Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi 2004/Cilt: 21/Say: 2/ss.

209-228

Aye AYLAK TRKER

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri

Aye AYLAK TRKER* zet
Arkeolojik aratrmalarda en youn ve yaygn olarak ele geen malzemeler seramiklerdir. Ancak yeni saylabilecek Bizans seramik aratrmalarnda, srsz kaplarn neredeyse yok sayld, yaynlarda amphora dndaki trlere genellikle yer verilmedii grlr. Bizans srsz seramiklerine ynelik kaz ve yzey aratrmas raporlar grupta toplanabilir. lki seramik buluntular ieren monografik kitaplar, ikincisi kaz yaynlarnda seramiklere ayrlan blmler ve ncs makalelerdir. alma kapsamnda, kaz ve yzey aratrmalarnn yaynlarndan srsz seramiklere yer verilenler deerlendirilecek; sz konusu yaynlarda seramiklerin hangi kriterlere gre gruplandrldklar aratrlacaktr. Anahtar kelimeler: Bizans Dnemi, srsz seramik, seramik, seramik aratrmalar

Summary
In archaeological studies, ceramics are the most common and frequent findings. In Byzantine research, however, unglazed ware (except amphorae) are not taken into consideration. Byzantine excavation and survey reports on unglazed ware can be grouped under three headings. The first group consists of monographic books, that include ceramic findings; the second group is made up of chapters on ceramics in books; and the third group consists of essays. In this article, these three groups are evaluated and the criteria used for such classification will be analyzed. Key words: Byzantine Age, unglazed ware, ceramic, ceramic research

Arkeolojik aratrmalarda en youn ve yaygn olarak ele geen malzemeler seramiklerdir. Seramikler arasnda saysal adan en youn grup ise, zerinde sr ya da boya ile yaplan bezemenin bulunmad, gnlk kullanm iin retilmi srsz kaplardr. Hammaddesi olan kilin kolay bulunmas, ve tatan daha kolay biimlendirilebilmesi srsz seramiklerin her tip ren yerinde kullanlmasn yaygnlatrmtr. Yaamn her alannda kullanlan bu malzemeler yaklak 400 derecenin zerindeki bir sda frnlandktan sonra yok olmadklarndan, krk paralar bile gnmze kadar ulamtr. Bu nitelikleri ile eer aratrmalarda srsz seramikler deerlendirmeye alnr ise, kullanldklar toplumun gnlk yaamn ve bu yaamn zaman ierisindeki deiimini takip edebileceimiz malzemelerin nemli bir grubunu oluturabilirler. Buna ramen yeni saylabilecek Bizans seramik aratrmalarnda, srsz kaplarn neredeyse yok sayld, yaynlarda amphora dndaki trlere genellikle yer verilmedii grlr.
*

Aratrma Grevlisi Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi Blm.

209

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri Bizans1 srsz seramiklerine ynelik yaynlar grupta toplanabilir. lk grup kaz ve yzey aratrmalarnn sonu raporlar niteliindeki yaynlardr. kinci srada Bizans batk aratrmalarnda ortaya karlan seramikler yer alr. nc grup ise srsz seramiklere ait bir trn ele alnp deerlendirildii yaynlardr2. Ayrca mze ve sergi kataloglarnn da bu yaynlar arasnda deerlendirilebilecei dnlse de, bunlarda srsz seramiklerden ok krmz astarl ve srl seramiklere yer verildii grlmektedir. Kaz buluntular sistematik allan bir alandan ve tabakalardan geldii iin tarih ve kken tespiti yaplabilmesi asndan nemlidir. Bu yaynlar seramik buluntular ieren monografik kitaplar, kaz yaynlarnda seramiklere ayrlan blmler ve makalelerden oluur. Makale kapsamnda, kaz ve yzey aratrmalarnn yaynlarndan srsz seramiklere yer verilenler deerlendirilecek; sz konusu yaynlarda seramiklerin hangi kriterlere gre gruplandrldklar aratrlacaktr. ncelikle Trkiye snrlar ierindeki kaz ve yzey aratrmalarnn yaynlarna yer verilecek, bunlar srasyla, Kbrs, Yunanistan, Ege Adalar, Suriye, Filistin, Msr ve Tunus izleyecektir. Yaynlar tantlrken Trkiye snrlar ierisindeki yerleimler iin nce kitaplar, sonra kitap iinde seramiklere ayrlan blmler ve makaleler kendi ilerinde kronolojik olarak sunulacaktr. Trkiye dndaki yerleimlerin yaynlar ise hacimlerine baklmakszn, kronolojik sralama ierisinde sunulacaktr. 1. Trkiyedeki yerleimlere ait seramik yaynlar 1.1. Kitaplar Tarsus 1950de kan eski Tarsus civarndaki Gzl Kule yerleiminin yayn, ilk almalardan biri olmas ve sadece kaliteli Roma seramiklerine deil tm seramik buluntularna yer vermesi nedeniyle nemli bir yayndr (Goldman, 1950). Kaz 1935de balam ve 1938de sona ermitir (Goldman, 1950:4; Goldman, 1935, Goldman, 1937; Goldman, 1938; Goldman, 1940). Jones tarafndan hazrlanan yaynda seramikler gruba ayrlarak incelenir: kandiller, damgal amphora kulplar ve pimi toprak figrinler (Jones, 1950:149-296, pl.119-210). Kazlarda Hellenistik ve Roma dnemlerine ait rnekler ortaya karlm; tarihlemeler sikke, kandil ve mhrl amphora kulplar yardmyla yaplmtr. Bu tarihlemede muhtemelen stratigrafik kriterlerde kullanlmtr (Jones, 1950:149-150). Paralar halindeki malzemelerin deerlendirmesi yaplmam, katalogda sadece seramik tiplerine ait rnekler gsterilmi. Seramikler ncelikle kronolojiye gre gruplanmtr: Hellenistik dnem (.. 4.yy. sonu-2. yy. ortalar), Hellenistik-Roma dnemi (.. 2.yy. ortalar- .S.1.yy. ortalar),

1 Kronolojik olarak 330 ylnda I. Konstantinusun Byzantionu Romannn ikinci bakenti olarak semesi ile balayp 1453e kadar sren ve ada tarihiler tarafndan Bizans olarak adlandrlan dnem, almamzdaki Bizans Dneminin karl olarak kullanlmaktadr. 2 Sayca az olan bu yaynlar genellikle amphoralar konu almaktadr. Unguentariumlar ve pithoslar iin de birer yayn bulunmakla beraber pithoslar konu alan alma daha ok hamur analizi zerine younlamaktadr. Benzer bir yayn grubu da ayn mzede bulunan Bizans dneminden bir eser grubunun ele alnp incelendii yaynlardr. almamzda bu yaynlar da deerlendirilecektir; ancak bu nitelikte olan mevcut yaynlarn tamam amphoralar konu almaktadr. Bunlarn yan sra ayn mzedeki amphoralarn dnem ayrm yaplmakszn ele alnd makaleler de vardr. Bu makalelerde de Bizans amphoralarna ait tiplere rastlanmaktadr

