Ahlak Bir Toplumun imentosu Gibidir.

Kapitalizmin daha ekirdek halindeyken siyasal iktidar ve hukuksalln fideliinde olutuunu tm gzlemler dorulamaktadr. Kapitalizmin daha ekirdek halindeyken siyasal iktidar ve hukuksalln fideliinde olutuunu tm gzlemler dorulamaktadr. Kapitalizm her iktidar ve hukukundan yararland gibi, iine geldiinde en tutucu savunucusu kesilmi; karlarn zedelediinde ise, her tr komplo yntemleriyle gerektiinde devrimci eylemlere katlmak da dahil- devirmekten ekinmemitir. Bazen en gz kara devrimcilik oyununa da katlmtr. Faist darbecilikten sahte devlet komnizmi darbeciliine kadar -zellikle bunalm ve kaos dnemlerinde- iktidar savalarn gerekletirmitir. Tarihin en kapsaml smrgecilik, emperyalizm ve imparatorluk savalarn yrtmtr. Hibir ekonomik biimin kapitalizm kadar iktidar zrhna ihtiya duymadn, kapitalizmin iktidarsz oluamayacan nemle belirtmeliyiz. Ekonomi-politik bilimciler, kapitalizmin en temel zellii olarak, tarihte ilk defa iktidar dnda ekonomik yntemle, sermaye-emek gnll birlikteliiyle krn, artk-rnn-deerin olutuunu iddia ederler. Hem de baat bir varsaym olarak. Burada en az emek teorisi kadar saptrlm bir sylemle kar karyayz. Bir yerlerden barl tarzda sermaye oluturulmu; yine barl ilikiler sonucunda kyller, serfler, zanaatkrlar retim aralarndan kopup bir araya gelerek, adeta mutlu ve devrimci bir evlilik yaparcasna, faktrel deerler olarak bir sentez oluturup yeni ekonomik biimi tarih sahnesine karmlardr. yk aa yukar byle yazlmaktadr. Kocaman ekonomi-politikilerin sal sollu kararghlarnda gerekletirilen tm metinlerde bu idea ament deerindedir. Bu idea olmadan ekonomi -politik olamaz. Buna bir de pazarda rekabeti ekledin mi, drt drtlk bir ekonomi-politik kitabn ana ilkeleri balamnda yazdn demektir. Kendim bir ey idea etme gerei duymuyorum. Sosyolog ve tarihi olarak Fernand Braudelin Maddi Uygarlk aratrmas (ki, otuz yllk komple bir emein ciltlik muhteem bir eseridir), ok kapsaml gzlemleri ve mukayeseli yaklamyla bunu net biimde yalanlamaktadr. Braudelin bu eserindeki birinci ideas, kapitalizmin pazar kart olduudur. kincisi, kapitalizm grtlana kadar g, iktidar balantldr. nc olarak, bandan beri endstri ncesi ve sonrasnda hep tekeldir. Drdnc olarak, kapitalist iten ve alttan rekabetle deil, dtan ve stten tekellerle -talanladayatlmtr. Kitabn anafikri budur. Eksik, katlmadm yanlar olsa da, anlatm yn ve z itibariyle en deerli bir tarih-sosyoloji yorumudur. Snrl da olsa ngiliz ekonomi-politikileri, Fransz sosyalistleri ve Alman tarihi ve felsefecilerinin sosyal bilime ynelik tahribat ve saptrmalarn dzeltmede iyi bir giritir. Gnll ve serbest rekabet ortamnda emek birikimlerini ve glerini birletirerek, kapitalist ve iinin gerekletirdii bir ekonomik dzen yoktur. Masal ve ykler bile gerekten bu denli uzak dmemitir. Tek tek ve grup, snf olarak kapitalist sayabileceimiz tm unsurlar ve sahip olduklar ekonomik gler, bir saniye iktidarn korumas olmadan ayakta duramazlar ve iktidar ellerinde durmaz. Yine iktidarn en kapsaml kuatmas olmadan, hibir kent pazarnda serbest rekabetle ne mal alverii, ne igc zerinde bir pazar sz konusudur. En nemlisi de serfin, kylnn ve kent zanaatkrnn toprak ve tezghndan koparl acmasz ve adaletsiz bir zor ortam oluturulmadan gelitirilemez, gerekletirilemez. Avrupada neredeyse 14. yzyldan 19. yzyla kadar boydan boya bu toprak ve atlye emekilerinin analar gibi bal olduklar bu geim aralarndan koparl isyanlar ve ihtilallerle karlanmtr. Binlerce insan idam edilmi, milyonlarca insan i savalarda ldrlm ve hapishane ve hastanelerde rtlmtr. Bunlar yetmemi, aralarndaki mezhep ve

