NDEKLER 1.

BLM
TRK KLTR TARH Trklerin Tarih Sahnesine k lk Trk Devletleri Dier Trk Devletleri lk Trk Devletlerinde Kltr Ve Medeniyet Tarihte lkler zet Bilgiler lk Trk Devletleri (Test-1,2) 1 1 5 13 17 29 30 31

2. BLM
TRK DNYASI lk Trk-slam likileri Trk-slam Devletleri Byk Seluklu mparatorluu Trk slam Devletlerinde Kltr ve Medeniyet ANADOLU TARH Anadolu'nun Trklemesi Anadolu'da Kurulan lk Trk Beylikleri nemli Trk Beylikleri ve zellikleri Anadolu Seluklu Devri Anadolu Beylikleri Dnemi Anadolu Seluklular ve Beylikler Dnemi'nde Kltr- Medeniyet Moollar ve Dier Trk Devletleri Tarihte lkler zet Bilgiler Trk-slam Devletlerinde Kltr ve Medeniyet (Test-1,2,3) 39 39 40 44 48 60 60 61 63 64 66 68 80 83 84 89

3. BLM
OSMANLI DEVLETNDE KLTR VE MEDENYET Osmanl Devlet Ynetimi 99 99

Osmanllarda Ekonomik Hayat Osmanllarda Eitim ve retim Osmanllarda Toplum Yaps Osmanllarda Kltr ve Sanat Osmanllara Ait Terimler zet Bilgiler Osmanl Devletinde Kltr ve Uygarlk (zml rnekler) Osmanl Devletinde Kltr ve Uygarlk (Test-1,2,3,4,5) Trk Kltr Genel Sorular

110 116 118 119 128 130 135 142 156

4. BLM
III. SELM'DEN TBAREN TRK NKILBINI HAZIRLAYAN ETMENLER Osmanl Devletinin Genel zellikleri Ykselme Dnemi Fatih Sultan Mehmet Dnemi Duraklama Dnemi Gerileme Dnemi III. Selim Dnemi Dalma Dnemi Dalma Dnemi Padiahlar ve Faaliyetleri II. Mahmut Dnemi Abdulmecit Dnemi Tanzimat Ferman Islahat Ferman Abdulaziz Dnemi II. Abdulhamit Dnemi I. Merutiyet'in lan II. Merutiyet'in lan Osmanl Devletinin Dalmasn nleme abalar Trablusgarp Sava Balkan Savalar I. DNYA SAVAI ve SONRAK GELMELER Osmanl Devleti'nin Savaa Girmesi Osmanlnn Savat Cepheler Osmanl Devleti'nin Paylam in Yaplan Gizli Antlamalar I. Dnya Savann Sona Ermesi VVilson lkeleri I. Dnya Sava'ndan Sonra Yaplan Bar Antlamalar I. Dnya Sava'nn Sonular Mondoros Atekes Antlamas Egemenlik Haklarn Kstlayan Hkmler Mondros'un Uygulanmas Paris Bar Konferans MEMLEKETN DURUMU VE CEMYETLER 161 161 164 164 169 175 178 181 181 181 185 186 188 190 191 191 194 197 199 200 203 205 207 210 212 212 213 215 215 215 217 219 221

VI

CEMYETLER Aznlklarn Kurduu Cemiyetler Milli Varla Dman Cemiyetler Milli Cemiyetler Kuvay- Milliye Tarihte lkler zet Bilgiler III. Selim'den tibaren Trk nklbn Etkileyen Etmenler zml Sorular III. Selim'den tibaren Trk nklbn Etkileyen Etmenler (Test -1,2,3,4,5,6)

222 222 223 224 226 228 230 243 257

5. BLM
ULUSAL KURTULU SAVAI Hazrlk Dnemi Mustafa Kemal'in stanbul'a Gelii ve Faaliyetleri Mustafa Kemal'in Samsun'a k ve Sonular GENELGELER VE KONGRELER Milli Kongre Havza Genelgesi Amasya Genelgesi Erzurum Kongresi Balkesir Kongresi . Nazilli Kongreleri Alaehir Kongresi Sivas Kongresi Amasya Grmeleri Temsil Kurulu'nun Ankara'ya Gelmesi Son Osmanl Mebuslar Meclisinin Toplanmas ve Misak- Milli Misak- Milli Kararlar TBMM'nin Almas TBMM'ye Kar karlan Ayaklanmalar Sevr Bar Antlamas MUHAREBELER ve SONULARI Cepheler Dou Cephesi Gney Cephesi : Bat Cephesi I. nn Sava Londra Konferas II. nn Sava Eskiehir- Ktahya Savalar Sakarya Meydan Sava Byk Taarruz Mudanya Atekes Antlamas VII 277 277 278 278 280 281 281 281 284 287 287 287 288 290 292 292 293 296 299 304 305 306 306 307 307 307 308 309 .309 310 311 311

Lozan Bar Antlamas Kurtulu Sava Dnemi Olaylar ve nemleri Kurtulu Sava Mcadelesinin Kronolojisi Tarihte lkler zet Bilgiler Ulusal Kurtulu Sava zml Sorular Ulusal Kurtulu Sava (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7)

312 314 316 317 319 333 336

6. BLM
ATATRK LKE VE NKILAPLARI nklaplar SYAS ALANDA YAPILAN NKILAPLAR Saltanatn Kaldrlmas Cumhuriyet'in lan Halifeliin Kaldrlmas ok Partili Hayata Gei Denemeleri Cumhuriyet Halk Frkas Terraki Perver Cumhuriyet Frkas eyh Sait Ayaklanmas M.Kemal Paa'ya Kar Suikast Giriimi Serbest Cumhuriyet Frkas Menemen Olay 365 367 368 368 368 370 371 371 371 372 373 373 373

zet
HUKUK ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR Trk Medeni Kanunun Kabul Yeni Trk Devletinin Anayasalar Kanun-i Esasi'nin lan Tekilat- Esasiye Kanunu 1921 Anayasas (Tekilat-I Esasiye) 1924 Anayasas 1961 Anayasas ETM ve KLTR ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR Tevhid-i Tedrisat Kanunu Medreselerin Kaldrlmas Maarif Tekilat Hakkndaki Kanun Yeni Trk Harflerinin Kabul Trk Tarih Kurumu'nun Kuruluu Trk Dil Kurumu'nun Kuruluu SOSYAL ALANDA YAPILAN NKILAPLAR Tekke, zaviye ve Trbelerin Kapatlmas Klk-Kyafet Deiiklii Soyad Kanunu Takvim, Saat ve llerde Yaplan Deiiklikler
VIII

375
376 378 379 379 380 380 380 381 382 382 383 383 383 384 384 385 385 385 386 386

EKONOM ALANINDA YAPILAN NKILAPLAR zmir ktisadi Kongresi Tarm Alanndaki Gelimeler Ticaret Alanndaki Gelimeler Sanayi Alanndaki Gelimeler ATATRKLK ATATRK LKELER TEMEL LKELER Cumhuriyetilik Milliyetilik Halklk Devletilik nklplk Laiklik Btnleyici lkeler Tarihte lkler zet Bilgiler Atatrk lkeleri ve nklplar (Testler -1, 2, 3, 4, 5, 6, 7)

386 387 387 387 388 389 389 389 389 390 390 391 391 391 392 393 394 399

7. BLM
ATATRK DNEM DI POLTKA VE OLAYLAR DI POLTKA 1923-1930 DNEM DI POLTKA Nfus Mbadelesi Yabanc Okullar Sorunu Musul Sorunu 1931-1939 DNEM DI POLTKA Trkiye'nin Milletler Cemiyetine Girii Balkan Atlant Montr Boazlar Szlemesi Sadabat Pakt Hatay Sorunu MUSTAFA KEMAL'N HAYATI II. DNYA SAVAI II. Dnya Sava Sonras Trkiye Trkiye'nin Durumu Trkiye'nin D likileri Trk-Yugoslav-Yunan likileri ve Kbrs Trkiye slam lkeleri likileri Trkiye ve Dnya ile ilgili Genel-Gncel Olaylar zet Bilgiler Atatrk Dnemi D Politika ve Olaylar (Test - 1, 2) 425 426 426 426 426 427 427 427 427 428 428 428 429 433 433 433 436 438 440 441 444 447

IX

8. BLM
SORU-CEVAP 457

9. BLM
YAKIN TARHTEK BAZI GENEL VE GNCEL OLAYLAR VE KRONOLOJS 469

10. BLM
NEML BAZI OLAYLARIN KRONOLOJS 471

TRK KLTR TARH

Trklerin Orta Asya'dan yayl

TRKLERN TARH SAHNESNE IKILARI

Trk Adnn Anlam Trklerin ilk Anayurdu Gler ve Sonular skitler

Trk Adnn Anlam:

Trk kelimesinin anlam hakknda yaygn olan iki gr vardr. Birinci gre gre Trk; "do an, treyen, oalan", ikinci gre gre ise, "gl, kudretli, kuvvetli" anlamndadr. Trk ad ilk defa Orhun kitabelerinde, "Trk" eklinde geer.

Trk kelimesini siyasal ad olarak lk Defa Gktrk Devleti kullanm, daha sonra Trk boyuna mensup btn topluluklan ifade eden bir ad olarak kullanlmtr.

2 Corafi bir terim olarak Trkiye keli mesi VI. yy Bizans kaynaklarnda kul lanlmtr. XII. yy'an itibaren Anado lu'nun ad bir daha deimemek zere Trkiye olmutur. Kelteminar Kltr:

KPSSDATA TARH

M 3000 yllarnda Aral glne dklen Amuderya'nn mlerdir. balklk ve Bu deltasnda kltrn bulunmutur. mensuplarnn ile geimlerini Buradaki insanlar yerleik hayat srdr hayvanclk

saladklar anlalmaktadr. Trk tarihiyle ilgili ilk bilgilere in kaynak larnda rastlanr. Bu kaynaklarda "Kunlar" ad verilen "Hun" Trklerinden bahsedil mektedir. Ayrca Asur yazl kaynaklarn da, Heredot tarihinde, Arap, ran ve Hint metinlerinde de Trklerle ilgili bilgilere rastlanr. Afanesyevo Kltr:

M 3000-2000 de Altay-Sayan dalarnn kuzey batsnda bulunmutur. Orta Asya medeniyetinin temelini oluturduu sa nlmaktadr. Avclk ve hayvanclkla u raan sava bir toplum tarafndan mey dana getirilmitir. Altay yresinde iki kurgan (tepe biimindeki mezar)da yap lan kazlar sonucu ele geen buluntular dan anlalmaktadr. Yaplan kazlarda ayrca eitli bakr eyalar, akmak ta ndan yaplm ok ular, kemikten ya plm inelerde bulunmutur. Andronova M Kltr: yllarnda Yenisey'deki

Trklerin lk Anayurdu:
Trklerin anayurdu Orta Asya'dr. Orta Asya: kuzeyde Sibirya; gneyde Himalaya Dalar; douda Kingan Dala r; batda Hazar Denizi ile evrelenen geni bir corafi blgedir. Bu geni blge ierisinde Trklerin ilk anayurdunun Altay-Ural Dalar ve Aral Gl geni iinde kalan blge olduu belirtilmektedir.

