Demokratik Uygarln Tarih Tasla

zgr insan doasnn en temel zellii, tarihini seebilmesi ve tarihle yaamay bilmesidir. Tarih varoluun, gerekleen srecin yorumudur. zgr insan doasnn en temel zellii, tarihini seebilmesi ve tarihle yaamay bilmesidir. Tarih varoluun, gerekleen srecin yorumudur. Ne kadar farkl varolular varsa o kadar tarih de olacaktr. Ama tarihsel farkllk, tarihsel birliin olmad anlamna gelmez. Birlik olmadan farkllk anlam ifade etmez. Farkllklar birlie bal olarak olur. Mhim olan, birlii neyin temsil edeceidir. nsan tr sz konusu olduunda, phesiz zek ve ara kullanma yetenekleri birlie esas klnabilir. nk bunlar olmakszn aralarnda hibir fark yoktur. Bazen devlet, bazen demokrasi, ahlaki ve politik boyutlar, zihniyet biimleri, ekonominin durumu farkl birlik temelleridir. nemli olan, hangi farkllklarn hangi birlik temelinde gelitiini tespit etmektir. Demokratik uygarln temel birlii olarak ahlaki ve politik toplumu esas aldk. Anlalrl iin tanmn ve yntemini belirlemeye altk. imdi de ksaca tarihsel geliiminin taslan izelim: a- Toplumsal doa yaamnn yzde 98ine yaknnn klan toplumu dediimiz 25 -30 kiilik birimler halinde sregeldiini bilmekteyiz. Klan toplumun kk hcresi olarak tanmlayabiliriz. Klan toplumu sre iinde oluan aile, kabile, airet, kavim ve ulus toplumunun tmnde hcre farkllamasna benzer biimde yaamn halen srdrmektedir. Klan ister iaret dili, ister simgesel dil halinde bulunsun, temel toplumsal doa tanmmza gre ahlaki ve politik bir toplumdur. Elbette klanda ok basit bir ahlak ve politika vardr. nemli olan var olmasdr. Basitlik nemi ortadan kaldrmaz. Tersine nemin nemini kantlar. Hatta denilebilir ki, ahlak en gl ifadesini klan toplumunda yaar. Adeta igdselin ifadesi rolndedir. Ona (ahlaka) gre yaamak varoluun olmazsa olmaz kouludur. Ahlakn yitiren klan dalm, datlm veya yok edilmi klandr. Basit kurallarla ifadesi ancak yaamsallna yorumlanabilir. Kyaslamak asndan denilebilir ki, gnmzde hukuk kurallar ska inendii halde topluma bir ey olmaz. Belki de hukukun tutuculuu nedeniyle bu ineme daha olumlu bir rol bile oynayabilir. Klanda ise, kural bozulmas topluluun sonudur. Politika iin de ayn zellik belirtilebilir. Klann toplayclk ve avclk gibi ok basit iki ii vardr. phesiz tm klan yeleri kendileri iin hayati olan toplayclk ve avclk zerinde belki de bin kez tartarak, danarak, deney alverii yaparak, baz yelerini grevlendirerek en iyi, verimli biimde toplayclk ve avclk politikalarn oluturup uygulamaya almlardr. Aksi halde yine yaam mmkn olamazd. Neyin nasl toplanp yenilecei en temel politikayd, yani ortak iti (Politika ortak i olarak tanmlanr). O halde klan toplumu ok basit, ama hayati bir politik topluluktu. Bir gn politika yapmazsa lrd. Politika bu nedenle ok hayati bir doku ilevselliine sahiptir. Belki de dier tm zellikleri teki primatlarla (insana yakn hayvanlar) benzerdi. Yegne nemli farklar,

basit ahlaki ve politik dokuyu gelitirmi olmalardr. Aralar bile ancak politika olduunda devreye girer. Dilin geliimi bile ancak ahlaki ve politik temelde mmkndr. Konuma ihtiyacn hzlandran unsurun iin yaplmasna ilikin tartma ve karar olduunu hi unutmamalyz. Burada beslenme ihtiyac ahlak ve politikann temelinde yatar demek bana anlamsz gelmektedir. phesiz tek hcreli amiplerin de beslenme ihtiyac vardr. Ama amiplerin ahlak ve politikasndan bahsedemeyiz. nsann amipten fark, beslenme ihtiyacn farkl ahlaki ve politik yaklamlarla srekli gelitirme zelliidir. Bu anlamda Marksist retideki Ekonomi her eyi belirler ifadesi pek aklayc deildir. nemli olan, ekonominin nasl belirlendiidir. nsan trnde bu durum ahlaki ve politik dokuyu, toplumsal alan gerektirir. Klan toplumunu bu temel zellii nedeniyle demokratik uygarlk sistem tarihinin ba ve balang kesine oturtabiliriz. Sistem tarihi bu ynyle insanln mrnn yzde 98lik ksmna sahip klnmaktadr. Ayrca klan varln, belirttiimiz gibi halen aile, kabile, airet, kavim, ulus, uluslararas topluluk ve hatta ulus-st topluluklarda ana hcre olarak srdrmektedir. Drdnc buzul dneminin yaklak yirmi bin yl nce zlmesiyle Zaros-Toros sisteminde en muhteem biimiyle oluan mezolitik (yaklak bundan 15000 -12000 yl nceki ara dnem) ve neolitik toplum (12000den bugne) klan toplumundan daha gelikindiler. Ellerindeki aralar ve yerleme dzenleri gelimiti. Nitekim ilk tarm ve ky devrimi bu srete olutu. Zaros-Toros sistemi baat olmakla birlikte, insan topluluklarnn yaad birok Afro-Avrasya meknlarnda da (Benim yorumum, bu gelime Zaros-Toros neolitik toplumunun yaylmasyla olumutur) benzer toplumsal oluumlar balar. Toplumsal doann tarihinde muhteem bir adr bu dnem. Simgesel dilin halen kullanlan ana biimlerinin oluumundan tarm devrimine (tohumlarn bilinlice ekilip biilmesi, hayvanlarn evcilletirilmesi), kylerin oluumundan ticaretin kkenine, anacl aileden kabile ve airet rgtlenmesine kadar birok geliim bu tarihsel aamaya denk der. phesiz bu dnemin Yeni Ta adyla anlmas, gelikin ta aralarn varlna iaret eder. nsan zeksnn alm da muhteemdir. Bugne kadar damgasn vuran tm ara ve gerelerin kullanm esaslar icat edilmi gibidir. Tarihin ikinci uzun sreli dnemidir. Kalan yzde ikiden biri bu dneme aittir. Toplum yine esasta ahlaki ve politik toplumdur. Henz hukuk ve devlet yoktur. ktidar tannmamaktadr. Anaya kutsallk atfedilmekte, kadn tanra imgesi ykseltilmektedir. Kutsal tapnak ve mezar dnemine geilmitir. lleriyle ayn meknda i ie yaayacak kadar tarihsel yaarlard. Halen kalntlar bu gerei adeta gzmze sokmaktadr. lkel deil gerek, hakiki insanlarla kar karyayz. Demokratik uygarlk tarihinin ikinci ana dnemi byle izilebilir. Saf demokratik uygarlk deerleriyle temsil edilir bu dnem. Ahlaki ve politik toplumun simgesel dil ve akln geliimiyle ky ve kabile apnda demokrasiyi en grkemli biimde yaamas belki baz dncelerce yadrganabilir. Ama gerek byledir. Ahlaki ve politik olann en saf demokrasi olduu dnemdir. Art -rn olanaklar artnca, bu durum toplumun zeri nde

