TAINIM OLAYLAR

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

Gazlarn Viskozitesi Gazlardaki momentum (hareket eden bir ktledeki hareket miktar) tanmn izah etmek iin, gazlarn kinetik teorisine bavururuz. Moleklleri bilardo toplar gibi idealize ederek, ortalama serbest yol kavramn kullanrz ve aadaki zellikleri gsteren hipotetik (varsaymsal, farazi) bir gaz varsayarz. a) Molekller m ktlesine ve d apna sahip bilardo toplar gibi sert krelerdir. b) arptklar zaman hari, molekller birbiri zerinde kuvvet uygulamazlar. c) arpmalar mkemmel ekilde elastiktir, klasik ktle ve enerji korunumu kanununa uyarlar. d) Molekller gaz ierisinde birim hacimde bir n konsantrasyonunda niform olarak dalrlar. Srekli hareket halindedirler ve aplarna nazaran geni aralklarla ayrlrlar. e) Btn ynlerdeki molekler hzlar eittir. Bir molekln hz sfrla sonsuz arasnda herhangi bir deere sahip olabilir. Molekllerin bir Maxwellian hz dalmna (rnein gazlarn termal enerjisi, hareket eden btn molekllerin toplam kinetik enerjisiyle verilir) sahip olduunu kabul edersek, bu durumda ortalama hz, ; olup burada Boltzman sabiti, T ise mutlak scaklktr. (2-6)

lave olarak bu tr molekller iin gazlarda momentum transfer mekanizmasn belirleyen nemli bir parametre (deiken), iki baarl arpma arasnda bir molekl tarafndan katedilen mesafe olarak tanmlanan serbest yoldur. arpma annda iki molekln merkezleri arasnda mesafe d dir. Ortalama serbest yol , d2 ile ters orantl, ayrca molekllerin n konsantrasyonuyla da ters orantl olmaldr. Sonu olarak gaz moleklleri iin ortalama serbest yol, ( )(

(2-7)

eklinde ifade edilebilir. Molekllerin hareket ettii ve y = y1 olan bir hayali dzlem gz nne alalm (ekil 2.5). Gazda y ynnde makroskobik akmann olmad koullar incelersek, y1 dzlemi boyunca bulunan molekller eit frekansa sahiptirler. y1 dzlemi boyunca bir taraftan geen molekllerin birim alandaki frekans, denklemiyle verilmektedir. arpma sonrasnda y1 dzleminin aasna veya yukarsna mesafesi kadar momentum tanm olduunu dnelim. Saysal olarak mesafesi deerine tam olarak eit deildir ve genelde aadaki denklemle hesaplanmaktadr. (2-8)

10

TAINIM OLAYLAR

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

(2-9)

ekil 2.5. Hz profili ile y1 dzlemi arasndaki iliki Bu noktaya kadar gazn makroskobik aknn olmadn gz nne almtk, nk yukarda ifade edildii gibi y1 in aas ve yukarsna giden molekl says eittir ve y dzlemi boyunca ortalamada net bir momentum transfer olmamaktadr. Gazn viskozitesini tespit etmek iin, ekil 2.5 de ematize edildii gibi, x ynnde dvx/dy hz gradyantna sahip makroskobik akma etkisi altndaki gaz gz nne alacaz. y1 zerindeki x momentumu, { }

(2-10)

Benzer ekilde y1 altnda, { }

(2-11)

kisi arasndaki fark, bize net x momentum hzn vermektedir. [{ }

{ }

(2-12)

Denklem (2-8), (2-10) ve (2-11) kombine edildiinde, (2-13)

elde edilir. lave olarak ve yerine Denklem (2-6) ve (2-7) deki ifadeleri yazdmzda,
( )

(2-14)

Bu sonu, Denklem (2-3) de verilen Newtonun viskozite kanunu ile ilikilidir.