2000-1200

Andronova'da bulunmutur. Trklerin ilk atalar tarafndan meydana getirilmitir. Orta Asya kltrleri iinde yaylma alan en geni olandr. Afanasyevo kltr ile

Yaplan aratrmalar sonucu Orta Asya Trk kltrnn Paleolitik (Kabata) Dev rine kadar uzand grlmtr. Karasuk, leridir. Anav Kltr: Abakan, Orta Asya'nn en eski kltr merkezleri; Anav, Andronova, Kelteminar ve Afanesyova, Tagar kltr

olan benzerliinden dolay onun devam olarak da kabul edilebilir. Karasuk Kltr:

Yenisey Irma'nn kollarndan biri olan Karasuk Nehri'nden adn alan bu kltr, Orta Asya'nn uygarlk tarihi ynnden byk nem tar. Orta Asya uygarlnda demir madeni ilk olarak bu kltrde i lenmitir. Tagar Kltr (M 700-100): arasnda Karasuk

M 5000-3000 aras Trkistan'n Ba kenti Akabat yaknlarnda ortaya ka rlmtr.

M 700-100 yllar

kltrnden sonra Altay dalar blgesin-

TRK KLTR TARH

de grlm olan bu kltr, bu blgedeki dier kltrlerin iinde en genci ve en gelimi olandr. Bu kltre ait tuntan iki yan keskin baklar, hanerler, ok say da ok ular, altn ss eyalar, ine, tarak gibi eyalar bulunmutur. Sonular:

3 dier bir grup Afganistan ve Kuzey Hin distan'a yerleip Akhunlar Devleti'ni kur mutur.

G etmeyip de Orta Asya'da kalan

Gler ve Sonular:
Milattan nceki devirlerde (M. 1700) balayp, unlardr: Kuraklk, uzun geen klar ve bunlarn dourduu ekonomik skntlar, Nfusun art ve mevcut geim kay naklarnn yetersizlii, Nfus artndan dolay otlaklarn ye tersiz kalmas, Boylar arasndaki hkimiyet mcadele si, D basklar (in, Kitan, Mool). M..ki dnemlerde kalabalk Trk Boylar'ndan bir ksm in'e, bir ksm da batya doru g ederek ran zerinden Mezo potamya, Anadolu ve Ege Blgesine uvalar blgesine Bir grup da kadar ilerlediler. Hindistan'n Yakutlar ve Milattan sonraki devirlerde de devam eden glerin balca sebepleri

Trk boylar Asya Hun mparatorluu ats altnda ilk siyasi teekkln oluturmutur. Hunlar ve Avarlar, Macaristan merkez olmak zere Avrupa'da birok devlet kurmutur. Trk kltr ve uygarl dnyann drt bir kesine yaylm, Trklerin gittii yerde ta devri yaayan insanlar, ma den devrine gemilerdir. X I . yy'da Anadolu'ya girmeye balayan Ouzlar, Anadolu'nun Trk yurdu olma sn salamlardr. Kavimler gn balatmlardr. Gler drt ynde olmutur.

NOT:
Avrupaya g eden Trkler, Hristiyanl benimsemiler ve asimile olmulardr. Sibiryaya gidenler uygarlk asndan daha da geriye gitmilerdir. in'e gidenler kalabalk in nfusun dan dolay asimile olmulardr.

Sibirya'ya doru g ettiler. ndus-Pencap doru yaylmaya baladlar.

M..ki gler daha ok gneye (in) ve batya doru olmutur. Batya yaplan gler IV. yy'da balayp IX. yy'n sonla rna kadar devam eder. Batya g eden lerden bir ksm Hazar Denizi ve Karade niz'in kuzeyinden geerek Orta Avrupa ve Balkanlar'a kadar gelmi, buralarda gl devletler kurmulardr. (Hunlar, Avarlar, Bulgarlar, Macarlar, manlar, Ouzlar). Peenekler, KuBatya gidenlerden Kimmerler, Medler, Persler, Asurlular ve Urartular ile savaan skitler; Kafkas

skitler (Sakalar):
Orta Asya kkenli atl gebe bir toplu luktur. M. VII. yy'da batya g ederek Karadeniz'in kuzeyinden Tuna Nehrine kadar uzanan topraklara yerlemilerdir.

4 dalarn aarak Anadolu, larda bulunmulardr. Arap kaynaklarnda adlar Sakalar diye gemektedir. ounluu gebedir. skit ler birok kaynakta Trk olarak geer. skitler ok tanrl bir tabiat dinine inanr lard. Tanrlarn en by Gktanr' yd. skitler'in yaam tarzlar, gelenek ve g renekleri, dilleri, sanatlar dier Trk Altn ve topluluklaryla balantlyd. Suriye, Filis

KPSSDATA TARH

tin zerinden Msr snrlarna kadar akn

gm iletmeciliinde ok ustaydlar. skitler Orta Asya ve atl gebe kl trn, n Asya toplumlarna tant mlardr. n Asya toplumlaryla yaptklar m cadeleleri Alp Er Tunga Destan'nda anlatmlardr. Dier nemli destan ise u Destan'dr. Falclk, byclk (hekimlik) ve maden ilemeciliinde ol duka ileri gitmilerdir. Yunanllar zellikle hekimlik (tp) ala nnda etkilemilerdir. skit-Yunan ilikisi sonucu Amazon

kadnlar efsanesi ortaya kmtr. Bu efsanede skitler'de kadn egemenlii nin olduu grlmektedir.

NOT:
skitler at evcilletiren ilk topluluktur. Atl arabalar kullandklar iin dnyann birok lkesine gitmilerdir.

TRK KLTR TARH

LK TRK DEVLETLER
Asya Hun mparatorluu A v r u p a Hun mparatorluu (375 - 4 5 5 ) G k t r k Devleti (552-630) I I . Gktrk (Kutluk) Devleti (682 - 745) Uygurlar Devleti (745 - 840) Asya Hun mparatorluu: in Seddi'ni aarak Kuzey in'i ele ge irmi ve in Devleti'ni vergiye balam tr. in'e yerlememesinin nedeni ise kalabalk in nfusudur. Bir sre sonra da Mete tm Trk topluluklarn bir bayrak altnda toplamtr. Mete'nin en nemli faaliyetlerinden biri devlet ynetim biimini deiti rerek lkeyi e blmesi (Orta, Sa, Sol) ve orduda onlu sistemi kurma sdr. Bu sistemler daha sonraki Trk devletlerine de rnek olmutur.

Asya Hun Devleti

Tarihte Trkler tarafndan kurulduu bilinen ilk devlet Byk Hun Devletidir. G etmeyip Anayurtta kalan baz Trk boylar Orta Asya'nn dousuna ekilerek Orhun ve Selenga nehirleri evresinde toplanmlardr. Hunlar ad verilen bu Trk boylar in'in kuzeyine doru yayl mlar ve burada bir devlet kurmulardr. Bakentleri tken'dir. Devletin ne za man kurulduuna dair kesin bir bilgi yok tur. Hun Devleti hakknda ilk belge M..318'de in ile yaplm bir antla madr. Hunlarn bilinen ilk hkmdar Teo man'dr. inliler Hunlarn yapt srekli aknlar sonucunda daha nce ina ettikle ri kaleleri birletirerek in Seddi'ni yap mlardr (M..214). Hun mparatorluu nun en gl dnemi Mete'nin hkmdar l srasnda olmutur. Mete Yei ve Tung-Hujan gibi evre kavimleri ynetmi

Mete lnce devlet biraz daha yaadysa da devletin hanedan yelerinin ortak mal saylmas, Prenslerin inli prenseslerle evlenmeleri gibi gelimeler sonucu impa ratorluk zayflad. Gc gittike azalan Hunlar bir sre sonra Gney ve Kuzey olmak zere ikiye blnd. Gney Hunlar in egemenliine girdi. in hkimiye tini kabul etmeyen Kuzey Hunlar inliler le yaptklar savalar sonucunda iyice zayfladlar ve Siyenpiler tarafndan ykl dlar. Orta Asya'daki Trk Devletleriyle in arasnda en byk sorun pek Yolu olmutur. inliler bu yola egemen olabilmek iin Trk Devletlerinde entrikalar evirmilerdir.

KPSSDATA TARH Avrupa Hun mparatorluu (375-455):

kesiminde oturan

KAVMLER G:
Byk Hun mparatorluu paralandktan sonra Asya'nn bat Hunlar daha batya giderek Hazar Denizi ile Aral Gl arasndaki topraklar ele geirdiler. Bu olay; Hunlarn Avrupa ilerine kadar ilerlemelerinin balangc oldu. Karadeniz'in kuzeyi ve Dou Avru pa'da Gepitler, yaayan kavimler (Vandallar, Ostrogotlar, Vizigotlar) Hunla

rn bu ilerlemeleri karsnda tutunama mlar; ya Hun hakimiyetini kabul etmiler ya da Avrupa ilerine g etmek zorunda kalmlardr. Bu devletin Bu gn sonucunda; Avrupa kalmtr. lk a kapanm, Orta a almtr. Roma mparatorluu 395 ylnda Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrlmtr, 476 ylnda Bat Roma mparatorluu yklmtr. Roma topraklar zerinde birok Ger men devleti kurulmutur. Bunlarn en nemlisi Frenk mparatorluudur. Germen kavimleri arasnda Hristiyanlk yaylm, tir. Bugnk Avrupa milletleri olutu. Avrupa'da Feodalite (Derebeylik) rejimi ortaya kt. Trkler Avrupa'da birok devlet kur kilise ve Papalk glenmi Avrupa Hunlann byk bir imparatorluk haline getiren Atilla, Bizans zerine akn lar dzenledi, imzalanan basksn artrarak Bizans imzalad. bozulunca 434'te Bizans Bu ile Margos Barn antlama uzun yllar karklk iinde Balamir ilk hkmdar nce Dou Balamir'dir. Gotlar sonra gl

(Ostrogotlar)'n ortadan kaldrm, karmtr. Avrupa Hunlar en

da Bat Gotlar (Vizigotlar)'n yurtlarndan zamann Atilla devrinde yaamtr.

zerine iki sefer daha dzenlediler. Anatolyos Bar imzaland. karld. Daha sonra

seferler sonucunda iki devlet arasnda Bunun ze zerine rine Bizansllardan alnan vergi katna Roma Galya seferi dzenlendi. Ama Papann devreye girmesiyle sefer sonusuz kald. Atilla'nn lmnden sonra taht kavgala rnn younlamas ve imparatorluk bn yesindeki kavimlerin isyanlar sonucunda devlet ykld (455).

mulardr (Avrupa Hun mparatorluu, Avarlar, Macarlar, Peenekler).

NOT:
Trklerin g etmeleri bamszlklarna dkn olduklarn gsterir.

TRK KLTR TARH

Hunlar'da Kltr ve Medeniyet Devlet Ynetimi

Devletin banda bulunan hakan (kaan) kutsal saylr ve Tanrkut unvann tard. Atilla, Hun Devleti'nde babadan oula geen bir hkmdarlk sistemini yrrle koydu. Hakan Kurultay meclisine bakanlk ederdi.