nce hiyerarik glerin, daha sonra kent merkezli uygarlk glerinin sistematik bask ve smrsne yol aacaktr. b- Yazl tarih denen uygarlk anlatlar (her tr mitolojik, dinsel, bilimcil anlatm), tarihi yaratcnn emriyle balatr. Bahsedilen tarih yaklak son be bin yllk tarihtir. Sosyolojik zmlemeyi derinletirdiimde ve benzer yaklamlarla pekitirdiimde, bu tarihsel tasarlarn ideolojik kkeninin kesinlikle bask ve smry kutsallatrmaya dayandn belirtebilirim. Bugnn szde bilimsel ekonomi-politii de dahil, yaplan i, toplumun gelien emek niteliiyle salad artk-deer, hatta toplumun yaam deerleri zerine kurulu bir ideoloji gelitirmektir. Gerein gizlenmesi iin ok byk ideolojik aba ve zor kullanld anlalmaktadr. Kent-snf-devlet inas ayn zamanda byk ideolojik inalarn dnemidir. Temel ilevleri yaratl, oluumu farkl gstermek, tanrsallk imgesi iinde rahibin, gl adamn, yneticinin baars olarak yanstmaktr. Demokratik uygarlk tarihi ncelikle bu ideolojik perde ve barajlamalar amak durumundadr. Ancak o zaman sadece aileyi, tarm-ky toplumunu, kabile ve airet yaplanmalarn deil, kent-snf-devleti, daha nce kurulan ve halen srp giden hiyerarik iktidar, ilk kadn smrgelemesini de daha iyi anlayabiliriz. Paradigma deiiklii bu anlam gcn ok gelitirecektir. phesiz kent-snf-devlet ls olarak farkllaan uygarlk ebekesi halindeki tekelci sermaye topluluklar dnda, onunla elikili de olsa, demokratik uygarlk yeni bir aama halinde devam etmektedir. Kent ile kr arasnda eliki olumutur. Fakat kent ve krn birbirini btnleme eilimi daha ar basmaktadr. Demokratik uygarln kent uzantlar (kleler, zanaatkrlar, kadnlar) olmakla birlikte, kentin de kr uzantlar bulunmaktadr. zellikle glenmi bulunan hiyerarik yap, kent-devlet ynetiminin krdaki ibirlikileridir. eliki ve atma aslnda maddi karlar farkllam bu iki toplumsal blok arasnda gemektedir. Komnal, ahlaki ve politik toplum glerini ifade eden demokratik uygarlkla kentte kle iilii, krda kabile ve ky talanlar ve ganimetleri zerine kurulu sermaye ve devlet tekelli uygarlk arasnda iddetli ideolojik, askeri ve idari atmalarn varl youn olarak gzlemlenmektedir. Ayrca kent ynetimlerinin kendi aralarnda da srekli pay kapma savalar vardr. Smer destanlarndaki kent atlar, ezgiler atmalarn ne denli iddetli getiini hissettirmektedir. Kabile ve airet yaplanmalarnn byk oranda kent k kenli uygarlk saldrlar altnda ekillendiini belirtmek mmkndr. M.. 4000 -3000lerde varlna tank olunan etnik yaplanmalar bu dnemin rn olsa gerekir. Smerler ve Msrllarn bunlara ad taktklarn biliyoruz. Smerler kuzey ve kuzeydousun dakilere Uryan, Aryen (tepe, da ve toprak, ifti kkenliler), batdakilere Amorit (Semitik kkenliler, Smerlememi proto-Araplar), Gutiler, Kassitler derken, Msrllar Sina lnden gelenlere Apiru (lden gelen tozlu insanlar) demekteydi. brani ismi nin de Apirudan tredii kabul edilmektedir. Kentlerin ve kulelerin etrafnda surlarn rlmesi, kar toplumun varln en iyi belirleyen kantlardr.

Toplumun snf temelli uygarl kolay kabul etmedii atmalarn iddetinden yeterince anlalmak-tadr. Bazen ky ve hatta uygarlk merkezlerinin toptan yaklmalar (Arkeolojik kaytlar bu konuda ok rnek vermektedir) izlenmektedir. Mezopotamya ok katl hyklerin defalarca yaklm yerleim mer-kezleriyle doludur. Bu dnemden kalma mitoloji ve edebiyat, arlkl olarak bu gerekleri yanstmakta-dr. Homerosun lyadas nc dereceden bir versiyon olarak, bu Mezopotamya kkenli destan gele-neini yanstmaktadr. Hesiodos ise benzer bir versiyon yaparak, Smer tanr panteonunu Olympos panteonuna dntrmtr. Savalarn krallar ahsnda tanrlarn sava olduklar, dnemin tm destan geleneinde mevcuttur. Tanr -krallarn zdelii ok belirgindir. Firavun ve Nemrut unvanlar bu zdeliin arpc rnek ifadeleridir. Savalardan beklenen ky toplumlarnn ekonomik talan ve esirletirme iken, kabilelere kar da benzer seferler sz konusudur: Esir ve ganimet eyalar. Uygarlklar ayrca birbirlerini de talan ve esir etmeyi temel kazan kaps saymaktaydlar. Uzlama ve ihtilaflarn maddi kara dayal yaplar gnmze kadar devam etmitir. Her ey Kim daha byktr? hesabna dayanmaktayd. Gkteki tanr birliinin esas olarak yerdeki en byk kralln imgesel hali olarak tasavvur edildii ok aktr. Osmanl sultanlarnn bile kendilerini Zilullah (Tanrnn yeryzndeki glgesi) olarak adlandrmalar bu gerei kantlamaktadr. Bu tarihi dnemde temel elikiyi dar snf temelli olarak sunmak byk eksiklik olacaktr. Kle sn-fnn efendilerinin ve tapnan en uysal hizmetkrlar, hatta beden lerinin uzantlar olarak hareket ettik-leri mahede edilmektedir. Savaanlar, klelemeyi reddeden airet ve kabile topluluklaryla kyller-dir. Bir de tekelcilerin kendileri iin pay kapma savalar ska yaanmaktadr. M.. 1500lere doru Hitit, Hurri-Mitanni ve Msr uygarlklar arasnda hegemonik mcadelenin balad grlmektedir. M.. 1500l yllar Ortadouda ilk defa merkezi uygarln oluum dnemidir. M.. 1500 -1200 dnemi tarihin ilk grkemli kent okluklar arasndaki rekabeti yar ve hegemonyacla ykseli rneini sunmaktadr. Bu dnem tarihin ok hareketli ve grkemli bir dnemi saylmaktadr. Kabile, airet ve ky toplumlar da gelimelerini srdrmektedir. Ticaret ilk defa etraflarnda imparatorluk ina edilecek denli nem kazanmtr. Asur ve Fenike kendi glerini esas olarak ticaret tekelinden almaktaydlar. M.. 1500lerde in ve Hint uygarlklar ilk admlarn atarken, tm Avrupa, Asyann dier ksmlar, Afrika ve Amerika daha neolitik toplumla tanma ve yaama durumundaydlar. Tarihte en ok merak ettiim iki dnem, M.. 6000-4000 neolitiiyle, tarm-ky toplumuyla M.. 15001200lerin kent yaam, kent toplumudur. Bu dnemlerin oluum temposu ve destans anlatmlarnn orijinallii, yaratcl ok ilgi ekicidir. Destans kahramanlklarla tanrsallklara ilikin kavramsallatrmalarn arlkl olarak bu dnemlerden kalma olduuna inanmaktaym. Uygarlklarn zaman ve meknsal yaylm ve geliim dnemlerine ilikin ska yaptm deerlendir-meleri bir zetlemeyle yle ifade etmem mmkndr: 1- Dicle ve Fratn beslendii Zagros-Toros da sisteminin ovalarla birletii, doal bir sulama iklimi-ne ve ok zengin bir bitki ve hayvan trlerine sahip olduu alanlarda M..

