tanmlayan yeni vatandalk anlay; evrensel deerler, insan haklar ve hukuk karsnda herkesin eitlii ile daha fazla katlmcla dayanmaktadr. Vatanda, vatandalk grevlerini ezberlemi kiiler deil; insani deerlere sahip, dier insanlar ve varlklarla btnleebilmi, sorumluluklarnn bilincinde bireyler olarak kabul edilmekte ve vatandalk eitimi de bu dorultuda daha btncl bir tarzda ele alnmaktadr. Bu erevede almamzda demokratik vatandalk, minimal ve maks imal vatandalk yaklamlar, bu yaklamlarn vatandalk eitimine etkileri, demokratik vatandalk eitiminde din retiminin yeri ve bu balamda Trkiyede DKAB derslerinin durumu ele alnacaktr. Demokratik Vatandalk Vatandalk, politik bir topluluun yesi olup hukuki hak ve ykmllklere sahip olma durumunu ya da kiiyi devlete balayan uyrukluk ban ifade eder. Bir lkeye uyrukluk ba ile bal olan kiiye de vatanda denir. (Jackson, 2003; can, ve Demir 2009) Demokrasi kavram ise Yunanca halk a nlamna gelen demos ile g, iktidar anlamna gelen kratos kelimelerinin birleimi ile olumu ve halkn egemenlii temeline dayanan ynetim biimi olarak tarif edilebilir. Demokrasi kltr ile birlemi vatandalk anlay ise vatandalarn; hkmetlerin keyfi uygulamalarna kar hukuki bir korumaya sahip olduklar dahas, hkmet politikalarn etkileme konusunda aktif rol oynama frsatna sahip olduklar bir yelii ifade eder. Bu tr bir vatandalk, demokratik bir idealdir. (Jackson, 2003) Bu ideale ulalabilmek iin vatandal arn byk oranda demokratik tutumlar kazanm, hak-sorumluluk dengesini doru kurabilmi bireyler olmas gerekir. Bu denge ancak bireyi tm ynleri ile ele alan, ekonomik hedeflerle birlikte toplumsal ve bireysel hedefleri de ne mseyen bir eitimle gerekleebilir. Bir toplumda vatandalk kavramna yklenen anlam, o toplumdaki v atandalk eitiminin yaps ve nitelikleri ile bu eitim araclyla renciye

32

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

kazandrlmas dnlen tutumlar belirlemektedir. Bu nedenle vatandalk eitimi ve bu eitim ile din retimi arasndaki mnasebetleri incelemeye gemeden nce vatandaln farkl alglamalarna deinmek yararl olacaktr. Bylelikle vatandalk eitimindeki farkl alglamalarn kayna da fark edilmi olacaktr. Vatandalk eitiminin eitim sistemi ierisine dhil oluu ulus devletl erin douu ve geliimine denk gelen son iki yzyla ait bir olgu olmakla birlikte bu srete demokrasi, hukuk ve insan haklar alannda yaanan gelimeler ile kresellemeye bal olarak ulus devletlerin snrlarnn esnemesi vatandalk eitimine farkl yaklamlar gndeme getirmitir. Bu dorultuda gncel yakl amlardan birisi vatandal ve vatandalk eitimini minimal (dar/asgari) ve maksimal (geni/azami)1 olarak ele alan yaklamdr. Yaklamn teorisyenl erinden Mc Laughin (1992) vatandalk kavramna yklenen anlamlar minimal ve maksimal olarak iki ksmda deerlendirmektedir. Mc Laughinin vatandala minimal ve maksimal perspektiften yaklamasndan oluan farkl yoruml arn farkl nceliklerden ve demokrasi dncesini farkl yorumlamaktan ka ynakland rahatlkla sylenebilir. Ancak bu tarz deerlendirmelerin almamzn eitimle snrl olan alann ap siyaset felsefesine kayacan gz nnde bulundurarak minimal ve maksimal yaklamlar arasndaki yorum farklarn belirtmekle yetineceiz. Mc Laughin (1992) bireyin kazand bir kimlik oluu, birtakm er demleri iermesi, politik katlm ngrmesi ve baz n koullar gerekli klmas ynyle vatandaln tezahrlerini drt farkl boyutta ele alm ve bu boyutlarn her birisini minimal ve maksimal vatandalk yorumlar asndan deerlendirerek iki yaklam arasndaki farklar aklamtr. Vatandalk, ynetsel bir organ izasyon olan devletle vatanda arasnda gizli bir szleme yoluyla bireye birt akm sfatlar ve kimlik kazandrmaktadr. Bireye atfedilen bir kimlik olmas ile birlikte vatandaln gerei olarak ondan beklenen birtakm erdemleri artrmakta, karar alma ve ynetim organizasyonlarna katlm talep etmekte ve son olarak da onun baz n koullar yerine getirmesini gerektirmektedir. M inimal ve maksimal adan vatandala farkl anlamlar yklendii ve farkl beklentiler ortaya konduu anlalmaktadr.

ngilizce minimal ve maksimal olarak ifade edilen bu kavramlar Trkeye asgari ve azami ya da ierikleri de gz nnde bulundurularak dar ve geni yaklam olarak tercme edilebilir. Bununla birlikte dilimizde yer yer minimal ve maksimal olarak da kullanmlar bulunmaktadr. Bu nedenle almamzn devamnda bu kavramlarn aslna en yakn olan bu kullanm tercih edilecektir.

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 33

Mc Laughin (1992) minimal bak asndan vatandaln kimlik olu unun sadece resmi, yasal veya hukuki anlam tadn belirtmektedir. Vatandalar kanunlarla kendilerine verilen birtakm sivil statlere ve haklara sahiptir. Maksimal yoruma gre ise bu kimlik bireyin pasaporta ve seme hakkna sahip olmasndan fakl bir eydir. Vatanda; ortak demokratik kltre sahip, yaayan bir topluma - haklar kadar toplum yarar ve kardelik duygusu gibi birtakm zorunluluk ve sorumluluklar da ieren - yelikle baland bilincine sahip olmak zorundadr. Vatandala, vatandatan beklenen birtakm erdemler olarak baktmzda minimal yaklamda erdemlerin yerel olarak deerlendirildii grlr. Vatanda kanunlara uyan, gnll aktivitelerle komularna, evresindeki i nsanlara yardm eden kiidir. Maksimal yaklamda ise vatandalar adalet, ei tlik kalknma gibi tm vatandalarn yaam koullarn gelitirecek birtakm daha genel sosyal artlar iin alr. Hlihazrda sahip olduu yerel ufuklarn evrensel ideallerle aktif biimde sorgulamak ve geniletmek iin sorumluluk alrlar. Biz kavramn dar bir erevede dnmenin tesine geip kendi varl ile balantl olan tm varlklarla ortaklklarn fark eder. (Mc Laughin 1992) Dier bir ynyle vatandalk bireyin politik katlmdr. Minimal bak asndan geni apl katlm bir noktadan sonra pheyle karlanmaya balar. Vatandalarn temsilcileri seme hakkna sahip olmalar sayesinde politik katlm gereklemi saylr. Maksimal yaklam ise vatandan demokratik politika srecine daha etkin katlmas ngrlmektedir. Vatandalar sadece seimden seime oy veren bir kitle deil, politik srelerin her aamasnda fikrini aklayabilen, setiklerinin almalarn sorgulayabilen, talepleri dorultusunda pol itika oluturulmas iin demokratik yollarla rgtlenebilen bireyler olarak grlr. (Mc Laughin 1992) te yandan vatandalk birtakm sosyal n koullar yerine getirmekle mmkndr. Minimal yaklamda vatandaln n koullar vatandalk ki mliini elde etmeyi salayacak bir takm resmi prosedrlerdir. Kimlie sahip herkesin eit vatandalar olduu dnlerek, imknlardan eit yararlandklar varsaylr. Maksimal yaklam ise teoride eitliki bir yaklam benimsemekle birlikte birtakm sosyal dezavantajlar gz nnde bulundurur. Toplumun alt kademelerinden gelen bireylerin st kademelere ulaabilmeleri iin aslnda toplumda her zaman var olan ancak, minimal vatandalk tanmlamalarnda grmezden gelinen dezavantajlarn gerek anlamda stesinden gelinebilmesi iin varlklarnn kabul edilmesini ngrr. (Mc Laughin, 1992) Milli devletler ile birlikte anlam kazanmaya balayan vatandalk olgusu ok kltrl toplumlarn saylarnn artt, ekonomik ve kltrel kreselle-

