You are on page 1of 10

Bilim Er Ge Dediini Geerli Klar

Kapitalizmin douunu ekonomik gelimenin doal bir sonucu sayan grler bu gruba girer. zellikle Marksizm bu adan bir nevi ekonomizme indirgenmitir. Kapitalizmin douunu ekonomik gelimenin doal bir sonucu sayan grler bu gruba girer. zellikle Marksizm bu adan bir nevi ekonomizme indirgenmitir. yle ki, kapitalizm hep sanki bir ekonomik modelmi gibi alglanmaya allmtr. Ekonomi-politika adeta sosyal bilimlerin ba kesine oturtulmutur. Ad stnde, modern devletin oluumunda ekonomik yaama ilikin alnan baz kararlar bilim olarak disipline edilmitir. Kapitalin, yani kr getiren sermayenin pazarda oluan fiyat istismarna dayal olarak gerekletirilmesi, bu grn geliiminde nemli bir rol oynamtr. Sanki tarih, toplum, iktidar ve bir btn olarak uygarlksal gelimeden ayr bir kapitalist gelime mmknm gibi bir eilim belirmitir. Paradoksal olarak en ok anti-kapitalist geinenler kapitalizmi hak etmedii bir konuma oturtarak, szde kapitalizme kar savam oluyorlar. ngiltere kkenli ekonomik-politikaclar anlamak mmkndr. Kapitalizmin zafere ulat lke olarak yeni ekonomiyi modelletirmeleri beklenebilir. K. Marksn bu model zerinde younlamas, ngiliz ekonomi-politikaclarnn eletirisi asndan nemli ve olduka aklayc olmutur. Talihsiz olan, Marksn eserinin yarm kalmas ve ardl olan Marksistlerin de onu tam karikatrize etmeleridir. ktidar ve devletle kapitalizmin ilikisini sistemlice zmlememesi en t emel eksiklik olarak belirtilebilir. deolojinin roln belirlemeye almtr. Kapitalizmin zihniyetine ilikin yaklamlar yer yer gldr. Fakat esas yanlgs, oktan entelektel ortama damgasn vurmu Aydnlanmann gzde ideolojisi olarak pozitivizmin bak asn esas almasdr. Fiziksel bilim gibi toplumsal bilimin de yaplabileceine dair gre kanidir, inanmtr, bundan kukusu yoktur. Bu yaklam ok deerli olan Kapital almasn ksr klm, bir aratrmadan ok din kitab gibi yorumlanmasna yol amtr. Mritlerin de yapaca iler bellidir. Leninin emperyalizm, tekelci kapitalizm ve devlet devrim yorumlar Aydnlanma felsefesini aamam abalardr. Yine birok katk sunan gre ramen, kapitalist moderniteyi aacak kapasiteyi ortaya koyamamas, Sovyet deneyiminin baarsz klnmasnda ba etkendir. Anaristlerin kapitalizm yorumlar da ekonomik arlkldr. Kapitalizm ekonomik olarak mahkm edilirse, sanki yklacakm gibi bir eilim iinde kalmlardr. Pozitivizmle sakatlanm anlaylar: te bilimin kanunlar vardr. Ekonomi de bir bilimdir. Dolaysyla onun da kanunlar vardr. Bu kanunlara gre, kapitalizm, bunalm retmesi nedeniyle yaayamayacak bir sistemdir. Yaplmas gereken, bu kanunlarn ileyiini hzlandrmaktr. Sonu, kapitalizm yklacak, komnizm kurulacaktr! Bu grlerin temelinde toplumsal gerekliin doru tanmlanmamas yatar. Toplum genelde Aydnlanma ideolojilerinin ok dnda ileyen bir sistematie, hatta kaosa sahiptir. Ekonomi de dahil, tm zihniyet ve kurumsal yaplaryla pozitif tabir edilen bilimlerden nitelike farkl olmas kadar, eylemli halinin ounlukla kaos niteliinde olmas; ok farkl yaklamlarla zm ve eylemleri gerekli klar. Bu eletirilerin nda ekonomiyle kapital, yani sermaye dzeni arasndaki balantlar daha anlalr klabiliriz. lk yaplmas gereken tespit, paradoksal gzkse de, kapitalizmi ekonomi saymamaktr. Kapitalizmi bir siyasi rejim olarak zmlemek, bizi muhtevasndaki kr kavramaya

daha ok yaknlatracaktr. Burada iktidar ve devlet indirgemeciliine dmemek nemlidir. Yani ekonomizmden iktidarizme savrulmayacaz. Sosyolog Max Weber eer Protestan Ahlak ve Kapitalizm adl deerlendirme yerine, kapitalizmi bizzat bir tarikat gibi yorumlasayd, izah ans daha artard. Fernand Braudel, pazarda oluan fiyatlar zerinde tekel kurmakla kapitalizmin douunu izah etmek ister. Marksnki de dahil, hepsi de nemli zmlemeler olmakla birlikte, hep ekonomik bir izah zorunluymu gibi yaklamalar temel eksiklikl eridir. Bana gre kapitalizm bandan beri askeri-siyasi-kltrel olarak rgtlenmi, bata maddi birikimler olmak zere toplumsal deerleri gasp etme kurnazln rgtleyen eski bir gelenein, Bat Avrupada 16. yzyldan itibaren giderek hakm bir toplum biimlenmesi haline gelmesidir. lk gl adamn etrafndaki apulcu grupla ana-kadn etrafnda oluan toplumsal deerleri gasp etmesi geleneinin modern halkas olarak da tanmlayabiliriz bu douu. ngiltere ve Hollandada, daha nceki