210

Aye AYLAK TRKER Erken mparatorluk dnemi (.S.1.yy- 2.yy. ba), Orta mparatorluk dnemi (.S.2.yy. sonu- 3.yy. sonu) ve Ge mparatorluk dnemi (.S.3.yy. sonu- 7.yy. sonu). Kronolojik gruplardan, bu almann konusu ile ada rnekler Ge mparatorluk Dnemi seramikleri arasnda yer alr. Bu grupta mutfak kaplar, bezemeli mutfak kaplar, piirme kaplar ve unguentariumlar bulunur. Mutfak kaplar arasnda yiyecek ve arap depolamada ve bunlarn mutfakta hazrlanmas srasnda kullanlan srsz seramik kaplara yer verilir. Bu tipler arasnda ele alnan pithoslarn evde tahllar depolamada; amphoralarn, arap ve ya tama ve depolamada, testilerin su tamada, basin ve mortar ad verilen kaplarn, peynir ve st rnlerinin hazrlanmasnda, kase ve anaklarn, yemek hazrlamada kullanldklar belirtilir (Jones, 1950:166). Piirme kaplar grubundaki rneklerin gerek piirme iinde kullanldklar belirtilerek farkl ilevdeki mutfak kaplarndan ayrlmtr. Dorudan atein zerinde kullanldklarndan kumlu hamurdan retildikleri ileri srlr (Jones, 1950:197). Bu grupta tavalar, gveler ve piirme kaplar bulunur. Sebebi yaynda belirtilmemesine ramen baz testiler, piirme kaplaryla birlikte ele alnmtr. Bunlarda dz ve yonca azl olmak zere iki ayr tip vardr. Bezemeli mutfak kaplar, ayr bir grup olarak deerlendirilmitir. Bunlar ok enderdir ve bu kaplardan sadece birka para renkli slip bezemeye sahiptir ve kaba bir hamurlar vard. Bunun da Erken ve Orta mparatorluk dneminden olduklarn gsterdii ne srlr (Jones, 1950:203). Unguentariumlar, temel olarak baka bir grupta tanmlanmam, buna neden olarak, kendi allmam biimi ve ikinci olarak karakteristik hamurlara sahip olmalar gsterilmitir (Jones, 1950:200). Tarsus seramiklerinin yaynnda ncelikle tm seramiklerin ele alnd sylenebilir. Genellikle kronolojiye gre dizilen katalog eklindeki tanmlamalara yer verilmitir. Kaplarn gruplandrlmasnda sofra kaplarnn bir blm biim ve hamurlarna gre bir araya getirilmi; sofrada kullanlmayan kaplar iki gruba ayrlmtr: mutfak kaplar ve piirme kaplar. Bu ayrmn ileve ve hamur farkllklarna gre yapld anlalr. Ancak ayn ilevsel gruplama daha kk iki grup, unguentaria ve bezemeli mutfak kaplar iin kullanlmam; sadece tipolojik zelliklere baklmtr. Kaplarn snflandrlmasnda bazen ilevsel bazen de tipolojik kriterlerin kullanld grlr. Anamur Kilikya kysndaki Anamurun seramiklerine ait ilk yayn 1977de yaynlanan bir makaledir. Bu makalede 1971-72 yl kazsnda dolgu topraktan bir grup seramie yer verilmitir (Williams, 1977). .S. 631den 7. yy. sonuna kadar olan dneme tarihlenen dolguda krmz astarl seramiklerin youn olduu belirtilir (Williams, 1977:175). Bu yaynda seramikler; sofra kaplar, mutfak kaplar, depolama kaplar ve eitli seramikler olarak gruplandrlr. Ayn yazarn 1989da yaynlanan ve Anamurdan Roma - Erken Bizans seramiklerini ieren kitab ise 1970-1980 arasndaki kazlarda ele geen seramikleri kapsar (Williams, 1977: nsz). Bu yerleimdeki detayl almalar 1962 ylnda Kilikya Tracheiasnnn ky yerleimlerinin aratrld geni bir survey kapsamnda balamtr (Williams, 1989:xi). Bu almada daha geni bir zaman araln; .S. 1.yy. 211

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri 7. yy. sonu ve 13. yy. yerleiminin kazsn kapsamaktadr. Srsz seramik grubunun belirlenmesi 1977 raporundan farkldr. Burada srsz seramikler ana gruptan biri olarak ele alnrlar, dier iki grup ise ince seramikler, sigillatalar ve Roma krmz astarl seramikleridir. Katalog seramik gruplarna gre sunulmu, bu gruplar iindeki tipler ise kronojiye gre sralanmtr. Srsz seramiklerin kontekstine ya da ana hamur gruplarna gre de kaplar ele alnmtr. Srszlar ilevlerine gre 6 gruba ayrlr. Her bir seramik grubunun hamuru, grubun bandaki giri blmnde tantlr (Williams, 1989:xiv). Kullanlan tanmlama metodu, Peacock tarafndan gelitirilen bir metottur (Peacock 1977). rnein piirme kaplar grubunda Kbrs piirme kaplar diye adlandrlan bir alt grup vardr ki; bu grubun ayrm hamurlarna gre yaplmtr. Ayn durum beyaz hamurlu mutfak kaplar iin de geerlidir. Seramiklerin tarihlendirilmesinde blm A ve B ad altnda iki kontekstden gelen buluntular sunulmutur. Blm A (grup A1-A10), terminus ante quem ve terminus post quem kontekstlerini ieren tabaka d bir tarihleme yaplm ve tarihlenebilen yap, mozaik deme vb. malzemelerden yararlanlmtr. B blm (grup B1-B3) ise sadece tabaka ii tarihleme kriterlerine gre belirlenmitir. Tarihlendirilebilen seramikleri veya sikkeleri iermektedir. Perge Pergedeki seramik almalarnn sonular 1995de yaynlanmtr (Atik, 1995). Bu yayn bir Roma yap kompleksinde 1979-1985 arasndaki kazlarda ortaya karlan seramiklerinin tamamn iermektedir. Paralarn toplam says 8000dir (Atik, 1995:1). Buluntular .. 1.yy.dan .S. 15. yya kadar olan zaman araln kapsar. Ama paralarn byk blm .S. 7. yy.a kadar olan daha erken dnemdendir. Sonraki dnemlere ait seramikler ise yzey buluntulardr. Hamam kompleksi kasaba alannn dna doru uzanmaktadr ve burada yzey aratrmalar yaplarak seramikler belgelenir; kaz yaynnda da yer alr (Atik, 1995:203). Yazar, yaynnda seramikleri incelerken drt ana dnem saptam ve buluntular da bu dnemlere gre sunmutur. Erken mparatorluk Dnemi ( .. 1. yy. . S. 1.yy.), Orta mparatorluk Dnemi ( .S. 2. yy. . S. 3.yy.), Ge mparatorluk Dnemi ( .S. 4. yy. . S. 7.yy.), Bizans ve sonraki dnemler (.S. 8. yy. .S. 15. yy.). Bu 4 ana blmleme arasnda Orta ve ge mparatorluk Dnemleri (.S. 2. yy. . S. 7.yy.) stratigrafik bir kontekst deildir. Kontekstlerin tarihlendirilmesi temelde seramikler, stratigrafi ve sikkeler zerine kurulmutur (Atik, 1995: 6,88,96-97,112,129). Bu alma kronolojik kriterlerin kullanld bir rnektir. Her dnem iin seramiklerin tanmlanmasndan nce stratigrafik kontekstler tantlmtr. Her dneme ait seramikler ana gruplarn saysna gre snflandrlmtr. Seramik gruplar burada esas alnr ki bu gruplarn belirlenmesinde gzle ayrm yaplmtr. Erken mparatorluk dnemine ait srsz seramiklerde iki grup belirlenmi ve bu gruplarn oluturulmasndaki kriterler yaynda belirtilmitir. Bunlardan birinci grup yerel retim olarak belirlenmi ve bunlarn kurun srl yerel seramiklerle ayn dnemde ve ayn frnlarda retildii ne srlmtr (Atik, 1995: 58). Kaba seramiklerin ayrc kriterleri sylenmemitir, ama ayrmn tipolojiye gre olmad grlr. Farkl dnemlerden kaba seramik gruplar tipolojiye gre ayrlmtr. Dnemlere gre alt 212

Aye AYLAK TRKER gruplarn saysnda farkllklar grlr. Kataloun tamam buluntu yerine gre tanmlanmtr. Kaplarn hamur ve yzey renkleri Munsell renk katalouna gre verilmi; ller metinde sylenmemi ama izimlere lekler eklenmitir. Aklayc notlar her kap grubunun tipolojik paralelleriyle birlikte verilmitir. Deerlendirme bu yaynda arlkl deildir. Kaba seramikler .S. 4. yy.n sonunda balar ve 5. ve 6. yy.da younlar. 7. yy.da da devam eder. Kalitenin erken dnemde daha iyi olduu ve krmz astarl grubun younluu vurgulanr. Katalogda 120 srsz seramik yer alr. stanbul Trkiyedeki en eski arkeolojik aratrmalar stanbuldadr. stanbul dou ve bat arasndaki ana gei yoludur ve Roma mparatorluundan sonra Hristiyan bakenti olarak da byk bir neme sahiptir. stanbuldaki seramik almalarnn ilki Stevenson tarafndan 1947de yaynlanmtr (Stevenson, 1947). Bu makalede ana konu srl seramiklerdir ve bizim almamzn dnda kalr. Son yllardaki aratrmalarda Hayes, stanbul Sarahanedeki Aziz Polyeuktos Kilisesinde 1964-1969 kazsnda ortaya karlan tm seramikleri alarak Stevensonun ilk almas zerine temellendirmitir. Kazlan alan .S. 400 ylndan itibaren tm Osmanl dnemini de ierir. Ge Bizans dnemi iin ise bir boluk vardr (Hayes, 1992:xi). Kitabn hacminin yars ge Roma ve Bizans seramiklerine ayrlmtr. Kitapta ncelikle buluntular stratigrafiye gre gruplara ayrlarak sralanm, seramikler ise tabaka ve hamurlara gre gruplandrlmtr (Hayes, 1992:xi). Kaplar gruplarna gre farkl blmlerde ele alnmlar, her grubun bana hamur ve tarihlendirme kriterleri hakknda aklamalar eklenmitir. Kitabn 11. blm depositlerin katalounu iermektedir. Her bir kap iin katalog hazrlanm, ayrca her seramik grubundaki tiplerin says da verilmi ve tipler kataloun giriine eklenmitir (Hayes, 1992:xi). Sarahane raporu geni bir zaman dilimine ait buluntular iermesi asndan olduka nemlidir; Bizans mparatorluunun tm dnemlerine ait buluntular bu almada yer alr. Efes Efesdeki agorann bazilikasndan Hellenistik ve Roma seramiklerinin yayn srsz seramiklere ramen, sigillata ve krmz astarl seramiklerin nem verilip incelendiini gsteren bir almadr (Mitsopoulos-Leon, 1991). 1963-1972 kazlarnda ortaya karlan seramiklere yer verilmitir. Seramiklerin younluu Hellenistik dnemdedir, .. 300 ylndan balayarak sadece belli bir dneme tarihlenen kk bir grup seramik bu almann konusuyla ilikilidir. Dier blmlerde zellikle ince seramikler deerlendirilir. Buna ramen srsz seramiklere dikkat ekici bir ekilde yer verilmez. Sadece unguentariumlardan sz edilir ve ayn durum tm dnemler iin geerlidir. 1997de bu durum Efesdeki Tetragonos Agora olarak adlandrlan bir baka yerleim iin hazrlanan yaynda da ksmen tekrarlanr (Gassner, 1997). Bu kitapta 1979-1981 ve 1984deki kazlarda kan buluntular ele alnr. Sadece ince seramikler deil ayn zamanda kaba seramikler, kandil, cam ve metal, kemik gibi kk buluntular da yaynlanmtr. Ancak srsz seramiklere yine snrl yer verilir. Ayrca srsz ve dier kaplar veya tipler zerine bir deerlendirme de yaplmaz (Gassner, 1997:22). Dnem olarak ..7. yy.- .S.7. yy kapsayan rapor kronolojik dnemlere blnr. Hellenistik 213