34

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

menin hzland son eyrek yzyla kadar ounlukla minimal tarzda dee rlendirilmitir. Vatandala modern yaklam olarak ifade edebileceimiz ma ksimal yaklam ise vatandal sadece ekil artlar ve kamusal-ynetsel konularla snrlamamaktadr. Bireyin iinde yaad toplumdan sorumlu olmas ile birlikte haklarn tam kullanmasn hedefleyerek, geleneksel ve modern dee rleri iyi vatandalk kavramnn tanmlanmas ile ilikil endirmektedir. Bu yaklam bir ynyle ahlaki deerler vatandalkta mahhaslar (Veugelers and Vedder, 2003: 380) dncesine yol amakta ve vatandalk eitimine ciddi almlar getirmektedir. Zira adalete dayanan bir ahlakll temel almayan bir demokrasi sadece bir oy sand oyunudur. Ahlaki yarg yetenei demokratik kiiliin temelini oluturur. Ahlaki yarg yetenei gelimemi kiilerden olumu bir toplumda demokrasi tam olarak ilevsel olmaz, ktye kullanlp isti smar edilir. (ifti, 2003) Vatandalk Eitimine Yeni Yaklamlar ve Din retimi Gnmz toplumlarnda gencin olgun hayata hazrlanmasn ve arzu edilen demokratik toplumu oluturmay amalayan eitim vatandalk eitimidir. Literatrde bu eitim haklar ve sorumluluklarla olan yaknl nedeniyle insan haklar eitimi ile birlikte deerlendirilmektedir. nsan haklar ve vata ndalk eitimi, insan ve vatanda olarak kiilerin sahip olduklar haklarn bilme, kullanma, koruma ve gelitirme bilinci ile ayn haklara bakalarnn d a sahip olduu gereinden hareketle, dier kiilerin haklarna sayg duyma s orumluluunu gelitirmek amacyla verilen eitimdir. (can, ve Demir 2009) Demokrasinin iyi anlalmas ve pratikte itinal bir ilginin gelimesi iin bireylerin eitimi gereklilik arz etmektedir. Bu eitim, gencin yetikin hayatna hazrlanmasn ve arzu edilen demokratik toplumu oluturmay amalayan vatandalk eitimidir (Ipgrave, 2003: 152) Vatandalk eitimi devletlerin kendi ihtiya ve beklentileri dorultusunda bireyleri ynlendirdikleri tm eitim siteminin en nemli amalarndandr. Okullarda baz durumlarda bu isim a ltnda bir ders bulunmasa bile, bu ama tm derslerin ve her bir okulun amal arnda sakldr. (Legager-Krostad, 2003) Bu deimez amaca ulatracak eitim srelerinin yaps, alt hedeflerin belirlenmesi vatandalk olgusuna yklenen anlama bal olarak deiebilmektedir. Kreselleen dnyann vatandalk algsnda meydana gelen deiimle rle birlikte eitim paradigmasnda da kkl gelimeler meydana gelmitir. Eitim artk sadece bilmeyi, yapmay renme olarak deil ayn zamanda birlikte yaamay renmeyi kapsayan bir sre olarak deerlendirilmektedir. ok inanl ve kltrl toplumlarn sonucu olarak son yllarda vatandalk eitimi bata Avrupa hkmetleri olmak zere devletlerin st gndeminde yer almaya

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 35

balad. Bu eitim, genlerin siyasi sreten uzaklama korkusu veya kltrel adan farkllk arz eden toplumlarda sosyal ahengin oluum endiesiyle tek bana bir mfredat olarak veya daha geni okul mfredatnn bir boyutu olarak youn ilgi grmeye balamtr. Artk yeni vatandalk eitimi paradigmas; toplumsal katlmn temrin ve tevik edildii etkinliklerin yan sra insan hakl ar eitimini, kentte yaam eitimini, bar eitimini, kltrleraras eitimi iermektedir. (Jackson, 2007) Vatandalk algsnda meydana gelen deiimler vatandalk eitiminde de geleneksel minimal yaklamdan daha kapsaml ve kuatc bir yaklam olan maksimal yaklama geii iaret etmektedir. Geleneksel vatandalk eitimi olarak ifade edebileceimiz vatandalk eitiminin minimal yorumu, v atandal snrl biimde tanmlamaktadr. Teoride eitliki bir grnm arz etse de vatandalar arasnda esasta var olan dezavantajlar grmezden geldii ve ynetim srelerine katlm seme zgrlne indirgedii iin elitist ve dlaycdr. Belirli vatandalk kurallarnn retilmesi; lke tarihi, corafyas, ynetim organlar, hkmet ve anayasaya dair yeterli bilgilerin sunulmasn ierir. Temel ama bilgi aktarmaktr. rencilere etkileime gemeleri ve katlmcla almalar iin ok az frsat sunulur. ounlukla sonular yazl sna vlarla llebilecek kadar dar amalara odaklanr. (Kerr, 1999; Jackson and Steele, 2004) Vatandalk eitiminin maksimal yorumu ise vatandal ok boyutlu tanmlar. Toplumdaki tm gruplar ve ilgileri srece dhil eder. Minimal vatandalk eitiminde retilen ierik ile birlikte bu ieriin mant zerinde durulur, yorumlanmas ve sorgulanmas yaplr. Temel ama sadece bilgi ve rmek deildir. Bilgi, rencinin katlmclk kapasitesini gelitirebilmesi iin bir aratr. erikten ok retme ve renme sreleri zerine odaklanlr. Diyalog, tartmalar ve inisiyatif kullanmaya ynlendirici projeler renme srecinin ana elemanlardr. (Kerr, 1999; Jackson and Steele, 2004) Minimal vatandalk eitimi rencilere devlet kurumlar, anayasa, pol itik hayat, lke tarihi ve corafyas hakknda yeterli bilgilerin verilmesine oda klanld iin vatandalk hakknda (yurttalk bilgisi) ei timdir. Maksimal vatandalk eitimi rencileri iinde yaadklar toplumun hukuki ve kltrel birikimine adapte etmeye odakland iin vatandalk iin eitimdir. re ncileri olgun yaantlarnda stlenecekleri roln stesinden gelebilmelerini salayacak bilgi, anlay, yetenek, tutum, deerler ve karakterle tehiz etmeye odaklanr. Bu tr bir vatandalk eitimi sadece bir ders veya snf ii yaantl ara hasredilemez. Eitimin tm unsurlar ve okul mfredatnn tamam bu e itimin bir parasdr. (Kerr, 1999; Jackson and Steele, 2004)

36

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

Minimal yaklamda vatandaln statsnn yasal olarak nasl algla nd ile ilgili yasal ve anayasal arka plan ile hkmetin ve seimin ileyii ve sreleri ile ilgili ve hlihazrda ocuun yakn evresinde mevcut olan gnll aktiviteler ve temel toplum kurallar gibi erdemlere ncelik verir. Bu tr vata ndalk eitimi yorumunda rencilerin geni eletirel dnce ve anlay kabil iyetlerini gelitirme dncesi veya rencilerin vatandala aktif katlmlarna engel olabilecek sosyal dezavantajlar iyiletirebilme kaygs yoktur. Minimal yaklamn en dikkat ekici noktas rencileri derinlemesine dnmeksizin politik ve sosyal statkoya dhil etmesidir ki; bu yzden eitim alannda yete rsizdir. Maksimal kavramlatrma ise asgari yaklamn bu yetersizliini eleti rmekte ve vatandalarn; demokratik prensipleri, deerleri ve sreleri ak bir ekilde anlamasn ve demokratik vatandalk iin kabul edilebilir bir katlm kapasitesini gerekli grmektedir. (Mc Laughin, 1992) Maksimal vatandalk insan haklarna sayg, doa ve tm canllarla btnleme, katlmclk, bilimsellik, eletirel dnebilme gibi birtakm deerlere dayanr. Deer bireyin iselletirdii, zmsedii bir yargdr. Vatandalar, kurallar ve onlar denetleyen organlar bulunduu iin deil doruluuna inanp deer haline getirdikleri iin toplumsal kurallar uygularlar. Bu uygulay kabulden ileridir. Minimal vatandalk kabul ile yetinip kurallarn iselletiri lmesini nemsemezken; maksimal vatandalk anlay, kurallarn deer haline getirilmesini nemser. Bu nedenle de maksimal vatandalk eitiminde renc ilerde deer geliimine nem verilir. Maksimal vatandalk eitimi etkili uygulandnda salad avantajlar ile birlikte planlama ve uygulamada daha dolu ve btncl bir bak asna sahip olmay gerektirmektedir. Tm mfredat ve eitim tecrbelerinin renc ilerin bir arada yaama kltrne biraz daha yaklatrlmas zerine kurgula nmas iin btncl bir planlama zorunludur. rencilerin to plumsal hayatta karlaabilecekleri her trl siyasi, kltrel ve iletiime dayal sorunlara daha salkl yaklaabilmelerini salamak iin okul mfredatnda yer alan tm der slere, zelliklede toplumsal hayattaki dini ve geleneksel fenomenleri okumay tantmay amalayan din dersine nemli grevler dmektedir. Bu nedenle modern eitim sistemi iinde vatandalk eitimi din retiminin de iinde bulunduu eitli derslerin katk salad bir st bal iaret etmektedir. (Jackson, 2003b: 78) 11 Eyll olaylar ile oluan yeni srece kadar uluslar aras kurulular din eitimi ile ilgilenmedikleri gibi bunu vatandalk eitimi gibi daha geni bir alma alan ierisinde de dnmediler. 11 Eyll olaylar farkl dini gelenekl erin demokratik zeminde bir araya gelmelerinin zorunluluunu ortaya koydu. Artk teorik seviyede, siyaset felsefesindeki uzmanlar da dahil olmak zere