talyan ehir devletlerinin ban eken Cenova, Floransa ve Venedik kentlerinde, ilk kapitalist gruplar devletle i ie bir tarikat gibi zel yaam biimleri olan, saladklar yeniliklerle para zerinden vurgun yapma ustaln gsteren, dnyann her tarafna yaylm pazarlarda oluan fiyatlarla oynayarak muazzam deer gasp eden, gerektiinde ve ska zor uygulamaktan geri kalmayan, kurgusal zeks gelimi gruplarn bir eylemidir. Bunlara kimi yerde hanedan, aristokrat ve burjuva da denilebilir. lk ve ortaa haramilerinden yegne ve nemli farklar, arlkl olarak kentlerde slenmi olmalar, devlet otoritesiyle i ie gemeleri, zoru gerektiinde daha rtl ve ikinci planda kullanmalardr. Grnte ekonominin kurallar vardr. Onlar da bu kurallara gre zeklar ve eldeki ilk paralaryla kr yapyorlar. Kapitalin tarihi doru incelendiinde, bu yaklamn tam bir masal deerinde olduu grlecektir. lk birikimlerin gerekletirildii smrge savalarnda hibir ekonomik kural yoktur. Portekiz, spanya, Hollanda, ngiltere, Fransa, daha nceleri Venedik, Cenova gibi kentlerin kolonileri dpedz tamamen zora dayal ilk kapital birikimlerini salamlardr. Hem yakn lke pazarlarnda, hem smrge alanlarnda bu gerekleri tespit etmek zor deildir. Krk haramilerde n de sonradan efendilikler tremitir. Beyler olumutur. Modern krk haramilere de burjuva efendiler demek, modadan teye bir arlk tekil etmez. Ekonomi bilimi denilen disiplinler iin zn rtl klmay temel ilevleri olarak srdrrler. Hangi teori bu konularda baarl sunum yaparsa, bayapt olarak o ett edilecektir, dllendirilecektir. Hibir bilim ekonomik olgu bilimi kadar gereklerle oynamam, gerekleri tersyz etmemitir. Kurgusal akln en byk saptrmasna kapitalist ekonomi-politika alannda rastlamaktayz. Kapitalist modernite tmyle bylesi bir kalpazan bilimi zerinde ykselme lksne sahip tek sistemdir. Ekonomi veya maddi hayat nesnelerinin elde edilmesi, canlln en temel sorunudur. Ekonomi evrimin gerekleme malzemesidir. Canl sistemi, metabolizma ile d ortamdan edindii kendi sindirim sistemine uygun ihtiya nesneleriyle devamlln salar. Evrensel bir kuraldr; farkllamayla evrim yaamn srekliliini salar. Bir trn ar oalmasn nlemek ve dier trler zerindeki istilay, dolaysyla yok edilmelerini engellemek iin belli bir dengeyi hep gzetmi veya mmkn klmtr. Farelerin ar reyip tm bitkileri yok etmelerini ylan engeliyle, koyun, kei ve tm benzer sr srlerinin ayn eylemini et yiyen yrtclarla dengeleyip olanak hazrlam, onlarn trsel gelimesine geit vermitir. Doal evrim niye byle yapyor sorusuna ancak sonularna baklarak cevap verilebilir. Bana gre bunun en temel nedeni, canllar sisteminin gelierek srekliliini salamaktr. Buna doann vaheti mi, yoksa adaleti mi denilebilir? Bu ayr bir tartma konusudur. Yine derin bir zeknn rn mdr, yoksa ilkel olmayla m balantldr? Metafizik kapsama dahil edilsin mi, edilmesin mi hususu, bana gre anlaml ve zerinde anali tik zekyla dnlecek evrensellie ilikin sorunlardr. Varoluulukla da balantlandrlabilir.

Bu sorulara verilebilecek en nemli yant, evrimin yetkinlemeyi hep gzettiidir. Bir anlamda evrenin, zamann aknda yetkinlik, mkemmellik aray gzetilir, arzu edilir gibidir. Aksi halde insana kadar evrimi, ayrca insann dar toplum halindeki gelimesini nasl izah edebiliriz? Eer hep aslanlar veya srlar olsa ve ortal istila etseydi, yaamn srmesi ilkel yosunlar dzeyinden teye gidemezdi. Muhteem evrim insana kadar evrimle vicdan, ahlak diye bir oluuma da geit vermitir. Nedir anlam? Merhamet ve adalet! Bu ilkenin z de yle ifade edilmitir: Fikir bir olsayd, kuzu ile kurt bir arada yaard. Burada da bir evrensellik gizlidir. Kuzu ile kurdun karde olmas mmkn mdr? nsan eylemi bunun mmkn olduunu kantlamtr. Yani insann, insann kurdu olamayacan (kapitalizmin vahet ilkesi) dnmek ve eylemek, bizzat insan olmann vazgeilmez hedefidir. Kald ki, bir dnem kuzuyla kurdun atas aynyd. Ayrlk sonra geliti. kisi neden tekrar en azndan kardee birlie doru yol almasnlar? Bu en azndan teorik olarak mmkndr ve rneklerine de bolca rastlamaktayz. Bu hususlar unun iin sylyorum: Kapitalizmin douunun evrimde gzlediimiz says ok snrl vahi diyebileceimiz rnekleri kendisine vesile yapmasnn bir anlamnn olamayaca aktr. Daha da arpc cevap, ilk yosunlardan kara yosunlarna, onlardan grkemli aalara, bu arada otla beslenen milyonlarca