Ordu
Komutanlk da babadan oula geerdi ve komutanlar vergi ver mezdi. Ordunun tmne yakn atl idi.

Yaay
ounluu gebe olan Hunlar, bata "At" olmak zere hayvan beslerlerdi.

Din ve nan
Hunlar Gk Tanr'ya inanrd. "Gne, Ay, Yer ve Su"yu kutsal sayarlard. llerine byk sayg gsterirler, onlar eyalar ve atyla birlikte gmerlerdi. Bu da ahiret inancn gsterir. Tuna boylarnda yaayan Hunlarn bir blm Hristiyanla ge milerdi.

Sanat
Hunlar madenleri iliyor ve dokuma yapyorlard.

Philadelphia niversite Mzcsi'nde bulunan kabartma. T'ang Taitsung'un (lm 649) mezanndaki kabartmada Hun kyafeti giy mi svari, Gk meneli atyla birlikte.

KPSSDATA TARH

Gktrler Devleti

Gktrk Devleti (552-630):

Byk Hun mparatorluunun yklmasn dan sonra Orta Asya'daki in egemenli ine, Avarlar son verdiler. Gktrkler Avarlar'a bal olarak yayor lard. Silah yapyorlard. Avar lkesinde kan tlesler isyann bastran Bumin Kaan'n istekleri Avar hakan tarafndan reddedilince Bumin Kaan, Avar Devleti'ni ykarak Gktrk Devleti'ni kurdu (552). Gktrkler tarafndan devletlerine son verilen Avarlar batya g ederek Avru pa'da tekrar gl bir devlet kurmulardr.

Dou Gktrk mparatorluu / 582-630 Bat Gktrk mparatorluu / 582-630 stemi Yabgu, pek Yolu'na egemen olmak amacyla nce Sasanilerle anla arak Akhun Devleti'ni ortadan kaldr m, sonra da Bizans'la anlaarak Sasaniler'i zayflatmtr. Bu da Ms lmanlarn ran' fethini kolaylatrm tr. Gktrklerin en parlak dnemi Mukan Kaan zaman olmutur. Veraset sistemi ve in politikas sonu cu nce ikiye ayrlm, daha sonra Gktrk topraklar in egemenliine girmitir. II. Gktrk (Kutluk) Devleti ( 682 - 745 )

Gktrkler;
Trk adyla kurulan ilk Trk devleti dir. Gktrkler Ana soyuna mensuptur. Bumin Kaan devleti iki ynetim bl mne ayrarak Bat illeri Yabguluunun komutanln kardei stemi Kaan'a vermitir.

Bir sre dank halde ve in hakimiyeti altnda yaayan Gktrkler lteri Kutluk Kaan tarafndan yeniden rgtlendi. Bu nedenle bu devlete Kutluk Devleti denir.

TRK KLTR

TARH

II. Gktrk (Kutluk) Devleti

Trk tarihinin ilk byk bamszlk sava n vererek milletini in egemenliinden kurtaran Kutluk Kaan tpk Bumin Ka an gibi lkesini blmlere ayrd. Kutluktan sonra devletin bana Kapgan Kaan geti. Bu dnemde in'e seferler dzenledi. Daha sonra baa geen Bilge Kaan, lkeyi kardei Kltigin ile birlikte ynetti. Vezir Tonyukuk da onlara yardm etti. Kutluk Devleti en parlak dnemini yaad. Bu dnemde Orta Asya'nn pek ok yeri egemenlik altna alnd. Tarihte btn Trklerin bir bayrak altnda toplan dklar ikinci dnem Gktrkler dnemidir. Gktrkler Trk adyla kurulan ilk devlettir. Trk adn kullanmalar mil liyeti bir yapla sahip olduklarn gsterir. lk Trk alfabesi olan Orhon alfa besini oluturmulardr. Bu da ede biyatta ileri bir topluluk olduunu gsterir.

Devletin Dou-Bat diye ikili tekilat eklinde ynetmeleri devletin ksa srede yklmasna neden olmutur.

Gktrkler dneminde; Tonyukuk, Kltigin ve Bilge K a a n ' n lmnden sonra adlarna dikilen Orhun yaztlar o dnemin en nemli kltr mirasdr. Gktrk Devleti, lke iinde kan i karklklar sonucu Uygur, Kartuk, Basmil, Yama, ili Trk Boylar tarafndan yklmtr.

Hipopod (at ayakl adam) tasvirleri (Ayaklarna hayvan kemikleri balaya rak karda kayarken gren in ve Yu nanllarn taktklar isim)

10

KPSSDATA TARH

Gktrkler'de Kltr ve Medeniyet

Bata Hakan bulunurdu. Hakana devleti ynetme yetkisinin Tanr tarafndan verildiine inanlrd. Hakann ei Katun (Hatun) devlet ilerinde hakana yardm ederdi.

Devlet Ynetimi

Hakan olmadnda hatun kurultaya bakanlk ederdi. Bu durum hatunun da siyasi yetkilere sahip olduunu gsterir. Devlet ileri Kurultay denilen mecliste grlp karara balanrd (demokratik bir yapya sahip olduklarn gsterir). Gktrkler, byk ksm atl askerlerden oluan gl bir orduya sahipti.

Ordu
Eli silah tutan herkes asker saylrd (Ordu-millet anlay olduunu gsterir). ounlukla gebe olarak yaarlar, hayvanclk ve avclkla geimle

Yaay

rini salarlard. Gktrkler, Gk Tanrya inanrlard. llerine byk sayg gsterir ler, lleri Yu denilen bir trenle gmer ve mezarn etrafna ldr d dman says kadar ta heykel dikerlerdi. Bunlara "Balbal" denirdi (Sava bir topluluk olduunu gsterir). Balbal heykel sanatnn ilk rneidir. Tarihte yazy ilk defa kullanan Trk devleti Gktrkler'dir. Trklerin ilk kez kulland alfabe olan Gktrk (Orhon) alfabesi 38 harfliydi. Orhun Nehri kysnda Kltigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk adna dikilmi olan Orhun Abideleri Gktrk alfabesi ile yazlmtr. Orhun Abideleri, Trk tarih, dil ve edebiyatnn ilk yazl belgesidir. Gktrkler, madenleri ileyerek, eitli eya ve aletler, gm su kaplar yapmlardr.

Din ve nan

Sanat / Yaz

TRK KLTR TARH

11

Uygurlar Devleti (745-840):

eitli blgelere dalan Uygurlar Kansu ve Turfan Blgesinde zaman zaman etkili olmulardr. Mool istilas sonu cunda siyasi bamszlklarn kaybet milerdir. Zayflayan devlet Krgz syan sonu cunda yklmtr. Siyasi alandan ok varlk gstermilerdir. kltrel alanda

Yama, iil, Basmil ve Karluklularla ibirlii yaparak Kutluk devletini ykan Uygurlular, Orta Asya'da kurulan son Trk federasyonudur. Devletin kurucusu Bilge Kutluk Kaan, ve Moyunur'dur. Devletin bakenti bala-sagun)'tr. Ordu-Balk (Kara-

Ticaret ve bayndrlk alannda geli milerdir.

PUCU
Mani dinini devletidir. kabul eden ilk Trk

Uygur siyasi tarihinin ilk ve en nemli olay hi kukusuz Tala Sava'dr. Trk-Arap i birlii sayesinde inlilerin ar bir yenilgiye uratld bu sava Uygurlarn Orta Asya'da egemenlik kurmalarn kolaylatrmtr.

Mani dini hayvan etini yemeyi yasaklad iin tarm ile uramlar ve yerleik hayata gemilerdir. Yerleik yaama devletidir. Uygurlar matbaay devletidir. geen kullanan ilk Trk

ilk Trk

Uygur Devleti

12

KPSSDATA TARH

Uygurlarda Kltr ve Medeniyet

Devlet Ynetimi ve Ordu

Uygurlarda devlet ynetimi ve ordu sistemi Hunlar ve Gktrklerde olduu gibidir.

Yaay

Yerleik hayata geen ilk Trk devletidir. (Trk tarihinde ilk defa kent ve kasaba kurmulardr). inlilerle dosta ilikiler kurarak pek Yolu ticaretini canl tuttular. Tarm Uygurlar zamannda nem kazanmaya balamtr. Bugn Anadolu'da yaygn olan "orta oyunu" Uygurlardan gelmedir. Orta Asya Trk Devletleri ierisinde Orta Asya dinleri dnda yabanc bir dine inanan ilk Trk devletidir. (Maniheizm) Uygurlarn "Mani" dinini benimsemesi savalk zelliklerini yitirmelerine neden olmutur. Bu da yklmalarnda nemli etken olmutur. Uygurlar son dnemlerde Budizmi benimsemilerdir (Uygurlarn farkl dinleri benimsemeleri dini hogrye sahip olduklarn gsterir). 14 harfli Uygur alfabesini kullanmlardr. inlilerle olan ilikileri sonucunda Trk Devletleri arasnda ilk kez kat ve matbaay kullanmlardr.

Din ve nan

Sanat / Yaz

Sanata nem vermilerdir. Budizm ve Maniheizmin etkisiyle sanat alannda daha da gelimilerdir. Resim ve heykelcilikte kendilerini gstermilerdir. Dokumaclkta da ilerlemilerdir.

rnek: Aadakilerden hangisi Uygur devletine ait bir zellik deildir? A) Kendine zg alfabesi vardr. B) Mani dinin kabul etmitir. C) Yerleik hayat geen ilk Trk devletidir. D) Matbaay kullanmlardr. E) lk dzenli Trk ordusunu kurmulardr.

zm: ilk dzenli Trk ordusunu Hunlar (Mete) kurmutur. Dolaysyla doru cevap E seeneidir.

TRK KLTR TARH

13

DER TRK DEVLETLER Avarlar Bulgarlar Hazarlar Macarlar Peenekler Kumanlar Ouzlar Sabirler Trgiler Krgzlar Karluklar

Avarlar:
552 ylnda Gktrkler Avar devletine son verince Avarlar batya g ederek Orta Avrupa'da bir devlet kurmulardr. Macaristan merkez olmak zere Orta Avrupa'da gl bir devlet kuran Avar lar Sasanilerle ibirlii yaparak stan bul'u iki defa kuatmlardr. (stan bul'u kuatan ilk Trk devletidir). Balkanlarda ve Orta Avrupa'da iki yz yldan fazla bir sre egemen olan Avar lar Slav topluluklarn zellikle teki latlanma ve devlet kuruculuu konu sunda etkilemilerdir. Avarlarda devlet rgtlenmesi tmyle askeri temellere dayanyordu. Avar or dusu atl ve yaya birliklerinden oluu yordu. Atl birlikleri Avarlardan, yaya birlikleri ise Avarlara bal Slavlar, Germenler gibi Avrupal kavimlerden kurulmutu.