ulus savalaryla ortam kan deryasna dnmtr. Smrge savalar ve emperyalist savalar bilanoyu konsolide etmitir. Tm bu zor etkenlerinin kapitalizmin douundaki dtan dayatmal tekelci talanc karakteriyle ilikisi gayet iyi gzlemlenmekte ve aka grnmektedir. Hangi ekonomik-politik retorii bu gerekleri tersyz edebilir? Gerekleri daha somut grebilmek iin, kapitalistleri zafere gtren on altnc yzyl savalarn yakndan gzlemlemek gerekir. Yzyln balca iktidar ve sava faktrleri Habsburg slalesinin spanya kolu imparatorlar, Fransadan Valois slalesi krallar, ngilterede Norman kkenli krallarn yerine geen Anglo-Sakson Stuartlar hanedan ve en ilginci ve zincirleme reaksiyon balatacak olan daha ismi bile konulmam Hollandann yeniyetme Orange Prenslii. Mslmanlarn spanyadan kovulmasndan (1500lere doru) g alan ve hzla imparatorlua koan bu Alman kkenli Habsburglu kral ve imparatorlar, kendilerini Romann mirass olarak gryorlar. zellikle Konstantinopolisin 1453te Osmanl slalesinin eline gemesi ve Osmanllarla yrtlen savan ban Avusturya Habsburglarnn ekmesi bu ideaya gereke olarak kullanlmaktadr. Fransz Valois kral slalesi de imparatorluk ateine tutulmutur. Romann gerek mirass olarak kendilerini grmektedir. ngiltere Krall ve Hollanda Orange Prenslii bu iki imparatorluk tarafndan yutulmamak iin bir nevi pro-ulusal kurtulu savalarn vermektedir. Pei sra sve Krall, Prusya Prenslii ve hatta Moskova Prensliinin arlk ykselii benzer hareketler olarak kendilerini duyuracaklardr. ngiltere Krall ve Orange Prenslii 16. yzyl balarnda spanya ve Fransa krallar tarafndan gerek bir yutulma tehlikesi ile kar karyaydlar. Eer bu eylemler baarl olsayd, ngiltere ve Hollanda bata olmak zere, Kuzeybat Avrupa kentlerinin kapitalistik gelimelerinin talyann Venedik, Cenova ve Floransa kentlerinin konumuna dmes i yksek bir olaslkt. talyann ok glenmi bu kapitalist kentlerinin tm talya apnda kapitalizmin zaferini salayamamalarnn temel etkeni siyasal gszlkleriydi. Daha dorusu, talya zerinde (dolaysyla kent zenginlikleri zerinde) spanya, Fransa ve Avusturya kral ve imparatorlarnn yrtt egemenlik ve fetih savalar, bu kentlerin boyun emesiyle sonulanmtr. Sz konusu kentler snrl bir ekonomik ve siyasi gle yetinmek zorunda kalmlardr. Dolaysyla hem talyan birlii gecikmi, hem de kapitalizmin talyan deneyimi yarm kalp tm lkede yaygnlaamamtr. Geici de olsa, burada zor belirleyici rol oynamtr. Karlk olarak ve her kapitalistik unsurun iine girdii gibi, talyan kent kapitalistleri de siyasal egemenlikten vazgeirilmeleri karlnda bu devletleri finans yoluyla kendilerini balayp al glm ver glm politikasna alet olmaktan ekinmemilerdir. nk kapitalizm yeni dini para > para (PP) etrafnda ekillenmektedir. ngiltere Krall ve Orange Prenslii yenilmediler. Bu yenilmemede kapitalist unsurlarn hem devleti kredilendirmeleri, hem de devletle birlikte oluturduklar gemi ulam sanayi baat rol oynad. Kara gc deil, deniz gc zerinde younlamalar kendilerine zaferin yolunu at. Bu