hayvanlar sistemine (birbirlerini yemeyen hayvanlar) yol amasn rnek almayp, birer evrim kanseri olarak da yorumlanabilecek rnekleri mi insan yaam iin rnek gstereceiz? Doal evrimle kapitalizmin dou teorilerine yer olmadn belirlemek asndan, bu hususlar n aklama olarak belirlemek durumundaym. Buna srekli isizler ordusunu bytp, cret dkln canl tutmak gibi tersi ilke de dahildir. nsan trnn, toplumsallk temelinde varoluunu srdrrken, tm evrimsel sreleri bnyesinde tutarak eylemselletii biyolojik bir tespittir. Eer bilimi pozitivizm dinine bulamadan yorumlayacaksak, muhteem bir saptamann da bu olduunu iyice bellemeliyiz. nsan trnn gerek bu zellii, gerek ahlaki seim, yarg zelliini (zgr tercih imkn) zgrlk Sosyolojisinde tartacam belirterek, toplumsal gelimenin doal evrime de ters olmayan RTMK GELMN zetlerken ar kentlemeye, onunla birlikte hiyerari ve snfsallkla ur gibi byyen devlet ve iktidar odaklarna dayal uygarlksal yaamn neden ar aslanlama veya tersi ar srlama kategorisine dahil etmemiz gerektiini kantlamaya alacam. Her eyden nce bu tip gelimelerin evrimde kklerinin snrl da olsa bulunabileceini, insann tr olarak evriminde bunlar bir nevi hastalk, sapma, kalnt olarak da yorumlayabileceimizi (yamyamlk) yine belirtmek durumundaym. Ayrca evrimin doal ritminin bu tarz olmadn olanca aklyla kavramalyz. Genelde uygarlkta, zelde kapitalizm aamasnda bir kalnt zelliinden yararlanarak toplumsal sistemin, ikinci doann oluturulamayacan da balantl olarak ok aka ve sadece belirlemek deil (bu, akademisyenlerin nne konulan grevdir), temelli bir yaam ilkesi olarak yorumlamak esastr. Aksi halde toplumsal yorumlarmz batan sakatlam oluruz. Fernand Braudel kapitalizmin douunu yorumlarken, bunu ok geni bir gzlem gcne ve mukayese imknna sahip olmaya dayandrr. Ayrca tarih, toplum, iktidar, uygarlk-kltr, meknsal gelime btnl iinde yorumlamasn oturturken, yntem sorununa da aklk getirir. Pozitivistik yaklamlara kar ihtiyatldr. K. Marks, Aydnlanmann derin etkisi altnda pozitivistik bilimi esas almakla ekonomiyi bilim haline getirmede hayli iddialdr. Bunda sosyolojinin henz emekleme dneminde olmasnn payn da dikkate almak gerekir. Bilimsel kesinlik ve izgisel ilerlemecilik ament dzeyinde oktandr zihinlere aklmtr. Romantizm bu izgiyi ykmaya alrken, tersine iradecilik sapmasna derek zihinsel problemleri daha da arlatrr. Nietzschenin greci, dngsel ve duygusal zek arlkl yaklam fazla gelitirilmez. Bu zihinsel hengme iinde liberalizm adeta cirit atar. Kapitalizm fiziksel bilimi (kimya, matematik, biyoloji

dahil) pozitivizmle felsefeletirirken, daha dorusu dinletirirken, sosyal gereklii liberalizmle ayn dorultuda felsefeletirir veya dinletirir. deolojik savam da bu temelde kazanarak, 19. yzylla birlikte sistemin kresellii netleir gibidir. Ekonomik sava ise daha nce kazanlmtr. Bu eletiri ve yorumlar biraz daha aalm. Topluluklar zihinsellikleri iinde maddi ihtiya nesnelerini hep aram ve gelitirmek istemiler; yemek, barnmak, oalmak ve korunmak temel kayglar olmutur. nce bulduklaryla yetinmek, maaralarda barnmak, gl ve orman kenarlarnda daha iyi korunmak, dourgan anaya ncelik tanmak bu temel ihtiyalar nedeniyledir. Avclk da giderek devreye girer. Hem korunmak hem de etle beslenmek bu kltr gelitirir. Fakat toplumsalln bandan itibaren kadn toplayclyla erkek arlkl avclk arasnda bir gerginliin, farkl kltrel evrimlerin gelitiini gzlemek mmkndr. ki tarafta da tek yanl gelime, birinde aslan erkek, dierinde sr kadn kltrne adm adm birikim salar. lk farkl ekonomik anlaylar byle temellenir. Neolitik dnemde kadn kltr zirveye kar. Son buzul dneminden sonra, yani M.. 15 binlerden itibaren, zellikle Zagros-Toros sisteminde (eteklerinde) varolan ok zengin bitki ve hayvan trleri adeta cennet gibi bir yaam kurgusuna yol aar. Bu dnem gnmze kadar srecek olan toplumsal gelimenin ana nehri olarak, yazl tarih ve uygarlkla daha da farkllaarak kresellemeye damgasn vurur. Gnmze kadar dil gruplarna dayal gelimeler de bu dnemin rndr. nsanln bu uzun tarihinde kapitalizme ilikin sylenebilecek tek nemli husus, avclk kltrnn erkei gittike hegemonlatrmasdr. Tespit edilebildii kadaryla M.. 10 binlerde kalclaan neolitik kltr kadn arlkldr. Toplayclk srecinde maaradan kp yar-adrms kulbelere gei (maara yaknlarnda), bitki