15000-12000lerde grkemli bir avc ve toplayc toplumdan (Urfadaki Dikilita tapna bu sreci aklayc niteliktedir) sonra bala-yan tarm-ky toplumu, M.. 6000lere kadar emekleme ve tam yerleiklie gei aamasndadr. M.. 6000-4000 aras tarm-ky toplumu en yaratc dnemini yaamaktadr. M.. 5000lerden itibaren her tarafa kendini ihra etmektedir. ok az gmen, oklukla kltrel ihra sz konusudur. M.. 5000-4000 dneminde Aa Mezopotamyada sulu tarm etrafnda ykselie geen El -Ubeyd kltr, Kuzey Mezo-potamya zerinde kar kolonici siyasete balayacak kadar glenmitir. M.. 4000lerde Yukar Mezopotamyada bu kltrn kolonyal yaylna tanklk eden arkeolojik kalntlar vardr. Fakat blgenin z kltr hala baat zelliini korumaktadr. Uruk a M.. 4000-3000 dneminde ykselir. Kentin douunu temsil eder. Glgame Destan bu byl gelimeyi konu edinmektedir. Kuzeye doru benzer bir yaylm gstermektedir. Her iki dnem muhtemelen dokuma, anak mlek ve tarmsal retimi verimli klarak hamle stnln ele geirmitir. M .. 3000-2000 dnemi klasik Ur Hanedanlar dnemidir. Ayrt edici zellii, kentlerin oalmas ve aralarnda iddetli ve srekli paylam kavgalaryd. Bunlara ilk tekelcilerin yeniden paylam savalar da denebilir. 2- Mezopotamya merkezli neolitik dnemin M.. 4000lere doru ine, Hinde, tm Avrupaya ve Af-rikann kuzey ve dousuna hamle yapt dnlebilir. M.. 4000 -2000 dnemi bu alanlarda neolitik toplumun iyice yerleme dnemiydi. G kazanan Avrupa ve Kafkasya kkenli neolitik topluluklarn M.. 2000lerden sonra tersine bir dalga yaptklar izlenmektedir. Kuzeyin sarn, yeil gzl insanlarnn, ilk byk kabile boylarnn saldr ve glerinin Anadoludan Hindistana kadar dalgalar halindeki ak, nemli bir tarihi alt st olu srecidir. Aknlar Mezopotamyann ve Msrn uygarlk merkezlerine kadar uzanmtr. Ayrca M.. 4000-2000lerde hem Semitik kkenli Arabistan kabileleri, hem dalk Aryen kabileleri de uygarlk merkezlerine dalgalar halinde saldrlarda bulunmulardr. Tarihin bu ilk kolonyalizm ve anti-kolonyalizm yaylm hareketlerinde her iki uygarlk tipinde de ge-limeler yaanmaktadr. Kabilelerin hiyerarik kesimleri devletleme srecine girerken, birok kabile yesi kle snfna kattrlmaktadr. Kabile ve airet saflarnda ayrma yaanmaktadr. Bir yandan yeni kent uygarlklar trerken, dier yandan kabile ve airet rgtlenmeleri ve dayanmalar glenmekte-dir. 3- M.. 2000-1500lerde Smer ve Msrn klasik dnemleri sona ererken, Babil, Asur, Hurri-Mitanni-Hitit ve Msr Yeni Hanedanlk dnemlerinde uygarlklar arasndaki iliki ve elikilerin ok younlat bir dnem sz konusudur. lk defa merkezi hegemonik uygarlk dnemi balamtr. Kresellemenin farkl bir dnemi sz konusudur. Uygarlktan aldklar teknik ve dier alkanlklar uygarlk merkezlerine kar kullanan kuzeyin kabile boylaryla Ortadounun da ve l kabileleri de saldrlarn aralksz srdrmektedir. Silahlanma teknolojisinde tuncun yerine demirin gemesi birok yeni gelimeye yol aacaktr. lk defa maden aray ve ticareti byk nem kazanacaktr. Kale ve sur yapmnda byk art vardr. Kalelerin ilk grkemli rnekleri bu dnemin rndr. Ticaretin rol de zirve yapmaktadr. Asur ve Fenikenin byk ykselii ticari

tekellerin rndr. Kuzeyden skitler ve Dorlarn, gneyden Aramilerin sava kabilelerinin saldrs altnda M.. 1500-1200 yllar arasnda uygarlk byk darbe alr. M.. 1200-800 dnemi daha ok gerileme dnemidir. Ayakta kalan tek g Asur mparatorluudur. 4- Grek-Roma, ilkan son byk klasik a uygarl olarak, kendi dnemlerine kadar her iki uygar-lk (Mezopotamya ve Msr) sisteminin tm miraslarn zmsemi gibidir. M.. 1000 - M.S. 500 dnemini kapsayan bu uygarlk sreci Asya, Afrika ve Avrupa zeri yaylmn srdrm ve iinde ayrca klasik bir a oluturarak katksn yapmtr. Mitolojik a nemini yitirirken, dinsel, felsefi, hatta bilimsel geliimin yeni orijinal klar yaanmtr. Sermaye ve iktidar tekellerinin zirvesini oluturan Roma mparatorluu, ite yoksullarn Hristiyanlk partisiyle, dta drt taraftan akan kabileler ve kavimlerin direni ve saldrlaryla, yani demokratik uygarlk glerinin darbeleri altnda dnemini ve tm ilka beraberinde kapatmtr. c- Tarihsel sre iinde uygarlklar bakmndan konumu en ok glk yaratan brahim dinler gele-neidir. temel din olarak nasl bir uygarla oturtulacaklar halen tartmaldr. Uygarlk zmlemelerim temelinde zerlerinde olduka younlamaya altm bu gelenekleri, iki temel uygarlk gc arasnda orta bir yol tutturmaya alan (tpk gnmzn sosyal demokrat hareketleri gibi), tipik uzlac, eklektik bir hareket olarak tanmlamaktaym. Simgesel olarak her ne kadar brani kabilesinin nderliinde ynetilen bir hareket diyorsam da, rk anlamdan ziyade, ideolojik yn gl olan bir hareket olarak deerlendirmek daha isabetli olacaktr. Grnte bir kabile hareketi gibi sunulmakla birlikte, znde tm Ortadou kkenli demokratik ve devletli uygarlklarn orta yolcu bir deerlendirmesi yatmaktadr. Ne tam snf hareketi, ne de kabile hareketidir. Ayrca ne tam ideolojik ne de tam ahlaki ve politiktir. Her bakmdan orta yolcudur. Hz. brahimin kndan (M.. 1700ler, Adem-Havvaya kadar tarsak, Smer ve Msr uygarlk klarna kadar dayandrlabilir) gnmzdeki izlerine kadar bu zelliini hep korumutur. Ama srekli hem her iki uygarla ilham vermi, hem de glerini onlarn mirasndan (maddi ve manevi glerini kastediyorum) koparmtr. Dolaysyla hem dostluklarn, hem de dmanlklarn kazanarak tarihsel gelimelere yol amlardr. Uygarlk anlatmlarnn mitolojik an kapatp dinsel ann nclk roln stlenen brahim din-ler, yeni uygarlk paradigmamz altnda daha anlalr klnabili r. Mitolojik an en belirgin anlatm tanr-kral anlatmdr. lkalarn anlatm dilinin mitolojiyle ykl olduunu unutmamak gerekir. Bugnk gibi rasyonaliteyi aramak beyhude bir abadr. Tm eya, olgu ve olaylar mitolojik dille anlatlr. Ani -mizmin (doann canll zerine kurulan inan) derin etkisi altnda oluan Smer a mitolojisi, doa -nn canlln (Klanlarn dini demek mmkndr) biraz dntrp ilk defa tanrsal olan ve olmayan doa biiminde bir ayrma giriti. Tm ieriini Yukar Mezopotamya neolitik toplumundan alan Smer rahipleri, ana-tanra anlatm yerine baba, erkek-tanr mitolojisine arlk verdi. Toplumdaki byk maddi dnmn (nce erkek arlkl