Avarlarn geim kayna hayvanclk ve sava ganimetleriydi. Gnlk yaamda, savata ve g srasnda kullanlan atn zel bir nemi vard. zengiyi de Avarlarn bulduu bilinmektedir. Avarlar kuyumculuk sanatnda olduka ileriydi ler. Avarlarn dini Gk Tanr dini idi. Daha sonra dinleri Hristiyanla dnmtr. En parlak dnemini Bayan Kaan za mannda yaayan Avar Devleti, yneti cilerinin Hristiyanl kabul etmesi ve Frenk krallnn saldrlar sonucu 805'te yklmtr. Not: Hem Asya hem de Avrupa'da devlet kuran Trk topluluudur.

Bulgarlar:
Gktrklerin Avarlar malup etmesiyle Avar basksndan kurtulan Bulgarlar Dinyester nehrinden ran'a kadar uza nan topraklarda Byk Bulgarya Devle tini kurdular.

14 VII. yy ortalarnda Hazarlarn basks sonucu Bulgarlar ikiye ayrld. Bir ks m itil (Volga) boylarna g edip til Bulgar Devletini kurdular. Dier bir ksm ise Tuna boylarna g edip Tu na Bulgar Devletini kurdular. Tuna Bulgarlar zamanla Slavlarn etki sinde kalp Hristiyanl kabul edince Trklk zelliklerini kaybettiler. til Bul garlar ise X. yy'da slamiyet'i kabul et tiler Papa tarafndan hkmdarlarna ar unvan verilmitir. 1236'da Moollar tarafndan ykld. Hazar

KPSSDATA

TARH

Askeri

Hazarlar:
Gktrkler ve Sibirlerle ayn soydan geldii varsaylan, Don-Volga nehirleri arasnda Kafkasya'nn kuzeyinde ya ayan Hazarlar, Gktrklerin yklyla bamsz hale geldiler. Sasanilerle savatlar. Bizansllarla ticari ilikiler kurdular. Mslmanlarn ilerleyiine kar da Bizansla ibirlii yaptlar. Halk arasndaki davalara Mslman, Hristiyan ve Samanlardan oluan bir hakimler kurulu bakyordu. Uzakdou ile Bizans, islam lkeleri ile kuzeydeki Slavlar arasndaki ticaret yollar Hazarlarn kontrolnde idi. Bu yzden devlet'in ana gelir kayna tica retti.

Peenek ve Rus saldrlar sonucu zayflam, Ruslar tarafndan yklm lardr (956).

Macarlar:
lk yurtlar, Ural Dalar ve til (Volga) Nehri dolaylarndadr. Peeneklerin basks sonucu, bugn k Macaristan'a gelerek burada bir devlet kurdular. 1000 yllarnda Hristi yanl kabul eden Macarlar zamanla Trklk zeliini kaybettiler. Krallk sistemine dayal kurdular. bir ynetim

1870 ylnda dnyadaki ilk Trkoloji krs sn Budapete niversitesinde am lardr.

Hazarlar, Musevilik dinini kabul eden tek Trk devletidir. Halk arasnda Ms lman, Hristiyan, aman ist olanlar da vard (Birden fazla dinin olmas, dini hogrnn gstergesidir).

Peenekler:
Gktrklere bal olarak yaayan Pe enekler, IX. yy ortalarnda Don ve Dinyester nehirleri arasnda yaayp boy tekilatndan devlet dzenine ge ememilerdir.

TRK KLTR TARH Gktrk Devleti'nin yklmasndan son ra batya g etmi, Sibirya, Macaris tan ve Balkanlarda yaamlardr. Peenekler, Bat ve Gney Slavlarnn arasna girerek irtibatlarnn kesilmesi ne neden olmutur. Peenekler, Malazgirt sava srasnda Seluklularn safna geerek, savan Seluklular tarafndan kazanlmasnda etkili olmulardr. Peenekler, Slavlarn Karadeniz'e inmelerini de engellemilerdir. Trak ya'da bulunduklar srada aka Bey ile Bizans'a kar ittifak yapmlar, Bunu renen Bizans komutannn, Peeneklerin zerine saldrmas sonucu y klmlardr (1091).

15

XIII. yzyldaki Mool istilasndan kur tulabilmek iin de Anadoiu'ya g et milerdir. Ouzlar Mslman olduktan sonra Mslman komular onlara Mslman Trk anlamnda Trkmen adn vermi lerdir.

Gnmzde; Trkmenistan, ran, Irak, Suriye, Azerbaycan, Trkiye, Kbrs ve Balkanlarda yaayan Trklerin atalar ouzlardr.

Sabirler (Sibirler):
Sabirler, V. yy'da Issk gl dolayla rnda yaadlar. Avarlarn basks sonucu batya dou g ettiler. Sibirya'da ve Kafkasya'da etkin rol oynadlar. Anadolu'ya seferler dzen lediler. Sibirlerin Kafkaslardaki hakimiyetleri Bizans tarafndan ykld. Dalan Sihirler sonradan kurulan, Hazar Dev leti'nin esas kitlesini meydana getirmi lerdir. Bugnk Sibirya blgesine ismini vermilerdir.

Kumanlar (Kpaklar):
Bat Gktrk topluluklarndan Kimeklerin bir kolu olan Kumanlar, 1030 yllarnda Karadeniz'in kuzeyine hakim oldular. 1239'da Mool saldrs sonucu Kuman Devleti ykld.

Ouzlar (Uzlar):
Ouzlar Trk tarihinde en nemli rol oynayan Trk boyudur. Ouzlar nce Gktrklere, ardndan Uygurlar'a bal olarak yaamlardr. Uygurlarn yklmasndan sonra Kara deniz'in kuzeyinden batya g etmiler ve burada "Uz" adn almlardr. Ouzlarn bir ksm ise gneye inerek slamiyet'i kabul etmiler ve XI. yzyln ortalarna doru Seluklu Devleti'ni kur mulardr.

Trgiler:
Gktrk Devleti'nin yklmas zerine bamsz hale gelen Trgiler, Talas, u, ve dil nehri ile Issk Gl dolayla rnda yayorlard. Bu devletin Trk tarihindeki nemi Gktrk Devleti'nin yklmasyla dank

16
Trgilerin Bilinen ilk hkmdar Baa Tarkan'dr. Kendi adna para bastrm tr. Trgiler, Emeviler devrinde slam ordularnn karsna dikilerek Orta As ya'nn Araplamasn nlemilerdir. 776 ylnda Karluklar Trgi hakimiyeti ne son verdiler. lk madeni Trk paras bu dnemde bastrlmtr.

KPSSDATA TARH
ler (Karluklar slamiyet'i kabul eden ilk Trk boyudur). Karluklar Karahanllar Devletinin teme lini oluturdular. Cengiz Han'a itaat eden ilk Mslman topluluudur. XII. yy'da Mool, egemenliine girdiler.

Krgzlar:
Krgzlar, Asya Hun Devleti zamann da Baykal Glnn batsnda yayor lard. nce Gktrklerin daha sonra Uygurla rn egemenlii altnda yaadlar. 840 ylnda Uygur Devletini ykan Krgzlar burada bir devlet kurdular. 1207 ylnda Moollarn egemenlii altna girdiler. nl "Manas Destan'' Krgzlara aittir. (Manas Destan dn yann en uzun destandr) Cengiz Han'a itaat eden ilk Trk toplu luudur. tken blgesini Moollara terk ederek Orhun kltrnn ortadan kalkmasna neden olmulardr.

Karluklar:
Uzun sre Gktrkler ile beraber yaa yan Karluklar, Kutluk Devletinin ykl masndan sonra Uygurlarn egemenli inde yaamaya baladlar. Talas Savanda inlilere kar Arapla rn yannda yer alarak sava Msl manlarn kazanmasn saladlar. Bu sava sonrasnda slamiyet'i kabul etti-

TRK KLTR TARH

17

LK TRK DEVLETLERNDE KLTR VE MEDENYET

DEVLET YNETM
slamiyet'ten nceki Trkler en byk sosyal yap olan devleti (il) boylar birlii anlamna gelen federasyon tarznda rgtlenmilerdi. Devletin banda Ha kan bulunurdu. Hkmdarlar eitli unvanlar kullanr lard. Bunlarn banda; Tanhu ve any unvan gelir. Ayrca, Kaan, Hakan, Han, Yabgu, lteber, idikut gibi unvanlar da kullanlmtr. Trk Devletlerinde hkmdar ynetimi kolaylatrmak iin lkeyi Dou ve Bat olmak zere ikiye ayrrd. Ortada (Merkezde) ise asl hkmdar bulunur du. Sa ve Solda ise Hanedan yele rinden YABGU'lar bulunurdu. Devlet (Merkez) Hkmdarlara Kurultayn yan sra "hatun" denilen hkmdar eleri de yardmc olurdu (Hkmdar olmad zaman kurultaya Hatun bakanlk eder di). Bu durum Trk toplumunda kadna verilen deeri ortaya koymaktadr. Hkmdarlk sembolleri unlar idi: Ota (hakan adr) rgin (taht) Kotuz (sorgu) Tu (sancak) Yay ve davul Bu semboller sadece hkmdar tarafn dan kullanlabilir, bakalar tarafndan kullanlamazd. Kullanlmas hkmdara isyan etme ile e anlamlyd. Tanr vergisi kabul edilen siyasi iktidar kut kavram ile ifade edilmi, hkmdarn ahs ve ailesi kutlu saylmtr. Yani siyasi iktidar hakk, dier insanlar arasn dan seilmi hkmdara ve ailesine ve rilmitir. Kut kavram bir bakma ilh sekinliin bir ifadesidir. Kut'un kan yoluyla babadan oula getiine inanlrd. Hkmdarlara Tanr tarafndan verildii dnlen yetkinin kaltmsal olarak oullarna da getii gr Trk dev let ynetiminde veraset sorununu da beraberinde getirmi; bu durum taht kavgalarn ve paralanmay hzlandr mtr. (Bazen, kardelerin devleti par alamadan birlikte ynettikleri de gr lrd. rnein, Bumin - stemi karde ler (I. Gktrk devleti), Bilge - Kltigin kardeler (II. Gktrk devleti) gibi.

Bat Yabgu Hkmdarn kardei

Dou ad Hkmdarn byk olu

Hibir ekilde treye aykr davranma yetkisi olmayan hkmdarn temel g revi halknn huzur ve refahn sala makt. Kurultay (Danma Meclisi) bakanl ve ordu komutanl da h kmdarn grevleri arasndayd. Hun ve Gktrk hkmdarlar "Ota" ad verilen adrlarda otururlard. Uy gurlardan itibaren hkmdar saraylar yaptrld. Her sonbaharda halka " len" denilen ziyafetler verilirdi.

18

KPSSDATA TARH lke treye uygun olarak ynetilirdi. Tre eski Trklerde devlet ve toplum yaamn dzenleyen yazl olmayan kurallard.