tohumlarn ekerek oaltma, giderek tarm ve ky devrimine yol aacaktr. Gnmzde yaplan arkeolojik kazlarla bu kltrn tm Yukar Mezopotamyada, zellikle Zagros-Toros sisteminin i kavislerinde (Bradostiyan, Garzan, Amanos ve Orta Toroslarn i etekleri, Nevali ori, ayn, em Hallan kltr) gelitii gzlemlenmektedir. Artk -rn ok snrl olsa da biriktirilmektedir. Ekonomi, kavram olarak olmasa bile, z olarak belki de ilk defa bu tarz birikime dayandrlabilir. Bilindii gibi, eko-nomos kelimesi Yunanca aile, hane yasas demektir. Kadn etrafnda ilk yerleik tarmsal ailelerin domas ve ok az da olsa bata dayankl gdalar olmak zere saklama, ambarlama imkn ile birlikte ekonomi domaktadr. Fakat bu tccar ve pazar iin bir birikim deil, aile iin bir birikimdir. nsani olan ve gerek ekonomi de bu olsa gerekir. Birikim ok yaygn bir armaan kltryle gz koyulacak bir tehlike esi olmaktan karlmaktadr. Mal tamah getirir ilkesi herhalde bu dnemden kalmadr. Armaan kltr nemli bir ekonomik biimdir. nsann gelime ritmiyle de son derece uyumludur. Kurban kltrn de bu dnemden balatmak mmkndr. Tanrlar denen kavramn aslnda artan verim karsnda topluluklarn kendi kimliklerine saygnn ve ilk ifade tarznn sonucu olarak gelitiini gzlemek anlalr bir husustur. Verimlilik hamd etmeyi getirir. Kayna topluluk tarzndaki evrime dayandna gre, kendini kimliklendirme, yce klma, dua etme, tapnma ve zihinsel dnyann artan gelimesi olarak sunma tarmsal devrimle derinden balantl kltr eleridir. Arkeolojik bulgular bu gr arpc biimde dorulamaktadr. Daha da somut olarak ana-tanra ve kutsal ana kavramlar da dorulayc bir etkendir. Kadn figrlerinin yaygnl bu gerei kantlayc etkenlerin banda gelmektedir. Fakat korkulan tehlike daha sonra baa gelecektir. Tecrbeyle ve zihinsel gelimeyle artan artkrn birikimleri armaanlarla tketilemeyince, yine arlkl olarak tetikte bekleyen avc erkek, mesleine ilave olarak bu artnn ticaretini kafasna ve kltrne yerletirir. Farkl blgelerde artan

farkl rnlerin birikimi, ticaret denen olguyu devreye sokar. rnlerin karlkl ihtiyalar daha iyi giderme nitelii, meslek veya ikinci byk toplumsal iblm olarak ticaret ve tccar dourur. ekiniklikle ykl de olsa merulatrr. nk tanan rnler iblmn gelitiriyor. O da daha verimli bir retim ve yaam mmkn klyor. Bir tarafta gda ve dokuma, dier bir tarafta maden yataklar ok olunca ticaret anlamldr. Tarih M.. 4000lerden itibaren ticaretin yaygnlatn gstermektedir. Aa Mezopotamyada ilk kent devleti olan Uruk sitesi etrafnda (M.. 4000-3000) gelien uygarla bal olarak, rann gneybatsndaki Elamdan Yukar Mezopotamyada bugnk Elaz ve Malatya yrelerine kadar bir tccar kolonilemesine rastlamaktayz. lk smrgecilik kaps bu biimde alyor. Daha nce de M.. 5000-4000 dneminde Uruk ncesi egemen kltr olarak El Ubeyd (devlet ncesi ilk ciddi gzlemlenen ataerkil kltr) koloniciliine tank olmaktayz. Ticaret ve kolonileme i iedir. anak mlek, dokuma rnleri karlnda maden ve kereste arlkl eya nakledilmektedir. Tccarla birlikte pazar da ekilleniyor. Eski armaan ve kurban sunma merkezleri yava yava pazara dnyorlar. Farkl blgelerin rnleri arasndaki bir nevi ilkel fiyatlandrma ayrcalna kavuan tccara ilkel kapitalist diyebiliriz. nk fiyat tayin etme olanayla hi kimsenin o dneme kadar baaramad bir mal birikimine sahip oluyor. Geerken belirtmeliyim ki, yine ilk defa metalama srecine mal deiimiyle ticaret etkinlii yol amaktadr. Armaan ekonomisinden deiim deerine henz geilmemitir. Toplum iin esas ola n, mallarn kullanm deeridir. Kullanm deeri, mallarn bir ihtiyac giderme zelliidir. nsan iin asli olan da bu deerdir. Deiim deeri hayli tartmal bir kavramdr. Doru tanmlamak da byk nem arz etmektedir. Bana gre, Marksta da dahil, deiim deerinin temeline emei koymak ok tartmal bir konudur. ster soyut ister somut emekle tarif edilmeye allsn, deiim deeri her zaman speklatif bir yan tar. Varsayalm ki, ilk Uruklu tccar Frat kylarndaki bir kolonisinde, anak mlek karlnda talar ve maden bileiklerini deitirmeye kalkt. Deiim deerini nce kim belirleyecek dediimizde, birincisi karlkl ihtiya derecesi, ikincisi tccar inisiyatifi diyebiliriz. htiya arzusu yksekse, tccar mal diledii gibi fiyatlandrabilir. Bire kar iki yerine, rahatlkla bire kar drt koyabilir. Onu bundan engelleyecek bir etken sz konusu deildir. Kendi