hiyerarik dzen, ard sra ve birlikte devlet biiminde otorite) yeni mi tolojik ideoloji yansmasna muhteem Enki knda rastlamaktayz. Uruk Tanras nanna (K -kenini Yukar Mezopotamyann Ana Tanras Star-tardan almaktadr) ile Eridu Tanrs Enki (lk erkek ehir tanrs) arasndaki mcadele bu konuda ok arpcdr. Btn tanrsallk haklarnn neden ana-tanraya ait olduunu (nl 104 Meler, doksan dokuz erdem, yetenek, icat, sanatn kadn yaratm olduunu iddia etmektedir) kantlamaya alan nannaya kar Enki, bunun nemini yitirdiini, uysallnn kant olarak babasn (Kendisini baba-erkek-tanr ilan ederken, eski kadn Tanra nannay artk kz -kars konumuna drmtr) dinlemesini vaaz etmektedir. Gnmzn tm sekler, laik, dini ve bilimci vaazlarna nasl da benziyor! Ben ahsen tm bu kesimlerin ilk tanrsnn Enki olduuna inanrm. Enki orijinaldir, dierleri versiyondur (kopyadr). zellikle Olympos tanrlar nc, drdnc srada yer alrken, Roma tanrlaryla birlikte mitolojik tarzyla anlatm sner. Bilindii zere brahime mal edilen ykye gre, Urfa Nemrutunun Panteonunda bulunan tanr-putlarn krmas zerine atee atlmakta, sonra atein yerinde tanrsal mucizeyle kutsal gl olumakta, barnma olanaklar gleince Kenan illerine doru (aslnda Babil uygarlk sahasndan Ms r denetimin-deki sahaya) hicret etmektedir. Muhtemelen tipik bir iltica olay yaanmtr. Yine muhtemelen yerel bir kabile nderi olan brahim, ehir yneticisi Nemrutla ihtilafa dmtr. htilafn mal, mlk ve ticaret konusunda olduu aktr. O dnemde Babil ve Msr uygarl arasnda ilk defa hem rekabet, hem de canl bir ticari alveri dnemi balamtr. Bu rekabetten tr brahim gibi binlercesinin geleneksel karlar darbe yemektedir. lticann maddi temeli budur. Kenan illeri her iki uygarlk arasnda nispeten yar-bamsz durumdadr. Hegemonyann zerinde younlamasn arttrd dnemde ge, hicrete balamas sz konusudur. Olay muhtemelen benzer binlerce gn dnem diliyle ortak bir anlatma dntrlmesini simgelemektedir. Btn gstergeler, iki byk uygarlk (Babil ve Msr Yeni Hanedan) dneminin tanr-kral unvanlar olan Nemrut ve Firavun dneminde karlar sarslan ara, orta yerdeki yerel kabile ve beyliklerin onlarla eliki ve atmalarn yklemektedir. Nemrutlar ve Firavunlarn kendilerini tanr olarak sunmalarn reddettikleri gibi, put temsillerini de frsat bulduklarnda krarak protesto etmektedirler. zcesi, maddi kar atmas ideolojik mcadele olarak yansmaktadr. En az bin yllk bir tanr-kral ideolojisiyle mcadele kolay deildir; ok byk cesaret ve yetenek ister. brahimin Urfadaki direni eyleminin mucizesel anlatm nemini bu gereklikten almaktadr. lk defa kullar tanrya kar kmaktadr. Ei grlmemi, mucizev olay budur. Hem maddi eylem, put krm vardr; hem de yeni ideolojik araylar sz konusudur. Yeni tanry nerede ve nasl bulaca, bir anlamda kendi fikri ideolojik tasarmlarn nasl oluturaca byk bir tartma konusudur. Bu, yzyllarca sren bir tartmadr. brahim, kendini esinleyen sese ilk defa Wa hewe Bu odur- (Yahweh) demekle kendi tanrsn bulduu ideasndadr. Kelime Aryen kke benziyor. Urfada o dnem Aryen kabileler daha o-unluktadr ve inisiyatif onlardadr. brahimin bu kabilelerle ba halen tartlmaktadr. Wa hewe de-nip Yehovaya geildii gl olaslktr. Yehova, brahimin ilk tanrsdr; Aryen kltrel kkenli olma ihtimali yksektir.

Kenan illerine getikten ok sonra El, Ula, Allah tanrclna dnm yapld bilin mektedir. El, Semitik kkenlidir; ln engin ortamnda kabile yeknesaklnn benzerlik, birlik zelliini ve z-lemini yanstmaktadr. Musada ikinci byk ilham On Emirle ifadesini bulacaktr. Sina Dandaki tanr-sal buluma, aslnda Musann nderi olduu kabilenin ok arlaan sorunlar karsnda arayn ifade etmektedir. On Emirin kabileyi dzenleyen tipik kurallar olduunu gz nnde tutarsak zmlemeyi daha da gelitirebiliriz. Gelenek sada da yenilenecektir. Hz. Muhammed ayn trden bir bulumay (Tanrdan ilk vahyi ald Hira Da) Mekke ortamnda gerekletirecektir. Benzer bulumay birok peygamberin gerekletirdii Kutsal Kitaplarda rivayet edilmektedir. Ak ki, dnemin nemli aamalarnda yol gsterici dnce ve eylemin geleneksel anlatmlaryla kar karyayz. Anlatm byledir. Kutsal metin, peygamber tarz dediim sosyal ve doasal (Birinci ve kinci Doa) olgu ve olaylarn dnemin anlatm dili (retorii) ile ifade edilmesini yanstmaktadr. Konumuz asndan tarihsel bir aamay ifade ettiklerini rahatlkla belirtebiliriz. 1- Dnemin ve tarihin ilk iki byk tanr -krallkla ynetilen uygarlna kar klmaktadr. Kullarn ilk tanrsal bakaldrsdr. 2- Yeni bir ideolojik ifade yaratlmaktadr. Tanr-krallarn da basit insanlar olduklar, tanrnn ise in-san olmad ve her eyin asl yaratcsnn O olduu (Bu Odur nl deyii bu byk esini ifade eder), ancak Onun tanr, Rab (efendi) olabilecei sylemletirilmektedir. 3- Tanr-krala deil, ancak Ona ba eilebilir. Yeni ideolojinin ana ilkeleri byledir. brahim din dediimiz mthi klliyatn temelinde bu mad-dede zetlenen ifadeler yatmaktadr. Toplumun geni kesimleri, birok tarihsel deneyimden sonra, st tabakann bizzat kendilerini tekelletirmekle yetinmeyip tanrlatrmalarna giderek daha ok kar ka-rak, kendi z karlarna daha yakn bir kutsallk, bir tanrsal sylem gelitirmi oluyorlar. Ahlaki ve politik toplum asndan meydana gelen deiimi aklamak ok daha nem tamaktadr. nceki iki bin yllk (M.. 3500-1500) tanrsal-krallk ann toplumunda, ahlaki ve politik toplum byk darbe yemitir. zellikle ana -tanrann ve tm klan ve kabile dneminin daha samimi, doayla ayrmsz, eit ve canl ilikilerini ifade eden doa tanrcl yerine, kul-tanr ayrmn (znde kle-efendi snf oluumunu) katca ifade eden byk yer, gk, deniz yaratcs erkek mitolojik tanrlarn egemen klnma -s, ideolojik alanda da byk darbe yenildiini ok aka yanstmaktadr. Maddi ve manevi kltrde b-yk dnm sz konusudur. Mitolojik anlatlar bunun ifadeleriyle doludur; doldurulmutur.