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri dnem iin yerleim alanlar alt gruplara ayrlr; snflama kaplara ve kaplarn tiplerine gre yaplm; piirme kab gibi ilevsel gruplara da yer verilmitir. Buluntular iin kimyasal veya minerolojik almalar yaptrldndan sz edilmez. Tanmlamalar Munsell renk katalouna gre renkler belirtilerek gzle yaplmtr. Sagalassos Seramik yaynlar arasnda sadece srsz seramikleri konu alan tek yayn Sagalassos kitabdr (Degeest, 2000). Aslnda bir doktora tezi olarak hazrlanan bu kitapta 1990-1995 yllar arasndaki kazlarda ortaya karlan srsz seramikler incelenmi; zerinde sr bulunmayan gnlk kullanm kaplar srsz olarak tanmlanmtr. .S.1.yzyl-.S.7.yzyl ilk yarsna ait buluntular ieren yayn disiplinleraras bir almadr ve kimyasal aratrma yntemlerine geni yer verilir3. almada temel gruplama hamurlara gre yaplm, belirlenen 10 hamur grubundaki kaplar iin ayr ayr tipoloji oluturulmutur. Tarihlendirme ise tabaka ve benzer rnekler yardmyla yaplr. Bu alma bal bana srszlar ele alp inceleyen tek kitap olmas asndan nemlidir, ancak; 1.yzyldan 7.yzyln ikinci yarsna kadar olan dnemi ierdiinden Bizans Dnemi seramiklerinin kk bir blmyle ada rnekler sunar. 1.2. Kitap iinde seramiklere ayrlan blm Labranda Karya blgesinde yer alan Labrandann seramik raporu 1940lar ve 50lerdeki seramikleri ierir (Hellstrm, 1965). Labranda seramik buluntularnn tarihi pek ok yerleimde olduu gibi, .. 5.yy. sonundan .S. 6.yy. sonuna kadar olan dnemdendir. Ama bu zaman aralndaki tm seramikler ayrntl bir ekilde deerlendirilir. Roma kaplar genellikle sofra kaplardr ama mutfak ve piirme kaplarna yer verilir, buna ramen yaynda (Hellstrm, 1965:44-47; 75-77; pl.37-39). seramiklerin snflandrlmasndaki kriterlerden sz edilmez. Katalogdaki blmleme ounlukla tipolojik zelliklere gre yaplmtr. Srsz seramikler plain wares olarak adlandrlr; mutfak ve piirme kaplarn ierir; Unguentariumlar ayr bir grupta ele alnr. Srsz seramiklerin tarihlendirilmesinde dier yerleimlerde ele geen paralel rneklere bal kalnr; tabakalarn zelliklerine dayanan bir deerlendirme seramiklerin tarihlendirilmesinde kullanlmaz. Korucutepe Korucutepedeki 1968-70 yllar arasndaki almalarn sonularn ieren kitabn 3. cildinde Seramikler ve Pimi Toprak Objeler bal altnda Ortaa seramiklerine yer verilir (Bakrer, 1980:189-223). Seramikler iki grupta toplanarak incelenir. Bunlardan ilki; bizim almamz iinde nem tayan Ortaa srsz seramikleri ve pimi toprak objelerdir. almada srsz seramikler iin unglazed szc kullanlmtr (coarse wares ya da plain wares deil). Bu tanmlama srsz seramikler olarak ele alnp deerlendirilen grubun seim kriterine de iaret etmektedir. kinci grup ise srl seramiklerdir.
3 Bu analizler arasnda kimyasal, minerolojik ve piim analizleri bulunmaktadr. Ayrntlar iin bkz. R. Degeest 2000, s. 68-71.

214

Aye AYLAK TRKER Srsz seramikler drt grupta toplanr; bunlardan ilki piirme kaplar ve gnlk ilerde kullanlan kaplardr. kinci grup frn malzemeleri, nc grup pimi toprak yap malzemeleri, son grup ise dier pimi toprak objeleri ierir. Bu gruplar ierisinde yer alan trler ve bu trlere ait tipler yaynda tanmlanm, tablolar hazrlanarak belirlenen standart balklar altnda her kap iin olduka ayrntl bilgilere ulalabilmesi salanmtr. Srsz seramikler bu yaynda ilevsel zelliklere gre gruplandrlarak incelenmitir. Olduka az sayda olan, srsz seramiklerin de inceleme kapsamna alnd yaynlardan biri olmasnn yan sra ilevsel gruplara gre deerlendirme yaplmas asndan da nemli bir yayndr. Avan Kale Keban projesi kapsamnda gerekletirilen almann raporu niteliindeki kitapta seramiklere de bir blm ayrlmtr (Mitchell, 1980:69-78). Sadece Ortaa buluntular deil .. 66 ylndan itibaren .S. 13. yya kadar uzanan dnemden seramikler yer alr. Seramikler kronolojiye gre gruplandrlr; bunlar; .. 2. ve 1. bin yl seramikleri, Hellenistik, Roma, Ortaa I, II ve III. Ortaa Ide 12 srsz kap bulunur, bunlar depolama kab, kase ve testi trndeki rneklerdir. Ortaa IIde srl seramikler youn olmakla birlikte srszlardan da sz edilir. Srsz seramiklerin kumlu ve mikal hamurlara sahip olduklar, genellikle koyu kmz ya da kahverengi renklerde olduklar belirtilir. Bu grupta 10 srsz seramik paras bulunur. Trler ise piirme kab, testi ve kaselerden olumaktadr. Ortaa tabakalarnda sonuncusu olan Ortaa IIIte ise srsz seramik bulunmaz. Bu rapor olduka ksadr ve seramiklere snrl yer verilmitir; srsz kaplarla ilgili bir deerlendirme bulunmaz, ancak izimlerle fikir edinmek mmkn olabilir. Alahan Michael Gough tarafndan hazrlanan Alahandaki manastrn tantld almada seramik ve cam buluntulara da yer verilmi ve bu buluntular Caroline Williams tarafndan tantlmtr (Williams, 1985: 35-53). Yaynda seramikler yedi grupta incelenir. Bunlar; Ge Roma sofra kaplar (Afrika, Kbrs krmz astarl seramikleri, Afrika krmz astarl emitasyonlar ve eitli ince seramikler), Manastr kaplar; dier kaplar (piirme kaplar ve astarl kaplar), eitli formlar (mortarium, tabak, testi, unguentarium), amphoralar, kandiller ve Ortaa seramikleridir. Dier kaplar bal altnda yazarn tanmna gre mutfak kaplar yer alr. Bu grup altnda iki alt balk alr ve bunlardan ilki ilevsel bir bakla dnlm olduu akla gelen piirme kaplardr. Ancak bu ilevsel tanma karlk ikinci alt balk astarl kaplardr. Birinci grupta 8 piirme kab bulunur. Bunlar az aplar 10-13 cm. arasnda olan kaplardr; kulplu ve kulpsuz tipleri vardr. Piirme kaplarndan iki rnek iin katalogda tarih verilmi, dier trler iin bir tarih nerilmemitir. Astarl kaplar bal altnda iki paraya ait katolog yer alr; bunlardan biri testi dieri ise mlektir. eitli formlar olarak adlandrlan grupta ise farkl trdeki kaplara ait kataloglar sunulur. Ancak bu blmn banda dierlerinde olduu gibi bir aklama bulunmaz. Bu nedenle buradaki kaplarn neden dier kaplar bal altndaki mutfak kaplaryla birlikte ele alnmad anlalmaz.