vicdanndan baka, daha dorusu gcnden baka. O zaman emein rol nerede kalyor? Burada emek faktrn tmyle devre d brakmyorum. Fakat esas belirleyen olmadn iddia ediyorum. Tarihteki tm mal deiimlerinde bu hususu gzlemek mmkndr. Zaman zaman mal alverilerindeki zgr rekabete bal olarak, eitlemeye yakn emek deerleriyle deiim salanabilir. Ama bu daha ok teorik bir emek-deer deiimidir. Fiiliyatta belirleyici olan speklasyondur. Baz durumlarda da ar mal birikimi olur. O zaman da deeri sfrn altna der. Mal imha etmek iin ilave emek gerektiren durumlarda, emein deeri yok oldu diyemeyeceimize gre, emein temel belirleyici bir kstas olmad ortaya kyor. Yine ktlk ve fazlalk yaratma ans olan tccar gc belirleyici olmaktadr. Kald ki, mallar mallarla retilir. Tarih boyunca binlerce adsz emekinin birikimiyle bir mal retilmektedir. Peki, hangi mekanizma bu donmu emek sahiplerine hak ettikleri karl deyecektir? Buna yaratc zanaatkr, hatta tm toplumsal etkinliin gerekli olduunu eklediimiz zaman, canl emek denilen emek trnn anlaml bir fiyat, dolaysyla cretlendirilmesi dnlemez. ngiliz ekonomi-politiinin sakatl veya sahtekrl burada kendini ele vermektedir. Bilindii gibi kapitalizmin sistem olarak ilk zaferini salayan, ada ngilteresi ve Hollandadr. Kapitalizme meruiyet kazandrmak iin teorik bir gerekeye ihtiya arttr. zellikle speklatif kazan olduunu rtbas etmek iin kabul edilebilir bir teori byk nem tar. Tpk ilk Uruk tccar dinleri gibi mitolojik bir anlatmn yeni versiyonunu sunmak, szde ekonomi -politik bilginlerine, zde ise

kapitalizmin yeni dini icatlarna dt. na edilen ekonomi-politik deil, yeni bir dindir. Giderek her dinde olduu gibi kutsal kitabyla ve dall budakl mezhepleriyle. Ekonomi -politik, kapitalizmin en deme krk haramiler talann bile geride brakan speklatif (fiyatlarla oynamak iin mal birikimleri, blgesel farklarn kullanlmas) karakterini rtbas etmek iin gelitirilmi, kurgusal zeknn en sahtekr ve talanc eseridir. Emek-deer teorisi bu konuda tam bir av malzemesidir. Nasl seildiini gerekten merak ediyorum. En bellibal nedeninin emekileri oyalamak olduu kansndaym. K. Marks gibi birisi bile bu ava yemci olarak katlmaktan kendini alkoyamamtr. Bu eletiriyi yaparken byk ac duyuyorum. Fakat en azndan kukularmz belirtmek bilime saygmzn asgari gereidir. Bu hususlar biraz daha aarsak unlar belirtebiliriz: Tarihte ikinci byk tccar sramasna Asur kolonileri ahsnda M.. 2000lerden itibaren rastlyoruz. Denilebilir ki, hibir despotizm (kapitalizmin iktidarla ban daha sonraki blmlerde tartacam) Asurdaki kadar ticarete ve ticari kolonilere dayanarak uygarlk yaratmamtr. Dnemin (M.. 2000-600) en gelikin ticaretini ve kolonilerini kresel boyutta (o dnemin kresellii) ilk gerekletirenlerdir. Her ne kadar yaklak ayn dnemlerde arkasna Msr uygarln alan Fenike tccarlar da ticaret ve koloniletirmede son derece mahirlerse de ikinci planda kalrlar. ngilterenin yannda Hollanda veya Portekiz gibi, her ikisi de tarihte en azgn zorbalklarla birlikte yryen ticaretle Kaf Da misali deer gasp etmilerdir. Asur ve Fenike zenginliinin ticaret ve zorbalkla i ie yryen tarihi aratrlsa, herhalde Avrupal kolonicilerin (spanya, Portekiz, Hollanda, ngiltere, Fransa, Belika vb.) izini en iyi bu rneklerde yakalamak mmkndr. nsan kelleleriyle kaleler ve sur duvarlar yaptklarn ve ve anlatrlar. Bu gasp temelinde oluturduklar yaam ahlak ve kltr halen Lbnan ve Irakn yakasn brakmamakta, bu iki lke en acl savalarn konusu olmaktan kurtulamamaktadr. Roma Cumhuriyeti bouna Kartacay (Fenike ticaret kolonisi) dmdz edip tarla haline getirmedi. Yine bouna Medler Ninovay (M.. 612lerde) yerle bir edip bir viraneye dntrmediler. Tccar uygarlklarna dikkat etmek gerekir. Tarihte savalarn ve devlet kurulularnn en temel nedenlerinin banda tccar ve kolonilerinin emniyeti, daha dorusu karlarnn korunmas gelir. Bugnk Ortadou (ne acdr ki, ilk ticaret savalarn balatarak Irak, Uruktan gelir- son savan da halen en acmasz biimde srdrmektedir) savalarnn temel nedeninin de znde petrol ticaretinden kaynakland iyi bilinmektedir. Daha ok sayda rnek verilebilir. Ama gerei yoktur. Kapitalizme doru yol alrken ve uygarlk merkezi Avrupaya tanrken, yine ticaretin ba ektiini gryoruz. Ortadou merkezli ticaret ve tccar uygarl ortaada slamla yeniden bir