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 37

sosyal bilimciler, din dilinin vatandalk ve siyasi yaam konusundaki kamusal alan sylemine nasl entegre edilebilecei konusuna byk nem vermektedirler. Dini balla dayanan kimlik iddialarnn eitlilii ve din -vicdan zgrlnn hassas doas; bundan byle demokratik katlm gerekletirebilen v atandalar yetitirmeyi ama edinen tm demokratik toplumlar ilgilendirme ktedir. (Milot 2007) Din eitiminin kltrleraras bir mesele olarak neminin fark edilmesi ve btncl/maksimal vatandalk eitimi iindeki etkinliinin anlalmas sreci Avrupa Konseyi bnyesinde bir din eitimi merkezi kurulmasnn nerilm esine kadar gelmitir. Avrupa Konseyinin eitli birimlerinde tartlan bu konu din eitiminin mstakil olarak deil de kltrleraras tarih eitimi, insan hakl ar eitimi ve demokratik vatandalk eitimi gibi daha geni perspektifli almalar iinde deerlendirileceine dair kararlarla sonulanmtr. Bu dorultuda Avrupa Konseyi, din eitimini Demokratik Vatandalk Eitimi (EDC) projes inin bir alt bal olarak ele almaktadr. (bkz. Jackson 2007: 139144) Trk eitim sistemi asndan din retimi ve vatandalk ei timine baktmzda modern maksimal yaklama gre vatandaln nemli bir ksmn tekil eden ahlaki deerlerin okullarmzda bireye kazandrlmasnda nemli roln din kltr ve ahlak bilgisi derslerine ait olduu grlmektedir. Bu d eerlerin renciye kazandrlmas sreci vatandalk eitiminin bir blmn tekil ettii gibi din dersleri de vatandalk eitiminin nemli bir blmn oluturmaktadr. Demokratik toplumda din retimi bireye, dini yeteneklerini gelitirmede katkda bulunurken bu yetenekleri ortak toplumsal deerlerle uyumlu biimde hayata yanstmann yollarn da gstermek sorumluluunu yklenmitir. Zira demokratik vatandalk kendi diledii gibi yaamak deil, kendi dilekleri ile toplumsal deerler arasnda bir ahenk salayabilmektir. B u noktada din retimi ve vatandalk eitimi kapsayc bir biz duygusunun oluturulmasnda lider rolleri paylamaktadrlar. (Blaylock, 2003) Toplumun her kesiminden rencilere ak olan kamu okullar din, k ltr, ahlak, vatandalk, modernizm ve post-modernizm konusunda farkl dnya grne sahip olanlar buluturan bir forum olarak dierini anlama ve yorumlama ilevini yerine getirirken, bu alanlarla iliki iinde olan din retimi de bu anlaya hayati katklar yapabilir. (Jackson, 2003b: 77) Modern eitim anlaynda demokratik vatanda yetitirme gayretleri ile okul mfredatnn ayrlmaz bir paras olan din retiminin yollar rencilerin kltrn manevi boyutuna baklarn demokratik temellere oturtmak ve bu yolla daha demo kratik bir kiilik gelitirmelerine yardmc olmak paydasnda bulumaktadr.

38

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

Demokratik Toplumda Din retiminin levi

Demokratik toplumda eitim sisteminin bir paras olan ve vicdan zgrl ile demokratik deerleri gz nnde bulundurarak yaplan din r etiminin, bir arada yaama kltrne ve dolaysyla da vatandalk bilincine nemli katklar yapabilecei gereinin grlmeye balandn yukarda ifade etmitik. Din retiminin maksimal vatandalk eitimi ierisindeki yeri iki adan deerlendirilebilir. ncelikle din retimi snf ortamnda uygulanan yntemlerle rencilerin vatandalk bilinlerini gelitirmelerine katk yapab ilir. Diyaloga dayal ve eletirel dnmeyi tevik eden katlmc ve yapland rmac yntemlerle renci, gerek hayatta karlaaca problemlere empati ile ve ok ynl bakabilme yetenei kazanr. kinci olarak ise din retimi renc ilere kazandraca deerler ynnden demokratik vatandalk eitimini deste kler. imdi srayla din retiminin iki ynl katksn incelemeye alalm. Toplumun tm kesimlerinden rencilere ak olan devlet okullarndaki din retimi birok farkll bnyesinde barndran rencileri ayn ortamda buluturmaktadr. Bylece din retimi toplumun eitli kesimlerinden gelen farkl din alglamalar ve uygulamalar arasnda diyaloga dayal iletiim ortam oluturarak vatandalk eitimine tamamlayc bir rol stlenmektedir. (Jackson, 2003b: 67) Eer snf ortamnda din retimi farkllklar aras diyalog tarznda yrtlebilirse rencilerin gerek hayattaki yaantlarna olumlu bir prova olacaktr. Bunun iin din retiminde farkl kltrlerden rencileri bir araya getiren, tek bir dini yorumu dayatmak yerine farkl dini yorumlar tantma ve onlardan yararlanarak rencinin kendi kiiliini yaplandrmasna yardmc olmay salayan yntemler nerilebilir. Bylelikle din retimi sreleri; re ncilerin anlay ve sayg kabiliyetlerini gelitiren ve farkl dini, kltrel gemie sahip insanlarn grleri arasnda diyalog kurmalarn salayan onlarn sal kl bir sosyal kiilik gelitirmelerine katk yapan sreler olacaktr. (Leganger Krostad, 2003) Din dersi; dinin geni yelpazesi nedeniyle kiisel ve toplumsal birikim zerinden fikir yrtme, tartma imkn sunan birok konuyu iinde barndrr. (Ipgrave, 2003; Weisse, 2003) rencilerin din ve din ile balantl kltrel meseleler zerine fikir yrtmelerinin tevik edilmesi onlarn bilisel yetenekl erinin gelimesine katk yapar. Bilisel olarak geliimlerini tamamlayamam; dini meseleler ile tarihi, toplumsal ve kltrel meseleler arasndaki ilikileri fark edemeyen kiilerden oluan toplumda bireylerin birok toplumsal deeri gerei gibi takdir edemeyecei, kiilere kar evrensel ve btncl bir ahlak anlay ile deil de stratejik ve menfaat odakl yaklaacaklar ngrlebilir. (ifti, 2003) Din retiminde uygulanacak metotlar bilisel ahlaki geliimi destekleyici, rencileri ahlaki problemler zerine muhakeme yapmaya y n-