srete o k nemli iki stratejik gelime ortaya kmtr: 1- ngiliz Krall ve Hollanda eyaletleri kapitalist tarzda yeniden rgtlenen ve eylemleen devlet modeline arlk verdiler. Dzenli vergilerle beslenen, btesini denkletiren, rasyonel bir brokrasiye ve profesyonel bir orduya dayanan ilk rnekler oldular. stn deniz gleriyle spanya ve Fransann deniz gcn yendiler. Atlas Okyanusu ve sonralar Akdenizdeki egemenlikleri, smrge savalarnn da kaderini belirledi. spanya ve Fransann d byle balar. spanya ve Fransa krallarnn karadaki baarlar, borlanmalar nedeniyle astar yznden pahal Pirus

zaferlerine dnd. Kapitalist ekonominin de kaderini belirleyenin ngiltere ve Hollandann iktidar yaplanmasndaki yenilikler olduu genelde kabul gren bir yorumdur. Bir kez daha gryoruz ki, kritik bir dnemete siyasi zor ekonomik biimlenme zerinde belirleyici rol oynayabiliyor. talyan kentlerinin baaramadn, Londra ve Amsterdam kentleri baaryor. 2- ngiltere ve Hollandann siyasi erkine zt bir gelime, bu yzyldaki spanya, Fransa ve Avusturya imparatorluk devletlerinde yaanmaktadr. Bu devlet de daha ok Roma modeline benzer bir imparatorluk kurmak sevdasndaydlar. Aralarnda hem youn akrabalklar hem de elikiler vard. ngiltere Krall bu sevdadan erken kurtuldu. Avrupa imparatorluu yerine gzn dnya imparatorluuna dikti. Ama kapitalist sistemin zaferine dayal olarak spanya, Fransa ve Avusturya devlet rejimleri her ne kadar modern monariler olmaya doru birok reform yaasalar da, z itibariyle eski toplumlara gre ekillenmi siyasal aralard. Modern bir vergi, brokrasi ve profesyonel ordu oluturmaktan uzak idiler. Bteleri denk deildi. Srekli borlanyorlard. Kapitalist gelimenin yol at huzursuzluklar zmede yetersiz kaldlar. Kapitalistlerinin kendilerini tam desteklemeleri urada kalsn, bor ve iltizam nedeniyle aralarnda youn elikiler oluuyordu. Feodal aristokrasiyle merkezileme, monarik krallk hamlesi nedeniyle elikiler daha da yo undu. Kent-kr elikisi nedeniyle de btn toplum ayaa kalkmt. syanlar bile bu monarileri nefessiz brakmaya yeterliydi. ngiltere ve Hollandann el altndan muhalifleri desteklemesi, birok devrimin patlak vermesine yol ayordu. Tabii ama ve sonular bazen ok farkl oluyordu. Tpk Byk Fransa Devriminde olduu gibi. talyada kapitalist ekonominin siyasal-toplumsal zaferini nleyen ayn gler, Fransa, spanya ve Avusturya monarileri; ngiltere ve Hollanda kent kapitalistleri tarafndan finanse edilen verimli devlet modelleri karsnda defalarca yenilgiye uramaktan kurtulamadlar. ok aka bir kez daha ekonomik biimle zor sistemleri arasndaki ilikilerin stratejik sonularn douunda belirleyici rol oynadklarn gzlemlemekteyiz. Zor, iktidar ve ekonomi arasndaki ilikilerin anlalmas asnda 16. yzyl Avrupas tam bir laboratuar ilevi grme konumundadr. Adeta tm uygarlk tarihi mezarndan uyanp kendi z yksn anlatr gibidir. unu syler gibidir: Kendini (16. yzyl Avrupas) anladn kadar, beni de anlam olursun! Zor ve ekonomi arasndaki ilikinin tarihsel-toplumsal geliiminin ksa bir zeti konuyu daha iyi akla kavuturacaktr. a- Uygarlk ncesi toplum alarnda gl adamn ilk zor rgtlenmesi sadece hayvanlar tuzaa drmedi. Kadnn duygusal emeinin (gz nurunun) rn olan aile-klan birikimine de gz koyan yine ayn rgtlenmeydi. Bu ilk ciddi zor rgtlenmesidir. El konulan, kadnn kendisi, ocuklar