hamle yapar. Bizzat Hatice ve sonra eletii iisi Muhammed, Asur kkenli Sryaniler ve Yahudi kkenli tccar ve tefecilerle giritii rekabet sonucu, yine zor temelinde Mekke ve Medineye dayal ticaret uygarlnn temelini atarlar. slam dini rts altnda, kadim Ortadou kentleri ticaret etrafnda yeni bir canlanma yaar. Bizans ve Sasaniliin yenilmesiyle Halep, Badat, Kahire ve am bata olmak zere, byk bir kent ve pazar ana ular. inden Atlas Okyanusuna, Endonezya ve Afrika ilerine kadar ticaret alar tam bir kresellemeyi yaar. Yaygn bir meta ve para piyasas oluur. Yahudiler, Ermeniler ve Sryanilerin elinde byk para birikimleri gerekleir. Avrupa tamamen bu mirasa dayanr. Ortadounun Mslman tccarlar elinde bir hamle daha gerekletiren ticaret kltrnn 13. yzyldan itibaren talyann Cenova ve Floransa kentleri nclnde Avrupaya tandna tarih tanktr. Para ve ticaret bu kentlerin temel zenginlik nedenidir. Avrupa ile Ortadou arasndaki ticarete 16. yzyla kadar nderlik ederler. Tarihte belki de ilk defa hem kavram hem uygulama olarak kent leinde kapitalizmin kk zaferlerini

gerekletirirler. Bunda Akdeniz korsanl ve Akdenizin dou-bat yakas arasndaki fiyat tekeli barol oynar. Yine zorbaln glgesinde speklasyon atba gitmektedir. Ticaret kapitale, kapital kente, kent pazara, pazar speklasyonun genilemesine yol aarak kapitalist uygarln afa atmaktadr. Bu aamann bir prototipi de klasik Athena-Roma anda (M.. 500- M.S. 500) yaanmt. Bu ada kapitalin zaferine ulalmamas, tarmn byk arl ve din savalarndan yenilgiyle kmalarndan trdr. talyan kent devletlerinde 1300-1600lerde kapitalizmin baarl deneyimi Kuzeybat ve Kuzey Avrupaya doru yaylmakta gecikmedi. spanya zaten daha nce fethedilmiti. 16. yzyldan itibaren tccarn uzun yol yks ilk defa kentleri aan lke apndaki zaferlerine zorlad. Dnya apnda bir pazar olumutur. Afrika ve Amerika smrgecilie alnmtr. Osmanl mparatorluunu ekarte ederek, Atlas Okyanusu ve Gney Afrika zerinden Hindistan ve ine ulalmtr. Avrupa youn kentlemeye alnmtr. lk defa kentler tarma galebe almaya balamlardr. Feodal krallklar modern monarik devlete dnmektedir. Son slam mparatorluu Osmanllar pe pee yenilmektedir. Rnesans yine 14. yzylda talyada balam ve tm Avrupaya yaylmtr. Dinde Reformasyon hareketi Avrupann kuzey lkelerinde baarya ulamtr. Din savalar ilk defa alarn doldurmaktadr. Daha da nemlisi, tm in, Hint, slam ve hatta Afrika ve Amerikann kltrel ve uygarlk deerleri Avrupaya aktlmtr. Bir yandan modern devlet, dier yandan uluslar domaktadr. Kapitalizm zafere doru yrrken, arkasna bu denli tarihi, kltr, ticaret birikimini, uygarl, siyasi erki ve pazarlanm dnya btnln almaktadr. Kapitalist ekonomi iin bu nkoullar olumadan ve bu koullara dayanmadan k yapmak mmkn mdr? Mmkn olmann tesinde, kapitalin kendisi bile dnlebilir mi? Tarih tpk Aa Mezopotamyada Uruk sitesiyle balayan kentleme, snflama ve devletlemeyle nasl ilk admn, Fenike ve yonyadaki ticaret ve kentlemeyle ikinci dev admn atmsa, bu sefer nc byk admn tm ad geen koullarla ideal hale gelen talya, Hollanda ve ngiltere corafi meknnda byk ticaret, kentleme, dnya apnda genileyen pazar st ve kart olarak kapitalist ekonomiye kalc zafer temelinde atmtr. Halen ABD nderliinde yaanan bu gerekliktir. Fernand Braudel, srarla, kapitalist ekonomi pazar kart ve byk tccar alanndaki speklatif tekelci fiyat ayarlamasna dayal ekonomi biimidir derken, ekonomi denen gereklik konusunda K. Markstan daha fazla geree yakndr. Tarih aynasndan iktidarlam, alabildiine bnyesinde pazar gelitirmi, kentten kra hkim olmaya balam, din ve ahlaka balln ikinci plana atm bir toplumsal gelime ortamnda, birikmi metalara el koymann inceltilmi ve ideolojik ambalaja konulmu talana dayal bir ekonomik eylem trn veya biimini gzlemlemekteyiz. El koymann bu yeni biiminde phesiz pazarda buluan arz-talep tarafndan ekillenen fiyat ve fiyatn para araclyla yanstlmas, eski dnemlere gre byk bir ilerleme veya oyunculuk yetenei kazanmtr. lk tefecilik ve sarraflk yerine, banka, senet, kt para, kredi, muhasebe, irketleme hayli gelimitir ve bunlar modern an ekonomik ilmihalini oluturan temel konulardr. Eksik kalan bilimsel izahtr. Onu da anavatan ngiliz ekonomi-politikaclar ve sonra yanlarna ektikleri paradoksal da olsa kartlar, bata K. Marks olmak zere sosyalistler ina etmeye almlardr. Kapitalist ekonomi denilen talan dzeni, tm eski ve yeni dnyada toplumlar ve corafyalar smrgeletirip yeniden kleletirirken, tm g erklerini (dnemin devletlerini bir gasp biimi olan borlandrmayla) kendine balarken, tarihin en kanl savalarn yrtrken, toplum bnyesi zerinde her eyiyle oynayp hegemonyasn onaylatrken, onu eski topluma kar devrimci ilan