Ak ki, bu uzun tarihi dnemde toplumsal doa stnde byk bir maddi kar ebekesi ve ideolojik rt yayan rahip-kral-komutan ls, ahlaki ve politik toplum doasna byk darbe indireceklerdir. Bu paradigma ile baktmzda, iki bin yllk dnemin toplumunu da iyi kavrayabiliriz. Kavramlatrmak ok g bir itir; byk emek ister. brahim gelenein oluturduu paradigma da phesiz gemite yaanan en az iki bin yllk Nemrut ve Firavunlar dnemini yeniden kavramlatrrken, daha insani ve makul bir anlatma (dine) gei yapmaktadr. Yeni dinsel anlatm da elbette metafiziktir. Gnmz rasyonalitesinin, sosyal biliminin hayli uzanda ve farkllndadr. Ama yine de ok nemli bir tarihsel ktr. Eski dnemin gl ahlaki ve politik toplumuna tam dn sz konusu edilemez. Ahlakn tamamen din olarak sunulduu, On Emirden de gayet iyi anlalmaktadr. Musann On Emri, din adna brndrlm apak ahlak ilkeleridir. nan ynleri ikinci planda ve zayftr. Demek ki, ahlaki ve politik topluma ilikin bu ok nemli dnm, bu dnemde ahlakn yerine dinin geirilmi olmasdr. Eskinin daha sade ahlaki ve politik yaam her taraf kuatan bir tanr anlayyla rtnr klnmt r. Yaamn daha gelikin bir dinsel rtye brnmesi sz konusudur. Soruturulmas gereken temel konu, dinselletirilmi ahlak ve politikann ne denli uygarlk (devletli-snfl-kentli) kart olduu veya kendisinin yeni bir uygarlk oluturup oluturmaddr. Bugn zellikle Trkiyede ve Ortadouda srdrlen laiklik -slami uygarlk tartmasnn temelinde bu tarihsel gemi yatmaktadr. brahim dinlerin gnmze kadar geirdikleri evrimi gz nne getirdiimizde, iki ynl cevap vermek mmkndr. st tabakada yansmasn bulan birinci eilim, daha ilk dnemlerinde Nemrut ve Firavun iktidar ger-ekliini yeni bir ideolojik rt altnda (bizzat tanr olmak yerine tanr elilii, glgelii, vekillii olarak) srdrmeyi esas alan kesim olarak (tpk sosyal demokratlarn sa kesimi gibi) yerel krallk ve beylikler oluturma peindedir. brahimin hem ticaret, hem kabile nderliini birlikte srdrmesi konumunu aydnlatmaktadr. Yerel bir beylik ve krallk araynda olduunu tespit etmek zor deildir. Basi t bir Nemrut kulu olarak kalmak istemiyor. Bunu hem dini hem de ahlaki ve politik adan aalk buluyor. Musann bizzat kendisinin bir muhalif prens olmas ihtimali yksektir. Yoksul, yar -klelik koullarnda yaayan, tam Msrllamam, farkl zelliklerini koruyan brani (Doudan gelen tozlu adamlar, kabileler anlamndadr) kkenlilere dayanarak isyan ediyor. Kutsal Kitaptaki anlatmyla ok zorlu geen Firavunla grmeler sonunda Msrdan ayrlmay veya gizlice hicret etmeyi (Hz. Muhammedin benzer k) baaryor. Krk yllk l yks yeni bir beylik, emirlik kurmakla geiyor. Kural gelitiriyor. Hayal edilen vaat edilmi topraklar aryor. Bilindii zere, bu topya M.. 1000ler civarnda bugnk srail -Filistin alannda Samuel, Davut ve Sleyman peygamberlerce gerekletiriliyor. Asl ideolojik nderlii rahip Samueller yapar. M.. 1000lerden sonra benzer birok beylik ve krallk oluur. Gnmzn iki byk blou arasndaki kk ulus-devlet rneini artryor. Bu eilim benzer rnekler halinde bugn de zellikle Latin Amerika ve birok alanda farkllam olarak devam etmektedir.

kinci eilim, daha yoksul ve radikal kesimin anti -uygarlk eilimidir. Uygarlamann durumlarn da-ha da arlatrdnn farkndalar. lk srail-Yehuda Krallnda bile bu eliki youn yaanmtr. Rahip Samuellerin krallaan nderlere iddetli muhalefeti ksmen bu gerei yanstmaktadr. sann knda durum daha da akla kavuur. brani kavminde bile dneminde snfsal ayrma derinlemitir. Roma ibirlikisi st tabaka temsilcileri, Yahudiye Krall sahipleri olarak, say altlarn oymakla itham edip hem yakalatyorlar (say ihbar eden Yehuda skaryot, Roma ibirlikisi bir Yahudidir. On nc hava-riydi) hem de armha gerdirtiyorlar. sann armha gerilmesinde Roma temsilcisi Vali fazla srarc de-ildir; Yehuda krallk temsilcileri armha gerilmesini daha ok talep ediyorlar. sann sadece branilerin deil, Romallarn ve Perslerin yoksullatrdklar tm kavimlerin (bata Grekler ve Asurlular, Ermeniler, o dnemin uygarlk kurmu kavimleri) yoksullarn temsil eden ilk byk inter-kavimci partinin simgesi olarak kabul grd aktr. Klasik uygarla kart yeni bir hareketin gelimesi sz konusudur. Tam yz yl yeraltnda her trl alk ve ikenceyi gze alarak anti Roma, anti-Sasani bir hayat srdrmler-dir. Daha sonra politikleen st ynetim (rahipler konseyi, konsl) Roma mparatoru Konstantin dne-minde resmen ibirlii ederek, Bizansta ina edilen ikinci byk Dou Romann ideolojik organ haline gelir. Buna karlk yoksul ve radikal kesimlerin mezheplerinin iddetli bir direnii vardr. Bu durum uzun yzyllar srdrlmtr. Ariusular, Sryaniler, Gregoryanlar nemlidir. Ak ki, snf mcadelesinin, hatta bask altndaki kabile ve kavimlerin dinsel rt altnda ahlak ve politik toplum mcadelesi bu uzun yzyllar boyunca btn hzyla srdrlmtr. Hristiyanlktaki sann tanrnn doasndan m, yoksa insan doasndan m olutuu tartmas mezhep farkllamasnda temel etkendir. Kkeni Smer mitolojisine dayanr. st tabakann kendini tanr soylu ilan etmesine karlk, aa tabakalarn asla tanrsal soydan olmayacak (Hatta tanr dksndan yaratlm olduklar biimindeki efsane bu gerei ifade eder) tarzdaki sylemleri brahim dinleri de uzun boylu etkilemitir. Hz. Muhammedin tavr nettir: nsan tanr deil, ancak tanrnn elisi olabilir. Yoksul tabaka kkenli mezhepler (Ariusular) sann insan soylu olduunu idea ederken, iktidar ibirlikiliine oynayanlar daha ok tanr soylu ideaya eilim gsterirler. Meselenin z snflamayla ilgilidir. M.. 3000-1500lerde yerel inanlaryla ve dntrlm resmi mitolojik inanlarla srdrlen anti -uygarlk mcadelesi hem snfsal, hem etnik zellikler tar. zgrlk zlemleri nettir. Zagros-Toros alanndaki Aryen kkenli kabile ve airetlerin byk mcadele vermeleri, daha sonra gerek M.. 2150de Akad slalesini ykp yerine Guti, Gudea slalesini kurmalar, Babili Kassitlerle birlikte M.. 1596da igal eden Hititlerle, M.. 1500lerde gcn Msr ve tm Mezopotamya kentlerine kabul ettiren bugnk Ceylanpnar (Serkani) merkezli Mitanni Konfederasyonlar bu gerekleri ifade eder. brahim direni gelenei bu tarihsel evreden sonra gelimi ol up, gnmze kadar tarihsel oluum-larda farkl biimlerde olduka etkili olmutur. Yine de brahim gelenei mitolojiden tmyle koparmak doru deildir. Kutsal Kitaplarn nde de yer alan olaylarn byk ksm (bata Adem-Havva olmak zere) Smer ve Msr mitolojisinde de gemektedir. Fark, bata tanrya ilikin olmak zere, dnemlerin geirdii dnmlerle