11

TAINIM OLAYLAR
( )

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

(2-15)

Bu denklemden karlacak nemli sonu, gazn viskozitesinin basntan bamsz ve sadece scakla baml olduudur. Gazlarda scaklk arttka viskozite artmaktadr. Buna karlk bu art, miktarsal olarak ok nemli deildir. Bilardo toplar modelinin yerini alan ve daha gncel olan kinetik teoriler, molekller arasnda itme ve ekme kuvvetlerini gz nne alarak daha gereki bir molekler kuvvet alann iermektedir. Bu teoriler, gazdaki bir ift molekl arasndaki potansiyel etkileim enerjisini kullanmaktadr. LennardJones Potansiyeli olarak da bilinen bu potansiyel, uzak mesafelerde zayf etkileimleri (ekme) ve yakn mesafelerde kuvvetli etkileimleri (itme) iermektedir. ekil 2.6 da iki polar olmayan (kutupsuz) molekln etkileimini tarifleyen Lennard-Jones potensiyel fonksiyonu gsterilmitir.

ekil 2.6. ki kutupsuz (nonpolar) molekln etkileimini tarifleyen Lennard-Jones potansiyel fonksiyonu

Molekllerin denge pozisyonu noktasnda olup burada potansiyel enerji, minimum noktasndadr. Buradaki terimi, karakteristik enerji parametresidir. Chapman & Enskog isimli bilim insanlar, Lennard-Jones potansiyelini kullanarak, dk scaklklarda kutupsuz gazlarn viskozitesi iin aadaki denklemi gelitirmilerdir.

(2-16)

Burada M molekler arlk, T mutlak scaklk (K), ise molekllerin karakteristik apdr (A). terimi, Chapman-Enskog teorisinin arpma integrali (unsuru) olup boyutsuz scaklk parametresi olan teriminin bir fonksiyonudur. Denklem (2-16) y kullanmak iin ve deerlerine ihtiyacmz vardr. Bu parametreler birok madde iin bilinmektedir ve bazlarnn ki Tablo 2.2 de verilmitir. Tablo 2.3 kullanlarak arpma integrali de tespit edilebilir. Tablo 2.2. Moleklleraras kuvvet parametreleri ve kritik zellikler
Madde Hafif elementler H2 He Asal gazlar Ne Ar Molekler Arlk (M) 2,016 4,003 Lennard-Jones parametreleri (oA) (oK) 2,915 2,576 38 10,2 Kritik sabitler (cm3/g.mol) Tc (oK) 33,3 5,26 65 57,8

20,183 39,944

2,789 3,418

35,7 124

44,5 151

41,7 75,2

12

TAINIM OLAYLAR
Kr Xe 83,8 131,3 3,498 4,055

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

225 229 209,4 289,8 92,2 118,8

Basit poliatomik maddeler Hava 28,97 N2 28,02 O2 32 CO 28,01 CO2 44,01 SO2 64,07 F2 38 Cl2 70,91 Br2 159,83 CH4 16,04

3,617 3,681 3,433 3,590 3,996 4,290 3,653 4,115 4,268 3,822

97 91,5 113 110 190 252 112 357 520 137

132 126,2 154,4 133 304,2 430,7 417 584 190,7

86,6 90,1 74,4 93,1 94 122 124 144 99,3

Tablo 2.3. Lennard-Jones potansiyeli iin ve

0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 1,0 2,0 4,0 6,0 8,0 10 20 40 60 80 100 200 400 2,785 2,492 2,257 2,065 1,908 1,780 1,675 1,587 1,175 0,9700 0,8963 0,8538 0,8242 0,7432 0,6718 0,6335 0,6076 0,5882 0,5320 0,4811

deerleri )

f(
0,1969 0,2540 0,3134 0,3751 0,4384 0,5025 0,5666 0,6302 1,2048 2,0719 2,751 3,337 3,866 6,063 9,488 12,324 14,839 17,137 26,8 41,9

ekil 2.7 de scakln fonksiyonu olarak baz gazlarn viskozite deiimleri verilmitir. ekilden gzlenen en belirgin nokta, btn gazlarn viskozitesinin, scakln artmas ile artmasdr. rnek 2.4. 1364 K ve 1 atmdeki hidrojenin viskozitesini hesaplaynz. zm: Tablo 2.2den ve = 2,915 oA, Tablo 2.3 den deeri yaklak 0,69 alnabilir. ( )( ( ) ( ) ) 13