215

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri Bir baka grup olan amphoralar iin katalog, izim ya da fotoraf bulunmaz. Tmlenen bir amphora rneinin bulunmad, paralarn dou Akdenizde erken Bizans Dneminde grlen amphoralarn tipinde olduu sylenir. Benzerlerinin Yass Ada batnda ve Bodrum Mzesinde bulunduu dipnottan anlalr; metinde ise amphoralarn hamurlar tantlr. Ortaa seramikleri bal altnda 12.-14. yy.lara tarihlenen srl seramiklere yer verilir. Yaynda seramiklerin hamur, astar ve sr renklerinin tanm gzle yaplm, standart bir renk katalou kullanlmamtr. Sardis Ge Roma dnemi srsz seramikleri iin nemli bir yayn, eski Lidyadaki Sardisde ortaya karlan Bizans dkkanlarnn 1958-1975 yllarndaki kaz buluntularn kapsamaktadr. Kaz raporu 1990da Stephens Crawford tarafndan yaynlanmtr (Crawford, 1990). Buluntular Sardesde mermer demeli antsal yolun kuzey tarafnda bir sra halinde dizilen 26 dkkann kazsndan ortaya karlmtr (Crawford, 1990:1, fig.1-5). Bu dkkanlar .S 5. yy.dan 6. yy.n bandaki yangnla yok olana kadar kullanlmtr. Buluntularn durumundan dkkanlarn birdenbire tahrib olduu dnlmektedir. nk kullanm malzemeleri ve sikkeler etrafa salm ekilde bulunmutur (Crawford, 1990:2). Buluntularn tamam kataloa alnmam, katalogda sadece seme eserler sunulmutur. Kaba, mikal ve krmz hamurlu kaplar yerel retim olarak tanmlanr ve buluntularn %75lik bir blmn ierir (Crawford, 1990:13). Bata amphora olmak zere trlerinin byk bir blm bu malzemeden retilmitir. Bu kaplarn farkl tipleri ayn hamuru ierir ama dolia ve kapaklarn yapmnda ayn hamur daha fazla kum, bitkisel katk eklenerek retilmitir. Seramiklerin %20si iri kumlu, gri ili siyah kaplardr. Kaliteli krmz kaplar yani krmz astarl seramiklerin toplamn sadece %4n oluturduu, bu hamurdan retilen kap tipleri zellikle tabak, kase ve fincanlar olduu belirtilir (Crawford, 1990:13). Seramik gruplar iindeki bu snflama raporda farkl blmlerdeki kataloglar halinde yer almaktadr. Bu blmler ounlukla farkl dkkanlara gre oluturulmutur. Burada hamurlarn birletirilerek tiplerin esas alnd bir snflama grlr. Seramiklerin tarihlenmesi ok saydaki sikke buluntusuna gre yaplr. Sikkelerden tanmlananlarn says 1065dir. Dkkan bana den sikkelerin says 6 ile 162 arasnda deiir (Crawford, 1990:2). Yayndaki seramikler almamzn kk bir grubu ile ada olmakla beraber buluntularn kapal bir tabakadan ve snrl bir dnemden gelmesi asndan almamz iin nemlidir. Dereaz Morgansternin Ka yaknlarndaki Dereaz Kilisesi ve kalesi evresindeki almalarn ieren kitabnda J. Rosser ve T.E. Gregory, Ge Bronz a, Hellenistik, Roma-Ge Roma, Erken Hristiyan ve Orta Bizans Dnemine ait 41 seramii kataloglamtr (Morganstern, 1993). J.Rosser tarafndan hazrlanan blm Antik ve Bizans seramikleri baln tamaktadr. Bu blmdeki seramikler 1975de sistematik yzey aratrmasnn balad yl toplanan seramikleri ierir. Seramikler kilise ve kalenin bulunduu tepenin arkasndaki alandan toplanmtr. Seramikler arasnda zellikle Ge Roma-Erken Bizansa ait Likyann baka yerlerinde bulunan tipte 216

Aye AYLAK TRKER seramiklerin bulunduu ve 4.yy.dan 8.yy. bana kadar olan dneme tarihlendikleri belirtilmektedir. Orta Bizans Dnemine ait 5 kase paras (2 az, 1 kaide, 2 gvde paras) tantlr ve bu rnekler 1190-1220 arasna tarihlenir. T.E.Gregory tarafndan hazrlanan blmde Orta ve Ge Demir a, Ge Klasik, Hellenistik, Roma, Ge Roma, Erken Bizans, Orta Bizans ve tarihi bilinmeyen seramikler iin ayr ayr balklar almtr. Ge Roma Erken Bizans Dneminden 4 para vardr ki bunlar Foa emitasyonlar olarak tespit edilmi; ve 5.-6. yy.lara tarihlendirilmitir. Tille Hyk Tille hyk kaz kitabnn ierisinde seramiklere bir blm ayrlmtr. Kitap Tilledeki Ortaa buluntularn ieren ilk cilttedir (Moore, 1993) . Yaynda 358 seramik yer alr ve bunlardan 48i srszdr. Seramikler 12 grup altnda incelenmilerdir. Bu gruplar; yerel seramikler (ki retim yeri olarak Tille deil Samsat dnlmektedir), krmz astarl kaplar, srsz seramikler, beyaz hamurlu ve perdahl kaplar, srl kaplar, Suriye srllar, ift srl kaplar, sralt kaplar, Tell Minis kaplar, tek renk srllar, kandiller ve el bombalardr. Gruplamann kullanm seramiklerinde formlara, srl seramiklerde teknik ve renge gre yapld belirtilir. Her para iin ksa bir katalog hazrlanm ve metnin sonunda seramiklerin izimlerine yer verilmitir. Ancak ne katalogda ne de baka bir blmde buluntular iin bir tarih nerilmez. Yayn bir kaz malzemesinin yayn olmasna ramen seramikler ortaya karldklar mimari tabakalar ierisinde deerlendirilmez. ldenizdeki Gemiler Ada ve Karacaren Ada Likyann bat snrnda ldenizdeki Karacaren ve Gemiler Adasndaki yzey aratrmas sonular S. Tsuji tarafndan bir kitapta toplanmtr. Kitabn sonunda D. Bakirtzisin yardmlar ile oluturulduu belirtilen katalog 1991-92 yllar arasnda bulunan 327 seramikten seilen ve 3.-13. yy.lar arasna tarihlenen 69 rnei kapsar (Tsuji, 1995:135-160). almann giriinde Kartacada Michigan niversitesi tarafndan yaplan almada, kullanlan snflamann esas alnd ve seramiklerin kap tiplerine, biimlerine ve hamurlarna gre snflandrldklar belirtilir. Gemiler ada ve Karacaren Adadaki seramikler ayr balklar altnda ele alnr. Her bir para iin hazrlanan katalogda; parann nitelii, hamur rengi (Munsell renk katalouna gre), lleri, tarihlendirmesi ve yakn benzerine yer verilen referans blmleri bulunur. Seramikler kronolojiye gre dizilmi, almann sonunda bir deerlendirmeye yer verilmitir. Burada seilen 69 rnein 5 farkl gruptan rnekler ierdii sylenir. Bu gruplardan ilki, ince seramiklerdir ki, bu tanm sofra kaplar iin kullanlr. Bu seramikler astarl veya perdahl yzeylere sahip olmalar ile karakteristiktirler. kinci grup dz seramikler olarak adlandrlr. Bunlar da sofra yada yiyecek hazrlama ve depolama ilerinde kullanlan seramikler olarak ifade edilir. Sonraki gruplar ise aslnda dz seramiklerin alt gruplar olan piirme kaplar, tama kaplar ve depolama kaplardr. Aslnda temelde iki farkl gruptan olan seramiklerin neden be farkl grup olarak grld yayndan anlalmaz. Bu ayrmn hamurlara gre olabilecei akla gelir. Bu durumda 217