balantldr. Mhim olan, ahlaki ve politik toplumun kendisini gl yerel ideolojik ve dini ifadelerle dayatm olmasdr. Din byk oranda ahlaki direnitir. zellikle Zerdt gelenei daha kkl bir dnm ifade eder. brahim dinleri en ok etkileyen bir kaynak olan Zerdti gelenek, Zagros da kkenli ziraat ve hayvanclk toplumunun ahlaki ve politik, yar-felsefe, yar-din arlkl retisidir. Semitik kkenli tanry mehur Syle, sen kimsin? biimindeki nidasyla sorgulamas, kkl kopuu yanstmaktadr. lk defa kutsalln yerine iyi ve kt, aydnlk ve karanlk kavramlarn yerletirerek, daha sonra Greklerin olduka gelitirecekleri etik (ahlakbilimi) ve felsefi akmlarn nn aacaktr. Greklerin zellikle Medler kanalyla Zerdt geleneine ok ey borlu olduklarn Heredot Tarihinin byk ksmnda Medlere ilikin anlatmlardan da karsamak mmkndr. Zerdt geleneinin halen da kabilelerinde ve smrgeletirilmemi geni Aryenik tarm toplumundaki gl ahlaki ve politik toplum gereini yanstt gl bir olaslktr. Kleliin fazla gelimedii, zgr toplum yaamnn gl olduu bir toplumun ahlaki ve politik gerekliini ifade etmesi anlalr bir husustur. d- lkan son dnemini yaayan Grek-Roma uygarl gelenei de birlikte yaamtr. Her iki ya-rmadadaki geleneksel kral-tanr dnemi ilk aamay tekil etmitir. Mitolojik olarak Smer ve Msr ori-jinlerinin sonuncu trevleridir. Etrsk ve Isparta Krallklar dneminde mitolojik gelenek (Olympostaki Zeus, Romadaki Jpiter) son byk an yaamtr. Roma Cumhuriyeti (M.. 508-44) ve Atina Demok-rasisi (M.. 500-300) dneminde mitolojik anlatm giderek snerken, felsefi gelenek ne kmaktadr. Sokrates ve Cicero bu dnemin nl hatipleridir. Eski zgr geleneklerini kolay terk etmeyen Atina ve Roma vatandalar, halen ahlaki ve politik toplum geleneine olduka baldrlar. Krallk ve imparatorluk sistemiyle youn mcadele etmilerdir. Atinann Ispartayla, Romal aristokrasinin nde gelenlerinin Sezarla giritikleri mcadele bu gerei yanstr. Sokrates ve Cicero ahlak ve felsefe filozoflardr. Etik ve demokratik siyaset teorilerine ilikin ilk retilerde nemli isimlerdir. Atina ve Romann glerini, tm topluma yanstmasalar da, halen gl damarlara sahip olan ahlaki ve politik toplum geleneinden aldk-lar tartmaszdr. Snrl klelik kurumu hem kentteki hem de krsal alandaki gl zgr vatanda kit-lesiyle karlatrlamaz. Dolaysyla cumhuriyet ve demokrasiye ilikin retilerin gelitirilmesindeki rolleri nemlidir. Roma Cumhuriyeti ve Atina Demokrasisinin Augustus ve skenderin imparatorluk deneyimlerine yenik dmeleri neml i bir gerilemeyi ifade eder. Unutmamak gerekir ki, klasik Roma ve Atina dneminden kalma olumlu deerlerin byk ksm Cumhuriyet ve Demokrasinin rndr. lk defa yazl tarihte karmza kyor ki, ahlaki ve politik toplumun tmyle olmasa da, cumhuriy et ve demokrasiyle daha iyi ifade edildikleri bir gerektir. Tam ifade edilebilmeleri iin temsili demokrasiyi aan dorudan katlmc demokrasiyi yaamalar gerekir. nc gelenek olan Hristiyanln imparatorluktaki rol ilk dnemde ykcdr. Romann yklna kadar (M.S. 476) Germen kabile saldrlaryla birlikte demokratik uygarln gl bir bileeni rolndedir. Bizansn imparatorluk ykseliiyle devletli resmi uygarln gerici bir temsilcisi rolne der. Fakat ok gl muhalif mezheplerle te msili, Hristiyanln demokratik uygarln geliimindeki pozitif roln srdrdn gstermektedir.