ve dier kan hsmlaryd; hepsinin maddi ve manevi kltr birikimleriydi; ilk ev ekonomisinin talanyd. Bu temelde proto-rahip aman, tecrbe sahibi eyh ve gl adamn zor rgtnn el ele verip, tarihin ilk ve en uzun sreli ataerkil hiyerarik (kutsal ynetim) gcn oluturduunu tm benzer aamadaki toplumlarda gzlemlemekteyiz. Snflama, kentleme ve devletleme aamasna kadar toplumsal ve ekonomik yaamda bu hiyerarinin belirleyici rol oynad aktr. b- Snf-kent-devlet oluumuyla balayan uygarlk srecindeki ekonomik biimlenmeye, rahi p-kralkomutan olarak kiiselletirebileceimiz g odana devlet denilmektedir. Kurum olarak din siyaset-askerlik i ie gemi biimde iktidar oluturmaktadr. Bu g sisteminin en temel zellii, kendi ekonomisini devlet komnizmi biiminde rgtlemesidir. Henz Max Weber tarafndan kullanldn grmeden, benim de firavun sosyalizmi dediim bir ekonomi sz konusudur. Kalnt halinde anacl ekonomi ataerkil-feodal airetsel ekonomide varln srdrmektedir. Firavun sosyalizminde insanlar yanlnkat kle olarak altrlmaktadr. Haklar, lmeyecekleri kadar birer

mlek ksesi orbadr. Halen kalnts bulunan eski tapnak ve saray binalarnda binlerce kle ksesine rastlanmas bu ilikiyi dorulamaktadr. Devlet biiminde zor, ulat her alanda ekonomik anlamda ne bulursa talan etmeyi hakk olarak grmektedir. Talan, bir nevi zorun diyeti olarak dnlmektedir. Zor tanrsal ve kutsaldr. Ne yapsa haktandr ve helaldir. zellikle ana ekillenme merkezli olan Ortadou, in ve Hint uygarlklarnda siyasi styap veya kast, bir nevi altyapy ekonomi olarak deerlendirip, her tr ynetim gcn kendinde grmektedir. Pazar, rekabet henz olumad gibi, gnmzdeki anlamyla ekonomik sektr diye bir kavram da olumu deildir. Her ne kadar ticaret varsa da, bu eylem devletler aras ana ilevden biridir. Ticaret zellemi olmaktan uzaktr. Devlet tekeli ayn zamanda ticaret tekelidir. Pazar kentleri ok istisnai olarak devletlerin tampon blgelerinde ancak zaman zaman boy vermektedir. Onlar da ksa sreler iinde kent devletlerine dnrler. Bu srete ticaret kervanlarla yapld iin, gl adamn daha sonra krk haramiler, korsanlar ve ekyalarn soygunu da en az devlet soygunlar kadar geerlidir. c- Grek-Roma uygarlnda zerk kent, pazar ve ticaretin yaygn ve youn bir hal aldn grmekteyiz. Uruk ve Urun mirasn devralan Babil ve Asur despotizmi, ekonomiye belki de ilk defa ticaret acenteleri (bir nevi pazar-karum-kr kavramlarnn i ielii sz konusu) aarak uygarla yeni bir katkda bulunmulardr. Zaten ticaret kolonileri Uruk ve hatta ncesine kadar gitmektedir. Deiimin artmas ve pazarn oluumu, Asur devletinin ilk grkemli imparatorluk olarak tarih sahnesine kn hazrlar. mparatorluklar esas olarak ekonomik yaam iin duyulan gvenlik ihtiyacna cevaptr. Asurda ekonominin bel kemii ticaret olduu iin, ticaret ve karumlar, imparatorluk tarznda bir siyasi rgtlenmeyi gerektirmitir. Tarih Asur mparatorluunu en gaddar imparatorluk, despotizm rnei olarak deerlendirir ki, yine temel ticaret tekelcilii dediimiz taslak halindeki kapitalizmdir. Asur ticaret-tekel kapitalizmi styapda en gaddar imparatorluk ynetimini getirmitir. Grek-Roma siyasi erki, Asur mirasna Fenikelilerden kalma kent ticaret kolonileri mirasn da ekleyerek, daha gelikin bir siyas styapyla ekonomik altyap oluturmay baarmlardr. Deiim yaygnlam, zerk kent, pazar, ticaret