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 39

lendirici renci merkezli yntemlerden seilerek rencilerin dini meseleleri daha geni sosyal meselelerle ilikilendiren ve bir arada yaamada dini deerl erin roln fark eden bireyler olmalarna katk yaplabilir. Din dersi eletirici zellii sayesinde de okul birikimine ve demokratik toplum kltrne katkda bulunabilir. Deiik felsefi grler ve ideolojiler, insann varl, gelecei ve mutluluu ile ilgili deiik yorumlar getirirken, dinin getirdii yorum, bir imkn olarak onlarn yannda yer alacak, onlarn da eletiri konusu yaplabileceini ortaya koyacaktr. Bylece toplumda gerein farkl grnmlerine bakta ufuk ac ilev grerek daha anlayl bir diyalog ortam oluumuna katk yapacaktr. (Bilgin, 2001) kinci olarak din retiminin renciye kazandraca deerler ynyle demokratik vatandalk eitimini glendiren bir fonksiyona sahip olabileceini belirtmitik. Din retiminin nemli renme alanlarndan olan ahlak ile ilgili problemler, farkl talep, kar ve deerlerin att adalete dair proble mler olup bu problemler ayn zamanda demokrasi problemidir. (ifti, 2003) Din dersinde retim konusu yaplan muhteva duyusal zellii gerei renciye birtakm deerlerin kazandrlmasn salamaktadr. Bu deerler tahlil edild iinde nemli bir ksmnn demokratik deerler olarak isimlendirilen; sayg, ibirlii, nezaket, hogr, insan onuru, arkadalk, eitlik, adalet, evreye sayg ve sorumluluk gibi deerler olduu grlecektir. (Akba, 2004; Sar, 2007) Sz konusu demokratik deerler, toplumsal yaamda fikir atmalarnn geni hogr perspektifine oturtulmas ve bar yollarla zmlenmesi iin her bireyin sahip olmasnn beklendii deerler olarak (Bykkaragz, 1995) din retimi ile karlkl bamllk ilikisine sahip deerlerdir. Din retiminin renciye kazandraca nemli deerlerden biri soru mluluk deeridir. Demokratik bir toplumda dini ve felsefi kanaatlerin okluu gz nnde bulundurularak bu farkllklarn toplumsal ayrmann deil to plumsal btnlemenin bir paras haline getirilmesinde din retiminin bireye kazandraca sorumluluk deerinin nemli bir paya sahiptir. Birey dier varlklar ve insanlara kar sorumluluu Allaha kar sorumlulukla ilikilendirme yeteneine ancak din retimi aracl ile ulaabilir. Bylelikle insana kar sorumluluu Allaha kar sorumluluk, haklar ve devleri ise Allahn Hakk isminin bir tecellisi olarak benimsemesi sayesinde i denetim yoluyla toplumsal bilince gnll katlm salayan bireyler yetitirilmi olur. (Ardoan, 2005) Bireye inanc gerei, yaratlm olana sayg gstermeyi Yaratana sayg gsterme sorumluluuna balayarak kazandrmaya alan din retimi sosyal ilikilerin mtekabiliyet ilkesine uygun olarak dzenlenmesini salayacak vatandalk sorumluluu bilinci kazandrmada etkilidir. Sosyal ilikilerde mt ekabiliyet, bireyin kendi dorular kadar bakalarnn da dorularnn olduunu

40

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

kabul edip kendi kimliini toplumsal alanda ortaya koyarken bakalarn raha tsz edecek arlklardan kanma, kendisi iin istediklerini bakalar iin de isteme kabiliyetidir. (Milot, 2007) Din retiminin vatandalk eitimine katk yapaca kanallardan bir t anesi de bireye kazandraca evrensellik deeri sayesinde gerekleecektir. E vrensellik deerini; bireyin kendisi veya kendi dini, etnik grubu hatta vatandalarnn tesinde tm insanolu ile balantl dnme deeri olarak ifade edebiliriz. Bencilliin ve benden/bizden tesi tufan dncesinin toplumsal dzeni rseledii gnmz toplumlarnda dinin bireye kazandraca komusu aken tok yatan dncesinin gerei olan bu evrensellik deerinin nemi daha iyi idrak edilebilir. ok kk bir aznl oluturan en zenginler ile yoksul hatta alar arasndaki yaam kalitesi farknn giderek ald gnmz dnyasnda dinin getirdii ayn yaratann kullar olma dncesi kiiyi ben veya bizimk iler merkezli dnmekten alkoymaya katk salayacak ve tekiler in soru nlarnn zmne katk yapmaya daha istekli hale getirecektir (Jackson, 2003b: 67). Din retiminin renciye kazandraca nemli deerlerden birsi hogr deeridir. Hogr zayf ve gl olmak zere iki farkl ekilde bulunabilir. Zayf anlamyla hogr, dierleri bizim deerlerimizi paylamasalar veya bizim kltr ve dini grubumuza ait olmasalar da kendi isteklerine gre yaay abilirler demektir. Bu tr ile hogr pasif biimde sosyal barn oluumuna katk yapar. Bu trden bir hogr farkl olanlarla toplumsal alanda diyalog kurmay gerektirmez. Gl anlamyla hogr pasif bir kabulleniin tesidir. Buna gre iyi bir yaamn ne ekilde olacana dair bakalarnn anlaylarn yarglama hakkmzn olmadn gz nnde bulundurmak gerekir. Bu ise zellikle inanlara dayanan dini alanla ilgili olduunda uzun bir renme sr ecini gerektirir. (Milot 2007) Demokratik tutumlarn yerlemesini salamaya ynelik eitimin nceli kli ilevi hogr unsurunu iselletirmektir. Hogr insanlarn yaam bi imi, alkanllar, deer yarglar, inanlarna ve kltrel zelliklerine saygl olmasyla kazanlr. Birey, nce ait olduu topluma ait kltrel unsurlarn, iinde yaad toplumun deer yarglarnn farknda olmal, sonrasnda yakn evresinden balayarak kendi kltrnn dndaki kltrleri tanmaya almaldr. Birey, yaad evrenin ve dnyann farknda olmaldr. Bu farkndalk; onun farkllklara kar hogrl olmasna, farkllklarn bir zenginlik olduunu idrak etmesine zemin hazrlayacaktr. (Konta, 2009) Din bire ylerin hayatnda, gerek kendi yaam tarznda gerekse yaad evreyi ekille ndirmede etkili bir gtr. Dolaysyla bireylerin birbirlerini ve yaadklar kltrel ortam anlayabilmeleri iin dini bilmeleri gerekmektedir. Dinler ve inan-

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 41

lar hakknda retim yapmak kiinin, farkl toplumlar tarafndan tarih boyunca gelitirilmi olan dini ve kltrel deerleri ve bu deerlerin bir btn olarak insanla yapt katklar takdir etmesini salar. Bu sayede dini bilgi kiilerin daha hogrl davranlar gelitirmelerine ve toplumsal kaynamaya katk yapar. (AGT/OSCE, 2007) Din retimi bireye kazandraca; merhamet, kul hakk ve tm insanl arn tek bir yaratcnn kullar olduu fikri toplumsal bilince ait dier nemli deerlerdir. Demokratik vatandala katk salayan bir din retimi rencil ere kendi inand tanrnn herkesin tanrs olduu, tm insanln ortak bir tanr fikri ile birletikleri duygusunu kazandrr. Bylelikle farkllklarn oluturabilecei gerilimleri azaltmada etkili bir g olabilir. (Ipgrave, 2003: 151) nsann; can, mal ve onurunun bata slam olmak zere tm ilahi dinlerin korumay amalad vazgeilemez deerlerden olduunu ve bunl ara kastetmenin kul hakk olduu bilincini bireye kazandran bir din retimi eer rettiklerini rencinin gncel hayat ile ilikilendirmesini salayabilirse toplumsal bilince ok nemli katklar yapm olacaktr. Okullardaki din retiminin bireye kazandraca dier nemli bir deer de dini olanla olmayan ve geleneksel olanla modern arasnda bir denge sal ama yeteneidir. Okullar bilgi ve kltr yayc ve yenileyici fonksiyonlar ve gerek dnya ile olan ilikileri nedeniyle nemli arabulucu kurumlardr. Okullarn bu zellikleri sayesinde okullardaki din dersleri rencideki dini tutuml ar gelitirirken renciyi geleneksel dini davran modellerine ar ballktan, dogmatik inan nerilerinden ve dierlerinin dini veya kltrel uygulama, alkanlk ve fikirlerini damgalamaktan alkoyar. (Miedema, Bertram -Troost, 2008) Eitimden beklenen vazgeilmez grevlerden birisi olan bireyin toplu msallamas din retimi yoluyla glendirilebilecek deerlerdendir. Din eitimi ocuklarda, gnll olarak toplu ibadetler, dini bayramlar gibi aktivite ve organizasyonlara katlma yoluyla aktif vatandalk bilincinin olumasn salar. ocuk, bu tr ritelleri bir tr katlm ve sorumluluk davran olarak grr. (Pike, 2008) Din retiminden beklenen renmelerden bir tanesi de dinler ve inanlar ile ilgili meseleleri din ve inan zgrl, bar glendirmek ve dinlerin ve inanlarn anlamazlklar engelleme ve zme yetenei gibi daha geni m eselelerle ilikilendirebilme yetenei kazandrmaktr. (AGT/OSCE, 2007) renci, din retiminin kendisine sosyal meseleleri ele almada kazandraca alte rnatif bak asyla gncel ve tarihi olaylarn ardndaki inanca dayal motiva syonlar fark edecek bylece insanlar ve olaylar yarglarken daha btncl bir