eden K. Marks ve ardllar ile benzer dnce ekolleri bence bilim ina etmiyorlar. Das Kapital kapitale kar yazlm en eksikli, dolaysyla yanl yorumlanmaya msait kitaptr. Burada Marks sulamyorum. Sadece eserinin tarih, devlet, devrim ve demokrasi boyutunun olmadn, gelitirilmediini sylyorum. Yaps gerei ok bilimcil geinen Avrupa aydnlar, sbjektif olarak kasten olmasa da, objektif konumlar gerei, Kapital (kitap olarak) temelli inceleme ve aratrmalaryla anti-kapitalist temelde emeki denilen kesimler adna bilim ve ideoloji retmediler. Liberalizm de ok iyi fark ettii bu yetersizliklerini, kapital tahlilleriyle douunda kapitalizmi devrimci ilan etmelerini mkemmel kulland. Nitekim daha sonralar nce Alman sosyal demokratlarn, ardndan reel sosyalist sistemi (Rusya ve in dahil) ve en sonunda da ulusal kurtulu sistemlerini asimile (modernist ideoloji gcyle, ulus-devlet ve endstriyalizmle) ederek, uruna ok savalan snf savamn da kazand. Liberalizm karsnda her akmn net bir yenilgisi sz konusudur ve ne yazk ki henz bu konuda net bir zeletiri yaplamamaktadr. Bir sz vardr: Bilim er ge dediini geerli klar. Eer bu aydn metinleri, gerekten bata ii snf olmak zere, topluma ve tarihine kar alm bir sava olan kapitalizme ilikin bilimsel nitelikte olsalard, kart sisteme bu denli yenik dmezlerdi. Daha kts, miraslar bylesine ucuz harcanmazd. zgrlk Sosyolojisinde bu tartmalar boyutlandracam belirterek, burada kapitalist ekonomi denilen gerekleri daha iyi tanmlayarak ilevsellii iinde zmeye alaym. Sermaye birikimine ilikin ok kullanlan artk-rn, artk-deer, emek-deer, cret, kr, fiyat, tekel, pazar, para bata olmak zere belli bal ekonomik lgat ama gerei duymuyorum. zerinde saysz inceleme yrtlm bu konular, toplumsal ahlaki yaklamlarm gerei basitlii iinde brakp, esas almas gereken etkenlerle uramaya devam edeceim. Ancak gerektii lde dokunmaktan da geri kalmayacam. Ekonomik bazda kr-cret, sosyal bazda burjuva-proleter kavramlatrmalar, kapitalizm tarafndan parampara edilen insanln tm tarihsel birikimini en acmasz ve ince yntemlerle asimile eden ve sonunda soykrm ve nkleer dehetle gezegene salan bir sistemi pozitivist tarz bilimselletirmenin ilk admlardr. Proleter denen unsurun tek bana emeiyle deer yarattn, daha sonra bir nevi sahibi olan sermayedarn para ve dier aralarnn karln bu deerden kr olarak kopardn bilimsel bir tespitmi gibi ileri srmek, ekonomizm yaklamnn temelidir. Ekonomik indirgemecilik denen anlay bu olsa gerekir. Tarih, toplum ve siyasal erkten bu denli kopuk bir deer tarifinin dncesi bile ok problemlidir. Bireyi sermayedar ve ii olarak tanrlatrsak dahi, deeri bu anlayla oluturamazlar. Ekonomik deerlerin tarihsel -toplumsal nitelii ok aktr. Zaten deiimin ilk balarda ayplanmayla karlamas, fazlalklarn armaan edilmesi deere verilen kutsal anlam nedeniyledir. Halen hibir ifti Ben rettim demez; Atalarmn maln ileyip nasipleniyorum der. Hatta Tanrnn nimetine hamd olsun diyerek, kaynaktan ne anladn basite ama szde bilimden daha anlamlca ortaya koymaktadr. Bir anann, proleteri dokuz ay karnnda tayp binbir zahmetle igc haline getirinceye kadar verdii emein karln nasl tanmlayacaz? Sermayedarn alp rpt binlerce yldan kalma birikimlerle hazrlanan retim aralarnn sahipliklerini ve paylarn nasl belirleyeceiz? Hibir retim aracnn deerinin pazarda satld gibi olmadn unutmayalm. Bir fabrikann sadece teknik icatl binlerce keifi insann birikimli yaratclnn rndr. Bunlarn deerini nasl belirleyip kime deyeceiz? Bunlarn toplumsal paylarn dnmemek, ahlak tamamen yadsmadan mmkn m? Bu tarihi-toplumsal deerleri sadece iki kii arasnda paylatrmak adaletle uyuur mu? Kald ki, bu iki kiinin aileleri, toplumsal evreleri vardr. Aileleri ve toplumsal evreleriyle korunup kollanan bu iki kii zerinde bunlarn hi mi hakk yoktur? Sorular daha da yakc klp arttrabiliriz. Fakat bu kadar bile kr-cret ikileminin ne kadar problemli olduunu gstermeye yeterlidir.