HKMDARIN TAHTA IKII Tarih boyu hanedana mensup Trk h kmdarlarnn tahta k balca drt ekilde gereklemitir: a) Hanedan yeleri arasndaki siyasi ve asker mcadeleyi kazanan hkmdar olarak tahta kyordu. Trk tarihinde, tahta kmada en sk rastlanan usul bu idi. b) Hkmdarn rakipsiz aday olmas kolayca tahta kmasn salyordu. c) Hkmdarn tahta kmasndaki dier ekil ise seim usul idi. Hkmdar ln ce, yksek dereceli meclis (kenge, toy, kurultay veya meveret meclisi) toplanr, Hanedan yelerinden birini hkmdar seerdi. d) Hkmdarn tahta knda uygulanan dier bir sistem de Ekberiyet (en yal ye) Sistemi idi. Bu sistem uzun sre tartlm, sonunda XVII. yzyl banda Osmanl Devleti hkmdar I. Ahmet (1603-1617), karde katli geleneine son vererek ekber ve ered sistemini getir mitir. Buna gre hanedan yeleri ara snda hkmdar seilirken bu yelerin ncelikle byklne (ekber), sonra da akll ve salkl oluuna (ered) baklrd. Bu zellikleri tayan hanedan yesi hkmdar olurdu.

Trklerde ilk devlet tekilatn Hunlar kurmulardr. Devlete il, budun denirdi. millete Devlet ileri Kurul-

tay'da grlrd Trk devletle rinde meclislere 'Toy' "Kurultay" ve "Kenge" denirdi. Meclis sadece hkmdar seimi, sava ve bar gibi nemli kararlar vermek iin toplanrd. Hakan meclisin bakan idi. Meclise katlan yelere "Toygun" denirdi. Herkesin kurultaya katlma hakk yoktu.

DEVLETN LERN YRTEN GREVLLER Buyruklar buyruklar Tamgalar Danmanlar Tudun Bitiki Tekin Suba Yargucu Tarkan ve Apa Bakanlar Saray ileri ile ilgili bakanlar Damgaclar Mavirler Vali Yazmac / Sek reter ehzade Ordu komutan Yarg Saray grevlileri

Hkmdar ailesinin en yetkili yesi veliaht olurdu. Hkmdarn oturduu bakente "Ordu" denirdi. Onun devlet ynetimi ve askeri konulurda yetimesi salanrd. Trkler tekilat bir millet olduundan yklan devletin yerine hemen yenisini kurmulardr.

TRK KL TR TARH

19
Trk erkekleri pantolon, ceket, izme, gmlek ve kaftan gibi kyafetleri giyerek inlileri, Bizanslar ve Slavlar etkile milerdir. Yerleik hayata geen ilk Trk toplu luu Uygurlar'dr. Devlet ve toplum dzeni gelenek ve greneklere gre dzenlenirdi. Tre ad verilen bu ku rallar yazszd. Gebelikten dolay mlkiyet gelimedii iin zel mlki yet gelimemitir. Tarma dayal ii lik olmad iin klecilik anlay yoktur.

SOSYAL HAYAT
Toplum salam bir aile yapsna daya nyordu. Tek kadnla evlilik olup, ka dn erkek eitti. Trk toplumunun en kk sosyal birimi aile (Ogu) idi. Trk toplumunda ailelerin bir araya gelmesiyle "Urular (akraba, slale) bunlarn birlemesiyle "Boy"lar meydana geliyordu. Boy, si yasi bir nitelik tar ve banda Bey bu lunurdu. Boylarn birlemesiyle "Bu dun" (Boylar birlii - millet) meydana gelir ve banda Han bulunurdu. Budunlarn birlemesiyle "l" (Devlet) oluurdu.

DN HAYAT
Tabiat kuvvetlerine inanma eklinde balayan din lm atalarn ruhlarna inanma (Atalar Klt) eklinde devam etmitir. Atalar Klt: Eski Trklerde lm b ykler ve atalara ait hatralar kutsal say lrd. Trkler babalarnn ve atalarnn, ldkten sonra ruhlar aracl ile aile bireylerini korumaya devam ettiklerine inanrlar, bu nedenle de onlara kar duyduklar minnet hissi ile atalara kur banlar keserlerdi. En deerli kurban at idi. Atalara ait hatralara verilen nem, mezarlara yaplan saldrlarn ar bir ekilde cezalandrlmasndan da anla lmaktadr. Gk, gne, ay, yldz, yer ve su kutsal kabul edilir ve bunlara kurbanlar sunu lurdu. Bir dinden ok bir sihir karakterine sahip olan amanizm eski Trk toplu luuna damgasn vurmutur. lk Trk devletlerinde din ve inan gurupta toplayabiliriz:

Hayat tarz gebeliktir. Kn klkla ra, yazn yazlklara gidilirdi. Gebe hayatn zorunlu kld hayvancla nem verilmitir. At'n nemli bir yeri vardr. Savalk herkesin ortak bir yeteneidir. En fazla hayvansal gda tketilirdi, iilen iki ise atn stnden elde edilen Kmz'dr. Atn etinden ve stnden de yararlan lrd. Bahar mevsiminin balangcnda len ler dzenlenirdi. Gnmzde 21 Mart'ta kutlanan "Nevruz Bayram" bu gelenein devamdr. Bu lenlerde a lnan mzik aletine Kopuz denirdi.

20 1. Tabiat Kuvvetleri'ne inanma 2. Atalar klt 3. Gktanr Trklerin asl dini Gktanr diniydi. En eski inanlar ise totemizm'dir. Totemizmde, kutlu olduu kabul edi len cisimlere inanlrd. Bunlar, insan veya hayvan olabilirdi. Din adamlarna aman, kam; cenaze trenlerine de "yu" ad verilmitir. Devletin ileri gelenleri, devlet ilerinde amanlarn dncelerini de alrlard. Kiinin hayatta iken ldrd dman saysn simgeleyen mezar talarna "balbal", mezarlarna ise kurgan de nilmitir. Kurgan Kurgan; eskiden Orta Asya'da len Trk lerin eyalar ile beraber gmlerek, kimsenin de tahrip etmemesi iin zerine tonlarca toprak ylmak suretiyle kaidesi yuvarlak bir tepecik ekli verilen mezarla ra denir. Orta Asya'da Ural Dalarndan Yenisey nehri blgesine kadar olan alan da ve Krgz steplerinde binlerce Kurgan bulunmaktayd. Oralarda yaayan Trkler kutsal saydklar bu mezarlar hep koru mu kollamlardr. Fakat XVII. yzyldan sonra buralar Ruslar eline geince bura lara yerletirilen Rus muhacirler bu Kur ganlarda gml olan hazineleri almak iin bu mezarlar ksa zamanda tahrip ederek kardklar eitli madenleri eritip yok etmilerdir. Kurganlarda bulunan eya ve kalntlar sayesinde Orta Asya tarihi ve kltr hakknda bilgilere ulamaktayz .

KPSSDATA TARH Trkler arasnda zamanla dier dinler de yayld. Uygurlar arasnda Mani ve Budizm dini yaylmtr. Macarlar, Bulgarlar, Peenekler ve Kumanlar H ristiyanl benimserken, Hazarlar Mu sevilii Hristiyanl ve slamiyeti kabul etmilerdir. Ama bu dinlerin hibiri s lamiyet kadar Trkler arasnda yayl mam ve etkili olmamtr. Milli benliklerini koruma konusunda en hassas olan Uygurlardr. Uygurlar, ili ki kurduklar kltrlerin terimlerine bile Trke karlklarn kullanmaya zen gstermilerdir. l Gmme Adetleri: ller at ile beraber gmlrler (Cennet yolculuunu kolaylatracana inanlrd). ldrd kiilerin cennette ona hizmet edecei anlay vard. lmden sonra hayatn devam ettiine inanld iin len kii e yalaryla beraber gmlrd.

Gelenek, grenek ve ahlak kurallarn dan oluan szl hukukun (Tre) sos yal hayatta nemli bir yeri vardr. Trenin kayna vard. Bunlar:

Hkmdar da treye uymak zorunda idi. Trenin baz hkmleri zamanla deiebilirdi.

TRK KLTR TARH

Miras hukukuna gre topraklar en kk oula, tanabilir mallar ise dier oullara verilirdi. Devlete ihanet etme, adam ldrme, zina hrszlk gibi sularn cezas idam d. Yksek mahkeme hkmdar bakanl nda toplanrd. Yarglar yorgucu ve yargan gibi isimlerle anlrlard. Uygurlar dneminde dolay, hale ticari ilikilerin aras kural ihtiyac hale

21

Trklerin kulland en nemli sava taktii Turan taktii idi. Bu taktik iki aamal uygulanrd. Bunlar: Sahte geri ekilme ve pusu idi.

gelimesinden anlamazlklar larn kez yazl Uygurlar

kiiler

zmleyecek getirilmesi

ortaya kt. Bylece Trk hukuku ilk tarafndan yazl getirildi.

NOT: Trk treleri Moollar tarafndan yazl hale getirilerek, Cengiz Yasalar oluturulmutur.

Turan taktii yle uygulanrd: Sava srasnda svari birlikleri dmana saldrdktan sonra kayormu gibi geri ekilerek dmann zerlerine doru gelmesini salarlard. Giderek hilal eklini alan atl birlikler, dman ember iine alarak yok ederlerdi. Bu yzden bu taktik hilal taktii olarak da adlandrlr. Trkler bu sava takti ini daha sonraki dnemlerde de baar ile uygulamlardr. (Malazgirt, Nibolu, Moha ).

ORDU
Srlerin bakm ve srek avlar sava usullerinin renilmesinde en etkili yol idi. Askerilik hayatn kendisi olduundan ayr bir meslek deildi. Ordu-millet an lay hakimdir. Trk ordusu daimi olup eli silah tutan herkes askerdi. Ordunun asl gc atl svari birlikleridir. Orduda (Hazarlar hari) cretli askerle re yer veren Trk topluluu yoktu. Sa vata lmek en byk eref saylyor du.

Trk ordusunda ilk tekilat kuran Mete Han oldu. Mete'ye dayanan ordu rg t onlu, yzl ve binli gruplardan olu uyordu. Mete'nin tahta geii, gnmzde

kara kuvvetlerinin kurulu tarihi ola rak kabul edilmektedir (M.. 209).

Dnyada bu Avrupa mtr.

ilk

kez

Trklerde Batya ilk tarafndan

grlen olarak tantl

askeri sistem Hunlar

22

KPSSDATA TARH EKONOMK HAYAT in'den balayp Orta Asya'y aa rak Akdeniz ve Karadeniz'de sona eren ticaret yoludur. Trkler ile inliler arasndaki savalarn temelinde de bu ticaret yolu vard. Krk yolu: Hazar ve Bulgar lkele rinden balayp Altay ve Sayan dala rndan ipek yoluna paralel olarak in'e ulaan ticaret yolu. Tala savandan (751) sonra ticari yaamda inli tccarlarn yerini giderek Mslman tccarlar almaya balad. Bylece Trklerle Mslmanlar arasn daki ticari etkinlikler artmaya balad. Trkler eski devirlerden beri eitli madenleri ilemesini ve bu madenler den ara gere yapmasn biliyorlard. Gktrklerin demircilikle uratklar, Hunlarn Altaylardaki demir madenleri ni, Hazarlarn da Kafkaslardaki altn ve gm madenlerini iledikleri bilinmek tedir. Devletin balca gelirleri toprak ve hay van vergileri, sava ganimetleri, bal devletlerden ve ticaretten salanan vergilerdir. Trklere ait ilk madeni para rneinin Gktrklere ait olduu ortaya kmtr. Bu paralar Trklerin ticarette de geli mi olduklarn ve ileri bir medeniyete sahip olduklarn gstermektedir.