ve rekabet snrl da olsa devreye girmitir. Krlar dengeleyecek kadar bir kentlemeye tank olmaktayz. Krlar artk deiim amacyla kentler iin daha ok artk-rn rtmektedirler. Dokuma, gda, maden ticareti gelimitir. zellikle yol alar inden Atlas Okyanusuna kadar rlmtr. randaki siyasi erk dou-bat ticareti nedeniyle kalc bir tccar imparatorluuna dnmektedir. Grek ve Romay hegemonya altna alacak kadar zorlamlardr. in, Hint ve Orta Asya kavimlerinin ve siyasi erklerinin batya doru istila hareketleri nnde temel benttir. Batnn da douya kar istilasnn nnde ayn bent ilevini srdrecektir. skender ve ardllar ancak ksa bir zaman diliminde (M.. 330-250) bu bendi ykp baraj kapaklarn aabileceklerdir. Greko-Roma uygarl, kapitalist ekonominin ilk rneklerine en ok rastladmz mekn da temsil eder. Kentlerin zerklik derecesi, pazarda deiim ve fiyat belirlenmesi, byk tccarlarn varl kapitalizmin eiine kadar gelindiini gsterir. Gerek krsal alann kent karsndaki gc, gerek imparatorluk rgtlenmesi (esas olarak kr ekonomisine dayanrlar) kapitalistlerin hkim toplumsal sistem haline gelmelerine engel olur. Kapitalistler azami byk tccar seviyesinde kalrlar. retime ve endstriye mdahaleleri ok snrldr. Ayrca siyasi erkin sk engellemeleriyle kar karyadrlar. Efendiye bal klelik henz gl konumunu yaamakta olup, igcnn serbest yaama ans yok denecek kadar azdr. Kadnlar cariye olarak, erkekler de tm bedenleriyle kle olarak alnp satlp. Kle ekonomisinin tek belirleyici gcnn iddet olduu tartmaszdr. Sadece bir ekonomik deer olarak klelerin varl, iddet-ekonomi (art-rn gaspna dayal ekonomi) ilikisine hibir

tartmaya yer vermeyecek kadar aktr. in ve Hint ilka sisteminde siyasi ve askeri kast kuruluundan kapitalist smrgecilie kadar, altndaki tm toplumu bir nevi ekonomik sektr olarak grp altrarak ynetmeyi temel grevleri ve doal haklar saymakta, daha dorusu tanrsal haklar olarak grmektedir. Ekonomi szck olarak Antika Grek-Helen dnyasna aittir. Aile yasas olarak anlamlandrlmas bir yandan kadnla balantsn dile getirirken, dier yandan geleneksel siyasi erkin konumunu da aa vurmaktadr. Onlar ekonominin stnde tpk kapitalizm anda tekellerin oynad rol siyasi tekeller olarak oynarlar. u hususu nemle belirtmeliyim ki, siyasi tekelle ekonomik tekel arasnda sk bir korelasyon (balam) olup, birbirini genel olarak gerektirirler. Atina ve Romann siyasi gc paradoksal olarak bir anlamda ok byk olduu iin kapitalizme kapaldr. Dier yandan kr karsnda ok kk olduu iin, kent kkenli bir ekonomik biime g getirememektedirler. Uygarln bu dnemi kapitalistleri tanmakla birlikte, sistemsel gelimelerine henz elvermemektedir. d- Ortaa slam uygarlnda ticaret ok arlkl bir role erimitir. Hz. Muhammed ve slam dini ekonomik adan ticaretle olduka balantldr. Bizans ve Sasani mparatorluklar arasnda skan Arap aristokrasisinin ticaret kkenli gelimesi, slamiyetin knda temel sosyal ve ekonomik etkendir. slamiyetin douundan itibaren klc esas ald bilinmektedir. Yahudiler ve Asurdan kalma Sryanilerin ticaret ve para zerindeki hkimiyeti onlarla elikilerini aka ortaya koyar. Zaten iki siyasi tekel olarak Bizans ve Sasanilere nefes aldrmamaktadr. Tarihin bu aamasnda ve kadim meknda zor ile ekonomi arasndaki ilikiyi arpc klmaktadr. Ortaa bir nevi slam adr. Ticaret iin gvenlik imparatorluk tarzn