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri seramiklerin snflandrlmasnda seramik gruplarnn m ilevsel zelliklerinin mi esas alnd anlalmaz. Gritille Gritilledeki kazlarn sonu raporu niteliindeki almann ierisinde Ortaa seramiklerine bir blm ayrlmtr (Redford, 1998). Aslnda Gritillede daha erken seramiklerinde ortaya karld ancak yaynda sadece Ortaa rneklerinin tantld anlalmaktadr. almada toplam 2194 kap yer alr ve srsz seramikler tiplerine gre gruplandrlr. Bu gruplama parann niteliine ve az apna gre yaplm; ak formlar ve kapal formlar olarak iki ana grup oluturulmutur. Kaplar tanmlanrken katk maddeleri, hamur renkleri ve bezemelerine yer verilir. Yaynda ayrca tek kulp ve kaide paralarnn trleri tespit edilmeye ve trlerine gre gruplandrlmaya allr. 1.3. Makaleler Didim Tuchelt Anadolunun gney batsndaki Didimde ortaya karlan seramikleri ele alr (Tuchelt, 1986). Yayda sunulan seramiklerin seimindeki ana kriter hamurlar, ikinci kriter ise tipolojidir. Hamurlar renklerine gre belirlenmitir. Aratrmac bunun geleneksel bir yntem olduunu ve arazi artlarnda uygulanabilecek daha iyi bir alternatif bulunmadn belirtir (Tuchelt, 1986:153). Paralarda renk iki farkl yerde tespit edilir; taze krktaki renk ve yzey rengi. Her hamur iin standart rnekler bu yntemle belirlenir ve yeni buluntular bunlarla karlatrlr. Didimde 40 farkl renk 3 ana grupta birlemitir, krmz, sar ve gri-siyah. ..7.yy. ve .S. 7.yy. arasna tarihlenen seramiklerin snflandrlmasnda bu ana grup kullanlr (Tuchelt, 1986:154). Aratrmac tarafndan bu sistemdeki probleme dikkat ekilir. Hamur renklerinin arasndaki balant ve hamurlarn bileimi. Kilin rengi iine atlan katk maddelerine gre deiecek ve bu durum kilin gerek rengini tespit etmeyi gletirecektir (Tuchelt, 1986:154). Baka bir problemde renklerin zaman iinde deiiklie uramasdr. Renk tanmlar iin C.E.C renk katalouna gre yaplmtr. Seramiklerin seimindeki ikinci kriter kap tipolojisidir. Burada en sk karlalan formlar rehber olarak kullanlm ve kulp, az gibi kap blmleri belirlenmeye allmtr. Daha sonra bunlarn retim tekniklerine ve yzey biimlenilerine baklmtr. Buluntularn tarihlendirilmesinde dier yerleimlerle karlatrma yoluyla yaplr. Buluntular genellikle Atina ile karlatrlm, yazl dnemler iin ise karlatrma yapmaya gerek duyulmamtr. Seramiklerin retim yerinin lokalizasyonu iin renk tespitleri kullanlm. En sk ele geen seramikler yerel retim olarak belirlenmitir. Miletos Miletosun srsz seramikleri 1980lerin ortasndaki yaynlarda yer almaya balar. Yerleimin mparatorluk dnemlerinden birinin seramikleri yaynlanr. Buras Miletosun tiyatrosu zerindedir ve Heroon I olarak adlandrlr. Bu alan 1985de kazlmtr (Plz, 1986). 1984de Heroon III kazlm ve 1987de yaynlanmtr (Plz, 1987). Buluntularn dnemleri Heroon I iin Orta mparatorluk, Heroon 218

Aye AYLAK TRKER IIIdeki S/T vi/vii amalar iin Erken mparatorluk ve ayn yerleimin T x amalar iin Ge mparatorluk Dnemidir. Buluntular Heroon I iin 2000den fazla paray ierir. Bunlar arasnda byk doliumlar ilk sradadr. Seramik buluntularn katalou 5 ana gruba blnr. Tm ince seramiklerle birlikte sigillata ve dier seramikler birlikte bir grupta yer alrlar. Dier gruplar srsz seramikler olarak ayrlmtr. Bunlar tipolojik olarak testi, amphora, kase ve piirme kab olarak gruplandrlr. Sonraki dnemlerde tavalar ve gve biimindeki piirme kaplar buluntulara eklenir. Heroon III buluntular ncelikle, kurun srl seramikler, kandiller, sigillatalar, dier ince seramikler, srsz seramikler ve amphora olarak gruplandrlmtr. Burada amphoralar srsz seramiklerle birlikte ele alnp gruplandrlr. Bu yerleimdeki ikinci buluntu grubu da ayn ekilde snflandrlr. Buluntularn tarihlendirilmesi seramiklerin dier yerleimlerden paralellerine gre yaplr. Snflamann kriterleri yaynda sylenmi, ancak seramikler iin bir deerlendirme yaplmamtr. Kilise Tepe Makalede Bizans seramikleri D.Collon (1994) tarafndan hazrlanmtr. Ge Roma ve Bizans seramikleri arasnda 4 srsz seramik parasna yer verilir (fig. 6:1215). 4 parada olduka kktr; sadece hamurlar tanmlanm ve paralardan biri olan bir kulp iin hamurundan dolay piirme kab tespiti yaplmtr. Srsz seramiklerin bu kadarla snrl olduu yayn, seramik yaynlarnda srszlarn durumu iin tipik bir makaledir. Limyra Limyradaki Bizans seramiklerinin ayrntl olarak tantld bir yayn bulunmaz. 1991-96 dnemindeki almalarn deerlendirildii bir makalede, U. Eisenmenger tarafndan seramiklere ait ksa bir tantmann yapld bir blm yer alr (Borchhardt, 1997:406-408). Yaynda ok ksa olarak Afrika, Kbrs, Foa Kmz astarl seramiklerinin ve unguentariumlarn varlna ve tarihlerine deinilir. Ayrca genelde yerel hamurdan yaplm, gnlk kullanm kaplarnn varlna dikkat ekilir. Bu kaplar, ok sert piimli, ince cidarl mutfak kaplar olarak tanmlanr. 6. ve 7. yy.lara tarihlenen bu kaplar arasnda yer alan piirme kaplarnn ise gen azlarnn ile karakteristik olduu belirtilir. Ayrca 5.-7. yy.lara ait amphora paralarnn da buluntular arasnda yer ald sylenir. Ancak izim ya da fotorafa yer verilmez, ayrca Limyrada bulunan 6 unguentarium rneinden, Bizans yol sistemiyle ilgili bir makalede sz edilir ve mr ya klt nedeniyle Demrede retildikleri ileri srlr (Plz ve Ruggendorfer 1995:66-70). Bu makalede de unguentariumlarn izim ya da fotoraflar bulunmaz. Kyaneai 1989-92 ve 1993-94de Kyaneaide toplanan ve M.. 6.-M.S. 13. yy.lar arasna tarihlenen seramikler I. Mader tarafndan katalog niteliindeki iki makalede tantlmtr. lk makaledeki (Mader, 1996) 156 rnein 51i (36 srsz ve 15 srl) ve ikinci makaledeki (Mader 1998) 121 rnein 24 (21 srsz ve 3 srl), M.S. 4.-13. yy.lar

219

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri arasna tarihlenir. Bu makalenin sonunda 1989-94 arasnda bulunan ve 12.-14.yy.lar arasna tarihlenen 21 srl seramik V. Franois tarafndan incelenmitir. Kinet Hyk Akdeniz ticaretinin limanlarndan biri olmas asndan nemli bir merkez olan Kinet, 12. yy. sonundan- 14. yy. bana kadar olan dneme ait buluntular iermektedir (Redford, 2001). Kinetdeki Ortaa tabakalarnn, genellikle Kbrs ve Egede yaygn grlen ve 12. yy. ikinci yars-13. yy. bana tarihlenen srl tabaklarla karakteristik olduu belirtilir. Yaynda srsz seramiklere de yer verilir. Srsz kaplarn form, hamur ve bezeme zellikleriyle Kuzey Suriye ve Ceziredeki rneklere benzerlik gsterdii belirtilir. Testiler ve piirme kaplar youn rastlanan formlardr. Amphoralarn ok az olduu belirtilir. Makalenin arkasnda kaplarn izimleri verilir. Seramiklere ait bir katalog sunulmaz sadece metnin sonunda figrlerin listesi diye bir balk alm ve burada bir iki cmle ile hamur, astar ve sr tanm yaplmtr. Renkler standart bir renk katalouna gre verilmemi gzle tanmlanmtr. ller de ayrca yazlmam, izimlerin yanna lekler konulmutur. Srsz kaplardan iki testi iin restitsyon yapld izimden anlalr. Bu iki kapta (fig.31 ve 36) azn kk bir blm korunmu olmasna ramen kulplu ve halka kaideli olarak restite edilmilerdir. Bizans kap eitlemeleri ve kazlan yerleimdeki sklkla rastlanan kap tipleri esas alnarak restitsyonlarn gerekletirilmesi, malzemeyi ilk elden alan aratrmaclarn dncesinin yanstmas asndan deerlidir. Ancak burada restitsyonlarda mevcut paralardan testinin kulplu ya da kulpsuz olduunun anlalmas bile g olduu halde iki (fig 31) ve tek kulplu (fig 36) olarak gsterilmiler ve kulp kesitleri de sunulmutur. Burada bir aklama olmad iin akla kulplarn mevcut olabilecei gelmektedir; nitekim fig. 36daki kabn omuz blmndeki bir motif de izimde gsterilmitir. Bu durumda gvde ve kulpa ait paralarn mevcut olmas gerektii anlalmaktadr. Ancak bu durum izimden anlalmad gibi bir aklama olarak da yer almaz. 2.Kbrstaki yerleimlere ait seramik yaynlar Kornos Catling ve Dikigoropoulos tarafndan yaynlanan makalede (1970:37-61) Erken Bizans Dnemine ait dier kk buluntularla birlikte seramiklere de yer verilir. Seramikler Ge Roma, Srsz Seramik ve kandil olmak zere grupta incelenir. almamz iin nemli olan srsz seramikler bal altnda; testi, amphora ve piirme kaplarndan oluan toplam 13 kaptr. Her kap iin hazrlanan kataloglarda buluntu durumu, ller ve karlatrma rnekleri verilir. Ayrca makalede kaplarn izim ve fotoraflar da bulunur. Dhiorios (Mersineri) Kbrsn kuzey batsndaki yzey aratrmalarnda Dhioriosda 7.-8. yzyla tarihlenen bir seramik atlyesi ve seramikler bulunmutur (Catling, 1972:1-82). Makalede kazlan alanlara gre Alan I, Alan II ve Alan III olmak zere blmleme yaplm ve seramikler buluntu yerine gre tantlmtr. Sadece Ge Roma 220