42

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

bak asna sahip olabilecektir. Dinin tarihi ve gncel olaylara olumlu ya da olumsuz katklarn grmezden gelme yerine insanl derinden etkileyen mes elelerdeki dini etkiyi fark edip onlardan ders alnmasn salamak nemli bir deerdir. Din retimi ele ald konular itibariyle byk oranda snfta fikir alverii salayan; beyin frtnas, mnazara, tartma ve grup almalarna imkan veren bir derstir. Eer ders ortam bilinli bir retici tarafndan fikirlere ve akademik standartlara saygl biimde idare edilebilirse rencilere fikirlerini bir delile dayanarak temellendirme, kendi fikirlerinden daha iyi olanlar takdir edip onlardan da yararlanma, barl zm arama istei ve ortaklaa alnan kararlara uymada istekli olma gibi nemli toplumsal ve bilimsel deerleri kazandrabilme yeteneine sahiptir (Ipgrave, 2003). nsann yaad evreye saygl olmas din retimi araclyla gle ndirilebilecek dier nemli bir deerdir. Demokratik deerlere dayal vatandalk, bireyin yaad evrenin sorunlarna kar zel bir ilgi duymasn gerektirir. Din retimi bu konuda da bize nemli frsatlar sunmaktadr. Dinin geti rdii tm canllarn Allahn insanlara emaneti olduu, onlardan yararlanmada israftan kanlmas gerektii, aksi halde insann kendi yapp ettiklerinin sonucu olarak yine kendisinin zarar grecei dncesi 2 demokratik ve toplumsal deerleri gelitirmede nemli destek noktasdr. Trkiyede DKAB retim Programlar ve Ders Kitaplarnda Demokratik Vatandalk Eitimi Mevcut DKAB retim programlar ve ders kitaplarnda demokratik vatandalk eitiminin ele alnn derinlemesine incelemek ok daha geni bir almaya konu olabilecek bir aratrmay gerektirmektedir. Byle bir almada retim programlarnda belirtilen ilkelerin, yntemlerin, kazanmlarn, konu balklarnn, renciye kazandrlmas ngrlen deer ve becerilerin, retim programlarnn hazrlanmasnda temel alnan eitim yaklamlarnn her birisi din derslerinin vatandalk eitimine katks asndan deerlendirilebilir. te yandan 4. snftan 12. snfa kadar btn snflarn ders kitaplarnn konu meti nleri, etkinlikler, grseller vb.nin vatandalk eitimi asndan deerlendirilmesi mmkndr. Biz burada zellikle 2005 ylnda deien Ortaretim DKAB

nsanlarn kendi iledikleri sebebiyle karada ve denizde bozulma ortaya kmtr. Dnm eleri iin Allah, yaptklarnn baz (kt) sonularn (dnyada) onlara tattracaktr. (Rum Suresi: 41) ve Mizan O koydu. Sakn dengeyi bozmayn. (Rahman Suresi 7 -8) ayetleri ile Kuranda zetlenen bu deer DKAB ders Kitaplarnda sklkla yer bulmaktadr. rn: lkretim 8. Snf nan renme Alan, lkretim 6. Snf Kuran ve Yorumu renme Alan.

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 43

program ve 2006 ylnda deien lkretim DKAB programlar ve ders kita plarnda demokratik vatandalk kapsamnda meydana gelen deiiklikler anahatlaryla aklanacaktr. 1982 Anayasasnn 24. maddesi dorultusunda otuz yla yakn bir sreden beri ilk ve orta retim kurumlarmzda okutulmakta olan din kltr ve ahlak bilgisi dersinin retim programlar 2000 ylnda yaplan program deiikliine kadar geleneksel ilmihal merkezli yaklam srdrmlerdir. 2000 ylnda hazrlanan mfredat din eitiminde geleneksel yaklamdan modern dini deerleri nceleyen dinin gncel ynlerini n plana kartan yeni bir yaklama dnmn balangc olarak kabul edilebilir. (Kaymakcan, 2007) Din kltr ve ahlak bilgisi derslerinde son program deiiklii ortaretimde 2005 ilkretimde ise 2006 yllarnda yaplmtr. Sz konusu retim programlarnda ncekilere gre bireye ve onun hak ve zgrlklerine daha fazla vurgu yapld, dini deerler ile toplumsal bilin arasnda iliki kurulm asna daha fazla dikkat edildii grlmektedir. Demokratik toplumda bir arada yaama kltr asndan Yeni DKAB retim programlarnda, dier dinlerin sunumunda oulculuk ynnde, bilimsel ve tekini yarglamadan anlamaya alan bir deiimin olduu anlalmaktadr. (Kaymakcan, 2007b) Eski pr ogramda sorumluluklar merkezli bir vatandalk bilinci n planda iken, yeni programda haklar temele alan bir vatandalk ve onun dinle ilikilendirilmi ekline yer verildii grlmektedir. Bir anlamda Trkiyenin ABye yelik sr eci ile daha ok gndeme gelen ve bireyin haklarn nceleyen insan haklar a nlaynn programa yansd anlalmaktadr. (Kaymakcan, 2007b: 41) Yeni programlarn esas aldklar temel yaklamlar aklanrken progra mlarn din bilimsel yaklamla; rencilerin haklarn bilen ve kullanan, sorumluluklarn yerine getiren bir birey olarak yetimelerinin, toplumsal sorunlara kar duyarl olmalarnn salanmasnn amaland belirtilmitir. Programn genel amalar arasnda ilk sralarda dinin evrensel bar kltrnn yerlem esinde ve hogr ortamnn oluturulmasnda katkda bulunma zellii; re ncilerin kendi dinini, rf ve detlerini olduu kadar dier insanlarn dinlerini, rf ve detlerini sayg ve hogr erevesinde deerlendirmelerinin salanmas zikredilmitir. (MEB, 2005; MEB, 2006) Genler kr krne uygulayc olmamaldr... Genlerin, zellikle inan ve hayat konusundaki tercihlerini zgr olarak yapabilmeleri din retiminin esas amacdr; bilinli dindarlk da b udur. (MEB 2005: 7, MEB 2006: 3) ifadeleri ile dem okratik toplumun ve insan haklarnn temel talarndan olan din ve vicdan zgrlne vurgu yapmakt adrlar. Programlarn sergilemi olduu bu yaklam vatandalk eitiminin btncl yaklamnda olduu gibi din retiminin sosyal bilin ve evrensellik gibi daha genel deerlerle ilikilendirilmeye alldn gstermektedir.

44

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

Yeni programlar din retiminde uygulayclara ncelikle insana sayg, dnceye sayg ve hrriyete saygy dikkat edilmesi gereken ilkeler olarak gerekeleri ile aklayarak rencilerin birey olarak sayg grmeleri ve bu yolla dierlerine sayg duymay renmelerini amalamaktadr. Bu ama din ders inin karlkl anlay ve haklara saygnn hkim olduu bir toplumun provas durumunda olmas nedeniyle demokratik vatandalk eitimi asndan nem arz etmektedir. Sz konusu ilkeler ile ilgili aklamalar zetle yledir: Din retiminde zellikle dikkat edilmesi gereken ilk husus insana saygdr. Temelinde insana sayg fikri olan bir eitim anlay, insann ne olduu zerinde dnr, insann varlk artlarn tanmaya, anlamaya alr; insann sahip olduu potansiyeli deerlendirir. nsana sayg, insan btn ynleriyle ele alma eilimini de beraberinde getirir. nsana sayg, onun yaptklarn tan ma, anlamlandrma, onun dncelerine ve i lemine nfuz etme abasn da bnyesinde tar (MEB, 2005: 78; MEB, 2006: 34). Dikkat edilmesi gereken ikinci husus dnceye saygdr. Dncenin gelitirilmesi nndeki en ciddi engel Benim dorum, biricik dorudur; benim dmdakiler ise hep yanltr. eklindeki anlaytr. Dnce abalarnn sonucunu, tek doru ve pek ok yanl seviyesine indirgemeye almak ahlk bir zafiyettir. Kiilerin gr ve dnceleri doru yollardan biri olabilir. Hatta sadece doru olmakla kalmayp gerein btnn de kapsaml biimde yanstabilir. Ancak onlara itiraz edilmesine katlanlmadka veya sorgulanmalarna izin verilmedii srece, daha da gelitirilip zenginletirilmeleri mmkn olmaz (MEB, 2005: 78; MEB, 2006: 34). nc husus hrriyete saygdr. nsann ferdililii ve ahsiyetinin bamszl insan temel bir deerdir. nsann ahsiyeti en geni anlamda eitlilik iinde geliir. nsann bu gelimesini kstlayan her tutumun da insan hrriyetine aykr olduunu ifade etmek gerekir. ster dinin emirlerini yerine getiriyorum desin, isterse belli bir dncenin, felsef anlayn tlerini yerine geti rmek istiyorum desin; isterse baka bir merciin, fark etmez. nsan ezen, kiili ini zedeleyen, onun bamsz karar vermesini engelleyen her bask, insan hrriyeti fikriyle eliir (MEB, 2005: 78; MEB, 2006: 34). Ortaretim DKAB programnda Ahlak ve Deerler renme alannn amalar arasnda renciler hak ve zgrlklerin birey ve toplum iin n emini kavrar, onlara sayg duyar ve kul hakk ihlllerine kar duyarl olur. De vlete kar grev ve sorumluluklarn yerine getirir. slm'n bar dini olduunu ve bara verdii nemi kavrayarak ona uygun davranlar sergiler. (MEB, 2005: 25) denilerek programn kazandrmay amalad demokratik deerlere iaret edilmitir. Sz konusu ifade ile hak ve sorumluun toplumsal hayattaki yerinin renci tarafndan kavranmasnn amaland belirtilmektedir. Dinin