gereksindii kadar, nnn ayn nedenle engellendiinin de farkndadr. Ticari sermayenin kapitalist retim biimine dnmn srekli engellemektedir. Krsaldaki toplumsal rg, din ve ahlakn sk kontrolndedir. Kentlerde kazand snrl serbestlii siyasal gce dntrememektedir. Yaygn bir kent -pazar a olmasna ve kentler ok bymesine ramen, talyan kentlerine benzer bir konumu aacak gte deillerdir. Sorun kesinlikle teknolojik deildir; dinsel ve siyasal tekel kaynakldr. Tccarn sk sk msadereye tabi tutulmas sistemin gereidir. slamiyetin kapitalizmi dourmamas, lehinde dnlmesi gereken bir husustur. Halen kapitalizme kar en ciddi engel roln oynamas, eer olumlu tarafndan deerlendirilirse (slam mmet anlay-kavimler enternasyonalizmi, faize kartlk, yoksullara yardm vb. gibi hususlar), toplumsal zgrlk projelerine nemli bir katk sunabilir. Ama mevcut slam radikalizminin sa ve ekonomik milliyetilik ykl bir neo -slam kapitalizmini barnda tadn iyi grmek gerekir. slam uygarln kltrel olarak Avrupaya tayan, Endls Emevi nderlikli Araplar ve Berberilerdir. Ekonomik-ticari olarak aktaranlar ise talyan kent tccarlardr. Osmanllar ancak siyasi tekel anlamnda snrl lde tamlardr. Etkileri, daha ok Avrupann siyasi ve dini glerinin, Osmanllara kar baarl olabilmek iin kapitalizme daha fazla sarlmalar biiminde olmutur. Osmanllar olmasayd, belki de Avrupann dini ve siyasi tekelleri bu denli kapitalist ekonomik, siyasal ve askeri rgtlenmeye mecbur kalmazlard. Bir kez daha gcn gc dourduunu, onun da ekonomik biim araylarn hzlandrdn gryoruz. Avrupada kapitalizmin douunda Ortadounun belirleyici katks Hristiyanlkla balantldr. Bu konuyu zgrlk Sosyolojisinde genie deerlendirmeyi umduumu belirterek, Max Weberin eserini (Protestanlk Ahlak ve Kapitalizm) hatrlatmakla yetiniyorum. lave olarak Ortadounun 10. yzyla kadar Avrupann ahlakn belirlemeyi tamamlad, feodal Avrupann douunda temel rol oynad (hem siyasi hem dini), Hal Savalaryla bir kez daha Ortadounun Avrupaya tand belirtilebilir. Tm bu hususlar olmazsa olmaz belirleyici zellikleridir.

Bu ok ksa tarihi-toplumsal zetleme 16. yzyl deerlendirmemizle birletirildiinde, siyasal erk ve kapitalizmin douu zerindeki etkisi daha iyi anlalmaktadr. Bazen geciktirici, engelleyici, bazen de hzlandrc ve hatta dllendirici olduu rahatlkla belirtilebilir. En fazla kapitalist sistemde devlet tekeli = kapitalist tekel formlne yaklar. Hukukla yeni sistemin ilikisine birka cihetten ksaca deinmekte yarar vardr. Hukuk genelde ticaret, pazar ve kent ilikileri gelitike kendini dayatan bir kurumdur. Hukukun devreye girdii toplumlar, ahlakn and, zorun rolnn artt ve kaosa yol at, eitlik probleminin younca hissedildii toplumlardr. En byk ahlaki ve eitlie dair sorunlar kentlerde gelien snflama ve pazar etrafnda olutuu iin, devlet dzenlemesinde hukuk kanlmaz olur. Hukuk olmadan, devlet ynetimi imknsz olmasa da, son derece zorlar. Tanm olarak hukuk, devletin siyasi g eyleminin kalc, kurall ve kurumlu bir biim alm hali olarak deerlendirilebilir. Bir nevi donmu, sakin, istikrar kazanm devlettir. Devletle en ok ba olan bir kurumdur. Ticaret -devlet balants douundan kapitalistlemeye kadar hep ilerleyerek, karmaklaarak srp gelmitir. Babil toplumundan Romaya kadar hukuk diyebileceimiz kanun metinleri dzenlenmitir. Arlkl olarak mal ve can