Kr ve cretin sahiplerini bu sefer birer burjuva-proleter olarak ilikilendirelim. Bu iki snfn dou aamasnda iki devrimci snf olarak eski topluma kar yeni toplumu dourttuklarn iddia etmek gereklerle ne kadar badayor? Tarihte bu ittifakn hibir karl yoktur. Sonra temel eliki gerei kar karya geldiklerini, kkl atma sreci anlamnda dorulatacak rnekler belirleyici olmayacak denli azdr. Olanlar da eski atma geleneklerinin devamdr. Belirgin olan ve somut yaam iinde gzlemlenen, tpk klenin Firavunun bedeninin bir eki olmas gibi, iinin burjuva karsndaki pozisyonu da benzerdir. Tarihte efendisine kar klelerinin hibir baarl eylemi yoktur. oka ad rnek gsterilen Spartaks bile, son tahlilde efendi olma zlemindeki bir isyancyd. Bundan farkl bir programnn olmadn biliyoruz. Unutmamalyz ki, binlerce yllk kle-efendi iliki mirasn devralan patron-ii ilikisi binbir ilmekle birbirine bal olup, yle patrona kar tek tk istisnalar dnda, kkl bakaldrlar ve zaferler salam olmaktan uzaktr. likiler ezici oranda patrona ballk temelinde srdrlmtr. i bakaldrs denilen olaylarn da ounlukla yar-kyl ve isizletirmeye kar olanlar tarafndan gelitirildiini bilmekteyiz. Bakaldrlar genel toplumsal etkilemelerle ilgilidir. Patron -ii ilikisine yansyan da bu etkilerdir. Daha da nemli olan, iinin patrona kar hak mcadelesi (problemli olduunu belirttik) deil, proleterlemeye kar, ii ve isiz olmaya kar mcadelesidir. Proleterlememek, iilememek, isizlii kabul etmemek daha anlaml ve etik bir toplumsal mcadeledir. Birer ezilen olarak kleyi, serfi ve iiyi asla yceltmemeliyiz. Yceltilecek eylem ve iliki, tersine klelememe, serflememe ve iilememe biiminde formle edilmelidir. Efendileri tanyp ve tanmlayp, daha sonra hizmetkrlarna mcadele nermek, tm oportnizmlerin ortak eilimidir. Tarih boyunca hak, emek mcadelesini boa karan bu zihniyetler olmutur. zcesi, bu ilk bilim kavramlaryla ne anlaml bir sosyoloji yapmak, ne de baarl bir toplumsal mcadele gelitirmek mmkndr! Bu hususlar belirtirken emei, deeri, kr, snf inkr etmediimizi, daha ok bilim inasnda kullanlma tarzlarn doru bulmadmz belirtiyoruz. Yanl bir sosyolojinin ina edildiini belirtmek istiyorum. Toplumun ekonomik yaamnda kapitalizmin yeri en st katlarda gereklemektedir. Balangcnda byk tccarn pazar zerinde tekel fiyatlaryla sermaye biriktirmesine dayanr. Sermaye, tarifi gerei, srekli kendini byten parasal deerlerdir. zellikle aralarnda byk fiyat fark olan uzak pazarlar karsnda byk deer birikimleri kaplr. Finans olarak devlete verilen borlarn karl olarak faiz ve iltizamla byme ikinci yoldur. Maden iletmeleri, ktlk ve sava dnemleri, palazland dier nemli alan ve dnemleridir. Ticaret dnda tarm, endstri ve ulamclkta krl bulduka yer alr. Endstri devrimiyle temel kr alanlar sanayi sektr olur. Her iki dnemde de arz ve taleple oynayarak, hem retimi hem tketimi belirlemeye alr. Belirleyici olduu oranda kr oranlarn arttrr. Byk ticaret ve sanayi, kapitalizmin balang ve olgunluk srelerinin kr alanlaryken, gnmzde ar basan sektr finanstr. Balca finans aralar olan para, senet, banka, kredi aralar kapitalist ekonominin hzlanarak kr devrelerini ksaltmay, younlatrmay ve geniletmeyi salar. Bylelikle kr oranlarnda byk speklatif balonlar oluur. Byl ece de kriz sreleri bu ekonominin ayrlmazlar haline gelir. sizlii oaltarak cretleri drme ve ucuz alan lkelere kayan yatrmlar, dier kr iiren yntemlerdir. Sonu olarak kaynan en eski avc ve ticaret kltrnde bulan, fiyatlarla oynama gc kazanarak gelime ans yakalayan, toplumsal denetimden ahlak ve dini geveterek kurtulan, iktidar borla kendine balayan ve pazar zerinde tekel kurarak gelien bu ekonomi biimi, nihai tahlilde talan ekonomisi olmaktan kurtulamaz. Kr amacyla endstriye el atmas, kr oranlarna gre bir retim ve tketim yapsn esas almas, toplumsal bnye ve doal evre zerinde gittike tanmas zor ykler ykleyerek yol at krizler, k ve rmesinin douundan itibaren yol arkadalardr. phesiz ekonominin tm deildir. Ne ticaret, tarm, sanayi, ne de dolam,

teknikler ve pazarlar kapitalizmin icatlar olmayp, tersine ar istismarna ve talanlarna urayan temel toplumsal ekonomik kurumlardr. Tarih ve uygarlkla belirlenip politikayla i ie bir yaama sahiptirler. Bylelikle ekonomizmin, kapitalist ekonominin tanmyla ilgili gerei nemli oranda arptan bir anlay, dnce eilimi olduunu belirlemeye altm. Doru tanmlamay da ana hatlaryla bu eletiriler temelinde tarih-toplum, siyaset ve uygarlk-kltr balantlaryla i ie yorumlayp, bir nebze de olsa aydnlatmaya altm kansndaym.

You might also like