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 45

bireye kazandrd kul hakk konusunda hassas olma dncesi ile toplumsal hayatta karlamas muhtemel insanlarn haklarna saygl olma dncesi arasnda balant kurulmakta ve demokratik hayatn temelini oluturan barn slamn z olduu hatrlatmaktadr. renme yaantllar sonucunda rencilerin duyusal, bilisel ve davransal olarak elde etmeleri beklenen kazanmlar eitimi ekillendiren en nemli gtr. Zira eitimin tm elemanlar bu kazanmlara ulamak iin org anize edilir. Bu nedenle yeni programlarn kazanmlar ynnden demokratik vatandala ynelik olarak koyduu hedefler nem arz etmektedir. 10. snf Ahlak ve Deerler renme alan kazanmlarndan rencide demokratik vatandalk tutumlar oluturmaya ynelik tarzda yorumlanabilecek olanlar aada verilmitir: (MEB, 2005) renci:

123456789101112-

Hak ve zgrlk kavramlarn yorumlar. Temel hak ve zgrlkleri sralayarak bunlarn birey ve toplum iin nemini aklar. slm dininin yaam, salk, ibadet, zel yaamn gizlilii ve ekonomik haklarn; dnce-inan zgrlklerini desteklediini rneklendirir. Bakalarnn zel yaamnn gizlilii hakkna sayg duyar. Hak ve zgrlklerin kullanm snrlarn aklar. Temel hak ve zgrlklere uyulmadnda ortaya kabilecek sorunlar kestirir ve bu sorunlara zm nerilerinde bulunur. Hak ve zgrlkleri hem kendisi hem de bakalar asndan dikkate alr. Kendi hak ve zgrlklerinin farknda olur, gerekli durumlarda hakkn arar. Bakalarnn hak ve zgrlklerine sayg duyar. slm dininin hukukun stnlne verdii nemi fark eder . slm dininde kul hakkn gzetmenin nemini aklar ve kul hakk ihllinin toplumda douraca sonular kestirir. Vergi vermenin, askere gitmenin, seimlere katlmann ve kanunlara sayg gstermenin vatandalk grevleri olduunu fark eder ve bu grevleri yerine getirmeye istekli olur.

11 ve 12. snf Ahlak ve Deerler renme alanlarnda yer alan aadaki kaz anmlar da demokratik deerlere ynelik hedefleri ifade eden kazanmlar olarak deerlendirilebilir. (MEB, 2005) renci: 1Barn insanlk iin nemini aklar.

46

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

slmn bir bar dini olduu gereini Kuran ve hadislerden rneklerle destekler. slmn barsever bir kiilik ngrdn fark eder ve buna uygun dav ranlar sergiler. slmn yaama hakkna verdii deeri yorumlar. slmn sosyal evresiyle uyumlu ve bark bireyler yetitirmeyi hedefle diini aklar. Balamay baaran bireylerin oluturduu bir toplumda hogrnn hkim olacan fark eder.

23456-

Buraya kadar programlar zerinden vermi olduumuz rneklerden a nlald zere; yeni programlar ilkesel olarak demokratik deerler asndan nemli prensipler getirmektedirler. Ancak; bugnden kopuk, davrana dnememi birtakm ilkelerin rencilere belletilmesinin rencilerde arzuladmz insani deerlerin gelimesine bir katk yapmayaca, bu yzden eitimin tm paydalarna nemli grevler dt aktr. Aksi halde sz konusu pro gramlarn ifade ettii gibi: (MEB, 2005: 9; MEB, 2006: 4) stenildii kadar, rencilere tarihten parlak rnekler veya ok salam ilkeler sunulsun; iinde yaanlan an ahlk bir sorgulamas yaplmad srece, onlar -en iyi ihtimallegereklerden kopuk, hayal dnyasnda yaayan kiiler hline geleceklerdir. Bu nedenle sz konusu gelimelerin retmen tutumlarna ve ders materyallerine yansyp yansmadnn ayrntl bir aratrmayla tespit edilmeye ihtiyac vardr. Aada en azndan bu gelimelerin ilkretim ve ortaretim ders kitapl arna nasl yansdna ynelik genel bir deerlendirme yapma imkn sunan rneklere yer vereceiz. Din kltr ve ahlak bilgisi program veya ders kitaplar vatandalk eitimi asndan ele alndnda hemen her snfta baz nitelerin dorudan v atandalk eitimi konularn ierdii grlmektedir. Bunun yannda baz nite ve konu balklar da dorudan vatandalk eitimini ngrmeyen balklara sahip olsa da ieriklerindeki bilginin yorumlan ve sunuluu asndan vata ndalk eitimine destek olduu grlmektedir. lkretim din kltr ve ahlak bilgisi ders kitaplar incelendiinde A hlak renme alanlar ile Din ve Kltr renme alanlarnda yer alan Vatanmz ve Milletimizi Seviyoruz, Sevin ve zntlerimizi Paylaalm, Sevgi Dos tluk ve Kardelik, Kltrmz ve Din, Dinler ve Evrensel tleri gibi niteler dorudan vatandalk eitimine ynelik niteler olarak deer lendirilebilir. Bu nitelerde rencilerin gelecein toplumsal bilince sahip, katlmc, sorumlu ve haklarn bilen birer vatanda olarak yetimeleri iin edinmeleri beklenen d eerler sunulmaktadr. rnein 7. snf Din ve Kltr renme alannda yer alan Kltrmz ve Din nitesinde toplumsal mirasn eitli unsurlarndaki

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 47

dini motiflere yer verilerek vatandaln nemli bir unsuru olan kltr payl amna dinin katks geni biimde ilenmitir. Sz konusu nitenin ilenmesi esnasnda ncelikle verilecek deerler olarak toplumsal mirasa duyarllk, sorumluluk, hogr ve bilimsellik gibi demokratik vatandaln nemli bil eenlerinden olan deerlerin kazandrlmas istenmitir. (Demirta ve zdemir 2009) Demokratik vatandalk eitiminde belirli konularn dorudan ilenmesi snrl bir vatandalk eitimi olarak kabul edilmektedir. Bu nedenle demokratik vatandalk bilincinin gelimesi iin sadece belli vatandalk niteleri ile yeti nmeyip tm konularn ileniinde vatandalk geliimini gz nnde bulundurmak gerekmektedir. Din kltr ve ahlak bilgisi ders kitaplarnda dini bilgil erin bu dorultuda yorumlan ve sunuluunu grmek mmkndr. rnein 6. Snf nan renme alannda yer alan Peygamberlere ve lahi Kitaplara nan nitesi tm peygamberlerin ve kutsal kitaplarn insanla ortak insani deerleri tebli ettiine vurgu yaparak peygamberlik messesesini insanlar birletirm ede nemli bir g olarak ortaya koymaktadr (ahinba 2009). Peygamberlerin aslnda birer ayrlk vesilesi deil de tm insanlar Allaha gtren ve birbirini tamamlayan unsurlar olarak sunulmas ok kltrlln giderek yaygnlat gnmz toplumlarnda inan zerinden hogrszlklerin gelitirilmesini engelleme gcne sahiptir. Kuran ve Yorumu renme alannda y er alan nsann Evrenle likisi ve nsann nsanlarla likisi konularnda; slamn tm canllar ile bar iinde yaamay tledii, insann kullanmnda olan doal nimetlere kar sorumlu olduu hatrlatlm ve insanlarla ilikilerinde adalet ve iyilikte yardmlama gibi temel vatandalk deerlerine vurgu yap lmtr. (ahinba, 2009) 8. Snf badet renme alannda yer alan nsann Paylama ve Ya rdmlama htiyac, slamn Paylama ve Yardmlamaya Verdii nem, Pa ylama ve Yardmlama badeti Olarak Zekt, Toplumsal Dayanma badeti Olarak Sadaka ve Yardmlama Kurumlarmz konularnn ileniinde iyi bir yaam srebilmek ve medeniyet oluturabilmek iin toplumda iblm ve dayanmann nemine vurgu yaplm. Dinin talep ettii yardmseverlik deeri gncel toplumsal meseleler ve Kzlay ve SHEK gibi mevcut yardmlama kurumlar ile ilikilendirilerek ilenmitir. (Demirta ve zdemir 2009b)Bu d urum din retimi vastasyla maksimal vatandalk eitiminin nemli bir par as olan toplumsal sorumluluk bilincinin gelitirilmesine iyi bir rnek tekil e tmektedir. slam Dncesinde Farkl Yorumlar nitesinde de demokrasi ve dnce zgrlne vurgu yaplm ve retmenlerden; nite sresince rencilerin aratran soran, sorgulayan, demokrasiyi zmsemi, hogrl, birey bilincine sahip olarak yetimelerine zen gsterilmesi istenmitir. Dinin