kayplarn dzenlemektedir. Hukuk hem siyasetin sorunlarn hafifletmeye, bazen de tersine oaltmaya hizmet eder. Grevi, sanldnn aksine, her vatandana eit yaklamndan ziyade, fiili eitsizlikleri merulatrp kabul edilebilir seviyede kesinletirme ve dokunulmaz klmadr. zcesi, hukuku siyasal erk tekelinin kalc dzenlenmesi olarak tanmlamak geree daha yakn bir yorumdur. Ahlakla ilikisi daha ok nem tar. Ahlak bir toplumun imentosu gibidir. Ahlak olmayan hibir toplum yoktur. Ahlak insan toplumunun ilk rgtlenme ilkesidir. Esas ilevi, analitik zek ile duygusal zeknn toplumun iyilii iin nasl dzenlenecei, nasl ilke ve tutumlar haline getirilecei ile ilgilidir. Tm topluma eit dzeyde, ama farkllklarn roln, hakkn da gzeterek davranr. Balangta toplumun kolektif vicdann temsil eder. Hiyerari ve siyasi erkin devlet olarak kurumlamas, ahlaki topluma ilk darbeyi indirir. Snf blnmesi ahlaki blnmenin de temelini hazrlar. Ahlaki problem byle balar. Siyasi elit bu problemi hukukla zmeye alrken, rahipler dinselletirerek yant bulmaya alrlar. Hem hukuk hem de din bu adan ahlak kaynak olarak alr. Nasl ki siyasetin, siyasi gcn kalc, kurall ve kurumlu mekanizmalar hukuku tekil ediyorsa, din inaclar da ayn ilevi ahlak kaynakl kalc, kurall ve kurumlu baka bir inayla, yani dinle ahlaki krizi zmek isterler. Aralarndaki fark, hukukun yaptrm gcnn olmas, dinin ise bu niteliinin olmayp vicdan ve tanr korkusunu esas almasdr. Ahlak insann seim kabiliyetiyle ilgi olduundan tr zgrlkle yakndan balantldr. Ahlak, zgrl gerektirir. Bir toplum esas olarak ahlak ile zgrln belli eder. Dolaysyla zgrl olmayann ahlak da olmaz. Bir toplumu kertmenin en etkili yolu, ahlakyla balantsn kopartmaktr. Dinin etkisinin zayflatlmas ahlak kadar kntye yol amaz. Onun boluunu bir nevi din haline gelmi eitler ideolojiler ve politik felsefeler, ekonomik yaantlar doldurabilir. Ahlakn brakt boluu ise, ancak mahkmiyet ve zgrlk yoksunluu doldurabilir. Ahlakn teorisi olarak etik veya ahlakiyat, temel felsefi problem olarak varl, giderek daha yakc hale gelmi ahlak incelemek ve yeniden esas rolne kavuturmakla grevlidir. levini doru ortaya koymak kadar, temel yaam ilkesi haline gelene dek nemini yitirmeyen bir sorun olarak toplumdaki yerini koruyacaktr. Siyasi iktidarla balantl olarak hukuk ve ahlaka ilikin bu ksa tanmlamalar, kapitalist ekonominin douu sz konusu olduunda byk nem tarlar. Din ve ahlak, hatta feodal hukuk andrlp yer yer krlmadka, kapitalist ekonominin toplumda tutunmas zordur. Burada eski st snf din ve ahlakn savunduumuz anlalmasn. leri srdmz, byk dinlerin ve byk ahlaki reti ve

trelerin kapitalizm gibi bir sistemi, rejimi kendi ilkeleriyle badar bulmalarnn ok zor olmasdr. Siyasi g bile bu konularda snrl bir etkiye sahiptir. Din ve ahlakn ykm siyasi erkin de sonunu getirir. 16. yzylda reformasyon, hukuk ve ahlak felsefesine ilikin bu tartmalar ak ki kapitalizmin douuyla ilgilidir. Siyasi atmalarn, gcn konumunun tanmn zce yaptmz iin tekrarlamakdan kanacam. Protestan reformasyonu ve beraberinde yol at byk tartma ve savalarn sonular, Yenia Avrupasnn kaderini belirleyen en temel etmenlerin banda gelmektedir. Max Weber Protestan ahlaknn roln deerlendirirken, bence en nemli noktay ihmal etmitir. Protestanlk kapitalizmin douunu kolaylatrmtr. Ama genelde dine