Eski Trk toplumunda ekonomik yaa mn temeli hayvancla dayalyd. At ve koyun en ok beslenen hayvand. Tarm, ancak nehir ve gl kylar ile ya alan elverili blgelerde yaplyor du. Hunlara ve Gktrklere ait sulama kanallar, Trklerin tarma da byk nem verdiini gstermektedir.

Uygurlar nem

yerleik

hayata

getik

lerinden dolay tarma daha byk vermiler, hayvanclkta ise dier Trk olamamlar. Devletleri kadar etkili

Trkler Hunlardan itibaren ticarete nem vermeye balamlar ve yakn komular ile youn ticari ilikilerde bu lunmulardr, (en ok inlilerle) Bu l kelere canl hayvan, deri, ksele, krk ve hayvansal gdalar satmlar, karl nda tahl ve giyim eyas almlardr. pek yolu ve krk yolunun Trklerin elinde olmas Trk devletlerine byk avantaj salamtr.

pek yolu:

YAZI, DL VE EDEBYAT
Trke, en eski dillerden biridir. Kken olarak Ural-Altay dil ailesinin Altay ko luna baldr. Trke yazlan en nemli metinler, mezar talar ve kitabelerdir.

TRK KLTR TARH

23

Trkler Tarih Boyunca u Alfabeleri Kullanmlar Gktrk Uygur Sod Arap Kiril Latin Gktrk alfabesi: lk Trk alfabesi Gktrk Alfabesi olup 38 harften iba rettir. Orhun alfabesi olarak da anl maktadr. Bu alfabe sadan sola do ru yazlr, kelimeler arasna nokta konur. Orhun kitabeleri ve Yenisey Yaztlar bu alfabe ile yazlmtr. Uygur alfabesi: ikinci Trk alfabesi ise Sod Alfabesinden esinlenerek hazrlanan Uygur Alfabesi, 18 harf olarak dzenlenmitir. Sadan sola yazlr. 8 ve 18. yzyllar arasnda kullanld.

Gktrk Alfabesi

Uygurlar XIII. yzylda Mool egemenli ine girdikten sonra Uygur alfabesi Mo ollarn resmi yazs oldu. Uygurlar ka t yapmn biliyorlard. Bu yzden ya zlarn kat zerine yazmlardr. Ay rca hareketli harf sistemine dayanan matbaay da Uygurlarn bulduu, bas lan Uygurca kitaplarn okluundan an lalmaktadr. Uygurlara ait hukuk bel geleri de bu alfabe ile yazlmtr. Trklerin en eski yaztlar Orhun Yazt lar ile Yenisey Yaztlar'dr. Yenisey Yaztlar Orhun Yaztlar'ndan daha nce dikilmitir.

24

KPSSDATA TARH

TRKLERN EN ESK YAZITLARI

Yenisey rma dolaylarnda bulunmu olup Krgz Trklerinin mezar talarna yazdklar yazlardr. slam ncesi ilk yazlara Yenisey mezar talarnda rastlanmtr. Ancak bu yazlar bir alfabe oluturmazlar.

II. Gktrk (kutluk) hkmdar Bilge Kaan, kardei Kltigin ve devlet adam Tonyukuk iin dikilmitir. Tonyukuk, kitabesini kendisi yazm; Kltigin ve Bilge Kaana ait olanlar ise Yollu Tigin yazmtr.

* Devlet anlay ve vatan sevgisi * Devlet adamlarnn ve luluklar * in'in Trk devletlerini ykma politi-kalar * Trklerin tutsaklk yllar * Bamszln nemi * Devlet kurmann zorluklar * Trk ulusunun gemiteki olaylardan ders almas dile getirilmitir. halkn sorum

* ilk Trk alfabesi kullanlmtr. * ilk yazl milli tarih kaynadr. * Trk kelimesi ilk kez bu yaztlarda millet ad olarak kullanlmtr. * lk yazl, edebi, siyasi, mimari ve

heykeltralk eserleridir. * 1893 ylnda Danimarkal Thomsen

tarafndan okunmutur.

Trk kavimlerinde bilinen en mehur Runik yazlar kukusuz Orhun ve Yenisey yaztlardr.
Bu y a z t l a r d a n b a k a K a r a b a l a s a g u n yaztlar da vardr. Bu yaztlar U y g u r l a r ' a aittir. Mani dininin anlayn yanstr. Uygur dnemi eserleri genellikle M a n i h e i s t y a a m g r ile b y c l k , falclk gibi k o n u l a r ele alnmtr.

TRK KLTR TARH

Trkenin lk Edebiyat rnleri Szldr; Bunlar: Sagu Kouk Sav Destanlar Cenaze trenlerinde sylenen atlar. lenlerde saz eliinde sylenen iir. Ataszleri. Bamszlk, vatann kutsall, birlik beraberlik ve kahraman lk konularnn ilendii szl rnler.

25

Trk edebiyatnn szl edebiyat alanndaki ilk ve en nemli eserleri destanlardr. NEML TRK DESTANLARI skit Hkmdar Alper Tunga'nn lm zerine yaklan bir at tr. Mete Han'n hayat ile Orta Asya'da siyasal birlii salamas ve lkesini oullar arasnda bltrmesini anlatr. Hunlara ait olan bu destan Trklerin ortak destandr. Uygur Destan'dr. Bir Hun hakannn kzlarn tanrlarla evlen dirmesi bu evlilikten doan ocuklarn bozkurt ruhuna sahip olmalar ve bylece oaldklar anlatlr. Gktrk destandr. Bir savatan yenik kan Gktrk'lerin Ergenekon denilen topraklardan kmak iin verdikleri mcadele anlatlr. Uygur destandr. Kutsal bir kayann yok olmas ile Trk ilinde balayan ktlkla beraber g etmek zorunda kalnd anlatlr. Krgzlara aittir. En uzun Trk destandr. Birlemi Milletler tarafndan 2000 ylnda dnyaya tantlmtr. Ouz kaan destanndaki olaylar ayr ayr anlatlm. 16. yzyl sonlarnda yazya geirilmitir. Destanla halk hikyesi arasnda bir gei zellii gsterir.

Alp Er Tunga

Ouz kaan

Treyi

Ergenekon G

Manas

Dede Korkut Hikayeleri

26

KPSSDATA TARH

BLM VE SANAT
lk Trk devletlerinden gnmze ula abilen yazl kaynaklar olduka azdr. Bu nedenle Trklerin bilim alanndaki etkinlikleri konusunda yeterli bilgiye sahip deiliz. Gk bilimi ile ilgilenen Trkler bir yl 365 gn 5 saatten biraz fazla olarak hesaplamlar ve gnmzdeki hesap lamaya son derece yaklamay baar mlardr. Trkler bu almalar sonucu On ki Hayvanl Trk Takvimini olu turmulardr. Astronomi bilimiyle uramlardr. Trkler bilim adamlarna ok byk nem vermilerdir. Kaanlar bu bilim adamlarn daima yanlarnda bulundur mulardr. "Tayan" ve "kenei" deni len bu danmanlar kaanlarn her top lantsna katlmlardr. Danmanlarn bulunduu meclise; eski Trklerde "Kene Meclisi", Seluklularda "Ma vere Meclisi", Osmanllarda ise "Meclisi Meveret" ismi verilmitir.

El sanatlar
Demircilik ve maden ilemecilii, Trkler de gelimitir. Dokumaclk, altn ve dier madenlerden yaplan ss eyalar, eyer ve koum takmlar, eitli sava aletleri nin yapm, gelien balca el sanatlar olmutur. Ssleme Sanat'nda daha ok hayvan ve bitki motiflerine yer verilmitir. Trk sanatndaki bu tr sslemeye hay van slubu denilmitir. Trk kltrne ait son yllarn en nemli buluu, 1970 ylnda Kazakistan'n mer kezi Almaata yaknlarndaki bir kurgan dan karlan altn elbiseli adam heykeli dir. Bu heykeldeki altn iilii Trk ma den sanatnn en gelimi rneini gste rir.

Mimarlk
Hunlar ve Gktrklerin gebe yaam tarz srdrdkleri iin kalc mimari eserler verilmemitir. Uygurlarn yerleik hayata gemesiyle birlikte Trklerde adr sanat yerini mimariye brakt. ehircilik ve bayn drlk alannda da bu dnemden itiba ren gelimeler grld. Uygurlarda mimarinin yan sra heykel ve resim sanatlar da gelime gstermitir. Uy gurlar kurduklar ehirlere Ordu-balk adn vermilerdir.

Altn Elbiseli Adam

Altaylar'da Pazrk Kurgan'nda bulu nan hal (M..IV. yzyl) dnyann en eski halisidir. Bu halda svariler, geyik ve hayvan figrleri yer almaktadr. Bu bulgu da Trklerde dokumacln ne kadar gelitiini gsterir.

TRK KLTR TARH Resim:

Hunlardan kalma eserler zerinde insan ve hayvan resimlerinin bulunmas Trkle rin resim sanatyla ilgilendiklerini gsterir. Trk resim sanat Uygurlar dneminde ilerlemitir. Duvar resimlerinde (fresk) genellikle Mani ve Buda dinlerine ait konular ilenmitir. Uygur ehirlerinin kalntlarndaki minyatrler, Trk resim sanatnn ilk nemli rnekleridir. Uygur lardan kalma bu minyatrler Moollar aracl ile islam dnyasna girmitir.

27

Balbal (Mezar ta)

Mzik:
Trk sanat iinde en gelimi unsurlar dan birisi de musikidir. Trk devletlerinde askeri bando ok yaygnd. Gktrk ve Uygur bandolarnda davulun yannda nefesli alglar da bulunurdu. Askeri ban donun hkmdar huzurunda mar alma s, daha sonraki Seluklular ve Osmanl lar dneminde de devam etmitir. Trk mzik aletleri iinde en nemlisi kopuz idi. Destan, kahramanlk olaylar ve eitli hatralar, saz airleri tarafndan kopuz alnarak sylenirdi.

Resim: Uygur asil ve rahipleri

Heykel:
Trk sanatndaki ilk heykel rnekleri Gktrkler dnemindeki balbal talardr. Bu talar, len kahramanlarn mezarlar nn bana dikilir ve ldrd dmanla r simgelerdi. Uygurlar dneminde heykel sanat olduka gelimitir. Uygur heykel sanatnda daha ok hayvan slubu kulla nlmtr.

Kopuz

28

KPSSDATA TARH SLAM NCES TRKLERE AT TERMLER

Figr Aygucu Ayuki Balbal Bedizci Budun Buyruk Bodun dikut Kamdu Ogu Ota Suha Tigin Toy Urug Yu Yarmak

: Resim ve heykel sanatlarnda tasvir edilen insan resmi : Vezir : Hkmet : Mezar ta : Ressam : Millet : Bakan : Boylar birlii : Uygur hkmdarlarnn kulland bir unvan : Bez para : Aile : Hkmdar adr : Ordu komutan : Prens : Devlet Meclisi : Slale : Cenaze treni : Madeni para : Devlet (Kenge) : Meclis

l
Kurultay

TRK KLTR TARH

29

TARHTE LKLER (Trk Kltr Tarihi)

Tarihte rol oynayan Tarihte lk Trk topluluu skitler (Sakalar) dir.