Sonu olarak, bin be yz yllk ehir-snf-devlet lsne (sermaye ve iktidar tekel ebekeleri) dayal klasik uygarlk sisteminin, merkezi hegemonik karakterini giderek gelitirmesine ramen, demok-ratik uygarln iki ana bileeni saylmas gereken anti uygarlk Hristiyanlk ve yine anti -uygarlk (Germen, Hun, Frank) kabile direni ve saldrlaryla kmesi (Romann k ilkan kdr) , bize tarihsel seyrinin ileyiini gayet ak gstermektedir. Demokratik uygarlk glerinin barnda st tabaka yozlamalar ve klasik uygarlk tretmeleri bu gerei deitirmez. Unutmamak gerekir ki, klasik uygarlk saha ve kentleri halen demokratik glerin (kabile, kavim, din, mezhep, kent zanaatkrl rgtlenmeleri) okyanusundaki adalar durumundadr. nsanlk ahlaki ve politik toplumdan vazgememitir. Binlerce yllk savalar bu gereklikle yakndan balantldr. Dinsel grnt altnda esas olarak kendini srdrmek isteyen toplumsal doaya ilikin zgrlk eiliminin ahlaki ve politik toplum olarak varolu gereidir. Bu tespit ok nemlidir! e- Son byk brahim din olan slamiyet asndan temel sorun, klasik uygarlklarn bir devam m, yoksa demokratik uygarln gl bir sesi mi olduuna ilikindir. Bu tartmann halen zmlendiini sanmyorum. Hz. Muhammedin k yapt kent olan Mekke ticaret zerine kuruludur. Kendine gre geni bir hinterlanda sahiptir. Kuzey Gney, Bat-Dou ticaret yollarnn kesitii yerdedir. Arap kabile-lerinin buluup alveri yaptklar merkezi bir pazar konumu da sz konusudur. Sadece mallarn deil, fikirlerin, tanr simgelerinin, klelerin sunumu da yaplmaktadr. brahim gelenekle mitolojik ve hatta animist gelenekten gelen dinlerin yank bulduu yerdir. Hac, ziyaret merkezidir. Hz. Muhammedin dou-unda ilkala ortaan gei halini yaad iki imparatorluktan Bizans kuzeyde ama kadar inmi olup, denetimi altnda Hristiyanln resmi kolunu kendisiyle birlikte tamaktadr. Sryani rahipler daha ok muhalif konumunda olup, Sasanileri Hristiyanlatrmay hzlandrmlardr. Sasaniler ise kuzeydoudan Arabistan yarmadas zerine hegemonyalarn yayma peindedir. Gneybatda Yemen zerinde Hristiyan Habeistann (Dou Afrikada bugnk Etiyopyada) etkisi yaylmaktadr. En eski gelenek olan Yahudiler yarmadann her tarafna szmlardr. Mlklerin ve ticaretin kaymandan yararlanmaktadr. Yarmadann asl yerlileri olan Arap kabileleri ise derin bir sosyoekonomik bunalm yaamaktadr. Tarihte sk aralklarla drt tarafa doru (Smer ve Msr uygarlndan nce, Semitik boylarn verimli neolitik alanlara ve daha sonraki kent uygarlklarna saldrdklar bilinmektedir. Amorit, Apiru, Akad, Kenan, Aramiler bu dnem dalgalarnn isimleridir) yaptklar aknlar mevcut uygarlklarn gc nede-niyle tekrarlayamamaktadrlar. ok sktrldklar bir dnem sz konusudur. Tpk ok skan balon gibi patlayacak durumdadrlar. Araplar Semitik boylarn son byk yaylmn gerekletirmek iin adeta bir mucize beklemekteydiler. slamiyet bu mucizenin addr. Muhammedin zaman ve zemini iyi okuduu aktr. Tarihin yeni dnem ihtiyacnn btn zelliklerini kiiliinde yanstmaktadr. Mevcut ideolojik gel eneklerden hibirine mrit olmuyor. Kitab-i din dedii Musevilik ve sevilik ile Sabilik ve Zerdtilik-ten etkilenmitir. Putlara kar tavr brahiminkine benzemektedir; amalarna hizmet etmeyeceklerinin farkndadr. lk propaganda ve askeri eylemleri Mekke ticaret tekellerine kardr. Onlarn

etkisini kr-madan, kabile dinamizminden yararlanamayacan bilmektedir. Yeniden yorumlad Allaha ilikin va-hiyleri Musann On Emir geleneine ok benzemektedir. Kabilelere kesin yeni bir ahlak ve politik hedef alamaya alt aktr. Allah kavramnn ierii zmlenirse (99 isim temelinde), en deme bir top -lumsal topyann ina edilmeye alld anlalacaktr. Siyasi bir g haline geldii Medine dneminde topyasn daha da netletirmitir. lk eylemlerin baars mucizev grlp kendine gvenini arttrmtr. Muhammedin Medinedeki a-lma tarz konumuz asndan ok daha byk nem tamaktadr. Cami denilen yer aslnda demokratik meclis ilevindedir. Balangta tm toplumsal sorunlarn tartlp zm yollarnn arand toplantlar camide yaplmaktadr. lmne kadar bu roln srdrmtr. badet ritelleri ise (namaz, oru, zekt), kiilikleri glendirmeyi hedefleyen eitim faaliyetleri kapsamndadr. slamiyetin znde bylesi bir k olduunu hi kimse inkr edemez. Tamamen ahlaki ve politik toplumun dinsel rt altnda da olsa, gl bir dinamizmle canlandrld ok aktr. Dolaysyla gerek bir Muhammed Hareketten, slamiyetten bahsedersek, bunun katlmc demokrasi temelin de ahlaki ve politik toplumun yeniden ve gerek sorunlarn ama amal olarak ina etmekten getii inkr edilemez bir gerekliktir. Baz eylemlerinde arya kat, bu konuda kendisinin de ok tereddt geirdii bilinmektedir. zellikle Yahudiler, Kbl e meselesi ve Yahudi Beni Huveyza kabilesinin Kurey aristokrasisi ile ibirliinden tr btn erkeklerinin kltan geirilmesi gibi. Bu konuda doru zm bulunabilseydi, belki de o dnemde Arap-brani elikisi zmlenebilecek ve slamiyet ok daha geliebilecekti. Fakat bir btn olarak demokratik, zgrlk ve eitlie yakn bir hareket olarak nitelendirilmesi mmkndr. ok ksa srede eski uygarlk alanlarnn byk ksmnda yaylmas sadece silah, kl zoru-na balanamaz. slamiyetin talihsizlii, Musevi ve sevi Hareketten ok daha ksa srede uygarlk glere alet edilmesidir. Douunun zerinden daha elli yl gemeden, amda Muaviye slalesi ile birlikte klasik bir uygarlk gcne adeta yama rolne dntrlmtr. Ehlibeytin katledilmesi, ieriindeki birok olumlu zelliin de katledilmesidir. Bence slamiyet o dnemde bitirilmitir. Ehlibeytin takipileri olarak ekillenen mezheplerle daha yoksul kesimin slam olan Hariciler kayda deer geleneklerdir. Ehlibeytin ia kolu randa Safevi Hanedanlndan itibaren resmi uygarlk yoluna girerek zndeki anti -uygarlkl boaltmtr. Anadolu ve Krdistan Alevileri ise, yzyllarca Snni iktidar geleneinin amansz takibi altnda ancak ahlaki ve politik toplum boyutunda varolularn devam ettirebilmilerdir. Sistematik bir gelimeyi baaramamlardr. Dier kollarn durumu da farkszdr. Hariciler, Karmatiler ve benzer birok hareket slam en kat ezilen snf hareketi olarak yaama geirmek istemilerdir. Bu zellikleri daha acmaszca tasfiye edilmeleriyle sonulanmtr. slam rts altnda bu ynl ok zengin bir mirasn varl incelenmeyi gerektirir. Demokratik tarih bunun iin gereklidir. Muhammedin ahsndaki slamiyet kesinlikle sz konusu olmamtr. Tm Emevi, Abbasi, Seluk, Osman, Safevi, Babri dnemlerine Muhammed asndan slam demek mmkn deildir. Birok tarikat, mezhep bu nedenle olumutur. Ciddi bir baar yoktur. Tek faydas, kurnaz Mekke ticaret tekelinin (Muaviye ahsnda) byk g