ve ahlaka, zelde de Katoliklie byk darbe vurmutur. Kapitalizmin btn gnahlarndan Protestanlk da az sorumlu deildir. Dini ve Katoliklii savunma anlamnda belirtmiyorum; toplumu daha savunmasz braktn idea ediyorum. Protestanlk nerede gelimise, oralarda kapitalizm srama yapmtr. Bir nevi kapitalizmin Truva At roln oynamtr. Protestan reformasyonunun yol at olumsuzluklara ve yaratt yeni Leviathana kar an baz dnrleri ilk ciddi uyarlar yaparlar. Bunlardan Nietzscheyi kapitalist moderniteye kar tutum alan ilk nc olarak deerlendirmek daha gereki olacaktr. Bu dnrler anti -kapitalist zgr toplum ve zgr birey araylar olarak nemlerini gnmzde de srdrmektedirler. Hukuk tartmalarnda ba eken Hobbes ve Grotius, yeni Leviathana (kapitalist devlet) yol amak iin hukuku yeniden teorikletirmilerdir. Btn iddet tekelini devletin eline vermek, toplumu silahszlandrmaktr. Sonu, tarihin hibir dnemiyle kyaslanamayacak lde artan merkezi ulus devlet gcnn faizme kadar trmanmasdr. Egemenliin blnmezlik kural, devlet dndaki tm toplumsal gleri erksiz brakmann teorisidir. Kapitalist canavara kar toplumu tarihte ei grlmemi biimde z savunma aralarndan yoksun klmadr. Bu iki dnrn, zcesi insan insann kurdu olarak ilan edip, bununla birlikte monarkn tekelci g konumunu mutulamalar, tm cephelerden kapitalist tekelin nn ama ilevini grmtr. Tekrarlarsak, siyasal tekel = ekonomik tekeldir. Machiavelli, hibir rtye snma gerei duymadan, siyasi baar iin gerektiinde hibir ahlaki kurala bal kalnmamasna cevaz veren dier nemli bir 16. yzyl dnrdr. Faizme varacak ilkeyi yzyllarca nce dile getirmi oluyor. Yanl anlalmamas asndan, tm reformasyon abasn suladm, eletirdiim idea edilmemelidir. Dinin reformasyonunun yalnz birka defa deil, ska yaplmas gereini savunuyorum. Yllardr zellikle Hristiyan reformasyonundan daha derin ve srekli bir slami reformasyon hareketine ihtiya olduunu sylyorum. Ak ki, bu aba kapasite ve kiilik gerektirir. Ama Ortadou despotizmini amak asndan zorunlu bir grevdir. Ayr bir cilt olarak dndm Ortadou Demokratik Konfederasyonu almamda bu ve benzeri birok alan tartmaya alacam. Rnesans ve Aydnlanma hareketlerini amak bu satrlarn fazla ilgilendii bir grev deildir. nk bunlar farkl yzyllarn hareketleridir. Ayrca kapitalizmle ilikilendirilseler bile, bu iliki ancak dolayl olabilir. Yine genelleme yapmak doru olmaz. lerinde kapitalizme yol amak kadar, yolu kapamak isteyenler de vardr. Kapitalist unsurlarn muhaliflerini para gc ile asimile etmeleri anlalr bir husustur. Tpk iktidarn balamak istemesi gibi. Ama yaklmay gze alacak kadar byk zgrlk filozoflar, reformatrler (Bruno, Erasmus), topyaclar, komncler olarak da bu dnemler tm insanln hizmetindedir. Bir kez daha tekrarlamalym ki, Rnesans, Reformasyon ve

Aydnlanma anda tm uygarlklar ayaa kalktlar. Yeniden dirildiler. Kendilerini dillendirip resimlediler, melodiletirdiler; tanrlatlar, kullatlar; savatlar, bartlar; yendiler, yenildiler. Ama sonuta yzyllardr toplumun yarklarnda, marjinal kelerinde pusuya yatan kapitalistik eler, bu maher yzyllarnn karmaasnda en hazrlkl rgt ve maddi g sahipleri olarak, ortam iddet, para ve zihniyet almalaryla istismar ve asimile ederek, gerektiinde zorla egemenliine alarak kapitalist sistemi zaferle talandrmlardr. Gnmze kadar da bu zafer yryn srdrmektedirler.