48

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

evrensel bar kltrnn oluturulmasna ve hogr ortamnn salanmasna katkda bulunabileceine ve mezheplerin ayrmclk vesilesi deil alara ve ortama gre dinlerin anlalma biimleri olduuna dikkat ekilmitir. (Demirta ve zdemir 2009c) Benzer uyarlarn birok nitenin banda yapld ve kon ularn ileniinde temel demokratik ve insani deerlerle balantlar kurulmas hususunun reticilere hatrlad grlmektedir. Ortaretim ders kitaplarnda ise zellikle Din Kltr ve Medeniyet, Din ve Laiklik, Ahlak ve Deerler renme alanlarnda yer alan nitelerde dor udan vatandalk eitimine ynelik konularn ilendii grlmektedir. Bu n iteler arasnda Haklar, zgrlkler ve Din; slam ve Bilim; slam ve Bar; slam ve Estetik; Deerler ve Aile; Laiklik ve Din gibi niteler yer almaktadr. Bu n itelerde dini deerlerin toplumsal hayattaki yeri, dini inan ve kanaatlerin to pluma yanstl ile toplumsal bilin arasndaki denge, din araclyla tm i nsanln bar ve mutluluuna katk yapmak gibi maksimal vatandal deste kleyici dnceler ilenmitir (Kzler ve di. Tarihsiz, Barman 2007, Kzler ve di. Tarihsiz). Dorudan vatandalk eitimine ynelen bu tr konularn ortaretim programnda ilkretim programna gre daha fazla yer ald da grlmektedir. Bu farkllk renme alanlarnn organizasyonunda da kendini gstermektedir. lkretimdeki alt renme alanna ortaretimde ilave olarak konulan din ve laiklik renme alan dorudan vatandalk eitimine ynelik renme alandr. Ayrca ilkretimde beinci renme alan olarak yer alan Ahlak renme alan ortaretim programnda Ahlak ve Deerler ismini alm ve deerlere yaplan vurguyla maksimal vatandalk eitimine yaknlam grnmektedir. Tm snflarda yer alan Ahlak/Ahlak ve Deerler renme alan kon ularna baktmzda toplumsal hayata ve insanlar aras ilikilere zarar veren iki, kumar, bakalarnn kusurlarn aratrmak, kt zanda bulunmak vb. alkanlklarn zararlarnn gncel hayattan rneklerle verimli birer vatanda yetitirmeye ynelik olarak ilendii aka grlmektedir. rencilerin kt davranlar karsnda duyarsz kalmayp onlarn toplumsal hayattan izalesi iin sorumluluk alan bireyler olmaya tevik edildii ska gze arpmaktadr. Bu durum ahlaki deerlerin geleneksel yaklamda olduu gibi soyut birer mefhum olarak deil de bireyin gnlk hayatna iyi bir vatanda olarak adapt esi iin davran haline dntrlm deerler olarak kazandrlmasn zend iren bir yaklama iaret etmektedir. (ahinba 2009, ahinba 2009b, Demirta ve zdemir 2009, Demirta ve zdemir 2009b)

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 49

Sonu ve Deerlendirme Din dersleri sadece Trkiyede deil birok lkede hatta uluslar aras alanda vatandalk eitimi balantl dnlen bir derstir. Vatandalk anlay ve eitimi ister minimal ister maksimal olsun bu durum deimemektedir. Bu durum yer yer din derslerinin meruiyetini artrmada tutunulan bir imk n grevi grd iin genelde sorgulanmasa da din retimi vatandalk eitim inin bir arac haline mi getiriliyor gibi birtakm sorular akla getirmektedir. zellikle ok farkl dindarlk tiplerinin olduu gnmz toplumunda birtakm dindarlar bunu dini deerlerin arasallatrlmas olarak grebilmektedir. Din dersleri konularnn sadece dini amalarla retilmesini savunmaktadrlar. Bu durum, bu tr dini gruplarn okullardaki din derslerine gvenlerini zayfla tmakta, bu eitimi yeterli ve anlaml bulmadklar iin de farkl araylara yneltebilmektedir. Bu eletirinin kendi ierisinde bir tutarll olsa da sekler oulcu demokratik toplumlarda devlet okullarnda din retiminin varlnn yalnzca dini gerekelere dayal olarak temellendirmenin zor olduu da dier bir gerektir. Dnyadaki vatandalk eitiminde yaanan maksimal yaklama gei srecinin okullardaki din retiminin mevcut misyonunu genilettii anla lmaktadr. Maksimal yaklam hem vatandaln anlamn hem de vatandalk eitiminin kapsamn genileterek din retimine yeni yollar amakta ayn z amanda da yeni bir retim yntemi sunmaktadr. Maksimal yaklamn sund uu bu yeni retim yntemi daha katlmc, sorgulayc, deerlere dayal bir yntemdir. Artk vatandalk eitimi sadece bir ezberletme sreci olmad gibi din dersleri de soyut dini bilgilerin belletildii birer ders deil, rencilerin rendikleri dini kavramlar yoluyla toplumsal hayata erdemli ve verimli birer vatanda olarak katlmalarn amalayan dersler konumundadr. Yeterlilii tartlabilir olsa da lkemizde son yllarda yaanan program deiiklikleri ile DKAB dersleri ile vatandalk eitimi ilikisinde minimal yaklamdan maks imal yaklama doru bir deiim olduu anlalmaktadr. Yeni programlarda DKAB dersleri renci merkezli retim sreleri ve demokratik vatandalk eitiminin nemli unsuru olan sorumluluk, ibirlii, hogr, evrensellik, dnceye sayg, insan onuruna sayg vb. demokratik deerleri kazandrma hedefi ile maksimal vatandalk anlay i le ilinti kurmaya almaktadr. Yeni programlarn eitim srelerinde uygulamaya koymaya alt renci merkezli, farkl din ve mezheplerin retiminde hogr ve din/vicdan zgrln nceleyen, dini ve ahlaki konular gncel hayatla ilikilendirmeye alan eitim yaklam programlarn maksimal bir demokratik vatandalk eitimini gz nnde bulundurduunu gstermektedir. Ayrca programlarn rencilerde gelitirilmesini hedefledii deerlerin de byk

50

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

oranda deerlere dayal bir vatandal ngren maksimal vatandalk eitimine imkan tand sylenebilir. Vatandalk eitimi ve din eitimi ilikisinde teorik alanda yaanan bu gelimeler pratie hangi dzeyde yansmaktadr? almamzda inceleme k onusu yaptmz ders kitaplar esas alndnda programlarn ngrd bu btncl karakterin retim srelerine dorudan yanstlamad anlalma ktadr. Zira retim srelerinde nerilen yntemler ve rencilerden katlmalar istenen etkinlikler byk oranda metin yorumlama tarzndaki yntemlerdir. Oysa din eitiminden beklenen demokratik vatandalk geliiminin salan abilmesi iin daha katlmc, rencileri aktif klan sosyal sorumluluk ve yard mlama projelerinin eitim srelerine dhil edilmesi beklenirdi. Aslnda demo kratik vatandalk eitimi ile din retimi ilikisi, din ve maksimal vatandalk eitimi asndan ne derece mmkn olduu, vb. konularda eletirel teorik tartmalarn ve ampirik aratrmalarn yaplmas gerekmektedir. Ayrca teoride yaanan gelimelerin uygulamaya hangi dzeyde yansdnn belirlenmesi ve bu konuda retmenlerin farkndalk dzeylerinin tespiti iin kapsaml almalara ihtiya duyulmaktadr.