kazanmas, dier kabile aristokrasilerinin (emirler ve eyhlerin) ryalarnda gremeyecekleri ticari ve iktidar tekelleri haline gelerek byk alm ve kazanm salamalardr. Bunun ise slamiyete ihanet olduu aktr. Hz. Musa ve Hz. sann da ihanete uradklar bilinmektedir. Ama Muhammedin ihanete urama du-rumu ok daha kapsamldr. 19. ve 20. yzyl slamnn ngilterenin Ortadoudaki smrgeci yaylmn-da nasl kullanld, ulus-devlet oluumunda nasl kendisine en gerici milliyeti bir rol oynatld (tm Arap, ran, Trk, Afganistan, Pakistan, Endonezya vb.) bilinmektedir. Gnmzde ise ne olduu hala be-lirsiz El Kaide radikalizminin yan sra, varl ile yokluu bir olan slam Konferans gibi oluumlarla (Bir ok slam adl oluumdan bahsetmiyorum. Kelime olarak slamla ilgileri olup ezici ounluu kapitalist, modernist, milliyeti rgtlenmelerdir) varln kantlama abalar, slam asndan en anlamsz dne-min yaand anlamna gelmektedir. Muhammedi ciddiye alyorum; ama zerinde zellikle fikre, ahlaka ve politikaya ilikin yaklam tarzyla ok tartlmas ve slam adna zerre kadar da olsa saygs olanlarn ortaya nete kacak olan Muhammedi gereklie saygl ve bal olmalar kaydyla. leriki ilgili blmler-de de bu konuyu amlamay umuyorum. Ortaa (M.S. 476-1453) slam ve Muhammedle zmeye almam anlayla karlanmaldr. nk ortaa tarihi, uygulanmas anlamnda deil, adna ve zne ihanetiyle gerekten bir slam, Muham-med adr. Kapitalizm denilen gnmzn hegemonik sisteminin ncl gerekten bu slamdr. Tica-ret tekellerinin ilk zirve yapt adr. Halen merkez Ortadoudur. Kapitalizmin btn oyunlarnn icat edildii, uyguland n dnemdir. Venedik, yz yl bu tekellerle ibirlii halinde, Ortadounun maddi kltrn tayan kent oldu. Hristiyanlk da Ortadounun manevi kltrn 6. ve 10. yzyllarda Avru-pann tmne tamt. slami Rnesans denilen 8.-12. yzyllar, binlerce yllk uygarlk geleneklerinin zerine oturan cceler gibiydiler. Gerek Ortadounun bugnk krdm halini, gerekse 12. yzyldan itibaren balayan srekli dn ben slam ad altndaki ihanetle yakn ba iinde grrm. hanet altn deerinde bir hareketten de k yapsa, ancak en ktsn yapabilir. slamiyette olup biten de biraz bu kuraln dorulanmasdr. u hususu nemli buluyor ve inanyorum: Eer en az Museviler ve seviler kadar Muhammedler de gerek bir teolojik, etik, felsefi, sanatsal, politik tartma gelitirmi ve sonularn ahlaki ve politik topluma tarm olsalard, klasik uygarln hegemonik merkezi Batya kaymazd. Daha da nemlisi olarak, klasik uygarlk yerine demokratik uygarlk baat bir konumu yaayabilirdi. Avrupaya ekilen Musevi ve sevi gelenek tartmaya daha ak olmutur. ph esiz dinsel gelenein znde olan dogmatizm ciddi bir engel konumunu srdrmtr. Fakat tmyle bo kavram olmayan Ortadou manevi kltr deerlerini Avrupaya yayabilmeleri, diyalektik gerei felsefi ve bilimsel kutbun geliimini hzlandrmtr. slam Ortadousunda yaplmayan, halen de yaplmasna msaade edilmeyen, bu diyalektik tartma ve sonularna saygl olmadr. Yoksa tarm ve ticari geliimde binlerce yl nce Avrupadan ndeydiler. Manifaktr endstride de Avrupadan geri deildiler. zcesi

Muhammed Hare-ket Ortadou tarihine yarar bir k olabilirdi. Ama olduka krlemi kabile asabiyesi, bn-i Haldunun vaktinde zmledii gibi, gnmzn faist, milliyeti eilimlerinin benzerini daha slamn ilk knda dayatarak ortaa heba ett iler. Ortadouda d eilimine giren merkezi uygarlk sistemi, 15. yzyldan itibaren Avrupada tekrar ykselie geti. Tarm devriminden sonra geen yaklak on bin yllk maddi ve manevi kltr birikimi yeni hamlesini bu dnemde ve bu corafyada gerekletirecekti. Maksadm, demokratik uygarln taslak dzeyinde dahi olsa bir tarihinden ziyade, tanmna, yerine, ne olduuna ve tarihsel ilevini nasl aklamak gerektiine ilikin bir denemedir. Tarihin bu aklamaya kesinlikle ihtiyac olduu kansndaym. Aksi halde mucizev denilen klar hi anlamlandrmam olu -ruz. Binlerce yldr ok zengin bir kltr atmosferi iinde, kendini tanr ilan edenlere, soylarn kurutmak isteyenlere, klelik, serflik, iilik, karlk gibi onursuz meslekleri dayatanlara, tm maddi ve manevi de-erlerini talan etmeye alanlara kar gelitirilen direni, sava ve komn benzeri yaplar zmeden tarihi nasl anlayabiliriz? Tarihi anlamadan insanlmz nasl tanyabiliriz? Eer akl, ahlak ve zgrlk sanat olarak politika diye toplumsal vazgeilmezlerimize saygmz varsa, bu sorular sormak ve yantla -mak durumundayz. Ne dar snf hileleriyle, ne kabile asabiyeleriyle hibir zm gelitiremeyiz. Toplumsal doada olup biten maheri hareketleri sistemletirmeden, nedenleri ve sonularn ortaya koymadan, insan olarak varoluumuzu da tanmlayamayz. O zaman yaammz anlamn bulmazd. Uygarlk ad altnda oka propagandas yaplan, ama z gerekten toplumun srtndan sermaye ve iktidar tekeli derlemek olan ebekelerin sunumlaryla anlaml bir insanlk tarihi ortaya kamaz. Demokratik uygarln tarihsel -toplum giriimi, kapitalist ebekenin tarihin sonu ve tek dnya aldatmacasna son verme, tahayyl edilebildii ve dnlebildii kadar yeni dnyalarn sadece mevcut deil, vazgeilmez ihtiyacndan, gereinden kaynaklanmaktadr. Ortaa dogmatizminin insan yok eden tarihi tam yklmadan, bu sefer ulus -devlet tarihlerinin ondan beter dogmatizmi zihinleri teslim ald. Kabile asabiyesinden bin kat daha ovenist, gereklere kar kr edici ve yok sayc ulus tarihleri yeni zihin lleri yaratt. Sel gibi kanlar srf bu iren tarihlerin doru-lanmas, yaratlmas uruna akt. En gerici puttan baka bir ey olmayan milliyetilik, ulus-devlet putu tm gnmz insanln kasp kavurdu. En karanlk denilen dnemlerde bile insan toplumlarnn bu denli s ve llemi zihinlere sahip olmadn, bu durumlara dmediini bilerek giriimde bulunmaya abalyorum. Bir kez daha belirtmeliyim: Gereklik, toplumsal doann tarihi bilinmeden hi anlalmaz bir eydir. Kapitalist modernitenin bende yaratt tarihe karamsar bak asla affetmiyorum. nk gerek bir in-sanlk maheri olan tarih bilinmeden, bunun gerei olarak ahlaki ve politik olunmadan, en saygsz ve alak konumlara dmekten kurtulamayz. Tarihsel olabildiin kadar gerekle birliktesin. Tarih ise, an -cak demokratik uygarlk anlamndaysa toplumsal gereklikle ba kurabilir.

Kapitalist modernizme kar demokratik uygarlk tarihine ilikin yaklam, konunun neminden t-r bundan sonraki ksmda ayr bir ana balk halinde sunmaya alacam.