Aye AYLAK TRKER krmz astarllar deil srsz seramikler de makale kapsamna alnmtr4. Srsz kap trleri arasnda piirme kab, tava, tavalara ait kapaklar, tabak, kase, testi, a, mphora ve ayaklar bulunur. Paphos 1970-1971 yllar arasnda Kbrsdaki Paphosda yaplan kazlarn sonu raporu niteliindeki makale Megaw tarafndan yaynlanmtr (1972:323-343). Makalede 5.6.yzyldan 13.yzyl ortalarna kadar seramiklere yer verilir; 5.-6.yzyldan ve 9.yzyldan birer amphora, 13.yzyldan iki piirme kab ve 12.-13. yzyldan srl kase ve testiler bulunur. Makalede seramikler iin katalog verilmez ancak kaplarn izimleri yer alr. 3.Yunanistandaki yerleimlere ait seramik yaynlar Yunanistandaki Bizans seramik yaynlarnn ilki 1910-11de yaynlanan Sparta kazsnn srl seramikleridir (Dawkins ve Droop, 1910-11). Onu Atina (Waag, 1933) ve Korint (Frantz, 1938) kazlarnn seramik almalar izler; kaz raporlaryla birlikte dzenli yaynlanan seramik almalarnn sonular asndan bu iki merkez nemlidir ve Akdeniz anandaki dier almalar iin karlatrma ve tarihlendirme malzemesi sunarlar. Korintdeki srsz seramikler iin ayrca bir makale bulunur ki; aada ayrntl ele alnacaktr. Selanik, Thebes, Palaipaphos, Boeotia, Peleponnes, Enkomi ise nemli merkezler olmasna ramen yaynlarnda srl seramiklere yer verilir5. Thebesdeki kazlarn sonular ise srl ve srszlara yer verilen bir makale ile tantlmtr ancak, srszlar 13.-14.yzyla tarihlenen, kazma ve astar boyalar ile karakteristik olan bir gruptur6. Atina Atina Agorasndaki kazlarn ilk sezon sonularnn topland kitapta ..1.yzyl ile .S.13.yzyl arasna tarihlendirilen seramikler yer alr (Waage, 1933); ancak seramiklerin tamam astarl ya da srl kaplardan oluur. Kitap daha ok sofra kaplarnn tiplerini tantan bir katalog niteliindedir ve srszlara yer verilmez. Agora kazlarnn seramikleri hakknda ikinci ve daha ayrntl bir yayn 1959 ylnda yaynlanan ve yirmi kaz sezonunun malzemelerinin incelendii kitaptr (Robinson, 1959). Seramikler .. 1.yzyl ile .S. 7.yzyl ba arasna tarihlenir ve kronolojiye gre F, G, H, J gibi adlar verilerek snflandrlr7. F olarak adlandrlan grupta srszlar da yer alr ve gnlk kullanm kaplar, piirme kaplar, byk depolama kaplar ile eitli srl ve srsz kaplar olmak zere drt gruba

Ayrca buluntular arasnda ge Hellenistik ve erken Roma seramikleri de vardr. Bu merkezlere ait seramikler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Selanik iin C. Bakirtzis ve D. Bakirtzis 1981, Thebes iin P.Armstrong 1993, Palaipaphos iin Maria-Louise 1998, Boeotia iin J. Vroom 1998, Peleponnes iin Sanders 1989; bu yaynda 14.yzyla ait 3 srsz amphoraya da yerverilir, Enkomi iin Papanikola-Bakirtzis 1989; bu yaynda srsz 3 gvde parasna yer verilir. 6 Bu seramikler Lakoniada bulunan srszlarn tipik rnekleridir. Bu grubun retildii bir atlye de kazlarda ortaya karlm ve yaynlanmtr; ayrntlar iin bkz. Vassi 1993. 7 Ancak yazar yaynda gruplarn tarihlendirme kriterleri verilmez.
5

221

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri ayrlr8. Kitapta kaplarn izimleri yerine fotoraflar verilir, tamamna yakn blm restite edilen kaplarn fotoraflar iyi kalitededir. Srszlarn da incelenmesi asndan nemli bir yayndr ancak en ge 7.yzyl buluntularn ierir. Korint Korintdeki seramikler 1967 ylnda bir makale kapsamnda incelenmi (MacKay, 1967) ve yaynda srllarla birlikte srszlar da alma kapsamna alnmtr. Tarihlendirmede ise srllarla birlikte deerlendirilerek 10.-13. yzyl arasna verilirler. Srszlar dz srsz testi ve mlekler, mat boyal testi ve mlekler, piirme kaplar, srsz kaseler, mat boyal pithoslar ve kandiller olmak zere alt grupta incelenir; her grup kendi iinde kronolojik dizilir. rneklerden her biri iin kabn llerinin verildii, hamur ve formunun tanmland kataloglar bulunur. Katalog blmlerinin arasnda ya da sonunda karlatrma malzemelerinin de sylendii deerlendirmeler vardr. Ayrca, kaplarn izimleri ile birlikte tm olanlarn fotoraflar da yayna eklenmitir. Buluntularn trlere gre gruplandrld, kronolojik dzen iinde sunulduu, katalog ve deerlendirmelere yer verilen; srsz yaynlar arasnda ayrntl olarak nitelendirilebilecek bir incelemedir. Nichoria Nichoria kazlarnn seramiklerinin tantld makalede seramikler mimariye gre belirlenen ve Alan I, Alan II, Alan III ve Alan IV olarak adlandrlan, buluntu yerleri esas alnarak gruplandrlmtr. Srszlar Alan II ve IVde ortaya karlmtr ve 5.yzyldan 12.yzyl ortalarna kadar uzanan dneme tarihlendirilir. 49 kap iin hazrlanan katalogda testi, amphora ve pithos trndeki kaplara rastlanr. Kataloglarda kaplarn lleri, hamur ve tip tanmlar ile Munsell renk katalouna gre hamur renkleri verilmi; her kap iin yaplan izimlerin numaralar eklenmitir. 4.Ege Adalarndaki yerleimlere ait seramik yaynlar Chios (Sakzada) Sakzadada 1952-55 yllar arasnda yaplan kazlarn sonular 1989 ylnda bir kitapta toplanm (Ballance, Boardman ve dierleri, 1989) ve dier kk buluntularla birlikte seramiklere de yer verilmitir (Boardman, 1989:86-121). Seramikler hamurlarna gre Erken Roma seramikleri, Ge Roma seramikleri, Dier kaplar ve Kandiller olarak be grupta incelenmitir. Dier kaplar bal altnda srsz seramiklere ait trlere rastlanr. Bu gruptaki kaplar trlerine gre ayr balklar altnda ele alnm ve her tr iin ksa tantmlar yaplp paralel rnekleri verildikten sonra kaplarn tamam iin izim ve katalog hazrlanmtr. Tarihlendirme stratigrafiye gre yaplm ve sikkelerden yararlanlmtr; ancak benzer rneklere de yer verilir. Buluntular ..3. yzyl ile .S.7. yzyl ortalarna uzanan dneme aittir. Thasos Ege Denizinin en kuzeyindeki Thasos adasnda kazlar 1969-1977 yllar arasnda Sodini tarafndan Alikideki bazilikada yaplm; bu kazlarn seramikleri 1992
8

Gnlk kullanm kaplar arasnda kk ve orta byklkteki kaplar, piirme kaplar grubunda piirme kaplar ve tavalar, byk depolama kaplar grubunda pithos ve amphoralar, eitli srl ve srsz seramikler arasnda da Demre buluntular iin nemli olan unguentariumlar bulunur.