Trkler tarafndan kurulduu bilinen ilk devlet Byk Hun devletidir.

Tarihte ilk defa btn Trkleri tek bayrak altnda toplayan Trk Devleti Asya Hun dev letidir. Anadolu'ya ilk Trk aknlar Avrupa Hunlar tarafndan yaplmtr. Kutluk Kaan ine kar "Ulusal Kurtulu Savana" girierek II. Gktrk devletini kurmutur. Bu zellii ile Kutluk Kaan Trkiye Cumhuriyeti'ni kuran M.Kemal Atatrk'e benzer. Tarihte ilk defa Trk adyla kurulan devlet, Gktrk Devleti'dir. Kutluk Bilge Kl Kaan Trklerin ehir kuran ilk hkmdardr. lk Trk ehri Ordu-balk'tr. Uygurlar yerleik hayata geen ilk Trk topluluudur. Anadolu'ya ilk Trk aknlar Avrupa Hunlar tarafndan, ikinci akn Sihirler tarafndan yaplmtr. Bugnk SBRYA ad Sibir Trklerinden gelir. Krgzlar, Cengiz Han'a balanan ilk Trk Kavmidir. Daha sonra Ruslarn egemenliine girmiler dir. lk defa stanbul'u kuatan Trkler, Avarlar'dr. OUZLAR, Tarihte Trk Milletinin siyasi, kltr ve medeniyet alannda en byk rol oynayan koludur. Trk ordu tekilatn ilk kuran METE HAN Olmutur. Mete Orduyu 10'luk sisteme gre tekilatlandrmt. Onluk sistem daha sonra tm Trk devletlerinde kullanlmtr. Trklerin ilk kulland takvim 12 Hayvanl Trk Takvimi'dir. Musevilik'i resmi din olarak kabul eden ilk ve tek Trk devleti Hazarlar'dr. slamiyet'i kabul eden ilk Trk boylar Karluklular'dr) lk defa cretli askerlerdi kullananlar Hazarlardr.

30

KPSSDATA TARH

ZET BLGLER
Trkler, tarih sahnesine Orta Asya'da kmtr. Orta Asya'nn snrlar;

ANAYURDU

Douda Kingan Dalar, Batda Hazar Denizi, Gneyde Himalaya Dalar, Kuzeyde Sibirya'dr.

1. Nfus art ve topraklarn yetersiz kal,

GLERN SEBEPLER

2. Olumsuz iklim artlar (Kuraklk, iddetli klar), 3. Kendi aralarnda ve dier kavimlerle olan mcadeleler, 4. Salgn hastalklar, 5. Trklerin Cihan hakimiyeti dncesi (Gnein doduu yerden, batt yere kadar her yeri fethetme arzusu), 6. in basks.

Kuzeye Gidenler; Sibirya'ya Douya Gidenler; in ve Uzakdou lkelerine

G YNLER

Gneye Gidenler; Hindistan, Afganistan ve in'e Batya Gidenler; ki yol izlemilerdir. Bir ksm Hazar Denizinin kuze yinden Karadeniz'in kuzeyine ve Avrupa'ya; Dier ksm ise Hazar Denizinin gneyinden ran, Irak, Suriye, Msr ve Anadolu'ya g etmi lerdir.

GLERN SONULARI

1. Orta Asya kltr ve Medeniyeti dnyann deiik blgelerine tan mtr. 2. G etmeyip, Orta Asya'da kalan Trkler, ilk Trk Devleti olan "As ya Hun Devleti"ni kurmulardr. 3. G eden Trk boylar gittikleri yerlerde yeni Trk Devletleri kurar ken, oralardaki baz devletleri de yktlar.

TRK ADININ ANLAMI VE KKEN

1. Ziya Gkalp'e gre; Tre kelimesinden gelir. Buna gre Trk de mek "Treli = Nizaml, geleneklerine bal" demektir. 2. Danimarkal Bilgin VVAMBERY'e gre Tremekten (Trk) gelir. Buna gre Trk demek TREM, OALMI demektir. 3. Kagarl Mahmut'un "Divan- Lgatt Trk" adl eserinde dernek "OLGUNLUK AI"demektir. 4. Trk

Genel olarak Trk demek, GL, KUVVETL manasnda kabul edilir.

TRK KLTR TARH TEST -1 lk Trk Devletleri

1. Uygur Trkleri, bata Budizm olmak zere eitli dinlere bal deiik kltrlerle iliki kurduklar halde dini terimlerin bile Trke karlklarn kullanmaya zen gstermiler dir. Uygurlar bu davranlaryla aadakilerden hangisini korumaya almlar dr. A) B) C) D) E) Toprak btnln Ynetim biimlerini Milli benliklerini Toplumda eitlik anlayn Eski inan sistemlerini

31 5. Aadakilerden hangisi "Orhun Kitabeleri'nin yazl amalarndan biri olamaz? A) B) C) D) E) Toplumsal dayanmay gelitirmek Ulus olma bilincini pekitirmek Hkmdar ailesinin soyluluunu vurgu lamak Trk tarihini gelecek kuaklara yanst mak Yneticilik konusunda bilgi vermek

6. Aadakilerden hangisi, Trk devletle rinde lkenin hkmdar ailesinin ortak mal saylmas geleneinin bir sonucu deildir? A) B) C) D) E) Paralanmann hzlanmas ok sayda Trk devleti kurulmas Gl ordularn oluturulmas D basklarn artmas Karde kavgalarna rastlanmas

2. Trk tarihi asndan "Yu" neyi ifade etmektedir? A) B) C) D) E) Hkmdar soyunu Hkmdarlk trenini Danma meclisini Ssleme sanatn Cenaze trenini

7. Aadakilerden hangisi Orta Asya Trk devletlerinin ortak zelliklerinden biri deildir? A) B) C) D) E) Trelere sayg duyulmas Ynetimin federatif karakterli olmas pek yolu ticaretinden yararlanlmas Sk sk savalara giriilmesi slamiyet'in Trk boylar arasnda hzla yaylmas Uygurlar; I. Sava ve hayvansal gdalar yasakla yan Mani dinini benimsediler, ehircilik ve bayndrla nem verdi ler.

3. Uygurlar, Orta Asya'daki dier Trk dev letlerine gre; I. Halclk II. Demircilik III. Tarm IV. Resim ve heykel

Alanlarnn hangilerinde daha baarl olmulardr? A) Yalnz I D) ll-IV B) Yalnz II E) lll-IV C) ll-lll 8.

4. Eski Trklerin aadaki zelliklerinden hangisi Trk Ulusunun demokrasiye yatknlnn bir kantdr? A) B) C) D) E) Ynetimleri altndaki kavimlere eitlik ve adaletle hkmetmeleri Komular ile iyi ilikiler kurmu olmala r Devlet ynetiminde hakanlarn yetkile rini snrlayan bir kurultayn bulunmas ok abuk tekilatlanp devlet kurabil me yetenei Hakanlarn sefere kt zamanlarda yerine elerinin vekalet etmesi

II.

Bu bilgiler nda Uygurlar iin aa dakilerden hangisi sylenemez? A) B) C) D) E) Yerleik hayata getikleri Askeri ynden sarsldklar Uygarlk alannda nceki Trk federas yonlarn getikleri Ekonomilerini hayvancla dayandr dklar evre kavimlerin kltrlerinden etkilen dikleri

32 9. "Orta Asya'da kurulan Trk devletleri ksa srede yklmtr. Bu dnemde Trk tarihi ksa aralklarla birbiri iinden filizlenen dev letlerle doludur." Bu durumun ortaya kmasnda aadakilerden hangisi en ok etkili olmutur? A) B) C) D) E) Trklerin gebe bir hayat yaamalar. Orta Asya'nn corafi konumu Trk in ilikilerinin gerginlii yi bir ynetim biiminin kurulamamas Geleneklere gre devletin ehzade arasnda blnmesi C) D) E)

KPSSDATA TARH
13. Dnya tarihileri, Trk Tarihini nemsemi yor, Trkleri kkl bir uygarl olmayan, gebe bir topluluk olarak gryorlard. Aratrmaclarn Trk Tarihi ile yakndan ilgilenmelerini salayan ilk etken aadakilerden hangisidir? A) B) Orhun kitabelerinin okunmas Trk Kurtulu Savann zaferle sonu lanmas Osmanllarn Avrupa'da ilerleyii Trk Tarih Kurumunun kurulmas stanbul'un fethi

10. lk Trk devletlerindeki tekilatlanma biimi konusunda ayrntl bilgi sahibi olamaymzn nedeni aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Yazl belgelerin az oluu Trk boylarnn ok geni alanlara ya ylmas Gebe hayat tarznn uzun sre de vam etmesi Orta Asya'da sk sk savalar grlme si Gelimi bir ynetim rgtnn bulun mas

14. Aadakilerden hangisi Trklerde sava yeteneinin artmasna olumlu kat k salamamtr? A) B) C) D) E) Srek avlar dzenlenmesi Atn evcilletirilmesi Hayvancln yaplmas Mani dininin benimsenmesi Gebe bir hayat yaanmas

15. Trklerin ilk dnemlerinden itibaren grlmeye balayan aadaki zellikle rinden hangisi gnmzde de btn can ll ile nemini korumaktadr? A) B) C) D) E) Ordu-millet anlayna sahip olunmas lke topraklarnn tmyle devlet mal saylmas. Ynetimin belli soylarn elinde olmas Yarglamann szl hukuka gre yapl mas lkenin zerk ynetim birimlerine ayrl mas

11. Trk devletlerinin zayflamasnda ve paralanmasnda aadakilerden hangi si daha etkili olmutur A) B) C) D) E) Trk devletlerinin ounun anayurt d nda kurulmas Baz devlet adamlarnn inlilerin etki sinde kalmas Hkmdarn btn erkek ocuklarnn tahta kma hakkna sahip olmas Yneticilerin farkl dinlere inanmas Hayat tarznn gebe olmas

16. I. Latin Harfleri II. Arap Harfleri III. Orhun Harfleri IV. Uygur Harfleri Trkler tarih boyunca bu drt alfabeyi hangi kronolojik sraya gre kullan mlardr? A) B) C) D) E) ll-IV-l-lll IV-III-II-I l-lll-IV-ll IV-II-III-I lll-IV-ll-l

12. Trklerde hkmdar-halk ilikisi gz nne alndnda aadaki yarglardan hangisi yanltr? A) B) C) D) E) Hkmdarlar genelde sade bir hayat yaarlard Halk iin byk ziyafetler verirlerdi Hkmdar, halkn babas kabul edilirdi Halk hkmdarn klesi saylrd Yneticilerin balca grevi halkn mut luluunu salamakt

TRK KLTR TARH

17. Trklerin anayurtlarndan yaptklar g lerde olduka uzak lkelere gidebilmele rini salayan ana etken nedir? A) B) C) D) E) Yaadklar zor artlar G yollarnn corafi uygunluu Ulatrma imkanlarnn gelimi olmas Maden devrine erken girmeleri Askeri alanda stnlkleri