TAINIM OLAYLAR

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

ekil 2.7. 1 atmde baz gazlarn viskozitesi Svlarn Viskozitesi Svlardaki tanm prosesleriyle ilgili olarak, katlarn ve gazlarn yaplarna nazaran svlarn yaplar hakknda daha az bilgi olduu sorunuyla yzleiriz. Bununla birlikte svlarla katlar arasnda ok benzerlik vardr. Bu benzerlik, ergimede kk bir hacim art (metallerde %35) temeline ve ergime ssnn, buharlama ssndan ok daha az olmasna gereine dayanmaktadr. X-n analizleri, svlarda en azndan ksa-aralkl bir dzene sahip olduunu bize gstermitir. Yani bir merkez atomdan ksa bir mesafede, en yakn komu atomlarn dzeni tahmin edilmektedir. Ancak mesafe arttka atom pozisyonlarnn tahmin edilebilirlii, katlardaki gibi azalmaktadr. Svlarn zellikleri iin birka teori ortaya konmutur. En eskisi ise Hole (boluk) Teorisidir. Bu teoride bir svnn, sv ierisinde dalm birok boluklara sahip olduu ifade edilmitir. Her ne kadar bu teori ergimede malzemenin zelliklerindeki deiimleri tam olarak aklamasa da, svlarn viskozitesinin scakla bamllnn tespit etmede nispeten basit bir uygulama karmada faydal olmaktadr.

14

TAINIM OLAYLAR

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

Ergime noktalarna yakn svlar hala youn bir faz gibi bulunduklar iin, atomdan atoma momentum transferi kavram geersizdir, zira svlarn sahte latisleri (pseudo lattice) iinde atomlarn titreimi (vibrasyonu) ile her bir atomun momentumu hzla deimektedir. Einstein, bir d kuvvet etkisi altndaki bir partikln mobilitesi (B), difzyon katsays D ile ilikilidir, (2-17) B, ortalama hzdr. Difzyon olay aktive olmu bir proses olduu iin, minimum aktivasyon enerjisi , bir partikln stabil (kararl) bir pozisyondan dierine hareket etmesi iin uygulanmas gereken enerjidir. Atomlarn hareket etme kabiliyetleriyle orantl olan akkanlk, difzyon gibi termal olarak aktive edilmelidir. [ ] ile orantl olsa da, bu Viskozitenin tersi akkanlktr. Her ne kadar D deeri [ ] ile orantl olmaldr. Yani svlarn viskozitesi durumda viskozite de (), scakln artmas ile azalr. Bu durumda svlardaki viskozitenin scaklkla ilikisi, [ ] (2-18)

olup burada viskozite (poise), A bir sabit (poise), T mutlak scaklk (K), R gaz sabiti (cal/K.mol) ve viskozitenin aktivasyon enerjisidir (cal/mol). A sabitini tespit etmede kullanlan denklem Eyring Teorisi denklemi olup aada verilmitir (2-19) Burada N0 Avogadro says, V molar hacim ve h Planck sabitidir. Van der Waals tipi ba kuvvetlerinin olduu molekler svlarda, buharlama enerjisinden viskozite aktivasyon enerjisi yaklak olarak tespit edilebilir. (2-20) Maalesef Denklem (2-19) ve (2-20) sv metaller iin geerli deildir, ayrca polimerler ve baka zinciryapl molekllere sahip maddeler iin de geerli deildir. Bu durumu gstermek iin Tablo 2.4 de genel viskozite aralklarna gre eitli malzeme gruplar verilmitir. Kullanlan viskozite deerleri, normal scaklk aralklarndaki deerlerdir. Tablo 2.4. eitli svlar iin viskozite aralklar
Viskozite aral (poise) 1 100 0.1 1 0.01 1 Malzemeler CaO Al2O3 SiO2 curuflar %50 NaOH + %50 H2O H2SO4 Ergimi tuzlar Ar metaller (Pb, Au, Zn vb.) Alkali toprak metaller (Ca, Mg) Gei metalleri (Fe, Ni, Co vb.) Su (70 F) Kerosen (70 F) Aseton Alkali metaller