222

Aye AYLAK TRKER ylnda yaynlanmtr (Abadie-Reynal, 1992). Yaynda 5.yzyl bandan 8.yzyl sonuna kadar olan dneme tarihlenen seramikler yer alr. Sigillata ve krmz astarl seramik hamurlar dndaki hamurlardan retilen kaplar srsz olarak ayrlm ve incelenmitir. Srszlarn gruplandrlmas tipolojiye gre yaplm; kaplarn tarihlendirilmesinde stratigrafi ve benzer rneklerden yararlanlmtr. Ancak yazar bu blge iin srsz seramik yayn olmad iin karlatrma malzemesine ulamann glnden ikayet eder (Abadie-Reynal, 1992:88). 5. Suriyedeki yerleimlere ait seramik yaynlar Suriyedeki merkezde yaplan kazlarn seramikleri yaynldr. Antakyada 1932-39 yllar arasndaki kazlarda ortaya karlan seramikler Waag tarafndan yaynlanmtr (Waag, 1948). Dura Europosdaki kazlarn seramikleri ise ilk olarak 1949da yaynlanr (Cox, 1949) ancak bu yaynlarda srszlara yer verilmez; srszlar 1968 ylnda yaynlanr (Dyson, 1968:7-52); olduka ayrntl bir alma olan bu kitapta ise srszlara geni yer verilir ancak, buluntular Hellenistik dnemden .S. 3.yzyl sonuna kadar olan dneme aittir ve almamza ayn dneme tarihlenen rnekler yer almaz. Al Minadaki seramik yaynnda da srllar incelenmi srszlara yer verilmemitir. 6. Filistindeki yerleimlere ait seramik yaynlar Kapharnaon 1968-72 yllar arasndaki kazlarn sonular 1974de yaynlanmtr (Loffreda, 1974). Seramikler .. 200 ylndan balar ve .S. 8.yzyla kadar uzanr. Yaynda hem srsz hem de Roma krmz astarllarna yer verilir. Srszlar hamurlarna gre ayrlm; sekiz ana grup belirlenmitir. Her grupta o hamurda retilen kap trleri incelenmitir. Demre buluntularnn kk bir blmyle ada olan seramikler stratigrafiye ve paralellerine gre tarihlendirilmitir. Samaria Samariadaki kazlar 1907-1910 yllar arasnda yaplr (Reisner, 1924); seramik aratrmalarnn sonular ise 1957de yaynlanr (Crowfoot, 1957). Yaynn byk blm Roma ncesi seramiklerine aittir. Roma ve sonraki dneme ait seramikler Kenyon ve Crowfoot tarafndan yaynlanmtr (Crowfoot, 1957:281-364). Roma ve sonraki dneme ait seramikler Ge Roma A, Ge Roma B, Ge Roma C, Bizans ve Arap dnemi seramikleri olarak be blmde incelenir. Seilen ve kataloglar yardmyla tantlan seramikler stratigrafi ve benzer rneklerle tarihlendirilir. Caesarea Maritima Kazlar 1971de balar, hem karada hem de sualtnda allr ve 1973-74 kazlarnn seramiklerini kapsayan ilk seramik sonular 1987de yaynlanr (Blakely, 1987). Srsz buluntular amphora ve kandillerle bunlara ait az, kaide, kulp ve gvde paralarndan oluur. Yaynda toplam 486 parann katalou sunulmutur. Seramikler stratigrafiye gre gruplandrlr; genel seramik kataloundan sonra her tabaka iin amphora ve kandil tiplerinin deerlendirmesine yer verilir. Tarihlendirme 223

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri stratigrafi, sikkeler, benzer rnekler ve tarihi verilere gre yaplr. Ayrca yaynda petrolojik ve minerolojik analiz sonularna yer verilir. Kuds 1970-81 yllar arasndaki Kuds kazlarnda ortaya karlan seramikler 1993 ylnda yaynlanr (Magness, 1993). Seramikler stratigrafiye gre gruplandrlr ve kitabn nc blm .S. 4.-7.yzyllara tarihlenen Ge Roma ve Erken Bizans seramiklerine ayrlr. Krmz astarl seramiklerle birlikte inceleme kapsamna alnan srszlar, formlarna ilevlerine ve kronolojiye gre snflandrlmtr (Magness, 1993:184). Formlar arasnda kase, basin, tava, tava kapaklar, piirme kaplar, depolama kaplar, testiler, mlekler, kapaklar, kandil ve Ampullaelar vardr. Tarihlendirme ise blgedeki birka yerleimin stratigrafisi ile karlatrmal olarak yaplr. David 1992de yaynlanan ve 1978-85 yllarnda Davidde yaplan kazlarn sonularn ieren kitapta (Groot ve Ariel, 1992) seramiklere de bir blm ayrlm; seramikler Magness tarafndan incelenmitir (Magness, 1992:149-278). Kentin H ve K olarak adlandrlan alanlarnda ortaya karlan ve ge Roma ve Erken Bizans Dnemlerine tarihlenen seramikler almamz iin nemlidir. Seramikler kronolojik olarak incelenmi srsz ve krmz astarl gibi ayr balklar almamtr; ancak her kap iin hazrlanan kataloglarda hamur, hamur rengi, form ve bezeme zellikleri ayrntl olarak tanmlanm, karlatrma rnekleri belirtilmitir. Ayrca her kap iin yaplan izimler de yayna eklenmitir. Tarihlendirmenin stratigrafiye gre yaplmas nedeniyle nemli bir yayndr, ancak en ge .S. 7.yzyla ait buluntular ierdiinden Erken Hristiyan Dnemine ait buluntular yer alr. 7. Msrdaki yerleimlere ait seramik yaynlar Elephantine 1969-82 arasndaki kazlarn seramik sonular 1992de yaynlanmtr (Gempeler, 1992). Roma dneminde terra sigillata retim merkezi olan kentte, atlyeler ortaya karlmtr (Gempeler, 1992:15). Seramik retiminde .S.3.-4.yzylda nem kazanr ancak retim 641deki Arap krall sonrasnda da devam etmitir. Yaynda seramikler hamura gre gruplandrlr (Gempeler, 1992:17). Ana ayrm sofra ve mutfak kaplardr; bu iki grup kendi ilerinde tipolojik ve kronolojik snflandrlr. Buluntular iin ntron aktivasyonu analizi yaplm ve sonular yayna eklenmitir. 5.-7.yzyl arasndaki dnemin kronolojisinin kurulduu yayn srszlar iin de nemli bir almadr ancak yine erken dnemi kapsar. 8. Libyadaki yerleimlere ait seramik yaynlar Berenike Libyadaki modern Bingazi antik Berenike kentindeki kazlar 1971-76 yllar arasnda yaplm; kazlarda ortaya karlan seramikler Riley tarafndan yaynlanmtr (Riley, 1979). Srsz seramiklerin deerlendirildii birka yayndan biri olan kitapta .. 200 ile .S.7.yzyl arasna tarihlenen buluntular yer alr. Hamurlar ve kil yataklar iin 224

Aye AYLAK TRKER kimyasal analizler yaplm, bu yolla alt yerel hamur belirlenmitir (Riley, 1979:9496); ana gruplama ise tipolojiye gredir. Yaynda ayrca amphora tiplerinin dalm alanlar da harita zerinde iaretlenmitir. Srszlara geni yer verilen titiz bir yayn olmasna ramen almamzn kk bir grubu iin ada rnekler ierir. 9. Tunusdaki yerleimlere ait seramik yaynlar Kartaca Kartacadaki kazlarda ortaya karlan seramikler Fulford ve Peacock tarafndan hazrlanan bir kitap ile tantlr (Fulford ve Peacock, 1984). Yaynda seramikler Krmz astarl seramikler, Amphoralar, Srsz seramikler, ve Kandiller gibi yaygn olarak kabul gren gruplar altnda incelenmitir. Srsz seramikler bal altnda mutfak kaplar yer alr, trler; kase, tava, testi, kapak ve Mortariadr. Buluntular .S. 400-.S. 650 yllar arasna tarihlenir. Srszlara ayrlan blmn giriinde tipoloji ve kronolojinin tantld ksa birer blm bulunur; daha sonra her kap iin hazrlanan kataloglar, izimler eliinde sunulur. Akdeniz anandaki nemli bir merkez olan Kartacann seramiklerine ait kitap srszlara arlkl yer vermesiyle nemlidir ancak yine erken dneme ait buluntular ierir. Yaynlarn durumuna bakldnda srsz seramiklere genel kaz buluntular arasnda ok az yer verildii dikkat ekicidir. Srsz seramiklere yer verilen yaynlar ise genellikle en ge .S.7.yy. buluntularn iermektedir, sonraki dnemlerden buluntulara stanbul Sarahane, Perge ve hyk kazlarnn Ortaa tabakalarna ait yaynlarda yer verilmektedir. Seramik yaynlarnda dikkati eken bir baka konu ise, terminolojinin kurulmam olmas nedeniyle, seramik gruplarnn belirlenmesinde, trlerinin ve tiplerinin tanmlanmasnda ortak bir dil olmaydr. ou zaman ayn tip ve boyuttaki bir kap birbirinden farkl isim ve ilevlerle tanmlanmaktadr. Ayrca yaynlarn ok az olmas nedeniyle karlatrma malzemesi bulmak ve kronolojiyi kurmak zorlamaktadr. Srszlar iin hamur analiz almalarnn olmay nedeniyle kaplarn kken tespitinin yaplmas da glemektedir. Ksaltmalar AJA ANAT.STUD. DOP IST.MIT.