33 22."Trklerin Orta Asya'da d tehlikelerle kar karya kalmalar ve topraklarnn doal s nrlarla korunmam olmas'' aadakilerin hangisinde yeteneklerinin gelimesine neden olmutur? A) B) C) D) E) Askerlik Ticaret Tarm Dokumaclk Hayvanclk

18. Gktrk Devleti ile Trkiye Cumhuriyeti arasndaki ortak yn aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Orta Asya'da kurulmu olmalar Trk adn kullanmalar Anadolu'da egemenlik kurmu olmalar Mslman olmalar Avrupa'da topraklarnn olmas

23. "Trklerin geleneksel dini olan ama nizm'in dier dini etkinliklere ak olmas." Aadakilerden hangisine ortam hazr lamtr? A) B) C) D) E) amanizm'in yaygnlamasna Trkler arasnda eitli dinlerin yayl masna Devletin resmi bir dini olmasna Trk trelerinin uygulanmasndan vaz geilmesine Dier dinlere azalmasna inananlarn saysnn

19. Aadakilerden hangisi Uygurlara ait zelliklerden biri deildir? A) B) C) D) E) Yerleik hayata gemeleri Din deitiren ilk Trk devleti olmas Bilinen ilk Trk devleti olmas Tarm ve ticarette ilerlemeleri Krgzlar tarafndan yklmalar

20. Uygurlarn, kendilerinden nceki Trk devletlerine gre uygarlkta daha ilerle mi olduklarn gsteren en nemli kant aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Askeri yeteneklerinin gelimi olmas Yerleik hayat benimsemeleri lk alfabeyi kullanmalar Geni bir corafi alana yaylmalar Nfuslarnn fazla olmas

2 1 . Aadakilerden hangisi alfabe olutu ran ilk Trk devletidir? A) B) C) D) E) Hazarlar Uygurlar Gktrkler Akhunlar Karluklar 1 2 E 12 D 22 A

C
11

C
21

LK TRK DEVLETLER TEST-1 CEVAP ANAHTARI 3 4 5 6 7 8 9 C C E E C E D 13 14 15 16 17 18 19 D A C A E B C 23 B

10 A 20 B

34

KPSSDATA TARH TEST -2 lk Trk Devletleri

5. Aadakilerden hangisi, Gktrkler iin yanltr? A) B) C) D) E) Trklerde devlet ve millet olma uuru nu ilk defa balatmlardr Yaz ve takvim kullanmlardr Devlet adamlar inlilerin oyunlarna gelmilerdir Sasani ve Bizansllar zerine bask yapmlardr lk defa milli adla kurulmulardr

1. Eski Trklerde len bir kiinin cesedinin hemen gmlmeyerek bir sre bekle tilmesinin temel nedeni aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Bedeni kt ruhlardan temizlemek iin Gebeliin bir gerei olduu ii Cesedin tekrar dirileceine inandklar iin Kurban geleneinin bir gerei olduu iin Mezar yerinin tespiti iin

6. Trklerin tarih boyunca deiik lkelere yerlemeleri, eitli alanlarda farkl boyutlar da gelimeler gstermelerine neden olmu tur. Aadaki alanlarn hangisinde bu farkl ln en az olduu savunulabilir? A) B) C) D) E) Din Ekonomi Askerlik Sosyal yaam Sanat

2. Eski Trklerde toplum dzenini salayan en nemli kurallara ne denirdi? A) B) C) D) E) 3. Dini kurallar aman kaideleri Kurultay Hkmdar kanunlar Tre 7. Orta Asya'da belirli tarihlerde kurulan Trk devletlerinin uzun mrl olmama larnn nedeni aadakilerden hangisi dir? A) B) C) D) E) inlilerin Trk devletlerinin yaamasna frsat vermemesi Orta Asya'nn istilalara uramas Gl ordular meydana getirememeleri Devletin birok boylarn birlemesinden medyana gelmesi Ticarete nem vermeleri

Orta Asya'da kurulan Trk devletlerinde; I. Kaan II. Budun III. Han IV. Hakan Unvanlarndan hangileri iin kullanlmamtr? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz III l-ll l-IV hkmdarlar

4. slamiyet'ten nce kurulan Trk devlet lerinde, hanedan prenslerinden ve boy beylerinden oluan, devlet ilerinin g rld meclise ne denirdi? A) B) C) D) E) Divan Panku Asiller meclisi Divan- Hmayun Kurultay

8. Aadakilerden hangisi Gktrklerde devlet adamlarnn millete hesap verme si, devlet ve halkn karlkl olarak g revlerinin belirtilmesi konularn iermek tedir? A) B) C) D) E) Orhun yaztlar Karabalasagun yaztlar Ouz Kaan destan ehname Manas destan

TRK KLTR TARH

9. slamiyet'ten nceki Trk devletlerinin dini anlaylarnda aadakilerden han gisi yoktur? A) B) C) D) E) Gk tanrya inanlmas lmden sonra yaama inanlmas Dinsel inanlara sayg gsterilmesi Kendi dinlerinden olmayanlardan cizye vergisi alnmas len kiinin mezarnn yanna ldrd dman says kadar balbal dikil mesi

35 13. Aadakilerden hangisi Orhun Kitabe lerinin tarihi asndan nemini belirleyen zelliklerden biri deildir? A) B) C) D) E) Trk adnn gemesi ve Trke yazl m olmas Hun tarihi ile ilgili ayrntl bilgi vermesi Trk yazsnn en eski alfabesiyle yazl m olmas Siyasi bir beyanname olmas VIII. yzylda yazlm olmas

10. I. Karluklular II. Hazarlar III. Avarlar IV. Avrupa Hunlar Yukardaki Trk topluluklarndan hangi leri Orta Avrupa'da tekilatl bir devlet kurmulardr? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz IV ll-lll Ill-IV

14. I. Duvar resmi lI. Dokuma III. Mimari Uygurlarn yukardaki sanat alanlarnn hangilerinde etkinlik gstermeleri onlarn yerleik hayata getiklerine bir kant sa ylabilir? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz III I-lll l-ll-lll

11. Aadakilerden hangisi Orta Asyada kurulan Trk devletlerinde ynetimin zelliklerinden biri deildir? A) B) C) D) E) Herkesin kurultaya katlma hakknn ol mas lkenin blmler halinde ynetilmesi Devlet ynetiminde trelere uyma zo runluluunun olmas Hatunun kurultaya katlmas Devlet ynetme yetkisinin hkmdara tanr tarafndan verildiine inanlmas

15. Orta Asya Trk devletlerinde sosyal hayat dzenleyen ve yazl olmayan ku rallara ne denir? A) B) C) D) E) Yargu Tre Kn O Budun

16. Trk mimarisinde; I. Klliye II. Medrese III.Kmbet Yukardaki yaplardan hangileri antme zar niteliindedir? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz III l-lll ll-lll

12. slamiyet'ten nceki Trk devletlerinde hkmdarn egemenlik hakk ile ilgili olarak aadakilerden hangisine inan lrd? A) Halk tarafndan verildiine B) Kurultay tarafndan verildiine C) Byk devletler tarafndan verildiine D) Bakalarndan zorla alndna E) Tanr tarafndan verildiine

36
17. I. Orhun Kitabeleri II. Manas Destan III. Karabalasagun Yaztlar Yukardakilerden aittir? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz III I ve II II ve III C) D) E) hangileri Gktrklere

KPSSDATA TARH
21. VIII. yzyla ait olan Orhun Antlar (Gk trk Kitabeleri) devietin kuruluunu, ykse liini ve in entrikalarn anlatan, Trklerin ilk ulusal kaynadr. Sadece bu bilgilere dayanarak aadakilerden hangisi sylenemez? A) B) Gktrklerin Ortaa'da yaad Orhun Antlar'nn Trkler iin nemli bir kaynak olduu Orta Asya'da Trklere ait tm bilgilerin sadece in kaynaklarndan renildii inliler ile Trklerin mcadele halinde olduu inlilerin, Trklere kar savan d nda deiik yntemler de uygulad

18. I. Toy II. Kurultay III. l Yukardakilerden hangileri slamiyet'ten nce kuruian Trk devletlerinde siyasi, ekonomik, kltrel ilerin grlp ka rara baland meclistir? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz III l-ll l-ll-lll

22. Uygurlar dneminde ticari ilikilerin gelimesiyle kiiler arasndaki anlama lar yazl hale getirilmitir. Bu durum aadaki alanlardan hangisi ile ilgili bel gelerin oluturulduunu gsterir? A) Hukuk Sanat Edebiyat Spor Siyaset B) C) D) E)

19.

I. Orhun kitabeleri M. Ergenekon destan III. Manas destan

Yukardakilerden hangileri Gktrk d nemine aittir? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz III I ve II II ve III

23. Tarih, en basit ifade ile "gemiin bilimi" olarak tarif edilmitir. Buna gre aadakilerden hangisi Tarih biliminin inceleme alanna girmez?

20. Trklerde resim sanatnn temsilcisi ve ncs saylan topluluk aadakilerden hangisidir? A) B) C) D) E) Hunlar Avarlar Gktrkler Trgiler Uygurlar

A) B) C) D) E)

Hitit - Msr ilikileri Orta Asya Trk kltr Fransz htilali'nin etkisi Dnya Savalarnn sonular Devletleraras gerginlikten doabilecek savalar

TRK KLTR TARH

24. Gktrklerle ilgili bilgilerden bazlar unlardr: I. lk kez "Trk" adn tayan kavim olarak ortaya kmlardr. II. Dou - bat olmak zere iki koldan ynetilmilerdir. III. Kendilerine zg yazya gemiler dir. IV. Orta Asya'da devlet kurmulardr. V. Hkmdarlar, komu lke hane danlaryla akrabalk kurmutur. Bu bilgilerden hangilerine dayanarak Gktrklerde ulusu bir devlet anlay olduu sylenebilir? A) B) C) D) E) I ve III II ve III II ve IV III ve IV IV ve V

37 27. slam hukukuna gre, herhangi bir kiinin mlklerinin veya gelirlerinin bir ksmnn kamu yarar iin sresiz ola rak kullanlmas sistemi aadakilerden hangisidir? A) ltizam B) Dirlik C) Vakf D) Devirme E) Saliyane

28. I. Samanoullar II. Karamanoullar III. Byk Seluklular Yukardaki devletlerden hangilerinin res m dili Trkeydi?

25. Aadaki alfabelerden hangisi Trklere zgdr? A) B) C) D) E) Sod Kiril Orhun Latin Sanskrit

A) Yalnz B) Yalnz II C) Yalnzlll D) I ve II E) II ve III

26. slamiyetten nce Trklerin, I. II. III. Tarmda sulama kanallar yapma, Hal - kilim dokumacl yapma, Silah, at koum takmlar, ss eyas imal etme LK TRK DEVLETLER TEST-2 CEVAP ANAHTARI

1 A A

6 C

10

uralarndan hangileri yerleik hayata getiklerinin kesin bir kantdr? A) B) C) D) E) Yalnz I Yalnz II Yalnz III I ve I II ve III

E D E .A E B

B A

D E E

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 D B C A C A C D D B 21 22 23 24 25 26 27 28 C A E A