0.001 0.01

15

TAINIM OLAYLAR

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

Sv Metal ve Alamlarn Viskozitesi Metaller tabiat gerei molekler yapda deildir, bu nedenle ne A sabiti ne de deeri mevcut denklemlerle tespit edilemezler. ekil 2.8 de baz metallerin scakla bal viskozite deiimleri (1/T deerine karlk log ) verilmitir. ekilden grld gibi scaklk arttka (x ekseninde 1/T nedeniyle sola doru gidildike) viskozite deerleri dmekte, yani sv metallerin akkanlklar artmaktadr.

ekil 2.8. Sv metallerin viskozitelerinin scakla bamllklar Chapman isimli bilim insan, viskozite enerji parametresi () ayrlma mesafesi () arasnda bir iliki ortaya koymutur. Enerji parametresi atomlar arasndaki potansiyel enerjidir. Ayrlma mesafesi ise atomlararas mesafedir. Sv metaller iin * (azalan viskozite), T* (azalan scaklk) ve V* (azalan hacim) arasndaki fonksiyonel iliki; ( ve

(2-21) (2-22) (2-23) (2-24)

Buradaki terimler, = sk paket bir kristalde 0oK de atomlararas mesafe (angstrom), = belirli metalin enerji parametresi, N0 = Avogadro says, M = molekl arlk, R = gaz sabiti, T = mutlak scaklk (K), B = Boltzman sabiti, n = birim hacimdeki atom says. 16

TAINIM OLAYLAR

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

Saf metallerin viskozite scaklk ilikisi, bir deneysel parametre (/B) ile dzeltilir. Tablo 2.5 ve ekil 2.9 kullanlarak bu ilemler gerekletirilir. rnek olmas asndan sv titanyum ile ilgili viskozite hesaplamas aadaki rnekte verilmitir. Tablo 2.5. Sv metaller iin deneysel tespit edilmi (/B) deerleri
Metal Na K Li Mg Al Ca Fe Co Ni Cu Zn Rb Ag Cd In Sn Cs Au Hg Pb Pu (angstrom) 3.84 4.76 3.14 3.20 2.86 4.02 2.52 2.32 2.50 2.56 2.74 5.04 2.88 3.04 3.14 3.16 5.40 2.88 3.10 3.50 3.10 (/B) (K) 1970 1760 2350 4300 4250 5250 10900 9550 9750 6600 4700 1600 6400 3300 2500 2650 1550 6750 1250 2800 5550

ekil 2.9. Sv metallerin viskoziteleri iin dzeltme erisi Metallerde ergime scakl ile (/B) arasndaki iliki ise, (2-25) eklinde verilmitir.

17

TAINIM OLAYLAR

DO.DR. NL TOPLAN DO.DR.H.ZKAN TOPLAN

rnek 2.5. 1850oC de sv titanyumun viskozitesini tahmin ediniz. Titanyum iin ergime scakl 1800oC, molekl arl 47.9 g/mol, younluu 4.50 g/cm3 ve =2.89 Ao zm: )

Yandaki ekilden ( ) deeri tespit edilmitir.

( Bu durumda, ( ( ) [( ( )(

)(

)(

) )( ) ( ) )]

18