American Journal of Archaeology Anatolian Studies Dumbarton Oaks Studies Istanbuler Mitteilungen

KAYNAKA Abadie-Reynal C. ve J.P. Sodini (1992). La cramique palochrtienne de Thasos, Athens. Arthur, H. ve S. Megaw, (1972) Supplementary Excavations on a Castle Site at Paphos Cyprus 1970-1971 DOPs, 26, 323-343. Atik, Nee (1995).Die Keramik Aus Den Sdthermen Von Perge, Tbingen 1995.

225

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri Baker, H.D., D. Collon ve dierleri, (1995) Kilise Tepe 1994 ANAT. STUD., XLV, 139-191. Bakrer, mr (1980). The Medieval Pottery and Baked Clay Objects, Maurits N. van Loon (ed.), Korucutepe III, Amsterdam New York Oxford. Ballance, M. ve dierleri (1989). Excavations in Chios 1952- 1955 Byzantine Emporio, Oxford. Blakely, J. (1987). Caesarea Maritima. The pottery and dating of vault 1: horreum, Mithrareum and later uses (The joint Expedition to Caesarea Maritima Reports 4), Leviston-Queenston. Borchhardt, Jrgen (1997)B Grabungen und Forschungen in Limyra aus den Jahren 1991-1996, (Ursula Eisenmenger, Die sptantike Keramik vom Ptolemaion in Limyra) JAHRESHEFTE DES STERREICHISCHEN ARCHOLOGISCHEN INSTITUTES IN WIEN, 66, 406-408. Catling, H.W. (1972). An Early Byzantine Pottery Factory at Dhiorios in Cyprus. Levant, IV, 1-82. Catlng H.W. Ve I. Dikigoropoulos (1970). The Cornos Cave: An Early Byzantine Site in Cyprus. LEVANT, II, 37-62. Crawford. Stephens C. (1990). The Byzantine Shops at Sardis, London. Degeest, Roland (1993). Some Late Roman Unguentaria, Sagalassos II, Leuven 183-190. Dyson, S. (1968), The excavations at Dura Europos IV.1.3. The Commonware pottery. The brittle ware, New Haven. Franois. V. (1995). La cramique byzantine Thasos, Paris. Frantz H., A..Thompson ve Travlos (1988). Late Antiquity : A.D. 267-700 (The Athenian Agora Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens 24 ), Princeton N.J. Fulford M.G. ve D.P.S. Peacock (1984). Excavations at Chartage: The British Mission Volume 1-2, The Avenue Du President Habib Bourguba, Salammbo: The Pottery and Other Ceramic Objects From the Site, University of sheffield Department of Prehistory and Archaeology. Gassner, Verena (1997). Das Sdtor der Tetragonos Agora Keramik und Kleinfunde, Wien. Goldman, H. (1935). Preliminary expedition to Cilicia, 1934, and excavations at Gzl Kule, Tarsus, AJA, 39, 1935, 526-549. Goldman, H. (1936). Excavations at Gzl Kule, Tarsus, AJA, 41, 1937, 262286. Goldman, H. (1937). Excavations at Gzl Kule, Tarsus, AJA, 42, 1938, 30-54. Goldman, H. (1938). Excavations at Gzl Kule, Tarsus, AJA, 44, 1940, 60-86. Goldman, H.(ed.) (1950). Excations at Gzl Kule, Tarsus I, The Hellenistic and Roman Periods, Princeton. Groot Alon de ve Donald T. Ariel (1992). Excavations at the City of David 19781985, II Stratigraphical, Environmental and Other Reports, Jerusalem. Hayes J.W. (1992). Excavations at Sarahane Istanbul 2 The Pottery, Princeton.

226

Aye AYLAK TRKER Hellstrm, P. (1965). Labraunda. Swedish excavations and researches 2.1:Pottery of classical and later date, terracotta lamps and glass (Skrifter Utgivna av Svenska Institutet i Athen 4, V, ii:1), Lund. Jones, F. (1950). The Pottery in Tarsus, Princeton. Loffreda, S. (1974). Cafarnao II: La ceramica, Jerusalem. Mac Donald, W.A. (1983). Excavations at Nichoria in Southwest Greece III, John Rosser, The Pottery, Minneapolis. Mader, I. (1990). Keramik der Feldforschungen auf dem Gebiet von Kyenai Teil II: Die Funde aus den Jahren 1993/4. Asia Minor Studien, 4, 91- 130. Magnes, Jodi. (1993). The Late Roman and Byzantine Pottery from the City of David III, Jerusalem. Magnes, Jodi (1993). Jerusalem Ceramic Chronology circa 200-800 C.E., England 1993. Mitchell, Stephen (1980), Avan Kale Keban Rescue Excavations, Eastern Anatolia I The Hellenistic, Roman and Islamic Sites, Ankara. Mitsopoulos-Leon, V. (1991). Die Basilika am Staatsmarkt in Ephesos Kleinfunde I: Keramik hellenisticher und rmischer Zeit (Forschungen in Ephesos 9 9/2), Vienna. Morganstern, James. (1993). The Fort at Dereaz and Other Material Remains in Its Vicinity : From Antiquity to The Middle Ages, Tbingen. Moore, John (1993). Tille Hyk 1 The Medieval Period, Ankara. Plz, Stefan (1986). 2. Ein Keramikkomplex Der Mittleren Kaiserzeit Aus Dem Heroon I, IST. MIT., 36, 13-33. Plz, S. ( 1987). Milet 1986. Vorberict ber die Arbeiten des Jahres 1986.2. Zwei Keramikkomplexe aus dem Heroon III, IST. MIT., 37, 34-69. Plz A. ve P. Ruggendorfer (1995). Forschungen zum strassennetz in der Byzantinischen oststadt von Limyra (Lykien). MITTEILUNGEN ZUR CHRISTLICHEN ARCHOLOGIE, I, 66-70. Redford, Scott (1986) Excavations at Gritille (1982-1984): The Medieval Period a Preliminary Report. ANAT. STUD., XXXVI, 103-136. Sagona A. (ed.) (2001). Excavations at Medieval Kinet, Turkey: A Preliminary Report, Redford, Scott ve dierleri. ANCIENT NEAR EASTERN STUDIES,XXXVIII, 58-138. 25-63. Riley, J.A. (1975). The Pottery from the First Session of Excavation in the Caeserea Hippodrome, BULLETIN OF THE AMERICAN SCHOOL OF ORIENTAL RESEARCH, 218, 25-63. Riley, J. (1979). The coarse pottery, Brenice II, Tripoli, 91-467. Robinson, Henry S. (1959). The Athenian Agora Results of Excavations Conducted by the American School of Classical Studies at Athens Volume V Pottery of The Roman Period Chronology, New Jersey. Stevenson, Robert B.K. (1947). The Great Palace of the Byzantine Emperors Being a First Report on the Excavations Carried out in Istanbul on Behalf of the Walker Trust (The University of St. Andrews) 1935-1938, London. Stillwell Mackay (1967). Theodora. Byzantine and Frankish Pottery HESPERIA, XXXVI, 249-320.

227

Bizans Dnemi Gnlk Kullanm Kaplarna Ait Yaynlar ve Deerlendirme Yntemleri Tsuji, S. (1995). The Survey of Early Byzantine Sites in ldeniz Area (Lycia Turkey), Osaka. Tuchelt, K. (1986). Zum Problem der hellenistischen und rmischen Gebrauchskeramik in Milet und Didyma. Notizen zur Situation der Fundbearbeitung in der Didyma-Grabung, Milet 1899-1980, Tbingen. Waage, F. (1933). Excavations in the Athenian agora: The Roman and Byzantine pottery, HESPERIA, 2, 297-328. Waage, F. (1948). Antioch on The Orontes IV Part One Ceramics and Islamic Coins, Wisconsin. Williams, Caroline (1985). The Pottery and Glass at Alahan, An Early Chiristian Monastery in Southern Turkey, M.Gough (ed.), Toronto, 5-53. Williams, Caroline (1989). Anemurium The Roman and Early Byzantine Pottery, Belgium. Williams, Caroline (1977). A Byzantine Well-Deposit From Anemurium (Rough Cilicia), ANAT.STUD., 27, 175-190.

228