KAYNAKA AGT/OSCE (Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat) (2007) Toledo Guiding Prenciples On Teaching Abaut Religions And Beliefs In Public Schools, Warsaw. AHM (Avrupa nsan Haklar Mahkemesi) (2007) Hasan ve Eylem Zengin/Trkiye Davas Karar, Bavuru No: 1448/04, Strasbourg. AKBA, Oktay (2004), Trk Milli Eitim Sisteminin Duyusal Amalarnn lkretim 8. Snf rencilerinde Gerekleme Derecesinin Deerlendirilmesi, Gazi n. Eitim Bilimleri Enst. Doktora Tezi, Ankara. ARDOAN, Recep (2005) Mslman Toplumlarda nsan Haklar ve Demo krasiye Saygy Artracak Baz slm lkeler, Deerler Eitimi Dergisi, Say: 9 s:2558. BARMAN, Kasm (2007) Ortaretim Okullar Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 10 , Tutibay Yay., Ankara. BLGN, Beyza (2001) Eitim Bilimi ve Din Eitimi, Gn Yaynclk, Ankara. BLAYLOCK, Lat (2003) Religious Educatin and Citizenship: Some Reflections, International Perspectives on Citizenship, Education and Religious Diversity, Edit: Robert Jackson, Published by: Routledge Falmer, London, s:209221.

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 51

BYKKARAGZ, Sava (1995) Yksekretim Programlar ve Demokratik Tutumlar, Trk Demokrasi Vakf, Ankara. COUNCIL OF EUROPE (2007) Religious Diversity and Intercultural Education: A Referance Book For School, Edit: John Keast,.Council of Europe Publisher, Strabourg. FT, Nermin 2003, Kohlbergin Bilisel Ahlak Geliimi Teorisi: Ahlak ve Demokrasi Eitimi, Deerler Eitimi Dergisi, Say: 1, s: 4377. DEMRTA, Kenan ve ZDEMR, Murat (2009) lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 7, lke Yaynlar, stanbul DEMRTA, Kenan ve ZDEMR, Murat (2009b) lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 8, lke Yaynlar, Ankara. DEMRTA, Kenan ve ZDEMR, Murat (2009c) lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 8 retmen Klavuz Kitab, lke Yaynlar, Ankara. IPGRAVE, Julia (2003) Dialogue, Citizenship and Religious Education , International Perspectives on Citizenship, Education and Religious Diversity , Edit: Robert Jackson, Published by: Routledge Falmer, London, s:147 168 CAN, Canay Demirhan ve DEMR, Kenan (2009) Vatandalk Eitiminde deerler ve Deerler Eitimi, 1.Uluslar aras Avrupa Birlii, Demokrasi, Vatandalk ve Vatandalk Eitimi Sempozyumu Bildiriler , Uak - 28-30 Mays 2009, Edit: Komisyon, Pegem Akademi Yay. Ankara, s: 123 -132. JACKSON, Robert (2003) Citizenship, Religious and Cultural Diversity and Education, International Perspectives on Citizenship, Education and Religious Diversity, Edit: Robert Jackson, Published by: Routledge Falmer, London, s:128. JACKSON, Robert (2003b) Citizenship as a Rep lacement for Religious Education or RE as Complementary to Citizenship Education, International Perspectives on Citizenship, Education and Religious Diversity , Edit: Robert Jackson, Published by: Routledge Falmer, London, s:67 92. JACKSON, Robert and Steele, Karen (2004), Problems And Possibilities For Relating Citizenship Education And Religious Education In Europe, Papers And Resource Materials For The Global Meeting On teaching For Tolerance, Respect And Recognition In Relation With Religion Or Belief, The Oslo Coalition On Freedom Of Religion Or Belief, Oslo 2-5 September 2004, http://folk.uio.no/leirvik/OsloCoalition/JacksonSteele0904.htm (Eriim: 23.11.2008; Hour: 14:03). JACKSON, Robert (2007) Avrupada Kurumlar ve Din retimi reniminin Kamusal Alandaki Genel Eitime Katks, Avrupa Birlii Srecinde Dini Kurumlar ve Din Eitimi, Milletler Aras Tartmal lmi Toplant , stanbul 17 19 Kasm 2006, Ensar Neriyat, stanbul, s:119 157.

52

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

KAYMAKCAN Recep, (2007) Curriculum and Textbook Revisions Regarding The Image of The Religious Other In Turkish Religious Education, Teaching For Tolerance In Muslim Majority Societies, Editr: Kaymakcan, Recep and Leirvik, Oddbjorn, Dem Yaynlar, stanbul, s:15-31. KAYMAKCAN Recep, (2007b) Yeni Ortaretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Program nceleme ve Deerlendirme Raporu, Sabanc niversitesi, Eitim Reformu Giriimi, Yapm Myra, stanbul. KERR, David (1999) Citizenship Education: an International Comprasion, International Review of Curriculum and Assessment Frameworks Archive http://www.inca.org.uk/pdf/citizenship_no_intro.pdf (Eriim: 23.11.2008; Hour: 13: 21) KIZILER, Hamdi, Gner Ildak, Nihat Koak, mer cal (Tarihsiz) Lise Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 9, Tutku Yaynclk, Ankara. KIZILER, Hamdi, Gner Ildak, Nihat Koak, mer cal (Tarihsiz) Lise Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 11, Tutku Yaynclk, Ankara. KONTA, Hakk (2009) Demokrasi Eitiminde Aile ve Okulun Rol, 1. Uluslararas Avrupa Birlii, Demokrasi, Vatandalk ve Vatandalk Eitimi Sempozyumu, 28-30 Mays 2009, Uak, s: 234-239). LEGANGER-Krostad, Heid (2003) Dialogue Among Yo ung Citizens in a Pluralistic Religious Educatin, International Perspectives on Citizenship, Education and Religious Diversity, Edit: Robert Jackson, Published by: Routledge Falmer, London, s:169190 McLAUGHLIN, T. H. (1992) Citizenship, Diversity and Ed ucation: A Philosophical Perspective, Journal of Moral Education, 21 (3), s: 235-250. MEB (2005)Ortaretim (9.10.11.12 snflar) Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retim Program, Talim Terbiye Kurulu Bakanl, Say: 16, Ankara. MEB (2006) lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersi (4, 5, 6, 7 ve 8. Snflar) retim Program, Talim Terbiye Kurulu Bakanl, Say: 410, Ankara. MEYDAN, Hasan (2009) Demokratik Vatandalk ve nsan Haklar Balamnda Din retimi, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya. MIEDEMA Siebren, Bertram Gerdien- Troost (2008), Democratic Citizenship And Religious Education: Challenges And Perspectives For Schools In The Netherlands, British Journal of Religious Education, Volume: 30, s:123 132. MILOT Micheline (2007), The Religious Dimension In Intercultural Education, Religious Diversity and Intercultural Education: A Reference Book For Schools, Council of Europe, s:1623.

Demokratik Vatandalk ve Din retimi 53

PKE Mark A. (2008) Faith in Citizenship? On Teaching Children To Believe In Liberal Democracy, British Journal of Religious Education Volume: 30, s: 113122. SARI, Mediha (2007) Demokratik Deerlerin Kazanm Srecinde rtk Program: Dk Ve Yksek Okul Yaam KalitesiNe Sahip ki lkretim Okulunda N itel Bir alma, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Doktora Tezi, Adana. AHNBA, Mehmet (2009) lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 6, Tuna Matbaaclk, Ankara. AHNBA, Mehmet (2009b) lkretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi 5, Tuna Matbaaclk, Ankara. VEUGELERS Wiel, Vedder Paul (2003) Values In Teaching, Teachers And Teaching, Vol: 9, No: 4, November, Carfax Publishing, s: 377389. WESSE, Wolfram (2003) Difference Without Discrimination: Religious Education as a Field of Learning for Social Understanding?, International Perspectives on Citizenship, Education and Religious Diversity , Edit: Robert Jackson, Published by: Routledge Falmer, London, s:191-208.

54

Recep KAYMAKCAN & Hasan MEYDAN

nn niversitesi lahiyat Fakltesi 2010